ARYABHATIYA OF ARYABHATA

by Aryabhata

ARYABHATIYA OF ARYABHATA Aryabhata १९७६

In the history of science in India, Aryabhata I (born A.D.476), who made notable contributions to the development of astronomy and mathematics, has a distinct place. In his, Aryabhatiya he remodelled the prevalent system of Indian astronomy on a scientific basis, provided it with modified parameters, new tools and techniques, and more accurate methods of calculation. A large number of expositions and works based on the Aryabhatiya came to be composed in later times, leading to the evolution of the Aryabhatan School of astronomy and mathematics. The present volume comprises a critical edition of the Aryabhatiya with the elucidative commentary of Suryadeva Yajvan (b. 1191), based on original palmleaf manuscipts. An informative Introduction and several Appendices have been added to facilitate the study of the book by modern students of mathematics and astronomy. Price: 25/- (In India) $ 8; £ 3 (0utside India)

ARYABHATIYA WITH THE COMMENTARY OF SURYADEVA YAJVAN

ARYABHATIYA CRITICAL EDITION SERIES

PUBLISHED ON THE OCCASION OF THE CELEBRATION OF

THE 500th BIRTH ANNIVERSARY OF ARYABHATIA

2nd November, 1976

1. Aryabhaṭīya, Cr. ed. with Introduction, English translation, Notes, Comments and Appendices By Kripa Shankar Shukla in collaboration with K. V. Sarma

1. Aryabhatiya, with the Commentary of Bhaskara and Somesvara, Cr. ed. with Introduction and Appendices By Kripa Shankar Shukla

1. Aryabhatīya, with the Commentary of Suryadeva Yajvan, Cr. ed. with Introduction and Appendices By K. V. Sarma

Handbook on Aryabhata Aryabhata - Indian mathematician and astronomer, By K. S. Shukla

INDIAN NATIONAL SCIENCE ACADEMY NEW DELHI ARYABHATIYA OF ARYABHATA WITH THE COMMENTARY OF SURYADEVA YAJVAN

Critically edited with Introduction and Appendices

By K. V. SARMA Acting Director, V.V.B.I.S. & I.S. Panjab University, Hoshiarpur

INDIAN NATIONAL SCIENCE ACADEMY NEW DELHI Published for THE NATIONAL COMMISSION FOR THE COMPLATION OF HISTORY OF SCIENCES IN INDIA

by The Indian National Science Academy Bahadur Shah Zafar Marg, New Delhi-1

(C) Indian National Science Academy 1976

EDITORIAL COMMITTEE

Chairman: F. C. Auluck

Secretary: B. V. Subbarayappa

Member: R. S. Sharma

Editors: K. S. Shukla and K. V. Sarma

Printed in India At the Vishveshvaranand Vedic Research Institute Press Sadhu Ashram, Hoshiarpur (Pb.) FOREWORD

Aryabhata (b. 476 A.D.) occupies a prestigious position in the history of Indian astronomy and mathematics. In view of his important contributions, particularly to astronomy, he has been rightly regarded as the founder of scientific astronomy in India. His works, namely, the Aryabhatiya, which is available in its original form, and the Aryabhata-siddhanta which was epitomised by Brahmagupta in his Khanda-khadyaka, were hailed as works par excellence. The 1500th birth anniversary of the great astronomer and mathematician is being celebrated from November 2-4, 1976 under the auspices of the National Commission for the Compilation of History of Sciences in India set up by the Indian National Science Academy. The Academy is grateful to the esteemed Prime Minister of India, Shrimati Indira Gandhi, for graciously agreeing to inaugurate the celebration on November 2, 1976.

In commemoration of this occasion, the Indian National Science Academy is releasing the critical edition of the Aryabhatiya in three parts:

Part I: Text with English translation, notes and comments, along with introduction and appendices.

Part II: Text with the commentary of Bhāskara I and Somesvara, along with introduction and appendices.

Part III: Text with the commentary of Sūryadeva Yajvan, along with introduction and appendices.

It is hoped that these volumes will serve as books of reference to scholars interested in the field. On behalf of the Indian National Science Academy, I offer my sincere thanks to Drs K. S. Shukla and K.V. Sarma for their scholarly and painstaking work in preparing these volumes for the Academy.

B. P. PAL

President

Indian National Science Academy

New Delhi,

15-10-1976

C O N T E N T S

Page

FOREWORD

INTRODUCTION

1. Critical apparatus
   1. Manuscript material ... xvii
   2. Reliability of the manuscripts
   3. Mutual relationship of the manuscripts
   4. Stemma codicum
2. Editorial principles
3. Textual presentation
4. Sūryadeva Yajvan
   1. Personal details
   2. Date of Suryadeva
   3. Siryadeva's provenance
5. Works of Suryadeva
   1. Known works
   2. Chronology of the works
6. Aryabhatiya-vyakhya
   1. Nature of the work
   2. Notable points
      1. Date of Aryabhata
      2. Dasagitika and Aryastasata-Two works
      3. Identification of the Ten gītikās
      4. Traditional verses
      5. Use of the Katapayadi notation
      6. Automatic gola-yantra
      7. Verification of a computational system
      8. A discrepancy of Lalla explained
      9. Justification of the number of Rsines as 24 ARYABHATIΥΑ
   3. Division of the Yuga
   4. Position of Ujjayini
   5. Motion of the stars and the planets contrasted
   6. The nodes and apogees
   7. Use of Siva, a unique measure denomination
   8. Lord of the civil year

16. Solstitial motion of the School of Sūryadeva

1. 1. General remarks
2. Laghumanasa-vyakhya
   1. The work
   2. Its date
   3. Aim of the commentary
3. Jatakapaddhati-vyakhya
4. Commentary on the Mahābhāskarīya-vivaraņa
5. Mahayatra-vyakhya
6. Khaụdakhãdyaka-vyakhyã
7. Suryadeva's method of exposition
   1. Presentation of the background
   2. Critical approach
   3. Astronomical instruments and diagrams
   4. Some peculiarities
   5. Astronomical and astrological authorities cited
8. Yallaya and his Supplement to Suryadeva's commentary
   1. Personal details
   2. His works
   3. Nature of supplementation
   4. Supplementation on Conjunction of Planets
   5. An auxiliary work
   6. Weights and measures
9. Acknowledgements

Page XXXV XXXνi XXXνi xxxvi XXXVii XXXvii XXXviii XXXix xxxix X X xli xlii xliii xliii xiii xliii xliv xlvi xlvi xlvi xlvii xlix xlix li

li CONTENTS गीतिकापादः (GITIKA SECTION)

arcatssthitta: (Introduction by the Commentator)

por ao O) viisa Trata sävTT: (Divisions of the science of Jyotisa)

arriva qfra: (Account of Aryabhata)

asáirt a Rui' (Invocation)

teafarata frate.T (Method of writing numbers)

wguri gTHTTT. (Revolution-numbers of Planets in a уиga)

qoàitaoqUItfă:(Rev. numbers of Apogees etc.)

wgurt teq Hirut: (Rev. numbers of Planets in a Kalpa)

tisatistristitute (Measure of the orbits in yojanas) 爆 ● 隐

taedtstristitut (Orbital diameters of Earth etc. in terms of yojanas)

w814%rt: (Inclinations of the Planets to the ecliptic)

तः पातमन्दोच्चभागाः (Longitudes, in degrees, of the ascending nodes and apogees)

risieauf (Manda and Sighra epicycles)

vargreatstitut (Circumference of the terrestrial wind)

महाज्याः (Rsines) ...

strife stuftstratists (Benefit of the study of the Ten Gitika-sutras)

गणितपादः

(MATHEMATICS SECTION)

मङ्गलाचरणम् (Invocation)

tiedteist: tieqirit (Nomenclature of numbers and their notation)

ABh.S. ii Page १२ ፃዩ Գc: Ro RR R R マー ーく ቒ ፃ ३३ RR

ARYABHATIYA

Page

वर्गस्वरूपम् (Square)

घनस्वरूपम् (Cube ) वर्गमूलम् (Square root)

घनमूलम् (Cube root)

त्रिभुजक्षेत्रफलम् (Area of a Triangle) घन त्रिभुजक्षेत्रफलम् (Volume of a Right pyramid )

वृत्तक्षेत्रफलम् (Area of a Circle)

धनगोलफलम् (Volume of a Sphere)

विषमचतुरश्रादेः क्षेत्रफलम् (Areas of Trapezium सर्वक्षेत्रफलम् (Area of any Plane figure )

etc.)

व्यासाधंतुल्यज्या (Chord of one sixth of a circle) वृत्तपरिधि-व्यासप्रमाणम् (Circumference-Diameter

ज्यापरिकल्पना (Geometrical derivation of Rsines)

खण्डज्या (Rsine differences)

ratio)

वृत्तादि परिकल्पना (Geometrical construction of Circle etc.)

इष्टवत्त विष्कम्भ (Diameter of any desired Circle) शङ्कुच्छाये (Gnomon and Shadow )

कोटिभुजौ (Base and height in gnomon and shadow

problems)

कर्ण: (Hypotenuse-sides relation )

Staf: (Square on half-chord)

शरानयनम् (Arrows of intercepted arcs in intersecting

circles)

CONTENTS

visiteitat (Tirtaats (Calculation of two numbers from their product and difference)

मूलफलम् (Principal and Interest) actfirst (Rule of three)

itaartfirst (Rule of three involving fractions)

firrtti travitator (Reduction of fractions to a common denominator)

satafaft: (Method of Inversion) tier (Total of all unknown quantities from sums of all but one) area

triggaetitivity (Unknown quantities from equal sums)

प्रहान्तराद् ग्रहयोगकालः (Time for conjunction from the distance between two planets)

Gruftrit (Pulveriser)

कालक्रियापादः (SECTION ON THE RECKONING OF TIME)

titsiferati: (Time divisions)

&ĥzafèvrToT: (Circular divisions) visit: (Conjunction of Planets)

TaqtēT: (Vyatī pata)

wearitatistrati: (Anomalistic and Synodic revolutions of planets)

grea: (Jovian year)

tivitt's fattrit (Solar, Lunar and other measures of time)

8tter titat firlift (Intercalary months and omitted days)

संवत्सरप्रमाणम् (Measure of the year) xi

Page 氏弘 ६४ · 气以 氏守 ६७ ६७ ६८ 氏° co 石°C asዊ tY 石以 石以 CVS) R, o xii

ARYABHATIYA

theqsitivitt (Measure of the Kalpa)

writiquarfate HT: (Division of the Yuga into Utsarpini etc.)

sittiwarasuyartstei: (Date of composition of the Aryabhatiya)

g"TTTTTTTTTTTTT: (Beginnining of the Yuga etc.)

O wguri attrittee (Equality in the motion of the Planets)

wgurt citytritcha aqutaca (Equality of the motion of the Planets in yojana-measure)

wgruit better firrittaea (Non-equality of the motion of Planets in circular measure)

vissa TER: (Relative positions of the planetary orbits)

trfarefuqt: (Lords of the day, hour etc.)

witH9s it: (Nature of the motion of the Planets)

status trieqit (Set-up of the Eccentric circle)

tgaataattract (Distinction of True motion from Mean motion)

ग्रहभ्रमणप्रकार: (Nature of the motion of planets on the eccentric circle)

tivateaati Reaws: (Mean planet on the epicycle)

titatistd: Euterfeifu: (Addition and subtraction of Mandaphala and Sighraphala)

were triars (Computation of True longitude in the case of superior planets)

gerritt: ete: (True longitude of Mercury and Venus)

weva Ruraterit (Disquisition on the motion of the Planets)

' versisterist (Distance between of the Earth and the Planets)

a w Page & SR S.rR 史以 8以 &६ St. se Ч со ፄ c ፄ ዓoቕ o R oY ზloš ዊ oሄ ovs Գo « o ፄፃዩ CONTENTS

गोलपादः

(SECTION ON THE CELESTIAL SPHERE)

titstart: (Armillary sphere) aqaustis (Position of the ecliptic)

3rgausstatfruit as: (Planets moving along the ecliptic)

*** विक्षेपमण्डलं ग्रहाणां पाताश्च (Planetary orbits and ascending nodes)

wratátai saaretta: (Rising and setting of Moon etc.)

wgatai startet (Reason of brightness of the planets)

writtaetta (Situation of the Earth)

qừs:grằ suffãaR:(Position of living beings on the Earth's surface)

sẹà qđ: sĩaặtừ (Increase and decrease of the size of the Earth in a Kalpa)

wattur (Earth's rotation)

wqsylvarur (Rotation of the Celestial sphere)

irst VI (Size of the Meru mountain)

assargataeutrit (Situation of Meru and Badava mukha)

tisfitteristi: (The four cities, Lanka etc.)

tivitfittiraeutri (Situation of Lanka and Ujjayini)

We statsa httit (Visible and invisible portions of the Celestial sphere)

tviaastasièrt: (Portions of the Celestial sphere visible to the gods and the demons)

attitri first Vir (Measure of the days of Gods etc.)

Shettietirit (Conception of the Sphere of the sky)

tester its sisqat (sphere of the sky with reference to the observer)

r xiii Page ፃፂ። ዊቒቕ ዓቕቕ १२४ ፃኛ ዩ ዓኛw9 RS ፃቑ o ግፍo ዓኛ ፄ ዊ፣እዊ १३२ ዊኻቕ ዓፍፍ ዊ ፍኚ፩ ፄ፣8ዩ ፃካ። ፄፍ። ፃ¥c ፃ¥ዊ

xiv

ARYABHATTYA

as Hussi griqquSci a (Vertical circle and the vertical circle through the central ecliptic point)

îTTG Turqra: (Automatically rotating armillary sphere)

3rty at titatist (Rsine latitude and Rcosine latitude)

tatarafastett: (Diameter of the day-circle)

visatis VIT: (Right ascensions of the signs at Laňkā)

fètfèTITUT TIL TITUT Tą (Earthsine and Sine ascensional difference)

taèvrriga: (Risings of the signs at the local place)

state RIS3: (Rsine altitude at desired time)

Tsitas (Distance of the planet's projection on the horizon from the rising-setting line)

8ttitut (Amplitude of the Sun)

titless: (Rsine of the Sun's prime vertical altitude)

Reqtats: (Rsine of the Sun's altitude at midday)

stivat (Rsine of the zenith distance)

0 giftsa (Rsine of the arcual distance of the zenith from the central ecliptic)

अक्षदर्शनसंस्कारः (Visibility correction for latitude)

sfdssdf (Visibility correction for declination)

w"TETTIST (Nature of eclipses)

प्रहणकालः (Time of occurrence of an eclipse)

"tegratitir (Length of the Earth's shadow)

starter: (Earth's shadow-circle)

fittetti: (Half-duration of a lunar eclipse)

fa Ratists: (Half-duration of totality of a lunar eclipse)

' Wtsi TV' (The part of the Moon eclipsed)

t dis Page ዓ¥ዊ ዊ`é s ዓ¥¥ ፃ¥ዩ ፃ¥v9 ፃዟo ፃዟኛ ዓሄ¥ १५६ ፃሂ\9 qリー “ባሂ§ ፃዩc ፃዩ¥ ፃ%v9 ፄዩ። ፃዩ። & 9o ፃ\9ፃ ፄVs3 ፃ\9ኗ १७६ CONTENTS

KV

Page

steerstate: (Part of the Moon eclipsed at any time)

• VSV3 snąąsąą 34ąąstrą t (Defections due to latitude and declination)

ፃY9። wgurati: (Colour of the Moon during eclipse)

co sisgui fairs: (Speciality for the solar eclipse)

ՊcԳ ग्रहादीनां दृक्संवादः (Observational correlation of the planets)

* * * qーマ tract (Source of the work)

to ዊ።5 sqeigr: (Conclusion) ዓ።¥

APPENDICES

1. Index of half-verses and key passages ԳւV9
2. Index of authorities cited १९४
3. Index of quotations ዊ %ሄ ROMAN TRANSLİTERATION OF DEVANAGAR

WOWELS Short : आ इ उ ऋ लू Long : आ ई ऊ ए ओ ऐ औ ā ī ū e O ai au Anusvāra : * =:= ṁ

= h

CONSONANTS Classified : a खू ग् घ 要 k kh 9. gh ή च् छ ज् झ्स् ब् C ch j jh 迁 ट् ठू 系 ढ् ण् țh q dh I) त् थ् द् धू न् t th d dh प् फ् ब् भ् म् р ph b bh m Un-classified: य् R ल् व् शश् ष् y V s S Compound :

jñ司 Σιν ι

INTRODUCTI0N

The present volume, issued as Part III the Critical Edition of the Aryabhatiya, carries the textual verses of Aryabhata with the commentary called Bhata-prakasika by Suryadeva Yajvan (b. A.D. 1191) who belonged to Gangapuri or Gangaikonda-Colapuram in South India. Suryadeva's commentary, which is published here critically for the first time, attempts to present a compact exposition of the Aryabhatiya. It is a commentary which is neither too discursive nor all too-brief, which can be expected to give a fair idea of the views of Aryabhata on mathematics and astronomy.

1. CRITICAL APPARATUS

1. Manuscript material

The present edition of Aryabhatiya and Suryadeva Yajvan's commentary thereon is based on five mutually independent palm leaf manuscripts, all of which are reliable and complete. All of them are inscribed in the Malayalam script and are deposited in the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum. All the mss. contain both the text and the commentary. The brief descriptions of these manuscripts given below are intended to draw attention to their physical features and internal characteristics.

A. Ms No. C. 224-A, described in the Descriptive Catalogue of Sanskrit Mss. in the Curator's office, Trivandrum, Vol. IV, pp. 1355 ff., under Cata. No. 641-A. A modern transcript of this manuscript is available in the Library under No. T. 24. The present work is the first in a codex of astronomical works procured from the scholarly royal house of the erst while principality of Edappalli in Central Kerala. The ms. contains 75 folios, 30 cm. x 4 cm., with 9-10 lines a page and about 50 letters per line. The ms. is legibly inscribed but no scribe is named. It is well preserved and presents a generally reliable text. There is no mention, at the end of the work of the date of transcription, but another work in the codex, being Tantrasagraha of Nilakantha, gives the date of its transcription, in a post-colophonic statement, as Kollam era 928, equivalent to A.D. 1753. This date might be taken as the date of the present Aryabhatkya ms. as well. A postcolophonic statement to the last work in the codex, Siddhantasekhara, xviii. ÅRYABHATÎYA pays obeisance to God Ganapati, the tutelary deity of the original owner of the ms., viz. the Raja of Edappalli. The works contained in the codex are : A. Aryabhatiya with the com. of Sūryadeva-yajvan ; B. Laghubhāskariya of Bhāskara II ; C. Tantrasaṁgraha of Nīlakaņțha Somayājin ; D. Mahābhaskariya of Bhāskara II ; E. Sūryasiddhānta ; F. Goladīpikā of Parameśvara ; and G. Siddhantasekhara of Sripati. B. Ms. No. 5957-B, procured from the scholarly family of Vattappalli Matham, Sucindram, near Kanyakumari in Tamilnadu, 72 ff., 35 cm. x 4 cm., 9 lines a page with about 40 letters a line. The writing is very legible, inked and revised. The leaves do not look old, certainly not older than about a hundred years. In continuation of the work, the ms. contains two extraneous pieces of astronomical matter, at the end of which a date for the completion of transcription is mentioned as Kollam era 941, mesu-masa, 24th day, Thursday, Purvasadha, Uttarapaksa, (gap)-tithi, forenoon. The blank space for the tithi would imply that the said date does not apply to the present ms., for the scribe who knew all the other details cannot fail to know the tithi as well, and the comparatively recent appearance of the manuscript confirms that this date should have been that of the original manuscript from which it had been copied : the spot where the tithi had been written in the original should have been damaged in that ms. and hence a gap is shown in its place in the present manuscript. The codex contains another work catalogued as “A. Aspadhyaystltranukramani', being an alphabetical index of the satras of Panini's Astadhyayi, with the adhyaya, pada and sutra references noted against each entry. C. Ms. No. C. 2320-A, described in the Des. Cata. of Skt. Mss. of the Curator’s Office, Triyandrum, Vol. IV, pp. 1362-63, under Cata. No. 643-A, 84ff., 50 cm.X4 cm., with 6 to 8 lines a page and about 60 to 70 letters a line. The ms. had been procured from the private collection of a namputiri brahman, by name Agni Sarman Bhattatiri. It is very carefully inscribed in a readable but unshapely hand. The lines in this long palmleaf ms. are especially straight and well spaced out. The ms. has an oldish appearance and the leaves have been darkened by age and are extremely brittle. The rounded corners and the enlarged string-hole caused by the frequent drawing of the string against the leaves attest to the profuse use to which the manuscript has been put, obviously, for study. The scribe is mentioned, in a post-colophonic statement, as Rama, the scion of a royal family. Cf. INTRODUCTION 6 xix भटप्रकाशिकेत्येषा वृत्तिरार्यभटस्य सा । लिखिता रामनाम्नाऽद्य मया नृपतिजन्मना ॥ The codex contains one more work, being no. 2320-B, Kusalayopakhyanaт, in 12 chs., from the Asvamedhikaparvan of the Jaiminibharata. This is followed by a detailed account of the expenses incurred and the materials used for the Ankurarpana ceremony at a festival at the temple of God Srivallabha at Tiruvalla in South Kerala, in Kollam era 711 (= A.D. 1535). Cf. its beginning: Kollam 711-ntam Mithuna-ñayiru 21-ām tiyati astamiccu Tiruvalla Vazhamatilakattu mula itatinu ezhutiya kanakku. The account is incomplete and exhibits a few lacunae indicating that what we have here is only a copy of the accounts copied from a defective original which was, obviously, dated in M.E. 711 (=A.D. 1536). D. Ms. No. C. 2475-A, described in the Des. Cata. of Skt. Mss. of the Curator's Office, Trivandrum, Vol. IV, pp. 1365-66, under Cata. No. 644, 59 ff., 30 cm. X 5 cm., with 13 lines a page and about 45 letters per line. The writing, though close, is very legible and attractive. The ms. has been inked and revised at least twice, the first revision having been inked and the second uninked. The original from which this ms. has been copied should have contained a large number of breaks and omissions, for all of which space has been scrupulously left by the scribe of the present ms. The ms. is not dated but the folios are mellowed by age and use; it cannot be less than a hundred years old. This ms. too belonged, originally, to the royal library of Edappalli in Central Kerala. The works contained in the codex are: A. Aryabhatiya with the com. of Suryadeva Yajvan; B. Aryabhatiya text, upto Ganita, 2. Then follow a few miscellaneous tracts including some astronomi cal constants for the year Kollam 1009 (=A.D. 1834). Possibly, the ms. belongs to this period. E. Ms. No. C. 2121 C and D, described in the Des. Cata. of Skt. Mss. of the Curator's Office, Trivandrum, Vol. IV, pp. 1577-79, under Cata. Nos. 729 C and D, 54 ff., 35 cm. x 6 cm., with 13 to 14 lines a Page and about 50 to 55 letters a line. The ms. is inked and revised and the writing is very readable. It belonged originally to the private library of a family of astronomical scholars, the Mañgalappalli Illam, Aranmula, in southern Kerala. ʻ ARYABHATIYA The works contained in this astronomical codex are : A. Mahabhāskarīya of Bhāskara II ; B. Mahābhāskarīya-yyakhya (Prayogaracana); C, Aryabhatiya with the com. of Suryadeva Yajvan, Gitikapada ; D. Āryabhaṭīya, Ganita, Kalakriyā and Gola pādas ; E. Laghumanasakarana of Muijala, with an anon. com. Vivarana; F. Pāțīganitasāra (Triśatī) of Sridhara ; G. Suryasiddhanta, ch. II and a portion of ch. III, com. by an anonymous author, son of Bhava and pupil of Yogindra ; cf. the colophon : इति योगीन्द्रशिष्येण भवपुत्रेण धीमता । व्याकृतः सूर्यसिद्धान्ते द्वितीयश्च स्फुटाभिधः ॥ H. Suryasiddhanta, in 13 chs. ; I. Ramayana-gadyam, anon. Three more manuscripts of the commentary of Suryadeva Yajvan on the Aryabhatiya, preserved in the Government Oriental Manuscripts Library, Madras, being Mss. Nos. 13390, 13392 and 13393, the last with the supplement of Yallaya to Suryadeva's commentary, were examined for possible use in the present critical edition. It was however found that each of these manuscripts was replete with all types of scribal and intrinsic errors, including omissions, gaps, wrong transcriptions, textual corruptions etc., and, so, was utterly unreliable. These manuscripts could not, therefore, be used in the present edition. 2. Reliability of the Manuscripts In consonance with ms. A having, originally, been prepared for the scholarly royal family of Edappalli, it has been transcribed by an apparently reliable scribe and the text preserved herein is generally correct. Scribal errors and confused writing, exclusive to A, are rare, though not absent. However, there are a good number of haplographical omissions, some of which are exclusive to A, and the others which it shares with mss. B and C. In view of the otherwise reliability of the manuscript, these exclusive omissions have to be attributed to the original manuscript from which A has been copied. Ms. B too presents a generally reliable text. While scribal errors are comparatively few, it contains a large number of minor and major omissions of different types, haplographical, indicated and unindicated, most of which, if not all, have to be traced to its original. These omissions, indeed, detract, to some extent, from the value of the manuscript, INTRODUCTION r xxi Ms. C, which has the distinction of having been prepared by a scholarly prince Rama (Varman), again, presents a generally reliable text, in spite of there being a few exclusive variants, errors, omissions of the haplographical and unindicated types, and repetitions. But from the careful manner in which the manuscript has been written, these defects have, mostly, to be traced to the original from which it has been copied. It might be noted that C shares several peculiarities in readings with A and B. Ms. D, a fine specimen of a manuscript, which also belonged to the royal family of Edappalli, contains a fairly accurate text. A long omission occurs in the beginning and several minor ones towards the middle, all being scrupulously indicated by blank spaces. Exclusive errors, haplographical omissions and unindicated omissions are few, but not absent. The ms. contains also a number of unique variant readings, minor additions, transpositions, elaborations and, what is more important, supply of the omissions in A-B-C, some of which it shares with E. Ms. E, found in a codex of astronomical works, preserves a generally correct text akin to that in D, but also often differing therefrom. It exhibits a large number of peculiarities of its own, including unique variants, blanks, haplographical omissions, unindicated omissions, errors and transpositions. Notwithstanding these limitations, the manuscript is, on the whole, reliable. Other differences in E include unique additions, supply of omissions in other mss., and a large number of minor elaborations to expressions in A-B-C, some of which are common to D and E. 3. Mutual relationship of the Manuscripts The individual traits, including exclusive variant readings, haplographical omissions, transpositions, gaps and errors, which characterise each of the manuscripts described above indicate the impossibility of any one of them having been directly copied from any other, thus ruling out any immediate relationship and establishing their independent nature. However, some of the manuscripts bear certain common features which would enable their being classified into WCSOS. Version I. The three manuscripts A, B and C exhibit some telling similarities. Apart from certain special readings and common omissions, these three manuscripts preserve identical errors and 1, Vide p. 62, note 4 ; 70.2 ; 73.10 ; 85.12; 101.1 ; 119.12, xirii ARY ABHATIΥΑ haplographical omissions which clinch the point. There is also at least one instance of a common reading in a textual verse, while the commentary explains not this reading but a variant thereof. These common features indicate that these manuscripts belong to one version and are descended from an exemplar thereof which contained the above-noted haplographical omissions and inexact readings. Version II. In the same manner, it can be seen that manuscripts C and D represent another version characterised by common readings as opposed to A-B-C littered on practically every page of the present edition. Common omissions and gaps found in them also point to the same conclusion. A peculiar feature of these two manuscripts is that, at places, they present apparently revised forms or simpler elaborations of difficult or unexplained passages. Version II is, therefore, a later, slightly revised form of the commentary. It is important to note that often they serve in filling the common haplographical and other omissions in A-B-C and also help in correcting the errors therein. Sub-versions of II. While both D and E are slightly inflated versions in which a few explanatory passages have been added and simpler and effective readings have been substituted, these changes are not always identical. This would mean that these two manuscripts have to be taken as two sub-versions of an expanded version, postulated here as version II. The differences between D and E are not confined to mutually different readings, but extend to either of them retaining the original reading of A-B-C, offering additions, explanatory or otherwise, making omissions and, in an instance or two, giving entirely different commentaries of the textual verses. Obviously, the ”ے۔ـــــــــــــــمـصـــــــــــــــــــــــــہ Vide 63.6 ; 64.2 ; 69.10 ; 73.3 ; 81.5 ; 99.11 ; 110.4 ; 149.16. See 173. मूलम् 1. See 20.2; 107.1 ; 108.1 ; 141.11 ; 142.3. See 55.4; 65.6, 12; 68.2; 69.10; 99.11; 110.4; 113.11. See 63.4; 70.2; 73.5, 10; 85.12; 149.12; 157.8 ; 162.3. Vide 65.3 ; 91.6 ; 111.19, 22 ; 152.4. See 14.1 : 51.13; 99.4; 130.2 ; 132.7. See 48.10, 11 ; 106.10; 107.7. See 13.15; 918. ; 185.2. INTRODUCTION xxiii two sub-versions, represented, respectively, by D and E, have branched off from version II at a lower stage in the descent of the manuscripts. 4. Stemma Codicum An interesting point worth mentioning here is that despite the numerous differences that are found in the manuscripts, they all preserve a few common haplographical and other omissions (e.g., see 25.6, 51.11), errors (39. 4, 138. मूलम् 3), corruptions (96.9, 126.3, 180.1) and confusions (153.4). All these manuscripts have, therefore, to be traced back to a common original which had been defective, at least, at these places. This defective archetype has, obviously, to be different, and, considerably, removed from the author's autograph. Giving due consideration to the individual traits and common characteristics of the manuscripts described above, their descent can be represented by the following genealogical table : O (Author's original) k (Defective archetype) Χ (Sources of the versions I and II) X7 (Sources of our mss.) X C E (The present mss.) 2. EDITORIAL PRINCIPLES The generally accepted principles of textual criticism have been sought to be applied carefully in preparing the present critical edition of the Aryabhatiya and its commentary. While all the manuscripts used are complete and present a more or less reliable text, their individual merits and division into versions and sub-versions have been given due consideration in the reconstruction of the critical text. The broad principles followed in the editorial work might be indicated here. 1. It has already been noted that Version II is a slightly inflated form of Version I. The latter, comprising of mss. A, B and C, has therefore, been taken to represent the basic text. There, too, after a careful examination of their accuracy, the three manuscripts of this version have been arranged in the descending order of their 愛xiや ' r ÅRYABHATI YA fullness and accuracy and designated, respectively, as A, B and C. In version II, the less inflated exemplar has been taken as the first subversion and designated D, and the more inflated one as the second subversion and designated E. 2. Version I, being the basic text, has been taken as the primary basis of the present critical edition. When the readings of its exemplars A, B and C, differ from one another, those readings in one or more of these, which accord with the readings in version II are adopted. 3. Version II comes into play, mainly, in filling the gaps and supplying the haplographical or other omissions in version I. 4. Manuscripts D and E of version II have been effectively used also where passages in A, B, C, are, apparently, erratic, confused or corrupt. In such instances, preference has generally been given to that reading of A, B or C which accords with or seems to give rise to the readings in D and/or E. 5. As an extension of principle 4 above, in such rare instances where the readings in D and/or E seem to be the original ones, as apparent from the context or the style of the author, those readings are given preference in constituting the critical text. 6. In a small number of cases where the readings of all the mss. were unsatisfactory or there was a common gap or uniform lacuna, emendations have been suggested editorially, these emendations being given within square brackets. 7. There has been instances where the reading of a textual verse in an exemplar is different from that explained in the commentary. In such cases, that reading which has been accepted in the commentary has been uniformly adopted. Thus, the text of the Aryabhatiya presented in this edition can be taken to be that version followed by the commentator Suryadeva Yajvan. 8. The variant readings occurring in the different manuscripts have been duly presented as footnotes below the critical text of the kārikā-s and the commentary. All pertinent manuscript peculiarities 1. For such editorial emendations, see p. 25, line 6, 51.11, 113.12, 126.3, 153.5. e INTRODUCTION 6 女富为 have also been similarly presented. Minor scribal errors, broken letters etc. have, however, been silently dropped, following accepted editorial practice. 3. TEXTUAL PRESENTATION For the sake of continuous reading, Aryabhata's karikas and Suryadeva Yajvan's commentary thereon have been presented in the following pages in one sequence, the textual verses being set in bold type. The commentary does not abound in citations from earlier works, but in the case of the citations that do occur, due efforts have been made to trace them to their sources. The numerical figures that occur in the commentary have been duly verified and wherever the manuscripts do not give the numbers they have been calculated and added within brackets. Conventional punctuation marks like the comma, colon, semi colon, hyphen, dash, quotation marks etc. have been freely incorporated into the running commentary in order to facilitate comprehension by modern readers. 教 Subject headings have been supplied to the several topics dealt with in the text and the commentary. Y Helpful folio headings have been supplied indicating the names of the sections and the topics dealt with in the corresponding pages. The relevant verse numbers have also been indicated at the top of the pages. 4. SURYADEVA YAJVAN 1. Personal details In his different works, the name of Suryadeva is suffixed with the surname Suri, Yajvan or Somasut.* While the term suri refers to ·a·-

• • • WHA

1. Cf. इति प्रकाशो गदितः सूर्यदेवेन सूरिणा । अनेन गीतिसूत्राणामर्थान् पश्यत पण्डिताः । (Colophon to com. on Aryabhaṭīya, Gitikā-pāda) 2. Cf. त्रिस्कन्धार्थविदा सम्यक् सूर्यदेवेन यज्वना । संक्षिप्यार्यभटप्रोक्तसूत्रार्थोऽत्र प्रकाश्यते ॥ Intro. to com. on A ABh.S. iv ( om. on Aryabhaṭīya) it svi r ARY ABHATYA his scholarship, the other two terms indicate that he had performed the Vedic Soma sacrifice (soma-yaga). Suryadeva should have earned these appellations during his early years, definitely before he wrote any of his available works, all of which mention these surnames. He was a brahmana of the Nidhruva-gotra and, as such, should have belonged to the Bodhayana-sutra, his prayara-rsi-s being Kasyapa, Avatsara and Naidhruva. Suryadeva does not make any mention of his parentage, but specifically refers to his maternal uncle, Suryadeva, as his promotor : इत्थ मानसकरण व्याख्यात सूर्यदेवसोमसुता । श्री-सूर्यदेवनाम्नो मातृभ्रातुः प्रसादेन ॥ (Col. to the com. on Laghumānasa) The expression prasadena used by Suryadeva to specify the benefit which he had received from his maternal uncle in the matter of composing his elaborate commentary on the Laghunanasa seems to imply that he was a student or protégé of his uncle. इत्थ मानसकरण व्याख्यात सूर्यदेव-सोससुता । (Conclusion of com. on Laghumanasa) In a manuscript of the work (D. 13390, Govt. Or. Mss. Library, Madras), the colophons to the Gitika and Kalakriya padas relate to him the expression Diksita which has the same meaning as Yajvan. Cf. : इति सूर्यदेवदीक्षितीये ग्रार्यभटीयव्याख्याने दशगीतिका समाप्ता and इति सूर्यदेवदीक्षितीये प्रार्यभटीयव्याख्याने कालक्रियाप्रकाशः समाप्तः । 1. Cf. his verses : इत्थं निध्रुवगोत्रेण सूर्यदेवेन यज्वना ॥ कृतं जातकपद्धत्या दृष्टयघ्यायार्थवर्णनम् ॥ (Col. to ch. ii of his com. on Jatakapaddhati) (See also col. to chs. iii, viii of the same work) इत्थं निध्रुवगोत्रेण सूर्यदेवेन यज्वना । मानसप्रथमाध्यायवासना सम्यगीरिता । (Col. to ch. I of his com. on Laghunanasa) इति निधुव-सूर्यदेव-सोमसुद्-विरचिते मानसवासनाप्रकाशे त्रिप्रश्नाध्यायः समाप्तः । (Col. to ch. III of his com. on Laghumanasa) O INTRODUCTION kvii in all his available three works, Suryadeva styles himself as a triskandhartha'id', knower of the three branches of Jyotisa', viz., Gagnita (Siddhānta), Hora and Samhita. The statement is exemplified by his commentaries on the Aryabhaṭīya, Laghumānasa and Mahabhaskariya-vyakhy on Gатita (Siddhānta), Jātakapaddhati on Horā and Mahäyätra on Sarinhitů. The personal deity whom Suryadeva worshipped appears to be Lord Krsna whom he invokes as "the effulgence that is at the base of the creation, sustenance and destruction of the universe', at the beginning of his commentary on the Jatakapaddhati, in the verse : जगदुदयस्थितिसंहतिकारणमविकारि सच्चिदानन्दम् । श्रीमत् तत् कृष्णाख्यं तेजो मे हृदि सदा स्फुरतु ॥ He pays obeisance to Lord Krsna in his form as the charioteer of Arjuna on the battle-field, wielding the whip and preaching the apiritual doctrine of the Gita, at the beginning of his Laghumanasagakhyā also. Cf. * अध्यात्मविद्यामुपदेशयन्तं दृढं प्रपन्नाय धनञ्जयाय ॥ प्रतोदहस्तं प्रगृहीतरश्मि देवं प्रपद्ये वसुदेवसूनुम् ॥ He mentions Lord Krsna, son of Devaki, also towards the close of his commentary on the Jatakapaddhatt of Sripati (c. A. D. 1039), where he hopes that, by the grace of that God, he would be able to comment also on the Khandakhadyaka (of Brahmagupta). Cf. idanim Bhatta-Brahmaguptakrta-Khandakhadyakavyacikirsa vartate i taň ca Krşgo Devakiputrah parayişyati || 2. Date of Sūryadeva Definitive evidence is supplied by Suryadeva himself about his date. In the colophons to his Laghumānasa-vyākhyā, chs. III and III, he clearly states that he was born in the Saka year 1113 (FA. D. 1191) : ‘विश्वेश'-शाक-कुम्भार्कहस्तजूकक्षजन्मना । सूर्यदेवेन कथिता त्रिप्रश्नाध्यायवासना ॥ and 'विश्वेश'-शाक-कुम्भार्कहस्तजूकक्षजन्मना । वशिता सूर्यदेवेन प्रहणाध्यायवासना ॥ xxviii ARYABHATTIYA f Elsewhere in the same work (com. on I. 3-4) he states that he was born on Monday, third tithi of the dark half of the month of Magha in Šaka 11 13, the Kali date for the day being 15,68,004. Further down, in another context in the same work, (com. on. ch. I. 5), he gives also the mean position of the Sun at the time of his birth, as computed by him: '''' जातो राश्यादिको रविमध्यम: १०-८-३० एवं मज्जन्मदिने सोमवारमध्याह्ने अर्कमध्यमो गणितः । अस्यां रात्रौ घटिकाद्वादशगते जन्मकालत्वात् सप्तविशतिघटिकासम्बन्धिनी रविभुक्तिरर्धाधिक्येन सप्तविशतिकलात्मिका अस्मिन् मध्यमे योज्या ॥ तथा कृत्वा जातोऽस्मत्कालिको रविमध्यमः o-t-V9 3. Suryadeva's provenance References made by Suryadeva in his Laghunanasa-vyakhya go to show that he was a native of the Cola country in South India and wrote at Gangapura or Gangapuri, which may be identified with Gangai-konda-Colapuram (lat 11 13' N, long. 79° 30' E), on the basis of astronomical observations made at this place recorded by Suryadeva himself. Thus, under Laghumanasa, II. 1, he states that the equinoctial midday shadow at Gangapura is 23 angulas which corresponds to the latitude of 11.3. So also the ascensional differences and times of risings of the signs also correspond to this place. Suryadeva also нни чни на 1. Cf. : 'विश्वेश'-मिते शाके (1113=A. D. 1191) माघकृष्णतृतीयायां सोमवारे श्राचार्यार्यभटसिद्धान्तसिद्धोऽस्मज्जन्मदिनेऽहर्गणः १५,६८,००४ ॥ अस्य वाक्यम्*विज्ञानदीप्ताशय: ॥ 2. Cf. : विषुवद्दिनमध्याहुच्छाया विषुवच्छायेति च प्रतिदेशं भेदेन स्मर्यंते । यथा चोलदेशे गङ्गापुरे [विषुवच्छाया] ग्रङ्गुलद्वयम् श्रङ्गुलषष्टिभागाश्चतुविशतिः ‘वीर8ft:” 5fèT (Com. on LIMa., II. 1) 3. Cf. : चोलदेशे गङ्गापुरे सिद्धाश्चरगुणाः क्रमेण `४८, ३८, १६ (Com. on LMā., II. 1). गङ्गापुरे चरगुणानामर्धानि क्रमेण २४, १&, ८ एतैः क्रमेण हीना वसुभादयःमेषस्य २५४, वृषस्य २८०, मिथुनस्य ३१५. एवमेतानि गङ्गापुरे मेषादिद्वादशराश्युदयfąĦIầHITTI ft HafFT (Com. on L.Ma., II. 2). states that Gangapuri is 11 yojanas from Kharanagara and is to the east^[१] of the Hindu prime meridian.

5. WORKS OF SURYADEVA

1. Known works

Suryadeva was primarily a commentator both on astronomy and astrology. No original work of his has been unearthed. His known works are: 1. Com. on the Aryabhatiya of Aryabhata (b. A. D. 476)

2. Com. on the Laghumanasa of Munjala (A. D. 932)

3. Com. on the Jatakapaddhati of Sripati (A. D. 1039)

4. Com. on the Mahabhaskariya-vyakhya of Govindaswami.

5. Com. on the Yoga-yatra of Varahamihira (A. D. 505)

6. Com. on the Khandakhadyaka of Brahmagupta (A. D. 628)

Of the six works mentioned above, manuscripts of the first three are available but the last three are known only from references to them by the author himself.

2. Chronology of the works

The ascertainment of the chronology of Suryadevas works does not pose a problem, for he himself gives the order of his works. Thus, towards the close of his commentary on Laghumanasa, he says: . ARYABHATTYA पूर्व मया कृता ग्रन्था अनुक्रम्यन्ते। भास्कराचार्य-महातन्त्रविवरण गोविन्दस्वाम्यं प्रथमं व्याख्यातम् । तत ग्रार्यभटीयशास्त्रस्य भटप्रकाशाख्यं संक्षिप्तभाष्यं कृतम् । ततो वराहमिहिरकृता महायात्रा संक्षेपतो व्याख्याता । अथेदं मानसाख्यं करण मूलवासनासहित-संक्षेपवासनाप्रदर्शनार्थ विस्तरेण विवृतम्। इदानीं श्रीपतिकृता जातकपद्धतिश्च व्याख्यासिता । तावद् वाग्देवी सरस्वती पूरयिष्यतीति सिद्धम् । While, in the above passage, Suryadeva gives the order of his works as commentaries on the Mahabhaskariya-vyakhya, (Vivarana), of Govindasvāmī, Aryabhati ya of Āryabhața, Yogayātrā of Varāhamihira, Laghumanasa of Mufijala and adds that he intended to comment on the Jatakapaddhati of Śrīpati; the last-mentioned commentary has at its end the statement that he then intended to comment on the Khaņdakhādyaka of Brahmagupta. Cf: इदानीं भट्ट-ब्रह्मगुप्त-कृत-खण्डखाद्यक-व्याचिकीर्षा विद्यते । तां च कृष्णो देवकीपुत्रः पूरयिष्यति । 6. ARYABHATIYA-VYAKHYA 1. Nature of the work Suryadeva calls his commentary on the Aryabhatiya by the name Prakasa, while later writers apply to it also the appellation Prakasika,' often prefixed with such expressions as Bhata-, Aryabhata- and Aryabhaṭīya-. To Suryadeva every verse of Aryabhata is a sutra. Towards the beginning of his commentary, Suryadeva states that he was attempting to give a 'succinct' (sanksipya) exposition of the sutras of Aryabhata (Intro, verse 3, p. 1). But the commentary is much more than succinct. Though not elaborate, it is full and adequate enough to provide a good understanding of the text. He prefixes the commentary with a special Introduction (upodghata) which sets out the nature, contents and significance of the discipline of Jyotisa in its 1. Cf. : इति प्रकाशो गदितः सूर्यदेवेन यज्वना ॥ (Col. to Giītikā-pāda, p. 32) 2. See for instance, Paramesvara in his Aryabhatiya-vyakhya on i. 7 : भट-प्रकाशिकायां उच्चपतानां गतिरन्यथा प्रदशिता । fNTRODUCTION xxxi different branches (pp. 1-7). The Golapada which deals. with the celestial sphere and spherical astronomy is also prefixed with 2. special introductory section (pp. 118-22). Suryadeva's explanations are generally elucidative and his statements are sometimes backed by the citations of earlier authorities. The mathematics set out in the Ganita-pada is generally illustrated by worked out examples and the computations of planets set out in the Golapada with directions for practical demonstrations. 2. Notable points 1. Date of Aryabhata While divergent views have been held as to whether the Kali year 3600 mentioned in ABh, iii. 10 refers to the date of Aryabhata's birth or to the date of the composition of Aryabhaṭīya,” Sūryadeva categorically agrees with the latter view. Thus he gives the meaning of ABh, iii. 10 as follows: “When 600 solar years have elapsed in Kali, which is the fourth part of the current (maha-)yuga, this treatise (Aryabhatiya) has been composed by me who am 23 years old.” (p. 93). Explaining the purpose of the mention of the date of the work as above by Aryabhata, Suryadeva adds: “What is the purpose of this statement ? I shall explain. At this point of time, the mean positions of the planets, and their apogees and nodes, as computed using their revolution-numbers given in the Gitika-pada, would be exact (and, so, do not stand in need of any correction). At that point of time, the Sun's northward and southward transits, respectively, occurred exactly at the commencement of Capricorn and Cancer, (the precession of the equinoxes being zero).” (com. on iii. 10, p. 93). Corrections in computations could, therefore, be counted from this date. 2. Dasagitika and Aryastasata-Two works While the Gitika-pada, on the one hand, and the Ganita, Kalakriya and Gola-padas, on the other, together make up the Aryabhatiya, Suryadeva points out that essentially, the two are independent works. Posing a question, "Then, how is this discipline constituted of two Vir 1. For the details of these views, see Pt. I, pp. 95-98. itxxii ÄRYABHATIYA works 2' he explains : “In the Dasagitika is to be found, at the beginning, (i.e., in Gitika, 1), the (formal) invocation, mention of authorship and the subject to be treated. And, at the close, (vs. 13), is found the concluding statement of the benefits of the study (of the work). Hence this is a complete treatise. (Similarly), at the beginning of the other tract (Ganita, 1) also, are to be found an invocation, mention of authorship and the subject to be treated. And, at the end (Gola, 50) (is found), a (formal) conclusion indicating also the title of the treatise. Hence, it is a different work. Thus, the discipline definitely consists of two works.' (com. on Gitika, 12, p. 31 ; see also p. 5). It may be noted that the same view has been expressed by the commentators Bhāskara, Someśvara and Raghunātha-rāja. 3. Identification of the Ten Gitikās Of the thirteen verses contained in the Gitikapada, there is difference of opinion among commentators about the identification of the 'ten' (dasa) gitikas which constitute the teachings of Brahma. It is accepted on all hands that verses 1 and 13 are, respectively, the invocatory and concluding verses and so are not included in the "ten'. While commentator Paramesvara holds vss. 3-12 as the "ten gittkas, taking vs. 2 as a mere paribhasa ("interpretative definition'), Suryadeva considers vss. 2-11 as the "ten gitikas, excluding vs. 12, which enumerates the R-sines which are, of course, otherwise derivable. Moreover, according to him, verse 12 is couched in the arya metre, and not in the giti metre. Thus, speaking about the enunciation of the discipline, which Aryabhata imbibed from Brahma, he says : "Then that teacher Aryabhata enunciated all instructions of a seminal nature in 'ten' giti stanzas and that of a secondary nature relating to general mathematics as envisaged by his own mind in a single arya verse and propounded them before the world.' (Cf. General introduction to the com., p. 5). He expresses the same view also in his commentary to i. 12 (p. 31). It may be noted that in the form in which vs. 12 is given by Suryadeva, it is not in the giti metre, but in the arya metre, though not a perfect arya.' 1. For a discussion on this topic, see Pt. I, pp. 31-32. NTRODUCTION xxxiii 4. Traditional verses suryadevas commentary preserves certain anonymous traditional verses on astronomical matters. Among these may be mentioned the revolution numbers of the apogees and ascending nodes of the planets over long periods (on Gitika, 9, pp. 26-27) and the bija correction for the mean longitudes of the planets with epoch at Kali 3600 (on Kāla, 11, p. 94). 5. Use of the Katapayadi notation It is noteworthy that for expressing numbers, besides the bhutasahkhyā notation, Suryadeva makes use also of the Katapayadi notation, (See, e.g., com. on ii. 11 12: pp. 48-51), which is a peculiarity of South India, corroborating his South Indian provenance. It might be added here that the Katapayadi notation is used by Suryadeva profusely in his commentary on the Laghumanasa. 6. Automatic Gola-yantra Suryadeva describes a Gola-yant a which rotates automatically keeping pace with time. About its construction he says : "Fix two posts on the ground in the north-south direction and fix on them the two ends of an iron rod (which passes through the centre of an armillary sphere). Apply oil to the holes at the north and scuth poles of the sphere (through which the iron rod passes) so that the sphere might rotate smoothly. Then, on the ground below the west point of the sphere dig a pit and fix in it a (narrow) cylinder with a (closed) hole at its lower end and as high as the circumference of the sphere. Fill the cylinder with water. Then fix a nail at the west point of the sphere and fasten to it one end of a string. Pass the string downwards along the equator towards the east point. Then stretch it upwards and take it to the west point (again). Then attach to the string a dry hollow gourd filled with mercury and place it on the surface of the water in the cylinder kept filled with water. Now, open the hole at the bottom of the cylinder. As the water flows out, its level falls. Consequently, the gourd, weighed down as it is by mercury, (also goes down) not leaving (the surface of) the water, and (the string attached to it) pulls the sphere westwards. The outflow of water should be regulated in such a manner that "30 ghatikas (= 12 hours), half the water in the cylinder flows out and A.Bh.S. v. xxxiv ÄRYABHATIYA the shpere rotates one half. Similarly, in the next 30 ghatikas the entire water flows out, the gourd reaches the bottom of the cylinder and the sphere completes one full rotation. In this manner, the sphere could be rotated intelligently keeping pace with time.' (Gola, 22, pp. 143-44). 7. Verification of a Computational System Explaining the method of the verification of astronomical computation by observation Suryadeva states : “In an open spot construct a perfectly circular platform of desired radius in angulas, raised to the height of the eye, with the east-west and north-south lines drawn (through the centre) and 21,600 equal divisions (of minutes) marked on its circumference. Then, at sunrise and sunset, stand (in turn) at the west and east sides of the platform and observe the half-risen and half-set Sun, respectively, and mark their positions on the circumference as indicated by the gnomon (fixed at the centre of the circle). Mark also the opposite points on the circumference as indicated by the shadow of the gnomon. Mark also a point at the tip of the mid-day shadow. When the Sun is in the northern hemisphere, place another gnomon on the east-west line and observe daily the entrance of the shadow on that line. These observations should be continued for two or three years. If the sun, observed thus, is seen exactly in the positions arrived at by computation, then that computation is to be understood as correct. If the time of the entrance of the midday shadow on the north-south line corresponds to that derived by computation, then also the correctness of the computation is verified. In the same way, the correctness of the computation may be verified also by the observation of the north-south midday shadow, when it is either maximum or totally absent. The verification of the computed Sun with the observed Sun is done in this manner. "The Moon will also be correct if the computed conjunction of the Moon with the observed Sun is found to be identical with the observed one at the time of eclipses. And, the other planets too will be correct if the computed conjunctions of the Moon (as verified) above with the computed planets are in conformity with the observed one, to be correct.” (Com. on Gola, 48, pp. 182-83). 8. A discrepancy in Lalla explained After specifying that at Kali 3600 (Šaka 421), when the Arya () INTRODUCTION ck KW bhatiya Was composed, and at which time the mean positions of the planets computed from the parameters given on the Dasagitika-sutras did not require any correction, Suryadeva indicates the annual bija corrections to be applied to subsequent years, as stated by Lalla, whom he mentions as a pupil of Ảryabhata. But these corrections are stated by Lalla, to start from Saka 420 and not 421. Drawing attention to this discrepancy, Suryadeva explains that the corrections are to be applied actually from 421, and that the mention of 420 was merely for ease in statement (ukti-saukaryat). (Com. on Kāla, 10, p. 94). 9. Justification of the number of Rsines as 24 Posing a question, “Why should there be the rule that the number of Rsines (in a quadrant) is restricted to 24, when the quadrant of a circle can be divided into any number of segments', Suryadeva answers that it is so, since, on dividing the quadrant into 24 equal parts, the first Rsine and the corresponding arc are exactly the same. So this is the appropriate division, because the Acarya has stated the Rsinedifference in terms of minutes. When they are to be stated in terms (of seconds, one should divide the quadrant suitably. (Com. on Ganita, 11, p. 50). 10. Division of the Yuga Aryabhata seems to have indicated the division of the Yuga (Kāla, 9) into Utsarpiņī, Apasarpini, Susama and Dussama, more as a statement of general currency, than with any astronomical purpose. Different authorities hold different views in the matter. Commen taries also differ in the interpretation of the verse. (Vide Pt. I, pp. 93-95). Suryadeva merely paraphrases the verse as : "The first half of the yuga, when the longevity, fame and strength of creatures are waxing, 1S called Utsarpini. The latter half of the Juga, when these are in the wane, is called Apasarpinī. Again, the first and last thirds of the ' ' termed Dussama and the middle third Susama. He then ས། "The significance of this (division) can be explained (only) by e learned after deep deliberation.' And, according to one of the manuscripts, the commentary adds : “To me, it is not known.' (ք. 92). xxxvi ARYABHATİYA f 11. Position of Ujjayini. Suryadeva endeavours to assign an astronomically significant latitude to Ujjain, viz., 24° N on the meridian of Lanka, which latter is taken, in Indian astronomy, to be a city located at the equator at 0 meridian. Thus, while explaining the passage उज्जयिनी लङ्कायाः तच्चतुरंशे समोत्तरतः । (A, Gola, 14) Suryadeva notes that the angular distance from Lanka to Meru at the north pole is 90° and that the angular distance of Ujjayini from Lanka would be 22 according to the above reading of the passage, with the expression taccaturanse. Now, 22 has no astronomical significance. He argues that Aryabhata should have mentioned Ujjayini only to indicate a place of maximum declination of the Sun, viz., 24°; otherwise, there was no purpose in mentioning Ujjayini at all. Hence, he argues, the correct reading of the expression should be paricadasarise; the intended measure of the latitude, viz., 24', would then be duly indicated, it being one-fifteenth of a complete circle of 360. 12. Motion of the Stars and the Planets contrasted Suryadeva specifies that the stars appear as if fixed on the zodiac and the zodiac, along with the stars, moves as a whole from east to west. The planets, however, are seen to move from one asterism to another to the east. This indicates the eastward motion of the planets. (Com. on Gitikā, 3, p. 14). 13. The nodes and apogees It is well known that the node and apogee of a planet are not material objects like the planet itself, the former being just the point where the planet, in its northward course, crosses the ecliptic and the latter the remotest point of the planet's orbit from the earth. However, these points keep on changing their positions, the said motion being capable of being counted in terms of revolutions during long periods of time. The point is well brought out by Suryadeva. Thus, after enumerating the number of revolutions of the nodes and apogees per yuga as depicted in A, i. 4, Suryadeva poses the INTRODUCTION xxxvili th question : Now, only seven planets are to be seen revolving in the sky. And, their revolutions have already been enumerated. What are these (new bodies), the nodes and apogees, whose revolutions are being enumerated here ?' Then he provides the reply : '(The answer) is stated thus : These (nodes and apogees) are (not material objects but) just some special numerical figures which have been conceived (by astronomers) as a means to compute the true motion etc. of the selfsame planets (mentioned earlier). These do not have any visual appearance in the sky.” (p. 17). 14. Use of 'Siya', a unique measure denomination Under Gaņita 26, Suryadeva sets the following example : “(A certain commodity measuring) one and one-eighth of a siva is bought for 12 panas ; how much of the same (commodity) could be bought for 6 panas ၇•• The solution given by him shows that the Siva mentioned in the above example is a measure of weight, equivalent to 8 prasthas. In Indian mathematical parlance the word Siva is used to denote the number 11, in conformity with the number of the rudra-s (siva), being eleven, but we have so far not come across this term used to indicate a measure of weight. But use of this measure by Suryadeva shows that this measure was in use in the locality where Suryadeva lived. 15. Lord of the civil year Aryabhata gives a method to find the lords of the hour and the day (Kala., 16), but he does not say how the lord of the civil year or the civil month is to be found. Suryadeva, however, gives the following method in this regard : "Subtract 13, 17,416 from the civil days elapsed since the beginning of Kaliyuga. The remainder divided by 360 gives the civil years —ത്തി =n= 1. Cf. : ननु सप्तैव ग्रहा। व्योम्नि भ्रमन्तो दृश्यन्ते । तेषां च भगणा पूर्वमेवोपदिष्टाः । क एते उच्चपाता येषामत्र भगणोपदेशः क्रियते ? उच्यते---तेषामेव ग्रहाणां स्फुटगत्यादिपरिज्ञानोपायभूताः केचन संख्याविशेषाः । नैषां व्योम्नि दर्शनमस्ति ॥ (Com. on i. 4, p. 17). χΣΣνiii AR YABHATTYA elapsed, as the quotient. The remainder (of the division), when divided by 30, yields the civil months elapsed, as the quotient. The remainder gives the civil days elapsed of the current civil month. The lord of the first day of the year is called 'the lord of the year' and the lord of the first day of the month is called 'the lord of the month' ... Here, the number of civil years elapsed when multiplied by 3, then increased by 1, and then divided by 7, the remainder counted from Sunday gives the lord of the current year. The number of civil months elapsed when multiplied by 2, increased by 1, and then divided by 7, the remaining days counted from the lord of the current year give the lord of the current month.' The number 13, 17,416 which Suryadeva subtracts in the above rule is of special significance. This closely agrees with the teaching of Varahamihira in his Paica-siddhantika, i. 17. According to Varahamihira, a civil year started 13, 14,896 days after the commencement of Kaliyuga. The difference of the two epochs is 2520 days, i.e., exactly 7 civil years. Thus, according to Varahamihira, a civil year started 35 days before Aryabhata was 23 years old; and according to Suryadeva, a civil year started exactly 7 civil years thereafter. We do not know to which school the above teaching actually belongs. It certainly does not conform to the teaching of Aryabhata nor to the teaching of Brahmagupta; (see Prthudaka's commentary on the Khandakhadhyaka, i. 32, and Bhattotala's commentary on the same work, i. 25). There are certain astronomers who take the lord of the first day of the bright half of Caitra as the lord of the year. But this view is against the teaching of the Brahma school. Prthudaka says : "Those who take the lord of the first day of the light half of Caitra as the lord of the year, do not understand the Brahma-siddhanta. They have explained the Brahma-siddhanta incorrectly; for the lord of the year occurs after every 360 days commencing from the beginning of the Kalpa.” 16. Solstitial motion in the School of Suryadeva Sūryadeva states a correction due to solstitial motion and ascribes it to tradition. He says: • NTRODUCTION xxxix t“Subtract 3600 from the Kali year and divide by 5,808. (Neglect the quotient and) divide the remainder by 1452. Treating the remainder as bhuja, multiply it by 2 and divide by 121 ; the result in degrees etc. is to be applied like the bhuja-phala to the longitudes of the planets and the solstitial points. By so doing, they agree with observation.” (See below, p. 94). The motion of the solstices is evidently the precession of the equinoxes. The value thereof, according to the above passage, is 59.5 per annum, where the modern value is 50" approximately. 17. General remarks Generally, Suryadeva's comments are fuller on the astronomical sections of the Aryabhatiya than on the mathematical sections, with a few exceptions, such as the derivation of the Risines (ii. 11-12, pp. 47-51) and the Pulveriser (ii. 31-32, pp. 70-79). On the astronomical Sections, apart from the detailed exposition of the celestial sphere, (Gola-bandha, pp. 118-22) and the explanation of the motion of the planets through epicycles (Graha-bhramana-vasana, pp. 110-16), his exposition of the Drimandala and Drkksepamandala (pp. 142-43), Akşajya and Lambaka (pp. 144-46), Lankodayaprāna (pp. 147-50), Ksitiya and Caraprāņa (pp. 150-52), Svadeśarāśyudaya (pp. 152-54), Istakālaśañiku (pp. 154-56), Prkksepajya (pp. 160-64) and Drggatiya (pp. 164-66) are full and detailed. It is also noteworthy that, in several cases, he speaks of the demonstration of the different items on the armillary sphere : Cf. com. on iv. 36 (p. 168), 40 (p. 172), 41 (p. 175) etc. 7. Laghumanasa-vyakhya 1. The Work Suryadeva”s commentary on the Laghumanasa of Muñjāla is certainly his magnum opus. This work, which he calls by the name Grahajiāna vasanā, is extensive, discursive and highly informative. For the 60 verses of the text, the commentary extends sixty-fold thereof. The work begins with the Verses : T-in 1. The details furnished here are based on an edition of the under preparation by the present writer from mss. available with um and the Mss. Libraries in Madras and Trivandrum. xl ÅRYÅBHATÎYA अध्यात्मविद्यामुपदेशयन्तं दृढं प्रपन्नाय धनञ्जयाय । प्रतोदहस्तं प्रगृहीतरश्मिं देवं प्रपद्ये वसुदेवसूनुम् ॥ स्कन्धत्रयार्थविदुषा सूर्यदेवेन यज्वना । मानसाख्यग्रहज्ञानवासनाऽऽद्य प्रकाश्यते ॥ The work ends with the verse : इत्थ मानसकरण व्याख्यात सूर्यदेवसोमसुता । श्री-सूर्यदेवनाम्नो मातृभ्रातुः प्रसादेन ॥ followed the colophon : इति श्री-सूर्यदेवसोमसुत्-विरचिते मानसव्याख्याने ग्रहोदयास्तमयाधिकारश्चतुर्थ: । सम्पूर्णमिदं मानसव्याख्यानम् । 2. Its date The date of composition of this commentary should be about A.D. 1248, as could be presumed from the author indicating this date as the starting point for the computation of the planets and giving as zero-corrections the planetary positions at this date. Thus he says : अत्र ध्रुवकनिबन्धनप्रकारदर्शनाय मानसाख्यकरणप्रतिपादितयुगणादिमध्यमानयनगणितद्युगणादे: कालदैघ्र्यकृतार्वषम्यप्रदर्शनाय च 'खागेश'मिते शककाले (Saka 1170=A.D. 1248) 81strficiatist: satira (Upodghata-prakarana to the com., vs. 5). Further down, in the same section, Suryadeva lays down the same in six verses : अथ अस्मदीय-ध्रुवकनिबन्धनार्यासूत्राणि प्रदश्र्यन्ते ‘खागेश'मिते शाके चैत्रावी जीवदिन दले भादि: ॥ etc. Since he wrote the commentary towards A.D. 1248, Suryadeva (b. 1191) should have composed it when he was 57 years old. 3. Aim of the commentary Towards the beginning of the Introductory Section (Upodghataprakarana) prefixed to his commentary, Suryadeva refers to an earlier commentary by Prasastidhara (c. A.D. 10th cent.), a Kashmirian astronomer on the Laghumanasa' and adds that though Prasastidhara 1. A ms. of this com. is available in the Sarasvati Bhandar of the Sanskrit College, Mysore, being Ms. No. 739, in Grantha script, and another in the Calcutta University Library. ÎNTRODUCTION xli has included examples in the commentary, the commentary lacked expository demonstrations of the text (mula-vasana) as also the rationales of the rules stated there. Hence he was coming forward to write an elaborate commentary on the work presenting demonstrations of both types and also giving worked out examples." An examination of Suryadeva's commentary would show that it eminently fulfils the objective set out by its author. 8. Jatakapaddhati-vyakhya (Jātakālaikāra) The Jataka-paddhati, called also Jataka-karma-paddhati, in eight chapters, by Sripati (A.D. 1039), son of Nagadeva and grandson of Kesava of the Kasyapa gotra, is a popular work of all-India prevalence on predictive astrology based on horoscopes. Of the nearly 20 known commentaries on the work,' the Jatakalaikara of Suryadeva is the most popular, especially in South India. The work commences with an invocation on Suryadeva's favourite deity Lord Krsna :' जगदुदयस्थितिसंहृतिकारणमविकारि सच्चिदानन्दम् । श्रीमत् तत् कृष्णाख्यं तेजो मे हृदि सदा स्फुरतु । आचार्यश्रीपतिकृता जातके कर्मपद्धति: । व्याख्यायते मया स्पष्ट सूर्यदेवेन यज्वना ॥ 1. Cf. : तदिदं काश्मीरवासिना प्रशस्तिधराचार्येण सोदाहरणं व्याख्यातम् ॥ तत्र मूलवासना संक्षेपवासना वा न प्रदशिता । उभयविधवासनाप्रदर्शनार्थ अस्माभिरुदाहरणप्रदर्शनपुरस्सरं विस्तरेण व्याख्यायते । It may be noted that Prasastidhara's commentary is cited by Suryadeva also under ch. I. ii. 5-6a ; IV. 6, 8 and 10, either in corraboration or in refutation. 2. For reference to mss. of these commentaries, see New catalogus catalogorum, vol. VII, Madras, 1973, pp. 211-13. 3. For mss., see ibid., p. 213. 4. The observations on this work are based on a manuscript of the work preserved in the Kerala Uni. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum, No. T. 953. A.Bh S. vi xlii ÄRYÅBHATİYA पश्यन्तु तमिमं प्रन्थं शास्त्रन्यायोपबृंहितम् ॥ पूर्णजातकशास्त्राणामलङ्कारं विपश्चितः ॥ इह खलु विशिष्टः सिद्धाचारः सिद्धः ॥ प्रारभ्यमाणस्य ग्रन्थस्याविध्नपरिसमाप्तिसकलदेशपुरुषव्यक्तिप्रयोजनम् , अभीष्टदेवतास्तुतिनमस्कारादिरूपं मङ्गलाचरणं कृत्वा प्रन्थारम्भ प्रतिजानीते । तदयमपि श्रीपतिप्राचार्योऽभीष्टदेवतानमस्कारपूर्व जातककर्मपद्धत्याख्यं प्रन्थकरण श्लोकेन प्रतिजानीते-नत्वा तं गुरुदेवतां etc. The work ends with the following: सर्वं सम्पूर्णमेव । अस्माभिः कृतस्यास्य व्याख्यानस्य ग्रन्थसंख्या पञ्चाशदधिकचतुःशतयुतसहस्रद्वयपरिमिता भवति ॥ इत्थं निध्रुवगोत्रेण सूर्यदेवेन यज्वना ॥ कृतं जातकपद्धत्यां सङ्कीर्णफलवर्णनम् ॥ Col. : इति सूर्यदेवसोमसुत्-विरचिते श्रीपतिव्याख्याने जातकालङ्कारे प्रकीर्णाध्यायः । Suryadeva's commentary is not very elaborate but, as stated by him in the third introductory verse above, it is astranyayopabriahitam and is rich in secondary information in the form of quotations from a number of astrological authorities. From among the less known astrological authorities may be mentioned Badarayana, Devakirti, Krsnaiditya, Maya and Sridhara. Suryadeva quotes also anonymous traditional verses and refers them to risis or Sampradayavid-s. 9. Commentary on the Mahabhaskarīya-vivaraņa The first work that Suryadeva wrote was a commentary on the Mahabhaskariya-vyakhya of Govinda-svami. He mentions this fact, as indicated earlier, towards the close of his commentary on the Laghumanasa, in the words : "The works written by me earlier are enumerated (here): First was commented the commentary Vivarana by Govinda-svami on Bhaskaracarya's Mahatantra (Mahabhaskariya).” Manuscripts of this commentary, however, are yet to be unearthed and therefore, the nature or extent of this commentary cannot be ascertained. Suryadeva should have given vent to his youthful ardour 1. For the edition of Govinda-swami's Vyakhya, see T. S. Kuppanna Sastri, Mahābhāskarīya with the Bhāşya of Govinda-svāmin and the super-commentary Siddhantadipika of Paramesvara, Govt. Or. Mss. Library, Madras, 1957. INTRODUCTION xliii ver the erudite and extensive Vivarana of Govinda-svami and if his O later commentaries are any cue, this commentary, too, should have been extensive and highly informative. 10. Mahayatra-Vyakhya Another work of Suryadeva about which he makes a mention towards the end of his commentary on the Laghumanasa, s 2. commentary on the Mahayátrá of Varahamihira“ tato Varahamihirakrta Mahayatra sank sepato vyakhyata. Manuscripts of this work, too, are yet to be traced. Highly informed as Suryadeva was in ancient literature on natural astrology, his commentary on the Mahayatra should have contained substantial information and citations to earlier literature on the subject. 11. Khandakhadyaka-vyakhya Suryadeva states towards the end of his commentary on the Jatakapaddhati of Sripati that he intended to write a commentary on the Khandakhadyaka of Brahmagupta : Cf. idanim Bhatta-Brahmaguptakrta-Khandakhadyaka-vyācikīrșā vartate / tam ca Krşņo Deyakiputrah purayişyati. Possibly, this commentary has been written, but manuscripts thereof yet remain to be traced. 12. SURYADEVA'S METHOD OF EXPOSITION 1. Presentation of the background It is noteworthy that Suryadeva always sets out the background or the intent of a verse before he gives its exposition. In the case of important sections of the works, he prefixes his commentary with full-fledged 'Introductions' (upodghata-s) setting out the preliminary matter for a proper understanding of the respective sections. Such Introductions occur to the Gola-pada of the Aryabhatiya and sections relating to the Dhruva-sutras, Sphuta and Triprasna of the Laghumānasa.

