गीताभाष्यतात्पर्यचन्द्रिका/अध्यायः ६
| ← अध्यायः ५ | गीताभाष्यतात्पर्यचन्द्रिका अध्यायः ६ [[लेखकः :|]] |
अध्यायः ७ → |
06.01.01
षष्ठाध्यायोपक्रमस्य पूर्वोक्तार्थानुवादरूपतां दर्शयितुं
पूर्वेणाविच्छिन्नानुसंधानार्थमध्यायसंगतिवचनात्पूर्वमेव
व्याख्येयोपादानम् । वृत्तवर्तिष्यमाणाभिधानमुखेन संगतिं
दर्शयति ।उक्त इति । कर्मयोग उक्त:, तत्साध्यतयोपक्षिप्त:
समाधिलक्षणो योग एवात्र सानुबन्ध: प्रतिपाद्यत इति संगति: ।।
।योगाभ्यासविधिरुच्यत इति । योगाभ्यासविधिर्योगी
चतुर्धा योगसाधनम् । योगसिद्धि: स्वयोगस्य पारम्यं षष्ठ उच्यते
(सं10)इति ।संग्रहश्लोके प्रथमं योगाभ्यासविधेरुपादानादन्येषां
तदर्थत्वात् स एवाध्यायप्रधानार्थतया संगृहीत इति भाव: ।
।अनाश्रित: इत्यादीनां ।समबुद्धिर्विशिष्यते इत्यन्तानां
नवानां श्लोकानां प्रागुक्तानधिकार्थत्वान्निष्प्रयोजनत्वमाशङ्कयाह
।तत्रेति। अभ्यासो हि तात्पर्यलिङ्गम्, अव्वयवहितनिर्देशश्च
नैरपेक्ष्यं सूचयेदिति भाव:। ।ज्ञानाकारो योगशिरस्क इति
पदाभ्यां साधनस्य प्रागुक्तमन्तर्गतात्मज्ञानत्वादिलक्षणं पौष्कल्यं,
साध्यस्याऽऽत्मावलोनस्याव्यवहितत्वं चाभिप्रेतम् ।
"अनाश्रित:' इति श्लोके पूर्वार्धेन ज्ञानकारकर्मयोगानुवाद:,
उत्तरार्धेन नैरपेक्ष्यदृढीकरणम् । "भोक्तारं यज्ञतपसाम्' (5.29)
इत्यव्यवहितपूर्वश्लोकालोचय़या
।सर्वात्मनाऽस्मत्सुह्मदभूतेत्यादिकमुक्तम् ।
ततश्च कर्मफलमनाश्रित इत्युक्ते निष्फलप्रवृत्तिस्स्यादिति
शङ्कायां कर्मस्वरूपफलत्वस्य वक्तुमुचितत्वात्
।कार्यशब्द प्रयोजनविषय इति दर्शयितुंकह ।कर्मानुष्ठानमेव
कार्यमिति वचनव्यक्तिर्दर्शिता व ।कार्यशब्दस्य चोदितविषयत्वे
मन्दप्रयोजनं स्यादिति भाव: । ननु कर्मयोगनिष्ठमनूद्य
तस्यैव ज्ञानयोगनिष्ठत्वं कर्मयोगनिष्ठत्वं च विधातुमयुक्तम्;
प्रथमे विरोधात्, द्वितीये
द्देश्योपादेयविभागाभावपौनरुक्त्यनिष्प्रयोजनत्वेभ्य
इति शङ्कायामाह ।आत्मावलोकनेति ।
पृथक्साधनभूतोभयसाध्यं फलमनेन लब्धमित्युभयनिष्ठत्वमु
पचारादुच्यते । ततश्च कर्मयोगस्य निरपेक्षसाधनत्वं
विवक्षितमिति भाव: । यद्वा कर्मयोगांशभूतज्ञानक्रियाभेदेन
परिहार इति भाव: ।
।अग्निशब्दस्यात्राग्निसंबन्धिकर्मलक्षकत्वव्यञ्जनाय
।यज्ञादिशब्द: । लक्ष्यार्थानां संग्राहकं ।चोदितत्वम् ।
निरग्नि: इत्येनेनैव कर्मनिवृत्तेरुक्तत्वाद।क्रियशब्द:
क्रियानिवृत्तिमुखेन क्रियाव्यतिरिक्तनिष्ठत्वलक्षक:;
व्यतिरिक्तश्चात्राऽऽसन्नो ज्ञानयोग इति दर्शयितुं
।केवलज्ञाननिष्ठ इति उक्तम् । यद्वा, ।न निरग्निर्नचाक्रिय:
इत्युभाभ्यां 2.श्रौतस्मार्तक्रियाविशेषनिषेधकाभ्यां फलोतमाह
।न चोदितेत्यादि । तदभिप्रेतमाह ।न केवलं(लं)ज्ञाननिष्ठ इति ।
"अनग्निरनिकेतस्स्यात्', "त्यक्त्वा द्रव्याग्निसाध्यानि कर्माणि'
(मनु.6.25.43) इत्यादिप्रतिपादितसंन्यासाश्रमव्यवच्छेद
इहासङ्गत इति भाव:।।
06.02.02
संन्यासमनूद्य योगत्वे विधीयमाने ज्ञानयोगे
कर्मयोगसद्भावप्रतिपादनभ्रम: स्यात् ।
तच्च "नह्रसंन्यस्त इत्युपपादनविरुद्धम्, अत्रानुपयुक्तं
चेत्यभिप्रायेणाह ।उक्तलक्षणेति । योगद्देशेन संन्यासत्वविधिपरं 1.वाक.#ाकत्यर्थ: । संन्यासशब्दस्याभिप्रेतं वक्तुं प्रकारणिकं वाच्यं तावदाह ।ज्ञानयोग भाव: ।
।तं कर्मयोगमेव विद्धीति कर्मयोगान्तर्गतमेव विद्धीत्यर्थ: ।
।आत्मयाथाम्येत्यादेरयमभिप्राय:-
सङ्कल्पमूल: कामो हि (वै) यज्ञा:संकल्पसंभवा: (मनु.2.3)
इत्यादिस्मृतिपठित: कामस्य कर्मणां च हेतुस्सङकल्पोऽत्र न
विवक्षित: । तस्मादेकीकृत्य कल्पोऽत्र
।सङ्कल्प: । स चात्र देहात्मगोचर: । तत्परित्यागश्च
तत्त्वज्ञानात् । एवंसत्येव ।नहीत्यादेरुक्तोपपादकत्वमुपपद्येत इति ।
।कश्चनेति निर्देश: प्रागुक्तकर्मयोगनिष्ठवैविध्यसूचक
इत्यभिप्रायेण ।उक्तेषु कर्मयोगिष्वित्युक्तम् ।
सिद्धो ह्रत्रोपपादको भवति; तत्सिद्धिरत्र कुत
इत्याकाङ्क्षायां ।हिशब्दाभिप्रेतमाह ।यस्येति ।।
06.03.03
आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते' इत्यत्र विशेषविधि:
शेषनिषेधपर इत्यभिप्रायेणाह ।कर्मयोगएवेति । कर्मयोगमात्रसाध्यो
हि योगो न परमात्मावलोकनमित्यभिप्रायेणाह
।आत्मवलोकनमिति । आमोक्षात् यत्किञ्चित्कर्म
कर्तव्यमित्यभिप्रायेणाह ।मुमुक्षोरिति । आत्मावलोकनस्यात्र
मोक्षझ्र्त्व?टकल्पनया मुमुक्षु(मोक्ष)शब्दोपचार:3. ।
।योगारूढस्येति युक्तावस्था(स्था?) (6.8)विषयत्व
भ्रमव्युदासाय ।प्रतिष्ठितयोगस्येत्युक्तम् ।
कर्म कारणमित्युक्तकर्मप्रतियोगिकश्शम: तन्निवृत्तिरेवात्र
भवितुमर्हतीत्यभिप्रायेण ।शम: कर्मनिवृत्तिरित्युक्तम् ।