• Ainman
  • • rwan mesus,

1. Mahayatra is called work has been edited by Studien, 10 (1868), 14 's-Gravenhage, 1913; b. Pingree, also Brhadyatra and Yaksasvamedhiya. The H. Kern, with German translation in Indische (1876), and in his Verspriede Geschriften, vol. I y Jagadish Lal, Lahore, 1944; and by David Govt. Or. Mss. Library, Madras, 1972, xliv ARYABHATIYA A mention might be made here of the "General Introductions' to his commentary on the Aryabhatiya (pp. 1-7) and the elaborate Upodghataprakarana to his Laghumanasa-vyakhya, indicating the place of Jyotisa as an auxiliary of the Veda (Vedanga), the objectives of the discipline, its main division into Ganita, Hora and Samhita, the secondary divisions thereof, and the purpose served by each division. Towards the end, he also states his objective in attempting to compose the commentary. 2. Critical approach Suryadeva's commentaries are characterised by a critical approach. This is best exemplified by his commentary on the Laghumanasa. Often he distinguishes correct readings from corrupt ones and, at places, argues about the authenticity of a reading. An instance in point is his commentary on A, Gola., 14 (c-d) : उज्जयिनी लङ्कायाः तच्चतुरंशे समोत्तरतः ॥ After explaining the text according to the above reading, Suryadeva notices that the expression taccaturamie, i.e., one fourth of 90 (=22) does not have any astronomical significance and, so, asserts that the correct reading should be paicadasanse, i.e., one fifteenth of 360' (=24) which indicates the place where the Sun has the maximum declination. A similar instance which occurs in the commentary on the Laghumānasa, IV. 5, may also be cited here : चरतानांशषड्वर्ग:विशेषेणाक्षभाहतात् । स्वविक्षेपादवाप्तेन स्वचर संस्कृत स्फुटम्। After commenting on the verse according to the above reading, Suryadeva observes : अत्र सूत्रकृता षट्प्ष्त्रशतो भादि'श्चरतानांश' इति स्थूलदृष्टया उत्तम्, यस्माद् भागहारस्य षड्वर्गस्योक्तन्यायेन त्रिज्यातः तद्युव्यासार्धकृता सर्वदेशेषु क्रियता SLLSS LSSSMSSSMSSSLSLSLSSSLSCS 1. Cf. : एवं अर्कस्योत्तरपरमापक्रमावच्छिन्नप्रदेशज्ञानार्थ उज्जयिन्युपदेश इति संगच्छते । षोडशभागस्थाया उज्जयिन्या उपदेशे न किञ्चित् प्रयोजनं पश्यामः, तस्य सार्घविशतिभागात्मकत्वात् तस्य क्वचिदपि प्रयोजनाभावात् । 'अतः सुष्ठूक्तम्— उज्जयिनी लङ्कायाः पञ्चदशांशे समोत्तरतः । इति । (p. 136) INTRODUCTION xlv हानि: ॥ सूत्रोक्तप्रकारेण प्रत्यन्तरदेशं विषुवच्छाया रूपं वर्तते ॥ अथ विषुवच्छायाड्गुले কলনিৰ परमहानिरर्धाधिक्येन रूपतुल्या अष्टौ ॥ अष्टाङ्गुलमिते परमहानिः सप्ततुल्या ॥ अतो हानिमात्रं क्वाचित्कमभिप्रेत्य आचार्येणोत्तम्-'चरतानांशषड्वर्ग' इति । यतो यथोक्त मेव गणितकर्मवासन ! एतदनुसारि समीचीनोऽयं पाठ:- प्रतिदोभान्निमेते(?)कें हीनषड्वर्गभाजिता । पलघ्ना - -भाप्तेन स्वचरं संस्कृतं स्फुटम् ॥ gfe Suryadeva senses an objection even to this reading, but explains it away : नन्वस्मिन्नपि पक्षे स्फुटक्रान्त्यानीतस्वाहोरात्रार्धन कर्म कर्तव्यम् ॥ सत्यम् ॥ तज्ज्ञानस्य लघूगणितेनाशक्यत्वात् स्वल्पान्तरत्वाच्च एवमुक्तमित्यविरोधः । still another instance of Suryadeva's rationalistic approach might be seen in his statement to the effect that he could not reason out the division of the yuga into Utsarpiņī, Apasarpiņī, Susamā and DuSS and, as done in Aryabhatiya, Kala, 9. After explaining text as it stands, he states: "The significance of this verse has to be made clear by the learned after deep thought. I cannot comprehend it': अस्यार्थोऽभियुक्तै रूप्य वक्तव्यः ॥ अस्माभिस्तु न ज्ञायते । (p. 92 and fn.). Another trait of Suryadeva consists in his examining earlier : writers critically. A passing remark made by him in his commentary on the Laghumanasa on Prašastidhara, an earlier commentator of the work, is instructive. Noticing that an innovation made by Prasastidhara is illogical, Suryadeva observes : "A rationalist as I am, I cannot approve of the innovation' : gafia aheatri 374ataafayuri प्रशास्तिधराचार्येण स्फुटव्याससंज्ञां कृत्वा स्फुटभुक्तिस्फुटविक्षेपानयनादपर्वातंतव्यासार्धस्थाने कल्पितम् । तत्त्तु frr:Et agai Ft Garriè (Com. on LMā, I. ii. 5-6a). Similar observations are found also in the Jatakapaddhati-vyakhyd. Thus, noting the difference of views on the depiction of the lords of the year and of the month in earlier texts, Suryadeva observes : it tiltमासाधिपानयनगणितस्य सूर्यसिद्धान्त-खण्डखाद्यक-पञ्चसिद्वान्तादीशूक्तस्य परस्परविरोधेन निर्णेतुमशक्यत्वाद् ‘अद्यवारतोऽब्दादि’रिति न्यायेन सौरयोः (? तयोः) प्रसिद्धत्वात् ताभ्यामेव tēv: (Com. on Jā. Pa., ii. 14). Again on the determination of the Ayana-bala, he observes आचार्योंण राशि रूपविप्रकर्षमानीय अयनबलानयन कृतम्। श्रीधरायण श्रीपतिप्रोक्तमुपायमुक्त्वा कान्तिविप्रकर्षर्णवायनबलानयनमुक्तम् । अस्मदुक्तज्यारूपविप्रकषर्णवायनबलानयनोपाये अति लघुनियुनि विद्यमाने किमर्थमाचार्याभ्यां attite gafitter a tita: (Com. on Ja. Pa., iii. 15-16). xlvi ARYABHATIΥΑ On occasions, Suryadeva supplies to his commentary compendious verses with exposition thereof, with a view to supplement the information given in the text. These verses are introduced by such expressions as : अत्र संक्षेपवासनाप्रदर्शनार्थं मूलशास्त्रयुक्तिसिद्धप्रक्रियाऽभावाद् अस्मदीयेन ग्रन्थेन प्रकाश्यते । (Com. on LMa, IV. 1) ; अत्र वासनाप्रदर्शनार्थ मूलqfiafăạafitut steaấìàR vàã xaửufã (Com. on LMã., IV. 2). 3. Astronomical instruments and diagrams Suryadeva was a practical astronomer and it is interesting to find in his commentaries descriptions of astronomical instruments for celestial and other observations and instructions for diagrammatic representations. These descriptions are to be found especially in the sections devoted to the computation of the mean and true positions of planets and the eclipses. When prescriptions disagree, Suryadeva resorts to testing through instruments, vide, for instance, his observa| tion : शास्त्रान्तरेषु वैलक्षण्यात् यष्टियन्त्रादिभिः परीक्षितम् ॥ (Com. on LMa, III. 6-7) 4. Some peculiarities It is interesting to find towards the close of Suryadeva's works a mention of the contents and extent of the respective works besides a reference to his earlier writings and the indication of his future plans, a singular feature found in the works of a few Sanskrit authors. The details found herein are highly informative to the literary historian, bibliographer and text-critic. 5. Astronomical and astrological authorities cited Suryadeva refers in his works, especially in the Laghumanasavyakhya, to a large number of earlier authorities, most of whom are well known. Prthudakasvami (c. A. D. 860), commentator on the Brahmasphutasiddhanta and Khandakhadyaka, is referred by the abbreviated name Prthusvami'. From among the less known works and authors on astronomy cited, may be mentioned, Acarya Latadeva, SSSLSLSLSLSL SLS 1. On astronomical instruments, see his com. on A, Gola., 22 (pp. 143-44), 48 (pp. 182-83) ; and on L Mā., Upodghāta to ch. I. ii; II, 1, 2 ; III. 9, 13, 17, 18, 20; IV. 1, 6, 9. 1NTRODUCTION xlvii tokaloka-gahta, Prabhakara-ganita, Tantrapradipa of Yogi, Parahitaganita of Haridatta and Mayamata. Among the less known astrological authorities cited by Suryadeva in his Jatakapaddhatiyakhya are śrdhara, Maņintha, Manu, Maya, Bādarāyaņa, Devakirti, Satya and Krsnaditya. Several anonymous verses are also cited with one or other of the following prefixes: "Ganitavidah', 'Purvacaryah', 'Sampradaya vidah' and Sampradaya-siddha'. 1. YALLAYA AND HIS SUPPLEMENT TO SURYADEVA's COMMENTARY 1. Personal details Suryadeva had in Yallaya, a 15th century astronomer of the Andhra country, an elaborate supplementer to his commentary. Yallaya found that Suryadeva's commentary was rather brief, even as Suryadeva himself has indicated towards its beginning. Justifying his suppleit mentation and indicating its scope, Yallaya states at the beginning: Since the commentary composed by Siryadeva, a master of the science words, is brief, the commentary of Suryadeva-Yajvan is (first) written wn in entirety for each arya-sutra of Aryabhata which he has commented, and wherever that commentary is brief, further commentary in supplementation thereof and alternate illustrative examples are added by me, Yallaya by name, learned, well read in many works of Pasiganita, proficient in the three branches (of Jyotisa), possessing command over language by virtue of a boon bestowed by Lord Siva, son of Śridhararya and disciple of Suryacarya son of Baladitya, for the benefit of those astronomers who desire to know (in detail), the meaning of the Gaņita, Kālakriyā and Gola padas (of the Aryabhaṭīya) composed by Aryabhata.' _wahanu diff 1. Srīdhara, author of Patiganita (c. 900), is apparently 1tterent from Srīdhara, authority on astrology, since the latter has followed Sripati's Jātakapaddhati (A. D. 1039), vide, Sn. 12. 2 on P. xlv, above. 2. Cf. : tificatiyesiragareisa. It Isaa Intro. verse 3, p. 1. ཙམིགས་ α. : प्रचुरतरशब्दशास्त्रविदा सूर्यदेवेन यज्वना कृतस्य व्याख्यानस्य W आर्यभटोक्त-गणित-कालक्रिया-गोलपादार्थान् ज्ञातुमिच्छतां दैवज्ञानामुपकाराय ية કુંટું: xlviii ĀRYABHATÎYA We learn from the above that Yallaya was the son of Sridhararya and was a pupil of Suryacarya" son of Baladitya. This Śrīdhara (14th15th cent.) is, obviously, different from his namesake Sridhara (c. A.D. 900) who wrote the Patiganita and the Trisatika. Similarly, Suryacarya (14th-15th cent.) is different from Suryadeva Yajvan (b. 119 i), and is the author of Ganakananda, Daivajiabharana and Daivajiabhusana. A closing verse of his commentary Kalpalata on the Suryasiddhanta supplies the additional information that he belonged to the Kasyapagotra and that his grandfather's name was also Yallaya. Yallaya was a native of Skandasomesvara, which lay to the southeast of the renowned temple-town of Srisaila in the Telugu Country.* He indicates in his supplementary commentary on A., iii. 6 that he composed the work at Skandasomesvara, of which place he gives the measure of the equinoctial midday shadow as 3 angulas and the equinoctial midday hypotenuse as 125 angulas. These measurements specify a place having a latitude of 15' 30' N. Skandasomesvara is also stated to be 36 yojanas from the Hindu prime meridian (according to the reckoning of the Suryasiddhanta' which corresponds to 4° 5' to the east of the said meridian. यस्य यस्य सूत्रस्य सूर्यदेवेन यज्वना यद् व्याख्यानं कृतं तस्य (तस्य) श्रार्यासूत्रस्य तत् कृत्स्नं व्याख्यान लिखित्वा यत्र यत्र व्याख्यानं संक्षेप तत्र (तत्र) बहुपाटीगणितग्रन्थवित्त्रिस्कन्धार्थ विदा, श्रीमच्चन्द्रशेखरवरलब्धवाग्विभवेन, श्रीधराचार्यस्य पुत्रेण, श्री-बालादित्यसुतसूर्याचार्य शिष्येण श्री-यल्लयाख्येन विपश्चिता मया व्याख्यानमपि किञ्चिदधिकम्, उदाहरणान्तराणि ॥ च, क्रियते। 1. His name is given as 'Suryanarya' in the colophon to Yallaya's com. Kalpalata on Laghunanasa. 2. Cf. : Yalaya”s statement: Hätērē 2i ir 3 traftā fra: FERFGENÈRGI TIEGTqguy: (Com. on Surya siddhānta, i. 57-58). 3. Cf. : श्रीशैलस्य प्राग्नेधस्थित-स्कन्दसोमेश्वराख्यपट्टणे वृत्तिः (?) मया सम्यङ् निर्णीतं (?) विषुवत्प्रभा 3-20. तस्य द्वादशाङ्गुलशङ्कोः जनिताङ्गुलानि 3-20. विषुवTatif: 2-28. (Com. on A, iii. 6). 4. Cf. : स्कन्दसोमेश्वरस्य सिद्धान्तमागॉक्तषट्।त्रिशद् योजनानि । (Com. on A, iii. 6). INTRODUCTION xlix Earlier, in the same context, Yallaya takes the Kali year 4581 (-A.D. 1480), to demonstrate the calculations involved in computing f 2 the planets. This would mean that he wrote the work about this date. 2. His works Yailaya is the author of at least five more works on mathematics and astronomy. They are : (1) Ganita-sangraha, a treatise on arithmetic, (2) Jyotisadarpana,' on astronomy, (3) Kalpavalli, a commentary on Suryasiddhanta' and (4) Kalpalata." an extensive commentary on the Laghumanasa of Muñjala whom Yallaya uniformly calls by his alternative name Mañjula. (5) A commentary in Telugu of the Suryasiddhanta by Yallaya has also been recorded." 3. Nature of the Supplementation Yallaya's supplementation leaves out the Gitika-pada and covers only the Gaņita, Kālakriyā and Gola sections of the Aryabhatiya and LSLMSGSGS G L LSLL L L S LS LS LSS 1. cf. : 327 3f(TDTTEIT: 4581 (Com. on A, iii. 6). 2. For more details on Yalaya, see Pt. I, Introduction, pp. xl-xliv. 3. Ms. No. 2879, Catalogue of Sanskrit Mss. in Mysore and 1884), p. 318. 4. Ms. Nos, 661, Reports on Skt. Mss. in Southern India, by E Hultzsch, (Pt. I, Madras, 1895) ; No. 3465, A Catal. of Skt. Mss. in the Panjab Univ. Library, Lahore, (Vol. II, Lahore, 1941). 5. Ms. No. 6284, A Cata. of Skt. and Pkt. Mss. in the Library of the India Office, Vol. II, by A. B. Keith, (London, 1935); R. 1708, A Triennial Cata. of Mss., (Govt. Or. Mss. Lib , Madras, Vol. II, Pt. i. Sanskrit C); 11662, 11663, A Des. Cata. of the Skt. Mss. in the Tanjore Maharaja Serfoji’s Sarasvati Mahal Library, (Vol. XVI, Tanjore, 1933) ; 673, Report on Skt. Mss. by Hultzsch, (ibid.); 336, Cata. of Skt. Mss. in Mysore and Coorg, by Lewis Rice, (ibid., p. 36). 6. Ms. D. 13475, A Des. Cata. of the Skt. Mss. in the Govt. Or. Mss. Library, Madras, (Vol. ΧΧΙV, Madras, 1918); R. 7705, A Triennial Cata. of Mss. Sanskrit, ibid., (Vol. XI, Madras, 1958). 7. For a Ms., see No. 6285, India Office, ibid. A Bh S. vii l AR Y ABHATI YA takes the form of additional notes and worked out examples relating to mathematical computation occurring in the said three sections. Some of these examples are his own and the others culled from earlier astronomers like Bhaskara I. His own illustrations are prefixed with expressions like madījvodāharaņāni. The Gaņitā-pāda, the Sphuta section of the Kālakriya-pada and the Grahana Section of the Golapada are particularly rich in these extra examples. Often, additional elucidations are given to the textual verses and new topics are introduced and explained. A number of compendious verses (sangraha-slokas) composed by Yallaya himself are also found strewn all over the Supplement. The views, explanations and examples of Yallaya's teacher Suryacarya also come in for citation. To cite an instance : After recording Suryadeva's comment on A, Ganita 11, Yalaya introduces his teacher's views with the prefatory statement : सूत्रस्य सूर्यदेवेन यज्वना कृतं व्याख्यानं समग्रमपि मद्गुरुमुखारविन्दविनिगीतानि वाक्यानि मयाऽऽश्रितानि कानिचिल्लिख्यिन्ते । 4. Supplementation on Conjunction of planets A lengthy supplement covering several pages added to Gola. 45 is highly instructive. In this supplement Yallaya works out in detail illustrative examples for the conjunction of Jupiter and Moon which occurred in Kali 4557 (A.D. 1456), of Saturn and Moon which occurred in Kali 4566 (A.D. 1465), a solar eclipse which occurred in Kali 4567 (A.D. 1466) and a lunar eclipse which occurred in Kali 4580 (1479). This excursus is interspersed with a large number of Yallaya's own summary verses and observations on the merits of different astronomical authorities. Some of the said observations are particularly interesting. Thus, on the comparative ease in the computation of parallax according to the Laghumanasa, Yallaya remarks : 3Trivatarifatबहुप्रयाससाध्यजनितलम्बनस्य मञ्जुलाचार्योक्तसुलभोपायसाध्यलम्बनस्य [च] द्वितीयचतुविघटिकामात्रं वैषम्यम् ॥ अर्थात् चन्द्रादुपरिकक्ष्यासञ्चारिणं गुरुं अादित्यं परिकल्प्य सूर्यास्तमयादियोगकाले तदहर्मुगतघटिकापर्वान्तन्यायेन लम्बनावगतिः कुर्यात् । After further discussion he observes, TTEĦTarãHaTfiaTTiTą 3 gafarfa sì raffèr Hra But on the computation of true Saturn, he remarks : 3TT Hatta Hiजनितशनिः स्थूल इति मन्यामहे ॥ 5. An auxiliary work At one place, the supplementation of Yallaya takes the form of an auxiliary work. Thus, after recording Suryadeva's commentary on O INTRODUCTION li ,K 6, Yalaya observes : अव्र कालक्रियापादस्य सूर्यदेवेन यज्वना कृतव्याख्यानं समग्रमपि सर्वदा गणितव्यवहाराणां व्याख्याने व्यवहारस्य [उपकारि]त्वात् कालक्रियापादोपदेशभगणावीन् श्लोकॅनिबद्धय स्फुटानयनं श्रीबालादित्यसुतसूर्याचार्यशिष्येण यल्लयाख्येन मया किञ्चिद् [उच्यते] । अादौ गुरुदेवतानमस्कारपूर्वकग्रन्थारम्मः क्रियते नत्वा [शिवं सूर्यगुरु] गणेश वाणीं ग्रहानार्यभटोक्तमार्गात्। श्रीयल्लयाख्यः कुरुते सुवृत्तैर्मध्यग्रहाद्यानयनप्रकारम् ॥ This is followed by the depiction of the planetary parameters, the method of computing the mean planets and allied matters and the demonstration of the computation of mean planets by an example for a date in A.D. 1480. It may be noted that it is in this context that Yallaya mentions the location of his native town of Skandasomesvara. 6. Weights and measures Since a knowledge of the units of measures and weights is essential for mathematical and astronomical computations and since Suryadeva does not supply this need, Yallaya attempts to give the same in detail at the commencement of the Kalakriya-pada. The units depicted by Yallaya relate to length, grain measure, weight, time and numerical notation upto 29 places. This is followed by a statement of the Puranic legend on the promulgation of numerical notation and mathematical operation during a conversation between Lord Siva and Goddess Parvati. 14. ACKNOWLEDGEMENTS The credit for undertaking the present Aryabhatiya Critical Edition Series, of which the present volume forms Part III, goes to the Indian National Science Academy. Prof. F. C. Auluck, VicePresident of the National Commission of History of Sciences in India ་་་་་་་་་ Academy, and Dr. B. V. Subbarayappa, Executive Secretary of cademy evinced keen interest in the progress of the volume at all stages and I am thankful for all the help and advice they have rendered in the preparation of this volume. the I. It was originally intended to include Yallaya's Supplement to present edition of Suryadeva's Commentary, but the idea had to be aband loned on account of the highly corrupt nature of the available manuscript thereof. As indicated earlier, all the five manuscripts on which the present edition has been based were made available for collation by Dr. K. Raghavan Pillai, Director of the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum. I am highly grateful to Dr. Pillai for extending to me utmost academic cooperation for my editorial work.

The authorities of the Panjab University, Chandigarh, kindly permitted me to be an Editor of the present series of volumes on Aryabhata. I am very much thankful to them for providing me an opportunity to associate myself in this endeavour towards placing before the scholarly world an important chapter in the development of mathematical science in India.

The press copy of this volume had the benefit of being read by Dr. K. S. Shukla, Deptt. of Mathematics and Astronomy, Lucknow University, who offered several valuable suggestions towards its perfection. I cannot adequately express my indebtedness to Dr Shukla in the above regard.

My thanks are due in full measure also to Prof. T.S. Kuppanna Sastri, formerly of the Presidency College, Madras, for the advice and suggestions I received from him on several matters of importance to this publication.

I take this occasion also to record my warm appreciation of the conscientious work done by the V. V. R. Institute Press, Hoshiarpur, in the matter of the neat printing and fine get-up of this volume.

K. V. SARMA

आर्यभटक्रतम्

आर्यभटीयम्

सुर्यदेवयज्वप्रव्णीत-प्रकाशिका-व्याख्योपेतम्

व्याख्यातुरुपोद्घात:

^[२]नमामि परमात्मानं स्वतःसर्वार्थवेदिनम् ।
विद्यानामादिवक्तारं निमित्तं जगतामपि ॥ १ ॥

नमः सकलकल्याणगुणसंवास^[३] भुमये ।
निरवद्याय नित्याय महसेऽस्तु महीयसे ॥ २ ॥

^[४]त्रिस्कन्धार्थविदा सम्यक् सूर्यदेवेन यज्वना ।।
संक्षिप्यार्यभटप्रोक्तसूत्रार्थेऽन्न प्रकाश्यते^[५] ॥ ३ ॥

[ ज्योतिइशास्त्रमहिमा ]

'स्वाध्यायोऽध्येतव्य:' ( तै० उ० २.१५.७ ), 'स्वाध्यायमधीयते' ( मा० शतपथ-ब्राह्मणम्, ११.५.६.८ ) इत्यर्थज्ञानपर्यन्ताध्ययनविधानेन अर्थज्ञानोपायतया अर्थाभिहितस्य^[६] अङ्गाध्ययनस्य 'तस्माद् ब्राह्मणेन निष्कारणं^[७] षडङ्गो वेदोऽध्येतव्यः'^[८] ( महाभाष्यम् पस्पशाह्निकम् ) इति निष्कृष्य विधानात्वे,

वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णपक्षे तु^[९] सम्पठेत्।

इत्यङ्गाध्ययनस्य कालक्तृप्तिविधानात्,^[१०]

छन्द: पादौ तु वेदस्य, हस्तौ कल्पोऽत्र^[११] पठ्यते।
मुखं व्याकरणं प्रोक्तं,^[१२] ज्योतिषी नेत्रमच्यते।
शिक्षा प्राणस्तु वेदस्य, निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते॥
                                   (पाणिनीयशिक्षा, ४१-४२)

इत्यङ्गविशेषक्लूप्तिस्मरणेन तत्तदङ्गाध्ययनाभावे वेदपुरुषस्य तत्तदङ्गवैकल्यं भवति । तस्मात् त्रैर्वाणकै^[१३]र्वेदवदध्येतव्यतया विहितेषु षट्स्वप्यङ्गषु—

मुखमखं शरीरस्य सर्वे वा मखमच्यते। तत्रापि नासिका श्रेष्ठा श्रेष्ठे तत्रापि चक्षयी॥

इति न्यायेन वेदपुरुषस्य चक्षुष्ट्वेन प्रधानाङ्गमवश्यमध्येतव्यमिति संस्मृत्यादौ^[१४] भगवता ब्रह्मणा बहुविस्तरं ज्योतिश्शास्त्रं कृतम्। ब्रह्मणः सकाशादधीततच्छास्त्रो वृद्धगर्गस्तत् संक्षिप्य अन्यच्चकार। तस्मादपि लब्धतद्विद्याः ^[१५]पराशरादयो मुनयोऽप्यन्यानि ज्योतिश्शास्त्राणि चक्रु:। तथा च वृद्धगर्गः—

स्वयं स्वयम्भुवा दष्ट चक्षुर्भूतं द्विजन्मनाम्।
वेदाङ्ग ज्योतिषं ब्रह्मसमं वेर्देवनिस्सृतम्^[१६]॥

मया स्वयम्भुवः प्राप्तं क्रियाकालप्रसाधकम् ।
वेदानामुत्तमं शास्त्रं त्रैलोक्यहितकारकम् ॥

मत्तश्चान्यान् ऋषीन् प्राप्तं पारम्पर्येण पुष्कलम् ।
तैस्तथा ऋषिभिर्भूयो ग्रन्थैः स्वैः स्वैरुदाहृतम् ॥

तथा च गर्ग:—

श्रूयतां स्वर्ग्यमायुष्यं धन्यं पुण्यं यशस्करम् ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नं द्विजानां पावनं परम् ॥

कालज्ञानमिदं पुण्यमाद्यं हि ज्ञानमुत्तमम्^[१७] ।
सिसृक्षुणा पुरा वेदानेतद् दूष्टं^[१८] स्वयम्भुवा ॥

वेवाङ्गमाद्यं वेदानां क्रियाणां^[१९] च प्रसाधकम् ।
ज्योतिर्ज्ञानं द्विजेन्द्राणामतो वेधं विदुर्बधाः^[२०] ॥

ज्योतिश्शास्त्रं तु^[२१] सर्वस्य लोकस्योक्तं^[२२] शुभाशुभम् ।
ज्योतिर्ज्ञानं च यो वेत्ति स वेत्ति परमां गतिम ॥

तद्भावभावनायुक्तं^[२३] तं देवा ब्राह्मणं विदुः ।
तस्मात् पूर्वमधीयीत ज्योतिर्ज्ञानं द्विजोत्तमः^[२४] ॥

धर्मशास्त्रं ततः पश्चाद् यज्ञकर्मविधिक्रियाः^[२५] ।
तस्मात् पुण्यं समं वेदैर्यर्ज्ञचक्षुः सनातनम् ॥
स्वर्ग्यमध्येयमव्यग्रैर्ब्राह्मणैः संश्रितव्रतैः ॥

तथा च लगधाचार्यः^[२६] — .

यथा शिखा मयूराणां नागानां मणयो यथा ।
तथा वेदाङ्गशास्त्राणां ज्योतिषं मूर्धनि स्थितम् ॥

४ धयाद्यातुरपोध्दातः

वेवा हि यज्ञाथंमभिप्रवृत्ताः कालानुपुर्व्या विहिताश्च यज्ञाः | तस्मादिवं कालविधानशास्त्रं यो ज्योतिषं वेद स वेद यज्ञम्‌ ॥ (आर्चञ्मोतिषम्‌ ३५-३६; याजुषज्योतिषम्‌ ४.३) इति ।

[ ज्योतिश्शासत्रस्य विभागः ]

एतच्च गणित-जातक-शाखाख्यस्कन्धत्रयात्मकम्‌ ) तथा च वृध्दगग॑ः-

गणितं जातकं शाखां यो वेत्ति द्विजपुङ्खवः। व्रिस्कन्धज्ञो विनिदिष्टः संहितापारगश्च सः" ॥

इति । तत्र॒ कालक्रियाख्यस्य ग्रहगणनादेः, गोलाख्यस्य ज्योतिश्चक्र- ग्रहभ्रमण-धरित्रीसंस्थानादेश्च प्रतिपादको ज्योतिश्शास्त्रांशको" गणितस्कन्धः । जननकाल-कर्मानुष्ठानकालयोरुदयलग्नादिवशाज्जातकर्मानुष्ठानादीनां शुभा- शुभप्रतिपादको होरा-जातक-काल-मुहूतेविधानादिशब्दवाच्यांशो जातकस्कन्धः । ग्रहचारोत्पातादिवशाच्छुभाशुभप्रतिपादकः संहितास्कन्धःः । एवमेतस्त्रीभिः स्कन्धैः एकंकस्कन्धगतनानाभेदैश्च वहुधा विप्रकीणेमिदं ज्योतिषामयनं नाम वेदपुरुषस्य प्रधानमङ्ग ग्रवश्यमध्येतव्यमिति सिद्धम्‌ ॥

[ श्रावेभटीयपरिचयः ]

तत्र वराहकल्पस्यास्य सप्तमे मन्वन्तरे वर्तमानाष्टाविशच्चतुर्युगस्य कल्पादेः खखषट्वर्गमिते (३६००) सौराब्दे गते त्रयोविंशतिवर्षे" श्राचार्यायंमटः पुरातनानि कालक्रिया-गोल-लौकिकगणित-प्रतिपादकानि शास्त्राणि कालदंर्ध्या- यत्तसम्प्रदायविच्छेद-ग्रन्थवेकल्यादि्जनितेन दुग्गणितविसंवादेनाकिञ्चित्करा-

ग्याल्या--1. ?. यज्ञान्‌ 2. ६. पारगः स्मृतः 3. २. भ्रंशको 7९५1560 0 श्रंशो 4. ©. वाचकांशो 5. ६. प्रतिपादकः शाखासंहितादिशब्दवाच्योऽशः शाखास्कन्धः ।

6. 22. ७ शिः नानाभेदैर्च विप्रकीणेंमिदं, 0० न्त 1 ए» (८ ट्ण, ०एशठण्ञुर इत्लं प्ल लग» € 7ललितल्त्‌ 10, 100, तात्‌ राजा (लाक € 085548८. 4.8.67. 8४८6 115 45882९.

7. 8 वषै 8, ४. विप्लवादि জামিলীযবহিত হয়: ण्यालोच्य समदृग्गणितं ज्योतिश्शास्त्रं चिकीर्षुः' तादृशेज्योतिज्ञानबीजलाभाय ज्योतिश्चक्रग्रहादेरादिवत्तारं* भगवन्तं स्वयम्भुवम् श्रमलैस्तपोभिराराधयामास।। ततः प्रसन्नो भगवांस्तस्मै तादृशमतीन्द्रियम् श्रप्रतिरहस्यभूतं* कालक्रिया-गोलज्ञानबीजमुपदिदेश । ततोऽयमाचार्यार्यभटेस्तदुपदिष्टं सर्वं बीजभूतं दशभिर्गीतिसूत्रैः, तत्परिकरभूतलौकिकगणितबीज स्वबुद्धयाभ्यूहितम्। एकेनार्यासूत्रेण च' संक्षिप्य लोके प्रकाशयामास । ततोऽष्टाधिकशतैरार्यासूत्रैर्गणित-कालक्रिया-गोलबीजोपयोग दिडमात्रेण दर्शयामास । तदिदमाचार्यार्यभटमुखारविन्दनिर्गत प्रबन्धद्वयात्मक ज्योतिश्शास्त्रमस्माभिव्र्याचिख्यासितम् ।

• तत्र त्रीणि वस्तूनि प्रतिपाद्यतया प्रतिज्ञातानि-गणितं, कालक्रिया, गोल इति। तत्र गणितं सङ्कलित-व्यवकलितादिमिश्रक-क्षेत्र-श्रेढी-कुट्टाकारादि चानेकविधम्। इह तु ज्योतिश्शास्त्रप्रतिपाद्ययो: कालक्रिया-गोलयोर्यावन्मात्र परिकरभूतं तावन्मात्रमेव सामान्यगणित प्रतिपाद्यतया प्रतिज्ञायते । कालस्य क्रिया कालक्रिया । कालपरिच्छेदोपायभूत ग्रहगणित कालक्रियेत्यर्थ:। ब्रह्माण्डकष्टाहान्तर्वत्र्याकाशमध्यस्थं ग्रहनक्षत्रकक्ष्यात्मक “खमध्यस्थसमघनवृत्तभूमिक श्रप्रपक्रमाद्यशेषविशेषोपेतं” प्रवहवायुप्रेरणान्नित्यं पश्चिमाभिमुखं गच्छत् स्थलजलसीमास्थान' सर्वाश्चर्यमय कालचक्र*-ज्योतिश्चक्र-भपञ्जरादि'शब्दवाच्यो गोल:" । स च वृत्रक्षेत्रत्वात्“ चतुरश्राद्यनेक'क्षेत्रकल्पनाधारत्वाच्च गणितविशेषगोचर एव। एवमेतानि त्रीणि वस्तूनि व्याख्यातानि ।

एतत्त्रयमपि प्रत्येकं द्विविधम्-उपदेशमात्रावसेयं, तन्मूलन्यायावसेयं"* चेति । तत्र एतावद्'° युगप्रमाणम् , एतावन्तो युगे ग्रहमन्दशीघ्रोच्चपातनक्ष travega-1. E. farañūr 2. E. तादृशं 3. E. ग्रहादेः स्रष्टारं 4. B. रहस्यं 5. B. C. om. ग्राचार्य 6. E. om. 3 Tife 7. B. C. om. at 8. D. commences from here 9. D. Gap for at HTai to eith TFrtford, next line. 10. B. C. स्वमध्यस्थ ; E. स्वखमध्यस्थ 11. C. Hapl. om. द्य[शेषवि]शेषोपेतं 12. D. सीमास्थान 13. A. B.C. iątętą 14. E. ग्रहा वि for भपञ्जरादि 15. D. E. वाच्यं गोलम् । 16. D. क्षेत्रफलत्वात् 17. A.B.C. Tąg Trì TàąF 18. E. Hapl. om. Di [àfi to Fq ), 4 lines below. 19. C. D. तत्र तावत् 线上 व्याख्यातुरुपोद्धातः त्राणां परिवर्ताः, एतावान्मन्द'परिधिः, एतावान् शीघ्रपरिधिः, एतावान् ग्रहाणां परमापक्रमः, एतावांश्चन्द्रादीनां परमविक्षेपः, एतावद् ब्रह्मदिनप्रमाणम्, तद्गतमेतावाद्, एतावती युगे योजनात्मिका ग्रहगतिः, एतावती' ग्रहकक्ष्या इत्येवमादिकं वस्तुजातम् उपदेशमात्रावसेयम् ।। *एतदुपदेशं विना प्रमाणान्तरेणावगन्तुं न शक्यते । एतस्यातीन्द्रियस्य ग्रहगतिबीजस्य निरवशेषप्रतिपादनाय दशगीतिसूत्रारम्भः । एतावतैव कृत्स्नं गणितस्कन्ध*गतमर्थजातं परिसमाप्तम् । इतो'ऽन्यत्सर्व न्यायसिद्धत्वाद् बुद्धिमद्धिरभ्यूह्य प्रतिपादयितुं शक्यते। तथा हिगणिपादोक्तानि चतुरश्र-व्यश्रक्षेत्रादिफलानि, त्रैराशिकादीनि कुट्टाकारपर्यन्तानि च गणितानि तावल्लौकिकगणितन्यायसिद्धानि सवैरभ्यूहितुं शक्यन्त एव' । कालकिपापादोक्तान्यपि तथाविधान्येव । भूदिनानि तावद् रविनक्षत्रभगणयोरुपदेशाल्लोकसिद्धेन द्वियोगन्यायेन तयोरन्तरं कृत्वा ज्ञातुं शक्यन्ते । तानि च ग्रहादिमध्यमानयने प्रमाणराशिः । युगरविमासाश्च युगरव्यब्दोपदेशाद् वर्षस्य च* द्वादशमासत्वेन लोकसिद्धत्वाद्', युगरव्यब्दद्वादशगुणनयंव सिद्धयन्ति । रविशशियोगस्य चान्द्रमासत्वाद्र रविशशियोगस्य एव चान्द्रमासा भवन्ति। एकस्य चान्द्रमासस्य त्रिंशतिथ्यात्मकत्वेन प्रसिद्धत्वात् ते त्रिशद्गुणिता युगतिथयः स्युः । श्रवमदिनस्य शशिसावन'*दिनान्तरत्वाद् युगसावनयुगचन्द्रदिनान्तरं युगावमदिनानि । चान्द्रसौरमासान्तरस्य ग्रधिकमासत्वप्रसिद्धया युगाधिमासानयनमपि स्पष्टम् । एवम् एतै: परिकरभूतैरिष्टकालत्रैराशिकेन गत'- सौरमासतिथिषु याताधिकावमादीनि* संसाध्य गतमासतिथिषु'* तद्योगशोधनेन ठ्याख्या-1. B. मन्द 2. D. Gap. for f to HTarari, next line. 3. D. E. न ह्येतद् *** शक्यतेऽवगन्तुम् । 4. C. गणितग्रन्थ 5. A.B.C. set 6. A.B. qẩxUqrt{fặiị 7. E. शक्यन्ते । एवं 8. B. C. om. Tr; E. Tą for TI 9. E. figT 10. D. Gap for to gate, next line. 11. A. B. भगणाशेष 12. D. Gap for IT ar to virve, one line below. 13. D. Gap for artfair tilt 14. D. E. कावमानि 15. D. om. गतमासतिथिषु आर्यभटीयपरिचयः V9 कलियातदिनानि ज्ञातुं शक्यन्ते । तानि च इच्छाराशिः । फलराशिश्च इष्टग्रहादेर्युगभगणाः । एवमेतैस्त्रैराशिकगणितेन ग्रहमध्यमा:' सिध्यन्ति । उच्चमध्यमे ग्रहमध्यमे च ज्ञाते उच्चमध्यमसमो ग्रहमध्यम* एव स्फुटः । तयोः कक्ष्यामण्डलस्थोच्च*नीच*रेखायाः परमविश्लेषो राशित्रयम् । तत्रत्येन मध्यमस्फुटान्तरेण व्यासार्धेन निष्पन्नाः पठिताः परिधयः । इष्टकालग्रहोच्चान्तरस्य त्रैराशिकेन तात्कालिकमध्यमस्फुटान्तरमानीय मध्यमग्रहतत्संयोगवियोगाभ्यामेव पारमाथिकग्रहसिद्धिः । तथा शीघ्रोच्चोपदेशो येषामस्ति ते शीघ्रोच्चस्वान्तरोत्पन्नेन फलेनापि संस्कृताः पारमाथिका भवन्ति । इत्येतान्यन्यानि च कालक्रियापादोक्तानि ग्रर्थजातानि सर्वाण्युपदेशमूलन्यायावसेयान्येव । तथा गोलपादोतान्यपि तथाविधान्येव। तथा हि-स्थलजलसीमायां लङ्कामधि'कृत्यापक्रमोपदेशात् पूर्वापराया उत्तरेण दक्षिणेन चापक्रान्तं किञ्चिदुन्मण्डलमस्तीति शक्यं कल्पयितुम् । श्रपमण्डलात् प्रभृति विक्षेपोपदेशात् ‘तदुत्तरतो दक्षिणतश्च स्थितं किञ्चिन्मण्डलमस्तीत्यपि' शक्यं कल्पयितुम् । एवमन्यान्यपि गोलपादोक्तान्यर्थजातानि बीजोपदेशवत् सुतरां न्यायपथमधिरोहन्ति । एवमेतदुपदेशसहितन्यायावसेयं वस्तु सुहृद्भावेन प्रदर्शयितुं श्रार्याष्टशतनिबद्धस्य* गणित-कालक्रिया-गोलपादात्मकस्य प्रबन्धस्य आरम्भ इत्यादीन्यनुसन्धेयानि । एवम् उपोद्घातं प्रदर्श्य शास्त्रं व्याख्यायते । [ इत्युपोद्घातः ॥ ] equat-1. D. E. Isfahel, Ht: 3. B. C. संस्थोच्च 5. D. Gap for ify 7. A. B. C. Hertf A. B. C. Her for H2R, E. Hapl. om. of Fife E. om. IT A, B, C, লিনক মন্তব্য अथ गीतिकापादः

[ङ्लाचरणम्‌ |

श्रथः श्राचायर्यिभटो दशगीतिभ्मारभमाणः तद्धिघ्नोपशान्तये भगवते स्वयम्भूवे प्रणामं कृत्वा तत्प्रतिपा्यानि वस्तुनि भ्रायंया निदिशति--

प्रशिपत्यैकमनेकं कं॑सत्यां देवतां परं ब्रह्म । आयेभटस्त्रीणि गदति मणितं कालक्रियां गोलम्‌ ॥ १॥

कारणरूपेणक, कार्यरूपेणानेकम्‌ 1 सत्यां देवताम्‌- देव एव देवता । सत्यः पारमाथिकः* । स्वयम्भूरेव पारमार्थिको देवः । भ्रन्ये देवास्तत्सृज्यत्वेन श्रपारमाथिकाः। षरं बरह्म जगतो मूलकारणम्‌ । एवंभूतं कं स्वयम्भुवं श्रणिपत्य आयंभटस्त्रोणि गदति ब्रवीति । "रामो द्विर्नाभिभाषते, (रामायणम्‌ २.१६.१९), "कौटिल्येन कृतं शास्त्रम्‌” (ब्र्थशास्तरम्‌ , १. १. १९) इतिवद्‌ ्रात्मन एवायं परोक्षरूपेण निर्देशः । श्रारभ्यमाणस्य' सिद्धान्तस्य स्वायम्भुवत्वात्‌ , तदारा- धनलब्धत्वाच्च तत्सिद्धान्तरहस्यानां, तत्प्रणामः कृतः । कानि पुनस्तानि° व्रीणीत्याह-- गणितं, कालक्रिया, गोलमिति । एतानि पूर्वमेव व्याख्यातानि । (पश्य प° ५-७) । गणितविशेषत्वेन गणितशब्दगृहीतयोरपि कालक्रिया गोलयोः पृथगुपादानं तयोः” शास्त्रे" प्रधानप्रतिपाद्यत्वज्ञापनारथम्‌ । ग्रत एव

व्याख्या -1. 8. तथा 2. ६. गीतिसूत्र 3. 4.8. ©. रम्ममाण

4. ©. सत्यं पारमार्थिकम्‌ ; 2 ७०? ए" सत्यः {० देवास्तत्सू]ज्यत्वेन, 15६ एल०ण.

5. 2. उभ णि [ प्रणि 1० कौटिल्येन | {५० ॥१९७ एल्‌०ण; ९ प्रणम्य

6. 4. प्रारम्भमाण ; 0.षट. श्रारभ्यमाण

7. 8. ग. स्य 8. ©. ग. तानि

9. 9. ध्र. पनस्त्रीणि तानीत्याह्‌ 10. 8. ¢. दयोः

11. ८. लास्वश्लोकः २ ] संख्याविन्यासे परिभाषा 1

तयोर्दश'गीतिकासूत्रेण कृत्स्नं बीजमुपदिष्टम् 2। न्यायमार्गश्च कालक्रिया-गोलपादाभ्यामशेषतो दर्शितः । तत्परिकरत्वादेव गणितस्य बीजतो न्यायतश्च ज्याधोर्पदेशसूत्रेण गणितपादेन 3 च यावदपेक्षं श्रभिधानमित्यवगन्तव्यम् । बीजोपदेशेनैव वस्तुत्रयाभिधानस्य परिसमाप्तत्वात् तत्प्रतिपादकप्रबन्धारम्भ एव तदभिधानप्रतिज्ञा च संगच्छत इति । १ ।।

                     [संख्याविन्यासे परिभाषा]                                        

श्रथ युगभगणादिसंख्योपदेशं संक्षेपेण करिष्यन् श्राद्यएन गीतिसूत्रेण तदुपयोगिनीं परिभाषामाह

वर्गाक्षरार्गी वर्गेऽवर्गेऽवर्गाक्षराणि कात् ङ्मौ यः ।

खद्विनवके स्वरा नव वर्गेऽवर्गे नवान्त्यवर्गे वा ॥ २ ॥      

गीतिसूत्राणि श्रविभक्तिकनिर्देशबाहुल्यात् पदविभागं प्रदश्यर् व्याख्यायन्ते-वर्गाक्षराणि, वगेर्, अवगेर्, अवर्गाक्षराणि, कात् , ङ्मौ, यः, खद्विनवके, स्वराः, नव, वगेर्, अवगेर्, नवान्त्यवगेर्, वा । ककारादीनि मकारपर्यन्तानि पञ्चविशति: वर्गाक्षराणि । यकारादीनि हकारपर्यन्तानि श्रेष्तौ अवर्गाक्षराणि ॥ संख्याविन्यसस्थानेषु विषमस्थानानि वर्गसंज्ञानि । समस्थानानि श्रवर्गसंज्ञानि 4 । ततोऽयमर्थः 5-वक्ष्यमाणेषु गीतिसूत्रेषु यानि संख्याप्रतिपादकानि वर्गाक्षराणि तानि विषमस्थाने स्थापयितव्यानि । यानि चावगाक्षराणि तानि समे । वर्गावगार्क्षरप्रतिपादिता संख्या विषमसमयो: स्थानयोः स्थापयितव्येत्यर्थः । तै: प्रतिपादिता 6 संख्या यदा नवातिरिक्ता' भवति8 तदा स्वस्मिन् स्वोपरिस्थाने च स्थापयितव्या, दशादिसंख्याया द्विस्थानस्थिति 9. स्वभावत्वात् । कात् वर्गाक्षराणां संख्या ककारात्प्रभृत्यवगन्तव्या । ककारमारभ्य ________________________________________________________________________________________ ध्याख्या -1. E.om. दश 2. C. मुपसृष्टम् 3. B. adds here सूत्रेण; A.B.C. omit च following. 4. E. Hapl.om. वर्गसंज्ञानि, [समस्थानानि श्रवर्गसंज्ञानि। ] 5. D.तत्रायमर्थः 6. B.om. प्रतिपादिता 7. E. नवसंख्यातिरिक्ता 8. C.om. भवति 9. B.C.om. स्थिति भार्यo-१ १० गीतिकापादे [गीतिका०

यावती संख्या प्रयुक्तस्य वर्गाक्षरस्य मातृकापाठक्रमेण परिगृह्यते सा संख्या वर्गाक्षरस्येत्यर्थ: । तत्र ककार: प्रथमाक्षरत्वात् संख्याविशेषवचनाच्च एकसंख्यः, खकारो द्विसंख्य इत्यादिक्रमेण मकारः पञ्चविंशतिसंख्यो भवति ।

ननु वर्गाक्षराणां स्वरूपवत् ककारादित्वस्यापि लोकसिद्धत्वात् 'कात्' इत्येतदनर्थकम् । न । वर्गाक्षराणां संख्याप्रतिपादने कटपादित्वं, नञयोश्च शून्य त्वमपि प्रसिद्धम् । तन्निरासार्थं ‘काद्’ग्रहणम् । कात्प्रभृत्येव वर्गाक्षराणां संख्या, न टकरात् पकरात् च प्रभृति । कात् प्रभृति सर्वाणि संख्यां प्रतिपादयन्ति, न तु ञकार-नकारयोश्च शून्यत्वमित्यर्थः ।

श्रप्रवर्गाक्षराणां तु लोकेऽपि यकारस्यैवादित्वात् तदादित्वनियमस्य प्रयोजनाभावाद् यकारादित्वं नोक्तम् । किन्तु तेषामपि लोकप्रसिद्धिवशेनैकादिका संख्या प्राप्ता । तदपवादार्थमाह-ङ्मौ यः डकारमकाराभ्यां संहत्योक्तेन प्रकारेण या संख्या प्रतिपाद्यते सा यकारस्य संख्या । तत्र ङकार: पञ्चसंख्यः, मकारः पञ्चविंशतिसंख्यः । तयोर्योगसिंत्रशत्संख्य:। तेन वर्गस्थानापेक्षया त्रिंशत्संख्यो यकार:, स्वस्थानापेक्षया त्रिसंख्यः । एवं यकारस्य त्रित्वविधानात् तदुत्तरेषां रेफादीनां चतुरादिसंख्यत्वं सिद्धम् । तेन रेफश्चतुस्संख्यः, लकारः पञ्चसंख्यः इत्याद्यवगन्तव्यम् ।

ननु ङ्म इत्यनेन यदि यकारस्य त्रिसंख्यत्वमुच्यते, तहि 'गो य:' इति वक्तव्यम् , गसंख्यो यकारः । यथा गकारः स्वस्थाने त्रिसंख्यः, एवं यकारोऽपि स्वस्थाने त्रिसंख्य इत्यर्थः । तत् किमर्थं 'ङ्मौ य:' इत्यधिकोक्तिरिति । उच्यते-संयुक्तैरपि वर्गावर्गाक्षरैः संख्या प्रतिपादयिष्यत इत्येतज्ज्ञापयितुं ङ्म इति ग्रहणं वेदितव्यम् ।

व्याख्याT-1. Gap for [स्य to वर्गाक्षर]स्येत्यर्थः, next line ; E. प्रयुक्ता 2. E. परिगण्यते 3. B.C. स्येत्यवगन्तव्यः 4. E. विशेषावचनाच्च 5. D. Gap for [ इत्यादि to ननु वर्गाक्षराणां ] स्वरूपवत् , next line. 6. B. C. add here मकारपयंन्ता 7. D. Gap for शून्य 8. E. नकार-अकारयोश्च 9. A. B. C. नियमस्याप्रयोजनाद् 10. B. C. प्रसिद्धेनैकादिका 11. B. ङकारमकारयो: या संख्या ; C, ङकारमकारयोः संहत्या या संख्या सा यकारस्य संरया । श्लोकः २ ] संख्याविन्यासपरिभाषा ፃፃ एवं वर्गावर्गाक्षराणां संख्याऽभिहिता’ । सा च सर्वेषु वर्गावर्गस्थानेषु युगपत् प्राप्ता । तन्नियमार्थमाह-खद्विनवके स्वरा नव वर्गोऽवर्गाः॥ खानि शून्योपलक्षितानि संख्याविन्यासस्थानानि, तेषाम् , द्वे नवके खद्विनवके । तस्मिन् खद्विनवके, शून्योपलक्षितस्थानाष्टादशके इत्यर्थे । स्वरा नव नवसंख्या ग्रच:, श्र इ उ ऋ लृ ए ऐ श्रो ग्रौ इति व्याकरणशास्त्रसिद्धिः स्थापयः । कथमष्टादशसु स्थानेषु नव स्वराः स्थापयितुं शक्यन्ते ? तत्राह-वर्गेऽवर्ग इति । श्रप्रत्र स्थानाष्टादशके ओजानि नव स्थानानि वर्गाख्यानि, युग्मानि नव अवर्गाख्यानी‘त्युक्ताः । तेषु प्रथमवर्गस्थानेषु प्रभृति प्रथमादिस्वरे क्रमेण स्थापये । एवं प्रथमाऽवर्गस्थानात् प्रभृति चे' त एव स्थाप्यः । एतदुक्तं भवति--यदा वर्गाक्षरं प्रथमस्वरयुक्तं तदा प्रथमे वर्गस्थाने वर्गाक्षरसंख्या स्थाप्या। यदा त्ववर्गाक्षरं तत्स्वरयुक्तं तदा प्रथमेऽ'वर्गस्थानेऽवगाक्षरसंख्या स्थाप्या । एवं द्वितीयस्वरसंयुक्तं यदा वर्गाक्षरमवर्गाक्षरं च, तदा द्वितीये वर्गेऽवर्गे च क्रमेण* स्थापनीयं । श्रनेन क्रमेण नवमस्वरयुक्तं नवमे वर्गेऽवर्गे च क्रमेण स्थापनीयम्"° ।। श्रप्राकारादयोऽपि स्वरा श्रप्रकारादिवदेव ज्ञेया:11 ।। एवमष्टादशसु स्थानेषु संख्याप्रतिपादनोपायः प्रदशितः । यदा पुनस्तदधिकस्थानप्रापिणी संख्या कस्यचिद्विवक्षिता भवति तदा कथं कर्तव्यमित्यत्राह'*-नवान्त्यवर्गे वा ॥ नवानामन्तो नवान्तः । तत्र भवो* नवान्त्यः । नवान्त्ये वर्गस्थाने । वर्गग्रहणमवर्गस्याप्युपलक्षणम् । नवमस्थानसमीपस्थे दशमे वर्गस्थानेऽवर्गस्थाने** च त एव स्वराः स्थाप्याः । वा शब्दो विकल्पार्थः । विकल्पश्च प्रकारः । केनचित् प्रकारेणोपलक्षिताः स्वराः प्रयोक्तव्याः । व्याख्या-1. E. संख्या विहिता 2. D. E. खद्विनवकम् 3. C. om. Fagi: 4. A. B. C. प्रवर्गस्थानानी 5. D. Gap for a to agr attel), next line. 6. C. om. Ka R. 7 8 . C. om. 5èUT 9. D. om. TUTTIT 10. 11. 12. 13. 14. E C D с D. Gap for air to a facier, next line. B B. C. स्थाप्यम् A. B. C. zîsyZT: ; E. om. the word. E. कर्तव्यम् । तत्राह .. तत्प्रभवो E . om. Fyr[à Tą to fạąFFqRr], next line. ፃኛ गीतिकापादै [ দ্বীবিকাe तद्यथा-यद्यकारः प्रथमेऽष्टादशके शुद्धः प्रयुक्तः स द्वितीयेऽष्टादशके प्रथमवर्गावर्गयोरनुस्वारादियुक्तः प्रयोक्तव्यः, कं, खं, यं, रं' इति । एवं द्वितीयवर्गावर्गादिष्विकारादयोऽप्यनुस्वारादियुक्ताः प्रयोक्तव्याः । एवं तृतीयाष्टादशके* ग्रन्यदुपलक्षणं कर्तव्यम् । एवं यावदिच्छं ‘ग्रन्यदन्यदुपलक्षणं कृष्वा संख्योपदेष्टव्या । एतच्च संख्याविवक्षूणामनुग्रहायोपदिष्टम् । शास्त्रव्यवहारस्तु श्रवर्गावर्गस्थानान्नातिवर्तते’ । एवमिदं प्रथमं गीतिसूत्रं' व्याख्यातम्? ॥ २ ॥ [ ग्रहाणां युगभगणाः ] *द्वितीयेन गीतिसूत्रेण रव्यादीनां युगभगणानुपदिशक्ति युगरविभगणाः ख्युघृ, शशिचयगियिङ्शुछ्लु, कु डिशिबुएलुष्खु, प्राक् । शनि डुङ्विध्व, गुरु स्त्रिच्युभ, कुज भद्लिभ्नुस्रु, भृगुबुधसौराः ॥ ३ ॥ थस्य पदानि-युगरविभगणाः, ख्युघृ, शशि, चयगियिङ्गुशुछ्लृ, कु, डिशिबुण्लूष्खु, प्राक् , शनि, डुङ्विध्व, गुरु, खिच्युभ, कुज, भद्लिझ्नुखु, भृगुबुधसौराः° ।। युगं वक्ष्यति ‘समार्कसमे’त्यत्र (गीतिका ७) । तस्मिन् युगे रवेरर्कस्य भगणाः परिवर्ताः ख्युघु-संख्याः । अत्काक'रुकारेण तृतीयस्वरेण योगात् तृतीयवर्गावर्गयो: स्थापनम् । तत्रापि खकारस्य वर्गाक्षरस्य द्वितीयसंख्यत्वाद् वर्गस्थाने' श्रादितः पञ्चमे द्विको स्थाप्यम् । यकारस्य tarsat–1. A. B. C. D. a, fa, ri, f 2. C. om. Yft 3. E. तृतीयेऽष्टादशके 4. A. B. C. Hapi, om, one tryet ; D. Gap for gragq 5. E. adds sfer 6. B. C. D. om. TiffèT 7. D. om. व्याख्यातम् 8. A. adds here stieg 9. C. om. the para haplographically. 10. A. B. C. om. 22 11. D. E. यकारखकfरयो 12. C. E. तृतीयवर्गस्थाने হস্তীক; ই ] प्रहाणाँ युगनगणाः ፃካ

ग्रादितः षष्ठे त्रीणि । घकारस्य चतुर्थस्वरयुक्तस्य वर्गाक्षरत्वात् चतुर्थे वर्गस्थाने श्रादितस्सप्तमे चत्वारि । ततो 'दस्राग्निसागरा भानोरयुतघ्नाः' ( लघुभास्करीयम् , 1. 9 ) इत्युक्ता रविभगणा जाताः (43,20,000).