एतेन ""मुनिरत्र परिव्राजक:, शमश्च पारिव्राज्यरूप:
इति परोक्तं निरस्तम् । ननु य प्रतिष्ठितयोगस्य किं
कारणापेक्षया, न ह्रन्यदस्य कार्यमस्तीति शङ्कायां
।योगरूढस्य इत्यादिना कर्मनिवृत्तिविधानं 3.तत:
पूर्वमनिवृत्यभिप्रायमिति दर्शयति ।यावदिति ।।
06.04.04
।संगमयति ।कदेति । ।अयं योगीति । यादवात्मावलोकनं
कर्मयोगे वर्तमान इति भाव: । अर्थसिद्धं हेतुमाह
।आत्मैकानुभवस्वभावतयेति । अनित्यत्वहेयत्वादिसूचनाय
।प्राकृतशब्द: । ।कर्मस्विति न चोदितकर्ममात्रविषयम्,
वैदिकस्य तत्र निस्सङ्गत्वायोगात् । अतो यो हि यदिच्छति,
तस्य तÏस्मसतत्साधने वा कार्यताबुद्धिरिति न्यायादिन्द्रियार्थेषु
सङ्गिनां तदुपायभूतेषु विहितेषु, निषिद्धेषु, अनुभयेषु
च कर्मसु यथासंभवं सङ्ग: स्यादिति तन्निषेध एवोचित
इत्यभिप्रयेण ।तत्संबन्धिषु च कर्मस्वित्युक्तम् ।
सङगं त्यजति, निवर्तयतीत्यादिषु प्रयोगेषु जायमानस्य
सङ्गस्य बलान्निवर्तनं प्रतीयते; अत्र तु।नानुषञ्जत इत्युक्तम् ।
सङ्ग स्वयमेव न जायत इत्यर्थ: ।
तत: फलितमाह ।न सङ्गमर्हतीति ।
।हिशब्दस्य वाक्यार्थान्वयौचित्यात् ।तदा हीत्युक्तम् ।
तदा ह्रसौ सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढो भवति
न तु सङ्गकाल इति भाव: । व्याख्यातश्लोकद्वयतात्पर्यार्थमाह
।तस्मादिति । इष्टकारणत्वोपदेशो हि तत्र प्रवृत्त्यर्थ इति
तात्पर्येणाह ।अत इति ।।
06.05.05
श्लोकद्वयाभिप्रेतमर्थं विवृणोतीत्याह ।तदेवाहेति ।
।आत्मना इत्यस्य करणार्थत्वौचित्यात् ।मनसेत्युक्तम् ।
।विषयानुषक्तेन, तद्विपरीतेनेत्युभयं
क्रियाद्वयसामथ्र्यात्पूर्वोत्तरानुसन्धानच्चोक्तम् ।
।उद्धरेत् योगारूढतापादनेन संसारसमुद्रादुत्तारयेत्;
न पुनरधो नयेदित्यर्थ: । आत्मोद्धरणात्मावसादयोद्र्वयोरपि
मनसो हेतुत्वं प्रपञ्चयते ।
आत्मैवेति ।
अन्ये बन्धवोऽपवर्गविरोधित्वादबन्धव: ।
अन्ये च रिपव 1. आत्म प्रवृत्तिमूलभूता इत्यवधारणाभिप्राय: ।।
06.06.06
एकस्यैवैकं प्रति बन्धुत्वं रिपुत्वं च व्याहतमिति शङ्का
परिह्नियते ।बन्धरात्मेति श्लोकेन व ।स्वेनैवेति स्वात्मनेत्यर्थ: ।
मनसो विजयो नाम विषयेभ्यो व्यावर्तनमित्यभिप्रायेणोक्तम्
।विषयेभ्यो जितमिति । बन्धुत्वोपपादनं हि मनसो
विजेयेनोक्तम्, शत्रुत्वोपपादनमपि हि(तर्हि?)तदभावेनेत्यभिप्रायेणोक्तम्
।अनात्मन: अहितमनस इति । ।आत्मैव इत्।येवकाराभिप्रेतमाह
।स्वकीयमेव मन इति । स्वशेषभूतमेव हि विरोधि
संजातमिति भाव: । शत्रुशब्दयो: पुनरुक्तिभ्रमव्युदासायान्वयमाह
।शत्रुवच्छत्रुत्वे वर्तेतेति । संपरतिपन्नो 2.बाह्रशत्रुरिह दृष्टान्तित: ।
शत्रुकृत्यमिह ।शत्रुत्वं विवक्षितमित्याह ।स्वनिशश्रेयसविपरीत
इति । नन्वत्र ।आत्मनेत्यादीनां मनोविषयत्वं कथम्? 3.
कार.#ारणसङ्घातविषयत्वं हि परैरुक्तम् ।
ऐकरूप्येन सर्वेषा।मात्मशब्दानां स्वात्मविषयत्वं किं
न स्यात्? कथं च मनसो जयादि: विषयव्यावर्तनादिरूप:
इति शङ्कायां कर्मकत्र्रा(र्तृत्वा)दिभेदव्यपदेशौचित्यात्
पूर्वोत्तरानुसन्धानाच्च सिद्धमेवार्थंसंवादेन द्रढयति
।यथोक्तमिति ।।
06.07.07
प्रतिष्ठितयोगत्वावस्था, तदारोहणोपायश्चोक्तौ;
।अथ (त्र) योगप्रक्रियां वक्तुं तदारम्भदशा ज्ञाप्यत इत्याह
।योगारम्भेति । सप्तम्या: ।समाहित: इत्यनेन
अन्वयभ्रमव्युदासायान्वयं पदार्थांश्च व्यञ्जयति ।शीतोष्णेति ।
एतेन "मानावमानयोस्समस्य 1.' इति ।परोक्ताध्याहारोऽनपेक्षित
इति दर्शितम् । शीतोष्णादिषु द्वन्द्वेष्वनुभूयमानेषु कथं
मनसो विजय इत्यत्राह- ।विकारारहितमनस इति ।
विकारश्चहर्षोद्रेकादिरूप: प्रागुक्त: ।
।प्रशान्तस्य इत्येतत् बाह्रेन्द्रियव्यापारनिवृत्तिपरम्,
मनोविकारनिवृत्तेरुक्तत्वात् । असन्निहितफलाभिसन्ध्यादिराहित्यपरं
वा । ।समाहित: इत्यस्याकाङ्क्षितं प्रकृतमुचितं चाधिकरणमाह
।मनसीति । ।सम्यगाहित इति ।
विशदानुसन्धानयोग्यो जात इत्यर्थ:। जीवात्मप्रकरणे परमात्मा
कथमुच्यत इत्यत्राह ।स्वरूपेणेति ।
।अत्रेति प्रकरणौचित्यसूचनम् । तदेव दर्शयति ।तस्यैवेति ।
।एवकारेण प्रासङ्गिको हि 2.पूर्वं परमात्मप्रसङ्ग इति ज्ञापितम् ।
अवरस्य जीवस्य परमात्मशब्दविषयत्वं कथमित्यत्राह ।तस्यापीति ।
तथाऽपि परमात्मशब्दस्य प्रसिद्धार्थ: परित्यक्तस्स्यात्;
परत्वं च सङ्कुचितम्; ।परमशब्दनिर्वचनं च न घटते;
परो मा अस्मादिति हि तत्; न च पूर्वपूर्वावस्थानपेक्षया
परोमा अस्मादित्यन्वय: सिध्यतीत्यरुचेरन्वयान्तरमाह
।आत्मा परमिति । अत्र चाधिकं केवलमिति वा ।परशब्दार्थ:।।
06.08.08
इन्द्रियविजयो द्वन्द्वसहत्वं चक्तम्; अथ तयोर्हेतुरुच्यते
।ज्ञान इति श्लोकेन । ।ज्ञानविज्ञान शब्दयो:
पौनरुक्त्यव्युदासायोपसर्गद्योतितं विषयविशेषं व्यञ्जयति
।
आत्मस्वरूपेत्यादिना ।
पारलौकिकसमस्तकर्मापेक्षितदेहादिव्यतिक्तत्वधीरिह ।ज्ञानम् ।
मोक्षधिङकारिणौ विशेषतोऽपेक्षितनित्यत्वनिरतिशयानन्दत्वादिधीस्तु
।विज्ञानम्;ल न पुनरुपासनरूपज्ञानम्; तत्सामग्रीपरत्वाद्वाक्यस्येति
भाव: । कूटे तिष्ठतीति ।कूटस्थ: । कूटशब्दश्च
परिशुद्धात्मन्यौपचारिक: । कूटस्य ह्रागन्तुविनश्वराय:पिण्डादिसंश्लेष -
विश्लेषरूपावस्थाप्रवाहे वर्तमानेऽपि स्वस्वरूपे न शैथिल्यादिरूपो
विकार: । तद्वदत्रापि देवादिशरीरसंश्लेषविश्लेषरूपावस्थाप्रवाहेऽपि
"न जायते म्रियते (गी.2.20) इत्यादिनोक्तप्रकारेण निर्विकारत्वं
सिद्धमिति कूटशब्देनोपचारो युज्यत इत्यभिप्रायेणाह ।देवादीति ।
शिखरपर्यायकूटविवक्षया वोपचार: ।
कूटस्थझ्र्पुरुष:?ट इव वा साधारणतयाऽनुसन्धानादसौ
कूटस्त 1.इत्यभिप्रायेणाह ।देवाद्य वस्थास्विति ।
देवशब्दोऽत्र भावप्रधान: । अनुवर्तमानत्वात्
।सर्वसाधारणत्वमित्यपौनरुक्त्यम् । यद्वा सर्वात्मसाधारणेत्यर्थ: ।
पूर्वश्लोकोक्तजितेन्द्रियत्वादौ हेतुरयमुक्त इत्याह ।तत एवेति ।
स्वरूपकार्यकारणादिभिरत्यन्तविषमाणां लोष्टादीनां समत्वंकथमिति
शङ्कानिराकरणाय ।प्रकृतीत्यादि ।समप्रयोजन इत्यन्तमुक्तम् ।
लोष्टाश्मभेदवतश्मकाञ्जनादिणभेदेऽपीत्यनेकदृष्टान्ताभिप्राय: ।
अत्रोद्देश्योपादेयांशौ विभज्यते ।य इत्यादिना । युक्तशब्द एवात्र
योग्यपर्याय:; प्रकरणवशात्तु योगाभ्यासविषयत्वं सिद्धम् ।
यद्वा प्रकृतिप्रत्य़ययोरर्थं भेदविवक्षया ।योगाभ्यासार्ह इत्युक्तम् ।।
06.09.09
"समलोष्टाश्मकाञ्चन:' इति अचेतननेषूक्त एवार्थश्चेतनविषयतया
प्रपञ्चयत इत्यभिप्रायेणाह ।तथाचेति । यद्वा सुह्मदादिषुय
समबुद्धित्वस्य दुष्करत्वात् अत्र ।विशिष्यते इत्युक्तेश्च
समदर्शित्वातिशयोऽत्र विवक्षित: । ।तथाच अपिचेत्यर्थ: ।
।सुह्मन्मित्रबन्धुशब्दानाम् ।अरिद्वेष्यशब्दयोरुदासीनमध्यस्थ
शब्दयोश्च पौनरुक्तयमपाकर्तु तत्तत्पदव्याख्या ।
।बन्धुशब्दस्तावत् पित्रादिषु प्रसिद्ध:; ।मित्रशब्दश्च
सवयस्तु । अत: पारिशेष्यात् सुह्मच्छब्दस्तदुभयव्यतिरक्तविषय
इत्यभिप्रायेणाह वयोविशेषानङ्गीकारेणेति । सवयस इत्यनेन
मित्राणां क्रीडादिरूपप्रियषित्वमप्यस्तीति सूचितम् ।
।बन्धु शब्दासत्तेद्र्वेष्यशब्दस्तावत् सहजशत्रुविषय: प्राप्त:।
ततोऽप्यत्रापि पारिशेष्यात् ।अरिशब्दं कृत्रिमशत्रुविषयमाह
।अरयो निमित्ततोऽनर्थेच्छव इति । ।मध्यस्थशब्दोऽपि
द्वेष्यबन्धुशब्दासत्ते:, हेतुतो हिताहितप्रवृत्तियोग्येषु प्रयोगाभावाच्च
जन्मत एवोभयरहितविषय उचित: । अत: परिशेषादौसासीन्यस्य
प्रवृत्तिसंबन्धिकत्वेन तत्स्मारकत्वात् कारणागमे
हिताहितप्रवृत्तियोग्या: तदभावमात्रेण तद्रहिता ।उदासीना
इत्यभिप्रायेणाह ।उभयेति । उभयं हितैषित्वमहितैषित्वं च ।
जन्मतस्संबन्धिनो बन्धव इत्येतावन्मात्रस्य दुर्योधनादिष्वतिव्याप्ते:
।जन्मत एव हितैषिणो बन्धव इति उक्तम् । एवं सप्रतिसंबन्धिन:
पुरुषा उक्ता:। अथ साधारण्येन श्लाध्यत्वनिन्द्यत्वाद्याश्रया:
पुरुषा: साधुपापशब्दाभ्यामभिधीयन्त इत्यभिप्रायेणाह
।साधव इति । वाक्यार्थमाह ।आत्मैकेति ।
सुह्मदादिभि: प्रयोजनङाभावात् प्रयोजनाभावात्
इतरैर्विरोधाभावाच्चेत्यर्थ: । ननु युक्तं नाम सुह्मदादिषु
समबुद्धित्वम्; न तु साधुषु पापेषु चयोगिनां समं प्रयोजनम्,
सत्सङ्गमादेरत्परित्यागादेश्च ज्ञानवृद्धिहेतुत्वेन
तेषामवश्यापेक्षितत्वात् । उच्यते ।
नेदानीमुपजीवकदशापन्नो योगी निर्दिश्यते;
किंतु श्रुतसकलश्रोतव्य: कृतसकोकर्तव्य:
साक्षात्कारात्यन्तयोग्यदशापन्न: । तथाविधस्य च तस्य साधुभि:
पापैश्च प्रयोजनाभाव: सम:; केवलं
योगोपयुक्तरहस्यस्थानादेरेवोपादेयत्वादि भाव: ।
योगाभ्यासार्हदशा हि प्रागप्युक्ता; इयं तु तत्र काष्ठाप्राप्तावस्थेति
।विशिष्यते इत्यस्य भाव: । तदाह ।योगाभ्यासार्हत्वे विशिष्यते इति ।
अत्र ।विमुच्ट्ठयते इति परै:पठितान् पाठविकल्पादयमेव
पाठ उचित इति भाव: ।।
06.10.10
अथाध्यायप्रधानार्थभूतयोगाभ्यासविधिरुच्यते ।योगी
युञ्जीतेति साक्षात्काररूपस्य योगस्य विधीयमानत्वात्
।योगीत्यनेन कर्मयोगनिष्ठत्वानुवाद: क्रियत इत्यभिप्रायेणाह
।उक्तप्रकारेति । सततम् इत्येतन्न सर्वकालविषयम्;
तथा योगशास्त्रैरनभिहितत्वात्, अशक्यत्वाच्च ।
अत: प्रतिदिवसं योगयोग्यतया
विहितसत्त्वोत्तरकालसामस्त्यपरमित्यभिप्रायेणाह ।अहरहर्योगकाल
इति । ।युञ्जीत इत्यत्र विवक्षितमर्थं वक्तुं प्रकृतिप्रत्य़यार्थभेदं
दर्शयति ।युक्तं कुर्वीतेति । तत्र युज 1.समाधौ (युजिर् योगे?)
इति प्रकृत्यंशस्य विवक्षितम् व्यनक्ति ।स्वदर्शनेति ।
आत्माऽत्र मन:, स्वात्मा वा । जनवर्जितेऽपि देशे बाह्रदेशस्थितानां
शब्दस्याऽऽगमे सति मनस्समाधानं न स्यादिति तन्निवृत्त्यर्थमुक्तं
।निश्शब्द इति । ।रहसि इति विजनदेशाभिधानेऽपि पुन:
।एकाकी इति पदं
रहस्यार्हात्यासन्नशिष्यसब्राहृचार्यादिसन्निधिपरित्यागार्थमित्यभिप्रायेणाह
।तत्रापि न सद्वितीय इति । यद्वा ।रहस्शशब्देन जनवर्जनद्वारा
निश्शब्दत्वं लक्ष्यते । ।एकाकिशब्देन तु जनवर्जनमेवोच्यत
इति भाव: । व्युत्थानकालेऽपि एकाकित्वमनेनोच्यत इत्येके ।
ततोऽप्यस्यार्थस्यात्यन्तोपकारित्वादेवं योजना । एतेन ।रहसि स्थित:
एकाकी च इति विशेषणात् संन्यासं कृत्वेत्यर्थ: इति शंकरोक्तं
प्रत्युक्तम् । ।आत्मशब्देन मनसोभिधानेऽपि तस्यैव चिन्तारूपवृत्त्यपेक्षया
तद्विशिष्टापेक्षया वा ।चित्तशब्दइत्यभिप्रायेणाह ।यतचित्तमनस्क इति ।
आशीश्शब्दस्यानेकार्थत्वादिह निषिध्यविशेषव्यक्त्यर्थमुक्तम् निरपेक्ष
इति । ।अपरिग्हशब्देन बुद्धया स्वीकारपर्या: परिग्रहोऽत्र निषिध्यत
इत्यभिप्रायेणाह ।ममतारहित इति ।।
06.11-12
बाह्रोपाकरणनियममाह ।शुचौ देश इत्यादिना । ।शुचिचय:
पुरुषा: पाषण्डिपतितादय:। ।अनधिष्ठते अपरगृहीते चेति ।
अधिष्ठानम् परकीयेषु निर्वाहकत्वादिरूपेण संसर्ग:;
ल ।परिग्रह:स्वीकीयत्वाभिमान:; तदुभयवर्जिते ।
।शुचिशब्द: शास्त्रान्तरोक्तं शोधकत्वमपिलक्षयतीत्यभिप्रायेणोक्तम्
।पवित्रभूत इति । च्विप्रत्त्ययरहितप्रयोगात् स्वतश्शुद्धिरुक्ता ।
।नात्युच्छितं नातीनिचमित्यादि दृष्टसौकर्यार्थम् । स्थिरत्वे
हेतु: ।दार्वादिनिर्मिततत्वम्; तस्य कठिनत्वान्मृदुत्वार्थ चेलम्;
तत्रापि निस्तरङ्गत्वार्थंशुद्धयर्थं ।चाजिनम्;ल सर्वस्योपरि
शुद्धयर्थं सत्त्वोन्मेषार्थं च ।कुशा: । ।कुशाजिनचेलोत्तरमिति
कश्चिद्वाभ्यापाठ:; तथा सति उत्तरोत्तरमार्दवसिद्धयर्थमुक्तमिति
मन्तव्यम् । ""विपरीतोऽत्र क्रमश्चेलादीनाम् इति च ।शाकरम् ।
केचित्तु अव्यवस्थितक्रमत्वमूचु: ।।प्रतिष्ठाप्य दृढं स्थापयित्वा ।
।तत्रासन उपविश्येत्यन्वयव्यक्तयर्थं।तस्मिन्नित्यादिकमुक्तम् ।
उक्तानां शुचिदेशादीनां दृष्टादृष्टद्वारा योगोपयोगं दर्शयितुं
।मन:प्रसादयकर इत्युक्तम् । ।सापाश्रय उपविश्येति ।
अन्यथा पाश्चात्यधारण प्रयत्न: समाधिविरोधी स्यादिति भाव: ।
उपविश्य; नतु तिष्ठन् शयानो वा । तथाच ।सूत्रितम् ,
""आसीन: संभवात् (ब्रा.4.7)इति । स्थानशयनयोश्च
आयासनिद्रादिप्रसङ्गेन योगे न संभवेत् । ।तत्रैकाग्रम्
इत्यन्वयभ्रमव्यदासाय ।योगैकाग्रमित्युक्तम् ।
।सापाश्रय उपविश्येति । अन्यथा पाश्चात्यधारणप्रयत्न: समाधिविरोधी
स्यादिति भाव: । ।उपविश्य; न तु तिष्ठन् शयनो वा ।
तथाच ।सूत्रितम्, ""आसीन: संभवात् (ब्रा.4.7)इति ।
स्थानशयनोश्च आयासनिद्रादिप्रसङ्गेन योगो न संभवेत् ।
।तत्रैकाग्रम् इत्यन्वयभ्रमव्युदासाय ।योगैकाग्रमितत्युक्तम् ।
निरुद्धान्वृत्तेरेतद्वृत्तिप्रधानत्वमिह ।एकाग्रहत्वम् ।
अव्याकुलमेकाग्रमिति केषुचिद्भाष्यकोशेषु पाठ:,
आत्मावलोकनोन्मुखं कृत्वेत्यर्थ: । सार्वभौमो हि चित्तस्य
वृत्तिनिरोधो योगतया योगशास्त्रेऽभिहित इत्यभिप्राउयेण
।सर्वात्मनोपसंह्मतचित्तेन्द्रियक्रिय इत्युक्तम् । ।चित्तमिह चिन्तावृत्ति:,
।इन्द्रियाणि च बाह्रानि, ""एकाग्रं मन: कृत्वा इति वचनात् ।
बाह्रविषयेभ्य एवायमुपसंहार:,अन्यथा आत्मावलोकनमपि न स्यात् ।
एतेन, ""मनसो निश्शेषवृत्तिविलयो योग: इति वदन्तो निरस्ता: ।
शुद्धान्त:करणस्य साक्षात्कारस्साध्याझ्र्हिट आत्मविशुद्धिर्मोक्ष
एवेत्यभिप्रायेण ।बन्धनिवृत्तय इत्युक्तम् । ""अशुद्धास्ते समस्तास्तु
देवाद्या: कर्मयोनय: (वि.6.7.77) इति कर्मबन्धो
ह्रात्मनामशुद्धिरुच्यते; ।योगं 1.युञ्जीत (युञ्ज्यात्?) इत्येतत्
"ओदनपाकं पचति' इतिवदित्यभिप्रायेण ।आत्मावलोकनं
कुर्यादित्युक्तम् ।।
06.13-14
एवं शुचिदेशासनादिरूपं बाह्रं योगोपकरणं मनसश्चैकाग्रयमुक्तम्;
अथान्तरान्तरतमयो: कायमनसो: क्रमात् कर्तव्यनियमविशेषा
उच्यन्ते ।समम् इत्यादिश्लोकद्वयेन । ।कायशरोग्रीवम् इति