शशि चयगियिडुशुछलू। युगभगणशब्दावनुवतेंते । शशिनो युगभगणाश्चयादयः' । चकारस्य वर्गाक्षरत्वात् प्रथमस्वरयोगाच्च प्रथमे वर्गस्थाने षट् । यकारस्य तत्स्वरयोगाद् प्रथमेऽवर्गस्थाने' श्रादितो द्वितीये त्रीणि । गकारस्य द्वितीयस्वरयुक्तस्य वर्गाक्षरत्वाद् द्वितीये वर्गस्थाने ग्रादितस्तृतीये त्रीणि । यकारस्यापि तद्युक्तत्वाद् द्वितीयेऽवर्ग स्थाने' श्रादितश्चतुर्थे त्रीणि। डु इत्यस्य' वर्गाक्षरस्य तृतीयस्वरयोगात् तृतीये वर्गस्थाने श्रादितः पञ्चमे पञ्च । शु इत्यस्यावर्गाक्षरस्यापि° तद्योगात्° तावत्यवर्गस्थाने' श्रादितः षष्ठे सप्त । छ्लु इत्यनयो“र्वगावर्गाक्षरयोश्चतुर्थस्वरयोगा*च्चतुर्थयोर्वर्गावर्गस्थानेभ्योरादितस्सप्तमाष्टमयोः क्रमात् सप्तकं पञ्चकं च स्थाप्यम्'* । ततश्शशिभगणा ‘श्रङ्गपुष्कररामाग्निशरशैलाद्रिसायकाः' (लघुभास्करीयम्, 1.9) जाताः (5,77,53,336). कु डिशिबुण्लुष्खु । कोभूमेर्युगभगणाः पूर्ववज्जाताः' ‘खाम्बरेष्वद्रि व्याख्या-1. A. B. C. शब्दोऽनुवर्तते । 2. D.' चन्द्रस्य परिवर्तकाः for चयादयः 3. C. D. प्रथमवर्गस्थाने 4. C. प्रथमावर्गस्थाने ; D. श्रवर्गस्थाने प्रथमे ; E. om. ग्रवर्गस्थाने 5. C. द्वितीयावर्ग 6. D. E, tr, ग्रवर्गस्थाने द्वितीये 7. B. C. SFąFTRET 8. B. C. om. Ziqirft TFTft 9. D. तत्रुवरयोगात् 10. D. तृतीयेऽवर्गस्थाने 11. B.C. add छकारलकारयोः 12. E. च्च चतुर्थं 13. D. E. om. TETT 14, D. E. स्थापनीयम् 15. D. In place of taayird T., D. reads : seagada fs scatt, वर्गाक्षरत्वाद् द्वितीयस्वरयोगाच्च ग्रादितस्तृतीये पत्र्च । शि इत्यस्यावर्गाक्षरत्वाद् द्वितीयस्वरयोगाच्च द्वितीयावर्गस्थाने ग्रादितश्चतुर्धे सप्त । बु इत्यस्य वर्गाक्षरत्वात् तृतीयस्वरयोगाच्च तृतीये वर्गस्थाने श्रादितः पञ्चमे त्रयोविंशः । ण्लू इत्यस्य णकारस्य वर्गाक्षरत्वात् पळ्चमस्वरयोगाच्च पञ्चमे वर्गस्थाने आदितो नवमे पञ्चदश । ष्खु इत्यनयोर्वगविगक्षिप्रयोश्चतुर्थस्वरयोगाच्चतुर्थयोर्वर्गावगयोः स्थाने श्रप्रादितः सप्तमाष्टमयो. क्रमाद् द्विकम्, अष्टको च स्थापनीयम् । १४ गीतिकापादे [ गीतिका रामशिवयमाष्टतिथयो भुवः" (1,58,22,37,500). नन्वचलाया भूमेः कथं भगणोपदेशः ? उच्यते-भचक्रस्थानि प्रत्यङ्मृखानि नक्षत्नाणि भचक्रस्य प्रवहाक्षेपवशादपरां दिशं गच्छन्ति, स्वाधःस्थितां भूमिं स्वगत्या प्राङ्मुखं श्रमन्तीमिव पश्यन्ति । यथा परं पारं प्रति यान्तीं नावमधिरूढाः“ पुरुषा नौगमनवशात्‌ परं पारं प्रति यान्तस्तमेव परं पारं स्वप्रतिमुखं यान्तमिव पश्यन्ति, प्रनया द्र्ष्टघा भचक्रस्यैव परिवर्त" भूमावध्यस्य भगणोपदेशः कृतः । प्राक्‌ स्वगत्या प्राङ्मुखं गच्छतां ग्रहादीनां तद्गगमनकृताः परिवर्ता भगणा इत्युपदिश्यन्ते 1

ननु सर्वाणि ग्रहनक्षतराणि पूर्व" पूर्वस्यां दिश्युदयं कृत्वा त्रमेणाम्बर- मध्यमतीत्य पश्चीमस्यां दिश्यस्तं यान्तीति द्रुश्यन्ते । श्रतो नक्षत्राणामिव ग्रहाणामपि प्रत्यङ्मुखमेव गमनं, न तु प्राङ्मुखमिति । 'उच्यते-नक्षत्नाणि तावद्‌ भचक्रे पूर्वापर" स्थितानि, श्रश्विन्या: पूर्वतो" भरणी, तत्पुर्वतः कृत्तिका, तत्पूव्रतो रोहिणीत्यादि । एतानि भचकक्रे प्रतिवद्धानि” तद्श्रमणवशान्नित्यं पश्चिमाभिमुखं गच्छन्ति । भचक्रस्थानां ग्रहाणामपि नक्षत्राणामिव यदि चक्राधीना गतिरेव स्यात्‌ „ तर्ह्येकस्मिन्‌ काले श्रश्विन्यां दृष्टास्तत्परतो बहुतिथेऽपि" काले गते भरण्यादिभिस्सह नोपलभ्येरन्‌ । उपलभ्यन्ते च ग्रहा श्रश्विन्यादिभिः सह पूर्वस्मिन्‌ काले दुष्टाः” परस्मिन्‌ काले श्ररण्यादिभिः सह पुर्वपुर्वस्थितैः । तस्माच्चक्रगतिव्यतिरिक्तं स्वकीयं गमनं“ प्राङ्मुखमभस्तीति निश्चीयते । तेन प्राङ्मूखेन गमनेन य॒ एकश्चक्रपरिवर्त: स एको भगणः ।

व्याख्या--1. D. adds इति भूमेर्युगभगणा जाताः |

2. C. प्रवहक्षेपणवशात्‌

3. D. For भ्रपरां, D. reads: नित्यं परिचमां

4. D. E. नावमारूढाः

5. E. तया for श्रनया 6. D. परिवतितं ; E. परिवर्तनं 7. E. Hapl. om. of पूर्वं 8. E. om. तु

9. D. adds भ्रत्र 10. D. पूर्वापरं 11.D. परतो (wrong).

12. D. भचक्रबद्धानि ; E. भचक्रप्रतिबद्धानि

13. D. चक्राधीनैव गतिः स्यात्‌ ; E. om. एव in गतिरेव 14. B. C. om. भ्रषि 15. C. पूवं दृष्टाः

16. A. B. C. स्वकीयगमनं 17. D. Tr. प्राङ्मुखं गमनं श्लोकः ३' ] प्रहाणां युगभगणां ዓሄ एवमेकस्मिन् युगे यावन्तो ग्रहाणां' भगणाः त इहोपदिश्यन्ते । प्राग्भगण-* त्वैकवाक्यतयैव° भचक्रस्य प्रत्यग्भगणाः भूमावध्यस्योपदिष्टा इत्यवगन्तव्यम् । शनि शनेः । युगभगणा इति सर्वत्रानुवर्तते । डु-ङ्वि-ध्व । 'शनेरपि च वेदाङ्गभूतषट्कसुराधिपाः' (146,564),* (लघुभास्करीयम् , 1.11). गुरु गुरोः युगभगणाः खिन-च्यु-भ ॥ ‘सागराश्वियमाम्भोधिरसरामा गुरोः स्मृताः” (364,224) (लघुभास्करीयम् , 1.10). कुज कुजस्य भगणाः° भ-द्दिल-नु-खु । ‘कौजा वेदाश्विवस्वङ्गनवदस्रयमाः स्मृताः' (22,96,824), (लघुभास्करीयम् , 1.10). भृगुबुध भृगुबुधयोर्युगभगणाः । सौराः सूर्यस्येमे° सौराः ।। सूर्यस्य यावन्तो भगणा' उपदिष्टास्तावन्त एव बुधशुक्रयोरपि भगणाः' प्रत्येकमित्यर्थः । एवमनेन गीतिसूत्रेण रव्यादीनां ग्रहाणां भुवश्च भगणा उपदिष्टाः । एते चोपदेशसिद्धा एव, नात्र युक्तिः क्रमत' इत्युक्तम् । एवं* द्वितीयं गीतिसूत्रं व्याख्यातम्'*। ३ ।। व्याख्या-1. A. B. C. om. ग्हाणां 2. A. B. C. प्रग्भ्र्मण 3. C. om. एव 4. B. adds इति जाताः 5. B. प्रकीतिताः ।। इति गुरोः स्मृता इव (?); D. वेदाम्बराश्विवेदाङ्गरामाः

प्रकीतिताः (364204), the fig, being different.

6. B. C. om. भगणाः ; D. E. युगभगणाः 7. B. Hapl. om. : ait:"*"to qļBì:, next line. 8. D. सुर्यस्योक्ता 9. D. E. युगभगणा 10. C. om. भगणाः ; D. E. युगभगणाः 11. B. Om.ऋमत 12. B. C. E.एवमिढं ; D. om. एवं 13. D. om. the word. ቄ & गीतिकापादे [ गीतिका० [ चन्द्रोच्चभगणादिः । तृतीयेन गीतिसूत्रेण चन्द्राद्यच्च-चन्द्रपातानां भगणान् भगणारम्भकालं' चोपदिशति चन्द्रोच्च ज्रुप्खिध, बुध सुगुशिथुन, भृगु जषबिखुछु, शेषार्काः । बुफिनच पातविलोमा बुधाह्न्यजाक्रोदयाच्च लङ्कायामू ॥ ४ ॥ अस्य सूत्त्रस्य पदानि-चन्द्रोच्च, ज्त्रुखिध, बुध, सुगुशिथृन, भृगु, जषबिखुछु, शेष, आर्काः बुफिनच, पातविलोमाः, बुधाह्नि, अजाक्रोदयात् , च, लङ्कायाम् । त्त्रिपाद्यां ‘युगभगणा' इति शब्द: सम्बध्यते । चन्द्रोच्च चन्द्रोच्चस्य । युगभगणाः ‘ज्ञ्श्रुष्खिध ॥ ‘इन्दूच्चस्य नवैकाश्विवसुप्रकृतिसागराः' (4,88,219), (लघुभास्करीयम्, 1. 12) एतच्च' चन्द्रान्मन्दगतित्वान्मन्दोच्चम् । बुध, उच्चपदं पूर्ववदनुवर्तनीयम्, बुधोच्चस्य युगभगणाः ‘सुगुशिथृन' ॥ ‘बौधाः खाश्विखसप्ताग्निरन्ध्रशैलनिशाकराः' (1,79,37,020), (लघुभास्करीयम् , 1. 12). मृगु भृगूच्चस्य युगभगणाः जषबिखुछृ, ‘भार्गवस्याष्टवस्वग्नियमदस्राम्बराद्रय:’ (70,22,388), (लघुभास्करीयम् , 1.13). शेषं शेषाणां कुजगुरुशनीनाम् , उच्चस्य युगभगणा आर्काः, श्रर्कस्येमे श्रार्काः, श्रादित्ययुगभगणा एव । ‘ख्युघृ'संख्याः शेषाणां त्त्रयाणां उच्चभगणा इत्यर्थः । एतानि बुधादीनां प्रतिपादितान्युच्चानि' तत्तद्ग्रहाच्छीघ्रगतित्वाच्छीघ्रोच्चानि । श्रत्त्र शेषग्रहेष्वादित्यो न गण्यते, तद्भगणस्यैवोच्चभगणत्वातिदेशात् , तथा च सर्वदा केन्द्रस्य शून्यत्वप्रसङ्गाच्च । बुफिनच पातविलोमाः कुजादिपातानां वक्ष्यमाणत्वात् रवेविक्षेपोपदेशाऽभावेन पाताऽनुपयोगाच्च चन्द्रस्यैवायं पातः । तस्य चन्द्रपातस्य विलोमा vri- 1. D. E. जुं for जत्रु. व्याख्या-1. D. कालादिकं 2. D. E. it for it. 3. D. TAFTorsög: ; E. TATTUT:, and om. Difī RTS: 4. E. Wii 5. C. qề VạT ; E. om. V 6. E. affs (wr.). 7. B. C. उंचभगणानि 17 श्लोकः ४ ]

चन्द्रोच्चभगणादिः

भगणाः चक्रगतिव्यतिरिक्ततया¹ प्रत्यङ्मुखस्वगत्या² निष्पन्ना इमे युगे परिवर्ताः बुफिनच 'अङ्गाश्वियमदस्राग्नियमलाः पातपर्ययाः³ (2,32,226)⁴ (लघुभास्करीयम्, 1.14). मीनान्तोपक्रमो मेषादिपर्यवसान एकः परिवर्तः ।

ननु सप्तैव ग्रहा व्योम्नि भ्रमन्तो दृश्यन्ते । तेषां⁵ च भगणाः पूर्वमेवोपदिष्टाः । क एते उच्चपाताः येषामत्र भगणोपदेशः क्रियते⁶ ? उच्यते - तेषामेव ग्रहाणां स्फुटगत्यादिपरिज्ञानोपायभूताः केचन संख्याविशेषाः⁷ । नैषां व्योम्नि दर्शनमस्ति । तथा च ब्रह्मगुप्तः -

प्रतिपादनार्थमुच्च प्रकल्पितं ग्रहगतेस्तथा पाताः ।

(ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, 21.30)

इति ।

एते ग्रहोच्चपातभगणा⁸ कस्मिन् देशे कस्य दिनवारे⁹ कस्मात्कालात् कस्माच्च भचक्रप्रदेशादारभ्य प्रवृत्ता इत्येतन्न ज्ञायते । तत्प्रदर्शनार्थमाह— बुधाह्न्यजार्कोदयाच्च लङ्कायाम्¹⁰। बुधाह्नि इति दिनवार:। अजो मेषादिर्भचक्रप्रदेशः । अर्कोदय इति कालः । लङ्कायामिति देशः । तेन मीनमेषसन्धिस्थितस्य मध्यमार्कस्य लङ्कास्थाना¹¹मुदयादारभ्य स्वासु¹² कक्ष्यासु मेषादेः प्राङ्मुखेन स्वगमनेन स्वस्वभगणान् भोक्तुं कृतयुगादिबुधवारे प्रवृत्ता रव्यादयो ग्रहाः । अत्रानन्तरातीतकृतयुगादिमभिप्रेत्य बुधवार इत्युक्तम्। अन्यत् सर्वं कृतयुगोप्रक्रमसाधारणम्, वारमात्रं तु भिद्यते । तच्चोत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः¹³ । एवमिदं¹⁴ तृतीयं गीति¹⁵सूत्रम्॥ ४ ॥

---

व्याख्या- 1. E. व्यतिरिक्तया

2. D. प्रत्यङ्मुख्या गत्या

3. D. tr. पातपर्ययाः to before बुफिनच

4. C. adds इति

5. C. एषां

6. C. कृतः

7. D. विशेषभूताः

8. D. Gap for भगणाः to दिनवारे, just following.

9. C. कस्य वा दिने

10. D. Gap for बुधा to मेषादिर्भ, following.

11. C. लङ्कास्थात् ; D. E. लङ्कायां स्थितानां

12. C. E. स्वासु स्वासु

13. E. adds इति

14. D. om. इदं

15. D. om. गीति

आर्य० -- ३ ' és गीतिकापादे [ गीतिका०

[ ग्रहाणां कल्पभगणाः | कल्पप्रमाणं तद्गतं च चतुर्थेन गीतिसूत्रेणोपदिशति-- काहो मनवो ढ', मनुयुग श्ख, गतास्ते च, मनुयुग छ्ना च । कल्पादोर्मुगपादा ग च गुरुदिवसाच्च भारतात् पूर्वम् ॥ ५ ॥ श्रप्रस्य पदानि-काहः, मनवः, ढ', मनुयुग,* श्ख, गताः, ते, च, मनुयुग°, छना, च, कल्पादेः, युगपादाः, गा, च, गुरुदिवसात् , च, भारतात् , पूर्वम् । कस्याहः मनवो ढ* । चतुर्दश मनवः” । एकस्मिन् ब्रह्मदिने* चतुर्दश मनवः क्रमेण राजानो भवन्ति । मनुयुग’ श्ख एकस्मिन् मनौ युगानि द्वासप्ततिः । द्वासप्ततिर्युगान्येकैकस्य मनोः प्रमाणमित्यर्थः । एवं युगानां श्रप्रष्टोत्तरं सहस्रं कल्पसंज्ञितं ब्रह्मणे दिवसमित्युक्तं भवति । एवं कल्पप्रमाणमभिधाय तद्गतमाह--गतास्ते च, वर्तमानेऽस्मिन् कल्पे ते मनवः च षड् गताः । मनुयुग* छ्ना च वर्तमाने सप्तमे मनौ युग' छ्ना च" सप्तविंशतियुगानि च गतानि । युगपादा ग च, वर्तमाने ग्रष्टाविंशे"ऽस्मिन् युगे एकस्य युगस्य युगचतुर्भागास्त्रयो गताः' कृत-त्रेता-द्वापराख्याः । कल्पादे: एतानि मन्वादीनि वर्तमानकल्पस्य आदिमारभ्य भारताद् गुरुदिवसाच्च पूर्व गतानि । ग्रष्टाविंशस्य युगस्य तृतीयपादान्तिमं गुरुदिवसमूरीकृत्य तच्चतुर्थपादात् कलियुगात् पूर्व गतानि । “भारताद् गुरुदिवसा'दिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । भारतवंशजाता युधिष्ठिरादयो भारताः । तैरुपलक्षितो द्वापरा मूलम्- 1. D. ढः 2. C. D. E. TI 3. C. D. TT estate-1. D. g.: 2. C. D. TT: 3. C. D. TT: 4. D. S., rev. to S. 5. B. C. om. Hras: 6. B. C. sigfaat 7. C. D. मनुयुगाः 8. D. HgqTT; 9. D. TT: 10. D. E. om. VT. 11. A. om. 3geerfą 12. D. adds युगस्य चत्वारो भागाः सन्ति । तेषां त्रयो याताः । श्लोक: ५ ॥ प्रहाणा कल्पभगणाः qV, गुरुदिवसो भारतो गुरुदिवसः । तस्मिन् गुरुदिवसे' हि युधिष्ठिरादयो राज्यमुत्सृज्य महाप्रस्थानं* गता इति प्रसिद्धम्' । तेन द्वापरान्तिमं भारतेगुरुदिवसमन्त्यावधित्वेन स्वीकृत्य कल्पादिमारभ्य कलेः' पूर्वम् एतानि गतानीत्यर्थः । ग्रथ कल्पादिमारभ्य कलियुगात् पूर्व गतानि रविसावनदिनान्यानीयन्ते । तद्यथा?–एकस्मिन् मनौ द्वासप्ततिर्युगानि । तानि श्रप्रतीतमनुभिष्षड्भिर्गुणयित्वा* जातानि युगानि ‘द्वयग्न्यब्धयः' (432)° । एतानि सप्तमे मनौ व्यतीतैे“स्सप्तविशतिभिर्युगैस्समेतानि ‘नवशरवेदा:'I' (459) । एते'* युगरविसावनैः ‘व्योमशून्यशराद्रीन्दुरन्ध्राद्रचद्रिशरेन्दुभिः (लघुभास्करीयम् , 1.14) ( 1,57,79,17,500 ) गुणिताः ‘व्योमशून्यशरयमाग्निचन्द्रवेदरसाश्विवेदयमपर्वताः' ( 7,24,26,41,32,500 )** कल्पादिमारभ्य वर्तमानकृतयुगादेः प्राग् गता रविसावनदिवसाः । एषु'* सप्तविभक्तेषु शिष्टा:** षट् । श्रप्रत्र वर्तमानकृतयुगादिदिनस्य बुधवारत्वोपदेशात् तत्पूर्वस्मात् कुजात् प्रभृत्युत्क्रमेण षष्ठी गुरुः कल्पादिदिनस्याधिपतिरिति निश्चीयते । तेन" कल्पादिभूतकृतयुगादिभूत'दिवसाधिपतिर्गुरुः । द्वितीयकृतयुगादिभूतदिना'Pधिपतिस्तस्मात् व्याख्या-1. D. om. गुरुदिवसे ; E. तस्मिन्नहनि, om. हि 2. C. qrg 3. B. om. इति प्रसिद्धम्; D.E. प्रसिद्धिः *4. D. om. ATTRIT: ; E. HTTri 5. B. ąfrr:Triq 6. B. Hapl. om. I På to fortet Tå TIrfor, next line. 7. D. Gap for treet 8. C. D. गुणित्वा 9. Sometimes the mss. add the figures. When they are not so added they are supplied in the edition editorially. 10. D. E. व्यतिक्रान्त: 11. D. “Tartaa: 479 rev. to 'tagaar: 459 12. D. Gap for Qà to Tra, following. E. è for già 13. C. Gap for 32500'. 14. D. gà r 15. C. fRTGể ; D. om. the word. 16. B. om. Fr 17. A. C. om. T 18. D. feat Ko गीतिकाया है ffrete षष्ठः कुजः, युगसावनदिवसे' सप्तविभक्ते शेषस्य पञ्चसंख्यत्वात् । एवं तृतीये तस्मात् षष्ठो रविः । चतुर्थे तस्मात् .षष्ठो भृगु*रित्यादि द्रष्टव्यम् । ततो युगपादत्रयभूदिनान्येतानि 'भूतसूर्याष्टरामाब्धिरामाष्टेशमितानि वै' (1,18,34,38,125) पूर्वेषु संयोज्य लब्धः कल्पादेः प्रभृति कलियुगात्प्रागतीतः सावनदिनगणः’ ‘शराश्विषट्खाद्रिशराद्रिवेदकृतेषुयुग्मस्वरसम्मितः स्यात्' (7,25,44,75,70,625). तस्मिन्* सप्तविभक्ते शेषमेकम्" । तच्च गुरोर्दिनम् । द्वापरान्तिमदिवसस्य गुरुवारत्ववचनादपि कल्पादौ गुरुवारः? । वर्तमानकलियुगादिदिवसः शुक्रवारः । तेन कलियुगाद्यहर्गणे शुक्रात् प्रभृति वारगणना, ग्रनन्तरयुगाद्यहर्गणे बुधात् प्रभूति, कल्पाद्यहर्गणे गुरोः प्रभूतीति विवेकोऽनुसन्धेय इति । एवं* चतुर्थं गीतिसूत्रम्' ।। ५ ।। [ कक्ष्यायोजनप्रमाणम् ] पञ्चमेन गीतिसूत्रेण श्रप्राकाशकक्ष्यायोजनप्रमाणं ग्रहनक्षत्रकक्ष्यायोजनप्रमाणं च राश्यादिविभागोपदेशपूर्वक" उपदिशति शशिा राशयष्ठ चक्र, तेऽशकलायोजनानि य-व-ञ-गुणाः । प्राणेनैति कलाँ भ, खयुगांशे ग्रहजवो, भवांशेऽर्कः ॥ ६ ॥ श्रप्रस्य पदानि-शशि, राशयः, ठ, चक्रं, ते, अंशकलायोजनानि, यवञगुणाः, प्राणेन, एति, कलां, भ, ख, युगांशे, ग्रहजवः, भवांशे, अर्कः ॥ शशिशब्देन शशिभगणा'1 उच्यन्ते । ते* राशयः कर्तव्याः । ठ** द्वादश । चक्रं भगणः । एको भगणो द्वादश राशय इत्यर्थः । तस्माच्छशिभगणा द्वादश atter T-1. D. E. fea 2. B. E for TŲ 3. D. E. भूतसूर्याष्टरामाब्धिवह्निवसुरुद्रसंख्यानि 4. D. E. fatitur: 5. D. E. ZIERIE 6. D. E. शिष्टमेकम् - 7. B. C. Hapl. om. I arT: to Y-FATT: I Fr, next line. 8. D. om. Igă 9. D. om. Tiffat 10. E. qả 11. D. E. शशियुगभगणाः 12. D. E. add RifeTTTUTT.: 13. C. Gap for as श्लोकः ६ ] कक्ष्यायोजनप्रमाणम् ۔۔۔۔ २ፃ गुणिता राशयो भवन्ति । ते अंशकलायोजनानि यवञगुणाः । ते राशयो यवञैः क्रमाद् गुणिता अंशकलायोजनानि भवन्ति । एतदुक्तं' भवति-राशयो यगुणाः त्रिशद्गुणिता भागा भवन्तिे । भागा वगुणाः षष्टिगुणाः कला भवन्ति । कला ञगुणा दशगुणा योजनानि भवन्ति । 'एवंकृते स्वकक्ष्यायोजनानि भवन्ति' । ‘शून्याम्बराकाशरसस्वरेषुशून्याश्विशैलाब्धिनगाब्धिसूर्य'संख्यानि' (1,24,74,72,05,76,000) भवन्ति । स्वकक्ष्या नाम अण्ड“कटाहावच्छिन्नस्य सूर्यरश्मिव्याप्तस्य श्राकाशस्य परिधिः । न ह्यनन्तस्याकाशस्योपाधि विना परिमाणं सम्भवति । चन्द्रकक्ष्यायामेकैकस्याः कलाया दश योजनत्वेन सुकरत्वाच्चन्द्रभगणैरेवाकाशकक्ष्योपदेशः कृतः । कलाया दशयोजनपरिमितत्वमेव चन्द्रकक्ष्याया ग्रसाधारणम् । “*कलान्तो विभागस्सर्वभगणसाधारणः । तेन सर्वग्रहाणामेकस्मिन् भगणे द्वादश राशयः, षष्टिशतत्रयं भागाः, खखषड्घनसंख्याः (2,16,00) कला इत्यवगन्तव्यम् । प्राणेनैति कलां भम् । प्राणेन उच्छ्वासतुल्येन कालेन भं ज्योतिश्चक्रं कलामेति कलापरिमितप्रदेशं प्रवहवायुना पश्चिमाभिमुखं गच्छति । ज्योतिश्चक्रस्य खखषड्घन (2,16,00) कलापरिमितत्वं श्रनन्तरमेव प्रदशितम् । श्रत्र तावत् प्राणसंख्यत्वं तद्भ्रमणकालस्योच्यते । ज्योतिश्चक्रकलास्तद् स्यास्या-1. D. Gap for एतदुक्तम् 2. C. D. E. गुणा 3. C. om. भवन्ति 4. C. ते for भागाः 5. B. C. add एतदुक्तं भवति 6. D. Gap for एकं to भवन्ति, next line. 7. E. Hapl. om. : भवन्ति । [शून्या to भवन्ति], below. 8. D. reads the number as : आकाशखाकाशरसस्वरेषुखाक्ष्यद्विवेदाद्रि पयोधिसूर्याः, the figure being the same. 9. B. C. D. एतत्संख्यानि । 10. D. om. भवन्ति 11. D. ब्रम्हाण्ड 12. C. Hapl. om. : काशस्य [परिधि to काशस्यो] पाधि विना, next line. 13. D. E. add श्रन्यः-. 14. D. E. प्रवहवायुवशात् 15. D. adds एवम् 16. D. E. प्रत्र तु तावत् २२ ौतिकपाहे। [ गौतिकाछ भ्रमणप्राणाश्च तुल्यसंख्या इत्यर्थः । तस्माच्छायाद्यानयने संख्यासाम्येन प्राणेष्वेव ज्यादिकं कर्म प्रवर्तते । खयुगांशे । ख इत्यनेनानन्तरप्रदशिता खकक्ष्याभिधीयते । युगशब्देन युगभगणाः । खस्य युगांशः खयुगांशः । तस्मिन् खयुगांशे । प्रहजवः जवो वेगो गतिरित्यर्थः । एतदुक्तं भवति-खकक्ष्यायाः स्वैःस्वैर्युगभगणैर्भागे हृते यावन्ति योजनानि लभ्यन्ते तावद्योजनपरिमितेषु समवृत्तपरिधिषु' सर्वे ग्रहाः प्राङ्मुखेन स्वगमनेन गच्छन्तीति । भवांशेऽर्कः भस्य नक्षत्रकक्ष्याया वांशे षष्टव्यंशे, अर्कः श्रर्ककक्ष्या । श्रर्ककक्ष्यायाः पूर्वमेवोपदिष्टत्वान्नक्षत्रकक्ष्यैवाभिधीयते । श्रर्ककक्ष्या षष्टिगुणा नक्षत्रकक्ष्येत्युक्तं भवति । श्रप्रत्र च* ग्रहाणां योजनात्मिकाया गतेस्समत्वमुपर्यधोऽवस्थानक्रमो राश्यादिगतेर्वैषम्यं चोपदिष्टं भवति इत्यनुसन्धेयम् । एवमिदं पञ्चमं गीतिसूत्रम्* ।। ६ ।। | भूम्यावेयोंजनप्रमाणम् ] षष्ठेन गीतिसूत्रेण योजनपरिमाणं, भूम्यादीनां योजनव्यासप्रमाणं चोपदिशति नृषि योजनं, ञिला भूव्यासोऽर्केन्द्वोर्ध्रिञा', गिणि, क मेरोः । भृगु-गुरु-बुध-शनि-भौमाः शशि-ङ-ञ-ण-न-मांशकाः समार्कसमाः ॥ ७ ॥ श्रप्रस्य पदानि-नृषि, योजनं, ञिला, भूव्यासः, अर्कन्द्वोः, घ्रिञा, गिणि, क, मेरोः, भृगुगुरुबुधशनिभौमाः, शशि-ङ-ञ-ण-न-मांशकाः, समा, अर्कसमाः ॥ पुरुषाप्रमाणं* वक्ष्यति ‘स्चाङ्गुलो घहस्तो ना' (गीति० 8) इति” । नृणा षि पुरुषणाम् अष्टौ सहस्राणि अस्मिश्छास्त्रे योजनशब्देनोच्यन्ते । अिला मूलम्- 1. E. ध्रिञ

• • Tert-1. B. Hapl. om. of sqqaqftfy

2. B. z for 32 ver 3. D. merely reads qst Hit 4. B. adds wif 5. D. Gap for fit to sea, next line, श्लोकः ७ ] भूम्यादेयाँजनप्रमाणम् २३ भूव्यासः पञ्चाशदधिकं योजनसहस्रं भूमेव्यासः । अर्केन्द्वोः, व्यास ‘इत्यनुवर्तते । घ्रिञा चतुस्सहस्राणि दशोत्तरचतुश्शताधिकानि* श्रर्कबिम्बव्यासः । गिण पञ्चदशोत्तरं शतत्रयं योजनानां चन्द्रबिम्बव्यासः । क मेरोः एकं योजनं व्यासः । श्रप्रत्र भूम्यादीनां व्यासमात्रोपदेशात् तद्विम्बानां घनगोलाकारत्वमवसीयते । वर्तुलाकारत्वे हि व्यासप्रमाणं वर्तुलघनप्रमाणं च* वक्तव्यं स्यात् । न चोक्तम् । तेन घनगोलाकारा एव भूम्यादयः । भृगु-गुरु-बुध-शनि-भौमाः भृग्वादीनां बिम्बानां योजनव्यासाः क्रमेण शशि-ङ-ञ-ण-न-मांशकाः शशिबिम्बयोजनव्यासस्य ङांशः पञ्चमांशो भृगोबिम्बस्य योजनव्यासः, ञांशो दशमांशो गुरोः, णांशः पञ्चदशांशो* बुधस्य, नांशः विशतिभागः शनेः, मांशः पञ्चविशतिभागोऽङ्गारकस्य* योजनव्यासः । श्रप्रत्र चन्द्रसूर्ययोः स्वस्वकक्ष्योत्पन्नान्येव बिम्बव्यासयोजनानि, भूग्वादीनां तु' चन्द्रकक्ष्योत्पन्नान्येव बिम्बव्यासयोजनानीति दृक्संवादात् सम्प्रदायाविच्छेदाच्चावगच्छामः । तेन चन्द्रकक्ष्यायामेते एतादृशा उपलभ्यन्ते इत्यर्थः । समार्कसमाः । समा वर्ष युगसम्बन्धि अर्कसमा अर्कभगणसमाः युगार्कभगणप्रमाणमेव, युगरविवर्षप्रमाणमित्यर्थः । एतेन युगरविभगणाः ‘मनुयुग श्ख' (गीति० 5) इत्यादिषु निदिष्टस्य युगस्य प्रमाणमुक्तमित्यवगन्तव्यम् । एवमिदं षष्ठं गीतिसूत्रम्' ।।७।। treat-1. D. Gap for stag to 3rfeit, next line. 2. E. adds strf 3. D. om. 4. E. पञ्चदशभागो 5. D. E. vïhet for yriërste 6. D. E. add strf 7. The mss. do not read these verse-colophons uniformly. Thus : A. E. read it as printed; B.C. as Qafhd. षष्ठम् , and D. merely as treet These variations, being of a minor character, are not recorded hereafter, unless required for some specific reason. Y गीतिकापादे गीतिका० [ ग्रहापक्रमः ।] सप्तमेन गीतिसूत्रेण* ग्रहाणां विषुवत उत्तरेण दक्षिणेन चापयानप्रमाणं चन्द्रादीनां विक्षेपप्रमाणं* पुरुषप्रमाणं च उपदिशति— भापक्रमो ग्रहाँशाः शशिविक्षेपोऽपमण्डलात् भार्धम् । शनि-गुरु-कुज ख-क-गार्ध, भृगु-बुध' ख, स्चाङ्गुलो' घहस्तो ना ॥ ८ ॥

• श्रप्रस्य पदानि-भ, अपक्रमः, ग्रह, अंशाः, शशिविक्षेपः, अपमण्डलात्, झार्ध, शनि-गुरु-कुज, ख-क-गार्धं, भृगु-बुध', ख, स्चाङ्गुलः, घहस्तः, ना ॥

भ चतुविशतिः । अपक्रमः श्रप्रपयानम् । ग्रह ग्रहाणां रव्यादीनां सप्तानाम् । अंशा भागाः । लङ्कामधिकृत्योपदेशप्रवृत्तेः तत्समपूर्वापरेणोपर्यधोभावेन स्थिताद् वृत्तादुतरतो दक्षिणतश्च चतुविशति भागान् सूर्यादयो ग्रहा ग्रपयान्तीत्यर्थ: । स्थलजलसीमात उतरतो’ मनुष्यावस्थाना'च्चक्रस्थ पूर्वार्ध उत्तरतोऽपयानम्, उत्तरार्धे दक्षिणतोऽपयानं ज्ञेयम् । एवं’ विक्षेपस्यापि पातात्प्रभृति दिक् ज्ञेया । शशि शशिनः, विक्षेपः अपमण्डलाद् ग्रपक्रममण्डलात् झार्धे, झ नव, तदर्धं झार्धम् । अंशा इत्यनुवर्तते । श्रप्रपक्रम*मण्डलादुत्तरतो दक्षिणतश्चार्धपञ्चमभागाश्चन्द्रस्य' विप्रकर्ष' इत्यर्थ:।' शनि-गुरु-कुज शनि-गुरु-कुजाना ख-क-गार्धम्, मूलम्- 1. B. बुघभृगु 2. B. खचाङ्गुलो व्याख्या-1. A. D. transfer सप्तमेन गीतिसूत्रेण to after विक्षेपप्रमाणं A. C. D. E. Hapl. om. of TąFTätti fąìqqqruf B. Hapl. om. of the entire paragraph. C. - (vide text var. in B.). A. E. उत्तरेण 6. D. koTri B. C. om. qi 8. B. C. Hapl. om. of firef A. om. T 10. B. om. RST 11. B, C. विक्षेप for विप्रकर्ष; D. Gap for वि[प्रकर्ष to खकगार्धम् ], below. 12. E. transposes trfi's to titaf HTT: to after the mention about I and I, viz. I to fàrq, following. श्लोकः ८ ग्रहाणामपक्रमः 冷以 ग्रपमण्डलाद् विक्षेपांशा इत्यनुवर्तते । शनेः ख द्वौ भागौ विक्षेपः, गुरोः क एको भाग, कुजस्य गर्धं सार्धो भागः । भूगु-बुध ख । पूर्ववदनुवृत्तिः । 'बुधशुक्रयोद्वौ द्वौ भागौ ग्रपमण्डलाद् विक्षेपः । श्रप्रत्र शशिनः, शन्यादीनां, भृगुबुधयोश्च पृथग् ग्रहणं तत्तद्विक्षेपानयने प्रकारभेदसूचनार्थम्। स चोत्तरत्र वक्ष्यते। स्चाङ्गुलो घहस्तो ना । ना पुरुषः षण्णवत्यङ्गुलश्चतुर्हस्तश्च प्रतिपत्तव्यह* । श्रनेनैव' ज्ञायते हस्तप्रमाणं चतुर्विशतिरङ्गुलय* इति । श्रङ्गुलस्य परिमाणानुपदेशाल्लोकप्रसिद्धमेव” पुरुषपाण्यङ्गुलं गृह्यते । यथा चतुविशत्यङ्गुलयो [ हस्तः, तदर्धम्"] श्ररत्निस्तदर्धं प्रादेश इति क्लृप्तिरिति । श्रप्रत्र तक्षकशास्त्र'सिद्धाङ्गुलपरिभाणग्रहणे तु पुरुषस्य चतुर्हस्तत्वं न संगच्छते, तस्य तद्वत्परिमाणेन द्विहस्तत्वात् । श्रनियतं च योजनप्रमाणं प्राप्नोति । श्रङ्गुलस्य अष्टसप्तषड्यवत्वविकल्पाभिधानात् । न च देशान्तरलम्बनादिपरिकरभूतस्य योजनप्रमाणस्यानियतत्वं युक्तम् । तस्मात् शुद्ध'लोकसिद्धमेवाङ्गुल-हस्तपुरुषाणां प्रमाणमिति । एवमिदं सप्तमं गीतिसूत्रम् ॥८।। [ पातमन्दोच्चभागाः ] बुधादीनां पत्र्चानां पातभागान् ससूर्याणां तेषां मन्दोच्चभागांश्चा"ष्टमेन गीतिसूत्रेणो#पदिशति— बुध-भृगु कुज-गुरु-शनि न-व- र-ष-हा गत्वशिकान् प्रथमपाताः । सवितुरमीषां च तथा द्व-अखि-सा-हूदा-हल्य-स्विच्य मन्दोच्चम् ॥६॥ मूलम् -- 1. D. E. रषाह for रषहा 2. D. g3 for gaT sateat-1. D. Gap for set to Tif 41 Husetts 2. E. प्रतिवक्तव्यः 3. E. om. TāT 4. B. C. चतुविशतिरङ्गुलम् 5. E. लोकसिद्ध6. A. B. C. D. E. om. FST:, Ffrif 7. D. तक्षशास्त्र 8. D. E. विकल्पनाभिधानात् 9. D. E. om. the word. 10. D. मन्दोच्चांशांश्च 11. D. om. गीतिसूत्रेण आर्य०-४ Rė गीतिकापादे [ गीतिका० अस्य पदानि-बुध-भूगु-कुज-गुरु-शनि न-व-र-ष-हा', गत्वा, अंशकान्, प्रथमपाताः, सवितुः, अमीषां, च, तथा, द्वा-ञखि-सा-ह्दा°-हल्य-खिच्य, मन्दोच्चम् । बुधादीनां प्रथमपाताः मेषादितः प्रभृति न-व-र-ष-हांशकान् गत्वा व्यवस्थिताः* । तत्र बुधस्य पातो मेषादितः प्रभृति न विशति भागान् गत्वा स्थितः । भृगोः पातो व षष्टि भागान् गत्वा, कुजस्य र चत्वारिशद्भागान्,* गुरोः ष” अशीर्ति भागान्, शनेः ह शतं भागान् । एवं च विक्षेपमण्डलेनापमण्डलस्य सम्पातद्वयमस्ति । तयोरेकः पातो मेषादेः प्रभृति पठितभागे भवति । द्वितीयपातस्तस्मात् षड्राश्यन्तरित इति सिद्धम् । ‘प्रथम'पातग्रहणं तस्मात्प्रभृत्युक्तरतो विक्षेपः, द्वितीयाद्दक्षिणत इत्यस्य विशेषस्य' ज्ञापनार्थम् । अन्यथा 'एकः' पात इति वक्तव्यं स्यात् ॥ सवितुः श्रादित्यस्य अमीषां बुधादीनां पञ्चानां च* क्रमेण, मन्दोच्वं मन्दोच्चानि द्व-अखि-सा-हद'-हल्य-खिच्य-भागान्,” मेषादितः प्रभूत्येव गत्वा स्थितानि । तत्र सवितुर्मन्दोच्चं द्वा श्रष्टसप्तति भागान्, मेषादितः प्रभृति गत्वा स्थितम् । बुधस्य ञखि दशोत्तरशतद्वयं भागान्, भृगोः सा नवति भागान् कुजस्य हदा' श्रष्टादशोत्तरशतं भागान्, गुरोः हल्य साशीतिशतं* भागान्, शनेः खिच्या शतद्वयं षटुत्रिश'दुत्तरं भागान् गत्वा स्थितम् । गत्वेत्यनेन तेषामपि' गतिरस्तीति सूचितम् । चतुर्मुगेनाप्येषां “गतेर्मनागपि वैषम्याभावाद् भगणानुपदेशः। तथापि सम्प्रदायाऽविच्छेदार्थमुपदिश्यते खाकाशाष्टकृतद्विद्विव्योमेष्वद्रीषुवह्नयः ॥ युगं बुधादिपातानां विद्वद्धिः परिपठयते। व्याख्या - 1. E. रषाह for रषहा 2. D. gig for gat 3. B. Hapl. dupl. of eqafect: to Teat fresci:), just below; and om. of it from the next sentence: Aft: to ATTrt 4. E. चत्वारिशत भागान् 5. C. ST for S. 6. D. E. add गत्वा स्थिताः 7. E. विशेषणस्य 8. D. om. VT 9. D. g for get 10. B. C. द्वाअखीत्याद्युक्तभागान् 11. D. g3 for st 12. D. 3țificeriri 13. E. Gap for fat 14. D. E. एषामपि 15. D. Gap for trừ to otorvirgiềsĩ: पातमन्दोच्चभागः १७ एकद्वित्रिचतुष्पञ्च भगणाः परिकीतिताः ॥ सौम्यारशुक्रजीवाकिपातानां क्रमशो युगे। इति अनेन त्रैराशिकेनानीता यथापठिता भागा' एव । तथा उच्चयुग तद्भगणाश्च षण्णां प्रदशर्यन्ते’- रव्युच्चस्य रसैकाब्धि'गिर्यष्टिनवशङ्कराः । सहस्रघ्ना युगं प्रोक्तं भगणाश्च त्रयोदश ॥ दन्तवस्वब्धि'रामाग्निवसुरामयमा युगम् । बुधोच्चस्य शतघ्नं स्यात् सप्तात्र भगणाः स्मृताः ।॥ खखाब्धिवेदनन्दाब्धित्रय'नन्दाद्रयो युगम् । कवेः 'सूरेस्तवर्ध स्यादेकस्तङ्गणिस्तयो:' ॥ व्योमाम्बरशून्यकृताश्वि'रुद्रशरशैलवसुमुनीन्दुसमाः । असितोच्चयुगं कौजं द्विगुणं भगणा नवेषवस्तु तयोः ॥° इति । एतैस्त्रैराशिकेनानीतानि कल्पादेर्युगपादत्रयान्ते लब्धानि मन्दोच्चानि पठितानीति । ननु बुधादीनां पञ्चानां पूर्वमेवोच्चान्युक्तानि । “सत्यम् । ताराग्रहाणामुच्चद्वयमस्ति, मन्दोच्चं शीघ्रोच्चं चेति । पूर्व शीघ्रोच्चानि प्रदशितानि, ग्रत्र मन्दोच् चानि ।। सूर्येन्द्वोर्मन्दोच्चमेवेति विवेकोऽत्रानुसन्धेय इति । एवमिदं श्रप्रष्टमं गीतिसूत्रम् ।।९।। व्याख्या- 1. D. पठितभागा 2. A.B.C.D. og gåà 3. Mss. wrongly read Tšför 4. Mss. actually read atafa (wr.) 5. Mss. actually read qs-feats for trafstart 6. E. भृगोः for कवेः 7. D. देकस्मिन् भगणस्तयोः ; E. देकस्तस्मिन् गुणस्तयोः 8. Mss. serift, (wr.) 9. These verses have been quoted by Paramesvara in his 0. Bhatadipika on the Aryabhatiya (Edn. H. Kern, Leiden, 1874, p. 14) under this verse. See also Bhaskara's Bhasya on this verse. B. C. artisaa २८ तिकाघाचे fro [ मन्व-शीघ्रोच्चवृत्तानि ! नवमेन गीतिसूत्रेण मन्दशीघ्रोच्चवृत्तान्युपदिशति— झाधनि मन्दवृत्त शशिनश्छ ग छ घ ढ छ भो यथोक्तेभ्यः । भ' ग्ड ग्ल' भल० दूड तथा शनि-गुरु-कुज-भृगु-बुधोच्चशीघ्रेभ्यः ॥१०॥ श्रप्रस्य पदानि-झार्षानि, मन्दवृत्तं, शशिनः, छ, गा, छ, घ, ढ, छ, झ, यथोक्तेभ्यः, झो, ग्ड, ग्ला झल,* द्ड, तथा, शनि-गुरु-कुज-भूगु-बुध, उच्चशीश्रेभ्यः । श्रप्रत्रोपदिश्यमानानि मन्दशीघ्र*वृत्तानि झार्धानि । झ नव, तदर्धानि । श्रप्रर्धपञ्चमसंख्यया श्रपवित्र्ये पठच्यन्त इत्यर्थः । मन्दवृत्तं मन्दस्फुटमध्यग्रहयोरन्तरालानयनसाधनभूतं, तयोः परमेण विप्रकर्षेण भागात्मकेन व्यासार्धेन कृतं वृत्तम् । शशिनश्चन्द्रस्य छ सप्त झार्धानि । यथोक्तेभ्यः यथोक्तानां पूर्वसूत्रे मन्दोच्चोपदेशार्थ उपातानां सवितृ-बुध-भृगु-कुज-गुरु-शनीनां क्रमेण मन्दवृत्तानि झार्धानि गादीनि । सवितुः ग त्रीणि, बुधस्य छ सप्त, भृगोः घ चत्वारि, कुजस्य ढ चतुर्दश, गुरोः छ सप्त, शनेः भ नव । तथा शन्यादीनां क्रमेण उच्चशीघ्रभ्य: । उच्चशीघ्रशब्देन शीघ्रफलमुच्यते। शीघ्रफलानयनार्थ 'शीघ्रपरमफल’भागव्यासार्धेन' कल्पितानि वृत्तानि" झादोनि । तत्र शनेः झ नव झार्धानि । गुरोः ग्ड षोडश", कुजस्य ग्ल त्रिपञ्चाशत् , भृगोः इल#1 एकोनषष्टिः, बुधस्य ड एकत्रिशत् झार्धानीति । एवमिदं नवमं गीतिसूत्रम् ।।१०।। भूलम्- 1. C. झा - 2. C. D. irraT 3. D. ċċi for grrr at Treat- . C. E. RT for sh 2. C. D. TçTT for TRT 3. D. g for set 4. E. om. मन्दशीघ्र 5. D. उक्तानां 6. D. Gap for sit to attit Terri 7. E. H. for the 8. E. व्यासार्ध 9. D. E. add Ettrift 10. D. E. add Terift i. द्ध for इल LD ঘলীক্ষা: ৭৭ ] দুৰাস্তৃক্ষৰ মামলালাল ጓዒ [ भूवायुकक्ष्याप्रमाणम् ] दशमेन गीतिसूत्रेण' मन्दशीघ्रवृत्तान्येव द्वितीयचतुर्थपदस्थानि, ताराग्रहाणां भूवायुपरिधि च उपदिशति मन्दात् ङ ख द ज-डा वक्रिणां द्वितीये पदे चतुर्थ च । जा ण क्ल छ्ल भनोच्चात् शीघ्राद्, गि-यि-ड श कुवायुकक्ष्यान्त्या ॥ ११ ॥ ग्रस्य पदानि-मन्वात्, ङ, ख, द, ज, डा, वक्रिणां, द्वितीये, पदे, चतुर्ये, च, जा, ण, क्ल, छल, झ्न, उच्चात्, शीघ्रात्, गि, यि, ङ, श, कुवायुकक्ष्या, अन्त्या । 'झार्धानि मन्दवृत्त'मित्यनुवर्तते । पूर्वसूत्रे' मन्दवृत्तार्थमुपातानां शशिसवितृबुधादीनां मध्ये वक्रिणां वक्रगतिमतां आदित्यचन्द्ररहितानां बुधादीनां पञ्चाना ग्रहाणाम् । मन्दात् मन्दफलानयनहेतुभूतानि तत्परमफलव्यासार्धकल्पितानि द्वितीये चतुथे च पदे वृतानि झाधानि' डादीनि । तत्र' बुधस्य ड पञ्च झार्धानि° । भृगोः ख द्वयम् , कुजस्य ब श्रष्टादश, गुरोः ज' ग्रष्टौ, शनेः ड त्रयोदश । शीघ्रवृत्तार्थ पूर्वसूत्रेणोपात्तानां"शन्यादीनां पञ्चानां" ग्रहाणां उच्चात् शीघ्रात् पूर्ववत् शीघ्रफलानयनार्थ तत्परमफलव्यासार्धकल्पितानि वृत्तानि झार्धानि जादीनि ॥ तत्र शनेः ज,'* श्रप्रष्टौ झार्धानि । गुरोः ण पञ्चदश, कुजस्य क्ल एकपञ्चाशत्, शुक्रस्य छ्ल सप्तपञ्चाशत्, बुधस्य झ्न एकोनत्रिशत् झार्धानि । ग्रत्र ताराग्रहाणां द्वितीयचतुर्थयोः पदयोः** पृथक् परिध्युपदेशात् पूर्वसूत्रोपदिष्टानि,"* श्रप्रर्थादेषां प्रथमतृतीययोः पदयोर्भवन्ति' ।। सूर्येन्द्वोः सर्वेषु पदेष्वेक एव परिधिरित्यवगन्तव्यम् । turęąT– 1. A. transposes grąą fffgąu to after qffą 4, next line. 2. B. पूर्वसूत्रेण 3. B. C. om. MặrvTT 4. E. om. HTTIS 5. A. B. C. om. T 6. B. C. Hrgrf and E. Hrgriff for hief 7. B. om. 8. B. C. om. Teffè 9. D. E. ST 10. D. सूत्रे उपात्तानां ; E. सूत्रोपात्तान 11. B. C. om. qSt Triff 2. D. E. जा 13. C. चतुर्थपदयोः 14. D. सूत्रोपदिष्ठादि 15. D. भवति ३० गीतिकापादे [ জীবিকাe गि-यि-ङ-श कुवायुकक्ष्यान्त्या । कुः भूः, तत्सम्बन्धी वायु', तस्य कक्ष्या परिधिः कुवायुकक्ष्या । अन्त्या अन्ते' भवा । सा च “भूताद्रिरामाग्नि'परिमिता (3375) । एतदुक्तं भवति-कुवायुकक्ष्याप्रमाणपरिमितादाकाशप्रदेशादवांगनियतगतयो *भूसम्बन्धिनो वायवः सञ्चरन्ति । ततः परं नियतगतिः प्रवहाख्यो वायुः येन ज्योतिश्चक्रमिदं प्रत्यङ्मुखं परिभ्रमति इति । एवमिदं दशमं गीतिसूत्रम् ।। ११ ॥ [ महाज्याः ] एवमस्मिन् दशम'गीतिसूत्रे कालक्रियागोलयोबीजानि निरवशेषमुपदिष्टानि । इदानों कालक्रियागोलोपयोगीनि गणितस्याऽसाधारण'बीजभूतानि ज्यार्धान्यार्ययोपदिशति मखि भखि फखि धखि रणखि अखि डखि हस्झ स्ककि किष्ग श्घकि किध्वा । घ्लकि किग्र हक्य धाहा' स्त' स्ग श्भः ङ्व ल्क प्त फ छ कलार्धज्याः ॥ १२ ॥ 'अस्य पदानि-मखि, भखि, फखि, धखि, णखि, अखि, ङखि, हस्झ, स्ककि, किष्ग, श्घखि, किध्वा', घ्लकि, किग्र, हक्य, धाहा', स्त, स्ग, श्झ, ड्व, ल्क, प्त, फ, छ, कलार्धज्याः'° ॥ मूलम् - 1. B. खिघ्व ; C. D. किघ्वाः ; E. किघ्व 2. B. D. ETT 3. D. fâîd and E. fövT, for tel व्याख्या- I. E. adds कूवायु: 2. E. पर्यन्ते 3. D. E. भूताद्रश्यग्निराम 4. D. Gap for y to fra TrifèT:, same line. 5. A. B. C. om. RTFT 6. A. B. गणितसाधारण ; C. D. E. रणं 7. A. C. D. Hapl. om. of this para. 8. B. E. किध्व 9. B. qg 10. E. Hapl om. HTTåTUT, VIrfor to VIITT FTésqr: three lines below, श्लोकः १२ ] , महार्जयां: ३१ एतानि चतुर्विशतिज्याखण्डानि । एषामङ्कन्यासादेव व्याख्यानम् । तद्यथा-225, 224, 222, 219, 215, 210, 205, 199, 191, 183, 174, 164, 154, 143, 131, 117, 106, 93, 79, 65, 51, 37, 22, 7. एताश्च' कलार्धज्याः कलारूपाः श्रप्रर्धज्या:* । एतानि च ज्याखण्डानि श्राद्यात्प्रभृति क्रमेण* योजयितव्यानि क्रमज्याग्रहणे । ग्रन्त्यात्प्रभूत्युत्क्रमेण योजयितव्यान्युत्क्रमज्याग्रहणे' । नन्वत्र सामान्यगणितस्य युक्तिमात्रसाध्यत्वाद् बीजोपदेशोऽनर्थकः । सत्यम् । उपदेशसंस्कृतायां बुद्धौ न्यायस्य झटित्यारोहात् तद्बीजभूतज्याधोंपदेशः कृतः' । परमार्थतस्तु सर्वस्य सामान्यगणितस्योपदेशापेक्षा नास्त्येव । ग्रत एव कालक्रियागोलयोः परिकरत्वेन प्रतिज्ञाय प्रथमोपात्तस्य गणितस्य शास्त्रस्वरूपभूतदशगीतिसूत्रान्ते मुक्तकेनार्यासूत्रेण बीजोपदेशः कृतः । फलप्रदर्शनं" च कालक्रियागोलयोरेव कृतं, न गणितस्य । एवमस्मिन् दशगीतिसूत्रे' समस्तं गणितकालक्रियागोलात्मकं वस्तु परिसमाप्तम् । श्रप्रस्यैव न्यायोपबृंहितः प्रपञ्च उत्तरप्रबन्धः । तथा च तत्र तत्र प्रदर्शयिष्यामः ।। *एवमेकादशं गीतिसूत्रम् । ननु कथमिदं शास्त्र प्रबन्धद्वयात्मकम् ? उच्यते-दशगीतिकायां तावदारम्भे नमस्कारः, कर्तृनिर्देशः, प्रतिपाद्यप्रतिज्ञा च दृश्यते । श्रान्ते चोपसंहारपूर्वकं फलवचनम् । श्रप्रतोऽयमेकः प्रबन्धः । उत्तरप्रबन्धादौ च नमस्कारः, कर्तृनिर्देशः, प्रतिपाद्यप्रतिज्ञा च दृश्यते । श्रप्रन्ते च प्रबन्धनामधेयप्रदर्शनपूर्वकमुपसंहारः । श्रप्रतः सोऽप्यपरः प्रबन्ध इति प्रबन्धद्वयात्मकमेवेदं शास्त्रमिति ।। १२ ।। [ दशगीतिकापरिज्ञानफलम् ] दशगीतिसूत्रार्थज्ञानस्य° फलमाह दशगीतिस्त्रमेतद् भूग्रहचरितं भपञ्जरे ज्ञात्वा । ग्रहभगणपरिभ्रमणं स याति भित्वा परं ब्रह्म ॥ १३ ॥ state - 1. D. Gap for QITRT 2. D. E. add ąFTtfs TT: 3. B. om. Erot 4. B C. The expn, deitiya Tsai tr. to before streal, just above. 5. D. Hapl, om. : FT: t (qRHT to fluïqèRT: 35: 1) het, four lines below. 6. D. फलदर्शनं 7. C. दशगीतिसूत्रेण 8. D. xfor for qui 9. B. ज्ञानं ; D. सूत्रार्थस्य ३२ गीति कापादः एवं गीतिदशकात्मकमेतत्सूत्रमुक्तम् । ग्रनेन सूत्रदशकेन प्रतिपादितं भूग्रचरितं', भूचरितं भूसंस्थानादि, ग्रहचरितं ग्रहगत्यादि । एतद् भपञ्जरे गोले ज्ञात्वा यो जानातिे । भपञ्जरमध्ये भूस्तिष्ठति, ग्रहाश्च ज्योतिश्चक्रे प्रत्यग् भ्रमन्ति प्राङ्मुखाः सञ्चरन्तीति, कालक्रियागोलयोः यो जानातीत्यर्थः । स ग्रहभगणपरिभ्रमणं भित्वा’ ग्रहाणां नक्षत्रगणस्य च सञ्चारमार्गं भित्वा परं ब्रह्म याति प्रादित्यमन्दलं भित्वा परं व्योम यातीत्यर्थः । श्रप्रत्र कालक्रियागोलयोः परिकरत्वेन पृथक् फलाभावाल्लौकिकत्वाच्च गणितानुपादानमिति। १३ । इति प्रकाशो गदितः' सूर्यदेवेन सूरिणा । अनेन गीतिसूत्राणाम् अर्थान् पश्यत पण्डिताः' । । इति गीतिप्रकाश: समाप्त:' । Tet-l. D. E. add qs. Its 2. B. C. D. om. Igig 3. E. Hapl. om. : जानाति । [भपञ्जरे to यो जानाती]त्यर्थ:, next line. 4. A. B. C. om. fFą T 5. E. गीतिप्रकाशो रचित: 6. D. om. this verse. 7. B. C. D. carry no colophon. अथ गणितपादः