द्वन्द्वैकवद्भाव:; तत एव नपुंसकता । अत्र ।सिद्धापरनामा
शरीरस्य ।मध्यमपेदश: ।कायशब्देन विवक्षित: ।
।समम्, अचलम्, स्थिरम् इति धारणक्रियाविशेषणानि ।
।सम मित्यत्र आर्जवं विवक्षितम्; ।अचलशब्देन निष्कम्पत्वेऽभिहितेऽपि
।स्थिरमित्येतत्
अङ्गकम्पकरश्रमहेतुभूतपश्चाद्धारणप्रयत्ननिवृत्तिहेत्वभिप्रायमिति
दर्शयितुं ।सापाश्रयतया स्थिरमित्युक्तम् । अनेनाचलत्वस्य
चिरानुवर्तनयोग्यत्वमुक्तं भवति । बाह्रेभ्यो व्यावर्तनं नासिकाग्रे
स्थापनं चेति क्रमप्रदर्शनाय ।दिशश्चानवलोकयन् ।स्वनासिकाग्रं
संप्रेक्ष्य इति व्युत्क्रमेणोक्तम् । यद्वा 2.शतुरत्र हेत्वर्थत्वात्
दिक्छब्दोपलक्षितबाह्ट्ठयसकलपदार्थावलोकननिवृत्त्यर्थं योगारम्भक्षणै
स्वनासिकाग्रप्रेक्षणमिति भाव: । भोग्येतरानुपयुक्तविषयनिरीक्षणमपि
निवर्तनीयमित्यभिप्रायेण ।दिशश्चेत्युक्तम् । निमीलनेनापि
बाह्रानवलोकनसिद्धो स्वनासिकाग्रावेक्षणं निद्रादिनिवृत्त्यर्थम् ।
।संप्रेक्ष्य नासिकाग्रम् इत्येतावत्यभिहिते परनासिकाग्रपेक्षणमपि
शङ्कयेतेति तद्व्यवच्छेदार्थमुक्तम् ।स्यमिति । मनस्यन्तर्मुखे
नासासप्रेक्षणस्यासंभवात्, चक्षुषो दृष्टिसन्निपातमात्रमिह विवक्षितम् ।
अत: ।संप्रेक्ष्येत्यत्र इवशब्दो लुप्तो द्रष्टव्य इति ।शाङ्करम् ।
नायनस्य तेजस: स्वच्छन्दवृत्त्या नासाग्रसन्निपातमात्रमिह विवक्षितम् ।
।मनस्संयम्य इति संयमस्याभिधानात् ।प्रशान्तात्मशब्दोझ्र्ऽयंट
योगोपयुक्तमनस्सन्तोषपर इत्यभिप्रायेण ।अत्यन्तनिर्वृतमना
इत्युक्तम् । ।ब्राहृचर्याश्रमप्रतीति:, शङ्करोक्तप्रक्रिय़या वा
ब्राहृचर्यगुरुशुश्रूषाभिक्षाचर्यादिधी: स्यादिति तद्व्यवच्छेदायाह
।ब्राहृचर्ययुक्त इति । ब्राहृचर्यं च स्तनवतिपिशितपिण्डे
भोग्यताधीगर्भस्मरणालोकनालापादिरहितत्वमत्र विवक्षितम् ।
स्मरन्ति च "ब्राहृचर्यं च योषित्सु भोग्यताबुद्धिवर्जनम्' इत्यादि ।
तथा, "स्मरणं कीर्तनं केलि: प्रेक्षणं गुह्रभाषणम् ।
सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिर्वृत्तिरेव च ।
एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिण:।
विपरीतं ब्राहृचर्यमेतदेवाष्टलक्षणम्' (अ.पु.372.10;बा.स्मृ.)
इति । ।युक्त शब्दस्य पूर्वोत्तरप्रतिपन्नात्मावलोकनाभिधानादपि
तदुपयुक्तावधानविषयत्वमत्रोचितमित्याभिप्रायेण ।अवहित इत्युक्तम् ।
।मच्चित्तशब्दो भगवति चित्तस्यानुप्रवेशपर: । ।मत्परशब्दस्तु
तदेकचित्तत्वपर:, तदनुवृत्तिपरो वेत्यपौनरुक्त्यमाह ।मामेवेति ।2.
यद.यदस्यादौ भोग्यचिन्ता, राजादौ च महति परधीर्लोके विभक्ता;
मयि तु तदुभय मित्यपुनरुक्ति: ।।
06.15.15
जीवात्मयोगप्रकरणे 1.मच्चित्तो...मत्पर: इति परमात्मचिन्तनं
किमर्थं विधीयत इत्यत्रोच्यते ।युञ्जन्नेवम् इति । ।एवमित्यनुवादे
।मच्चित्त: मत्पर: इत्युक्त।मच्छब्दातिभिप्रेतम् परत्वादिकं
विवृण्वन् आह ।मयीति । परस्मिन् ब्राहृणीत्यनेन सर्वकारणत्वेन
सर्वात्मत्वादिकं विवक्षितम् । तथात्वेऽपि समस्तवैलक्षण्येन
तद्गदोषासंस्पर्शो देवताविशेषनिष्कर्षश्च ।पुरुषोत्तमशब्दाभिप्रेत: ।
उक्ताकारविशिष्टत्वाच्च ।मनसश्शुशभाश्रयत्वम् । एतेन शुभाश्रयत्वं
प्रकरणान्तरोक्तदिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टत्वमप्यभिप्रेतम् ।
।तत्रात्मशब्द: प्रकृतानुवादपरतया मनोविषय: ।
।युञ्जन्नित्यस्य प्रयोजनं ।नियतमानसत्वम् ।
तच्च निश्चलमानसत्वम् । तदुत्पत्तौ हतोरवान्तरव्यापर:
।अयमित्यभिप्रायेणाह ।मत्स्पर्शेति । ।मत्संस्थामित्यादि
परमप्रयोजनम् । ।निर्वाणपरमामित्यत्रनिर्वाणं परमं यस्या
इति समासे विशेषणव्यत्वासास्वारस्यम्, निर्वाणहेतुशान्तेश्च
।नियतमानस: इत्यनेन सिद्धत्वात् पुनरुक्तिश्च स्यात्;
।परमशब्दश्चास्वरस: । अतो ।निर्वाणस्य परमामिति समास:,
।परमशब्दश्च परमावस्थाविषय इत्यभिप्रायेणाह ।निर्वाण काष्ठेति ।
परमात्मनि संस्थिता च ।शान्तिरशनायादिषडूर्मिराहत्यरूपा ।
यद्वा ।मयि संस्थितां शान्तिमित्येतदेव
।शुभाश्रयेस्थितिमित्येन्तेन(नेन) विवृतम् ।।
06.16-17
उचितदेशप्रभृति परमात्मचिन्तनपर्यन्तं(न्तमपि) ह्रत्र
योगोपकरणमेव । अत: ।अन्यदपीत्युक्तम् ।