[ मङ्गलाचरणम् ] एवं दशगीतिसूत्रात्मकेन प्रबन्धेनातीन्द्रियमर्थजातमुपदिश्य इदानीं तन्मूलन्याया'वसेयमर्थजातं प्रवन्धान्तरेण प्रदर्शयिष्यन् इष्टदेवतानमस्कारपूर्वकं* तदभिधानं प्रतिजानाति— ब्रह्म-कु-शशि-बुध-भृगु-रवि कुज-गुरु-कोण-भगणान् नमस्कृत्य । आर्यभटस्त्विह निगदति कुसुमपुरेऽभ्यर्चितं ज्ञानम्' ॥ १ ॥ ब्रह्मा स्वयम्भूः । कुः पृथिवी । कोणः शनिः । भगणो नक्षत्रगणः । ब्रह्मा शास्त्रस्य कर्तोपदेष्टा च ।। क्वादय उपर्युपर्यवस्थिताः शास्त्रप्रतिपाद्याः । श्रतो ब्रह्मणस्तेषां च नमस्कारः कृतः । इह श्रप्रस्मिन्नारभ्यमाणे प्रबन्धे ॥ ज्ञानं' गणितकालक्रियागोलात्मक युक्तिसिद्धम् । कुसुमपुरेऽभ्यचितम् । अनेन' गणिताद्यभिज्ञानां तत्पुरनिवासिनां श्रद्धेयत्वप्रदर्शनमन्येषामपि श्रद्धोत्पादनार्थम् ।। इति प्रथमं सूत्रम्। १ ।। [ संख्यासंज्ञाः संस्थानं च ] एवमस्मिन् प्रबन्धे गणितकालक्रियागोला उपदेशमूलन्यायावसेयाः प्रतिपाद्यन्त इत्युक्तम् । तत्रेतरयोः परिकरभूतं गणितं" प्रतिपादयिष्यन् मूलम्- 1. A. C. शारुत्रम् for ज्ञानम् 1. D. Gap for न्याया[ [वसेय to प्रबन्धान्तरेण], same line. 2. D. E. नमस्कारपूर्व 3. A., शास्त्रं 4. A. B. C. add : ज्ञानमिति समीचीनम् 5. E. अतोf or अनेन 6. B. C. om. गणितं ; D. E. भूतं प्रथमं गणितं आर्य-५ ३३ ३४ गणितपादे [ गणित० सर्वेषां संख्यास्थानां लक्षणम्, श्रादितो दशानां संज्ञां चार्ययाऽऽह— एकं दश च शतं च स हस्रमयुत'नियुते तथा प्रयुतम् । कोव्यर्बुदं च वृन्द स्थानात् स्थानं दशगुणं स्यात् ॥ २ ॥ श्रत्र स्थानात् पूर्वस्मादुत्तरं स्थानं दशगुणमिति लक्षणम् । श्रादितः प्रभृति दशानां स्थानानां एकादयः संज्ञाः' । ततः परेषां स्थानानां संज्ञाः ज्ञास्त्रान्तरादवगन्तव्याः । लक्षणं त्वेतदेव सर्वत्र* ॥ इति द्वितीयं सूत्रम् ।।२।। [ वर्गस्वरूपम् ] समचतुरश्रक्षेत्रफलानयनमार्यापूर्वार्धनाह वर्गः समचतुरश्रः फलं च सदृशद्वयस्य संवर्गः । समसंख्याश्चत्वारो बाहवो यस्य स क्षेत्रविशेषो वर्गफलत्वादभेदोपचारेण वर्ग इत्युच्यते । फलं च तस्य चतुरश्रस्य सदृशद्वयसंवर्गः, तद्बाह्वोर्द्वयोघाँत इत्यर्थ: । भिन्नेष्वप्यंशवर्ग छेदवर्गण हरेत् । यथाह अंशकृतौ भतायां छेदजवर्गेण भिन्नवर्गफलम् । (पाटीगणितम् , सू० 34) इति । ग्रस्य क्षेत्रस्य वर्गसंज्ञाकरणं, तत्फलानयनप्रकार:* [च] सदृशद्वयसंवर्ग एव वर्गपरिकर्मणोऽपि स्वरूपमिति प्रदर्शनार्थम् । सदृशद्वयसंवर्ग इति सामान्योत्तिरप्यनेनैवाभिप्रायेण नेतव्या । उत्तरार्धेऽपि घनसंज्ञाकरणं, 'सदृशत्रयसंवर्ग इति सामान्यवचनं च घनपरिकर्मप्रदर्शनार्थमिति व्याख्येयम्। उत्तरत्र वर्गघनमूलानयनाभिधानमप्यन्यथा न संगच्छते । तस्मात् समचतुरश्रफलं वर्गपरिकर्म च पूर्वार्धेन प्रतिपाद्यते, उत्तरार्धेन क्षेत्रस्य फलं घनपरिकर्म च प्रतिपाद्यत इति । मूलम्- 1. B. E. सहर्ले त्वयुत व्याख्या-1. C. दय: संख्यासंज्ञा: 2. A. C. सर्वत्रापि ; B. सर्वत्रेति 3. E. DIT for RS 4. E. फलस्थानं च प्रकार: 畿以 वगस्वरूपम् श्लोकः २ ] उद्देशक’- बाणार्कसम्मिता यस्य चतुरश्रस्य बाहवः ॥ त्र्यंशद्वयमिता यस्य तयोः फलमिहोच्यताम् ॥ प्रथमोदाहरणस्य न्यासः-- 1 2 5 2.5 125 12 S. परिलेख: 1 अस्य सदृशद्वयस्य संवर्गफलम् 15,625. द्वितीयोदाहरणस्य न्यासः-श्रत्रांशवर्गः 4. छेदवर्गः 9. श्रनेनांशवर्गे विभक्ते लब्ध क्षेत्रफलम् ई. [ घनस्वरूपम् ] समचतुरश्रधनक्षेत्रस्य फलं उत्तरार्धेनाह सदृशत्रयसंवगों घनस्तथा द्वादशाश्रिः स्यात् ॥ ३ ॥ तथा तेनैव प्रकारेण समद्वादशाश्रिः क्षेत्रविशेषो घनसंज्ञः । भूमिगता श्चत्वारो बाहवः, श्रधऊध्वयिताश्चत्वारः, उपरि चत्वारः । एवं समद्वादशबाहुर्घनः । तस्य च फलं तद्वाहूनां त्रयाणां घातः । भिन्नेष्वप्यंशघनं छेदघनेन विभजेत् । यथाह अंशस्य घन विभजेच्छेदस्य घनेन घनफल भिन्नम्। (पाटीगणितम्, सू० 35) 2. D. Tē इति । RēTTTTTT-1. E. om the word. ३६ गणितपाद्दे [ गणित० उद्देशकः--- बाणार्कसम्मिता यस्य द्वादशाप्यश्रयो मताः । पञ्चभागास्त्रयो यस्य तयोः फलमिहोच्यताम् ॥ प्रथमोदाहरणस्य न्यासः-- 25 परिलेख: 2 'सदृशत्रयसंवर्गात् क्षेत्रफलम् 19,53,125. द्वितीयस्य न्यासः-ग्रत्रांशाः 3. श्रस्य सदृशत्रयसंवर्गाद् घनः 27. छेद 5; श्रस्य घनः 125. श्रनेनांशवर्गे भक्ते (? घने विभक्ते) लब्धं क्षेत्र [घन]* फलम् 5. इति तृतीयं सूत्रम्। ३ ।। [ वर्गमूलम् ] वर्गमूलानयनमार्ययाऽऽह'- भागं हरेदवगा न्नित्यं द्विगुणेन वर्गमूलेन । वर्गाद्वार्गे शुद्धे लब्ध स्थानान्तरे मूलम् ॥ ४ ॥ संख्याविन्यासस्थानेषु विषमस्थानानि वर्गसंज्ञानि । समस्थानान्यवर्गसंज्ञानि । तत्रोद्दिष्टे वर्गराशौ श्रादितः प्रभृति वर्गावर्गस्थानानि चिह्नयित्वा ग्रन्त्याद्वर्गस्थानादेकादिनवान्तानां संख्याविशेषाणां यस्य वर्ग: शोधयितुं शक्यते तं वर्गमपास्य तं संख्याविशेष मूलत्वेन गृह्मीयात् । तदत्र वर्ग:मूलफलमित्युच्यते । ettgT– 1. B. C. add 3T 2. All mss. om. EFT 3. D. Ħarir-Te श्लोकः ४ ॥ वर्गमूलम् V तेन द्विगुणेनानन्तराद् अवर्गस्थानाद् भागं हरेत् । तत्र यल्लब्धं तस्य वर्गे तदनन्तरवर्गस्थानाच्छुढे तल्लब्धमवर्गात् स्थानान्तरे तत्पूर्वे वर्गस्थाने मूलं भवति । तदपि।। द्विगुणीकृत्य उभाभ्यां तदनन्तरावर्गस्थानाद् भागहरणादिक्रमेण पूर्ववत् तृतीयमूलानयम् । पुनस्त्रिभिः । एवं तावत्कुर्याद् यावन्निश्शेषाणि वर्गावर्गस्थानानि भवन्ति। लब्धे मूलराशौ द्विगुणीकृतं दलयेत्। भिन्नेष्वपि अंशस्य वर्गमूलं छेदस्य वर्गमूलेन विभज्य् लध्धम् मूलं भवति । ‘यथाऽऽह - अंशस्य वर्गमूले छेदजमूलोद्धूते मूलम् । qTdified to 34 इति । ( सू० 34)

• पूर्वोक्तप्रथमवर्गस्य मूलार्थं न्यासः-15,625. लब्धं वर्गमूलम् 125. द्वितीयस्य न्यास.-ई. अंशमूलम् 2. छेदमूलम् 3. अनेनांश विभज्य* लब्ध भिन्नवर्गपदम् ई. एवं चतुर्थ सूत्रम्। ४ ।।

[ घनमूलम् ] घनमूलानयनमार्ययाऽऽह-- ग्रघनाद् भजेद् द्वितीयात' त्रिगुन धनस्य मूलवगण । वगस्त्रिपूर्वगुणितः शोध्यः प्रथमाद् घनश्च घनात् ॥ ५ ॥ उद्दिष्टे घनराशौ प्रथमं स्थानं घनसंज्ञम्। तत: अघनसंज्ञे द्वे। पुनरप्येक घनसंज्ञम्, द्वे अघनसंज्ञे। एवमुद्दिष्ट घनराशिमा समाप्तेश्चिह्नयित्वा स्थापयेत् । ततोऽन्यद्घनस्थानात्' पूर्ववद् एकादीनां घनं विशोध्य मूलं गृहीत्वैकान्ते’ स्थापयेत् । तस्य वर्गेण त्रिगुणेन तत्पूर्वस्माद् द्वितीयादघन मूलम्- 1. D. अघनाद् द्विध्ने भक्ते 54TGTTT-1. D. om. ZgYT[g to zaràļiff får FA, five lines below. A. adds here ra B. C. अंशमूल 2. एतच्छेदवर्गमूलेन 3, विभज्य B. D. E. अन्यस्मात् C. एकत्र 6. E. Hapl. om. ELIITAT i IEa to EATIAT I IT, next line. t गणितपावे [ गणित० स्थानाद् भागं गृहीत्वा लब्ध पूर्व"मूलसमीपे स्थापयेत्। तत इदानीं लब्धस्य वर्गं त्रिभिः प्रथममूलेन च गुणितं प्रथमादघनस्थानाच्छोधयेत् । श्रप्रस्यैव घनमनन्तराद् घनस्थानाच्छोधयेत् । तत* एतद् द्वयं मूलं परिकल्प्य ‘ग्रघनाद् भजेद् * द्वितीयात्' इत्यादिना करणेन तृतीयमूलं सम्पादयेत् । एवमा समाप्तेः कुर्यात् । तत्र लब्धं घनमूलं भवति । भिन्नेष्वप्यंशस्य घनमूलं छेदस्य घनमूलेन भजेत् । यथाऽऽह अंशघनमूलराशौ घनमूल छेदमूलहते । (पाटीगणितम् , सू० 35) इति । पूर्वोक्तप्रथमघनस्य मूलार्थ न्यासः-19,53,125. श्रप्रत्र श्रप्राद्य-चतु iसप्तमानि घनसंज्ञानि, द्वितीय-तृतीय-पञ्चम-षष्ठानि' अघनसंज्ञानि। अन्त्यघनस्य रूपस्य मूलं रूपमेव । ग्रस्य वर्गः 1. एष त्रिगुणः 3. श्रनेनानन्तराद् द्वितीयादघनस्थानात् षष्ठाद् भागे हृते लब्धम् 2. ग्रस्य वर्ग:4, त्रिगुणः 12, पूर्वमूलेन च गुणितः 12. एतत् प्रथमादघनस्थानात् पञ्चमाच्छोध्यम् । लब्धस्यैव 2, घनः 8. तदनन्तराद् घनस्थानात् तुरीयाच्छोध्यः । लब्धमूलद्वययोगः 12. ग्रस्य वर्गः 144. एष त्रिगुणः 432. श्रनेन* तृतीयात् स्थानात्* भागं हृत्वा? लब्धम् 5. ग्रस्य वर्गः 25, त्रिगुणः 75, पूर्वमूलेन 12°, गुणितः 900, द्वितीयात् स्थानाच्छोध्यः । लब्धस्य 5, श्रप्रस्य घनः 125. एष श्राद्याच्छोध्यः एवं कृत्वा लब्धं घनमूलं भवति, 125. ग्रत्र" भागहरणे तावदेव फलं ग्राह्य यावति गृहीते वर्गस्त्रिपूर्वगुणितः शोध्यः प्रथमाद् घनश्च घनात् ॥ इत्यादेशिष्टं पर्याप्तं भवति । द्वितीयस्य न्यासः-े. श्रप्रत्रांशघनमूलम् 3. छेदघनमूलम् 5. श्रप्रनेन अंशधनमूल विभज्य लब्ध भिन्नघनमूलम् हैं. व्याख्या-1. C. पूर्वत्र 2. E. om. Ef 3. D. reads only visis fairyTs against the textual variant fita Hafi in this ms. D. E. fa-far-list-qtaff 5. B. C. add trigaehr B, C. om. FATĦTS ; D. Gap for the word. D. Gap for gear 8. B. C. add za C. D. E. om. HafèT 10. B. et श्लोकः ६ ] . त्रिभुजक्षेत्रफलम् ३९ एवमेतानि वर्ग-वर्गमूल-घन-घनमूलाख्यानि चत्वारि परिकर्माण्युतानि । एषु वर्गवर्गमूलयोः कालक्रिया-गोलोपयोगित्वं कर्ण-स्वाहोरात्रव्यासाधनियनादौ प्रसिद्धम् । इतरयोलौकिकगणिते वर्गचितिघनादावुपयोगः, न कालक्रियागोलयोरित्यवगन्तव्यम् ।। इति पञ्चमं सूत्रम् ।। ५ ।। [ त्रिभुजक्षेत्रफलम् | त्रिभुजक्षेत्रस्य' फलं ग्रार्यापूर्वार्धनाह त्रिभुजस्य फलशरीर समदलकोटीभुजार्धसंवर्गः । त्रयो बाहवो यस्य तत् त्रिभुजं क्षेत्रम् । त्रिसम-द्विसम-विषमत्वेन त्रिधा भिन्नस्य तस्य* फलशरीरं फलप्रमाणं, समदलकोटीभुजार्धसंवर्ग:, समदलकोटी8त्यवलम्बक:, भुजार्ध भूम्यर्धम् , अवलम्बकस्य भूम्यर्धस्य च वधस्त्रिभुजक्षेत्रस्य फल भवति । उद्देशकः-- [व्रिसमस्य]* भुजा यस्य द्वादश, द्विसमस्य च । त्रयोदश श्रुती भूमिर्दश बूहि तयो: फले । अत्र त्रिसमस्य' न्यासः— परिलेख: 4 व्याख्या-1. C. क्षेत्रे 2. A. B. भिन्नम् । तस्य ; D. त्रिघाभिधानस्य ; E. om. तस्य 3. A D. Tr : अवलम्बक: समदलकोटी 4. All mss. read fayreq 5. D. E, om. TT ft * गणितपादे [ गणित० 'कुदलकृतिं कर्णकृते: प्रोझ्य पदं द्वि-त्रिसमलम्ब: । इति भूम्यर्ध 6. ग्रस्य वर्ग: 36. कर्णवर्गात् 144, विशोध्य करणीगतो लम्बः* 108. लम्बकस्य करणीगतत्वाद् भूम्यर्धवर्गस्य 36, लम्बकस्य च करणीगतस्य 108, संवर्गः क्षेत्रफलं करण्यः 3888.* श्रस्य मूलं क्षेत्रफलम्” । द्विसमस्य न्यास:- परिलेख: 5 O अत्र भूम्यर्धवर्ग 25, कर्णवगत् ि169, त्यक्त्वा शेषस्य 144, मूलम् श्रवलम्बकः 12,' ग्रस्य भूम्यर्धस्य च संवर्गः क्षेत्रफलम् 60. उद्देशक: - कर्णः पञ्चदर्शकः स्यादपरोऽपि त्रयोदश । भूमिश्चतुर्दश प्रोक्ता विषमे फलमुच्यताम् । cate T-1. C. adds st 2. B. C. faffitą Hętrą: (wr.) 3. B. C. करणीलम्ब: 4. B. भूम्यर्धस्य वर्ग: 36, कारणीगतलम्बवर्ग:स्य च संवर्ग: क्षेत्रफलवर्ग: 3888. 5. D. E. om. 3Fq Fr 24 qharq 6. D. reads differently : द्विसमस्य न्यासः 125, 169. कृत्या शेषस्य 144, श्रप्रस्य मूलम् 12, प्रवलम्बकः 12 श्लोकः ६ ] त्रिभुजक्षेत्रफलम् Y4 न्यास:- परिलेख: 6 श्रप्रत्र"--- भूहृतभुजकृत्यन्तरहीनयुता' भूद्विभाजिताऽऽबाधे ॥ आबाधावगोंनाद् भुजवगन्मूिलमिष्यते लम्बः । (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, गणित० २२) इति कर्णयोर्वगौ 225, 169. ग्रनयोरन्तरम् 56. एतद् भूम्या 14, विभज्य लब्ध 4. अनेन हीना भूमि: 10, युता 18. अनयोरर्धमाबाधे 5, 9. अनयोर्वगौ। 25, 81. आभ्यां कर्णवगौ। क्रमेण 169, 225, ऊनौ 144, 144. उभयोर्मूलमवलम्बक: 12. भूम्यर्ध 7. श्रनयोर्वधः क्षेत्रफलम् 84. [ घनत्रिभुजक्षेत्रफलम् ] घनस्य समत्रिभुजस्य फलमुत्तरार्धनाह ऊध्र्वभुजातत्संव गर्धे स घनः षडश्रिरिति ॥ ६ ॥ ऊर्ध्वभुजा क्षेत्रमध्य उच्छायः । तद् इति क्षेत्रफलम् । ऊर्ध्वभुजायाः क्षेत्रफलस्य च संवगार्धं यत् स घनः घनफलं भवति , स क्षेत्रविशेषः षडश्रिश्च भवति, षड्बाहुर्भवति । भूमिगतास्त्रयो बाहवः, ऊध्वधिः*स्थितास्त्रयः, एवं षडश्रिरिति । STS-1. D, om. 32 2. A. B. C. युतहीना 3. D. 2iratzñ: (wr.) 4. D. Gap for the word străs ¥၃ गणितपादे गणित ० उद्देशकः । पूर्वोक्तसमत्रिभुजस्य घनफलार्थं न्यासः-- परिलेख: 7 श्रप्रत्र"-- द्विघ्ना कर्णकृतिर्भक्ता त्रिभिरूर्ध्वभुजाकृतिः । इति कर्णवर्गः 144, द्विघ्नः 288. श्रस्मात् त्रिभिविभज्य लब्धं ऊर्ध्वभुजावर्गः 96. पूर्वकरणेन लब्धं क्षेत्रफलं करण्य:' 3888. एतदूध्र्वभुजावर्गेण हत्वा द्वाभ्यां विभागे कर्तव्ये करणीत्वात् तद्वगैष्ण चतुष्भविभज्य लब्धं समघनत्र्यश्रक्षेत्रफलं करण्यः* 93,312. इति षष्ठं सूत्रम् ।। ६ ।। [ वृत्तक्षेत्रफलम् | वृत्तक्षेत्रफलमार्यापूवार्धनाहसमपरिणाहस्यार्ध विष्कम्भार्धहतमेव वृत्तफलम् । समपरिणाहः परिधिः । तस्यार्धं व्यासार्धहतं वृत्तक्षेत्रफलं भवति । एवशब्देन वृत्तक्षेत्रफलानयनेऽयमेव प्रकारः सूक्ष्म इति दर्शयति । उद्देशकः-- अष्टव्यासस्य वृत्तस्य समस्य फलमुच्यताम् । ETTEYAT—1. A. B. D. E. om. 147 2. B. qfaqfą RUq: ; D. om. FRUIT: 3. B. कारणीगतत्वात् 4. B. क्षेत्रफलवर्गकरण्यः ; C. त्र्यश्रं समघनत्र्यश्रक्षेत्रफलवर्गं करण्यः 3888. 5• D. om. श्रप्राय Iriną: vo ] वृत्तक्षेत्रफलमु YR न्यासः 8. ग्रस्य ‘चतुरधिकं शतम्' (गणित० 10) इत्यनेन वक्ष्यमाण सूत्रेणानीत: परिधिः 25 .. श्रस्यार्धं 12 à ÉÉ. विष्कम्भार्धम् 4. ग्रनयोः 68 संवर्गः समवृत्तक्षेत्रफलम् 50 ###. [ घनगोलफलम् ] घनसमवृत्तस्य क्षेत्रस्य फलमार्यापराधेनाहतन्निजमूलेन हत घनगोलफलं निरवशेषम् ॥ ७ ॥ 'तत्समवृत्तक्षेत्रफलं निजमूलेन स्वकीयमूलेन हतं घनगोलस्य घनसमवृत्तक्षेत्रस्य फलं निरवशेषं भवति । ग्रनयोः शास्त्रान्तरेषूपायान्तरदर्शनादेवमभिधानम् इति । श्रप्रत्रोदाहरणार्थम्-पूर्वफलम् 50 #śई. श्रप्रस्मिन् सवणितेऽशः 31,416, 3.1416 ?> • سوچ छेदः 625. ग्रस्य मूलमेतदेव करणीगतम् –*े' * ग्रस्य करणीगतत्वाद् 3 4 6 s 98.69,65,056 म _°'*' वर्गीक्रियते । लब्धो वर्ग: 2°°°°'P'. गुण्य प्येतदेव 625 वगाँ । लक 3,90,625 क्षेत्रफलमूलेन करणीगतेन क्षेत्रफलसंख्येन गुणितं घनसमवृत्तक्षेत्रफलं 3, 10,06,49,41,99,296 ITव सप्तम 24,4140,625 एव सप्तम सूत्रम् ।। ७ ।। करण्य: [ विषमचतुरश्रादेः क्षेत्रफलम् ।] द्विसमचतुरश्रादीनां ग्रन्तःकर्णयोस्सम्पातेऽवलम्बकोर्ध्वाधरखण्डप्रमाणं क्षेत्रफलं चार्यासूत्रेणाऽह*---- ग्रायामगुणे पाश्वें तद्योगहते स्वपातरेखे ते । विस्तरयोगार्धगुणे ज्ञेयं क्षेत्रफलमायामे ॥ ८ ।। मूलम्- 1. E. लेखे for रेखे ETTERT-l . B. C. D. om. Taqf 2. C. Unindicated om. of Fife to 32ì3TT UT(ef, just below. 3. C. चार्ययाऽऽह ; D. चाह Y咨 गणितपावे I गणित० आयामोऽवलम्बकः' । तेन गुणिते पाश्र्वे भूवदने पृथक् तद्योगहते भूवदनयोगहृते स्याताम्, तत्र ये लब्धे ते स्वपातरेखें भवतः । स्वपातरेखा' नाम अन्तःकर्णयोस्सम्पातस्य भूमुखमध्यस्य चान्तरालम् । तत्र भूमितो लब्ध तन्मध्यस्य सम्पातस्य चान्तरालं भवति । मुखतो लब्धं तन्मध्यस्य सम्पातस्य चान्तरालम् । पुनरायामे लम्बके विस्तरयोगार्धगुणे भूमुखयोगार्धगुणिते सति क्षेत्रफलं ज्ञेयम् । उद्देश्यक:- भूमिश्चतुर्दश स्याद्वदनं चत्वारि चैव रूपाणि ॥ कणौ' त्रयोदशाग्रौ सम्पाताग्रं फलं च वद ॥ न्यास:'- परिलेख: 8 अत्र भूमिमुखविशेषार्ध' (5) वर्ग (25), कर्णवर्गात् (169), अपास्य शेषस्य* 144, मूलमवलम्बकः 12. अनेन गुणिते पाश्र्वे पृथक् 48, 168. पाश्र्वयोर्योंग: 18. अनेन भाग हृत्वा' लब्धे स्वपातरेखे 2 मैं, 9 ई. भूमुखयोगार्धम् 9. अनेन लम्बको गुणितः क्षेत्रफलम् 108. त्रिसमोद्देशकः-- भूस्त्रयोविशतिः शेषास्त्रयोदश फलं वद ॥ व्याख्या-1. D. आयामो लम्बक: 2. A. E. लेखे 3. A. os 4. E. om. HäfèT E. adds Harfa 6. B. Om. FITTRI: 8. E. om. Rzq 5 7. E. विश्लेषार्ध 9. B. C. हते श्लोकः ९ ] सर्वक्षेत्रफलमु Yy, 1 3 2 3 sa पूर्ववल्लम्बक, 12. पूर्ववत् स्वपातरेखे 4 ई. 7 ई. क्षेत्रफलम् 216. एवमष्टम सूत्रम् । ८ । [ सर्वक्षेत्रफलम् ] 'उक्तानुक्तक्षेत्राणा 'सर्वेषा फलानयनोपायमार्यापूर्वाधेनाह सर्वेषां क्षेत्राणां प्रसाध्य पाश्र्वे फलं तदभ्यासः । सर्वेषां उक्तानामनुक्तानां च क्षेत्राणां ग्रायामविस्तारात्मकौ बाहू प्रसाध्य उपपत्त्या निशिचत्य तयोरभ्यासः कर्तव्यः । स क्षेत्रफलं भवति । समचतुरश्रस्य तदघनस्य च पाश्र्वयोः स्पष्टत्वात् न तत्प्रसाधनम् । त्र्यश्रस्य लम्बक श्रायामः कल्पितः, भूम्यर्धं विस्तारः । घनत्र्यश्रस्याप्यूध्र्वभुजार्धमुच्छायः कल्पित:* । वृत्तक्षेत्रस्य परिध्यर्धमायामः,° व्यासार्धं विस्तारः । घनगोलेऽपि फलस्य मूलमुच्छायः कल्पित:* । द्विसमादीनामवलम्बक ग्रायामः, भूवदनयोगार्धं विस्तारः । एवमन्येषामपि धनुःक्षेत्रादीनामायामविस्तारौ स्वधिया प्रसाध्य तदभ्यासेन फलमानेतव्यम् । इह तु तैः कालक्रिया-गोलोपयोगाभावान्न प्रपञ्च्यते । अत्र' कालक्रिया-गोलोपयोगरहितानां गणितानां प्रतिपादनं प्रासङ्गिकमित्यवगन्तव्यम् । व्याख्या-l. E. adds एवं 2. B. Hapl. om. NgẫqŤ [thes T to Tầierf] TSąCTIFT, three lines below. 3. D. om. If 4. B. C. om. कल्पितः 5. B. C. परिघ्यध iा! पायाम: 6. B. C. om. affờqƏT: 7. E, adds here va गणितपाद्धे [ गणित० [ व्यासार्धतुल्यज्या ] समवृत्तस्य परिधौ' व्यासार्धतुल्यज्याप्रदेशज्ञानमार्या'ऽपरार्धेनाह-- परिधेः षड्भागज्या . विष्कम्भार्धेन सा तुल्या ॥ ६ ॥ समवृत्तस्य परिधे: षड्भागस्य षष्ठांशस्य या पूर्णा ज्या सा विष्कम्भार्धेन तुल्या । व्यसार्ध राशिद्वयस्य पूर्णा ज्येत्यर्थ । अनयोरत्रोपयोगो भविष्यति । इति नवमं सूत्रम् ।। ९ ।। [ वृत्तपरिधि-न्यासप्रमाणम् ] त्रैराशिकेनेष्टप्रमाणसमवृत्तस्य परिधि-व्यासयोरानयनार्थमार्यया' प्रमाणफले दर्शयति चतुरधिकं शतमष्टगुणं द्वाषष्टिस्तथा सहस्राणाम् । श्रप्रयुतद्वयविष्कम्भ स्यासन्नो वृत्तपरिणाहः ॥ १० ॥ चतुरधिकं शतमष्टगुणं द्वत्रिदधिकान्यष्टौ शतानि, तथा सहस्राणां द्वषष्टिश्च अयुतद्वयविष्कम्भस्य श्रप्रयुतद्वयव्यासस्य समवृत्तक्षेत्रस्य अासन्नः समीपस्थो वृत्तपरिणाहः परिधिरित्यर्थः । पारमाथिकपरिधि“ज्ञानोपायाऽभावादासन्नपरिधिरेवोक्तः । ग्रत्रेयं व्यासेन" परिध्यानयने त्रैराशिकवाचोयुक्तिः--यदि श्रप्रयुतद्वयव्यासस्य वृत्तस्य’ ‘रदवसुयमलरस'मितः (62,832) परिधिः, श्रप्रष्टकव्यासस्य

• Sir - 1. E. 4T for it

व्याख्या--1. D. E. समवृत्तपरिधौ 2. D. om. qaqi 3. B. C. D. Stasi.T 4. B. C. नयनायार्यया 5. B. C. om. परिघि 6. E. व्यासाघन 7. B. C. om. वृत्तस्य श्लोकः १० ] वृत्तपरिधि-व्यासप्रमाणम् · Y\ა कः परिधिरिति । श्रप्रष्टाभी रदवस्वादिकं परिधि हत्वा श्रप्रयुतद्वयेन विभज्य लब्धं परिधिरूपाणि' 25 . 32 &؟, 2 ) परिलेख: 10 2. o C oo व्यासानयनेऽपि इयं' त्रैराशिकवाचोयुक्तिः--यदि ‘रदवसुयमलरस'- मितपरिधेरयुतद्वयं व्यासः, खखषड्घन (21600) लिप्तात्मकपरिधेश्चक्रस्य को व्यास इति । अयुतद्वयं चक्रकलाभिहत्वा रदवस्वादिभिविभज्य लब्ध चक्रव्यासः । तदर्धं चक्र*व्यासार्धं ‘वस्वग्निवेदराम'संख्यं (3438). श्रनेन व्यासार्धेन शास्त्रीयस्सकलो व्यवहारः ।। इति दशमं सूत्रम् ।। १० ।। [ ज्यापरिकल्पना | इदानी दशगीति’समाप्तावुपदिष्टानां मख्यादीनां चतुविशतिज्यार्धखण्डानामुत्पत्तिप्रदर्शनार्थमार्यामाह— समवृत्तपरिधिपाद छिन्द्यातू त्रिभुजाच्चतुर्भुजाच्चैव । समचापज्यार्धानि तु विष्कम्भार्धे यथेष्टानि ॥ ११ ॥ DM ETTTTTT-1. D. E. om. TFqfu 2. B. om. Sj 3. B. C. đsĩ 4. C. om. vff 5. D. दशगीतिका έες गणितपादे [ गणित० समायामवनौ चक्र’व्यासार्धेन 'जलेवल' (3438) प्रमाणेनांगुलतया कल्पितेन वृत्तमालिख्य पूर्वापरदक्षिणोत्तररेखे कुर्यात् । एवं चतुर्धा खण्डित: परिधिर्भवति । तानि पादान्युच्यन्ते । ततः पूर्वार्धस्थं पदद्वयमेकैकं चतुर्विशतिधा खण्डयेत्। ततः पूर्वदिक्स्थात् पदसन्धेरुभयतः' एकैको खण्डमपसृत्य तत्तदन्तयोर्दक्षिणोत्तरायतं सूत्रं प्रसार्य रेखां कुर्यात् । सा चापद्वयस्य ज्या भवति । पुनरप्येर्ककमपसृत्यापसृत्य' द्वाविंशति रेखां लिखेत् । दक्षिणोत्तररेखेव' चतुर्विशी रेखा' । एताश्च द्विचतुष्षडष्टादीनां ग्रष्टचत्वारिंशत्पर्यन्तानां युग्मचापानां ज्या: *चतुविशतिः समचापज्या' उच्यन्ते । तासामर्धानि पूर्वापररेखावच्छिन्नानि तस्या उत्तरतो दक्षिणतश्च खण्डिता"न्येकपदगतानि" समचापज्यार्धानि । तत्र पूर्वपूर्वशोधनशिष्टानि चतुविंशतिज्यार्धखण्डानि मख्यादिसूत्रोपदिष्टानि । तत्र परिध्यवगाहः काष्ठं चापं चोच्यते । व्यासावगाहश्शरः । स च ज्याधनुर्मध्यान्तरम् । एवं स्थिते सूत्रं व्याख्यायते । समवृत्तपरिधे पादं चतुर्भागं छिन्द्यात्' चतुविंशतिधा खण्डयित्वा तावती रेखाः लिखेत् । ता रेखाः' त्रिभुजाच्चतुर्भुजाच्च' क्षेत्रान्निष्पन्नानि यथेष्टानि संमचापज्यार्धानि भवन्ति । विष्कम्भार्धे ज्ञाते सतीति शेषः । तद्यथा-पूर्वप्रदशिते वृत्ते या पूर्वदिग्’’भागादष्टमी रेखा परिधे: षड्भागस्य राशिद्वयस्य समषोडशचापात्मकस्य ज्या सा' विष्कम्भार्धतुल्या परिधेः षड्भागज्या विष्कम्भार्धेन सा तुल्या । (ग्रार्य० गणित० 9) satsu T-1. B. C. ath 2. B. Om. : E. दिग्भागात् 4. D. Riza A. D. om. one 3qqką A. B. C. दक्षिणोत्तरे रेखव D. E. चतुर्विशतिरेखा B. C. D. add here qaid T: B. Hapl. om. STI veter waitiqugift, two lines below. 10. D. om. tāfsf 11. E. om. एकपदगतानि 12. D. Gap for HTristi førEIII - 13. A. èTTST: 14. B. Hapl. om. first r[egistr]BT 15. E. om. for 16. E. om... rrt श्लोकः ११ ] ज्यापरिकल्पना

इत्यनेन प्रदर्शिता । तदुभयाग्राद् वृत्तकेन्द्रप्रापिणी सूत्रे प्रसार्य रेखे कुर्यात् । एवमिदं विष्कम्भार्धबाहुकं समत्न्यश्रक्षेत्रम्। तत्र या ज्या सा भूमि:। तदर्ध भूम्यर्धम् । षोडशानां समचापानामर्धस्य काष्ठाष्टकस्य ज्या भूम्यर्धतुल्या । सा च 'धीव्यथया' (1719). अस्य वर्गं बाहोर्व्यासार्धस्य वर्गाद्विशोध्य शेषस्य मूलमवलम्बकः । स च षोडशज्यार्धतुल्यः । तच्च ‘हसद्धरः' (2978). तेन च दीर्घचतुरश्रमुत्पन्नम् । तस्य' षोडशज्यार्धतुल्य' आयामः । व्यासार्धदलतुल्यो विस्तारः । व्यासार्धतुल्यः कर्णः । एतत् षोडशज्यार्धं व्यासार्धाद् विशोध्य शेषं काष्ठाष्टकशरः 460. अस्य अष्टमज्यार्धस्य च वर्गसमासमूलं अष्टमज्यार्धायामस्य तच्छरविस्तारस्य दीर्घचतुरश्रस्य कर्णः । सः समचापानामष्टानां ज्या । तद्दलं चापचतुष्कज्यार्धम् । तच्च 'नृलीजन:' (890). एषा भुजा, व्यासार्धं कर्णः । तद्वर्गविशेषमूलं चापविंशतेज्यार्धम् । तच्च ‘पुत्रबलः' (3321). एतद् व्यासार्धाद्विशोध्य शेषं काष्ठचतुष्कशरः 117. अस्य चतुर्थज्यार्धस्य च वर्गयोगमूलार्धं काष्ठद्वयज्यार्धम् । तच्च ‘धीभवनः' (449). 'एतद् व्यासार्धवर्गविश्लेष मूलं द्वाविंशज्यार्धं 'धनाविला' (3409). एतद् व्यासार्धाद्विशोध्य शेषं द्विकाष्ठशर: 29. एतद्-द्विज्यार्ध'वर्गयोगमूलार्धं प्रथमज्यार्धं 'शरीरम्' 225. एतद् व्यासार्धवर्गविश्लेष मूलं त्रयोविशज्ज्यार्धं ‘कालभूगु:” (3431). एतद् व्यासार्धाद्विशोध्य शेषमाद्यः शरः 7. व्यासार्धं चतुर्विशतिकाष्ठस्य शरः। ज्यार्धं च 'जलेवलम् (3438). अनयोर्वर्गयोगमूलार्धं द्वादशज्यार्धं 'कलाभर:' (2431). एतद् व्यासार्धाद्विशोध्य शेषं द्वादशशरः 1007. एतद् द्वादशज्यार्धवर्गयोगमूलार्धं काष्ठषट्कज्यार्धं 'मयालया' (1315). एतद्-व्यासार्धवर्गविश्लेष मूलम् अष्टादशज्यार्धं 'सुसङ्कुलम्' व्याखया - 1. A. D. E. प्रापि

       2. B. C. समत्र्यक्षं क्षेत्रम् ; D. समत्य्रक्षि क्षेत्रम्
       3. D. E. भ्रत्र
       4. D. हस्तद्धुर:
       5. A. adds च
       6. A. E. ज्यातुल्य
       7. E. नलजेन
       8. A. B. C. एषां भुजा
       9. B. C. चतुष्क
      10. E. वर्गसमासमुलार्धं
      11. A. एष तद्
      12. A. C. E. विशेष
      13. E. धनावलि:
      14. B. C. द्वितीयज्यार्घ
      15. A. C. E. om.शरीरम्
      16. C. D. E. विशेष
      17. A. कलाभागा:
      18. A. D. 1006
      19. B. D. स्मयालया (D. न्य:)
      20. D. E. विशेष o गणितपादे गणित०

(3177). एतद् व्यासार्धादपास्य शेष 'काष्ठषट्कशर' इत्यादिप्रक्रियया अन्यान्यपि ज्यार्धान्युत्पादयितव्यानि । तानि च क्रमेणाङ्कतो लिख्यन्ते– (1) 225 (7) 1520 (3) 2585 (19) 3256 (2) 449 (8) 1719 (14) 2728 (20) 3321 (3) 671 (9) 1910 (15) 2859 (21) 3372 (4) 890 (10) 2093 (16). 2978 (22) 3409 (5) 1105 (11) 2267 (17) 3084 (23) 3431 (6) 1315 (12) 2431 (18) 3177 (24) 3438 एवमेतानि समचापज्याधीनि चतुर्विशतिरुत्पादितानि । ननु चतुविशतिज्यार्धानीतिं कथमेष नियमः, यतः' वहुधा विच्छेत्तुं शक्यते समवृत्तपरिधिपाद: । उच्यते-अत्र हि भुजाकोटिकर्णकल्पनया जीवाखण्डान्युत्पाद्यन्ते । ग्रतो यावद्धा खण्डिते परिधौ काष्ठं ज्यार्ध च समपरिमाणं भवति, तावद्धा खण्डनमेव प्रयोजनवत् , ततो न्यूने चापे तदनुपातेन ज्यार्धसिद्धेः । ग्रतो यावच्चापतुल्यमाद्यज्यार्ध° भवति तावद्धैव* परिधिश्छेत्तव्यः । चतुविंशतिधा चापखण्डने कृते प्रथमज्यार्ध चापं च तुल्यसंख्यं जातम् । श्रप्रतस्तत्रैव खण्डनं पर्यवसितं, यतः कलारूपाणि ज्यार्धखण्डानि* आचायण दर्शितानि, विकलारूपत्वे हि तदनुगुण खण्डन कर्तव्यमिति । एवमेकादश सूत्रम्। ११ । | खण्डज्याः | एवमुत्पादितैज्यार्धेज्यखण्डानां गीत्युपदिष्टानामानयनमार्ययाऽऽह-- प्रथमाच्चापज्यार्धाद् यैरूनं खण्डितं द्वितीयार्धम् । तत्प्रथमज्यार्धाशै स्तैस्तैरूनानि शेषाणि ॥ १२ || terrieqT-1. B. C. D. Iqif 2. A. B. C. ग्राद्य ज्यार्घ 3. D. तावर्तव 4. E. ज्याखण्डानि 5. B. C. रूपात्वेन श्लोकः १२ ] USKRIFT: ኳፃ प्रथमादाद्यात् चापज्यार्धात् । चापमेव ज्यार्ध चापज्यार्धम् । तत्र हि ज्यार्ध चापसमं भवति । तस्मादाद्याच्चापार्धात् । ये’, तैस्तैरिति वीप्सादर्शनादत्त्रापि वीप्सा द्रष्टव्या, यैर्यै रूपैः खण्डितं पृथक्कृतं द्वितीयार्धं द्वितीयज्यार्धम् , ऊन हीन भवति, तैस्त रूपैराद्यादेव हीनानि भवन्ति शेषाणि ज्यार्धखण्डानि । किञ्च-तत्प्रथमज्यार्धाशैश्च तस्मादखण्डिताद् द्वितीयज्यार्धात् प्रथमज्यार्धेन मख्या विभज्य लब्धं फलं च यथासंख्यं ऊनानि भवन्ति शेषाणि खण्डानि । यत्रैकहानिः सम्भवति तत्र सैव कर्तव्या । यत्रोभयं सम्भवति तत्रोभयं कर्तव्यम् । द्वितीयज्यार्धशब्देन प्रथमव्यतिरिक्त*ज्ञात*ज्याखण्डमुच्यते । एतदुक्तं भवति—श्राद्यज्यार्धखण्डं चापेन मख्या तुल्यमेवेति पूर्व*सूत्रे दशितम् । इतरेषां तस्मान्न्यूनत्वे कारणद्वयमुक्तम्—स्वपूर्वस्माज्ज्यार्धान्मख्याप्तलक्षणम , तस्य खण्डितस्य चापमखिन्यूनतालक्षणं च । ग्रत्र द्वितीये पूर्वखण्डस्य चापमखिन्यूनताभावात्तल्लक्षणहानिर्नास्ति । इतरतु सम्भवति । तेन आद्यज्यार्ध स्वपूर्वस्मिस्तेनैव विभक्ते लब्धमेकम् 1. तेन हीनं” प्रथमज्यार्धं द्वितीयज्यार्धखण्डं° भवति । तच्च ‘भूखरः” (224). तृतीय*प्रभृतीनां सर्वेषामुभयं सम्भवति । तद्यथा-द्वितीयखण्डस्य ग्राद्याद हानिः 1. द्वितीयज्यार्धमेतत् 449, मख्या हृत्वा' लब्धं"ट्टे रूपे 2. ग्राभ्यां पूर्वहान्या रूपेण च 1, त्रिभिः 3, ऊनमाद्य तृतीयज्या[र्ध]खण्डं" भवति '। तच्च 'खरारिः' (222). ग्रस्य ग्राद्याद हानि: 3. तृतीयज्यार्धमेतत् 671, मख्या विभज्य लब्धमधधिक्येन त्रीणि 3. एवं रूपषट्केन हीनमाद्यं चतुर्थज्याखण्डं भवति । तच्च ‘धीपरः' (219). एवमन्यान्यपि ज्याखण्डान्युत्पादयितव्यानि । तानि यथासिद्धान्येव गीतिकायामुपदिष्टानि । ननु पूर्वपूर्वशोधनेनैव ज्याखण्डान्युत्पादयितुं शक्यानि । किंमथोंऽयं प्रयासः ? सत्यम् । तदानयने गणितमप्यस्तीति प्रदर्शनार्थमिदं श्रार्यासूत्रमारब्ध"मिति' । एवं द्वादशं सूत्रम्। १२। व्याख्या-1. D. E. लब्धफर्ल: 2. D. व्यतिरिक्तं 3. D. om. FiTTTT 4. A. B. C. om. qå 5. A. B. C. festi 6. B. C. D. TOTSUS 7. C. वीरारि: 8. C. fairfa 9. D. om. ēFąr 10. D. adds stfeat 11. All mss. read only 524 a US 12. D. STRse, 13. E. सत्यम् । तदानयने गणितस्य रूपेण च त्रिभिः 3, ऊनमाद्यतृतीयज्याखण्डो भवति । तच्च ‘खोखरः' (222). श्रप्रस्यार्धानि 3. तृतीयज्यार्धमैतत् 671, मख्या लब्धमधधिक्येन श्रीणि 3. एवं रूपकमप्यस्तीति प्रदर्शनार्थमिदमार्यासूत्रमारब्धमिति । ५२ गणितपादे [ गणित० [ वृत्तादिपरिकल्पना ] ग्रनादिष्टदिङ्मात्रप्रदर्शनायाऽऽह'-- वृत्त भ्रमेण साध्यं त्रिभुजं च चतुर्भुर्जं च कर्णाभ्याम् । साध्या जलेन समभूर श्रधऊर्ध्वं लम्बकेनैव ॥ १३ ॥ भ्रमः कर्कटकः । तेन वृत्त परिलेखनीयम्। त्रिभुज चतुर्भुजं च क्षेत्र कर्णद्वयं भ्रमेण प्रसार्य तदग्रप्रसृतभुजसूत्रानुसारेण लेखनीयम्। भूसाम्यं जलेन साध्यम् । श्रग्रबद्धगुरुद्रव्यं सूत्रम् श्रवलम्बकः । तेनोपर्यधोभावो ज्ञातव्यः ।। इति त्रयोदश सूत्रम्। १३ । [ इष्टवृत्तविष्कम्भः ] स्ववृत्तविष्कम्भाधनियनमार्ययाऽऽह'- शङ्कोः प्रमाणवर्ग छायावर्गेण संयुतं कृत्वा । यत्तस्य वर्गमूलं विष्कम्भार्ध स्ववृत्तस्य ॥ १४ ॥ शङ्कोरिष्टप्रमाणस्य वर्गं तस्यैव छायावर्गे क्षिपेत् । तस्य संयुक्तस्य यद्द्द्वर्गमूलं ततः स्ववृत्तस्य व्यासार्ध भवति । छायाग्रं मध्ये कृत्वा कर्णप्रमाणेन शङ्कुमस्तकप्रापिणा सूत्रेण यद्वृत्तमालिख्यते तत् स्ववृत्तं नाम । तद्वच्यासार्धम् अत्र स्ववृत्तविष्कम्भार्धमित्युक्तम् । उद्देशक:- द्वादशाङ्गुलशङ्कोः स्याच्छाया पञ्चकसम्मिता ॥ बूहि स्ववृत्तविष्कम्भदल यद्यस्ति ते श्रमः ॥ व्याख्या- 1. E. दर्शनायार्ययाऽऽह 2. E. om. Zf 3. D. नयनार्थमाह ঘলীক্ষ: ৭* ] इष्टवृत्तविष्कम्भः 以弘 शङ्कुः 12. छाया 5. अनयोर्वगौं 144, 25. योगः 169. श्रस्य मूलं स्ववृत्तविष्कम्भार्धम् 13. एतच्च त्रैराशिकार्थम्— यद्यस्य स्ववृत्तव्यासार्धस्य कर्णस्य एते शङ्कु- 12च्छाये कोटिभुजे, गोलव्यासार्धस्य के इति । एतच्च गोलपादे विस्तरेण प्रदर्शयिष्यामः । इति चतुर्दशं सूत्रम् ।। १४ ।। परिलेख: 11 [ शडकुछाये ] प्रदीपोच्छायादिष्टशङ्कोश्छायानयनमार्ययाऽऽहशङ्कुगुणं शङ्कुभुजा विवरं शङ्कुभुजयोर्विशेषहुतम्। यल्लब्धं सा छाया ज्ञेया शङ्कोः स्वमूलाद्धि ॥ १५ ॥ शङ्कुभुजाविवरम्। भुजाशब्देन दीपयष्टिरुच्यते। दीपयष्टेशशङ्कोश्च यदन्तरालं तच्छङ्कुगुणं शङ्कुना गुणितं शङ्कुभुजयोविशेषेण हृतं' शङ्कुप्रमाणस्य दीपयष्टिप्रमाणस्य च यो विशेषस्तेन हृतं स्यात् । तत्र यल्लब्धं सा शङ्कोः स्वमूलात् छाया ज्ञेया । उद्देशकः-- 'यष्टिप्रदीपमूलाद् द्वासप्तत्युच्छितातू स्थितोऽशीत्याम् । त्रिशक्तो विशत्यां स्थितस्य शङ्कोर्वदा छाये ॥ व्याख्या-1. E. विशेषहृतं 2. B. विश्लेष 3. A. B. रुवमूलच्छाया 4. C. om. [qfg to figurà T to grą T, three lines below. ሄ¥ गणितपादै गणित० परिलेख: 12 2. 1 Դ 1 є So न्यासः-शङ्कुभुजाविवरम् 80. शङ्कुनानेन 12, गुणितं 960. शङ्कुः 12. भुजा 72. अनयोविशेषेणानेन 60, हृत्वा लब्ध छाया' 16. 3D परिलेख: 13 1. s /3 2 o द्वितीयोदाहरणस्य न्यासः—शङ्भुजाविवरम् 20, शङ्कुना गुणितम् 240. शङ्कु 12. भुजा 30. अनयोविशेषेण 18, हृत्वा लब्ध छाया 134 एतद् गणित भूछायानयने उपयुज्यते। इति पञ्चदश सूत्रम्। १५ ॥ [ कोटि-भुजौ | स्थानद्वयस्थितशङ्कुच्छायाभ्यां छायाग्रयोरन्तरेण च अज्ञातभूजतन्मूलच्छायाग्रान्तरालानयनमार्ययाऽऽह— ‘ छायागुणित छाया ग्रविवरमूनेन भाजिता कोटी । शङ्कुगुणा कोटी सा छायाभक्ा भुजा भवति ॥ १६ ॥ TearSat-1. B. Hapl. om. Esra T to EsraT] 13, two lines below. स्थानद्वयस्थितयोः शङ्कोरन्यतरस्य छायया गुणितं छायाग्रयोरन्तरालं भजेत्। ऊनेन द्वयोश्छाययोर्विशेषण । तस्माल्लब्धा कोटी, यया छायया गुणितं तदग्रस्य दीपस्तम्भमूलस्य चान्तरालम् इत्यर्थः । सा कोटी शङ्कुगुणा तया छायया भक्ता सती भुजा भवति दीपस्तम्भोच्छायसंख्या भवति ।

उददेशकः—

शङ्को: समयोईष्टे कमशो दशषोडशाङ्गुले छाये । अग्रान्तरं च दृष्ट त्रिशत् कोटीभुजे वाच्ये। परिलेख: 14

न्यासः- शङ्कुः 12. छाये 10, 16. प्रग्रान्तरम् 30. एतच्छाययाऽनया। 16, गुणितं 480. छाययोर्विश्लेषेणानेन 6, हृत्वा लभ्धं कोटि: 80, एषा शङ्कुगुणा 960, छाययानया 16, विभक्ता दीपस्तम्भप्रमाणम् 60. अथवा छाययानया 10, गुणितमग्रान्तरम् 300, छाययोर्विशेषण 6, विभज्य लभ्धं कोटि: 50 एषा शङ्कुगुणा 600, छायया भक्ता सैव भुजा 60. इति षोडशं सूत्रम् ।। १६ ।।

[कर्णः] ज्ञातकोटिभुजस्य क्षेत्रस्य कर्णानयनमार्यापूवार्धनाह'- यश्चैव भुजावर्गः कोटीवर्गश्च कर्णवर्गः सः ।

व्याख्या- 1. D. E. विश्लेषेण 2. C. लभ्धं 3. D. E. विर्श्लेषेणानेन 4. A. B. C. E. Hapl. om. शङ्कुगुणा 960 [छाययानया to शङ्कुगुणा 600] छायया, two lines below 5. D. नयनमाद्यर्घोनाऽऽह। ሂዩ गणितपादे [ गणित ०. यश्च भुजाया वर्गः, यश्च कोटेर्वर्गः, तयोर्योगः कर्णवर्गः ॥ तस्य मूलं कणों भवति । उद्देशक:- त्रिचतुष्कायताश्रस्य पञ्चबाहोः समस्य च ॥ षडष्टक्वर्धलम्बस्य व्यश्रस्य च वद श्रुतिम् । 5 s Zgo 5す 3 5 今- ബ परिलेख: 15 प्रथमन्यासः"-3, 4. अनयोर्वगौं 9, 16. अनयोयोंग: 25. अस्य मूल समन्यासः 5, 5. वगाँ 25, 25. योग: 50. करणीगतोऽयं कर्णः । त्रिभुजस्य भूम्यर्धं 6 लम्बः* 8. वगाँ 36, 64. ग्रनयोर्योगः 100. ग्रस्य मूलं कर्णः 10. एवं कर्णस्येतरयोरेकस्य च* ज्ञाने सति तयोर्वर्गविशेषमूलमन्यद्' भवतीत्यर्थात् सिद्ध भवति' । [ ज्याघ: ] वृत्तक्षेत्रे शरज्ञाने सति ज्याप्रदर्शनार्थमार्यापश्चार्धमाह"- va वृत्ते शरसंवगाँ S- e ऽधेज्यावगः स खलु धनुषोः ॥ १७ ॥ YDLSSASS LS LS LLSDDDDS DDS 2. D. E. FIFEdi: 3. B. om... taf 4. E. मूलमितरत् 5. D. E. sfit for Taft 6. B, C. पश्चार्जेनाह ; D. मपराधोंनाह श्लोकः १७ ] ज्याध: k\s वृत्तक्षेत्रे ज्यावच्छिन्नयोः शरयोर्यः संवर्गः स खलु तदवच्छेदकज्यार्धस्य वगों भवति । उद्देशः-- क्षेत्रे दशविष्कम्भे द्विकाष्टसंख्यौ शरौं मया दृष्टौ । तåव नवैकमितावर्धज्ये ते क्रमाद् वाच्ये ॥ परिलेख: 16 न्यासः-शरौ 2, 8. श्रप्रनयोः संवर्गः 16. एषोऽर्धज्यावर्गः' । श्रप्रस्य° मूलमर्धज्या 4. द्वितीयस्य न्यास:-1, 9. ग्रनयोः संवगोंऽर्धज्यावर्ग: 9. ग्रस्य मूलं ज्यार्धम् 3. एवं सप्तदशं सूत्रम् ।। १७ ।।

• [ शरानयनम ] वृत्तयोः सम्पकॅ* सति संसृष्टप्रदेशस्थज्यया' वृत्तद्वयगतशरानयनमार्ययाऽऽह*-

ग्रासोने द्व वृत्त ग्रासगुणे भाजयेत् पृथक्त्वेन । ग्रासोनयोगलब्धौ सम्पातशरौ परस्परतः ॥ १८ ॥ व्याख्या-1. D. ज्यार्धवर्ग:; E. संवर्ग: 9. ग्रार्धज्यावर्ग: 2. E. (dez, 3. B. C. D. संसगाँ 4. D. E. प्रदेशस्थजयायाः 5. D. TarraHrg Tio-w 岁码 गणितपादे गणित० ढे ग्रपि वृत्तप्रमाणे पृथक् ग्रासोने संसृष्टांशपरिमाणेनोनिते तेन गुणिते च कायें । ताभ्यां' ग्रासोनयोवृंतप्रमाणयोयोंगेन विभज्य लब्धौ सम्पातशरौ संसृष्टांशशरीं परस्परतः ग्रल्पव्यासलब्धं महतः शर:, महाव्यासलब्धं ग्रल्पवृत्तस्य शर इत्यर्थः । उद्देशकः अशीतिप्रमितं वृत्तं द्वात्रिशत्प्रमितं तथा ॥ अवप्राहस्तयोरष्टौ शरमानं किमुच्यताम् ॥ परिलेख: 17 ( 纥 S 32. न्यासः-वृत्तव्यासौ 80, 32. एतौ ग्रासेन 8, श्रनेनोनौ 72, 24. ग्रासेनानेनैव 8, गुणितौ 576, 192. ग्रासोनयोग: 96. अनेन लब्धौ शरौ, अल्पस्य 6, महत: 2. एवमष्टादश सूत्रम् । १८ । [ श्रेढी ] श्रेढीक्षेत्रफलानयनमार्ययाऽऽह'- इष्ट व्येक दलित सपूर्वमुत्तरगुणं समुखमध्यम् । इष्टगुणितमिष्टधनं । त्वथवाऽऽद्यन्तं पदार्धहतम् ॥ १& ॥ श्रप्रत्र बहूनि सूत्राणि । प्रथमं मध्य*धनानयनपुरस्सरं इष्टधनानयनसूत्र व्याख्यायते । इष्टमीप्सितम् , व्येकमेकेन हीनम्, दलितमधकृतम् , उत्तरेण व्याख्या-1. B. C. तयो: 2. D. नयनमाह 3. C. मध्यग श्लोकः १९ ] श्रेढ़ी R चयेन गुणितम्, समुखं श्रादिना संयुक्तम्' मध्यधनं भवति । मध्यधनमिष्टेन गुणितं सर्वधनं भवति । उद्देशकः अादि द्वितयं दृष्टं श्रेढच्याः प्रवदन्ति चोत्तरं त्रीणि । गच्छः पञ्च निरुत्तो मध्याशेषे धने वाच्ये । न्यासः-श्रादिः 2, उत्तरम् ३. गच्छः 5. करणम्'-इष्टम् 5. व्येकं 4. दलितम् 2. उत्तर (3) गुणम्? 6. मुखेन 2, युक्तं* मध्यधनम् 8. एतदिष्टेनानेन 5, गुणितं सर्वधनं भवति' 40. ग्रथान्त्योपान्त्यादिधनानयनसूत्रम् मध्यधनानयनसूत्रे 'सपूर्व'मित्येतेनाधिकम् । इष्टात् पदाद यानि प्राग्व्यवस्थितानि' पदानि तानि पूर्वशब्देनोच्यन्ते। उद्देशकः-- एकादशोत्तरायाः सप्तादेः पञ्चविशतिर्गच्छः ॥ *तत्रान्त्योपान्त्यधने वद शीघ्रं विशतेश्च कियत् ॥ न्यासः-श्रादिः 7, उत्तरम् 11, गच्छः। 25. श्रप्रत्र पञ्चविशस्यैकस्य पदस्येष्टत्वात् एकमेवेष्टम् 1. एतद् व्येकम् शून्यम् 0. दलितमप्येतदेव 0. श्रत्र पूर्वपदानि चतुविंशति क्षिप्त्वा जातम् 24, उत्तरगुणितम् 264, समुखम्' 271. एतदिष्टस्यान्त्यपदस्य धनम्" । उपान्त्यधनानयने पूर्वपदानि त्रयोविशतिः 23, उत्तरगुणितम् 253, समुखम् 260. एतदुपान्त्यधनम् । विशस्य पदस्य पूर्वपदानि 19. 'एतदुत्तरगुणम्'* 209, समुखम् 216. एतद्विशस्य धनम् । व्याख्या-1. B. C. युक्तं for संयुक्तं 2. C. om. af Ruf 3. D. furd 4. D. E. třici 5. B. Long hapl. om. : Hafiqri AqąfờT I 40. to Hāferi ya fī seating rati (next page, line 9) 6. C. D. firradafiq H 7. E Hap. om. Trft (33.Tft 1 stift) që, next line. 8. A. B. 34% 9. C. rev. adds gąął 10. C. एतदुपान्त्यधनम् (wr.) 11. A. D. om. एतद् 12. E. gfurt ६९ गणितपाद्ये I गणित० एतदेव सूत्रम् 'इष्टगुण'मित्यनेनाधिकमवान्तरयथेष्टपदानयनसूत्रम् । उद्देशकः-श्रत्रैवोदाहरणे एकादशात् प्रभृति पञ्चपदानि गच्छः 5. एतद् व्येकम् 4, दलितम् 2, सपूर्वम् 12, उत्तरगुणम्' 132, समुखम् 139, इष्टैः पञ्चभिर्गुणितम् 695. षोडशात् प्रभृति नवपदानीष्टानि 9, व्येकम् 8, दलितम् 4, सपूर्वम् 19, उत्तरगुणम् 209, समुखम्। 216, इष्टेनानेन 9, गुणितम् 1944. एतद् नवपदधनम् । सर्वधनानयन* एव प्रकारान्तरमार्याशेषः ।। *अथवा अाद्यन्तं श्रादिधनमन्त्यधनं चाद्यन्तं, तत् पदार्धहतं गच्छार्धहतं, सर्वधनं भवति । प्रथमोदाहरणे श्रादिधनम् 2. ग्रन्त्यधनम् 14. ग्रनयोर्योगः I6. एतद् गच्छार्धगुणं तदेव सर्वधनम् 40. इत्येकोनविंश सूत्रम्। १९। [ गच्छानयनम् ] गच्छानयनमार्ययाऽऽह'- गच्छोऽटोत्तरगुणिताद् द्विगुणाद्युत्तरविशेषवर्गयुतात् । मूलं द्विगुणाद्यनं चोत्तरभजितं सरूपार्धम् ॥ २० ॥ ग्रनन्तरप्रकृतं सर्वधनमत्र विशेष्यम् । अष्टभिरुत्तरेण च गुणितात् सर्वधनात द्विगुणस्यादेरुत्तरस्य च यो विशेषः तद्वर्गेण सहितान्मूलं द्विगुणादिना रहितम् , उत्तरेण भजितम् , एकेन सहितम् , दलितं गच्छो भवति । प्रथमो'दाहरणे सर्वधनम् 40, एतदष्टगुणितम् 320, पुनरुत्तरगुणितम् 960. द्विगुणादिः 4. उत्तरम् 3. ग्रनयोविशेषः 1. ग्रस्य वर्गः 1. श्रनेन युतात्' पूर्वस्मात् 961, मूलम् 31, द्विगुणाद्युनम् 27, उत्तरभजितम् 9, सरूपम् 10, श्रप्रर्धम् 5. एष गच्छः ।। इति विशं सूत्रम् ।। २० ।। TTTTTT-1. C. om. aqq 2. D. fulgt 3. C. सर्वपदानयन 4. A. B. C. add the line 3,4arsser q&Tisci5. D. नयनमाह 6. D. E. पूर्वप्रथमो 7. E. युक्तात् 8. D. om. पूर्वस्मात् श्लोकः २१ ] सङ्कलितसङ्कलितधनम्। ♥ፄ [ सङ्कलितसङ्कलितघनम् ] सङ्कलितसङ्कलितधनानयनमार्ययाऽऽह'- एकोत्तराद्युपचिते गच्छाद्येकोत्तरत्रिसंवर्गः । षड्भक्तः स चितिघनः सैकपदघनो विमूलो वा ॥ २१ ॥ एकमुत्तरमादिश्च यस्यास्तस्या एकोत्तराद्युपचितेः सङ्कलितस्य चितिघनः सङ्कलित*सङ्कलितम् , गच्छाद्येकोत्तराणां त्रयाणां संवर्गः षड्भक्तो भवति । अथवा सैकस्य पदस्य घनः सैकपदेनैव रहितः षड्भक्तः चितिघनो भवति । उद्देशक:- पञ्चानामष्टकानां च वद सङ्कलनाघनम् । आद्यस्य न्यासः--गच्छः 5. एष एकोत्तरः 6. एषोऽप्येकोत्तरः 7. एषां त्रयाणां च संवर्गः 210, षड्भक्तश्चितिघनो भवति 35. अथवा सैकपदम् 6, अस्य घनः 216. एष मूलराशिरहित: 210, षड्भक्तम् तदेव फलम्' 35. द्वितीयस्य न्यासः-8, 9, 10. एषां संवर्गः 720, षड्भक्तः फलम् 120. इत्येकविंशं सूत्रम्। २१ । [ वर्ग-घनयोः सङ्कलितम् ] वर्गघनयोः सङ्कलितमार्ययाऽऽह सैकसगच्छपदानां क्रमात् त्रिसंवर्गितस्य षष्ठोंऽशः । वर्गचितिघनः स भवेत् चितिवर्गो घनचितिघनश्च ॥ २२ ॥ व्याख्या-1. C. नयनार्थमार्ययाऽऽह; D. नयनार्थमाह 2. E. Hapl. om. of TTsftt 3. D. Serq for qisuq ६२ गणितपाद्ये [ गणित• सैको गच्छः एको राशिः । सैक एव गच्छसहितो द्वितीयः । गच्छस्तृतीयः । एषां त्रयाणां वधस्य च' षष्ठोंऽशः स वर्गचितिघनो भवति । वर्गसङ्कलितं भवतीत्यर्थः । चितिवर्गः सङ्कलितस्य कृतिः । घनचितिघनः घनसङ्कलितं भवति । उददेशक:- पञ्चानां वर्गघनयोः पृथक् सङ्कलितं वद ॥ वर्गचितौ न्यासः-6, 11, 5. एषां त्रयाणां संवर्गः 330, षड्भक्तो वर्गसङ्कलितं भवति* 55. घनस्य चितौ न्यासः-5. अस्य' श्रेढीसूत्रेण सङ्कलितम् 15. अस्य वर्गः 225. एतत् पञ्चपर्यन्तं घनसङ्कलितम् ।। इति द्वाविशं सूत्रम् ।। २२ ।। [ राशिद्वयस्य संवर्गे उपायान्तरम् } 'संवर्ग:स्योपायान्तरमार्ययाऽऽह सम्पर्कस्य हि वर्गाद् विशोधयेदेव वर्गसम्पर्कम् । यत्तस्य भवत्यर्धे विद्यान् गुणकारसंवर्गम् ॥ २३ ॥ गुणगुण्यराश्योयोंगवर्गात् तयोरेव गुणगुण्यराश्योर्वर्गयोगं त्यजेत् । शिष्टस्य यदर्ध तत् तयोर्मुणगुण्यराश्योः संवर्ग विद्यात । गुण[न]क्रियायां द्वयोरपि राश्योरन्योन्यगुणकारत्वस्य विद्यमानत्वाद् गुणकारसंवर्ग इत्युक्तम् । उद्देशक:- पञ्चानामष्टकानां च संवर्ग बूहि पण्डित । Tit- 1. A. C. Tą for fš 2. A. C. titchi (wr.) ETTTTTT-1. B. C. D. E. om. T and all excepting E. add T: 2. D. om. HafēT 3. E. om. RT 4. A. B. C. गुणगुण्यकरणमार्ययाह 5. D. न्तरमाह श्लोकः २३ ] राशिद्वयस्य संवर्गे उपायान्तरम् ६३ न्यास:-5, 8. अनयोयोंग: 13. अस्य वर्ग: 169. गुणगुण्ययोर्वगौ। 25, 64, योग. 89. एतं योगावगद्विशोध्य शेषः 80, श्रप्रस्यार्धम् 40. एतत्? पञ्चाष्टकसंवर्ग:*। इति त्रयोविशं सूत्रम्। २३। [ राशिसंवर्गाद् राश्योरानयनम् | गुणगुण्ययोरानयनमार्ययाऽऽह'- द्विकृतिगुणात् संवर्गान् व्यन्तरवगंण संयुतान्मूलम् । अन्तरयुक्तं हीन तद्गुणकारद्वयं दलितम् ॥ २४ ॥ द्वयोर्वर्ग:* चत्वारि, तैर्गुणितात् संवर्गाद् द्वयोरन्तरवर्गेण च संयुक्ताद् यन्मूलं, तयोरन्तरेण एकत्र हीनम् ग्रन्यत्र युक्तम्,° श्रप्रधीँकृतं च गुणकारद्वयं भवति" गुणगुण्यात्मक'राशिद्वयं' भवति इत्यर्थ:' । उद्देशकः--- गुणौ ब्रूह्यन्तरं त्रीणि चत्वारिशद् वधस्तयोः । न्यासः-संवर्गः 40, द्विकृतिगुण: 160. द्वयोरन्तरम् 3. श्रप्रस्य वर्गोण 9, युतं 169. श्रप्रस्य मूलम्" 13. एतद् ग्रन्तरेण युक्तम् 16, हीनम् 10, द्वयमप्यधितम्' गुणद्वयम्'* 8, 5. इति चतुविशं सूत्रम् ।। २४ ।। 1. A. B. तत् for एतत्; D. E. om. एतत् 2. D. E. श्रप्रस्यार्ध पञ्चाष्टकसंवर्गः: 40 3. D. E. नयनमाह 4. A. B. C. af: 5. E. एकत्र युक्तमन्यत्र हीनं 6. A. B. C. Hapl. om. of TurąFT Tgi yaf 7. D. त्मको 8. A. B. C. om. ag 9. A. B. C. om. Fuqi: 10. E. एतन्मूलम् 11. D. E. Htatistiq 12. A. B. C. Hapl. om. "To ♥ሶ፧ गणितपादे [ गणितe [ मूलफलम् | मूल फलानयनमार्ययाऽऽह मूलफल सफल का लमूलगुणमर्धमूलकृतियुक्तम् । मूल मूलाधोंन कालहृतं स्यात् स्वमूलफलम् ॥ २५ ॥ मूलस्य शतादे: वृद्धिरूपं फलं, सफलम् स्ववृद्धया सहितं कालेन मूलेन' च गुणितं, मूलार्धस्य वर्गेण च युतम्? । एवंविधस्य यन्मूलं तन्मूलार्धेन हीनम् , कालेन हृतं स्वमूलस्य शतादेः फलं भवति । उद्देशकः-- शतस्य मासिकी वृद्धिवृंद्धया दत्ता तया क्वचित् । मासैश्चतुभिः षड् जाता मासिकी वृद्धिरुच्यताम् ॥ न्यासः-मूलफल सफलम् 6, कालेनानेन 4, गुणितम् 24, मूलेन 100, गुणितम् 24,00, मूलार्धस्य वर्गेण 2500, युक्तम् 4900. ग्रस्य मूलम् 70, पूर्वमूलार्धेन 50, ऊनम् 20, कालेन 4, हृतं स्वमूलस्य शतस्य वृद्धिः 5. ‘एतावती शतस्य मासिकी वृद्धिः । तयैव वृद्धया ग्रन्यत्र प्रयुक्ता चतुभिर्मासैः षट् सम्पन्ना । इति पञ्चविशं सूत्रम् ।। २५ ।। त्रैराशिकम् वैराशिकगणितमाह त्रैराशिकफलराशि तमथेच्छाराशिना हतं कृत्वा । लब्धं प्रमाणभजितं तस्मादिच्छाफलमिदं स्यात् ॥ २६ ।। -- D. नयनमाह ; E. नयनार्थमार्ययाह A. B. C. Hapl. om. of àra D. E. Ri 4. E. adds aft E. trfircrafat'ss श्लोकः २६ ] त्रैराशिकम् 铁以 त्रिराशिसाध्य यद् गणितकर्म तत् त्रैराशिकम् । तस्मिन् फलराशिमिच्छाराशिना हतं कृत्वा' तस्मात् प्रमाणराशिना विभज्य लब्धमिदमिच्छाफलं स्यात् ॥ प्रत्र हीयं वाचोयुक्तिः -एतावद्भिरेतावन्ति लभ्यन्ते, एतावद्भिः कियन्तीति । तत्र* प्रथमः प्रमाणराशिः, द्वितीयः फलराशिः, तृतीय इच्छाराशिः । तैश्चतुर्थो राशि: साध्यते । उद्देशकः-- पर्ण'र्देशभिरानीत चन्दनानां पलाष्टकम् । पणानां तत्र विशत्या' कियदानीयतां सखे । न्यास:-प्रमाणराशि: 10. फलराशिः 8, इच्छाराशि:' 20. फलेच्छाराश्योर्वधः 160, प्रमाणराशिना विभज्य* चन्दनपलानि 16. एवं बहुधो'दाहरणीयम्। एवं षड्रविशं सूत्रम् । २६ । [ भिन्नत्रैराशिकम् | भिन्नेषु राशिषु यो विशेषस्तमार्यापूर्वाधेनाह— छेदाः परस्परहता भवन्ति गुणकारभागहाराणाम् । ग्रत्र गुणकारशब्देन गुण्यगुणयोः परस्परगुणकारत्वात् फलेच्छाराशी अभिधीयेते । भागहारशब्देन प्रमाणराशि: । फलेच्छयोश्छेदौ' प्रमाणराशिगतौ कायौं । प्रमाणराशिच्छेदश्च फलेच्छासंवर्गहतः कार्यः ।। तत्रानेन' गुणितात् फलेच्छासंवर्गात् छेदद्वयगुणितेन प्रमाणराशिना विभज्य लब्धं भिन्न'फल भवति । उद्देशकः-- पणैद्वदिशभिः सार्धेः शिवोऽष्टांशसमन्वितः ॥ अानीत: पादसहितैः षड्भरानीयतां कियत् ॥ व्याख्या-1. D. हत्वा for कृत्वा 2. D. E. 3 for t? 3. E. aest: for qu: 4. E. पर्णविशतिभिस्तस्य 5. A. Hapl. om. of “8, sTSTRrfT:’ 6. E. adds FM sef 7. E. बहुविधो 8. D. यर्धेनाह 9. C. फलेच्छाच्छेदौ 10, D. E. ततोऽनेन 11. B. भिन्न ܟ- ܘnà 铁链 गणितपादे [ गणित० न्यास:-12½ : 1 1/8: : 61/4. भागानुबन्धजातौ ‘रूपगणश्छेदसङ्गुणः सांश:' (पाटीगणितम्, सू० 39) इति सर्वाणता' राशयः 25/2,9/8,25/4. ग्रत्र फलेच्छासंवर्ग: 225, भागहारच्छेदेन द्विकेन गुणित: 450. एतं भागहारेण 25, फलेच्छाछेदाभ्यां 8, 4, गुणितेन 800² विभजेत। ग्रत्र पूर्णफलाभावात प्रस्थग्रहणार्थं ग्रष्टभिर्भाज्यं गुणयित्वा जातम् 3600, तेनैव विभज्य लब्धं प्रस्थाः 4. शेषं चतुर्भिस्सङ्गुणय्य तेनैव विभज्य लब्धं कुडुबद्वयम् 2. इदमेव त्रैराशिकं सर्वगणितबीजभूतमित्यवगन्तव्यम् । [ भिन्नानां सवर्णीकरणम ] कलासवर्णप्रदर्शनार्थमार्यापश्चार्धेनाह*— छेदगुणं सूच्छेद परस्परं तत्सवर्णत्वम् ॥ २७ ॥ अंशराशेः स्वरूपं स्वच्छेदेन सहितं परस्परच्छेदगुणितं कार्यम् । तत्सवर्णत्वं विजातीययोः सजातीयत्वकरणमित्यर्थः । उद्देशकः--- अर्ध तृतीयं पञ्चांशमेकीभूतं कियद्वद । न्यास:-½,⅓,⅕, मैं अत्र द्वितीयच्छेदेन त्रिकेण प्रथमच्छेदांशौ हत्वा जातम् ई. एवमाद्यच्छेदेन द्विकेन द्वितीयच्छेदांशौं ह्त्वा जातम् द्वै. द्वयोरपि सजातीयत्वाद् योगं कृत्वा' जातम् है. ग्रत्र तृतीयेन सवर्णनार्थ तस्य छेदेन पञ्चकेन' हत्वा जातम्' śā. ग्रस्य छेदेनापि तृतीयांशच्छेदौ हत्वा जातम् ⁶/³⁰ . सजातीयत्वाद्योग कृत्वा छेदेन विभज्य जातमेकं रूपम् 1, भाग: 56. आद्ययं भागजातिरुदाहृता" । श्रनेनैव न्यायेनान्या श्रापि जातयोऽभ्यूह्याः ।। इति सप्तविशं सूत्रम्। २७ । व्याख्या-l. • D. सर्वाणिते जाता 2. B. om.तेने 800 [विभजेत् to जातं 3600 ]तेनैव next line. 3. E. पश्चार्धमाह 4. B. om. न्यासः 5. C. Hapl. om.छेदेन [त्रिकेण to छेदेन ] द्विकेन , next nine. 6. E. Hapl. om.कृत्वा [जातम् to योगं कृत्वा ) छेधेन , two lines below. 7. D. adds here एतद् 8. A. Hapl. om. जातम्(šš, toजातम्) 5, same line. 9. E. जातिरुक्ता श्लोकः २८ ] व्यस्तविधिः ६७ [ ध्यस्तविधिः ] विपरीतगणितप्रदर्शनार्थमाह'- गुणकारा भागहरा भागहरास्ते भवन्ति गुणकाराः । यः क्षेपः सोऽपचयो ऽपचयः क्षेपश्च विपरीते' ।। २८ ॥ ये पूर्व गुणकारास्ते विपरीते गणिते' भागहाराः, ये पूर्व भागहाराष्स्ते गुणकाराः । यः पूर्वं क्षेपः सोऽत्रापचयः, यः पूर्वमपचयः स इदानीं क्षेपो भवति । एतच्चोपलक्षणार्थं वर्गादीनामपि, वर्गो मूलम्, मूलं वर्गश्च स्यात् । यदाह*- ‘वर्गः पदं पदं कृतिः' (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, कुट्टक. 14) इति । उद्देशक:- श्रेढीक्षेत्रस्य प्रथमोदाहरणे ग्राद्यानयनार्थ न्यासः-ग्रादि: 2, उत्तरम् 3, गच्छ: 5. फलम् 40. गच्छेन हत्वा फलमानीतमिति 'तद्गच्छेन विभज्य लब्धम् 8. उत्तरगुणितं व्येकपदार्ध मुखे क्षिप्तमिति व्येकपदार्धमेतत् 2, उत्तरेण : हत्वा 6, विशोध्य शेषम् ग्रादि: 2. उत्तरानयनेऽपि पूर्ववत् पदेन विभज्य लब्धम् 8. श्रप्रस्मिन् मुखस्य क्षिप्तत्वात् तदपास्य जातम् 6, व्येकपदार्धेन गुणितत्वात् तेन विभज्य लब्धम् उत्तरम् 3. एवमन्यत्राप्यूह्यः' । इत्यष्टाविंश सूत्रम्। २८ । [ सर्वधनम् ] राश्यूनक्रमेण सङ्कलितैर्धनै:' सर्वधनानयनमाह— राश्यूनं i Yra wr गच्छधनं पिण्डितं पृथक्त्वेन । व्येकेन पदेन हर्त सर्वधनं तद् भवत्येव ॥ २& ॥ मूलम्- 1. A. C. क्षेपश्च भवति विपरीते व्याख्या-1. E. नार्थमार्ययाऽऽह 2. D. E. विपरीतगणिते 3. B. तदाह 4. E. om. IT 5. B. D. त्राप्यूह्यम् ; E. त्राप्यूहनीयम् 6. D. E. om. घनैः 7. A. सफलानयनमाह (wr.); E. नयनमार्ययाऽऽह የእኛ गणितापावे [ গাজিনও राशिना एकेन संघेन ऊनं राश्यूनम्', एवं राश्यूनं कृत्वा पृथक्त्वेन स्थितं यत्पदानां संघानां' धनं तत् पिण्डितमेकत्र योजितम्। तद् व्येकेन पदेन संघप्रमाणेन हृतं सर्वसंघानां धनं भवति । उद्देशकः-- मतामतकरेणुविक्रमयुता यूथा' गजानां वनेष्वेकापायश्चयेन मेऽत्रगणितास्त्रिंशद् रसानां कृतिः ॥ सप्ताना च कृतिस्तथैकसहिता नागाग्रमागण्यता नागानां च पृथक् पृथक्त्व'गणितं विद्वन् विजानासि चेत् ॥ न्यासः-30, 36, 49, 50. एषां समासः 165, व्येकेन पदेन 3, हृत्वा लब्धं संघचतुष्टयप्रमाणम् 55. एतस्मात् प्रथममपास्य? मत्त*संख्या 25. द्वितीयमपास्य ग्रमत'संख्या 19. तृतीयमपास्य करेणु"संख्या 6. चतुर्थमपास्य विक्रम"संख्या 5, इति एकोनत्रिशं सूत्रम्। २९ ॥ [ अव्यक्तमूल्यसमीकरणम् ] ग्रव्यक्तसमीकरणमाही'- गुलिकान्तरेण विभजेद् द्वयोः पुरुषयोस्तु रूपकविशेषम् । लब्ध गुलिकामूल्य यद्यर्थकृतं भवति तुल्यम् ॥ ३० ॥ O A. B. C. om. this sentence. 2. A. tighgi tie Iraq (wr.) 3. A. e: for Kti 4. D. ārē 5. B. तेऽत्र गणिता; D. मत्तगणिता (wr.) 6. E. gerą. Tą (wr.) 7. E. adds Rei 8. E. fà?[H] for HTT (wr.) 9. E. HTT for 34 HTT (wr.) 10. E. HHtt for sRq (wr.) 11. E. air for fat (wr.) 12. E. करणमार्ययाऽऽह इलोकः ३० ॥ अव्यक्तमूल्यसमीकरणम् ६९

गुलिकाशब्देन अविज्ञातमूल्यं वस्त्वभिधीयते। अविज्ञातमूल्यानां वस्तूनामन्तरेण द्वयोः पुरुषयो रूपकविशेषं रूपकाणामन्तरं भजेत् । तत्र लब्धम्' एकस्या गुलिकाया मूल्यं भवति । यद्ब्रार्थकृतं रूपककृतं* तयोस्तुल्यत्वं यदि तयोः पुरुषयोः समधनत्वमित्यर्थः ।

उद्देशकः--

  द्वौ गावौ धनमेकस्य रूपाणां च शतत्रयम् ।
  पञ्च गावः स्वमन्यस्य रूपषष्टिशश्च ते समे ॥ 

न्यासः--एकस्य गाः 2, रूपम् 300. ग्रन्यस्य गाः 5, रूपम् 60. गुलिकान्तरम् 3, रूपकविशेषम् 240. एतद् गुलिकान्तरेण हृत्वा' लब्धं गोमूल्यम् 80. लब्धमेकैकस्य धनम् 460. एवं त्रिशं सूत्रम् ।। ३० ।।

                  [ ग्रहान्तराद् ग्रहयोगकालः ] 

ज्ञातगतिप्रमाणस्वरूपान्तरालयो'र्गच्छतोर्योगकालानयनमार्ययाऽऽह'- भक्ते विलोमविवरे

 गतियोगेनानुलोमविवरे द्वौ ।

गत्यन्तरेण लब्धौ

 द्वियोगकालावतीतैष्यौ ॥ ३१ ॥

विलोमविवरे परस्पराभिमुखं गच्छतोर्द्वयोः श्रन्तराले कलायोजनाद्यात्मकेन गतियोगेन एकदिवस'गतियोगेन विभक्ते सति अनुलोमविवरे एकदिग्गमनयोद्वयो'रन्तराले गत्यन्तरेण एकदिनगत्यन्तरेण' च विभक्ते सति लब्धौ हौं अतीतैष्यौ द्वयोर्योगकालौ भवतः ।

1. A. om. Tīrs E ; C. om. TTSET 2, D. E. रूपकृत 3. A• पञ्चानां वस्त्वमन्यस्य (wr.); C. पञ्चाना वस्वमन्यस्य (wr.) 4. E. om.हृत्वा 5. D. E. add द्वयो: 6. D. नयनमाह 7. E. विंशति for एकदिवस (wr.) 8. A. B. C. D. om. सति 9. B. om. द्वयो: 10. A. B. C. Hapl. om. of एकदिनगत्यन्तरेण Vo गणितपाद्धे vfüre उदाहरणम्-रविस्फुटभुक्तिकलाः 60, चन्द्रस्य 800. रविचन्द्रयोरन्तरालकलाः 1800. एतदनुलोमविवरम्' । श्रप्रतोऽस्मिन् गत्यन्तरेण 740, विभक्ते लब्धं दिनद्वयम् 2, शेषः 320. ग्रस्मात् षष्टिघ्नात् 19200, तेनैव विभज्य लब्धाः घटिकाः 25, शेषः 700. श्रप्रस्मादपि षष्टिगुणात् विनाडचादि ज्ञेयम् ॥ विलोमविवरि उदाहरणम्-रवेः स्फुटभुक्तिः 60. शुक्रस्य वक्रभुक्ति:* 30. द्वयोविलोमविवरम् 225. ग्रतो गतियोगेन 90, भक्ते लब्धं दिनद्वयम् 2. शेषः:* 45, श्रप्रस्मात् षष्टिघ्नात् तेनैव भागहारेण लब्धा घटिकाः 30. श्रप्रत्र मन्दगतावधिके गम्यः कालः, शीघ्रगतावधिके गतः । वक्रे तु यथान्यायमूहः कार्य:* ॥ एवमेकत्रिशं सूत्रम्। ३१ । [ कुट्टाकारगणितम् ] कुट्टाकारगणितप्रदर्शनार्थमार्याद्वयमाह अधिकाग्रभागहार छिन्द्यादूनाग्रभागहारेण । शेषपरस्परभक्तं मतिगुणमग्रान्तरे क्षिप्तम् ॥ ३२ ॥ अध उपरि गुणितमन्त्ययु गूनाग्रच्छेदभाजिते शेषम् । अधिकाग्रच्छेदगुर्ण द्विच्छेदाग्रमधिकाग्रयुतम् ॥ ३३ ॥ कुट्टाकारो द्विविधः, साग्रो निरग्रश्च । साग्रे तावद्योज्यते । तत्त्रोदाहरणम् त्रयोदशभिरेकाग्री यो राशिर्गणकोत्तम । चतुस्त्रिशद्धृतो द्वन्यग्रस्तं राशि वद पृच्छतः ॥ 1. D. अनुलोमविवरमेतत् 2. A. B. C. airfi: (wr.) 3. A. B. C. शेषात् 4. B. यथान्यायमूह्यः श्लोकौ ३२-३३ | कुट्टाकारगणितम् ७१ श्राग्रं शेषः । येन भागहारेण राशौ हृते शेषोऽधिकसंख्यः सोऽधिकाग्रभागहारः ॥ येन हृते पूर्वस्माद् हीनसंख्यः शेषः, स ऊनाग्रभागहारः । तमधिकशेष'भागहारमूनशेष'भागहारेण भजेत् । लब्धेन नास्ति प्रयोजनम् । शेषपरस्परभक्तं भाज्यभाजकशेषयोः स्वरूपम् अन्योन्यभक्तं' स्यात् , यावद्धरभाज्ययोरल्पता । लब्धानि फला‘िन्युपर्यधोभावेन स्थापितानि समानि च भवन्ति तावदन्योन्यं भजेदित्यर्थः । ततो भाज्यशेषं मतिगुणम् अग्रान्तरे क्षिप्तं च कार्यम् । कथमयं भाज्यराशिः केन गुणितः अग्रयोः शेषयोरन्तरेण संयुतश्च भागहारशेषेण शुध्यतीति स्वबुद्धया गुणकारं परिकल्प्य फलानामधः स्थापयेत् । तेन च भाज्यं गुणयित्वा क्षेपं संयोज्य तदधस्थभाजकेन हृत्वा लब्धं फलं मतिसंज्ञितादधः स्थापयेत् । अध उपरि गुणितमन्त्ययुक् ततो मत्या” स्वोपरिस्थं गुणयित्वा स्वाधःस्थं फलं प्रक्षिप्य तन्नाशयेत् । शिष्टपदानामुपान्त्येन स्वोपरिस्थं गुणयित्वा मतिसंज्ञकं* ग्रन्त्यं प्रक्षिप्य नाशयेत् । एवं तावत्कुर्यात् यावद् द्वावेव राशी स्याताम । ऊनाग्रच्छेदभाजिते शेषमुपरिस्थराशिम् ऊनाग्रच्छेदेन ऊनशेषेण भागहारेण विभज्य यच्छिष्टं तदधिकाप्रच्छेदगुणम् , ग्रधिकशेषेण? गुणितम् अधिकाग्रयुतं* द्विच्छेवाग्रं भवति । द्वयोश्छेदयोः भाज्यराशिर्भवतीत्यर्थः । तदेतदुदाहरणेन प्रदशर्यते अधिकाग्रभागहारम् 34, ऊनाग्रभागहारेण 13, छित्वा जातम् - ततोऽष्टकेन स्वाधःस्थितं विभज्य लब्धम् 1. तच्छेषेण" पञ्चकेन तद्विभज्य लब्धम् 1. तच्छेषेण त्रिकेण तद्विभज्य लब्धम् 1. तच्छेषेणापि तथा लब्धम् 1. एवं चत्वारि फलानि, 1, 1, 1, 1. शेषः 2. श्रप्रग्रान्तरम् 1. श्रप्रत्र समानि पदानि, भाज्यश्च लघूकृत इति मतिः कल्प्यते । ग्रयं रूपात्मको भाज्यराशिः केन गुणितो रूपमग्रान्तरं प्रक्षिप्य द्विकेन भागहारेण शुध्यतीति लब्धा मतिः 1. लब्ध फलम् 1. सर्वेषामुपर्यधोभावेन स्थापना' 1. D. E. शेष 2. E. शेषेण ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔مسحہ۔مسیحدہانس--محSamskritabharatibot (सम्भाषणम्)--سم -------- 3. D. उक्तं for ग्रन्योन्यभक्तं 4 A. फलपदान्यु 5. B. ग्रन्त्येन for मत्या 6. A. B. tissa; D. if d 7. E. adds Itaru, 8. D. E. adds अधिकेनाग्रयुतं 9 B. Hapl. om. TitièğÀ UT [qsąật to TTTờuT]fừ TIT FTEti, next line. 10. E. रुथापनम् \9 गणितपावे [ गणित० उपान्त्येन गुणिते स्वोपरिस्थे अन्त्यं क्षिप्त्वा नाशयेत्। द्वे रूपे । ताभ्यां हते स्वोपरिस्थे मत्यात्मकमन्त्यं क्षिप्त्वा त्यजेत् त्रीणि । तैः स्वोत्तरस्थे गुणिते अन्त्यं द्विक क्षिप्त्वा त्यजेत् , पञ्च। तै: प्रथमफले स्वोपरिस्थे हते अन्त्यत्रिक युक्त्वा त्यजेत्। अष्टौ रूपाणि । एतान्येवोनाग्रच्छेदभाजिते शेषाणि अधिकाग्रच्छेदेनानेन 34 गुणितानि 272, अधिकाग्रेणानेन 2, युक्तानि' छेदाग्रराशि: 274. एतत् त्रयोदशभिरेकाग्रः, चतुस्त्रिशद्भिः द्वधग्रः । उदाहरणम् द्वयाद्यैः षट्पर्यन्तैरेकाग्रो यो* भवेद्राशिः ॥ सप्तभिरेव स शुद्धो वद शीघ्र गणक राशि तम्' ॥ न्यास:-}, मैं, it, , 9. 环a°一 अपवत्र्य हरौ द्वौ द्वौ तद्वधमपवर्तकेन संगुणयेत् । अग्राभावे भाज्योऽभीष्टगुणोऽग्रे समेऽग्रयुतः ॥ इति 2, 3. ग्रपवर्तकाभावादनयोः संवर्ग: 6. ग्रनेन तृतीयेन च कर्म 6, 4. एतौ द्वाभ्यामपवर्तितौ 3, 2. अनयोस्संवर्ग: 6. अपवर्तकेन द्विकेन हत्वा लब्ध त्रयाणां भाज्यराशिः 12. श्रप्रस्य पञ्चकस्य च संवर्गः 60. 'तच्चतुर्णां भाज्यराशिः । पुनरपि 60, 6. एतौ षड्भरपवतितौ 10, 1. श्रनयोस्संवर्गः 10, श्रप्रपवर्तकेन* 6, हतः पञ्चानां भाज्यराशिः° 60. श्रप्रस्याग्रम् 1. षष्ठो हारः 7. 1. E. युतानि 2. Mss. read aft for at 3. D. गणक तं राशिम्; E. शीघ्र को भवेद् गणक । 4. A. B. C. do not record the digits below, 5. B. et 6, A. B. C. om. “2, 3”. 7. D. E. om. Eft 8. D. E. add vari 9. B. adds Trff 10. E. om. TSR श्लोकौ ३२-३३ | कुट्टाकारः WR अस्याग्रम् 0. एताभ्यां 'अधिक्राग्रभाग'हारम्' (गणित० 32) इति सूत्रेणागतः सर्वषा भाज्यराशिः 301. श्रनेनैव न्यायेन ग्रहसामान्ययुगं* प्रदश्र्यते-को राशिः ग्रहयुगैस्सप्तभिः चन्द्रोच्चपातयुगाभ्यां एकैकेन द्वाभ्यां द्वाभ्यां त्रिभिस्त्रिभिश्चतुरादियुगैश्च शुध्यतीति” । रवियुगदिनम् ‘धीजगन्नूपुरम्' (2,10,389). शशियुगदिनम् ‘शूरः क्षमी शङ्करः" (21,55,625). कुजयुगदिनम् ‘मित्रकुलधावको लोकः’ (13,14,93, 125). गुरुयुगदिनम् एतदेव । शनियुगदिनम् ‘शिथुगन्धस्सर्ववेद्धाला' (39,44,79, 375)” बुधशीधोच्चयुगदिनम् 'ग्रात्मा सदेशो'धीदहास:' (78,8958,750). शुक्रशीघ्रोच्चयुगदिनं शनि*युगदिनमेव । चन्द्रपातयुगदिनम् बुधशीघ्रोच्चयुगदिनमेव । चन्द्रोच्चयुगदिनं चतुर्युगमेव । एवमेतेषां नवानां युगानामेकैकस्य युगदिनैरेतैः को रशिः शून्याग्रे" इति प्रश्नः । एतेषु द्वाभ्यां द्वाभ्यां को राशिः शुध्यतीत्यपरः प्रश्नः । तत्र रविचन्द्रयुगदिनाभ्यां द्वाभ्यां क: को' शून्याग्रराशिप्रदर्शनार्थ तद्युगयोन्यसिः 2,10,389; 21,55,625. ‘विभजेत हरविभाज्यौ' (पश्य पृ० 75) इति' अनयोर्लब्धमपवर्तनम्3449. अनेनापवर्तिते क्रमेण 61,625. अनयोर्वधमेतत् 38,125, श्रप्रपवर्तकेन 3449, गुणयित्वा जातं** द्वाभ्यां युगदिनाभ्यां शून्याग्रराशिः कुज-गुरु'युगदिनमेव 13,14,93,125. एतद् रविचन्द्रयोर्द्धयो'र्युगम् । एवं सर्वत्र द्वियुगदिनानयनम् । द्वियुगदिनविषयाः षट्त्रशत् प्रश्नाः सन्ति । तानि च यथाप्रश्नमानेतव्यानि । व्याख्या- 1. B, om. HTT 2. A. C. tiltivarf (wr.) 3. A. B. C. Hapl. om. of one Trif 4. E. om. T 5. A. B. C. freadif (wr.) 6. E. स्मरोत्तमं शङ्करम्। 7. D. शीलगन्धरुसर्ववेर्धालम् (39,44,79,395); E. वेद्धालम् 8. E. सन्देशो 9. D. adds 3s (wr.) 10. A. B. C. शून्य इति 11. A. B. om. TFqrt 35: ąî; E. adds TT"Fat before af: 12. B. इत्यनेन 13. D. STR 14. A. om. VE 15. A. om. ārsì to-o VY गणितपादे [ गणित० अथ त्रियुगदिनं प्रदश्र्यते । तत्र रविचन्द्रद्वियुगदिनेन कुजयुगदिनस्य समानत्वात्* तेषां त्रियुगदिनमपि तदेवेति नानयनम् । गुरोरप्येवम् । रविचन्द्रद्वियुगदिनेन शनियुगदिनेन च त्रियुगदिनानयन प्रदश्र्यते-तत्र रविचन्द्रद्वियुगदिनम् 13,14,93,125. शनियुगदिनम् *“शिथुगन्ध‘स्सर्ववेद्धाला” 39,44,79,375." श्रनयोर्लब्धमपवर्तनं चन्द्रादित्ययुगदिनमेव । तेन? तद्धृत्वा जातम् 1. शनियुगदिनं हृत्वा जातम्* 3. श्रप्रनयोर्वधः 3. ग्रपवर्तनेन रविचन्द्रद्वियुगदिनेन हत्वा जातं शनियुगदिनमेव रविचन्द्रशनीनां त्रियुगदिनम् । एवमन्यान्यपि त्रियुगदिनान्यानेतव्यानि । त्रियुगदिनविषयाः चतुरशीतिः प्रश्नाः सन्ति । एवं चतुर्युगदिनप्रश्नाः, पञ्चयुगदिनप्रश्नाश्च षड्वशदधिकं शतम् , षड्युगदिनप्रश्नाश्चतुरशीतिः, सप्तयुगदिनप्रश्नाः षट्त्रशत् , श्रष्टयुगदिनप्रश्ना नव, नवयुगदिनप्रश्न एक: । एवम् एकादशाधिकानि° पञ्चशतानि प्रश्नाः सम्भवन्ति" । उक्तेन प्रकारेण सर्वैः शून्याग्रो राशिः । नवयुगदिनं चतुर्युगदिवस-** प्रमाणमेव ‘व्योमशून्यशराद्रीन्दुरन्ध्राद्रयद्रिशरेन्दवः (1.57,79,17,500). गणितकर्म तु ग्रन्थविस्तरभयान्न प्रदश्र्यते । इति साग्रकुट्टाकारोऽभिहितः । एतदेवार्यासूत्रद्वयं निरग्रकुट्टाकारे योज्यते । अधिकाग्रभागहारम् अधिकसंख्यं भागहारं' भागहारभाज्ययो: अत्र' परस्परभाजकत्वात् भागहारशब्देन द्वयोरपि निर्देशः, तमधिकसंख्यं भाज्यभाजकात्मकं राशिद्वयम् । ऊनाप्रभागहारेण छिन्द्यात् ऊनसंख्येन भागहारेण सम्भवे 'सत्यपवर्तयेदित्यर्थ: । येन हरभाज्यावपवत्येते तेन क्षेपस्याप्यपवर्तनम् श्रप्रर्थसिद्धमिति न कण्ठोत्तम् । यत्र भाज्यहरयोरपवर्तनमस्ति, क्षेपस्य तु नास्ति तदुदाहरणं खिलं° विद्यात् । उक्तं च--- भाज्यहरप्रक्षेपात् सदृशच्छेदेन सम्भवे छिन्द्यात् । स्याच्चेद् विभाज्यहरयोः छेदो' न क्षेपकस्य खिलम् । व्याख्या-1. E. त्रियुगदिनानयन 2. E. समत्वात् 3. A. god (wr.); C. D. zing 4. A. C. orfeo 5. D. E. om. this expn. 6. D. 39,44,79,395 7. A. B. C. om. T 8. A. C. om. TSITET 9. A. B. C. एकादशादधिकानि 10. D. सन्ति for सम्भवन्ति 11. A. B. C. om. fiką 12. A. B. C. Hap. om, of HTTigt & 13. E. om. Y- 14. A. teacqqadar (wr.) 15. A. B. stgoUTHfasỉ (wr.) 16. A. C. ằầ श्लोकौ ३२-३३ । তুল্লাহ্মাহ: V इति । कथमपवर्तनराशिज्ञायते । तदप्युक्तम् विभजेत हरविभाज्यौ परस्परं यावदेति संशुद्धिम्। एकस्तयोस्तदपरच्छेदो हरभाज्ययोर्भवति ॥ इति । एवमपवर्तनस्य' सम्भवासम्भवाद उदाहरणस्य खिलाखिलत्वं विज्ञाय श्रप्रपवर्तनसम्भवे° सति हरभाज्यौ क्षेपं चापवत्र्य कुट्टाकारः कर्तव्यः । ततः ‘शेषपरस्परभक्तं मतिगुणम्’ (गणित० 32) इति पूर्ववत् । अग्रान्तरं उद्दिष्टं संख्यान्तरं क्षेपम् इत्यर्थ. । श्रत्त्रायमालापः-प्रयं भाज्यराशिः केन गुणितः उद्दिष्टसंख्यान्तरं प्रक्षिप्य विशोध्य वा अनेन हारेण शुध्यतीति एवं निश्चित्य मतिकल्पनादि कार्यम् । 'अधउपरि गुणितमन्त्ययुक्र' (गणित० 33) इत्यादि पूर्ववत् । ऊनाप्रच्छेदभाजिते शेषम् ऊनसंख्येनापवर्तितेन भागहारेण भाज्येन च क्रमादुपर्यधोराश्योविभक्तयोः शेषः कुट्टाकारः तत्फलं च भवति । श्रन्विष्यमाणो' गुणकारस्तदागतं फलं च भवति इत्यर्थः? । श्रधिकाग्रच्छेदगुणम्' (गणित० 33) इत्यादि निरग्र कुट्टाकारे' नोपयुज्यते। उद्देशकः-- यमरुद्राः हताः केन युताः सप्तभिराहृताः ॥ यमाष्टादशभिः शुद्धाः शीघ्रं गुणफले वद ॥ न्यासः-भाज्यः 112. हारः 182. क्षेपः 7. श्रप्रत्र छेदभाज्ययोः परस्पर भक्तशेषः 14. ग्रनेनापवतितौ भाज्यहारौ'° 8, 13. क्षेपः 7. एतयोर्हरभाज्ययोः परस्परभजनादागता फलवल्ली समा 1, 1, 1, 1. शेष: ग्रै. अयं रूपात्मको STS-1. B. D. E. om. RT 2. A. C. सम्भवात् सम्भवत्वं; D. सम्भवासम्भवं; E. सम्भवं 3. D. Hapl. om. of fąFT 4. E. खिलत्वमखिलत्वं च। 5. A. B. C. अपवर्तने सम्भवे 6. A. C. afq64HTi; B. IgG4 HTi (wr.) 7. A. B. C. om. Fqëằ: 8. A. छेदभाजिते गुणम् (wr.) 9. A. कुट्टाकारा ये; C. कुट्टाका ये; B. E. कुट्टाकारेषु 10. D. E. भाज्यभाजकी VQ, गणितपाहे। I गणित० भाज्यःकेन गुणितः सप्तभिर्यतो द्वाम्यां शुध्यतीति लब्धा मतिः' 1. 'लब्धं फलम् 4. सर्वेषामुपर्यधोभावेन स्थापना 1 'ग्रध उपरि गुणितम्' इत्यादिना वल्लीमुपसंहत्य जातो राशि:' उपरि 17, श्रधः 11, उपरिस्थितमप्यपवर्तितहारेण त्रयोदशभिर्हृत्वा* लब्धः कुट्टाकारः 4. ग्रधःस्थमपवर्तित”भाज्येनाष्टकेन छित्वा शेषः फलम् 3. श्रप्रत्रोद्दिष्टहरभाज्ययोरपवर्तनस्य विद्यमानत्वात् क्षेपस्य तदभावाद् उद्दिष्टोदाहरणं खिलमिति वक्तव्यम् । श्रपवतितभाज्यहरयोः क्षेपस्य च त्रयाणामपवर्तनाभावात् श्रप्रपवर्तित*रूपमुद्दिष्टं क्षेपं चोदाहरणान्तरं भवत्येव । तेनाष्टकश्चतुभिर्गुणित:° क्षेपेण सप्तकेन युक्तः' त्रयोदशभिर्भक्त:" शुध्यतीति । तत्र लब्धानि फलानि त्रीणि । गुणफलयोः क्रमेणापर्वातंतहरभाज्याविष्टगुणौ क्षेपौ भवतः । तेऽपि गुणफलानि स्युः । श्रपवर्तितहारभाज्यौ 13, 8. एतावेकगुणौ* क्षिप्त्वा जाते गुणफले 17, 11. द्विगुणौ क्षिप्त्वा जाते 30, 19, एवमादिः। पृष्ट एवोदाहरणे यदा चतुर्दश क्षेपः, तदा भाज्य-हर-क्षेपणां त्रयाणां* चतुर्दशकस्यापवर्तनस्य सम्भवात्'* श्रप्रखिलमुदाहरणम् । भाज्यः 112. हारः 182. क्षेपः 14. चतुर्दशभिरपवत्र्य जातम्-भाज्यः 8, हारः 13, क्षेपः 1. श्रप्रत्रानीतो गुणः 8. फलम् 5. गुणफलयोरपवर्तितं हारं भाज्यं च यावदिच्छं क्षिप्त्वा गुणफलसहस्रमादेष्टव्यम् । गुणः 21, फलम् 13. श्रप्रथवा गुणः 34, फलम् 21. अथवा गुण: 47, फलम् 29. एवमादि" । एवं भागहारादूने भाज्ये" क्रिया'। TaTEST- 1. A. C. FaseqHfèT: 2. D. E. add a 3. B. C. स्थापनम् 4. D. E. TSqrtrag"TıfatiT ąFIriff etc. for og etc. 5. D. E. WTF RTf 6. D. E. दशकेन हृत्वा 7. E. Hapl. om. मपवतित [भाज्येन***to श्रप्रपवतित] भाज्य, two lines below. 8. E ef 9. E. तेनाष्टकं चतुभिर्गुणितं 10. E. युतं 11. E. RąFf 12. E. एतदेवैकगुणौ 13. A. B. D. om. YTTUTŤ 14. B. सद्भावात् 15. D. qąHIfè: 16. A. B. दूनभाज्ये 17. E. क्रिया for प्रक्रिया श्लोकौ ३२-३३ ] জুল্লাহ্মাহু: VQV) अधिके तु पूर्ववत् फलवल्लीमानीय विषमे पदे मर्ति परिकल्प्य वल्ल्युपसंहारादिकृते उपरिस्थं फलम्, ग्रधःस्थो गुणकारः इत्येतावान् विशेषः । स चैतावेव हरभाज्यौ व्यत्यस्य प्रदर्श्यते-भाज्यः 182, हारः 112, क्षेपः 14. पूर्ववदपवर्त्य - भाज्यः 13, हारः 8, क्षेपः 1. श्रप्रत्रोक्तेन प्रकारेण लब्धो* गुणः 3, फलम् 5. अनयोः क्षेपौ 8, 13. अथ क्षेपम् ऋणम् परिकल्प्यापवर्तनादि कृत्वा लब्धो गुण; 5, फलम् 3, क्षेपः पूर्ववत् । श्रयमेव कुट्टाकारो ग्रहविषये प्रदर्श्यते । तत्त्रोदाहरणमादित्ये प्रदर्श्यते- श्रयत्त्र रविभगणाः केन गुणिता: उद्दिष्टसंख्यान्तरं विशोध्य युक्त्वा वा भूदिवसानां शुद्धं भागं* दास्यन्तीति प्रश्नसन्निवेशः । ग्रत्र श्रपवर्तनम् उक्तवत् कृत्वा कुट्टाकारविधिः कर्तव्यः । उक्तं च क्ष्मादिनेष्टगणान्योन्यभक्तशेषेण भाजितौ । हारभाज्यौ वृढौ स्यातां कुट्टाकारं तयोविदुः ॥ (महाभास्करीयम्, 1.41) इति । रविभगणाः 43,20,000. भूदिवसाः 1,57,79,17,500. ग्रनयोः परस्परभक्तशेषः 7500. श्रनेन द्ववप्यपवर्त्य दृढो रविभगणः 576. दृढो भूदिवसः 2,10,389. एतदेव युगरविदिवस‘संख्यानम् । उद्देशकः-- रवेईढगणो भाज्यो भाजकोऽपि रवेर्युगम् । क्षयो रसेषुबाणः स्याद् गुणं लब्धि च मे वद ॥ न्यासः-भाज्यः 576. भाजकः 2,10,389. ऋणक्षेपः 556. परस्परभजनादागता वल्ली 365, 3, 1, 6, 2, 4. वल्लीशेषः श्रृं. शोध्यक्षेप:* 556. अत्र लब्धा मतिः 558. लब्धम् 1. सर्वेषामुपर्यधोभावेन start-1. A. C. qehā (wr.) 2. B. Hapl. om. Tristià ("T: to Tristì) "T:, two lines below. 3. A. B. D. gas for HTif 4. A.B. युगदिवस; E. युगरविदिन 5. D. ETèq; ; E. om. RST VSC गणितपश्हे गणित० स्थापना- 365 'प्रध उपरि गुणितम्' (गणित० 33) 3 6 2 4 [558] I इत्यादिकरणेन लब्धौ राशी, उपरि 5,28,09,101, ग्रध: 1,44,580. उपरिराशिं दृढवासरेण (210,389) छित्वा शेषः कुट्टाकाराख्यो गुणकारः 1462. श्रधस्स्थं दृढभगणैः छित्वा शेषो* लब्धम् 4. एतयोर्दूढवासरं दृढभगणं च क्षिप्त्वाहर्गणसहस्रमादेष्टव्यम् । धनक्षेपः 20. श्रत्र वल्ली पूर्ववत् । लब्धा मतिः 2. फलम् 11. एतान्युपर्यधोभावेन स्थापयित्वा 'अध उपरि' (गणित० 33) इत्यादिकरणेन लब्धौ राशी उपरि' 4,22,236, ग्रध: 1156. भागहारभाज्यभक्तशेषौ गुणः 1461, फलम् 4. क्षेपः' पूर्ववत् । ग्रथवा यावत्तावत्संख्येऽपि क्षेप उद्दिष्टे रूपं क्षेपं परिकल्प्य कुट्टाकारं कृत्वा त्रैराशिकेन इष्टक्षेपाहर्गणभगणा' ग्रानीयन्ते’ । तद्यथा-प्रथमोदाहरणे क्षेपः 1. ग्रनेन क्षेपेण पूर्ववल्लीशेषस्यास्य } लब्धा मतिः 3, लब्धम्' 1. 'ग्रध उपरीति' लब्धम्, उपरि 3,04,991. एतद् दृढवासरेण (2,10,389) छित्वा* शेषः 94.602. श्रनेन त्रैराशिकम्-यदि रूपेण क्षेपेणायं कुट्टाकारः ‘रसेषुबाण' (556) संख्येन'* क्षेपेण क इति लब्धं दृढवासरैः छित्वा'* स एव गुणकारः 1462. श्रत्र श्रधोराशि: 835. श्रस्मिन्नपि यथोक्तं सर्वं कृत्वा तदेव भागलब्धम् 4 धनक्षेपेण रूपेण' पूर्वस्यैव वल्लीशेषस्य लब्धा मतिः 1, फलम् 1. व्याख्या- 1. E. लब्धो राशि: 2. E. om. छित्वा शेषो 3. D. adds गुणितः ; E. adds गुणः 4. C. om. उपरि 5. D. E. प्रक्षेपः 6. A. B. C. क्षेपाहृतेन भगणा; D. क्षेपाहर्गणा 7. E. श्रानीयेते 8. E. पूर्ववद् वल्ली 9. E. फलं for लब्धं 10. D. गुणितमिति; E. गुणमिति 11. D. E. वासरः 12. A. हत्वा; B. C. हृत्वा 13. A. B. C. om. संख्येन 14. A. क्षिप्त्वा; B. शीयातू 15. A. B. C. om. रूपेण श्लोकौ ३२-३३ ] कुट्टाकारंः R पूर्ववदागतौ राशी उपरि! 1,15787, ग्रधः 317. ग्राभ्यामपि पूर्ववत् सर्व कृत्वा लब्धेत एव ‘गुणलब्धी 1461,4. राशिशेषें क्षयक्षेपः 3643. प्रत्र दृढभगणं भाज्यं द्वादशभिर्गुणयित्वा जातो भाज्यराशिः 6912. दृढवासर एव (2,10,389) हारः । श्रप्राभ्यामागता वल्ली 30, 2, 3, 1, 1, 4, 1, 5. शेषः . मतिः 1828. लब्धम् 1. एतान्युपर्यधोभावेन संस्थाप्य ‘ग्रध उपरी'त्यादि सर्वं कृत्वा लब्धः कुट्टाकारः 1492. भागलब्धं रवियुगगता राशयः 49. एवं भागशेषेऽपि' दृढभगणं भागीकृत्य कुट्टाकार ग्रानेतव्यः । कला’शेषोद्देशे' कलादिरूपस्य दृढभगणस्य भागहारादाधिक्ये सति भाज्याधिकोत्तप्रक्रियया कुट्टाकारः साध्यः । 'एवं चन्द्रादीनामपि मण्डलशेषादिना* कुट्टाकारः कर्तव्यः° ।। ३२-३३ ।। एवं साग्रो निरग्रश्च कुट्टाकारो निदशितः । दिङ्मात्रेण मया, धीरैः' वारकुट्टादिरुह्यताम् । [ इति श्रीमवार्यभटप्रकाशे सूर्यदेवयज्वना विरचिते गणितप्रकाशः' । ] GagaT-1. A. B. C. om. TSqfx 2. A. B. C. om. "T[TT5î to 34 TFT]*TroftTT, two lines below. 3. D. RTft: 4. E. भागशेषेण 5. E. कलादि 6. D. E. शेषोद्देिशके 7. B. The next few lines of the Gapitapada are missing. The scribe who is aware of this has left the rest of the page blank. 8. E. शेषादीनां 9. A. B. C. कुट्टाकारं कर्तव्यमिति । 10. A. दिङ्मात्रेणेयमाधीरै: 11. A. C. D. इति गणितप्रकाशः समाप्त: । E. इति भटप्रकाशे गणितप्रकाश: समाप्तः । अथ कालक्रियापादः | कालविभाग: ] अथ कालक्रियापादो व्याख्यायते । तत्र कालविभागमाह— वर्ष द्वादश मासास् त्रिशद् दिवसो भवेत् स मासस्तु । षष्टिनाङयो दिवसः षष्टिस्तु' विनाडिका नाडी ॥ १ ॥ स्पष्टं प्रथमम्' ।।१।। आक्षदिवससम्बन्धिन्या विनाडिकायाः प्रमाणमार्यापूर्वाधेनाह गुर्वक्षराणि षष्टि र्विनाडिकाक्ष, षडेव वा प्राणाः ॥ ऋक्षशब्देन तदाधारभूतं *भमण्डलमभिधीयते । यावता कालेन तदेकं परिवर्तं करोति तावानाक्षों दिवसः, षष्टिघटिकात्मकः । तत्रैका घटिका षष्टिविनाडय इति स्थिते एकस्या विनाडयाः प्रमाणमुच्यते-एका विनाडिका षष्टिर्मुर्वक्षराणि यावता कालेन षष्टिर्मुर्वक्षराणि उच्चरति मध्यमधारया' पुरुषः तावान् काल ग्राक्षीं विनाडिका । षडेव वा प्राणाः ॥ प्राण उच्छ्वासः । यावता कालेन पुरुषः षडुच्छ्वासान् करोति तावान् विनाडिकाकालः । तेन श्रप्राक्षाँ दिवसः षष्टिर्नाडयः, षट्शताधिकं सहस्रत्रयं विनाडयः, खखषड्घनसंख्याः (21600) प्राणाः । भचक्रलिप्ताश्च तावत्य* एवेति छायाद्यानयने प्राणेष्वपि ज्यादिकं कर्म प्रवर्तते । उक्तं च मूलम्- 1. E. षष्टिश्च व्याख्या-1. E. विभागमार्ययाऽऽह 2. E. स्पष्टार्थमिदं सूत्रम् । 3. A. om. H ° 4 - E मध्यमय धरया 5, E. तवंत SO श्लोकः २] क्षेत्रविभागः ።ꬃ

'प्राणेनैति कलां भम्' (गीतिका० 6) इति। अन्येषां मानानां विनाडिका स्वषष्टिभागपरिच्छिन्नैव भवति ।

                                   [ क्षेत्रविभागः ]

उक्तं कालविभाग^1मुपसंहृत्यामुमेव प्रकारमार्योत्तरार्धेन क्षेत्रेऽप्यतिदिशति^2-

                    एवं कालविभाग:
                       क्षेत्रविभागस्तथा भगणात् ॥ २ ॥

यथा कालविभागो वर्षात् प्रभृत्युक्तः, एवं क्षेत्रविभागो भगणात् प्रभृति प्रतिपत्तव्य:^3 । तद्यथा-एको'^4 भगणो द्वादश राशयः । एको राशिस्त्रिशद् भागाः, एको भागः षष्टिः कलाः । एतच्च दशगीतिकायामुक्तं ‘शशिराशय:' (गीतिका० 6) इत्यत्र्त । एका कला षष्टिविकला:, एका विकला षष्टिस्तत्परा इत्यवयवान्तरमभिधानान्तरात् सिद्धम् । उक्तं च-

         भगणो राशिर्भागः कला च विकला च तत्परा चैव | 
         क्षेत्रस्यैताः संज्ञाः कालविभागेन तुल्याः स्युः ||
इति द्वितीयं सूत्रम् || २ ||
                                    [ ग्रहयोगः ] 

द्वियोगपरिज्ञानायार्यापूर्वार्धेनाह-

         भगणा द्वयोर्द्वयोर्ये
             विशेषशेषा युगे द्वियोगास्ते ।

द्वयोर्द्वयोर्ग्रहयोः अधिकसंख्येभ्यो गीतिकोक्तभगणेभ्योऽल्पसंख्यान् भगणान् विशोध्य ये यावन्तः शेषभगणाः ते तावन्तो युगे द्वियोगाः द्वयो^5र्द्वयोर्ग्रहयो-

व्याख्या-1. D. विभागप्रकार

     2. E. क्षेत्रेऽप्युक्तरार्धेनातिदिशति 
     3. B. प्रभृति वक्तव्यः; C. प्रभृति प्रतिवक्तव्यः 
     4. C. एकैको 
     5. A.B.C. Hapl. om. of द्वयोः ; E. तयोः

आयं० - ११ ER कालक्रियापादे Tro र्युगसम्बन्धिनो योगा भवन्ति। इष्टग्रहयोर्भगणविशेष एव तयोर्युगे योगसंख्य इत्यर्थ.* । तद्यथा*-गुर्वङ्गारकयोः ‘गगनजलदरसयमाग्नि‘रन्ध्रशशाङ्का' योगाः (19,32,600). एवमन्येषामपि द्रष्टव्यम् । श्रत्रेदं युगद्वियोगैरिष्टद्वियोगानयने त्रराशिकम् यदि युगभूदिनैरिष्टग्रहयोर्युगद्वियोगाः लभ्यन्ते', युग'याताहर्गणेन कियन्त इति लब्धा भगणगतद्वियोगाः । शेषे द्वादशादिगुणिते' राश्यादिलब्धिः । तद्राश्यादिकं

शीघ्रग्रहाद् ज्ञाताद् विशोधयेत् । शेषो मन्दग्रहः । मन्दग्रहे ज्ञाते* युञ्ज्यात् , शीघ्रग्रहो भवतीति ।

[ व्यतीपातः ] व्यतीपातपरिज्ञानायापरार्धमाह'- रविशशिनक्षत्रगणाः सम्मिश्राश्च व्यतीपाताः ॥ ३ ॥ युगे" व्यतीपाताश्च रविशशिनो भगणाः सम्मिश्राः संयुक्ता' भवन्ति । चन्द्रादित्यभगणयोगो** द्विगुणितो युगव्यतीपातप्रमाणमित्यर्थः । तथा च ब्रह्मगुप्तः-- व्यतीपातवैधृतान्यर्कचन्द्रभगणा युता द्विसंगुणिताः । (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, 13. मध्यगति०,41) इति । एवं च स्फुटचन्द्रार्कयोग एकस्मिन् भगणे सति व्यतीपातद्वयाभिधानात् तयोयोंगे चक्रार्ध चक्रे च* व्यतीपात इत्युक्तं भवति । एष च स्थूल: कालः'। सूक्ष्मकालस्तु दानवराजेनोक्त:'— व्याख्या- 1 E. विशेषेण शेष एव 2. B. om. this sentence. 3. E. om. TādēTUTT 4. B. Hufsat 5. A. D. add if 6. E. afia for gT 7. B. C. शेषैः द्वादशगुणितैः 8. E. om. Trà 9. B. ज्ञानार्थमार्यापश्चार्घोनाह ; D. ज्ञानायापराघेनाह ; E. ज्ञानायार्या पश्चाघनाह 10. B. om. gt 11. E. संयुक्ताश्च 12. E. चन्द्रादित्ययुगभगणयोगो 13. B. चक्रऽन्ते च 14. B. E. reqser f'ter: 15, E. om. TĦą RTFfîTfi: श्लोकः ३ ॥ व्यतीपात: एकायनगतौ स्यातां सूर्याचन्द्रमसौ यदा । तद्युतौ' मण्डलं* क्रान्त्यो°स्तुल्यत्वे वैधृताभिधः ॥ विपरीतायनगतौं चन्द्राको क्रान्तिलिप्तिकाः । समास्तदा व्यतीपातो भगणार्ध तयोर्युति:* ॥ (सूर्यसिद्धान्तः, 11.1-2) इति । तदानयनमप्युक्तम् भास्करेन्द्वोर्भचक्रान्तचक्राधविधिसंस्थयोः । दृक्तुल्यसाधितांशादियुक्तयोः" स्वावपक्रमौ ॥ अथौजपदगस्येन्दोः क्रान्तिविक्षेपसंस्कृता ॥ यदि स्यादधिका भानोः क्रान्तेः पातो गतस्तदा ॥ ऊना चेत् स्यात् ततो भावी वामं युग्मपदस्य तु । क्रान्तिज्ये त्रिज्ययाभ्यस्ते परक्रान्तिज्ययोद्धृते ॥ तःच्चापान्तरमधत्व योज्यं भाविनि शीतगौ । शोध्यं चन्द्राद् गते पाते तत्सूर्यंगतिताडितम् ॥ चन्द्रभुक्त्या हृतं भानोलिप्तादि शशिवत् फलम् ॥ तद्वच्छशाडूपातस्य फलं देयं विपर्ययातू ॥ कर्मेतदसकृत् कुर्यात् यावत्क्रान्ती समे तयोः ॥ त्रान्त्योः समत्वे पातोऽथ* प्रक्षिप्तांशोनिते° विधौ ॥ हीनेऽर्धरात्रिकाद्यातो भावी स्यादधिके विधौ । स्थिरीकृत्वार्धरात्रेन्द्वोर्द्वयोविवरलिप्तिकाः ॥ व्याख्या-1. B. C. E. तद्युत 2. B. HUSETT- ; Ptd. edins. HTTS 3. A. B. C. đirằ: 4. Ptd. edns. Frutë erdhja 5. C. The page is left blank after this and the Kalakriyapada is commenced again in the next folio with fresh numbering. 6. A. B. C. पातेऽथ 7. E. Eftirffrì çEM कालकियायादे [ কালীo षष्टिघ्नाश्चन्द्रमुक्त्याप्ताः पातकालस्य नाडिकाः ॥ रवीन्दुमानयोगार्ध षष्टया संगुण्य भाजयेत् ॥ तयोर्भुक्त्यन्तरप्राणैः स्थित्यर्ध नाडिकादिकम् । पातकालस्फुटो मध्यः सोऽपि स्थित्यर्धंबजितः ॥ तस्य सम्भवकालः स्यात् संयुक्तश्चान्त्यसंज्ञितः ॥ स्नानदानजपश्राद्धव्रतहोमार्चनादिषु । प्राप्यते सुमहच्छेयस्तत्कालज्ञानतस्तथा। (सूर्यसिद्धान्तः, 11.6-8a, 9-15, 18) इति । तत्र अर्धरात्रीकरणत्वाद् अर्धरात्रध्रुवं* कृत्वा पूर्वापरकाल' उक्त । औदयिकाभ्यामपि चन्द्राकाभ्यामनेनैव न्यायेन” तस्मात् पूर्वापरो वा' पातस्य मध्यादिक: कालो ज्ञेयः । अस्मिन् व्यतीपातमध्यकाले क्षीरितरु'शाखाछेदे विगत*क्षीरता । एतत्प्रत्यक्षपरीक्षणम् इति तृतीयं सूत्रम् ।। ३ ।। [ उच्चनीचादिपरिवर्त: ] उच्चनीचवृत्तस्य युगपरिवर्तज्ञानार्थमार्या’पूर्वार्धनाह"- स्वोच्चभगणाः स्वभगणै र्विशेषिताः स्वोच्चनीचपरिवर्ताः । स्वकीयस्य मन्दोच्चस्य शीघ्रोच्चस्य वा भगणा गीतिकोपदिष्टाः स्वभगणैस्तदुपदिष्टैः स्वकीयैर्युगभगणैः विशेषिताः स्वीयस्योच्चनीचवृत्तस्य परिवर्ता भवन्ति ।) तस्य ग्रहस्योच्चनीचवृत्तं तावन्तः" परिवर्तान् करोतीत्यर्थः । तत्र चन्द्रस्य मन्दोच्चभगणोपदेशात् “तच्चन्द्रभगणविशेष: तन्मन्दनीचोच्चवृत्त व्याख्या-1. E. होमादिकर्मसु 2. E. Om. 3. D. E. &{ảxIả t{ä 4. A. om... afrTviT 5. E. "adds पातमध्यमकालमानीय 6. D. तस्मात् पूर्वो वा परो वा 7. A. D. E. क्षीरतरु ; C, क्षीरीतरु 8. A. C. fled T 9. A. B. C. D. om. Zaraf 10. पूर्वार्धमाह 11. D. 5 Tak 12. D. om. ē. श्लोकः ४ | gefeiffe: ta युगपरिवर्ताः । इतरेषां षण्णां मन्दोच्चस्य स्थिरत्वात् स्वस्वभगणा एव युगे मन्दनीचोच्चपरिवर्ताः । कुजादीनां' पञ्चानां शीघ्रोच्चभगणोपदेशात् तत्स्वभगणान्तरं तत्तच्छीघ्रोच्चनीचपरिवत*भवन्ति । तत्रायं गतोच्च°नीचपरिवतनयनेऽनुपातः--यदि युगदिनैर्युगपरिवर्ताः, तदा युगयातभूदिनै:* क:* इति लब्धा याता; परिवर्ता: । शेषाद् द्वादशादिगुणितात् तेनैव हारेण राश्यादिक लभ्यते' । तत् तस्य ग्रहस्य मन्दकेन्द्र शीघ्रकेन्द्र वा भवति । द्वियोगन्यायसिद्धस्याप्यस्य' स्फुटोपयोगित्वेनान्तरङ्गत्वात् पृथगभिधानमिति । [ गुरोरब्दः ] गुरुवर्षाण्यपि पश्चाधेनाह गुरुभगणा राशिगुणा स्त्वाश्वयुजाद्या गुरोरब्दाः ॥ ४ ॥ गुरोर्युगभगणाः द्वादशगुणिता आश्वयुजाद्याः ग्रश्वयुगाद्यो" येषां त श्राश्वयुजाद्या गुरोरब्दाः ॥ तत्र मेषस्थे मध्यगुरावश्वयुगब्दः । वृषस्थे कातिकः" । मिथुनस्थे मार्गशीर्षः । ककिस्थे तैषः । सिहस्थे माघः । कन्यास्थे फाल्गुनः । तुलास्थे चैत्रः। वृश्चिकस्थे वैशाखः । चापस्थे ज्येष्ठामूलीय: । नक्रस्थे श्राषाढः । घटस्थे श्रावणः । मीनस्थे* भाद्रपदः । श्रप्रस्योपदेशः:* संहितोक्तफलज्ञानार्थम्। इति चतुर्थ सूत्रम् । ४ ।। [ सौरचान्द्रादिमानम् ] सौर-सावन-चान्द्र'*-नक्षत्रमानविभागमार्ययाऽऽह रविभगणा रव्यब्दा रविशशियोगा भवन्ति शशिमासाः । व्याख्या-1. B. C. om. कुजादीनां 2. B. Hapl. om. Af SIf IAafrI to groft Siff: HEt, next line. 3. A. B. Hfata 4. A. B. युगभूदिनैः; E. कलियातभूदिनैः 5. A. om. 5: 6. C. om. QT 7. A. B. राश्यादिका लाभ्यन्ते 8. A. सिद्धाप्यस्य 9. E. adds yi: 10. E. अश्वयुगब्द आद्यो 11. A. B. C. कार्तकिक: 12. A. B.C. figrita (wr.) 13. B. C. FîrèRT: 14. D. E. tr. SIFRSF ६ Istwa wo रविभूयोगा दिवसा भावर्ताश्चापि नाक्षत्राः ॥ ५ ॥ यावन्तो युगे रविभगणा उपदिष्टास्तावन्तो युगे रब्यब्दाः । तेन यदा मध्यमगत्या स्फुटगत्या वा मेषमर्क: प्रविशति, तदा क्रमान्मध्यस्फुट'- रविवर्षारम्भः । यदा मीनान्तस्थो* भवति तदा तत्समाप्ति; । मेषादिद्वादशराशिस्थितिकालो वर्षः । राशिस्थितिकालो मासः । भागस्थितिकालो दिनम् । कलास्थितिकालो घटिकेत्यवगन्तव्यम् । 'समार्कसमे' (गीतिका० 7) त्यस्यायं प्रपञ्चः । एवं सौरमान'मुक्तम्* । रविशशियोगा भवन्ति शशिमासाः रवेश्च शशिनश्च युगे यावन्तो योगा द्वियोगन्यायसिद्धाः तावन्तो युगे शशिमासा भवन्ति । शुक्लपक्षप्रतिपदाद्युपक्रमः, श्रमावास्यान्तपर्यन्तपर्यवसानश्चान्द्रो मास:” । तद्दिनमेका तिथिः, चन्द्राकन्तिरत्रिशद्भागभोगकालः । तत्कालषष्टिभागो नाड्य:* । तत्षष्टिभागो' विघटीत्येवं* चन्द्रमानम । रविभूयोगा दिवसाः रवेश्च भूमेश्च' युगे यावन्तो योगा द्वियोगन्यायसिद्धास्तावन्तो युगे रविसावनदिवसाः । युगरविभू'भगणयोरन्तरं युगसावनदिवसा इत्यर्थः । त एव भूदिवसा इत्युच्यन्ते । ते च ‘व्योमशून्यशराद्रीन्दुरन्ध्राद्रयद्रिशरेन्दु (लघुभास्करीयम्, 1.14) संख्या; 15,77,91,75,00, अनेनैव सावनेन शास्त्रीयस्सर्वो व्यवहारः । श्रप्रथ यातसावनदिनैः वर्तमानसावनाब्दमासगतज्ञानं तदधिपज्ञानं च* प्रदर्श्यते-‘स्तुत्यो° भूस्थैः कालकृत्' (13,17,416) (Kali3606, A.D. 504) इति व्याख्या-1. E. om. मध्यस्फुट 2. E, मीनान्तगो 3. D. E. TR HTĦ 4. E. om. Ts Ttit 5. B, C, qTrg Tel: - 6. D. Eifeat. T: 7. E. confused : चन्द्राकान्तरद्वादशद्वादशभोगकालः तत्कलाद्वादशभोगकालो घटि(?) तत्षष्टिभागो 8. D, E. विघटिकेत्येवं 9. D. E.ąką 10. A. B. C. om. 11. A. C. तद्दिवसं च ; B. तद्दिवसञ्ज्ञानं च 12. B. C. bēg for ēgt and corresponding 16 for 61' in the figure following. श्लोकः ५ ] सौरचान्द्रादिमानम् ८७