।योगोपकरणं योगोपकारकम् । अत्यशनादेयऱ्ोगविरोधित्वं
।नात्यश्नत: इति श्लोकस्यार्थ: । मिताहारादेस्तु
योगपयुक्तत्वं ।युक्ताहारेति श्लोकनोच्यत इति
व्यतिरेकतोऽन्वयतश्च एक एवार्थ: स्थिरीक्रियत इति
विभागमभिप्रेत्याह अत्यशनेति । ।युक्ताहारेति प्रेतावविति
दर्शयितुम् ।अतिविहाराविहारौ अत्यायासानायासावित्युक्तम् ।
।जाग्रत: इत्यत्रापि ।अति: नुषञ्जनीय: ।
पूर्वश्लोको।क्तातिशब्दप्रतियोगिकत्वात् ।युक्तशब्दो मितपर
इत्यभिप्रायेण ।मिताहारेत्यादिकमुक्तम् ।
श्रूयते हि "यद्धयात्मसंमितमन्नंतदवति तन्न हिनस्ति,
तद्यत्कनीयो न तदवति' इति । स्मरन्ति च,
""उदरस्यार्धमन्नस्य तृतीयमुदकस्य तु ।
वायोस्सञ्चारणार्थं तु चतुर्थमवशेषयेत् इति ।
अतो न्यूनाधिकादिसमस्तदोषराहित्यम् ।युक्तशब्देनाभिप्रेतम् ।
द्वन्द्वात्पूर्वंमपि परमिव प्रत्येकमन्वेतव्यम् । ।विहारशब्द:
सञ्चारपर:; तन्द्रीपरिहारार्थविनोदनपरो वा ।
पारिशेष्यादौचित्याच्च ।चेष्टाशब्दार्थोऽत्र श्रमहेतुरायास: ।
दु:खशब्दासङ्कोचात् योगसामथ्र्याच्च ।सकलेति विशेषितम् ।
तत्फलितमाह ।बन्धनाशन इति । एवंविधस्य ।योगो
दु:खहा भवतीत्यन्वये योगस्य पूर्वसिद्धमात्रभ्रम: स्यात्;
तद्वयुदासाय ।सम्पन्नो भवतीत्युक्तम् ।।
06.18.18
एवं परिकरोक्तिसमनन्तरं योगदशां प्रदर्शयितुं तत: पूर्वा
प्रागुक्तैव योगयोग्यदशा परामृश्यते ।यदा विनियतम् इति श्लोकेन ।
।आत्मन्येव इत्येवकारव्यच्छेद्यक्षुयद्रप्रयोजनान्तरज्ञापनाय सामान्यत:
।प्रयोजनविषयमित्युक्तम् । प्रयोजनान्तरेषु सत्सु क्वचित् विशेषेण
नियतत्वे को हेतुरित्यत्राह ।निरतिशयेति । ।युक्त: इत्येतावतोऽत्र
विधेयत्वात् "नि:स्पृह:' इत्यस्याप्युद्देश्यकोट¬नुप्रवेशाय ।नि:स्पृहस्सन्
(स?) इति उक्तम् । सर्वकामेभ्यो निर्गता स्पृहा यस्य स तथोक्त: ।
सर्वकामेषु नि:स्पृह इत्यर्थ: ।।
06.19.19
अथ योगदशा लक्ष्यते ।यथेत्यादिना । दीपस्याचलत्वे हेतु
।र्निवातस्थत्वम् । ।इषङ्गतेश्चेष्टार्थत्वे 1. विवक्षिते दीपे
तदनन्वयात् साधारण्यसिध्यर्थमाह ।नचलतीति ।
निश्चलत्वे पर्वतादिनिदर्शनसद्भावेऽपि
दीपदृष्टान्ताणभिप्रेतमर्थं दर्शयितुमाह
।अचलस्सप्रभस्तिष्ठतीति । यतचित्तस्य इत्यनेन
चिन्तारूपवृत्तिनियमनवचनमुपलक्षणमित्याह निवृत्तेति ।
मनोमात्रपर्यायो वाऽत्र ।चित्तशब्द:। ।इतरशब्देन
आत्मविषयवृत्तिरस्तीति सूचितम् । अन्यथा युञ्जतो
योगमित्येतत् व्याहन्येतेत्यभिप्रायेणाह ।आत्मनि योग
युञ्जतइति । आत्मनि विषये साक्षात्कारं कुर्वत इत्यर्थ: ।
।नेङ्गते इति न शरीरस्य निष्कम्पत्वमुदाह्यियते,
समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरम्' (13) इति
तस्योक्तत्वात् । ध्यानदशासाधारणत्वेन समाधिदशा
विशेषकत्वानुपपत्तेश्च। नापीन्द्रियाणां निष्कम्पत्वम्,
।योगिन: सोपोमेत्यन्वयायोगात् । नाप्यात्मस्वरूपस्य निश्चलत्वं,
अवस्थान्तरेऽपि तत्सिद्धे: । अत:
स्वयंप्रकाशज्ञानप्रभानिरस्तसमस्तवृत्त्यन्तरपरिशुद्धात्म-
स्वरूपप्रदर्शनार्थोऽयं दृष्टान्त इति सूचयितुं
।योगिन: इत्युक्तेऽपि पुनरपि ।आत्मन: इत्युक्तमित्यभिप्रायेण
।आत्मस्वरूपस्य सोपमेत्युक्तम् । ।योगिन: आत्मन: इति
व्यधिकरणे षष्ठयौ । ननु-।सोपमेत्यत्र उपमाशब्द उपमिति
परो वा, दृष्टान्तपरो वा? उभयधाऽपि न संभवति,
।यथेति निर्दिष्टप्रकारपरामर्शित्वादत्र ।तच्छब्दस्य,
उपमाशब्दस्य च तत्समानाधिकरणत्वात्;
"सप्रभस्तिष्ठती'त्येताच्च कथं दाष्र्टान्तिके
निर्वाह्रम् ?अयोगिनामप्यात्मस्वरूपस्य चलत्वप्रतीत्यभावात् ।
किमर्थं च निश्चलत्वोपदेश इत्यत्राह ।निवातस्थतयेति ।
अयमभिप्राय़:- ।उपमेति दृष्टान्तगतं साधम्र्यमत्र निर्दिश्यते ।
तस्मात् ।यथेत्यनेन सोपमेत्यस्यान्वय उपपन्न: ।
सा च बाह्रविषयेषु मनोवृत्तेरेवाभावात् संसारदशायां
च ज्ञानस्येन्द्रियद्वारैव प्रसरणादिति । ।स्मृता ।
समाधिदशासन्दर्शिभिर्योगिभिरिति शेष: ।।
06.20-24
पुनरपि योगदशैव आदरातिरकाय
निरतिशयपुरुषार्थत्वप्रतिपादनेन प्रपञ्चयते ।यत्रे त्यादिभि: ।
।निरुद्धमित्यत्र परिगृहीतत्वविनष्टत्वादिभ्रमव्युदासाय
।योगसेवया हेतुना सर्वत्र निरुद्धमित्युक्तम् ।