कलियुगगत(1) सावनाद्विशोध्य शेषे 'नीतिगै:' (360) विभक्तेऽब्दाः । तच्छेषे ‘नगै:' (30) हृते(2) मासाः । शेषा वर्तमानसावनमासगत(3) दिनानि । श्रोत्र वर्षादिदिवसस्याधिपतिर्वषधिपति: मासादिदिनस्या(4) धिपतिमसिाधिपति: । 'उक्त च-'ग्राद्यवारवतोब्दादि:'इति । ग्रत्र व 'फले त्रिघ्ने सरूपे सप्तहुते शेषोऽर्काद् वर्षाधिपतिः' । मासफले द्विगुणिते सरूपे सप्तहुते' शेषे वर्षपात्प्रभुति मासप इति ज्ञेयम्' । एवं यस्य ग्रहस्य भगणाः कुभगणेभ्यो विशोध्यन्ते, शेषा*स्तद्ग्रहसावनदिवसा भवन्ति । इति सावनं मानम् ।।' भावर्ताश्चापि नाक्षत्राः । भानामश्विन्यादीनामावतों भावर्त: । चन्द्रभगणभोगकालो नाक्षत्रो मासः । उक्तं च दर्शाद्दर्श चान्द्रस्त्रिंशद् दिवसास्तु सावनो मासः । सौरोऽर्कराशि“भोगान्नाक्षत्त्रं'1 चेन्दुमण्डलतः ॥ इति ।। 1*भचक्रस्यैकः परिवर्तः एको नाक्षत्र'*दिवसः इत्येतद् ‘गुर्वक्षराणि षष्टि:’ (काल० 2) इत्यत्रैवोक्तम् ।। इति पञ्चमं सूत्रम् ।। ५ ।। [ प्रधिमासावमदिनानि । युगाधिमासावमरात्रज्ञानमाह'- अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योऽधिकास्तु ये चान्द्राः । शशिदिवसा विज्ञेया भूदिवसोनास्तिथिप्रलयाः ॥ ६ ॥ व्याक्या-1. A. B. C. D. om कलि; E. कलिगत. 2. E. om. हृते 3. D. E, यात for गत 4. C. D. दिवसस्य 5. E. om. उक्तं च to मासप इति, below. 6. D. वर्षाधिप 7. D, सप्तविभक्ते 8. B. C. ज्ञेयः ; E. श्रप्रवगन्तव्यम् 9. B, शेषात् 10. D. मास for राशि 11. B. भोगा नाक्षत्रं ; C. भोग नाक्षत्रं; E. °भोगा नक्षत्रं 12. E. राशि for भ 13, C, D, om. नाक्षत्र 14. E. ज्ञानमार्ययाह 炫霍 कालक्रियापादे [ কালাe ये' युगरविमासातिरिक्ता युगेन्दुमासास्ते² युगाधिमासा;³ । युगरविशशिमासान्तरं युगाधिमासप्रमाणमित्यर्थः:⁴ । तथा युगभूदिनोना युगशशिदिवसा युगे तिथिप्रलयाः ज्ञेयाः । युग⁵चन्द्रदिनार्कसावनान्तरं युगावमदिनानीत्यर्थः । तद्यथा-रविभगणाः खचतुष्टयरदवेदाः, 43,20,000. शशिभगणाः ‘अङ्गपुष्कररामाग्निशरशैलाद्रिसायकाः', 5,77,53,336. अनयोरन्तरं युगशशिमासाः 'अङ्गपुष्कररामाग्निरामवेदाग्निसायका:', 5,34,33,336. रविभगणा द्वादशगुणिता रविमासाः ‘खचतुष्टयाब्धिवस्वेकशराः' 5,18,40,000. एतान् शशिमासेभ्यस्त्यक्त्वा शेषा युगाधिमासाः ‘षट्त्रिकरामाग्निनवभूतेन्दव:"* 15,93,336. त्रिंशद्गुणिता युगशशिमासा युगतिथयः ‘खाष्टवियद्व्योमखखाग्निखरसेन्दवः' 16,03,00,00,80. अप्रथ भूभगणाः ‘खाम्बरेष्वद्रिरामाश्वियमाष्टतिथयो भुवः' 1,58,22,37,500. एभ्यो' युगरविभगणानपास्य शिष्टानि' रविभूदिनानि ‘व्योमशून्यशराद्रीन्दुरन्ध्राद्रयद्रिशरेन्दव:' 1,57,79,17,500. एतानि युगशशिदिवसेभ्य"स्त्यक्त्वा शिष्टा युगावमाः ‘अम्बराष्टेषुद्वयष्टशून्यशराश्विन:' 2,50,82,580. एवमेते गीतिकोक्तभगणैरेव न्यायतः प्रदशिताः । एतेषां प्रयोजनम् इष्टकालयुगगत*रवि*सावनदिनानयनम् । तच्च प्रदशर्यते-शकाब्दा 'धूसीकाल' (3179) युक्ता' द्वादशगुणिता' वर्तमानाब्दयातैः चान्द्रमासैश्चैत्रादिभिर्युताः' प्रतिराशिताश्च' कार्याः । तैस्त्रैराशिकम्-यदि युगरविमासैः युगाधिमासा लभ्यन्ते, युगयातैः कियन्त इति । लब्धगताधिमाससंयुतः' प्रतिराशितस्त्रिशद्गुणितो वर्तमानचान्द्रमासगतशुक्लप्रतिपदादितिथियुक्तः'* युगयातः"*शशिदिनः । तं प्रतिराश्य त्रैराशिकम्—यदि युगेन्दुदिनैः व्याख्या-1. C. युगे for ये 2. B. क्ताः चान्द्रमासास्ते ; C. क्ताः ते युगेऽधिमासकाः 3. B. मासकाः 4. E. प्रमाणान्तरमित्यर्थः 5. B. C. om. युग 6. D. तिथयः for भूतेन्दवः : 7. B. एतेभ्यो 8. E. om. युग T 9. E. om. शिष्टानि 10. C. D. दिनेभ्यः 11. E. om. कालयुगगत 12. D. om. रवि 13. E. युता 14. D. E. द्वादशघना 15. D. E. चान्द्रश्चत्रादिभिर्मासैर्युताः 16. B. प्रतिशरीरिताश्च ; C. प्रतिशरीरताश्च ; D. प्रतिशरीरिकाश्च, (all wr.) 17. D. युतः for संयुतः 18. D. E. तिथियुतः 19. E. कलियात श्लोक: ६ अधिमासावमदिनानि કહ युगावमा लभ्यन्ते, एर्तः कियन्त इति लब्धयातावमे प्रतिराशिताच्छुद्धे शेषः कलियात*रविसावनदिनगण:* । तस्मिन् सप्तहृते शुक्रादिवारगणना । तदुक्तम् इति । नवाद्रिरूपाग्नियुतं महीभुजां शकेन्द्रनाम्नां गतवर्षसंग्रहम्° ॥ द्विषट्कनिघ्नं गतमाससंयुतं युगाधिमासैर्गुणयेद् द्विराशितम्' । युगार्कमासाप्तगताधिमासकैर्युतं तिथिघ्नं गतवासरान्वितम् ॥ युगावमैस्तं गुणयेद् द्विराशितं' निशाकराहैविभजेत नित्यशः । तिथिप्रणाशापितरतो विशोधिते भवत्यथाह्नां निचयः कलेर्गतः ॥ वदन्ति वारं दितिसूनुपूजितात्* प्रवृत्तिमय्याहुरुदञ्चतो रवेः ॥ (महाभास्करीयम् , 1.4-6) एतदहर्गणानयनम् ग्राधिकावमत्रैराशिकोपेतयुक्तिसिद्धत्वादाचार्येण नोक्तम् । युक्तिश्च युगावमहीनयुगशशिदिनस्य युगार्कसावनत्वोक्तेरिष्टकालेऽपि यातशशिदिनेभ्यस्तत्सम्बन्धिन्यवमे शुद्धे शेषो यातार्कसावनदिनगणो भवतीति । यातशशिदिनानयनमपि यातार्कमासस्य साधिकस्य चान्द्रत्वात् । एकस्य मासस्य त्रिशक्तिथ्यात्मकत्वात् ते° चान्द्रास्त्रिशद्गुणिताः सयाततिथयः शशिदिवसगण इति सिद्धम् । एवमानीताहर्गणेन' त्रैराशिकम् - युगार्कसावनेन यदि। জামান্ডমা-1, Trio - R D. शद्धशेषः ; E. om. शेषः 2. D. ITTF: E. कलियात इष्टसावनान्तिको रविसावनगणः E. श्रप्रस्मिन् 5. E. संग्रहः राशिक:; B.C. रशिक 7. A. B. C. राशिक D. दितिसूनु वासरात् 9. E. तिथ्यात्मकत्वोक्ते: E. सिद्धम् । अनेनाहर्गणेन 11. E. tr. यदि युगार्कसावनेन Vo कालक्रियापादे sţste ग्रहस्य मन्दोच्चस्य शीघ्रोच्चस्य पातस्य वा युगभगणा लभ्यन्ते, ग्रनेनाहगणेन कियन्त इति । लब्धा यातभगणाः । शेषे द्वादशादिगुणिते' राश्यादिलब्धिः । एवं' लङ्कायाँ मध्यमार्कोदयकालिको ग्रहादिमध्यमो भवति । एवमानीतेन्दुमन्दोच्चे रशित्रयं क्षिपेत । पाते राशिषट्कम् । स चक्राच्छोध्यः । शेषो मेषादिकः पातमध्यमः । तदुक्तम्*- पर्ययाहर्गणाभ्यासो ह्रियते भूदिनैस्ततः ॥ लभ्यन्ते पर्ययाः शेषाद्राशिभागकलादयः । भास्करैस्त्रिशता षष्टया संगुणय्य पृथक् पृथक् ॥ तेनैव भागहारेण लभ्यन्तेऽकॉदयावधेः । विलिप्तान्ता ग्रहा मध्याः, शश्युच्चे राशयस्त्रयः ॥ क्षिप्यन्ते, षट् तमोमूतौ, चक्रात् स च विशोध्यते ॥ (लघुभास्करीयम् , 1. 15-17) इति । श्रप्रत्र चन्द्रोच्चस्य कलियुगादौ मेषादिराशित्रयं भुक्त्वा स्थितस्य कलियातदिनानीते° कक्यििदके° मध्यमे मेषादित्वाय° तत्क्षेपः । विलोम*राशिषट्र्क भुक्त्वा स्थितस्य तस्य' पातस्य" कन्यादिके मध्यमे मीनादित्वाय तत्क्षेपः । चक्रशोधनं तु' मेषादित्वायेत्यवगन्तव्यम् । एतन्मध्यमानयनमपि न्यायसिद्धत्वात् सूत्रकृता नोक्तम् ।। इति षष्ठं सूत्रम् ।। ६ ।। [ संवत्सरप्रमाणम् ] मनुष्यपितृदेवानां संवत्सरप्रमाणमाह'- रविवर्षे मानुष्यं तदपि त्रिंशद्गुणं भवति पित्र्यम् । व्याख्या-1. A. द्वादशगुणिते 2. E. HIT Tą for qaf 3. B. C. आनीते इन्दु 4. E. तदप्युक्तम् - 5. E. कलियाते 6. B. om. F#affo. 7. E. om. èfèktąIT 8. B. विलोमं; D, विलोम: 9. B. om. FÖRF 10. D. E. भुक्तवतः पातस्य 11. E. चक्रविशोघनमपि 12. E. प्रमाणमार्ययाह श्लोकः ७ ।। संवत्सरप्रमाणम् $ፃ पित्र्यं द्वादशगुणितं दिव्यं वर्षे समुदृष्टं ॥ ७ ॥ पूर्वोपदिष्टम् रविवर्षे * मनुष्याणाम् वर्षप्रमाणम् भवति । तन्मानुष्यम् वर्ष त्रिशद्गुणितम् पित्र्यम् एकम् वर्षं स्यात्' । रविवर्षाणि त्रिशत् पित्णामेकं वर्षम् इत्यर्थः । पित्णामेकम् वर्ष द्वादशगुणितम् देवानामेकतम् वर्षम्* ॥ रविवर्षाणाम् षष्टिशतत्रयम् देवानामेकम् वर्षमित्यर्थः । एतद् गोलपादे व्यक्तम्' । एवम् सप्तमम् सूत्रम्। ७ ।। [ कल्पप्रमाणम् ] कल्पप्रमाणानयनमाह'- दिव्यं वर्षसहस्रम् ग्रहसामान्यं युगं द्विषट्कगुणम् । अष्टोत्तरं सहस्रं ब्राह्मो दिवसो ग्रहयुगानाम् ॥ ८ ॥ वर्षाणां सहस्रं वर्षसहस्रम् । दिव्यं देवकालभवमित्यर्थः । तद् द्वादशगुणितम् युगप्रमाणम् भवति । ग्रहसामान्यं यस्यादावन्ते च ग्रहास्सर्वे समलिप्तीभूताः तत्र’ प्रहसामान्यं युगं रविवर्षाणां खचतुष्टयरदवेदसंख्यम् (43,20,000) । तेषां प्रहयुगानाम् अष्टोत्तरं सहस्रं ब्राह्मो दिवसः ॥ तावत्प्रमाणा रात्रिश्च । तस्य विधेरहोरात्रं कल्पद्वयमित्युक्तम् ॥* एवमष्टमं सूत्रम् ॥ ८ ॥ व्याख्या-1. A. C. पूर्वोपदिष्टम् - 2. E. रवेवर्षे 3. भवति for स्यात् 4. D. E. add Haft 5. E. adds sci: 6. E. चतुर्युगब्रह्मदिनप्रमाणमार्ययाह 7. D. 8. E. has an entirely diff, version of the commentary : दिव्यानां वर्षाणां सहस्रं द्विषट्कगुणम् द्वादशगुणितम् ग्रहसामान्यम् युगम् भवति । दिव्याब्दाना द्वादशसहस्राणि एकरुय ग्रहसामान्ययुग रुय प्रमाणमित्यर्थः ॥ एतेषां ग्रहयुगानामष्टोत्तरं सहस्रे ब्राह्मो दिवसः । ब्रह्मदिवसप्रमाणमित्यर्थः ॥ ‘काहो मनवो ढः' (गीतिका० 5) इत्यस्यैवायं प्रपञ्चः । ग्रहसामान्यं युगमिति कोऽर्थः ? योगो युगम् । लङ्कामध्यमाकर्णोदयकाले मीनमेषसिद्धिस्थो [?सन्धिस्थो ] यो ग्रहो यावद्भिः दिनैः पुनस्तस्मिन्नैव ९२ कालक्ष्याषहे { কাল০ [ उत्सपिण्याविविभागः ] उत्सपिण्यादिविभागमाह— उत्सर्पिणी युगार्ध पश्चादपसर्पिणी युगार्ध च । मध्ये युगस्य सुषमा दावन्ते दुःषमेन्दूच्चात् ॥ & ॥ यस्मिन् काले प्राणिनामायुर्यशोवीर्यादीन्युपचीयन्ते स काल उत्सपिणीसंज्ञ:* । यस्मिन्नपचीयन्ते सोऽपसपिणीसंज्ञः। युगस्य पूर्वमर्धमुत्सपिणीसंज्ञ:* कालः, श्रप्रपरार्ध*मपसपिणीसंज्ञः° । युगस्य मध्यमत्र्यंशः सुषमाकालः, श्राद्यन्तौ त्र्यंशौ दुःषमा-संज्ञौ । एतत्सर्वमिन्दूच्चात् प्रभृति प्रतिपत्तव्यम्' । ग्रस्यार्थोऽभियुक्तैनिरूप्य वक्तव्यः' । इति नवमं सूत्रम् ।। ९ ।। [ प्रार्यभटीयप्रणयनकालः ] श्रप्राचार्यार्यभटः स्वशास्त्रप्रणयनमाह'- षष्ट्यब्दानीं षष्टि र्यदा व्यतीतास्त्रयश्च युगपादाः । व्यधिका र्विशतिरब्दा स्तदेह मम जन्मनोऽतीताः ॥ १० ॥ काले तत्रैव योगमेति, तावद्दिनं तद्ग्रहयुगम् । तच्च रवेः ‘धीजगन्नूपुरम्' (210.389) इति । चन्द्रयुगं 'स्मरोत्तमं शङ्करम्' (21,55,625) इति । श्रन्येषामपि कुट्टाकारोक्तं युगमानं द्रष्टव्यम् । एवं द्वित्र्यादिग्रहयुगम् ॥ एवं सप्तग्रहाश्चन्द्रोच्चपातसहितं मध्यमाकॉदयवेलायां मीनमेषसन्धिस्थाः पुनर्यावता कालेन तस्यामेव वेलायां तत्रैव योगं गच्छन्ति तावान् कालो ग्रहसामान्यं युगमिति । एतत्सर्वं कुट्टकजगणिते विस्तरेणास्माभिर्दशितम् । व्याख्या--1. E. विभागमार्ययाह 2. B. Hapl. om. TÄTT: [qft:HT to TiTT: FIFA, next line. 3. E. om. av: 4. E. ग्रपरमर्घ 5. E. सप्पिणीकाल: 6. A. E. प्रतिवक्तव्यम् 7. E. adds श्रप्रस्माभिस्तु न ज्ञायते । 8. E. प्रणयनकालमार्ययाह श्लोकः १० ] भार्यमटीयप्रणयनकालः ९६

इह वतॆमानेऽष्टाविशे युगे" युग" चतुथॆभागत्नयं" षष्टघम्दानां षष्टिश्च यवा गताः, तदा मम“ जन्मनः प्रभृति वयधिका विशतिरब्दा गताः वतॆमानयुगचतुथॆपादस्य कल्याख्यस्यः षट्‌छताधिकसहस्रत्नयसम्मितेषु सूयाॆब्देषु गतेषु त्नयोविंशतिवषैण मया शास्त्नं प्रणीतमित्यथैः ।

किमनेन प्रयोजनम्‌ ? उच्यते । श्रस्मिन्‌ काले गीतिकोक्तभगणैश्त्रंशि- कैनानीता" ग्रहोच्चपातमध्यमा; शुद्धाः । मकरादावुत्तरायणं, कर््याॆदौ दक्षिणायनं च स्थितम्‌ । इत° उत्तरं ग्रहादिमध्यमेष्वयनद्रये च किञ्चित्‌ सम्प्रदायसिद्धं क्षेपशोधनमस्तीति ज्ञापनम्‌, तनच्िष्येण लल्लाचार्येण शिष्यधी- वुदिदाख्ये महातन्त्रे" ग्रहादिमध्यमेषु तत्प्रभृतिक्षेपशोधनोक्तेः" । तथा च तद्वाक्यम्‌ -- 420 25 शाके नखा शशिनोऽकषदसै- 114 96 स्तसुङ्धतः कृतशिवेः तमसः षडद्धैः । 47 शेलाश्धिभिः सुरगुरोर्मुणिते "सितोच्चात्‌ 153 250 शोध्यं त्रिपञ्चकूहतेऽध्रशराक्षिभक्ते ॥ 48 स्तम्बेरमाम्बुधिहते क्ितिनन्बनस्थ

20 सुरथात्मजस्थ गुणितेऽम्बरलोचनेश्च 1

&. 0णा. युग

ष्याल्या--1. ^. ©. विरातियुगे 2 3. 2. ए. चतुर्भागास्त्रयः 4. ^. 8. €. ग. मम 5. ^. 8. णण. स्य 6. .0.9. भगण- 0 भगणैः 7. . त्रं रारिकानीता 8. ८. तत ण इत

9, 8. ज्ञापयितुम्‌ । श्रत प्रमाणम्‌ -- 10. . ग्रहतन्त्र 11. ए. प्रहमन्दशीघ्नोज्चेषु तावत्‌ क्षेपशोधनमुक्तम्‌ ।

12. £. ग. च

13. 7. 0४7. एः सितोच्ात्‌ 1० त्रिपञ्च, 161९1 11०९. 14. ८. शोध्यः VYť qërfaqë [ কাল০ 430 व्योमाग्निवेद'निहते विदधीत लब्धं शीताशुसूनुचलतुङ्गकलासु वृद्धिम् । (शिष्यधीवृद्धिदम् , ग्रहगणितम् , मध्यमाधिकारः, 59-60; उत्तराधिकारः 18-19) इति । ननु षट्छताधिकसहस्रत्रयात् शककालात् प्रागतीतकलियाताब्दान् विशोध्य शेषाः 'चन्द्रयमाब्धि' संख्या: (421). ग्रत्र तु 'नखाब्धि' (420). इत्युक्तम्। सत्यम् । एकमेवात्र न्यूनम् । तथाप्युक्तिसौकर्यात् स्वल्पान्तरमिति तथाभिधानं कृतम् । ग्रयनक्षेपशोधनमपि सम्प्रदायविद्धिनिबद्धेनार्या’द्वयेनाऽऽह"- 3600 5808 कल्यब्दात् खखषट्कृतिहीनाद् वसुशून्यनागशरभक्तात् । 1452 शेषे द्विबाणशत्रकैः पदं भुजाब्दा? द्विसंगुणिताः । शशिसूर्यहृता लब्ध भागाविफल भुजाफलवत् । ऋणधनमयनध्रुवयोः कुर्यात् ते दृक्समे भवतः ॥ इति । श्रप्रतो° ग्रहादिमध्येष्वयनद्वये च'° सम्प्रदायसिद्धं' क्षेपशोधनं'* कर्तव्यम् । इति दशमं सूत्रम् ।। १० ।। TaTETT-1. A. B. C. Fly for à 3 ; Ptd. edn. reads NHyfforistigà etc. D. त्रयाब्दात् ; E. सहस्रशतात् त्रयात् A. B. C. शककालाब्दात् 2 3 4. A. C. कलियुगाब्ददिनान् (wr) ; E. प्रागतीताब्दान् नवाद्येकाग्नीन् 5. E. निबद्धार्या 6. D. E. द्वयेन प्रदशर्यते 7. A. B. भुजाब्दाद् 8. A. E. at Tcl 9. D. श्रप्रत्रोक्त- ; E. ततो 10. A. B. om. T; C. àrī 11. E. सिद्ध- 12. E. सिद्धः क्षेपः शोधनं वा སྣས༽ག; གའ། 1 युगाद्यारम्भकालः &ዟ [ युगाद्यारम्भकालः ] युगाद्यारम्भकालसाम्यं कालानन्त्यं चाऽऽह'- युगवर्षमासदिवसाः समं प्रवृत्तास्तु चैत्र'शुक्लादेः । कालोऽयमनाद्यन्तो ग्रहमैरनुमीयते क्षेत्र । ११ ॥ चैत्रशुक्ल*प्रतिपदादौ युगादयः समं प्रवृत्ताः ॥ अयमनाद्यन्तः कालः क्षेत्रे गोल*स्थितैर्ग्रहभै'रनुमीयते । "एतदुक्तं भवति--यद्यप्यनाद्यन्तः कालः तथापि ज्योतिश्चक्रस्थैः ग्रहादिभि“रुपाधिभूतैः कल्पमन्वन्तरयुगवर्षमासदिवसादिरूपेण परिच्छिद्यत इति । 'कल्पो नाम सर्वेषां ग्रहाणां सर्वमन्दोच्चपातसहितानां निरंशत्वो°पाधिकः"° । मन्वन्तरं तु युगसमुदायः तन्मनुराजकत्वोपाधिकः । युगं तु सप्तानां ग्रहाणां इन्दूच्चपातसहितानां निरंशत्वोपाधिकः' । वर्षः:* रव्यब्दो रविभगणभोगोपाधिक:* इत्यादि द्रष्टव्यम्। एवमेकादशं सूत्रम् । ११ । [ ग्रहाणां समगतित्वम् ] ग्रहाणां समगतित्वमाह'*- षष्ट्या सूर्याब्दानां प्रपूरयन्ति ग्रहा भपरिणाहम् । दिव्येन नभः परिधिं समं भ्रमन्तः स्वकक्ष्यासु ॥ १२ ॥ मलम- 1. E. चान्द्र for चत्र व्याख्या-1. E. चार्ययाह 2. D. adds & 3. D. mà 4. A. ग्रहैः; B. ग्रहभैः 5. B. तदुक्तं 6. E. Wể: 7. D. adds keT: ; E... adds ka 8. E. om. Rằ 9. A. frt star (wr.) 10. A. Hapl. om. Trfat: ...to Trfat: Alf, next line. 11. , D. adds 36TST 12. D. om. qf: 13. A. भगणोपाधिक: 14. E. गतित्वमार्ययाह कालक्रियापादे [ ቐ†ቋe स्वकक्ष्यासु तुल्यसंख्येन प्राङ्मुखेन गमनेन गच्छन्तो प्रहाः सूर्याब्दाना षष्ट्या भपरिणाहं नक्षत्रकक्ष्यां पूरयन्ति* ॥ दिव्येन पूर्वप्र°दशितेन ग्रहसामान्ययुगेन नभ:परिधिमाकाशकक्ष्यां पूरयन्ति । एतदुक्तं भवति--स्वस्वकक्ष्यासु योजनात्मकेन गमनेन समं गच्छन्तो ग्रहाः युगेन श्रप्राकाशकक्ष्यातुल्यानि योजनानि गच्छन्ति । सूर्याब्दानां षष्टच्या नक्षत्रकक्ष्यातुल्यानि योजनानि गच्छन्ति’ । श्रप्रत्र खकक्ष्या दशगीतिकायामुपदिष्ट: 'शशिराशयष्ठचक्रम्' (गीतिका० 6) इत्यत्र । सा च ‘श्रानूना तत्समा नारी साध्वी' सर्वप्रियानना" (124,74,72,05,76,000) इति । तया त्रैराशिकम्-यदि युगभूदिनैरेतावन्ति योजनानि प्राङ्मुख गच्छन्ति, तदा एकदिनेन' कियन्तीति । लब्धानि सर्वग्रहाणाम् एकदिनगतियोजनानि, 7906. श्रप्रनेन गमनेन सर्वे ग्रहादयः स्वासु कक्ष्यासु प्राङ्मुखं गच्छन्तः युगेन ग्राकाशकक्ष्यातुल्यानि योजनानि गच्छन्ति । ग्रतः समगतयो* ग्रहाः । इति द्वादशं सूत्रम्। १२ । [ ग्रहाणां योजनात्मकं समगतित्वम् ]] समगतित्वात् तुल्यभगणोपदेशाद् यत् सिद्ध' तत्सञ्चार'मण्डलाल्पत्वमहत्त्वम्," उपर्यधोभावावस्थानम्' अल्पमहाकालपरिपूरणं चाऽऽह"- मण्डलमल्पमधस्तात् कालेनाल्पेन पूरयति चन्द्रः । उपरिष्टात् सर्वेषा महच्च महता शनैश्चारी ।। १३ ॥ TTTTTT-1. A. B. C. Hapl. om. of F3F3Fqir 2. E. Hapl. om. Taff (... to gCastil, next line. 3. D. om. S 4. A. B. C. AqfFET; E. adds fèt 5. D. E. सार्वा 6. E. प्रिया मिता 7. D. तदेकेन दिनेन ; E. तदैकेन दिनेन 8. E. adds Tā 9. Mss. corrupt : A. C. qèRTIgfa ; B. qèRTreat feta ; D. पदेशाभ्यां सिद्ध; E. पदेशासृभ्यां सिद्धि 10. B. C. D. EIS-sfo 11. A. B. C. ल्पमहत्वम् 12. D. TąFref 13. E. चार्ययाह श्लोकः १३ ] ग्रहाणां समगतित्वम् §VB 'खयुगांशे ग्रहजवः' (गीतिका० 6) इत्यत्र स्वकक्ष्यानयनमुक्तम् । तत्रेदं त्रैराशिकम्-यदि युगभगणैराकाशकक्ष्यातुल्यानि योजनानि* प्राङ्मुखं गच्छन्ति, तदा एकेन भगणेन कियन्ति° इति । लब्धानि* कक्ष्यायोजनानि भवन्ति । तत्र बुधादिभगणेभ्यः चन्द्रभगणानां* संख्याबाहुल्यात् तैः खकक्ष्याया भागे हृते यावन्ति योजनानि लभ्यन्ते तावद्योजनपरिच्छिन्न मण्डल' इतरमण्डलेभ्योऽल्पं भवति । श्रप्रल्पत्वादेव तेषामधश्च तिष्ठति । तत्त्रस्थ'श्चाल्पेनैव कालेन एक परिवर्त' पूरयति” । शशिभगणेभ्यो"ऽल्पसंख्या शुक्रादिभगणेभ्यो महान्तो बुधभगणाः । तैः “खकक्ष्यातो लब्ध'योजनपरिच्छिन्नं बुधस्य मण्डल चान्द्रमण्डलान्महान् भवति, उपरि चावतिष्ठते' । चन्द्रकालादधिकेन कालेन तत्स्थ एक परिवर्त' पूरयति । एवं ततो महत् शुक्रस्य मण्डलम् । अत एव तयोरुपरि स्थितिः । कालश्च बुधाद् भूयान् । ततो रवेः, ततः कुजस्य, ततो गुरोः, ततश्शनेः । तन्मण्डलं महदुपरि चावतिष्ठते । महतश्च कालेन “तत्स्थ एकं परिवर्त" पूरयति । ततोऽयं सूत्रार्थः--अल्पं सर्वेभ्यो मण्डलेभ्यो'ऽल्पपरिमाणम्, ग्रत एव सर्वेषामधः स्थितम् मण्डलम्, श्रप्रल्पेन कालेन इतरैस्तुल्यगतिश्चन्द्रः पूरयति । महत्' सर्वेभ्यो मण्डलेभ्यो महापरिमाणम्, अत एव सर्वेषामुपरि स्थितं मण्डल, महता कालेन, तत्र भ्रमन् इतरतुल्यगतिः शनैश्चरः पूरयति । एवं बुधादयोऽपि व्याख्या—1. E. प्रदशितम् for उक्तम् । 2. E. योजनानां ग्रहा: for योजनानि 3. A. C. कियन्तः 4. D. मण्डलानि for लब्धानि; E. लब्घा: 5. B. च भूभगणानां (wr.) 6. A. C. fyrirqUS; D. om. HUSf 7. A. FTITUTTETT; E. om. F2FFRIVą 8. A. B. C. एतत्परिवर्त 9. B. Tigriff ; D. adds fè 10. E. एभ्यो for शशिभगणेभ्यो 11. A. B. C. om. ā 12. B, get for vet 13. A. E. यावतिष्ठते 14. A. frtf 15. E. om. ITTEet to RTfRTR:, five lines below, and has in its place Russi 16. A. fryi 17. B. Hapl. om. of USềTraît 18. A. C. D. om. महत् अर्थ०-१३ St. कालक्रियापावे [ काल० उक्तेन प्रकारेण परिभ्रमन्तीति' ज्ञेयम् । एतत्सर्वं समगतित्वाद् भगण*वैषम्याछचोपपन्नम् ।। इति त्रयोदशं सूत्रम् ।। १३ ।। [ ग्रहाणा कलात्मक भिन्नगतित्वम् | योजनगत्या तुल्यगतीनामपि ग्रहाणां कलात्मिकाया दिवसगतेर्वेषम्यनिदानमाह— ग्रल्पे हि मण्डलेऽल्पा महति महान्तश्च राशयो ज्ञेयाः । श्रंशाः कलास्तथैव च।' विभागतुल्याः स्वकक्ष्यासु ।। १४ ॥ अल्पपरिमाणे' हि मण्डले राशयो भागा: कला'श्चाल्पप्रमाणा:, महति मण्डले महाप्रमाणाश्च ज्ञेयाः । तस्मिन् मण्डले । किं तेषां प्रमाणम् ? तत्त्राह-- विभागातुल्याः स्वकक्ष्यासु स्क्स्वकक्ष्यासु द्वादशादिविभागतुल्यप्रमाणाः । तत्तत्कक्ष्या'. द्वादशांशस्तत्तत्कक्ष्याराशि'योजनप्रमाणम्' । षष्टिशतत्रयांशो भागयोजनप्रमाणम् । खखषड्घनांश: (21,600) कलायोजनप्रमाणं भवति । तद्यथा-चन्द्रस्य कक्ष्या” खत्रयषड्घनयोजनपरिच्छिन्ना, 216,000. एतद्द्वादशभागो राशियोजनप्रमाणम्, ग्रष्टादशसहस्रसंख्यम्, 18,000; षष्टिशतत्रयांशो (360) भागयोजनप्रमाणं, षट्शतानि, 600; खखषट्(21,600)घनांशः कलयोजनप्रमाणं, दश, 10. m— 1. B. Tậą tą for Tđą, and om. Tą TUTTGAT — 1. D. TSqfR EHFtîfèT; E. om. the word. 2. A. भ्रमण for भागण 3. D. वैषम्यमाह; E. निदानमार्यासूत्रेणाह 4. D. qfavTrẹ 5. E. om. aff 6. E. सर्वोत्कक्ष्यायां for तत्तत्कक्षया 7. A. om. RfT 8 A. Pratort:; E. Hapl. om. of thTyra (to ornfor viserart, three lines below. 9. B. om. Far ETAq to seet SKIEEEt, next line. श्लोकः १४ ] प्रहाणा कलात्मको भिन्नगतित्वम् VV एवं* शनिकक्ष्या ‘वह्निनन्दवेदाब्धिभवेषुवसुसंख्या:, 8,51, 14,493. श्रप्रस्य द्वादशांशः तत् कक्ष्याया राशेरेकस्य योजनप्रमाणम्, ‘वेदनगवसुयमनन्दव्योममुनय:' 70,92.874 { } ], षष्टिशतत्त्रयांश एकभागे-योजनप्रमाणं ‘नन्दाश्विवेदर्तुवह्नियमाः' 2,36,429. खखषड्घनांशं* कलायोजनप्रमाणं 'व्योमाब्धिनन्दरामा:" 3940. एवमन्येषामपि कक्ष्याप्रमाणमानीय द्वादशादिभिविभज्य राश्यादियोजनमानं ज्ञेयम् * । यस्मादेवं? राशिभागादयः स्वमण्डले विभागतुल्याः, तस्माद्योजनगतेस्तुल्यत्वेऽपि राश्यादिगते'र्वैषम्यमुपपन्नम् ।। इति चतुर्दशं सूत्रम् ।। १४ । [ ग्रहकक्ष्याक्रमः | एवमुपपादित*मुपर्यधोभावक्रममार्यया स्पष्टयति भानामधः शनैश्चर सुरगुरु-भौमा-र्क-शुक्र-बुध-चन्द्राः । तेषामधश्च भूमि मॅधीभूता खमध्यस्था ॥ १५ ॥ भानाम् श्रप्रश्विन्यादिनक्षत्राणामधः क्रमेण शनैश्चरादयः स्थिताः । सर्वेषामुपरि *भकक्ष्यामण्डलम्' । तस्याधः शनेः । तस्याधो गुरोः । तस्याधः कुजस्य" । तस्याधो रवेः । तस्याधः शुक्रस्य । तस्याध्रो बुधस्य । तस्याधश्चन्द्रस्य । तेषां सर्वेषामधो भूमि: मेधीभूता मेधीतुल्या खमध्यस्था ग्राकाशमध्यस्थिता" । व्याख्या-1. E. om. एवं 2. D. E. त्रयांश (E. शो) भागस्र्यंकस्य 3. D. घनांश: ; E. घनभागः 4. E. adds : तत् त्रिशता विभज्य भागप्रमाणम् , षष्टया विभज्य कला योजनप्रमाणमवगन्तव्यम् । 5. E. tr. : एवं यस्मात् 6. E. om. Trà: 7. D. qaqfặd 8. A. B. C. om. H 9. A. B. C. om. मण्डलं 10. E. भौमस्य for कुजस्य 11. A. B. C. Hapl. om. f: [àreft...to è: qftēT:, two lines below, 12. D, मध्यस्था Tod ak হীহাখিলাজমিঘাঃ ፃeዋ गुरुकुजाः' पुनरप्यावर्तन्ते । ततो रविदिनाद्यहोराधिपति:* क्रमेण प्राप्त°स्तद्दिनहोराधिपो* रविः । एवं वाराधिपात् प्रभृत्यनेन क्रमेण चतुर्विशतिः प्रतिदिनं होरेशा अवगन्तव्याः । अनेनैव शीघ्रक्रमेण पूर्वाहिनाधिपाच्चतुर्था ग्रहा उत्तरोत्तरदिनस्याधिपतयो भवन्ति । शनैश्चरवारस्य शनिः, तदुत्तरस्य दिनस्य तच्चतुर्थो रविः, तदुक्तरस्य दिनस्य तच्चतुर्थ:* चन्द्रः” इत्याद्यवगन्तव्यम् । एते च होरेशा वारेशाश्च लङ्काकर्कोदयादारभ्य* प्रवृत्ताः । उक्तं च— आदित्यशुक्रेन्दुजचन्द्रसौरजीवावनेयाः स्युरहनिशासु । होरेश्वरास्तद्दिवसाधिपादि'क्रमोदितास्तत्र चतुर्गुणाः षद् ॥ इति षोडश सूत्रम्। १६।। [ ग्रहभ्रमणप्रकार: ] एवं चन्द्रादीनां कक्ष्यामण्डलानि प्रत्येक मेकैकभगणात्मकानि प्रदशितानि । त्रैराशिकेन सवें ग्रहा आनीता भगणाद्या विकलान्ताः । तेषु भगणानपास्य शेषो राश्यादिको मध्यमो” यावान् तावद्राशिभागकलाविकलापरिच्छिन्ने ज्योतिश्चक्रप्रदेशे ग्रहो वर्तत इति दशितम्'1 । स तु तत्र प्रदेशे न दृश्यत इति दृक्साम्यार्थं स्फुटीकरणप्रकरणमारश्यते । तथाऽऽह° ब्रह्मगुप्तः यस्मान्न मध्यतुल्यः प्रतिदिवसं दृश्यते प्रहो भगणे ॥ तस्माद् दृक्तुल्यकरं'* वक्ष्ये मध्यस्फुटीकरणम् ॥ (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, स्पष्ट० 1) इति । तत्र प्रथमं दृग्वैषम्यकारणमार्ययाऽऽह कच्याप्रतिमण्डलगा भ्रमन्ति सर्वे ग्रहाः स्वचारेण । unsat-1. A. C. Krfigy at T: (wr.); B. Rtf13 IT: (wr.) 2. E. होराधिपः 3. E. क्रमप्राप्त: 4. E. दिनाधिपो 5. B. C. D. E. पूर्वदिनाधिपा 6. E. तस्माच्चतुर्थः 7. A. C. Om. F.: 8. A. B. C. virgaretta 9. E. पद्या: 10. E. om. मध्यमी 11. E. Waffes 12. E. AATE 13. D. SFRIé श्लोकः १८ ] प्रतिमण्डलसंस्थानम् १०३ ।। प्रतिमण्डलस्य मध्यं घनभूमध्यादतिक्रान्तम् । १८ । पूर्वप्रदशितेन कक्ष्यामण्डलेन तुल्यपरिमाणमेषां ग्रहाणां प्रतिमण्डलम्' ॥ तस्य प्रतिमण्डलस्य मध्यं घनरूपाद् भूमध्यादतिक्रान्तं ग्रतिक्रम्य स्थितम् । कक्ष्यामण्डलस्य त्रैराशिकेन व्यासार्धमानीय भूमध्यमेव मध्यं कृत्वा लिखितं वृत्तं कक्ष्यामण्डलं नाम° । तेनैव व्यासार्धेन भूमध्याद् वक्ष्यमाणमन्तरमतिक्रम्य तत्र केन्द्रं कृत्वा यद्वृत्तमालिख्यते तत् प्रतिमण्डलं भवति । इत्यष्टादशं सूत्रम् । १८ । [ स्फुटमध्ययोरन्तरम् | प्रतिमण्डलभूमध्ययोरन्तरप्रमाणं मध्यम°स्फुटान्तरप्रमाणं चाह'- प्रतिमण्डलभूविवरं c . व्यासार्ध स्वोच्चनीचवृत्तस्य । R वृत्तपरिधौ ग्रहास्ते s मध्यमचाराद् भ्रमन्त्येव ! १६ ॥ प्रतिमण्डलमध्यस्य भूमध्यस्य चान्तरालं स्वकीयस्वोच्चनीचवृत्तस्य व्यासार्धम् । उच्चनीचवृत्तानि सर्वेषां ग्रहाणां झार्धेनापवर्त्य दशगीतिकायामुपदिष्टानि ‘झार्धानि मन्दवृत्तम्' (गीतिका० 10) इत्यत्र । तत्र स्वकीयस्योच्चनीचवृत्तस्य त्रैराशिकेनानीतं व्यासार्ध भागात्मक प्रतिमण्डलमध्यस्य भूमध्यस्य चान्तरालप्रमाणं भवति । ते' ग्रहा वृत्तपरिधौ स्वोच्चनीचवृत्तपरिधौ मध्यमचाराव् भ्रमन्ति । स्वोच्चनीचवृत्ते खखषड्घन (21,600) कला'परिच्छिन्ने सर्वे स्फुटग्रहा: स्वमध्यमया गत्या* प्रतिदिवसं गच्छन्ति' । स्वकेन्द्रभुक्तितुल्यमध्वानं प्रतिदिवसं गच्छन्तीत्यर्थः । एवमेकोनविशं सूत्रम् ।। १९ ।। मूलम्- 1. D. E. चारं (D. चारात् rev. to चारं) a Teat-1. D. E. add Haft 2. E. om. FTP 3. A. om. Het ; C. D. E. Het 4. E. चार्ययाह 6. A. doit for à : 8 E. Om SF 5. A. B. C, tr. : व्यासार्ध त्रैराशिकेनानीत 7. D. E. Tą 9. A. मध्यकालगत्या ; B. मध्यय गत्या 10. B. Hapl. om. ITGEft Et " to fHeil "GGrsteå, next line. Գo * कोलकियापादे [ काल० | ग्रहभ्रमणप्रकार: ] तद्भ्रमणप्रकारमाह यः शीघ्रगतिः स्वोच्चात् प्रतिलोमगतिः स्ववृत्तकक्षयायाम् । अनुलोमगतिर्दूते मन्दगतियों ग्रहो भ्रमति ॥ २० ॥ यो ग्रहः स्वोच्चात् शीघ्रगतिः स्ववृत्तकक्ष्यायां स्वमन्दनीचोच्चवृत्ते' प्रतिलोमगतिर्भवति । यया दिशा मन्दोच्चं गच्छति तत्प्रतिलोमं तत्परिधिस्थितः स्फुटग्रहः स्वकेन्द्रगत्या* गच्छतीत्यर्थः । यो ग्रहः स्वोच्चान्मन्दगतिः स्वशीघ्रनीचोच्चवृत्तपरिधौ ग्रनुलोमं गच्छति यया' दिशा शीघ्रोच्चं गच्छति । तत्परिधिस्थितस्फुटग्रह:* तया दिशा' स्वकेन्द्रभ्रुक्त्या* गच्छतीत्यर्थः । एवं विशं सूत्रम् । २० । [ नीचोच्चवृत्ते मध्यग्रहः ] नीचोच्चवृत्तभ्रमणप्रकारं' तन्मध्यावस्थानप्रदेशं चाह"- अनुलोमगानि मन्दात् VA शीघात् प्रतिलोमगानि वृत्तानि । कदयामण्डललग्न स्ववृत्तमध्ये ग्रहो मध्यः ॥ २१ ॥ मन्दनीचोच्चवृत्तानि मन्दात् मन्दोच्चापेक्षया अनुलोमगानि मन्दोच्चदिशा गच्छन्ति । शीघ्रात् शीघ्रोच्चात् प्रतिलोमगानि शीघ्रनीचोच्चवृत्तानि कक्ष्यामण्डलै लग्नस्य वृत्तस्य' मध्ये ग्रहो मध्यः मध्यमग्रहोऽवतिष्ठते । व्याख्या-1. E. प्रकारमार्ययाह 2. E. वृत्तपरिघौ 3. A. B. C. taifa for taffseat 4. E. तय for यया 5. E. om. Tiftet TTETsft 6. C. परिधि तत्स्फुटग्रहः 7. E. com... rarT f'RTT 8. A. terraf RTT (wr.) 9. E. भ्रमण 10. E. चार्ययाह ll. A. B. C. लग्नष्यस्य श्लोकः २१ ] नीचोच्चवृत्ते मध्यग्रह: cy एतदुक्तं भवति---कक्ष्यामण्डले यत्र यत्र मध्यमो ग्रहः तत्र तत्र मन्दनीचोच्चवृत्तमध्यं तिष्ठति । यत्र' मन्दस्फुटसिद्धो ग्रहः तत्र शीघ्रोच्चमन्दोच्च'वृत्तमध्यं तिष्ठतीति । श्रत एव मन्दादनुलोमगानि वृत्तानि शीघ्रोच्चप्रतिलोमगानि इति सिद्धं भवति । इत्येकविशं सूत्रम् ।। २१ ।। [ मन्दशीघ्रयोः ऋणधनविधिः ] मन्दशीघ्रकम'ित्पन्नग्रहफलस्य तत्केन्द्र'पदवशात् 'धनर्णविधानम् ग्राद्यार्धनाह"- क्षयधनधनक्षयाः स्यु र्मन्दोच्चाद् व्यत्ययेन शीघ्रोच्चान् । मन्दोच्चं ग्रहमध्यात् त्यक्त्वा तत्केन्द्रनिष्पन्ना ग्रहफलचापकलाः केन्द्रपदक्रमेण क्षयधनधनक्षया भवन्ति । एतदुक्तम्'-प्रथमपदोत्पन्नग्रहफलचापकलाः ग्रहस्य मध्यमाच्छोध्याः । द्वितीयपदोत्पन्नाः प्रथमपदान्तर'संस्कृते ग्रहमध्यमे योज्याः । तृतीयपदोत्पन्नाः केवलमध्यमे योज्याः । चतुर्थपदोत्पन्नाः तृतीयपदान्त'संस्कृताद् ग्रहमध्यमाच्छोध्या' इति । व्यत्ययेन शीघ्रोच्चात् मन्दफलसंस्कृतं ग्रहं शीघ्रोच्चात् त्यक्त्वा तत्केन्द्रोत्पन्नग्रहफलचापकलाः केन्द्रपदवशात् मन्दोच्चफलोक्त'प्रकारफलवैपरीत्येन संस्कुर्यात्' । प्रथमचतुर्थपादोत्पन्नाः मन्दफलसंस्कृते ग्रहे योज्या:। द्वितीयतृतीयोत्पन्ना:"* शोध्या' इत्यर्थः । ग्राचार्येण ग्रहफलचापकलानां न्यायतः सिद्ध'मङ्गीकृत्य धनर्णमात्राभिधानात् "तत्सिद्धिप्रकारः प्रदर्श्यते--मन्दकर्मणि तावत् पूर्वानीताद् ग्रहमध्याद् 하gIT-1. IE. II 리 E. शीघ्रोच्चनीचोचच 3. A. C. om. कर्म 4. C. केन्द्रस्य 5. A. C. Hapl. om. of quf...to qĦ &qt, five lines below. 6. E. धनर्णविधिमार्यापूर्वाधेनाह 7. D. E. add Hafi 8. D. E. add the 9, D. E. add the 10. E. संस्कृते ग्रहमध्यमे शोध्या 11. A. om. फलोक्त 12. D. संस्कायः 13. E. तृतीययोः 14. A titvaT (wr.) 15. D. fif 16. B, C. com. リrrieーAY ቄ c & कालक्रियापादे [ काल० मन्दोच्चं शोधयेत् । शिष्टं केन्द्रम् । तत्र राशित्रयं पदम् । तत्र सम्पूर्ण' पदं त्यक्त्वा वर्तमानपदगताद्राश्यादिकादोजपदे’ क्रमज्या:, समे तूत्क्रमज्या: ग्राह्याः । कथम् ? पदगतं राश्यादिक कलीकृत्य ‘मख्या' (225) विभज्य लब्धाडूसमानि ज्यार्धानि, ग्रोजपदे’ ‘मख्या'दित:, समे 'छा'दितश्च सम्पिण्ड्य 'मखि'शेषम् ग्रनन्तरज्याखण्डेन हत्वा ‘मख्यं'व विभज्य लब्धं पूर्वपिण्डे योजयेत् । एवं सर्वत्र क्रमोत्क्रमज्याकरणम् । एवं निष्पन्नं क्रमगुणमुत्क्रमगुणं वाऽर्कचन्द्रयोः स्वस्वपरिधिना हत्वा ग्रशीत्या विभज्य लब्धस्य चापं ग्रहफलं कलात्मक भवति । 'कुजादीनां तु ओजयुग्मपरिध्यन्तरहतां' तत्पदज्यां त्रिज्यया विभज्य लब्धं फलं' ऊने स्वपदपरिधौ' क्षिपेत्, ग्राधिकाच्छोधयेत् । सा° स्फुटपरिधिर्भवति । तेन ज्यां हत्वाऽशीत्या विभज्य लब्धस्य चापस्य' ग्रहफल कलात्मक" भवति । एवं मन्दकर्मणि । शीघ्र" तु मन्दफलसंस्कृत"ग्रहविशुद्ध शीघ्रोच्च केन्द्र भवति। अत्र ओजपदे गत*गम्ययोः' क्रमज्ये ग्राह्य । तयोर्गतज्या बाहुज्या, गम्यज्या' कोटिज्या इत्यभिधीयते । युग्मे तु गतस्य क्रमोत्क्रमज्ये, गन्तव्यस्य क्रमज्यां च गृह्णीयात् । तत्र गतक्रमज्या कोटिः, गन्तव्यक्रमज्या वाहुः । ततः पूर्ववदोजे" गतक्रमगुणेन, युग्मे गतोत्क्रमगुणेन च' स्फुटपरिधि' संसाध्य तेन ग्रोजपदे' ज्याद्वयं, युग्मे ज्यालयं च हत्वा, अशीत्या विभजेत् । लब्धम् ओजे गत*"क्रमगुणोत्पन्नं बाहुफलसंज्ञम् , गन्तव्यक्रमगुणोत्पन्नं* कोटिफलसंज्ञम् । युग्मे गत**- व्याख्या- 1. E. ग्रतीतं for सम्पूर्ण 2. D. ओजे पदे 3. C. ओजे पदे 4. B. long om. of Trátaf to aệcài Hrâtą tą, p. 108, line 7. 5. E. तरघ्नां 6. C. त्रिज्यालब्ध फलं 7. D. स्वपरिधी 8. A. C. E. FI: ; D. om. NTT 9. D. E. TTTT 10. E. om.. afriTTRA-Hafi 11. E. शीघ्रकमणि 12. A. città ܐ 13. A. C. ग्रोजपदगत ; E. ग्रोजपदे पदगत 14. E. गन्तव्ययोः 15. E. Hapl. om. of TTTTTT 16. A. C. D. पूर्ववदौजे 17. E. om. TaT 18. A. C. E. qfift: 19. D. E. 2g(qà 20. A. ओजगत 21. E. क्रमज्योत्पन्नं 22. A. C. g. HTet s श्लोकः २२ ] मन्वशीघ्रयोः ऋणधनविधिः *l o\9 क्रमगुणोत्पन्नं' कोटिफलम् , गन्तव्यक्रमगुणोत्पन्नं बाहुफलम् । मृगादौ कोटिफलयुता कक्र्यादौ तद्धीना च त्रिज्या स्फुटकोटिः, तद्भुजाफलवर्गयुतिमूलं कर्णः। तेन ओजे’ व्यासार्धगुणितं वाहुफल, युग्मे गतोत्क्रमोत्पन्नं च फल विभज्य लब्ध ग्रहफलज्या भवति । ततो मख्यादिकानां ग्रहफलज्यानां चापं कार्यम्। 'कथम् ? तत्करण चोत्तम पिण्डत: प्रविशुद्धानां ज्यानां संख्या समाहता । तिथिवर्गेण शेषं च स्वान्त्यज्यासंयुतं* धनुः ॥ (लघुभास्करीयम्, 3. 26) इति । ‘तत्कथम् ? दृष्टज्यातो यावन्ति क्रमोत्क्रमगुणखण्डानि शोधयितुं शक्यन्ते तावन्ति त्यक्त्वा शुद्धज्याखण्डसंख्यां’ मख्या हत्वा स्थापयेत् । शेषमपि मख्या हत्वा अनन्तरज्याखण्डेन विभज्य लब्ध पूर्वस्थापिते योजयेत्। इष्टज्याचापं स्यात्। एवं परिध्यादिपरिकरोपदेशान् न्याय"सिद्धस्य ग्रहफलस्य धनर्णविधि*मात्रमनेनायधनोक्तमिति । [ ग्रहस्फुटानयनम् ] एवंप्रतिपादितधनर्णस्य ग्रहफलस्य शनिगुरुकुजेषु संस्कार्यक्रम सार्धयार्ययाऽऽह*– शनि-गुरु-कुजेषु मन्दाद् अर्धमृणधनं भवति पूर्वे ॥ २२ ॥ TUTETT—1. D. E. add. Mặgtöri TIGT? ĦgrừEqfi 2. D. ओज पदे 3. E. तेनौजव्यासार्धगुणित 4. A• C. D. Hapl. om. : कथम् ? [तत्करणं to तत्कथम् ?] दृष्टज्यातः, five lines below ; E. om. कथम् 5. E. पिण्डितं 6. E. ज्याप्तयुतं 7. E. om. fatter ... to seeyard t'i varet ) qd, three lines below. 8. A. C. si 9. E. qffe 10. A. C. पदेशन्याय 11. E. om. farfaq 12. D. संस्कार्यक्रममर्धार्ययाह (wr.); E. tie-Tris (?።) घ्यर्थार्ययाऽऽह १०८ कालक्रियापाश्हे [ काल० मन्दोच्चाच्छीघ्रोच्चाद् श्रर्धमृणधनं ग्रहेषु मन्देषु । मन्दोच्चातू स्फुटमध्या' शीघ्रोच्चाच्च स्फुटा ज्ञेयाः ।। २३ ॥ मन्वशब्देन मन्दोच्चहेतुक ग्रहफलचापमभिधीयते । तस्मात् तदर्ध दलं शनिगुरुकुजेषु क्षयो धन वा मन्दन्यायेन पूर्वे* पूर्वस्मिन् मन्दकर्मणि कर्तव्यम् । एवं मन्दफलचापार्धसंस्कृतेषु प्रहेष्वेषु।' मन्दोच्चा'च्छीम्रोच्चात् मन्दोच्चशीघोच्चोभयहेतुकात्' मन्द'फलचापात मन्दोच्चशोधनोत्पन्नफलार्धसंस्कृतमेषां मध्यं शीघ्रोच्चाद्विशोध्य तत्केन्द्रवशात् शीघ्र'न्यायानीतात् फलाद् अर्ध दलं* शीघ्रन्यायेन धनमृणं वा° कर्तव्यम् । ततो मन्दोच्चात् स्फुटमध्याः । उभयसंस्कृताद् ग्रहात् मन्दोच्च त्यक्त्वा तत्केन्द्रमन्दन्यायोत्पन्नेन “फलचापेन संस्कृता: शन्यादीना मूलमध्या' स्फुटमध्या भवन्ति । न स्फुटा नापि' मध्यमा इत्यर्थ: । शीघ्रोच्चाच्च स्फुटा ज्ञेयाः स्फुटमध्यमं शोघ्रोच्चात् त्यक्त्वा शीघ्रन्यायनिष्पन्नफलञ्चापेन शीघ्रवत् संस्कृताः स्फुटमध्या:** स्फुटा ज्ञेयाः ।। ' ग्रनेन क्रमेण संस्कृताः शन्यादीनां मध्यमाः दृक्समा भवन्ति' । इति त्रयोविशं सूत्रम् । २३ । मूलम् - 1. D. स्फुटमध्यो ; E. स्फुटमध्यात् at leat-1. D. E. Est Heig 2. E. om. å 3. E. संस्कृतेष्वेव ग्रहेषु 4. B. Commences again after the long om. from p. 106, line 8. 5. A. शीघ्रोच्चायदिहेतुकात् (wr.); B. शीघ्रोच्चे यदि हेतुकात् (wr) 6. B. om. RF ; C. gap for Hird 7. D. तत्केन्द्र for शीघ्र 8. D. फलार्ध दल 9. A. C. om. T 10. D. E. add иč 1. B. C. D. add Sale T 12. A. C. E. egaTri Tafi (wr.) 13. A. om. Eige of e52H2HT: ; E. viefstrt v5zHEHTet 14. E. भवन्तीत्यर्थ: श्लोकः २४ ] बुधशुक्रयोः स्फुटः to V [ बुधशुक्रयोः स्फुटः ] कवि-ज्ञयोः कर्मक्रममाह शीघ्रोच्चादधॉनं कर्तव्यमृणं धनं स्वमन्दोच्चे । स्फुटमध्यौ तु भृगु-बुधौ सिद्धान्मन्दात् स्फुटौ भवतः ॥ २४ ॥ शीघ्रोच्चशब्देन शीघ्रकेन्द्रनिष्पन्नं ग्रहफलचापमभिधीयते । आदित एव शीघ्रोच्चाद् बुधशुक्रयोर्मध्यमं त्यक्त्वा 'तत्केन्द्रेण शीघ्रन्यायोत्पादितात् फलचापाद् अर्धोनं ग्रर्धं स्वमन्दोच्चे क्षयो धनं वा कार्यम्' । ग्रत्र मध्यमग्रहं फलार्धन संस्कृत्य तस्मान्मदोच्चे शोध्ये, शोध्यस्यैव तत्संस्कार्यत्ववचनात्', शीघ्रर्वपरीत्येन मन्दवत् मन्दोच्चे संस्कारः कर्तव्यः' । तेनाद्ये पदे' फले तत्फलचापार्ध स्वमन्दोच्चे क्षयः । द्वितीये त्वाद्यन्तपादसंस्कृते तस्मिन् धनम् । तृतीये केवलमन्दोच्चे धनम् । ग्रन्त्ये तृतीयपदान्त'फलसंस्कृते तस्मिन्' क्षयः । एवं सिद्धान्मन्दात् स्फुटमध्यौ भृगुबुधौ स्फुटौ भवतः । एवंसंस्कृतं मन्दोच्चं मध्यमात् त्यक्त्वा तत्केन्द्रान्मन्दन्यायागत फलचापेन संस्कृतौ ज्ञभृग्वोर्मध्यमौ स्फुटमध्यमौ भवतः । ततः स्फुटमध्यमोनशीघ्रोच्चोत्पन्नफलचापेन* संस्कृतौ स्फुटमध्यमौ स्फुटौ भवतः । एवं ताराग्रहाणां स्फुटीकरणक्रमः° सूत्रकृतोक्त:" । चन्द्रादित्ययोस्तु मन्दोच्चमन्दपरिध्योरेवोक्तत्वात् तदेव कर्मफल'संस्कारानुक्तेः सकलेन फलञ्चापेन संस्कार इत्यनुत्तमपि गम्यते । सर्वग्रहाणां दिनस्पष्टभुक्तिरपि दिनद्वयस्फुटग्रहविवरम् । तत्र'* उत्तरदिनग्रहे'*ऽधिके स्पष्टभुक्तिः, पूर्वग्रहेऽधिके वक्रभुक्तिः इत्येवमादि सर्वं न्यायसिद्धत्वाद् ग्रनुक्तमित्यवगन्तव्यम् ।। इति चतुविशं सूत्रम् ।। २४ ।। EMET-1. B. om. II 2. D. कर्तव्यम् 3. A. B. संस्कार्यबचनात् 4. D. संस्कार्यं (?) कर्तव्यम् 5. E. तेनान्यपदे 6. A. पादान्त्य; B. C. पादान्त 7. E. om. तस्मिन् 8. E. adds tarist 9. D. स्फुटीकरणं 10. E. सूत्रकारेणोक्तम् 11. D. E. fiiqberTel (E. di-) 12. E. ĦT 13. D. sivä ११० कालकियापादे [ काल ] [ ग्रहभ्रमणवासना ] प्रत्र 'कक्ष्याप्रतिमण्डलगा' इत्यादिकस्य सूत्राष्टकस्य (काल० 17-24) प्रर्थवैशद्यायेयं प्रक्रिया लिख्यते-

भूमध्यमेव मध्यं कृत्वा स्वस्वयोजनकर्णव्यासार्धेन निरक्षदिशा कृतं वृत्तं कक्ष्यामण्डलम् । तत्परिधिमध्यम् प्रन्त्यफलज्यातुल्यव्यासार्धकं कक्ष्यामण्डलदिशा स्थितमुच्चनीचवृत्तम् । तच्च मन्दशीघ्रकर्मणोरन्त्यफल ज्याभेदेन द्विविधम्, मन्दनीचोच्चवृत्तं शीघ्रनीचोच्चवृत्तं चेति । उभयमपि षष्टिशतत्रयाङ्गित कल्पयेत्। ततो भूमध्यादुपरि प्रन्त्यफलज्याप्रमाणमुत्सृज्य तत्र केन्द्रं कृत्वा कक्ष्यामण्डलव्यासार्धेन कृतं वृत्तं प्रतिमण्डलं नाम । तत्र मन्दनीचोच्चवृत्तमध्यं कक्ष्यामण्डलपरिधौ मन्दोच्चानुलोमग्रहभुक्तितुल्यमार्गं प्रतिदिवसं गच्छतीति कक्ष्यावृत्तपरिधौ यत्र यत्र मध्यमो ग्रहः तत्र तत्रोच्चनीचवृत्तमध्येमवतिष्ठत इत्यर्थः । ग्रस्य परिधौ मन्दस्फुटसिद्धो ग्रहः स्वमन्दोच्चात् प्रातिलोम्येन स्वमध्यकेन्द्रभोगं भुङ्क्ते, यतः कक्ष्योच्चनीचवृत्ते समविभक्ते तेन यावता कालेन मन्दनीचोच्चवृत्तमध्यं स्वकेन्द्रभगणभोगं पूरयति तावता तत्परिधिगो मन्दग्रहस्तद्वृत्तभगणाभोगं पूरयति ।

एतदुक्तम्–कक्ष्यावृत्ते स्वमन्दोच्चं छित्वाऽग्रतो गच्छत् स्वमन्दनीचोच्चवृत्तमध्यं यावत्कक्ष्यामण्डलमानेन स्वमन्दकेन्द्रभगणभोगं भुङ्क्ते तावन्मन्दनीचोच्चवृत्तपरिधिगो मन्दग्रहः तन्मानेनोच्चप्रदेशात् स्वमन्दकेन्द्रभोगं भुञ्जानः प्रतिलोमो दृश्यत इति । शीघ्रे तु कक्ष्यावृत्ते यत्र मन्दस्फुटो ग्रहः,

व्याख्या- 1. E. adds मध्य 2. E. निरक्षकृतवृत्तं 3. E. adds शिघ्रयोर्न्त्यफ़ल् 4. A. B. C. Hapl. om. of शिघ्रनीचोच्चवृतं 5. E. om. तत्र केन्द्रं कृत्वा 6. E. व्यासार्धकतं 7. A. B. C. वृत्तं कक्ष्यामण्डलं 8. A. B. om. व्रत्त्मध्य 9. E. om. स्व 10. B. Hapl. om of नीचोच्चवृते [...to नीचवृत्तम्] मध्यं, next line. 11. E. समं 12. E. कक्ष्यावृत्त for स्वकेन्द्र 13. A. तावत् 14. D. E. मन्दस्फुटग्रह: 15. D. E. add भवति 16. B. D. E. गच्हन् 17. E. Hapl. om. of कक्ष्यावृत्ते[... to कक्ष्यावृत्ते] स्वमन्द, three lines below. श्लोकः २४ ] ग्रहभ्रमणवासना ፃፃ ፄ तत्र शीघ्रोच्चनीचवृत्त'मध्यं परिकल्प्यते, तत्पुनः शीघ्रोच्चान्मन्दत्वात् पश्चादवलम्बमानं* शीघ्रोच्चात् प्रतिलोमगमिव दृश्यते । ग्रहस्तु पुनस्तत्परिधिस्थितस्वोच्चप्रदेशादनुलोमं गच्छति । यत एवं ततः कक्ष्यावृत्ते स्वमन्दनीचोच्चवृत्तमध्यं यावता कालेन यावद्याति तावतोच्चनीचवृत्तपरिधावपि उच्चप्रदेशात् तत्परिधिमानेन तावतीः कलाः पर्येतीति बोद्धव्यम् । तत्त्र” कक्ष्यावृत्तपरिधौ यद्यानं मध्यमगति*संज्ञितम्’ उच्चनीचवृत्त*मध्यस्य" तद्वशात् ग्रहाणामपि तत्परिधौ भ्रमतां तदानीमेव मेषादेर्यदपसरण सेह स्फुटगतिरभिधीयते । न स्वव्यापारकृता । सा पुनरुच्चनीचवृत्तपरिधावेव । तस्याश्च गते"यों मार्गः स इह प्रतिमण्डलमभिधीयते' । ग्रतः सर्वदा ग्रहः प्रतिमण्डलनीचोच्चवृत्त°परिध्योः सम्पात एवावतिष्ठते । एतादृशे भ्रमणविधौ यदा तत्कालोच्चमध्यतुल्यस्तात्कालिको मध्यग्रह:":ं तदा कक्ष्यामण्डलनीचोच्चवृत्तमध्यमप्युच्चरेखां प्राप्नोति । तदानीमेव स्फुटग्रहोऽपि तत्परिधावुच्चप्रदेशमधिरोहति' । द्रष्टा च भूस्थः स्व'°कक्ष्यायां मध्यमसममेव ग्रहं पश्यति, उच्चस्य तत्साम्यदेश"ध्रुवत्वात् । ग्रतः स्वोच्चमध्यवैषम्यादेव मध्यमस्फुटवैषम्य'?- मुत्पद्यते । उच्चरेखा च आद्यपदारम्भरेखा भवति'। तेन तत्र फलहेतोविप्रकर्षगुण“स्याभावः' । तस्मात्प्रभूति’ स्वोच्चनीचवृत्ते तत्परिधिगत्या गच्छन् ग्रहो यत्रावतिष्ठते तस्य प्रदेशस्य नीचोच्चवृत्तशलाकायाश्च यदन्तरालकाष्ठं तत्केन्द्रगति*तुल्यम् । तस्य या ज्या तच्छलाकासमतिरश्चीना** कक्ष्यामण्डलस्थोच्चमध्यान्तरालकाष्ठज्यातुल्या, सा तावद् वर्धते यावत् प्रथमं TaTEGE—1. A.C. îą"qft TT 2. A. HIs: 3. B. D. sei: 4. D. 5. D. ere: 6. B. मध्यगति 7. E. मध्यमाख्यं 8. A. B. C. वृत्तस्य 9. A. Heart 10. E. तस्याः स्वगतेः 11. E. मण्डल विधीयते 12. D.E. tr. : gorqrîqart 13. E. Hoù Wg: 14. A. adds sff. 15. A. FaFa ; E. om. Fa 16. A. om. ÈT 17. A. C. om. äeq:Faq 18. A. B. C. TeqTēT 19. E. fadfie T for Taft 20. D. विप्रकर्षजगुणस्य 21. E. फलहेतो: जीवाया ग्रभावः 22. E. तस्मात् प्रदेशात् प्रभृति 23. A. B. C. om. ग्रति 24 adds TT ११२ कालक्रियापादे [ काल० पदान्तम्' । तत्र त्रिज्यातुल्या । द्वितीये तु पदे पूर्ववृद्धाया विप्रकृष्ट’ज्याया हानिः,* उत्क्रमेण ग्रहः कुर्वन् प्रवर्तत इति । तत्पदगतोत्क्रमज्यापि कक्ष्यामण्डलतत्पदगतोत्क्रमज्यातुल्यैव । तत्क्रमेण यद। नीचरेखागतो ग्रह:, तदा उत्क्रमज्या त्रिज्यातुल्या' । तेन तत्रापि विप्रकर्षाभावात् मध्यस्फुटसाम्यमेव । प्रथमद्वितीयाभ्यां तृतीयचतुथें व्याख्याते । ग्रतः सर्वदा उच्चनीचवृत्तगता विप्रकर्ष’ज्या कक्ष्यामण्डल'तुल्यैव । ग्रतः सा मध्यान्तरालस्य केन्द्राख्यस्य पदवशात् क्रमोत्क्रमज्यारूपा ज्ञेया इत्युतम् । श्रतोऽस्या ज्याया पठितवृत्तपरिणामाय* त्रैराशिकम्-षष्टिशतत्रयपरिधौ° इयती श्रर्धज्या, पठितपरिधौ कियतीति'" । ते च परिधयो' ऽत्र झार्धेनापवत्र्यं पठिता इति भागहारस्तेनैवापवतितोऽशीतिः, 80. उक्तं च ते परिध्याहतेऽशीत्या लब्धे कोटिभुजाफले।।12।। (लघुभास्करीयम् , 2.3) इति । फल तत्परिधिगज्या* । ग्रत्राऽऽचार्येण कक्ष्यामण्डल'कलाभिः मन्दनीचोच्चवृत्तानि पठितानि । ग्रतस्तद्गतैव ज्या काष्ठीकृता कक्ष्यामण्डलकलासाम्यात् तत्स्थे मध्यमग्रहे संस्क्रियते । कर्णानयने तु तद्' वृत्तपरिणामाय त्रैराशिकं कृत्वा ग्रविशेषः:"" कर्तव्यः । शीघ्रवृत्तानि तु प्रतिमण्डलस्थान्येवाचायेंण पठितानि । अत: फलज्यायाः कक्ष्यामण्डलष्परिणामाय' त्रैराशिकम्-कर्णस्येयं ज्या, व्यासार्धस्य व्याख्या -1. A. B. C. पादान्तम् 2. A. fàqąFÈ; E. om. the word. 3. C. D. E. grft 4. E. Hapl. om. : IFar to festaTrari, next line. 5. E. om. fă9āü 6. E. adds war 7. E. om. the sentence. 8. D. E. परिमाणाय 9. E. qfoo: 10. D. कियन्तीति 11. E. om. qf qgừ 12. E. om. afrifèH THà 13. D. परिधिगज्या; E. परिधिगा 14. B. Hapl. om. : HvST FTrfor: to nvSA fTredit TrT. next line. 15. A. B. C. om. RT 16. A. ग्रविशेषत: ; E. ग्रविशेषकर्ण: 17. D. furth-; E. froTTHref; A. adds here as श्लोकः २४ ] মহাজনতাবাননা ጝቄ ጸ का इति । लब्धा चापीकृता फलज्या' कक्ष्यामण्डलसदृशी मन्दग्रहे संस्क्रियते । कर्णानयनं तु सकृत्कर्मणैव कार्यम्, स्वत एव तत्साम्यात् । एवमानीतस्य फलस्य धनर्णवासना' प्रदर्शर्यते-तत्र मन्दकर्मणि ग्राद्ये पदे सर्वदा स्फुटादधिको° मध्य:* इति फलकाष्ठं तस्मिन् क्षयः । तत्पदान्ते श्रन्त्यफलज्याकाष्ठमृणम् । द्वितीये तु तत्संस्कृतो ग्रहः तत्पदगतोत्क्रमफलेन प्रत्यावर्तत इति तत्फलं तत्र धनम् । द्वितीयान्ते धनर्णसाम्यात् मध्य' एव स्फुट:* । तृतीये तु मध्यमादधिकः स्फुट इति तद्गतफलकाष्ठं क्षेपः । चतुर्ये'तृतीयपदान्तफलसंस्कृते ग्रहे तत्पदगत'प्रत्यावर्तनं क्षयः' । तदन्ते' धनर्णसाम्यान्मध्य एव स्फुट' । शीघ्र त्वाद्ये पदे मध्यात् स्फुटस्याधिकत्वात् तत्फलं क्षेपः । तत्पदान्तफलसंस्कृते द्वितीयगतो[त्क्रम]'प्रत्यावर्तनष्फलं क्षयः । तदन्ते धनर्णसाम्यान्मध्य एव स्फुटः । तृतीये स्फुटस्योनत्वात् तत्फलं क्षयः । चतुर्थे तृतीयपदान्तसंस्कृते फलं धनम् । तदन्ते धनर्णसाम्यात् मध्य** एव स्फुटः । एतत्प्रदर्शनाय समायामवनौ त्रिज्याङ्गुलमित*व्यासार्धेन वृत्तमालिखेत् । तत् कक्ष्यामण्डलम् । तद् दिगङ्कितं कृत्वा यत्र प्राची तस्मात् प्रभृति' द्वादशभागाङ्कितं कार्यम् । ते भागाः प्राचीनाङ्कात् प्रभृति श्रप्रपसव्येन मेषादयो राशयः । ते च भागकलादिरूपेण छेद्याः । ततो मेषादेयविति प्रदेशे मन्दोच्चं व्याख्या- 1. E. tr. फलज्या चापीकूता 2. D. E. श्रणघनवासना A. स्फुटाधिको 4. D. मध्यम: ID, मध्यमः - 3 5 6. E. adds तच्च युज्यते, द्वयोनींचरेखास्थत्वात् । 7. D. adds g; E. Qahreat for af 8 E. तत्पदकृतं 9. E. adds चतुर्थे घनम् 10. D, E, add TT 11. A. B. C. E. Hapl. om. स्फुटः । [शीघ्रे...to एव स्फुटः ।।] तृतीये, three lines below. 12. The only ms. D. which contains this portion reads actually Triqat- 13. A. At 14. A. C. fêTTIGyffrer; E. fĦàFT 15. A. Hapl. om. Srifa [...to SyèTrą. Tyfir ] à”, three lines below, E. adds if here. ulti ዋቄY፩ कालक्यिाषादे [ কাল০ वर्तते तस्मात् प्रदेशात् प्रभृति केन्द्रभेदिनीमपरपरिधिप्रापिणीं रेखां कुर्यात् । सा स्वोच्चनीचरेखा । तस्याः समतिरश्चीनाऽऽद्या भूमध्यप्रापिणी ग्रन्या रेखा परिधिद्वयस्पृक् कार्या । तत्र रेखाद्वयावच्छिन्नानि' यानि तत्परिधिखण्डानि तानि चत्वारि पदानि । ततो भूमध्यादन्त्यफल'प्रमाणमुच्चरेखायां नीत्वा तत्र' केन्द्र कृत्वा कक्ष्यामण्डलतुल्यव्यासार्धन वृत्तमुत्पादयेत् । तत् प्रतिमण्डलम् । ततोऽन्त्यफलज्यातुल्यव्यासार्धन वंशशलाकया नीचोच्चवृत्तं निर्माप्य' तत्प्रतिमण्डलोच्चप्रदेशभूमध्यप्रापिण्या वंशशलाकया युक्तं कल्पयेत् । कक्ष्यामण्डले स्वोच्चरेखातो यत्र प्रदेशे मध्यमो ग्रह: तत्र नीचोच्चवृत्तं तथा निदध्याद् यथा तन्मध्यं तत्रैव प्रदेशे भवति । भूमध्ये च शलाकाया मूलम् । तस्य प्रतिमण्डलपरिधेश्च यत्र सम्पातः तत्र स्फुटो ग्रहः । तस्य उच्चशलाकायाश्च यदन्तरं ग्रहफलम्" ऋणधनात्मकम् श्राद्यद्वितीययोः पदयोः । तच्च द्वितीयान्ते धनर्णसाम्याच्ठून्यम् । ग्राभ्याम् अन्यपदे च व्याख्याते' । एवं स्थिते श्रप्रत्रैव स्फुटफलवासनाम्' ऋणधनवासनां' च यथोक्तप्रकारेण दर्शयेत् । एतन्मन्दशीघ्रयोः समानम् । विशेषस्तु मन्दे मन्दान्त्य'फलेन' कर्म, शीघ्र शीघ्रान्त्यफलेन । शीघ्रोच्चावस्थिते प्रदेशे च शीघ्रनीचोच्चरेखा कार्या इति । तत्र° यद्वंशशलाकया नीचोच्चवृत्तं निमितम्, तस्य चालनात् फलव्यक्तिर्भवति । एवं स्फुटवासना । अत्रैव परिधि'स्फुटवासना प्रदश्र्यते। अत्राचार्योंण विषमपादादी समपादादौ च विलक्षणाः'* परिधयः पठिताः । यथा भौमस्य प्रथमतृतीयपादाद्ययोश्चतुर्दश, द्वितीयचतुर्थपादाद्ययोरष्टादश। अनयोरन्तरं चत्वारो भागाः। एते च ब्याख्या-1. E. तस्याः समतिरश्चीना तत्पूर्वापररेखा, तयोश्च यत्र सम्पर्कः तत्र Eqq i TrgąfēESFTirfi; D. E. add here Tą 2. D. E. add here frt 3. A. B. C. om. 32 4. A. r14 for frt 5. A fia 6. E. तत्स्फुटमध्यमान्तरं for ग्रहफलम् 7. E. व्याख्यायते (wr.) 8. E. फलानयनवासन्म 9. B. Hapl. om... of this word... 10. E. adds VFTT 11. A. Hapl. om. : qsàrat [ąFå to Frar) sfîsîTorr, next line. 12. E. श्रप्रत्र 13. B. C. om. qff 14. A. B. C. fà(DTFFT: श्लोकः २४ ] মহাজন অমাননা ፃፃሂ विषमपादादे:* प्रभृति तत्पदान्तं यावत् क्रमेण वर्धन्ते' । तत्राष्टादश । पुनश्च तस्मात् प्रदेशात्प्रभृति उत्क्रमज्या क्रमेण समपादान्तं यावत् क्षीयन्ते । तत्र चतुर्दश। अवान्तरे वैराशिकम्-यदि त्रिज्यातुल्यया विषमपदज्यया भौमस्य विषमादिपरिधिः चतुरो भागान् वर्धते,* इष्टया किमिति । लब्धं चतुर्दशसु युञ्ज्यात् । स स्फुटपरिधिः । ‘समपदे तत्पदगतोत्क्रमज्यया* त्रैराशिकम्--- यदि त्रिज्यातुल्योत्क्रमज्यया चतुरो* भागाः' क्षीयन्ते, इष्टया* कियन्त इति । लब्धमष्टादशभ्यस्त्यजेत् । शेषः स्फुटपरिधिः । एवं भौमादीनां पञ्चानां मन्दशीघ्रकर्मणोः परिधिस्फुटं" कृत्वा फलानयनं कार्यम् । प्रथ कर्णवासना-कक्ष्यामण्डले यत्र मध्यग्रह: तत्र नीचोच्चवृत्तमध्यमवतिष्ठते इत्युतम् । भूमध्यमेव मध्यं कृत्वा भूमध्यस्फुट-ग्रहान्तरतुल्यव्यासार्धेन कक्ष्यामण्डलदिशा कृतं वृत्तं स्फुटकक्ष्यामण्डलम् । तदवश्यं मध्यग्रहाक्रान्त'कक्ष्यामण्डलप्रदेशकेन्द्रस्योच्चनीचवृत्तस्य परिधिमुभयत्र भित्वा गच्छति । उच्चनीचप्राप्तिकालादन्यत्र ग्रहः तयोरेकस्मिन् परिधिभेदे' तिष्ठति, यस्य प्रतिमण्डलेनापि सम्पर्क: । तथा स्थितस्यास्य वृत्तस्य नीचोच्चवृत्तमध्यशलाकायाश्च यत्र सम्पर्कः* तत्र तु सूत्रस्यैकमग्रं बध्वा द्वितीयमग्रं#* तस्मिन्नेव चक्रार्धान्तरे बध्नीयात् । तदधऊध्र्वसूत्रम् । तस्यैव समतिरश्चीनं तत् रम् । तयोः सम्पातो भूमध्ये ।। **भूमध्याद् ग्रहावस्थितदिशि भुजाफलतुल्येऽन्तरे तस्मिन्नेव समतिरश्चीनसूत्रे सूत्राग्रं बध्वा द्वितीयमग्रं ग्रहाक्रान्ते कर्णमण्डलप्रदेशे” च" बघ्नीयात् । सा स्फुटकोटिः । पुनस्तदग्रे' ग्रन्यत्सूत्राग्रं । वध्वा स्वोच्चशलाकातो द्वितीयस्यां दिशि तावत्येवान्तरे बध्नीयात् । सा ज्यावदवतिष्ठते । तदर्ध द्वितीय*भुजा, या इह भुजाफलज्येत्यभिधीयते । ^_^ --rim व्याख्या- 1. E. पादादौ समपादादे: 2. A. B.C. वर्धते 3. A. B. C. aire 4. E. adds पुनः 5. A. C. confused: A. eretirelyqat; C. tireiteitiyar T 6. E. चत्वारो 7. A. B. C. भागान् 8. E. इष्टज्यया 9. E. एवमेव बुधादीनामपि परिधिस्फुटं 10. E. मध्यमत्रत 11. D. परिधिदेशे 12. A. यत्र यः सम्पर्क: ; B. त्रयः सम्पर्क: ; C. यत्र यः संवर्गः , 13. B. Hapl. om. : द्वितीयमग्र [...to द्वितीयमग्र] ग्रहाक्रान्ते, three lines below. 14. C. D. add tid 15. E. मण्डले 6. D. E. Om. 17. E. तदग्रेऽपि 18. C. द्वितीये; D. द्वितीया ሞፃዪ कालकियापादै [ কাল০ तदुत्क्रमज्यया हीनं* कर्णमण्डलविष्कम्भार्धम् । श्रधऊध्वयितं कोटिद्वितीयम्' । एवमिदमायतचतुरश्रं क्षेत्रम् । तत्राद्यन्तयोः पदयोरुच्चनीचवृत्ते केन्द्रादुपरि” कोटिफलज्यातुल्येऽन्तरे* ग्रहः । श्रप्रन्ययोरध:* तावत्येवान्तरे भूमध्याद् यावदुच्चनीचवृत्तकेन्दं तावद् व्यासार्धम् । ग्रतः' स्फुटकोट्यानयनाय कोटिफलस्य व्यासार्धे मृगादौ धनं, कक्र्यादावृणं च क्रियते । तस्याः कोटेर्भुजाफलज्यायाश्च' वर्गसमासमूलं कर्णो भवति यत्राऽविशेषो नास्ति । यत्र त्वस्ति,° तत्रेदं वैराशिकम्-यदि व्यासार्धवते इमे मन्दकर्मणि बाहुकोटिफलज्ये, कर्णवृते के इति। अविशेषकरणसद्धावश्च पूर्वमेवोक्त इति'। २४।। [ भूताराग्रहान्तरालम् ] अथ भूमेस्ताराग्रहाणा चान्तरालानयनार्थमाह”— भूताराग्रहविवरं व्यासार्धहृतः स्वकर्णसंवर्गः । कक्ष्यायां ग्रहवेगो यो भवति स मन्दनीचोच्चे ॥ २५ ॥ स्वकर्णयोर्घातः स्वकर्ण'संवर्गः तृतीयचतुर्थकर्मणोयाँ कर्णौ, तयोर्वधो व्यासार्धहृतः भूताराग्रहविवरं भवति, भूमेस्ताराग्रहाणां चान्तरालं कलात्मकं भवति । कक्ष्यायां ग्रहवेगो यः भूताराग्रहविवरव्यासार्धविरचितायां* यो ग्रहस्य जवः स मन्दनीचोच्चे भवति । तावत्प्रमाणायां कक्ष्यायां* ग्रहो मन्दस्फुटगत्या गच्छतीत्यर्थः । श्रप्रस्य चोत्तरत्रोपयोगो भविष्यति । श्रप्रत्र** शीघ्रकर्णः सकृत्कृत एव गृह्यते। तत्कारण पूर्व प्रदर्शितम्। मन्दकर्मणि अविशेषकणों गृह्यते । व्याख्या- 1. C. D. E. ज्याहीनं 2. D. ffigrifwr: ; E. fegidfa'r 3. C. वृत्तकेन्द्रादुपरि ; D. नीचकेन्द्रादुष्परि; E. वृत्तावुपरेि 4. A. C. फलज्यातुल्यम् । तदन्तरे 5. A. प्रनयोरधः (wr.) 6. D. rer 7. E. भुजांफललव्धायाश्च 8. E. Hapl. om. of q4 Taftar 9. E. ग्रविशेषकरणं पूर्वमेवोक्तमिति 10. E. चान्तरालार्थमार्ययाह 11. A. B. C. D. om. Tauf 12. E. adds abaa Tai 13. E. Hapl. om. of Ferrarif 14. A. C. 3T57: ; E. om, the word. 15. B. C. प्रविशेषो गृह्मते ; D. प्रविशेषे गुह्यते श्लोकः २५ ] সুন্নাৰায়হান হালাল ፃፃws) तबानयनमन्यत्रोक्तम् कोटिसाधनयुक्तोनं व्यासार्ध मृगककितः ॥ तद्वाहुवर्गसंयोगमूलं कर्णः फलाहतः' ॥ व्यासार्धाप्तं* फलावृत्त्या कर्णः कार्योऽविशेषितः ॥ (लघुभास्करीयम्, 2.6-7) इति पञ्चविशं सूत्रम् ॥ २५ ।। एवमुद्देशत: कालक्रियापादो व्याख्यातः? । | इति श्रीमदार्यभटप्रकाशे सूर्यदेवयज्वना विरचिते कालक्रियाप्रकाशः । ]' व्याख्या-1. A. कर्णफलाहत: 2. A. B. C. Ud-; E. Gap for vẹỉ 3. E. कालक्रिया व्याख्याता । 4. A. B. C. D. read only fTetföa TIT öa Teata: and E. कालक्रियाप्रकाशः समाप्त: । अथ गोलपादः -Masao [ गोलबन्धः ] श्रथ गोलपादो व्याख्यायते । श्रतैवं प्रक्रिया-ब्रह्माण्डकपालान्तरस्थाकाशमध्ये निराश्रया समघनवृत्ता पञ्चभूतात्मिका* भूस्तिष्ठति° । तस्या एकमर्ध मृत्प्राचुर्यान्मृण्मयम्, श्रपरमर्ध जलप्राचुर्याज्जलमयम् इत्युच्यते । तत्र मृदंशमध्ये मेरुः, देवनिवासः, स्वर्गश्च । जलांशमध्ये बडवामुखम्, श्रसुरनिवासो, नरकश्च । स्थलजलसन्धौ चत्वारि नगराणि, लङ्का-यवकोटि-सिद्धपुररोमकाख्यानि,' मेरोर्बडवामुखाच्च भूपरिधिचतुर्भागे' स्थितानि । 'लङ्कातः पूर्वतो भूपरिधिचतुर्भागे यवकोटिः, श्रपरतो रोमकः । लङ्कात एव सर्वतो भूपरिध्यधै सिद्धपुरम् । लङ्कामेर्वन्तरालरेखा समरेखा' नाम । तस्यां लङ्कात उत्तरेण भूपरिधिपञ्चदशांशे' नगरी उज्जयिनी। एवंविधा च भूर्धारणात्मिका" । तेन यत्र तत्र स्थितानां सर्वेषां भूरधः' । तद्यथा-मेरुस्था देवा: बडवामुखस्थान् अध:शिरसो मन्यन्ते, बडवामुखस्था श्रपि देवांस्तथाभूतान् । उभयेऽपि'* नगरचतुष्टयप्रापि-भूपरिधिवासिनस्तिर्यक्छिरसः शयानान्' । तत्रस्था श्रपि देवानसुरांस्तथाभूतान् । तथा लङ्कासिद्धपुरस्थाः परस्परमधःशिरसः, इतरपुरद्वयमेरुबडवामुखस्थान् शयानान् । यवकोटिरोमकस्था श्रप्यन्योन्यमवाक्छिरसः मेरुलङ्कासिद्धपुरबडवामुखस्थान् शयानान् । U-TsZT-1. E. Om. E2 2. D. *TTviseT 3. D. भूमिस्तिष्ठति 4. D. Hafreifrif 5. E. मुखात् परस्परं च 6. B. Hapl. om. : चतुर्भागे | स्थितानि to चतुर्भागे] यवकोटि 7. E. तथा लङ्कातः 8. B. Hapl. om. of IFFITT 9. D. E. दशांशेन 10. C. भूर्भरणात्मिका 11. A. भूर्धारका ; E. भूरेवाधः 12. B. C. SrTaf 13. B. C. add Horð ११८ श्लोकः | गोलबन्धः ዓሞቘ एवं सर्वे भूमेरुपरिस्थिताः । भूश्च सर्वेषामधः प्राणिनां धर्माधर्मधृता' । एवं भूसंस्थानम् । तत्परितो ज्योतिश्चक्र कक्ष्याष्टकात्मकम्, मेरुबडवामुखावभेदि अष्टात्म'- काक्षाग्रप्रविष्टम् श्रप्रक्षाग्रस्थध्रुवोपेतं रथचक्रवत् प्रवहवायुप्रेरितं लङ्कासमपश्चिमगं* भ्रमति । तत्र लङ्कादिनगरचतुष्टय-समाधऊर्ध्वस्थितं षष्टिघटिकाविभक्तं घटिकामण्डलम् । लङ्कामेरुसिद्धपुरबडवामुखाधऊर्ध्वस्थितत्वेन क्लृप्तं दक्षिणोत्तरमण्डलम् । लङ्कायाः परितो मेरुयवकोटिबडवामुखरोमकाधऊध्वंस्थितत्वेन' क्लृप्तं मण्डलम् उन्मण्डलसंज्ञं लङ्काक्षितिजम् । तत्'-घटिकावृत्तसम्पातद्वयप्रापि घटिकादक्षिणोत्तरमण्डलोपरिसम्पाताद् दक्षिणेनाधःसम्पाताचंचोत्तरेण चतुविंशतिभागप्रापित्वेन क्लुप्तं रवि-पात-भूच्छायानाम् मार्गः ग्रपमण्डलम् । तस्यैव द्वादशभागो राशिः । पूर्वस्वस्तिके मेषादिः, श्रधः कक्र्यादि, पश्चात्तुलादिः, उपरि मृगादि:* । मकरादिषट्कमुत्तरायणम् , कक्र्यादिषट्कं दक्षिणायनम् । एवम् श्रष्टकक्ष्याः पूर्वोक्तक्रमेण स्थिताः । श्रपमण्डलाद् दक्षिणोत्तरतः पात°प्रापिविक्षेपमण्डलानि रविवर्ज'" क्लुप्तानि, चन्द्रादीनां भ्रमणाश्रयाणि। एवं ग्रहाश्च नक्षत्राणि 'चादृष्टरूपेष्वाश्रयेषु स्थिताः । ते चाश्रयाः परस्परसंश्रयाद्'* एकावयवित्वं प्राप्ताः ज्योतिश्चक्रवाच्या भवन्ति । तेन ग्रहादयः सर्वे ज्योतिश्चक्रस्थाः तच्चलन°वशाद् भुवः' प्रत्यहमेकं प्रदक्षिणं" कुर्वन्ति । ग्रहास्तु स्वाश्रयेषु स्थिताः प्रतिदिनं" स्वगत्या'? गच्छन्तीत्यादि सर्वमवबोद्धव्यम् । व्याख्या-1. B. धर्माधर्मभृताम् ; D. धर्माधर्मस्मृता। 2. B, C, tr, 38Arria. Iseart 3. D. वभेद्याष्टात्मक; E. वहेन्यदृष्टात्मक (?) 4. D. E. पश्चिम 5. E. ऊध्वायतत्वेन 6. E. लङ्काक्षितिज- for तत्- 7. E. भूच्छायामार्गः 8. B. Hapl. om. of Tifèr: 9. B. C. om. qfa (wr.) 10. E. रविकक्ष्यावर्ज 11. B. C. D. IT for T-F ; E. Tą ta 12. A. B. C. defective : A. C. 4 gą rfą; C. 4 *ft for चाश्रयाः परस्परसंश्रयात्; D. om. परस्परसंश्रयात् 13. A. तचचक्र for तचचलन 14. B. C. om. भूव: ; E. भुवं भुवः 15. E, tr. प्रदक्षिणमेकं प्रत्यहं 16. A. दित्रस 17. A. om. Eą"FETT; E. adds TT5 ቄኛ o गोलपाडे गोल० तत्र मेरुस्था बडवामुखस्थाश्च स्वोपरि ध्रुवम् अक्षाग्रस्थ' पश्यन्ति, विषुवन्मण्डलं क्षितिजत्वेन स्थितम् । तच्च मेरुगाः प्रदक्षिणगम् पश्यन्ति, श्रपसव्यगं नरकस्थाः । ग्रादित्यादयश्च उभाभ्यां* तथाविधाः प्रदृश्यन्ते* । देवास्तु विषुवन्मण्डलावच्छिन्नं दक्षिणं ज्योतिश्चक्रार्धं तत्त्रस्थांश्च* ग्रहान् न पश्यन्ति, उत्तरार्ध तत्रस्थाश्च नित्यं पश्यन्ति । नरकस्था उत्तरार्ध तत्रस्थांश्च न पश्यन्ति, दक्षिणार्ध तत्त्रस्थांश्च पश्यन्ति । तेन देवा मेषादिषट्कस्थमर्क तत्रस्थांश्च ग्रहादीन् पश्यन्ति । ग्रतस्तेषां मेषादिषट्कं दिवसः, तुलादिषट्कं रात्रिः । श्रप्रसुराणां विपरीतम् । लङ्कादिस्थाः समोपरिगं विषुवन्मण्डलं पश्यन्ति, ध्रुवौ क्षितिजस्थौ । ते चोन्मण्डलोपरिस्थ"ज्योतिश्चक्रार्धं पश्यन्ति, श्रप्रधस्थं न पश्यन्ति । इत्येवमादिभूतं' सर्वाश्चर्यमयम् श्रप्रदृष्टधृतमदृष्ट*रूपं च° ज्योतिश्चक्रं प्रधानवेदाङ्गप्रतिपाद्य सर्वपुरुषार्थप्राप्तये ज्ञेयम् । एतच्चादृष्टरूपत्वाद् बुद्धी नास्पद लभते । अत: काष्ठादिभिर्बध्वा तत्संस्थान'0 प्रदश्र्यते । तद्यथायावत्तावत् प्रमाणं वेण्वादिमयं समवृत्तपञ्चकं कृत्वा तेष्वेकं षष्टयङ्काङ्कितम्, श्रन्यानि षष्टिशतत्रयाङ्कितानि च कुर्यात् । ततः षष्टचङ्काङ्कितमण्डलं पूर्वापरमध ऊर्ध्वं विन्यस्य, ग्रन्येष्वेकं दक्षिणोत्तरमुपर्यधश्च जनितस्वस्तिकं विन्यस्य, ग्रन्यत् तयोर्बहिः परिकरवत् तद्दिक्चतुष्टयजनितस्वस्तिकं निदध्यात् । तत्र प्रथमं घटिकामण्डलम् । द्वितीयं दक्षिणोत्तरम् । तृतीयं लङ्काक्षितिजमुन्मण्डलम्' । ततोऽन्यद्वृत्तं पूर्वापरस्वस्तिकयोर्लग्नम् उपरिस्वस्तिकाद्दक्षिणेन श्रप्रधःस्वस्तिकाच्चोत्तरेण दक्षिणोत्तरमण्डले चतुविशतिभागे बध्नीयात् । तद् विषुवन्मण्डलाद्, दक्षिणत उत्तरत'श्चापक्रान्तत्वाद् अपक्रममण्डलम्, अपमण्डलम् इति चोच्यते । ग्रस्यैव द्वादशांशो राशिः । तत्र पूर्वस्वस्तिके मेषस्यादिः, ग्रधःस्वस्तिके कर्कटादिः, श्रप्रपरस्वस्तिके तुलादिः, उपरिस्वस्तिके मकरादिः । एवमिदं द्वादशराश्यात्मकं वृत्तम् । तेन भवर्गमित्युच्यते' । एतद्वशात्'* satsat-1. D. E. feed for a 2. E. 3raiti 3. E. उभर्य: 4. C. प्रदशर्यन्ते 5. B. Hapl. om. : T2TFeyfa [to TTF faitā) MTất, three lines below. 6. D. स्थां 7. E. मादिरूप 8. B. Hap. om. of 't Hesse' 9. E. om. E 10. C. FTFFETTĦ 11. B. क्षितिर्ज मण्डलम् 12. B. C. दक्षिणोत्तरत 13. E. भवर्गमप्युच्यते 14. A. B. C. एतद्द्वादशभागातू श्लोकः १ ] गोलबन्धः ዓቕ ዊ सर्वत्र क्षेत्रपरिच्छेदः । घटिकामण्डलवशात् कालपरिच्छेदः । ततो मेषादेः प्रभृति यावद्राश्यादिके' चन्द्राऽद्यपातो वर्तते, यावति च द्वितीयः, तयोरपरं वृत्तं पूर्वापरं निधाय* तत्प्रथमसम्पातादुत्तरतो द्वितीयसम्पाताच्च दक्षिणतो नवतितमे भागे गते श्रप्रपमण्डलस्य श्रप्रस्य चान्तरे श्रप्रर्धपञ्चमभागा यथा भवन्ति तथा बध्नीयात्। तद् विक्षेपमण्डल विमण्डलमिति चोच्यते । ततो मेषान्त‘सिहान्तप्रापि पूर्वापरं वृत्तं विषुवत उत्तरेण दक्षिणोत्तरवृत्ते द्वादशभागे बध्नीयात् ' एवं वृषकक्र्यन्तप्रापि तस्मादुत्तरेण नवमभागे, ततो” मिथुनान्तप्रापि' तस्मादुत्तरेण त्रिषु च भागेषु बध्नीयात् । एवं दक्षिणतो विषुवतो' वृत्तत्रयं तुलाकुम्भान्तप्रापि, अलिमृगान्तप्रापि, धनुर्मुगसन्धिप्रापि तावद्भागेषु क्रमेण बध्नीयात्। तानि स्वाहोरात्रमण्डलानि राश्यन्तगानि” । मेषतुलाद्योविषुवद्वृत्तमेव स्वाहोरात्रवृत्तम् । एवं सप्त स्वाहोरात्रवत्तानि । ततोऽयःशलाकाम् ऋज्वीं कृत्वा गोलदक्षिणोत्तरस्वस्तिकयोर्वेधौ कृत्वा प्रवेशयेत् । तन्मध्ये च समवृत्ता भूः मृदा ग्रन्येन वा' दर्शयितव्या" । एवमियं* चन्द्रकक्ष्या । बुधादीनामपि कक्ष्या यथा बहिर्बहिर्भवति तथा च बध्नीयात् । इयांस्तत्र विशेषः । स्वस्वपातयोः स्वस्वपठितविक्षेपव्यवहितानि विमण्डलानि बध्नीयात। रविकक्ष्यायां विमण्डल नास्ति, पातविक्षेपोपदेशाभावात्। श्रप्रथवा एकस्यामेव कक्ष्यायां सर्वे विशेषाः प्रदर्शयितव्याः'* यस्माद् भिन्नकक्ष्यास्था** श्रप्रपि ग्रहाः एकस्था इवोपलक्ष्यन्ते । 'तस्मादेकैव कार्या । ततो महाप्रमाणं वृत्तचतुष्टयं कृत्वा एकं पूर्वापरं ग्रधऊध्र्वम्, द्वितीयं दक्षिणोत्तरम्, तृतीयं परिकरवद् बध्वा, चतुर्थं पूर्वापर"स्वस्तिकलग्नं दक्षिणस्वस्तिकादधः उत्तरस्वस्तिकाच्चोपरि स्वदेशाक्षभागतुल्येऽन्तरे बध्नीयात् । एतदुन्मण्डलं नाम व्याख्या-1. D. E. राश्यात्मके 2. A. B. विधाय 3. E. om. the sentence. 4. E. doird 5. A. B. C. om. Trì 6. E.मिथुनककिसन्धिप्रापि 7. E. adds 3rf, 8. E. तावत्सु भागेषु 9. A. B. C. om. RITAFTintf 10. B. C.D. मृदाद्येन वा 11. A. : get ar aTrfrier (wr.) 12. A. qafiri 13. B. along hapl. om. : *ræsfader i sæEH त् to प्रदश्र्या l अपवृत्ते, p. 148, line 1. 14. A. C. om. TUTT 15. D. यस्मादेकैव 16. E. पूर्वापरं च ante-q4 ፃኛ ኛ गोलपादे [ गोल० निरक्षक्षितिजम् । तृतीयं साक्ष'क्षितिजम् । ततस्तृतीयवृत्त°-दक्षिणोत्तरमण्डलयाम्यसौम्यस्वस्तिकयोर्वेधौ कृत्वा। भूगोलं सकक्ष्यं प्रवेश्य बहिरयःशलाकाग्रयोध्रुवी प्रदश्यौं । एतन्निरक्षदेशगोलसंस्थानम् । साक्षे तु उन्मण्डल-दक्षिणोत्तरमण्डल*-दक्षिणोत्तरयाम्योत्तरस्वस्तिकयोर्वोधौ कृत्वा तयोरयःशलाकाग्रे ध्रुवसहिते प्रवेशयेत् ।। [ अपमण्डलम् | एतावान्" गोलबन्धो व्याख्यातः । शेषं पुनस्तदुपपत्ति‘वेलायामेव वक्ष्यामः । तव* पारमार्थिके गोलेऽपमण्डलसंस्थानप्रदर्शनार्थमार्ययाऽऽह--- मेषादेः कन्यान्तं सममुदगपमण्डलार्धमपथातम् । तौल्यादेर्मीनान्तं शेषार्ध दक्षिणेनैव ॥ १ ॥ 'बुधाह्मयजाकौंदयाच्च लांडूयाम्' (गीतिका० 4) इति लङ्कामधिकृत्य सर्वशास्त्रप्रवृत्तेः तत्समपूर्वापराधऊर्ध्वायतविषुवन्मण्डलस्य" संस्थानम्, “तद्दक्षिणोत्तरवृत्तसंस्थानम् , तत्पाश्र्वस्थितवृत्तसंस्थानं चार्जवेना'वस्थितत्वात् सिद्धं कृत्वाऽवशिष्टसंस्थानमपमण्डलं सूत्रकारः प्रतिपादयतीत्यवगन्तव्यम् । श्रप्रत्र श्रपयानप्रमाणं ‘भापक्रमो ग्रहांशाः' (गीतिका० 8) इत्यत्र प्रदशितम् । शेषस्त्वार्याधीं गोलसंस्थान-तद्वन्ध“दर्शना’भ्यामवगतः । एतच्च मृगकक्यादिस्थेऽयनेऽपमण्डलसंस्थानम् । यदा तु ततः पूर्वतः परतो वाऽयनं तदा तदनुगुणं व्याख्या-- 1. A. साक्षात् 2. E. तत् for ततस्तृतीयवृत्त 3. A. C. Hapl. om. : कृत्वा (भूगोलं to कृत्वा , two lines below. 4. D. àRT 5. E. चतुर्थ-तृतीय for उन्मण्डल-दक्षिणोत्तरमण्डल 6. D. एतावद्; 7. E. तदुत्पत्ति 8. A. B. C. ततः: 9. E.om,स्य. 10. A. C. om. तद 11. A. C. D. च जवेन 12. A. गोलसम्बन्ध ; C. गोलसंस्थानसम्बन्ध 13. E. प्रदर्शन इलीक: । শুঘনক হত্যকসকল ፃኛ፣ • s मीनमध्ये मेषमध्ये वा पूर्वस्वस्तिकम्, कन्यामध्ये तुलामध्ये वा प्रपरस्वस्तिकम् । सूत्रे तु मेषतुलादिग्रहणम् श्रप्रयनद्वयमध्योपलक्षणार्थम् । श्रप्रत एवापक्रमानयने मेषादितः प्रवृत्तेषु करणागतेषु ग्रहेषु' स्वस्तिकादिप्रवृत्तज्ञानाय तत्कालिकायनभागाः संयोज्यन्ते, वियोज्यन्ते वा' । अपयानस्य स्वस्तिकोपक्रमत्वात्। श्रतोऽपक्रमः पूर्वस्वस्तिकात् प्रभृत्युक्तरतो वर्धते यावदपमण्डलाधःस्वस्तिकम् । तत्र चतुविंशतिभागात्मकम् । क्रान्तिकाष्ठज्या च तज्ज्यातुल्या । सा च 'सप्तरन्ध्राग्निरूप'तुल्या ( 1397), तस्मात्प्रभुति विपर्ययेण हसति, यावदपरस्वस्तिकम् । तस्माद्दक्षिणतो वर्धते, यावदपमण्डलोपरिस्वस्तिकम् । तस्मात् पुनव्र्यत्ययेन ह्रसति, यावत्पूर्वस्वस्तिकम् । श्रतः स्वस्तिकात्प्रवृत्तग्रहभुजवशादेव अपयानमिति तज्ज्यया वैराशिकम्-यदि त्रिज्यया तुल्य*भुजज्यया 'सप्तरन्ध्राग्निरूप' (1397) तुल्या क्रान्तिज्या, इष्टभुजज्यया का इति । लब्धा तद्ग्रहाक्रान्तापमण्डलप्रदेशस्य विषुवतश्चान्तरालज्या । तत्काष्ठं क्रान्तिः । एषैवार्कस्य स्फुटक्रान्तिः , चन्द्रादीनां तु विक्षेपसंस्कृता । इति प्रथमं सूत्रम्। १ ।। [ प्रपमण्डलचारिणो ग्रहा: ] अथार्यया एतन्मण्डलचारिण आह ताराग्रहंन्दुपाता भ्रमन्त्यजस्रमपमण्डलेऽर्कश्च । अर्काच्च मण्डलाधे भ्रमति हि तस्मिन् क्षितिच्छाया ॥ २ ॥ ताराग्रहाणा भौमादीनामिन्दोश्च पाताः रविश्च अजस्रमपमण्डले सञ्चरन्ति । ग्रनैव मण्डले अर्कात् षड्राश्यन्तरिते प्रदेशे भूच्छाया' ग्रर्कतुल्यगतिश्चरति । षड्भयुक्तोऽर्कः” छायाग्रह इत्यर्थः । TTTTTTTT-1. A. C. om. Valè 2. A. C. D. Hapl. om. of fra Taro ar; D. has af 3. E. त्रिज्यातुल्य 4. D. E. भूमेश्च्छाया 5. E. षड्भयुतस्फुटोर्कः १२४ লীলােলাই [ ফীল০ उक्तं च--- वृक्षस्य स्वच्छाया यथैकपाश्र्वेन भवति'। दीर्धा च । निशि निशि तद्वद् भूमेरावरणवशाद् दिनेशस्य ॥ बृहत्संहिता, 5. राहुचारः, 9 इति द्वितीयं सूत्रम्। २ ।। (बृहत्संहित हुचारः, 9) [ विक्षेपमण्डल ग्रहाणां पाताश्च ] विक्षेपमण्डलसंस्थानं तत्सञ्चारिणश्चार्ययाऽऽह अपमण्डलस्य चन्द्रः पातादू यात्युत्तरेण दक्षिणतः । कुजगुरुकोणाश्चैवं शीघोच्चेनापि बुधशुक्रौ ॥ ३ ॥ चन्द्रः अपमण्डलस्य प्रथमपातात्प्रभृत्युत्तरेण, द्वितीयपातात्प्रभृति वक्षिणेन गच्छति । कुजगुरु°कोणाश्चैवं यथा चन्द्रोऽपमण्डलस्य स्वपातद्वयात् सौम्ययाम्यतः। चरति, एवं भौमजीवमन्दा ग्रपि स्वाद्यात्पातादुतरत:, द्वितीयाच्च दक्षिणतो गच्छन्ति । शीघ्रोच्चेनापि बुधशुक्रौ कविज्ञौ पातात्प्रभूत्यपमण्डलस्य सौम्यतो याम्यतश्च शीघ्रोच्चेन हेतुना गच्छतः । तेन यदा स्वस्वशीघ्रोच्चे स्वस्वाद्यपातसमे भवतः तदा विक्षेपाभावः । यदा त्वाद्यात् पातात् राशित्रयान्तरिते भवत: तदा यत्रतत्वस्थावप्येती स्वपठित विक्षेपेणापमण्डलस्योत्तरेण तिष्ठत: । यदा द्वितीयपातसमे शीघ्रोच्चे तदाऽपमण्डल एव तिष्ठतः । यदा तस्माद्राशित्रयान्तरिते तदा याम्यत:* स्व‘पठितभागे तिष्ठतः । पुनः प्रथमपातसमे विक्षेपाभावः । श्रत एषां विक्षेपमण्डलानि षट् । एवं स्थानानि ज्ञेयानि । ग्रत्र स्फुटचन्द्रे पातसमे विक्षेपाभावः । कुजगुरुशनीनां तु स्फुटमध्यमे, ज्ञभृग्वोः शीघ्रोच्चे मन्दफलसंस्कृते । तदुक्तम् मन्दस्फुटात् स्वपातोनाद् प्रहाच्छीघ्रात् ज्ञशुक्रयोः ॥ (लघुमानसम्, 3. 6) मूलम्- 1. C. D. गुरुकुज FafET-1. A. A- ; gap for af ; C. As- ; gap for fl ; D. afEft 2. C. TEST rev. to IgG ; D. EST 3. C. om. ITTFTēT: 4. D. E. om. Ta इलोकः ६ ] विक्षेपमण्डल ग्रहाणां पाताश्च ፃኛሂ इति। ततः स्वपातोन'चन्द्रज्यया' त्रैराशिकम्—यदि त्रिज्यया स्वविक्षेपकला' लभ्यते, इष्टज्यया का इति । ततो द्वितीयम्-त्रिज्यया एतावती ज्या, स्फुटकर्णेन का इति व्यस्तत्रैराशिकम् । अनयोरेकीकरणे भुजज्यायाः परमविक्षेपो गुणः, कर्णो हारः" । एतदुक्तम्'- पातोनसमलिप्तेन्द्धोजोंवा खत्रिघनाहता । कर्णेन ह्रियते लब्धो विक्षेपः सौम्यदक्षिणः ॥ (लघुभास्करीयम्, 4. 8) इति। इतरेषां तु स्फुटमध्ये यत् क्षिप्त शुद्ध वा शीघ्रफलं तत् पाते तथा कृत्वा स्फुटपातः कार्यः । बुधशुक्रयोस्तु मन्दफलेन संस्कृतौ पातौ स्फुटी, विशेषा भावात्। तथा च लल्लः क्षितिसुतगुरुसूर्यसूनुपाताः स्वच्चलफलोनयुता यथा त एव ॥ शशिसुतसितयोः स्वपातभागाः स्वमूदुफलेन च संस्कृताः स्फुटाः स्युः ॥ (शिष्यधीवृद्धिदम्, ग्रहगणितम्, ग्रहयुतिः 6) इति । तान् पातभागान् स्फुटग्रहेभ्यस्त्यक्त्वा शेषस्य' भुजज्यया त्रैराशिकम्यदि त्रिज्यया परमविक्षेपकला:, अनया कियत्य इति। ततो द्वितीयं व्यस्तम्त्रिज्यया एतावत्यः, भूताराग्रहविवरेण कियत्य इति । ग्रनयोरैक्यं दोज्यया क्षेपकलागुणः । भूखेटान्तरं हारः । फलमिष्टक्षेपः । तथा च लल्लः 'समलिप्तिकाद् विपातात् । त्रिदशगुरुमहीजसूर्यजातानाम् भूगुतनयेन्दुजयोस्तथैव शीघ्रात् । निजमध्यमबाणसङ्गुणा भुजजीवा कुखगान्तरोद्धृता। स शरो भवति ** * ॥ " (शिष्यधीवृद्धिदम्, ग्रहगणितम्, ग्रहयुतिः, 9-10) इति । अत्र पूर्वाधैं सौम्या दिक्', प्रथमपातादुत्तरेणापमण्डलाद्” विमण्डलप्रवृत्तेः । उत्तरार्धे याम्या, द्वितीयाद्याम्यतो गतत्वात् तस्य । Su-1. E. es: 2. D. स्वपातोनात् 3. D. E. चन्द्र भुञ्जज्यया 4. D. fqiqja T 5. E. भागहारः 6. E. तदुक्तम् 7. A. तान् पदपातभागान् 8. D. om. El 9. A. C. trafia 10. E. Austra (wr.) ፃቒዩ লীলাবাই turo अथ क्षेपक्रान्तिचापयोः तुल्यदिशोयोंगो भिन्नदिशोरन्तरं तत्स्फुटक्रान्तिर्भवति । सा हि विषुवद्-ग्रहान्तरम् । तस्माच्च यया दिशा प्रवृत्तमपमण्डलं तस्मादपि तयैव दिशा प्रवृत्तेन क्षेपेण विषुवद्-ग्रहान्तरस्य वृद्धत्वादन्यदिशा प्रवृत्तेन हीनत्वाद् । एवं मध्यक्रान्तेः क्षेपेऽपि श्रप्रधिकेऽपि ऊह्यमिति* । एवमेतेषां [क्षेपोपदेशात् प्रदेशः सूचितः ।।]* तदानयन‘त्रैविध्यमिह न विवृतम् ।। इति तृतीयं सूत्रम्। ३ ।। [ चन्द्रादीनाम, उदयास्तमयः ।] इन्द्वादीना°मर्कविप्रकर्षसन्निकर्षकृतोदयास्तमयस्य परिज्ञानमार्ययाऽऽह चन्द्रोंऽशैद्वदशभि रविक्षिप्तोऽकान्तरस्थितैर्दृश्यः । नवभिर्श्वगुर्धगोस्तै द्वर्यधिकैद्वर्यधिकैर्यथा श्लक्ष्णाः ॥ ४ ॥ ग्रविक्षिप्त इन्दुर्द्वादशभिः कालभागैः स्वस्य श्रर्कस्य* चान्तरस्थैः दृग्विषयो भवति । ऊनैर्न दृश्यः’ । ग्रधिकैः सुतरां दृश्यः । नवभिः कालभागैः स्वाकन्तिरस्थैः कविर्दृश्यः । कविसम्बन्धिभिः:* नवभिस्तैः द्वघधिकैः° यथा श्रप्रल्पा:" ग्रल्पशरीरा दृश्याः । उक्तं च तेषां बिम्बाल्पताक्रमः'-‘भृगुगुरुबुधशनिभौमाः ङञणनमांशकाः' (गीतिका० 7) इति । तेन भृगुः नवभिः कालभागै'*र्दृश्यः । गुरु तैद्वर्धुत्तरैः एकादशभिः, बुधस्तैद्वर्युक्तरैः त्रयोदशभिः, मन्दस्तैद्वर्युक्तरैः पञ्चदशभि:, भौमस्तैद्वर्युक्तरैः सप्तदशभिः कालभागै°रित्युक्तं भवति । बयाख्या - 1. E. भिन्नयोरन्तर A. C. क्षेपेऽभ्यधिकं हयूह्यमिति ; E. क्षेप्येऽभ्यज्ञधिकेऽप्यूह्यमिति । 3. Mss. corrupt : A. interficit; B. Portion lost; C. क्षेपोपदेशप्रदेशं सूचितम् ; D. क्षेपोपदेशे प्रदेशे सूचितम्; E. क्षेपोपदेश 2 प्रदेशे सूचितम् । 4. A. D. E. eterarf 5. E. चन्द्रादीना 6. A. C. tiką 7. E,'ऊनैरदृश्यः 8. E. adds if: 9. E. द्व्युत्तरैः 0. D. E. om FiqT 11. D. ल्पताक्रमात् 12. E. कलांशः 13. E. कालाशै: ቈኛ ። गोलपादे { गोल० स्माभिनोंपलभ्यते, स्वाधोऽर्ध'भागच्छन्नत्वात् । ततश्चन्द्रस्य दशॉपलक्षितोपरिबिम्बकेन्द्राद्यथा यथा तस्य प्राग्गमनवशात् पश्चादकोंऽवलम्बते, तथा तथा इन्दो: प्रकाशमानार्धकेन्द्रमपि अपरतोऽवलम्बते । तद्वशादिन्दोरस्तकाले प्रकाशमानमर्ध दशपिलक्षितविम्वार्धपरिध्यवधेरधोऽवलम्बते । तावन्मात्र विम्बपश्चार्धमस्माभिः सितमुपलभ्यते । शेषम् उपरिस्थितत्वाद् श्रप्रकभिमुखमपि न दृश्यते । एवं यावद्यावदिन्दुबिम्बार्ध सवितृकराश्लिष्टमवलम्बते, तावतावच्छुक्लश्चन्द्र उपलभ्यते । एवं यदा राशित्रयं इन्द्वकांन्तरे भवति तदा इन्दुबिम्बपश्चिमार्धं श्वेतं भवति* । ग्रस्मद्दृश्ये चार्धे पश्चाद्भागः सितो भवति । यदा षड्राशयस्तदाऽस्मद्दृश्यार्धस्य सर्वस्यादित्याभिमुखत्वात् सर्व श्वेत दृश्यते। ततः परस्तादपि विम्बपूर्वभागेनार्कप्रत्यासक्तेः पश्चिमभागात्प्रभृति श्रप्रसितमानं वर्धते यावद्दशन्तिम् । श्रप्रतोऽर्ककिरणाः जलमयचन्द्रबिम्बस्पर्शप्रतिहताः तत् श्वेतं कृत्वा ज्योत्स्नारूपेण नैशं ध्वान्तमपध्वंसति । तथा च वराहमिहिरः*- सलिलमये शशिनि रवेदीधितयो मूच्छितास्तमो नैशम् । क्षपयन्ति दर्पणोदरनिहिता* इव मन्दिरस्यान्तः ॥ f (पञ्चसिद्धान्तिका, 13. 36) इांत । तदिदं शुक्लमानमानीयते । शुक्लप्रतिपदादिषु ग्रकधिस्तिमयकालिकयोः श्रर्केन्द्वोः श्रन्तरोत्क्रमज्यया त्रैराशिकम्-यदि त्रिज्यातुल्योत्क्रमज्यया स्फुटविम्बार्धं शुक्लं भवति, तदा इष्टोत्क्रमज्यया किमिति तत्कालसितमानं लभ्यते । राशित्रयाधिकेऽन्तरे ग्रधिकस्य क्रमज्याया उक्तवत् सितमानीये' इन्दुमानांधं प्रक्षिपेत् । तत्सितमानं’ भवति । षड़ाश्यधिके केन्द्रे एवमेवाऽसितमानानयनमिति । किञ्च* चन्द्रबिम्बस्थायाः समपूर्वापराया उत्तरेण यदाऽर्कः तदा उत्तरं° सितं शुङ्ग"मुन्नतं दृश्यते । यदा दक्षिणतोऽर्कः तदा दक्षिणम् । श्रप्रतोऽप्यवगम्यते रव्यायत्तंl* चन्द्रस्य शश्वेतमितिे° ।। S S TSqLLLqS S S S LLL LLLSS S SSS SSS BB q ASqSqAAAAAAAAS व्याख्या-1. E. om. अर्घ 2. A. C. om a fè 3. D. arts: 4. E. विहता 5. A. C. fàFaqqf 6. D. E. सितमानमानीय 7. D. ततस्सितमानं 8. A. C. Hapl. om. of T 9. A. C. D. E. ddừdo ; D. dd: rev. to ast 10. E. सितश्रृङ्ग 11. E. रयायत: 12. E. इबेतिमेति श्लोकः 5 ] ग्रहादीनां प्रकाशहेतुः १२९ कुजादीनां तु त्रयाणां नक्षत्राणां च ग्र१दुिपरि स्थितत्वाद् विम्बाधोऽर्धानि सर्वदा शुक्लान्येव दृश्यन्ते । बुधशुक्रौ तु यद्यप्यधःस्थौ तथाप्यर्कप्रत्यासत्तिवशात् विम्वाल्पतया चौं तयोविम्बं सर्वदा शुक्लमेव भवति । इति पञ्चमं सूत्रम् ।। ५ ।। | भूगोलावस्थानम ] भादिकक्ष्याभूस्थान'प्रदर्शनायाह'– वृत्तभपञ्जरमध्ये कच्यापरिवेष्टित: खांमध्यगतः । मृज्जलशिखिवायुमयो e भूगोलः सर्वेतो वृत्तः ।। ६ ॥ भानि नक्षत्राणि, तेषां पञ्जरः, कक्ष्यावृत्तात्मकस्य भपञ्जरस्य मध्येऽन्तः । कक्ष्याभिः शनैश्चरादीनां सप्तानां *कक्ष्याभिः सप्तभिः परिवृतः । मृज्जलशिखिवायुमयः सर्वतोवृत्तो भूगोलः खमध्यगतो भवति । ब्रह्माण्डकपालावच्छिन्नस्य तदन्तःस्थितस्याकाशस्य’ मध्येऽवतिष्ठते इत्यर्थः । तथा च वराहमिहिर:* —- पञ्चमहाभूतमयस्तारागणपञ्जरे महीगोलः” । खेऽयस्कान्तान्तस्थो लोह इवावस्थितो वृत्तः ॥ (पञ्चसिद्धान्तिका, 13. 1) " इति । ब्रह्मगुप्तश्च-- शशिसौभ्य'"भृगुं२विकुजगुरुशनिकक्ष्यावेष्टितो भकक्ष्यान्तः ॥ भूगोलः सत्त्वानां'1 शुभाशुभैः कर्मभि'°रुपात्तः ॥ (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, गोल० 2) इति षष्ठं सूत्रम् ।। ६ ।। TEATTEtat-1. A. om. 2. E. Hapl. om. of TG17 TUTŤ 3. A. C. om. T 4. C. E. भूसंस्थान 5. D, प्रदर्शन[म]ार्ययाह ; E. प्रदर्शनायार्यामाह 6. E. adds gathtf: 7. E. om. Ta 8. C. D. av.Tğ: 9. A. महागोल: 10. E. बुध for सौम्य i 1, D. {{afistri 12. A. C. om. af: وا۹ سس Trioه ዓ 5 é गोलपादे [ गोल० [। भूगोलपृष्ठे प्राणिनिवासः ] 'भानामध: शनैश्चर' (कालक्रिया० 15) इत्यत्रोक्तस्याप्यस्यार्थस्य पुनर्वचनमुत्तरशेषविवक्षया । तमार्ययाऽऽह यद्वतू कदम्बपुष्प ग्रन्थिः प्रचितः समन्ततः कुसुमैः । तद्वद्धि सर्वसत्त्वै र्जलजैः स्थलजैश्च भूगोलः ।। ७ ।। *तथा च वराहमिहिर:* -– - सनदीसमुद्रपर्वतपुरराष्टदुममनुष्यपश्वाद्यः । प्रचितः कदम्बपुष्पग्रन्थिरिव समन्ततः कुसुमैः । इति सप्तमं सूत्रम् । ७ ।। [ कल्पे भुवः वृद्धिहासौ ] कल्पेन भुवो वृद्धयपचयप्रमाणमार्ययाऽऽहब्रह्मदिवसेन भूमे रुपरिष्टाद् योजनं भवति वृद्धिः । 'दिनतुल्ययैकरात्र्या' मृदुपचितायास्तदिह हानिः ॥ ८ ॥ ब्रह्मदिनप्रमाणं पूर्वमुक्तम्, ‘श्रष्टोत्तरं सहस्रं ब्राह्मो दिवसो ग्रहयुगानाम्' (कालक्रिया० 8) इति । तेन ब्राह्रोण दिनेन । भूमेरुपरिष्टात् सर्वतो योजनप्रमाणं वृद्धिः ॥ दिनसमया एकया' ब्रह्मणो रात्र्या" मृदुप'चिताया मलम्- 1. A. B. C. तत्तुल्य for दिनतुल्य 2. A. C. Kat व्याख्या-1. A. C. प्यन्त्यार्थस्य 2. E. adds before this eqGeria Hirai 3. A. C. D. atrtg: 4. C. ग्रहमनुयुगानां (wr) 5. A. C. forsqu'à gotif (wr.) 6. A. Reut 7. A. om. मृद् ; D. मृदोप ; E. मृदा उप श्लोकः ८ ] कल्पे भुवः वृद्धिहासौ ፃኳፃ स्तद्योजनं हानिर्भवति । तेन कल्पादौ पञ्चाशदधिकं योजनसहस्रं भूमेविष्कम्भः कल्पान्ते द्विपञ्चाशदधिको योजनसहस्रम् । अवान्तरे तु त्रैराशिकेनानेतव्यम् । एतच्च लम्वनादिषूपयुज्यते । इति ग्रष्टमं सूत्रम् ।। ८ ।। [ भूभ्रमणम् ] भ चक्रपरिवर्तानां भूमावध्यस्योपदेश'कारणमार्ययाऽऽह— अनुलोमगतिनौस्थः पश्यत्यचलं विलोमगं यद्वत्। श्रचलानि भानि तद्वत् समपश्चिमगानि लङ्कायाम् ॥ & ॥ नावि स्थितः पुरुषः अचलं*परं पारं प्रति नौगमनवशाद् अनुलोमं गच्छन् तदेव परं पारं विलोमगं प्रतिलोम गच्छतीव पश्यति । तथा लङ्कायां समपश्चिमगानि भानि° भूस्थान्यचलानि वस्तूनि* प्राङ्मुखं गच्छन्तीव पश्यन्ति । एवं भचक्रस्यैव' प्रत्यग्गमनम्' । न तु परमार्थतो भूमेभ्रमणमस्ति । इति नवमं सूत्रम् । ९ । [ भपञ्जरभ्रमणम् | ग्रहाद्युदयास्तमयनिमित्तभचक्रभ्रमण'मार्ययाऽऽहे उदयास्तमयनिमित्तं नित्यं प्रवहेण वायुना क्षिप्तः । लङ्कासमपश्चिमगो भपञ्जरः सग्रहो भ्रमति ।। १० ॥ ETTTTT-1. A. C. qè 2. A. C. om. 3qqaf 3. A. C., Hapl. om. of Tft 4. A. C. Hapl. om. of ąFfi 5. A. C. om. एव 6. E. adds भूमौ प्राग्गतित्वेन अध्यास्यते । 7. D. Hot for qu’T 8. E. भ्रमणहेतुमार्ययाह ፃጻኛ लष्हे [ गोल० नित्यं प्रवहेण वायुना नित्यगतिना क्षिप्तः प्रेरितः भपञ्जरः सग्रहः स्वाश्रितैग्रहादिभिः सार्ध लङ्कासमपश्चिमगो भ्रमति । तद्भ्रमण ग्रहादीनां* उदयास्तमयस्य कारणम्? । एतदुक्तम्'-निरक्षदेशस्थितानां सर्वेषां समोपरि विषुवन्मण्डल यथा भवति, तथा प्रवहाख्यवायुप्रेरणवशात् पश्चिमाभिमुखं गच्छत् ज्योतिश्चक्रं तत्संस्थितानां ग्रहनक्षत्रादीनाम् उदयास्तमयहेतुर्भवति । इति दशमं सूत्रम् ।। १० । [ मेरुप्रमाणम् ] मेरुपरिमाणमार्ययाऽऽह-- मेरुयोजनमात्रः प्रभाकरो हिमवता परिक्षिप्तः । नन्दनवनस्य मध्ये रत्नमयः सर्वतो वृत्तः ॥ ११ ।। मेरुर्योजनप्रमाणमुच्छित:*, तावद्विस्तारः, सर्वतो वृत्तः, रत्नमयः ॥ ग्रत एव प्रभाणामाकरः हिमवता ग्रचलेन परिवृत्तः, नन्दनवनस्य देवोद्यानस्य मध्ये तिष्ठतीति । ‘क मेरोः' (गीतिका० 7) इत्यस्यैवायं प्रपञ्चः ।। इति एकादशं सूत्रम् ।। ११ ।। [ मेरुबडवामुखावस्थानम ] ‘मेरुवडवावस्थानप्रदेशमार्ययाऽऽह स्वर्मेरुः स्थलमध्ये नरको बडवामुखं च जलमध्ये । अमरमरा मन्यन्ते परस्परमधःस्थितान् नियतम्' ॥ १२ ॥ मूलम्- 1. C. मात्रं 2. A. C. a Sata: 3. D. स्थितानि यतः व्याख्या-1. A. C. भ्रमणे ; D. भ्रमणात् 2. E. ग्रहनक्षत्रादीनां 3. E. adds Haq fèT 4. E. adds Haff 5. D. E. प्रेरणात् 6. D. E. प्रमाणोच्छितः 7. E. adds it before this. श्लोकः १२ ] मेरुबडवामुखावस्थानम् ዓኳኳ भूमेरेकमर्ध मृत्प्राचुर्यात् स्थलसंज्ञम् । अपरमर्ध जलप्राचुर्याज्जलसंज्ञम् । अत्र स्थलांशमध्ये स्वर्गश्च मेरुश्च । जलांशमध्ये नरको बडवामुखं च । तत्र मेरौ देवा स्थिताः, वडवामुखे दैत्याः । ते च देवासुराः परस्परम् ग्रन्योन्यम्, अधःस्थितान् मन्यन्ते ॥ देवा दैत्यानधोमुखं” स्थितान् मन्यन्ते, ते च देवानधोमुखान् इत्यर्थः । तथा च वराहमिहिरः"-- सलिलतटासन्नानामवाङ्मुखी वृश्यते यथा छाया । तद्वद् गतिरसुराणां मन्यन्ते तेऽप्यधो विबुधान् ॥ (पञ्चसिद्धान्तिका, 13.3) इति । परमार्थतस्तु भूमेर्धारणाशक्तियोगात् सर्वेऽपि भुवमधः'कृत्य स्थिताः । तेन* सर्वेषां भूरेवा°धोऽवतिष्ठते । इति द्वादशं सूत्रम् ।। १२ ।। [ लङ्कादिचतुर्नगर्यः ] स्थलजलाशसन्धौ भूमेः परितो भूपरिधिचतुर्भागान्तरालव्यवस्थितानि चत्वारि नगराण्याऽऽह उदयो यो लङ्कायाँ सोऽस्तमयः सवितुरेव सिद्धपुरे । मध्याही यावकोट्यां रोमकविषयेऽर्धरात्रं स्यात्' ।। १३ ॥ लङ्कास्थानां" योऽर्कस्योदयः स सिद्धपुरवासिनामस्तमयः । श्रतः सिद्धपुरं लङ्कातः प्रभृति भूपरिध्यर्धे भवति । यतश्चक्रार्धं सर्वदा' दृश्यम्, ग्रतः'* पूर्वस्यां दिशि चक्रचतुर्भाग उदयः । स च'* भूपरिधिचतुर्भागावच्छिन्नः सिद्धपुरनिवा मूलम्- 1. E. रात्रः स्यात् TTTTTTT-1. A. C. om af 2. D. E. ra 3. E. स्थलांशस्य मध्ये 4. A. C. om. Ti 5. A. C. मुखान् 6. A. C. D. वराह 7. A. C. भुवनमधः 8. A. C. om. Itt 9. A. C. frat 10. A. C. लङ्कास्थाने 11. A. Ràfəfừ 12. D. दृश्य परेतः (?) 13. D. T3gqè ; E. om. TT १३४ লীলাবাই [ गोल० सिनामस्तमयश्च तेनैवावच्छिन्नः । तदा' उदयस्यैवास्तमयत्वे द्वयोरपि भूपरिधिचतुर्भाग एव रविर्भवतीति द्वयोर्नगर्योरन्तरं भूपरिध्यर्ध भवतीत्युपपन्नम् । *लङ्गोदयो यवकोटिस्थानां मध्याह्नः, रोमकविषयाना'मर्धरात्र च' भवति । तेन यवकोटिर्लङ्कातः पूर्वस्यां दिशि भूवृत्त*चतुर्भागे स्थिता, रोमकः पश्चिमस्यां तत्रैव स्थित इति द्वयोर्द्वयोर्नगरयोरन्तरं भूपरिधिचतुर्भाग इति सिद्धम् । एतत्सर्वं भूमेर्गोलाकार'त्वाद् धारणाशक्तियोगेन सर्वेषामधः स्थितत्वाच्चोपपन्नम् ।। इति त्रयोदशं सूत्रम् ।। १३ ।। [ लङ्गोज्जयिन्योरवस्थानम् ] मेरोर्बडवामुखाच्च प्रभृति लङ्कावस्थानप्रदेशं, तत्प्रभृत्युज्जयिन्यवस्थानप्रदेश चाह स्थलजलमध्याल्लङ्का भूकक्ष्या या' भवेच्चतुर्भागे । उज्जयिनी लङ्कायाः तच्चतुरंशे? पञ्चदशांशे] समोत्तरतः ॥ १४ ॥ स्थलमध्यं मेरुः, जलमध्यं बडवामुखम् । ताभ्यां भू'परिधेश्चतुर्भागे लङ्का स्थिता । तेन स्थलजलसन्धौ लङ्काऽवतिष्ठते । ग्रत एव तत्पूर्वापरार्धस्थितानां पूर्वोक्तानां यवकोटि-रोमक-सिद्धपुराणामपि स्थलजलसन्ध्यवस्थान, मेरोबंडवामुखाच्च प्रभूति 'भूपरिधिचतुर्भागावस्थानं च सिद्ध भवति । उज्जयिनी" लङ्कायाः समोत्तरस्यां दिशि "तच्चतुरंशे चतुर्भागस्य चतुर्भागे स्थिता । लङ्कायाः समोत्तरस्यां दिशि उज्जयिनी भूपरिधिषोडशांशेऽवतिष्ठत इत्यर्थः । मूलम्- 1. D. भूकक्ष्यायाः euT&T-— 1. D. om... ktar ; E. rTkT: 2. E. adds et Qa before this. 3. E. रोमकवासिनां 4. A. om. T ; D. E. RTTTTTTT 5. E. भूपरिधि 6. A. गोलकाकार 7. A. om. 8. A. om. I, 9. E. adds 10. E. तच्चतुर्भागे भूपरिधिचतुर्भागस्य चतुर्भागे श्लोकः १४ ] लङ्कज्जयिन्योरवस्थानम् ኣ፣ g ‘उज्जयिनी लङ्कायाः पञ्चदशांशे' समोत्तरतः' इति° सम्यक्पाठः, भू*कक्ष्यायाः पञ्चदशांशे लङ्कात उत्तरत* उज्जयिन्यवतिष्ठती इति’ यस्मात् । ब्रह्मगुप्तः – लङ्कोत्तरतोऽवन्ती' भूपरिधेः पञ्चदशभागे’ ॥ (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, गोलाध्यायः, 9) इति । ग्रयमत्राभिसन्धिः-घनगोले भूवृत्ते समपूर्वापररेखायां समदक्षिणोत्तररेखायां समपाश्र्वरेखायां च कृतायां स्वस्तिकषट्क सम्भवति । उपयेंक: स लङ्का । एकोऽधः, स सिद्धपुरम् । पूर्वस्यां दिश्येकः, स यवकोटिः । पश्चिमस्यां दिश्येकः, स रोमकः । उत्तरत एकः, स मेरुः । दक्षिणत एकः, स बडवामुखम् । एवं' यवकोटि-बडवामुख-रोमक-मेर्वाख्याः चत्वारो देशा: लङ्का-सिद्धपुरयोश्चतसृषु' दिक्षु भूपरिधिचतुर्भागे स्थिताः । एतेषां द्वयोर्द्वयोः परस्परमन्तरमपि भूपरिधिचतुर्भाग एव । लङ्का-सिद्धपुरे तु परस्परं भूपरिध्यधैं सर्वतः स्थिते । एवं मेरुबडवामुखयोश्चतसृषु दिक्षु भूपरिधिचतु'°र्भागे स्थितानि लङ्कादीनि चत्वारि नगराणि भूपरिधिचतुर्भागे स्थितानि' व्यवहृतानि*। बडवामुख-मेरू तु परस्परं भूम्यर्ध स्थितौ । एवं यवकोटिरोमकयोः लङ्का-मेरु-सिद्धपुर-बडवामुखानि परितः स्थितानि । लङ्कासिद्धपुरौ'* तु परस्परमधोभावेन भूम्यधे स्थितौ' । एवमेते षड्देशा उपदिष्टाः उदयास्तमयार्धरात्रमध्याह्नादिविशेषप्रतिपादनाय । एवं च "लङ्का-मेरु-सिद्धपुर-नरकावगाही यो भुवः परिणाहः तस्मिन् षष्टिशतत्त्रयभागात्मना विभक्ते लङ्कामेर्वन्तरालं नवतिभागाः । चक्रे ‘पञ्चदशांशः चतुविशतिभागाः । तेन लङ्कामेर्वन्तरस्थे'$ नवतिभागे लङ्का । ग्रत'? व्याख्या- 1. D. पञ्चदशभागे 2. D. समोत्तरेति 3. A. om. 4. A. C. om. VISTTRITT 5. A. E. तिष्ठत इति 6. D. त्तरवन्ती, rev. to स्तरवतीं 7. A. C. पञ्चदशांश भागे 8. E. g. 9. A. C. tigs 10. A. om. tą 11. E. चतुर्भागव्यवस्थितानि 12. D. E. aqafirfi 13. D. तौ for लङ्कापुरसिद्धपुरौं 14. A. भूम्यर्धस्थितौ 15. A. om. TāT 16. A. Hapl. om. ITIS to år TITst, two lines below. 17. C. D. om. Ve2 18. D. रालस्थे 19. D. om, 34ST ፍ 8 & गोलपादे [ गोल० उत्तरेण चतुविशतिभागे उज्जयिनी । तत्र मिथुनान्तसंश्रितोऽर्कः' परमापक्रमेण विषुवन्मण्डलादपक्रान्तत्वात्तस्य चतुविशतिभागपरिच्छिन्नत्वाच्च उज्जयिन्याः समोपरि मध्याहनं करोति। तत' उत्तरस्मिन् देशे न कदाचिदपि समोपरि रविर्भवति । दक्षिणे तु स्वाक्षभागतुल्य उत्तरापक्रमे समोपरि भवति । ततः परस्तादुत्तरेण नतो भवति । एवम् अर्कस्योत्तरपरमापक्रमावच्छिन्नप्रदेशज्ञानार्थम् उज्जयिन्युपदेश इति संगच्छते । षोडश भागस्थायाः। उज्जयिन्या उपदेशे न किञ्चित् प्रयोजनं पश्यामः, तस्य सार्धद्वाविशति भागात्मकत्वात्, तस्य क्वचिदपि प्रयोजनाभावात् । एवं तहि लङ्कातो दक्षिणेनापि दक्षिण'परमापक्रमावच्छिन्नप्रदेशो वक्तव्यः । न वक्तव्यः, दक्षिणार्धस्य जलमयत्वेन मनुष्यागोचरत्वात्, शास्त्रेषु तस्य' विशेषानुपदेशात् । लङ्कामेर्वन्तरालमधिकृत्य' देशान्तरसंस्कारार्ध 'लङ्कातः खरनगरम् (महाभास्करीयम् , 2. I ) इत्यादिना नगरादीन्यभिहितानि' । न तु लङ्काबडवामुखान्तरालगतानि । अतः सुष्ठूक्तम्— उज्जयिनी लङ्कायाः पञ्चदशांशे समोत्तरतः ॥ इति । इति चतुर्दशं सूत्रम् ।। १४ ।। [ भचक्रस्य दृश्यादृश्यभागी | एवं भू"गोलगतं विशेषमभिधाय तत्स्थैज्योंति"श्चक्रस्य दृश्यमदृश्यं** वार्ययाऽऽह'* – भूव्यासार्धेनोनं दृश्यं देशात् समाद् भगोलार्धम् । अर्ध भूमिच्छन्र्न भूव्यासार्धाधिकं चैव ॥ १५ ॥ व्याख्या-1. E. नान्तस्थितोऽर्क: 2. A. C. Act 3. D. E. भागस्थायास्तु 4. A. C. Tą: 5. E. दक्षिणे 6. C. D. 7. A. प्रयोजनाभावात् for विशेषानुपदेशात् 8. E. adds f. 9. A. C. इत्यादीन्यभिहितानि 10. A. C. om. 11. A. C. तत्स्र्थयोंजित (wr) 12. A. B. 84 e5 (wr) 13. A. Iš-T (wr.) श्लोकः १५ ] भचक्रस्य दृश्यावृश्यभागी ዓ፥\9 महाद्रिदुमाद्यन्नतपदार्थरहितो देशः सम उच्यते । तस्माद्देशात् कारणात् तत्स्थैरित्यर्थः । समदेशस्थितैर्द्रष्टृभिः' भूव्यासः पञ्चाशदधिकं सहस्रम् । तदर्धेन पञ्चविशत्युत्तरशतपञ्चकेन योजनेनोनं* भगोलस्य ज्योतिश्चक्रस्यार्धं दृश्यम् । तेनैव भूव्यासार्धेनाधिकं ज्योतिश्चक्रस्येतरमर्ध* भूम्या छन्नम्, श्रप्रदृश्यमित्यर्थः*।। एतत्प्रदर्शनाय भूपृष्ठप्रसारितं सूत्रमाकृष्य” पूर्वस्वस्तिकादुपरि घटिकामण्डले भूव्यासार्धावच्छिन्ने' प्रदेशे पूर्वतो परतश्च पूर्वापरायतं बध्नीयात्। एवं दक्षिणोत्तरमण्डले दक्षिणोत्तरस्वस्तिकयोरुपरि तावत्येव प्रदेशे दक्षिणोत्तरायतं सूत्रं वध्नीयात्, यतो भूपृष्ठव्यवस्थितस्य' दृष्टिः प्रसारितसूत्रानुसारेण याति । श्रतः सूत्रोपरिस्थं दृश्यं सर्वतो भूव्यासाधोंनमेव भवति भगोलार्धम्' ।। सूत्राधःस्थमदृश्यं तु सर्वतो° भूव्यासार्धाधिकमेव भगोलार्धं भवतीत्युपपन्नम् । श्रोत्रेदं त्रैराशिकम्---यदि " श्रादित्यकक्ष्याया:'1 खखषड्घन-(21600)- प्राणा लभ्यन्ते, भूव्यासार्धयोजनैः कियन्त इति । ग्रधििधकेन चत्वारः प्राणा लब्धाः । तेन द्विगुणेन सर्वदा ग्रहः क्षीयते, यतः करणागतदिनारम्भात् तावदन्तरं* कालमतीत्य दृग्गोचरो रविर्भवति । करणागतदिनान्ताच्च तावतः कालात्पूर्वमेव श्रदृश्यो भवति । ग्रहभुक्तावपि त्रैराशिकम्-यदि खखषड्घन-(21600)-प्राणैः चन्द्रभुक्तिर्लभ्यते, चतुभिः प्राणैः कियतीति । लब्धा नव विलिप्ताः श्रौदयिके क्षेप्याः, श्रप्रास्तमयिकात् त्याज्याः, यतस्तावद् भुक्त्वा स्वदेशाकाँदयिको भवति । अभुक्त्वा चास्तकालिक:"*। मन्दगतीनां न किच्चिदन्तरं विदधाति'। इति पञ्चदशं सूत्रम् ।। १५ ।।॥ व्याख्या-1. A. C. समदेशद्वैष्ट्टभि: (wr.) 2. D. E. tr. योजनशतपठचकेनोन्नँ 3. A. इतरार्घ; E. इतरदर्ध 4. A. श्रदृष्टमित्यर्थः 5. A. C. om. आकृष्य 6. A. C. व्यासार्धपरिच्छिन्ने 7. A. C. भूपृष्ठावस्थितरुय 8. E. tr. : भगोलांधर्व भवति ; A.C. ध 9. A. om. Tafsî 10. A. TET 11. A. C. D. arearraf 12. D. तावन्तर ; E. तावन्त 13. E. चास्तमयकालिक: 14. D. विदध्यादिति ме – а ፃ ቹ t; गोलपादे [ गोल० [ भचक्रे देवासुर दृश्यप्रदेशः ] ज्योतिश्चक्रे देवासुरदृश्यप्रदेशमाहदेवाः पश्यन्ति भगो लार्धमुदङ्मेरुसंस्थिताः सव्यम् । अपसव्यर्ग तथार्ध दक्षिणबडवामुखे प्रेताः ॥ १६ ॥ मेरुस्था देवा उदग्भगोलार्ध स्थलजलसन्धिस्थितानामुत्तरदिक्स्थज्योतिश्चक्रस्यार्ध भूव्यासाधॉनमेव सव्यं प्रदक्षिणं गच्छत् पश्यन्ति । स्थलजलसन्धौ स्थित्वैतदाचार्यः प्रतिपादयति । तद्वशेन दक्षिणोत्तरविभागो युज्यते । नहि मेरुबडवामुखस्थानां दिङ्नयमोऽस्ति, परितः सर्वत्र' रवेरुदयास्तमयसम्भवादिति । एतमेवार्थमपमण्डलमधिकृत्याह ब्रह्मगुप्तः-- सौम्यमपमण्डलार्ध मेषाद्य सव्यगं सदा देवाः । पश्यन्ति तुलाद्यर्धं दक्षिणमपसव्यगं दैत्याः । (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, गोलाध्यायः, 7) इति षोडश सूत्रम्। १६ । [ देवादीनां दिनप्रमाणम् ।] चक्रस्थार्कदर्शनायत्तं देवादीनां दिनप्रमाणमार्ययाऽऽह-- रविवर्षार्धं देवाः पश्यन्त्युदितं रविं तथा प्रेताः । शशिमासार्धं पितरः शशिगाः कुदिनार्धमिह मनुजाः ।। १७ ।। रवेर्वर्ष रविवर्षं, मेषादिमीनान्तरवि*भोगकालः । तदर्धं देवा श्रसुराश्च सकृदुदितं रवि पश्यन्ति । शशिगाः चन्द्रमण्डलस्थाः पितरः शशिमासार्धं सकृदुदितं रवि पश्यन्ति । इहस्था मनुजाः कुदिनार्ध भूदिवसस्यार्ध पश्यन्ति । पूर्वक्षितिजापरक्षितिजयोरन्तर्दृश्यचक्रार्धस्थं रवि पश्यन्तीत्यर्थः । तथा च ब्रह्मगुप्तः त्याख्या-1. E. सर्वत: 2. D. E. om. Rifà श्लोकः १७ ] देवादीनां दिनप्रमाणम् ፃ ጸፂ पश्यन्ति देवदैत्या रविवर्षार्धमुदितं सकृत् सूर्यम् ॥ शशिगाः शशिमासार्धं पितरो भूस्था नराः स्वदिनम् ॥ (ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, गोलाध्याय:, 8) इति । श्रयमभिसन्धिः-विषुवद्वृत्तादुत्तरतोऽपमण्डलप्रथमार्धं तिष्ठति । द्वितीयं तदर्धं दक्षिणतः । विषुवद्वृत्तं च देवदैत्यानां क्षितिजम् । तेनापवृत्तस्य प्रथमार्धं देवानां क्षितिजादुपरिस्थं सदा दृश्यम् । द्वितीयमधःस्थितमदृश्यम् । दैत्यानां विपरीतम् । एवं च ग्रपमण्डलाद्यर्धस्थोऽर्कः क्षितिजादुपरिस्थितत्वाद् देवानां सदा दृश्यः । श्रतस्तेषां तत्षड़ाशिभोगकालोऽहः । द्वितीयाधों न दृश्यः । तेन तावती रात्रिः । दैत्यानां विपरीतम् । विषुवत्स्थितोऽकॉऽधॉदितो देवान् प्रदक्षिणं करोति' । ततः क्रमेण राशित्रयभोगान्ते चतुविशतिभागोन्नतो भवति । ततः कक्र्यादेः प्रभृति क्रमेण क्षितिजासन्नो भवति, यावद् द्वितीयस्वस्तिकम् । तत्र च क्षितिजासक्तः परिभ्राम्य ग्रस्तमेति । दैत्यानां च उदितस्तान् ग्रप्रदक्षिणं करोति, धनुरन्ते चतुविशतिभागोन्नतः । पुनस्तदा प्रभृति क्षितिजासन्नो भूत्वा ग्रस्तमेति । देवानां चोदेति' । श्रप्रतो रविवर्षार्ध देवानामहरित्युपपन्नम् । ये तु शशिमण्डले श्रमावास्यान्तकेन्द्रोपरिस्थाः पितरः, तेषां तदा श्रप्रकस्योपरिस्थितत्वात् मध्याह्नः । ततः क्रमेण यदा शशिनः प्राग्गमनेनार्कः पश्चाद्राप्शित्रयमवलम्बते शुक्लाष्टम्यधे तदा अस्तमेति । यदा षड्राश्यन्तरितस्तदा ग्रर्धरात्रं पूणिमान्तें । यदा राशिनवकान्तरितः। तदा कृष्णाष्टम्यर्धे पूर्वस्यां दिश्युदेति। 'पुनरमावास्यान्ते मध्याह्नगो भवति । एवं भूमिस्थाने चन्द्रं परिकल्प्य ‘देवदैत्यानामिव शशिमण्डले तत्र स्थितानां पित्तुणां दिनप्रमाणं योज्यम् । मनुष्याणामपि स्वोदयात् स्वास्तमयं यावद् एकमहः । न तं नियम्य वक्तुं शक्यते, देशभेदानियतत्वात्' । तच्चोत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः ।। इति सप्तदशं सूत्रम् ।। १७ ।। --ــــــــــــــــــــ۔۔۔۔۔۔ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ व्याख्या-1. E. प्रदक्षिणीकरोति 2. D. चोदयं भवति 3. D. E. श्रप्रर्धरात्रः पूणिमान्तः 4. E. om. the rest of the com. on the verse. 5. A. C. अमावस्यन्ते 6. D. adds Higst 7. D. देशभानियतत्वात् ፃYs गौलपात्रे [ লীল০ [ खगोलकल्पना ] अथ ख'गोलकल्पनामायद्वियेनाह पूर्वापरमध ऊध्वें मण्डलमथ दक्षिणोत्तरं चैव । क्षितिजं समपाश्र्वस्थं भानां यत्रोदयास्तमयी । १८ ॥ पूर्वापरदिग्लग्न क्षितिजादज्ञाग्रयोश्च लग्नं यत् । उन्मण्डलं भवेत् तत् क्षयवृद्धी यत्र दिवसनिशोः ॥ १& ॥ भूमौ यत्र द्रष्टा स्थितः तदुपर्यधोगं* पूर्वापरायतं च वृत्तम्, पूर्वोोत्तज्योतिश्चक्राद् वहिरेकं वृत्तं कल्पयेत् । दक्षिणोत्तरम् अधऊर्ध्वायतमेकं वृत्तं चान्यद्,* द्वयोः परिकरवत्स्थितमन्यत् । तत्र प्रथमं सममण्डलं नाम । द्वितीयं* दक्षिणोत्तरम् । तृतीयं क्षितिजसंज्ञम्, यस्मिन् वृत्ते भानां नक्षत्राणामुदयास्तमयौ भवतः । ततः पूर्वापरदिक् सक्तं दक्षिणोत्तरमण्डले तत्क्षितिजदक्षिणसम्पातादधः तत्क्षितिजोत्तरसम्पातादुपरि च स्वदेशध्रुवयोः स्पृष्टं वृत्तं उन्मण्डलसंज्ञं कल्पयेत् । तच्च लङ्कास्थानां क्षितिजस्य स्वदेशे* संस्थानं भवति । यत्र वृत्ते दिवसनिशोः स्वदेशसम्बद्धयो:' लड्रास्थदिननिशापेक्षया क्षयवृद्धी जायेते' । एतदुक्तं भवति--एवमुक्तप्रकारेण महत्परिमाण*वृत्तचतुष्टयेन खगोलं बध्वा तस्मिन् भूगोलं सकक्ष्यं” प्रवेश्य उन्मण्डलदक्षिणोत्तरसम्पातयोर्वोधौ कृत्वा तयोः श्रप्रयःशलाकाग्रेa# प्रवेशयेत् । शलाकाग्रयोश्च ध्रुवौ प्रदश्यौ' । तयोरुत्तर याख्या-1, 3. 5. 7. 9. 11. D. om. TS 2. D. उपर्यधोगच्छं (? त्) E. श्रप्रधऊर्ध्वायतमेवान्यत् 4. D. E. add 6. A. स्वदेश8. A. C. D. ज्ञायते D. E. H.Tafhrut 10. D. सकक्ष्यात् A. C. &rs Tabrut D. E. नक्षत्रग्रहादीनां A. D. erster: श्लोकौ १८-१९ ] জীলকাকঘানা ፃ¥ዊ ध्रुवः उत्तरस्वस्तिकादुपरि स्वदेशाक्षभागतुल्यान्तरे' भवति । द्वितीयो दक्षिणस्वस्तिकादधः तावत्येवावतिष्ठते । एतत् साक्षे देशे* गोलसंस्थानम् । श्रप्रत्र* उत्तरगोले उन्मण्डलादधः क्षितिजमिति निरक्षोदयात्” पूर्वमकॉदयः, पश्चादस्तमय:* । तदन्तरालोदयास्तकालाभ्यां त्रिशद्घटिकात्मकं निरक्षदिनं तत्त्रोपचीयते, हीयते च रात्रिः । दक्षिणगोले विपरीतम् । तदन्तरालोदयकालश्चोत्तरत्र वक्ष्यते'। इत्यष्टादशैकोनविंश सूत्रम् ।।१८-१९। [ द्रष्ट्टवशाद् गोलकल्पना ] खगोलकल्पनाध्रुवमार्ययाऽऽह पूर्वापरदिग्रेखा धश्चोध्र्वा दक्षिणोत्तरस्था च । एतासा सम्पातो द्रष्टा यस्मिन् भवेद् देशे ।। २० ॥ या द्रष्टुः पूर्वापरदिक्प्रापिणी रेखा, या च अधऊध्र्वप्रापिणी, या च दक्षिणोत्तरप्रापिणी,* एतासां तिसृणां यत्रे देशे सम्पातः तत्र देशे" द्रष्टा भवेत् । एतदुक्तम्'-द्रष्टारं ध्रुवीकृत्य रेखात्रयं परिकल्प्य तदनुगुणं गोलमुक्तवत् कल्पयेत्। इति विश सूत्रम्। २० । [ दृङ्मण्डलं दृक्क्षेपमण्डलं च ] दृङ्मण्डल-दृक्क्षेपूमण्डलयो: कल्पनामार्ययाऽऽहऊध्वमधस्ताद् द्रष्टुर् ज्ञेयं दृङ्मण्डल ग्रहाभिमुखम् । दृक्क्षेपमण्डलमपि प्राग्लग्नं स्यात् त्रिराश्यूनम् ॥ २१ ॥ öqtisar — 1. A. C. om. : ['q'&QT to gdiqqFfacaq:) qışqT, two lines below. D. तुल्योन्तरे; E. तुल्येन्तरे 3. A. C. TITrèR D. om. 22 5. A. C. निरक्षदेशात् A. C. Hapl. om. of TT aq fituìF RETfquf E. 2 10. E. यत्र प्रदेशे 2 4 6. D. Hapl. om. of qRqTGrahar: 7. A. C. ą gà 8 9. 11. D. E. add Hafi   द्रष्टारं मध्ये कृत्वा तस्योपर्यधोभावेन स्थितम् इष्टग्रहप्रापि यद् वृत्तं तद् वृङ्मण्डलं ज्ञेयम्' । तथा पूर्वक्षितिजेन यः स्पृष्टोऽपमण्डलप्रदेशः तस्मात् त्रिराश्यूनापमण्डलप्रदेश*स्पृक् द्रष्टुरूध्वाधःस्थितं वृक्क्षेपमण्डलं ज्ञेयम् ॥