सर्वतो निरुद्धमित्युक्ते प्रवृत्तस्य निवारणमात्रं
प्रतीयते; ।सर्वत्रेत्युक्ते तु उत्तरोत्तप्रवृत्त्यनुदयोऽपि सिध्यतीति
सप्तमीनिर्देश: । "योगसेवया निरुद्धं यत्रोपरमते' इत्युक्ते
योगस्य पृथगुपादानात् ।यच्छब्दार्थस्य योगात् व्यतिरेक:
प्रतीयेतेति तद्वयुदासाय, ।योगसंज्ञितमिति वक्ष्यमाणान्येन
।यत्र योग इत्युक्तम् । "यत्र यस्मिन् काले' इति
।परोक्तमयुक्तम्, उपरितनयच्छब्द भिन्नार्थत्वप्रसङ्गात्,
भाव: । ।यत्रोपरमते इत्यत्र यतो विच्छिद्यत इति
भ्रमापाकरणायाह ।अतिशयितेति । यत्र सिद्धे अन्यत उपरमत
इत्यध्याहारेण योजना न युक्ता; तथा सति निरुद्धमित्यनेन
पुनरुक्तिश्च स्यात् । उप सर्गाणां च नानार्थत्वादयमेवातिशयितार्थ
उपपन्न: । आसक्ति(त्ति?)प्रतिपादनद्वारा तात्पर्येण
वायमर्थस्सिध्यतीति भाव: । ।यत्र चैवेत्येवकारस्य यथाक्रमान्वये
प्रयोजनाभावात्, उचितान्वयप्रदर्शनाय ।आत्मन्येव तुष्यतीत्युक्तम् ।
।अन्यनिरपेक्षमिति अवधारण तोषशब्दाभ्यां अर्थसदिद्धोक्ति: ।
यद्वा ।आत्मानं पश्यंस्तुष्यतीत्येतावतैव विवक्षितसिद्धो पुन:
।आत्मनीति निर्देश: तदन्यव्यदासार्थ इत्यभिप्राय: ।
।आत्मनिपरमात्मानमिति योजना तु जीवयोगविषयत्वादिहासङ्गता ।
अतीन्द्रियमित्युक्तत्वात् परिशेषात् , औचित्याच्च बुद्धिग्राह्रमित्यत्र
बुदिं्ध विशिनष्टि ।आत्मबुद्धयेकग्राह्रमिति । आत्यन्तिकं
पुनर्दु:खसंभेदरहितमित्यर्थ: । ।यदेवंविधं ।सुखं तत् यत्र
वेत्तीत्यस्यापवर्गदशानुभाव्यसुखप्रतिसन्धानपरत्वनव्युदासाय
।
भो(यो)गरूपापरोक्ष्याभिप्रायेण ।अनुभवतीत्युक्तम् ।
।आत्मनि तुष्यतीति पूर्वम् इतरसुखनिरपेक्षत्वपरम् ।
।सुखमात्यन्तिकमित्यादिकं तु स्वरूपस्वानुभवपरमित्यपौनरुक्त्यम्
व ।सुखातिरेकेणेति । उक्त एवाचल त्वहेतुरुचित इति भाव: ।
प्रामाणिकार्थान्न चलतीति वा, सम्यङ्न चलतीति वा निर्वहणं
मन्दम् । योगदशायां च सुखातिरेकेण स्वरसतस्तदवस्थयैव
चिरतरावस्थानाभिधानमुचितम् अपेक्षितम् चेत्यभिप्रायेण
।तत्त्वत: इत्यस्य ।तत्भावादिति प्रतिपदमुक्तम् ।
इतरविषनिरोधनैरपेक्ष्ये ।यत्रेति श्लोकनोक्ते ।
तत आत्मस्वरूपसुखानुभव:, तस्य स्वरसवाहितया दुर्विच्छेदत्वं
च ।सुखमिति श्लोकेनाभिहिते । अथ ।यं लब्ध्वेति श्लोकेन
योगविरति कालेष्वपि तस्यैवाभिलाषपदत्वात् बाह्रसुखाभिलाषेण
दु:खेन चानास्कन्दनमुच्यत इति विभागज्ञापनाभिप्रायेण
।योगाद्विरत इत्यादिकमुक्तम् । योगदशायां तु
लाभान्तरप्रतिसन्धानमेव नास्तीति भाव: ।
।गुरुणाऽपीत्युक्तगौरव्यञ्जनाय ।गुणवत्पुत्रवियोगादिनेत्युक्तम् ।
""पुत्रजन्मविपत्तिभ्यां न परं सुखदु:खयो: इति ह्राहु: ।
।न विचाल्यते योगप्रतिकूलमवसादं न गच्छतीत्यर्थ: ।
दु:खसंयोगस्य वियोगो यत्रेति व्यधिकरणबहुव्री
हौझ्र्वा?टफलितोक्तिरियम् । अथवा ।वियोगशब्दोऽत्र
वियुज्यतेऽनेनेति करणार्थघञन्तो वियोगहेतुपर इति भाव:
व ।निर्विण्णचेतसेति पदच्छेदे संसारे तापत्रये वेत्यध्याहार:
स्यात्; तत्तु सप्रयोजने योजनान्तरे संभवति न युक्तम्;
तस्मा।दनिर्विण्णचेतसेति पदच्छेद: ।
।निश्चयशब्दोऽपि तेनैव हेतुसमर्पणेनान्वित:; न तु योक्तव्य
इत्यनेन, निरर्थकान्वयप्रसङ्गात् । अनिर्विण्णत्वहेतुश्च निश्चय:
पूर्वोक्तनिरतिशयपुरुषार्थत्वेनैव स्यात्; तदेतखिलमभिसन्धायाह
।स एवमिति । ।एवंरूप: निरतिशयपुरुषार्थरूप इत्यर्थ:।
।योक्तव्य इत्युक्तत्वात् आरम्भोपकारकत्वद्योतनाय
।आरम्भदशायामित्युक्तं । ""मनसा क्लिश्यमानस्तुय
समाधानं च कामयेत् । अनिर्वेदं मुनिर्गच्छन् कुर्यादेवात्मनो हितम्
(मनु.6) इति ह्रुच्यते । अत: विरक्त्युपयुक्तनिर्वेदोऽन्य:;
अयं त्वन्यादृश इति ।ह्मष्टचेतसेत्युक्तम् ।
।योक्तव्य: कर्तव्य इत्यर्थ: ।।
06.24-25
अथ ममकारपरित्यागादिकं प्राक्विप्रकीर्णोक्तमखिलमिदानीं
सुखग्रहणायेह सौकर्यप्रदर्शनाय च संकलय्य
योगदशापर्यन्ततया स्मार्यते ।सङ्गल्पेत्यादिभि: श्लोकै: ।
"सङ्कल्पप्रभवान् सर्वान् कामास्त्यक्त्वा' इत्येतावतैव सिद्धो
पुन: अशेषत इति पदं निश्शेषत्यागानर्हाराय ।अशेषतश्च
कामांस्त्यक्तत्वेति चकाराभावेऽपि योज्यम्;अपि च 2.