 एतदुक्तम्° – सममण्डल-तद्दक्षिणोत्तरमण्डलयोरुपर्यधः सम्पात‘प्रापि इष्टग्रहस्पृग् अधऊध्र्व कल्पितं वृत्त दुङ्मण्डलम् । उदयलग्नाद् राशित्रयं विशोध्य यस्सिद्धोऽपमण्डलप्रदेश: तत्प्रदेशपूर्वोक्ताध'ऊध्र्वस्वस्तिकप्रापि श्रधऊध्र्वकल्पितं वृत्तं दृक्क्षेपमण्डलं नाम । एतच्च तत्कालदृश्यापवृत्तार्धस्य राशिषट्कात्मकस्य मध्यप्रदेशप्रापि?त्वात् तदृक्षिणोत्तरमण्डलं भवति । तथाहिनिरक्षदेशे तावत् पूर्वस्वस्तिकोदयकाले विषुवदुन्मण्डलसम्पातस्पृक् मीनमेषसन्धिरेवोदयलग्नम् । तथाविध:* कन्यातुलासन्धिरस्तलग्नम्' । धनुर्मुगसन्धिर्दूक्षेपलग्नम् । तच्च' उदयास्तलग्नयोर्दक्षिणोत्तरमण्डलासक्ति'साम्याद् दक्षिणोत्तरमण्डलस्पृगेव भवतीति तदेव दृक्क्षेपवृतं भवति । यदा मेषान्त उदयलग्नं, तुलान्तोऽस्तलग्नं, मकरान्तश्च दृक्क्षेपलग्नं, तदा उदयलग्नस्य विषुवत उत्तरेण वलितत्वात्, ग्रस्तलग्नस्य दक्षिणेन वलितत्वाच्च, तस्माद्याम्यदिक्स्थं तल्लग्नं दक्षिणोत्तरमण्डलात् पूर्वतो वलते, यतस्तत्र दक्षिणोत्तरमण्डल°मस्तलग्नप्रत्यासन्नं भवति, उदयलग्नाद् विप्रकृष्टं च । अतो दृश्यापवृत्तार्धमध्यप्रदेशः पूर्वतो वलत इति युक्तम् ।। **एवं वृषान्तोदयकालेऽपि* तत्पूर्वतो वलते । यदा' मिथुनान्त उदय"लग्नम्, मीनान्तो दृक्क्षेपलग्नम्, तदा दृक्क्षेपलग्नस्य विषुवत्स्पृष्टत्वात् उदयास्तलग्नासक्तिस्तुल्या' ग्रतस्तेद्दक्षिणोत्तर

E. om. qèRT व्याख्या- 1. E. विज्ञेयम् 2 3. D. E. add Taft 4. E. adds ga. 5. A. C. पूर्वोत्तराध 6. A adds here a thirt 7. A. C. om. arfą 8. D, E. तथाविध 9. A. Hapl. om. : KTA i Qat: to First HEa, next line. 10. E. तदा च 11. E. मण्डलासकते: 12. A. C. om. HOST 13. E. om. : [gaĨ*** to ąttà) y T, next line. 14. A. C. astrictsf 15. A. यथा 16. A. मिथुनान्तोदय ; E. मिथुनन्तू उदय 17. D. E. सक्तितुल्या 18. D. अधरुताद्दक्षिण श्लोकः २१ ] दृङ्मण्डलं वृक्क्षेपमण्डलं च १४३ मण्डलसम्पात एव दृक्क्षेपलग्नमिति न तस्य वलनम् । दृक्क्षेपवृत्तं तु तत्प्राप्य याम्यसौम्ययोः पूर्वतोऽपरतश्च उदयास्तलग्नानुसारेण वलते । एवमन्यत्रापि योज्यम् । साक्षेऽपि सममण्डलं ध्रुवं' कृत्वा सर्वं स्वधियाऽभ्यूह्य दर्शयितव्यम् ।। इति एकविशं सूत्रम् ।। २१ ।। [ गोलभ्रमणोपायः | एवं तावत् ज्योतिश्चक्रसन्निवेशः तद्भ्रमणप्रकारश्च सप्रपञ्चो°ऽभिहितः । इदानीं तदुभयं प्रत्यक्षयितुं यन्त्रात्मकः तत्प्रतिरूपको गोलः येन द्रव्येण यथा बध्यते यथा च* भ्राम्यते तदाह'- काष्ठमयं समवृत्त समन्ततः समगुरुं लधुं गोलम् । पारदातैलजलैस्तम् भ्रमयेत् स्धधिया च कालसमम् ।। २२ ॥ काष्ठेन वेणुशलाकादिना सर्वत: समवृत्त समगुरु समलघु च सर्ववैकरूपगुरुलाघवोपेत पूवोत्तप्रकारेण बद्ध गोल पारदतैलजले: स्वधिया च कालसर्म भ्रमयेत् ॥ श्रयमर्थः स्पष्टतरमभिधीयते--भूमौ' स्तम्भद्वयं दक्षिणोत्तरं निधाय तयोरुपरि अयःशलाकाग्रे स्थापयेत् । गोल'दक्षिणोतरच्छिद्रे च तैलेन सिञ्चेत्,* यथा निस्सङ्गो गोलो भ्रमति" । ततो गोलस्यापरतोऽवटं' खात्वा तस्मिन् गोलपरिधिसम्मितदैर्घ्यं साधश्छिद्रं जलपूर्णं नलकं निदध्यात् । गोलस्यापरस्वस्तिके कीलं सन्निधाय* तस्मिन् सूत्रस्यैकमग्रं बध्वा श्रधो विषुवन्मण्डलपृष्ठेन प्राङ्मुख नीत्वा तत उपर्याकृष्य प्रत्यङमुख तेनैव नीत्वा मलम- I D. E. परत NA N streat -1. A. C. मण्डलध्रुवं 2. A. C. भ्रमणप्रपञ्चो (C. -ञ्चे) 3. A. C. TTVAT for qaq T Tą ; D. om. TāT 4. E. तदर्थमाह 5. D. E. qTqã 6. E. om. d.* 7. A. C. ĤH for añ 8. D. om. Tîrst 9. A. C. सिञ्चयेत् C. rey, to सिञ्चेत् 10. A. C. Hafi 1 l. E. TSE 12. E. कीलक निधाय 'YY गोलपादे [ गोल० तदग्रबद्ध' पारद'पूरितमलाबु° जलपूणे नलके निदध्यात् । ततो नलकस्याध:- छिद्रं विवृतं” कुर्यात्' । तेन जले निस्रवति, नलकस्थजलमधो गच्छति । तद्वशात्? तत्त्रस्थमलाबु* पारद'पूत्य गुरुत्वाद् जलं मुञ्चत्" गोलं प्रत्यङ्मुखमाकर्षति । एवं त्रिशद्घटिकाभिरर्धसम्मितं यथा जलं स्रवति,'* गोलस्य चार्ध भ्रमति, तथा स्वबुद्धया जलनिस्रावो योज्य; । एवमपराभिस्त्रिशद्घटिकाभिः नलकस्थं जलं यथा निश्शेषं स्रवति, श्रप्रलाबु च नलकस्थले'* भवति, गोलश्च सकलो भ्रमति तथा च स्वधिया कालसमं गोल भ्रमयेत्। इति द्वाविश सूत्रम्। २२ । [ श्रप्रक्षज्या लम्बकश्च ] श्रथ ज्योतिश्चक्रस्थैज्यधैिः क्षेत्राणि दर्शयन्'* तत्कल्पनाप्रतिज्ञापूर्वकं क्षेत्रकल्पनां तावदाह - दृग्गोलार्धकपाले ज्याधेन विकल्पयेद् भगोलाधम् । विषुवज्जीवाक्षभुजा तस्यास्त्ववलम्बकः कोटिः ॥ २३ ॥ अत्र गोलशब्देन ब्रह्माण्डकटाह उच्यते । दृग्विषये तस्य गोलस्याधैं ग्रवाड्मुखन्यस्तघटकपालसरूपत्वात् तच्छब्दवाच्ये नभःसन्निवेशे स्थितं भगोलार्धं ज्योतिश्चक्रस्यार्धम् । ज्यार्धेन तस्य भगोलस्य पादे भुजात्मना, कोटच्यात्मना,"” कर्णात्मना च स्थितेन जीवार्धेन चतुरश्रादिक्षेत्राकारेण कल्पयेत् । दृश्यज्योतिश्चक्रस्यार्धं तत्पादगतैज्यधैिः कृतेन" क्षेत्राकारेण युक्तं' कल्पयेदित्यर्थः । ـــــــــــــہےـحـــــــــــــــــــــــ۔۔۔۔۔۔۔ــــــــــــــــع۔۔۔--معع۔حــــــــــــــــــــــــــح ------ع- ܫܝܫܝ व्याख्या- 1. A. तदग्रे बन्ध; E. तदग्रे 2. A. D. E. परत 3. A. C. D. अलाम्बु 4. E. क्षिपेत्। 6 8 5. E. नलक for विवृल D. om. Fafe 7. D. E. add TT A. मलाम्बु 9. D. E. परत 10. A. C. E. जलममुञ्चत् 11. E. घटिकार्धसम्मितं 12. The mss, read Haft 13. A. C. relatester 14. E. दर्शयिष्यन् 15. E. adds here TT 16. E. om. PFr 17. A. C. goi i श्लोकः २३ ] 3柠s 南<国甲尊可 ግ¥ሄ तद्यथा-विषुवज्जीवा विषुवत्'-सममण्डलान्तराल'दक्षिणोत्तरवृत्तखण्डज्या, अक्षभुजा ग्रक्षज्यासंज्ञिता भुजा, कल्प्या° । तस्या भुजाया विषुवद्वृत्तदक्षिणोत्तरमण्डलसम्पात - दक्षिणोत्तरदक्षिण'क्षितिजसम्पातान्तरालस्थदक्षिणोत्तरवृत्तखण्डज्या अवलम्बको नाम कोटि: कल्प्या । श्रप्रत्रायमभिसन्धिः-[स्व]स्वस्तिकस्थोऽकाँ निरक्षदेशे समोपरि मध्याह्न' करोति । श्रप्रर्कस्य च समोपरि स्थितत्वात् शङ्कोः छायाऽभावः । तत उत्तरेण स्थितानां घटिकामण्डलं दक्षिणतो नतं, ध्रुवश्च उन्नतो भवति । विषुवत्स्थितोऽर्कश्च मध्याहने दक्षिणतो नतो भवति । तद्वत् शङ्कोरप्युत्तराभिमुखी छाया भवति । सा च प्रत्यक्षेणैवाङ्गुलप्रमाणेन परिच्छेत्तुं शक्यते । शङ्कुश्च द्वादशाङ्गुलावच्छिन्नः । तत्त्रं छायाग्रार्कदर्शने” श्रवश्यम् श्रर्कः शङ्कुशिरःस्पृगेव' भवति । ततः छायाग्र-शङ्कुमस्तकार्कप्रापि सूत्रं व्यासार्धप्रमाणं भवति । स कर्णः । श्रप्रकर्गद् गुरुद्रव्याग्रं सूत्रं गोलदक्षिणोत्तरसूत्रस्पृगवलम्बयेत् । सा कोटिः । तन्मूल-च्छायाग्रयोरन्तरालं दक्षिणोत्तरसूत्रखण्डं भूमध्याद्दक्षिणतः स्थितं भुजा । एवमिदमर्धायतचतुरश्रं क्षेत्रम् । पुनरर्कविषुवत्सम्पाते सूत्रं बध्वा उदङ् नीत्वा सममण्डलादुतरतः तावत्येवान्तरे दक्षिणोत्तरवृत्ते बध्नीयात् । 'तद्दक्षिणार्धमुपरिभुजा भवति । भूमध्यात् तत्सूत्रावच्छिन्नं सममण्डलव्यासार्धमुत्तरकोटि:"। एवमप्यायत"चतुरश्र भवति। अत्र कर्णसूत्रेit यच्छायाग्रशङ्कुमस्तकावच्छिन्नखण्ड' तच्छायाशङ्कुवर्गयोगमूलसमं भवति । तेन त्रैराशिकम्-यद्यस्य कर्णखण्डस्य शङ्कुच्छाये कोटिभुजे भवतः,'ॐ त्रिज्याकर्णस्य के इति । लब्धं'* दक्षिणा कोटिः," ग्रधो भुजा" एतद्भुजतुल्यैव । उपरि विषुवत्स्पृष्टा भुजेति विषुवज्जीवोच्यते । ध्रुवोन्नतिरक्षः । तदायत्ता'? व्याख्या- 1. A. C. विषुवज्जीवादिवत् (wr.) 2, A. C. om. 3F RTFT 3. A. C. D. अक्षभुजा for कल्प्या 4. A C, दक्षिणोत्तर for दक्षिण 5 D. दर्शनम्। 6. D. om. Uga 7. A. C. om. Tig 8. A. C. भूम्यर्धात् 9. E. मुक्तरा कोटिः 10. A. एवमायत 11. A. C. a-; D. stir () 12. E. काविचिछन्नं खण्ड 13. D. E. om, ąFT: 14. E. लब्ध 15. A. C. D. दक्षिणकोटिः 16. D. E. add tą 17. E, तवायत्तः trio ዓ¥ዩ गोलपावे [ गोल० चैतदुत्पत्तिरिति ग्रक्षज्या ' चोच्यते । कोटिश्च स्वस्तिकादवलम्बितत्वात् अवलम्बकसंज्ञा'। इति त्रयोविश सूत्रम् । २३। [ स्वाहोरात्रविष्कम्भः ] पुनरपि क्षेत्रकल्पनया स्वाहोरात्रवृत्तस्य’ व्यासार्धानयनमार्ययाऽऽहं इटाष्पक्रमवर्गे व्यासार्धकृतेविंशोध्य' मूलं यन् । विषुवदुदग्दक्षिणतः तदहोरात्रार्धविष्कम्भः ॥ २४ ॥ इष्टकाले स्फुटक्रान्तिमुक्तप्रकारेणानीय तद्वर्ग त्रिज्याकृतेस्त्यक्त्वा शेषस्य मूलं यत्’ तद्विषुवद्वृत्तस्य दक्षिणत उत्तरतो वा अहोरात्रार्ध°विष्कम्भो भवति । द्युवृत्तव्यासार्धं भवतीत्यर्थः । तच्च उत्तरक्रान्तावुत्तरं, दक्षिणक्रान्तौ च दक्षिणं भवति । श्रप्रत्र वासना-उक्तवत् स्फुटक्रान्तिमानीय तदग्रे स्वाहोरात्रवृत्तं च बध्वा निरक्षगोले प्रदश्र्या' । दक्षिणोत्तरवृत्त-स्वाहोरात्रसम्पाते सूत्रं बध्वा विषुवतः सौम्येन याम्येन वाऽन्यस्यां दिशि नीत्वा तावत्यन्तरे दक्षिणोत्तरवृत्ते बध्नीयात् । तदर्ध घटिकाधऊध्वयितसूत्रावच्छिन्नं स्फुट्क्रान्तिज्या'भुजा द्युव्यासार्धम् । श्रप्रयःशलाकावच्छिन्नं श्रप्रधऊध्वयितं कोटिः । भूमध्याद् द्युवृत्तदक्षिणोत्तरवृत्त-सम्पातप्रापिसूत्रं व्यासार्धकर्णः । भूमध्ययुवृत्तव्यासार्धावच्छिन्नम् अय:शलाकाखण्ड द्वितीया भुजा । क्रान्तिज्यासमं क्रान्ति'भूमध्याभ्यामवच्छिन्नं” घटिकावृत्तव्यासार्ध"द्वितीया कोटिः । एवमायतचतुरश्रक्षेत्रम् । ग्रत्र कर्णसंस्थान-” व्यासार्धवर्गाद् भुजासंस्थानक्रान्तिवर्गोऽपनीते शेषस्य मूलं कोटिसंस्थानस्य मूलम्- 1. E. विशेष्य 2. D. E. qrt eatsat-1. A. C. E. ist: 2. C. D. om. TRT 3. C. D. नयनमाह 4. D. E. Fiqri 5. A. C. E. om. 37ầ 6. D. Test, rev. to stasi 7. A. C. Hapl. om. Riffel TAT ANT to Grfor Fat Ts, three lines below. 8. A. C. Hapl. om. of TT firfeat 9. A. C. भूमध्याद्यवच्छिन्नं 10. A. C. add here it 11. A. E. कर्णस्थान श्लोकः २४ ॥ स्वाहोरात्रविष्कम्भः ዊሶፉvs द्युव्यासार्धस्य* प्रमाणं भवतीत्युपपन्नम् । उक्तं च-‘यश्चैव भुजावर्गः कोटिवर्गश्च कर्णवर्गः सः' (गणित० १७) इति चतुर्विशं सूत्रम् ।। २४ ।। [ लङ्कोदयप्राणाः ] निरक्षराश्युदयप्राणानयनमाह इष्टज्यागुणितमहो रात्रव्यासार्धमेव काष्ठान्त्यम् । स्वाहोरात्रार्धहुतफ लमजाल्लड्रोदयप्राग्ज्या ॥ २५ ॥ इष्टज्या मेषवृषमिथुनान्तज्या, एकद्वित्रिराशिजीवा इत्यर्थः । ताभिर्गुणितं काष्ठान्त्यं, द्युव्यासार्धं काष्ठं चापं, तस्यान्तो नवतिरंशाः, तत्रभवं काष्ठान्त्यम् । मिथुनान्तद्युव्यासार्धमित्यर्थः । तस्मादिष्टद्युव्यासार्धेन विभज्य लब्धं फलं मेषात्प्रभृति लङ्कायामुदयजीवाः समपूर्वापरवृत्तगता भवन्ति, यस्मात्काष्ठं भ्रमति, तस्मात् । काष्ठीकरणमर्थसिद्धमिति नोक्तम् । एवं लब्धाश्च घटिकामण्डलनिष्पन्ना:* प्राणा भवन्ति । तद्यथा-राशिज्या 1719. द्विज्या 2978. त्रिज्या 3438. ग्राभिराप्ता श्रप्रपत्रक्रमज्याः क्रमेण 698, 1210, 1397. द्यव्यासाधर्गनि क्रमादाभिः 3336, 3218, 3141. ग्रन्तिमद्युज्याव्यासार्ध राशिज्यया हत्वा द्युव्यासार्धेनाप्तं चापीकृत्य लब्धं मेषान्तप्राग्ज्याकाष्ठ प्राणात्मकम् 1670, एवं द्विराश्यागतं चापं द्विराश्युदयप्राग्ज्याकाष्ठं भवति, 3465. श्रप्रस्मान्मेषान्तकाष्ठं विशोध्य शेषं वृषान्तकाष्ठम् 1795. एवं त्रिज्याहते तृतीयद्युव्यासार्धे तेनैव विभक्ते त्रिज्यैव भवति । तत्काष्ठात् 5400, श्रप्रस्माद्” राशिद्वयकाष्ठं विशोध्य शेषं मिथुनोदयकाष्ठम् 1935. एतान्येवोक्तक्रमेण कर्कटादीनाम् । एतान्येव षट् तुलादीनाम् षण्णाम् । उक्तं च शून्याद्रिरसरूपाणि भूतरन्ध्रमुनीन्दवः । पञ्चाग्निरन्ध्रप्रशशिनो मेषादीनां निरक्षजाः ॥ (लघुभास्करीयम्, 3.5) इति । sarsuT-1. A. C. kieer (C. add a) arreira 2. C. D. E. प्रमाणानयनमाह 3. E, sist for freqr: 4. A. C. om. एवं 5. D. E. om. 5400, EFT:HTT ASASASASAS ASMS S qqSSLLLSSTSS ፃY። লীলাবাই [ गोल० अत्र वासना निरक्षगोले प्रदश्र्या' । अपवृत्ते' मेषकुम्भान्तप्रापि, वृषमकरान्त'प्रापि, अयनद्वयप्रापि, ककिवृश्चिकान्तप्रापि, सिंहतुलान्तप्रापि च' सूत्रपत्र्चक बध्नीयात् । राश्यन्तबद्ध'-द्युवृत्तोन्मण्डलसम्पातप्रापीणि पूर्वापरायतानि षट् सूत्राणि बध्नीयात' । ततो मेषान्त-द्युवृत्तसम्पाते सूत्रं बध्वा ऊध्र्वमुत्कृष्य उन्मण्डलादुपरि तावत्येवान्तरे तद्द्युवृत्त एव बध्नीयात् । एवं वृषान्तान्मिथुनान्तात्, कक्र्यन्तात् ,? सिहान्ताच्च । एवं घटिकावृत्तादुत्तरतः स्थितान्येतानि श्रप्रधऊध्वयितानि* पञ्च सूत्राणि । एवं दक्षिणतः तुलान्तात् प्रभृति पञ्चसूत्राणि बध्नीयात् । तत्र पूर्वपञ्चकाधोऽर्धानि° तत्तद्"द्युव्याससूत्रावच्छिन्नानि कोटिसूत्राणि । प्रथमप्रदशितसूत्रपञ्चकाधोऽर्धानि घटिकापूर्वापरे“सूत्रावच्छिन्नानि कर्णसूत्राणि । ग्रत्र यावता कालेन प्रथमकोटिकाष्ठम् ग्राद्य“द्युवृत्तखण्डं उन्मण्डलाधःस्थित उदेति, तावत्कालेन** तत्कर्णकाष्ठमपमण्डलखण्र्ड मेषाख्यमुदेति । एवं द्वितीयकोटिकाष्ठेन तत्कर्णकाष्ठमजवृषात्मक राशि'द्वयमुदेति । तथा तृतीयकोटेस्तृतीयद्युव्यासार्धस्य काष्ठं मिथुनान्तद्युवृत्तचतुर्भागो' यावता कालेनोद्गच्छति तावता त्रिज्या“परिच्छिन्नं तृतीय'कर्णकाष्ठं मेषादिराशित्रयम् अपवृत्ताद्यचतुर्भाग उदेति, चक्रस्य समपश्चिमगामित्वात् कर्णाकारस्थितत्वाच्च श्रपमण्डलस्य । तत इदं त्रैराशिकम्-त्रिज्याकर्णस्य मिथुनान्तद्युव्या SatTar-1. B. Here ends the long om. beginning from p. 121, line 17. D. दृश्या for प्रदश्र्या 2. Mss. corrupt. A. sigrat; B. Yi; C. 39 gap a 3. E. वृषमृगान्त 4. D. om. Ta 5. A. Ste 6. B. Hapl. om. : Terfratt, Jeff to Herflart Vä, next line. 7. A. B.C. वृषान्तान्मकरान्तान्मिथुनान्तात्; (B. C. tr. मिथुनान्ता FARTIFITT) and om. HKårIft 8. B. Hapl. om. of श्रप्रध ऊध्वयितानि 9. A. C. पञ्चकातो अघोध्र्वानि (wr.) 10. E. तत्र 11. D. om. gaîq R 12. D. Tfè 13. C. तीवता कालेन 14. B. वृषात्मकराशि 15. A. B. C. चतुर्भाग 16, E. fiyaat 17. D. E. छिन्नतृतीय

फलकम्:Authority control

1. Cƒ.: चोलदेशे गङ्गापुर्याः खरनगरस्य च अन्तरे योजनात्मकोऽध्वा ११:...इदं रेखायाः पूर्वदेशे स्थितत्वात् गङ्गापुर्या चन्द्र क्षयं कृत्वा शेषो देशान्तरसंस्कृतश्चन्द्रमध्यमो भवति। (Com. on LMa. iii. 3).
   It may be noted here that hitherto it had been held that Suryadeva hailed from Kerala, but without any substantial proof. Vide Ulloor, Kerala Sahitya Charitram, (Trivandrum, Vol. II, 1954), p. 97; Vatakkumkur Rajaraja Varma, Keraliya Samskrita Sahitya Charitram, (Vol. I, Trivandrum, M. E. 1113). 390-92. K. K. Raja, 'Astronomy and mathematics in Kerala', (Adyar Library Bulletin, 27 (1963), 131-32); and the writer, history of the Kerala school of Hindu astronomy (Hoshiarpur, 1972), p. 48.
2. Mss. used : A. C. 245 (= T. 24); B. 5957-B; C. C. 2320; D. C. 2475-A; E. C. 2121-C, all deposited in the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum, Kerala.
   D. A of the Introduction upto व्याचिख्यासितम् , (p. 5, line 8, below) lost. E. omits the first intro. verse.
3. E. संवाद
4. E. Gap for त्रिस्कन्ध to संक्षिप्या, next line, but the omission is supplied in uninked writing by the reviser, obviously from different ms. Short gaps and fillings of a similar nature occur elsewhere also, but they are not indicated in this edition unless warranted by any special reason.
5. B. सूत्राथ (? र्थः) प्रत्यकाश्यते।
6. C. E. अर्थविहितस्य
7. E. निष्कारणः
8. E. वेदोऽध्येयः
9. A. C. पक्षेषु; E. gap for तु
10. E. कालविशेषस्मरणात्
11. E. कल्पोऽथ
12. E. तस्य for प्रोक्तं
13. E. तत्तदङ्गवैकल्यदोषापत्तेश्च उपनीतस्त्रैवणिकैः
14. E. मध्येतव्यं ज्योतिषामयनम्। तत्र नानाशाखासु विप्रकीर्णस्य ज्योतिषविषयस्य वेदभागस्यार्थान् संस्मृत्यादौ
15. B. C. पराशरादिमुनयो
16. B. C. विनिस्मृतम्
17. B. माद्यं विज्ञानमुत्तमम्
18. C. सृष्टं
19. E. क्रियायां
20. E. बुध:
21. E. ज्योतिश्चक्रात्तु
22. E. तु लोकस्य सर्वस्योक्तं
23. A. C. E. तद्भावभाविनं युक्तं
24. B. द्विजोत्तमैः
25. A. B. C. विधिः क्रियाः
26. A.C. यवनाचर्यः