सङ्.ङ्प्रभवत्वेन विशेषणमेव
असङ्कल्पप्रभवकामसूचकमित्यभिप्रायेण बिभजते
।स्पर्शजा इति । मनसैवेति पदं मध्यस्थितत्वादपेक्षितत्वाच्च
काकाक्षिन्यायेन पूर्वोत्तरान्वितमिति दर्शयितुं ।तान् सर्वान्
मनसैवेत्यादिकमुक्तम् । कामत्यागकरणस्य
मनसोऽवान्तरव्यापार: तदनन्वयानुसन्धानम्;
कर्मोपाधिकशरीरान्विता हि पुत्रादय:, न त्वात्मस्वरूपान्विता
इत्यनुसन्धानेनेत्यर्थ: । ।न प्रह्मष्येदित्यादिभि: प्रागेवोक्तं
स्मारयति ।स्पर्शजेष्वित्यादिना । ।
समन्तत: इत्यत्र
पदच्छेदादिभ्रमव्युदासायाह सर्वस्माद्विषयादिति ।
प्रकान्ताया अशिथिलत्वरूपाया धृते र्हेतुमाह ।विवेकविषययेति ।
।उपरम्य बाह्रलाभार्थं मानसमुद्योगं वारयित्वेत्यर्थ: ।
।उपरम्येति व्याख्यानमङ्गत्द्योतनाय । ।किञ्चिदपीति
आत्मव्यतिरिक्तमनुकूलप्रतिकूलोदासीनं सर्वमित्यर्थ: ।।
06.26.26
पूर्वोक्तमेव दुग्र्रहत्वद्योतनायावधानविधानाय च प्रपञ्चयति
।यतो यत: इति । चञ्चलमस्थिरम् इत्यनयो:पौनरुक्त्यनिरासायोक्तं
।चलस्वभावतयाऽऽत्मन्यस्थिरमिति ।
सामान्यविशेषविषयत्वादुपुनरुक्ति:। चञ्चलम् इति
स्भावातिरिक्तहेतुनिवृत्तिपरं वा । ।यतो यतो निश्चरति
येनयेनेन्द्रियद्वारेण निश्चरतीत्यर्थ: । यद्वा यंयं
विषयमभिमुखीकृत्वेत्यर्थ: । प्रयोजनतया वा हेतौ पञ्चमी
व तद्व्यञ्जनायाह ।विषयप्रावण्यहेतोरिति ।
विषयसंबन्धानतत्कीर्तनादयो विषयप्रावण्यहेतव:।
सुखाभावनया वशीकरणं शक्यमित्युच्यते
।अतिशयितसुखभावनयेति ।।
06.27.27
आत्मवशीकरणोपाय: प्रागुक्त:; अनन्तरं च तदे2.वाह
।प्रशान्तमनसम् इति श्लोकेन । तत्र विप्रकीर्णावस्थितानां
पदानामन्वयक्रममर्थं च दर्शयति ।प्रशान्तमनसमित्यादिना ।
योगिनम्, अकल्मषं, शान्तरजसं, शान्तमनसं,
ब्राहृभूतमेनम् इति हेतुकार्यभावेनान्वयक्रम: ।3.
स्व.#्वयोगस्य स्वकल्मषनिवर्तकत्वं पञ्चगव्यप्राशनादेरिव
परसङ्कल्पायत्तम् । । ब्राहृभूतमिति देहात्मभ्रमादिप्रयुक्तक्लेशादिदश
रूपाब्राहृत्वव्यवच्छेदार्थम्; तदाह ।स्वरूपेणावस्थितमिति ।
अणोरपि हि जीवस्य, "स चानन्त्याय कल्पते' (श्वे.5.9) इति
श्रुतेर्मतो बृहत्त्वमस्त्येव । ।उत्तमशब्देन वैषयिकसुखव्यवच्छेदो
विवक्षित इतिव्यञ्जनाय ।स्वरूपानुभवरूपमित्युक्तम् ।
।ब्राहृसंस्पर्शम् (28) इति ह्नन्तरमुच्यते। निरतिशयत्वात्
दु:खसंभेदविरहाद्वा उत्तमत्वम् । ।पूर्वश्लोकक्तमनोवशीकरणै वा,
एतच्छलोकोक्तसुखोपागमे वा हतुपरो ।हिशब्द इत्याह
।हीति हेताविति । हेतुस्वरूपं विशदयति ।उत्तमेति ।।
06.28.28
1.एवं.वंप्रभावादाविर्भवतस्सुखस्यात्मानुभवरूपत्वं
साक्षात्कारात्पश्चान्निरतिशयत्वमनिर्तननीतयत्वमनायाससाध्यत्वं
चोच्यते ।एवं युञ्जन्निति । एवंशब्देन ।योगी युञ्जीत इत्यारभ्योक्त:
प्रकार: परामृश्यत इत्यभिप्रायेण ।ब्राहृानुभवरूपमित्युक्तम् ।
।एवं युञ्जन् इत्यनेनैव सर्वस्योक्तत्वात् तत्र च नियतकाले
।सदाशब्दान्वयायोगात् सुखस्य चाविनाशित्ववचनस्यापेक्षितत्वात्
।सदाऽश्नुत इत्यन्वय: । ततश्चात्यन्त शब्दोऽपि
सावधिकत्वरूपान्त 2.(?)वृत्तिद्वारा निरतिशयत्वपर इत्यभिप्रायेण
।अपरिमितमित्युक्तम् । ।सुखेन सुखमश्नुते इति
सुखसाधनसुखान्तराभावात् ।सुखेनेत्यनायासत्वं विवक्षितम् ।।
06.29.29
एवं योगाभ्यासविधि: प्रपञ्चित:। ""आत्मलाभसुखं यावत्
तावत् ध्यानमुदाह्मतम् इत्याद्युक्तफलवर्यन्तत्वं चोक्तम् ।3.
अथ.थ #्धा योगी प्रतिपाद्य इति चतुर्णां श्लोकानामर्थमाह
।अथेति । समदर्शित्वरूपयोविपाकस्य पर्वक्रमेण तारतम्यमात्
चतुष्प्रकारत्वम् । अत्र प्रथमदशोच्यते ।सर्वभूतस्थम् इति
श्लोकेन । समदर्शिनत्वो पपत्तये स्वरूपतस्साम्यं प्रकारवैषम्यस्य
चौपाधिकत्वं दर्शयति ।स्वात्मन इत्यादिना ।गतत्वादित्यन्तेन ।
।भूतशब्दोऽत्राचिद्विशिष्टचेतनवाचकोऽपि ""सत्यं भूतहितं
प्रोक्तम् (यो.या;व्या)इत्यादिष्विव चेतनांशपर: ।
।योगयुक्तात्मा योगविनियुक्तमना:; यद्वा योगसमधिगतात्मस्वरूप
इत्यर्थ: । योगयुक्तात्मत्वं समदर्शनत्वे हेतु: । समदर्शनस्यैव
प्रतियोगिविशेषनिर्देशेन प्रपञ्चनं ।सर्वभूतस्थम् इत्यादि ।
।आत्मशब्दस्यात्रत्मसामान्यविषयत्परमात्मविषयत्व्यार्तनेन
स्वपर्यायत्व द्योतनाय ।स्वात्मशब्द: । नन्वन्योन्यधाराधेयभाव:
कथमुपपद्यते? कथं चाणो: स्वात्मन: सर्वभूतस्थत्वम्?
विप्रकीर्णदेशावस्थितानां च सर्वभूतानां कथमेकदेशस्थिते
स्वात्मनि स्थिति:? ।अतोऽयमात्मशब्द: परमात्मविषयस्यादिति;
तत्राह ।सर्वभूतसमानाकारमिति । नन्वसौ स्वात्म मात्रानुसन्धानरूपे
योगे प्रवृत्त: कथं स्वगतसाम्यप्रतियोगितया
स्वप्रतियोगिकसाम्याश्रयतया च
स्वव्यतिरिक्तात्मात्मवर्गमीक्षेतेत्यत्राह ।एकस्मिन्निति ।
एकजातीयेषु पदार्थेष्वेकव्यक्तिदर्शनेनैव स्थालीपुलाकन्यायात्
तज्जातीयं दर्शयितुमेतद्ग्रन्थैकदेशं पूर्वोत्तरप्रकरणमुच्यते;
चोदाहरति ।सर्वत्रेति । अयमभिप्राय:---।सर्वत्र समदर्शन:
इति सर्वेषामात्मानां परस्परसाम्यदर्शनमुच्यते; तदेव
।सर्वभूतस्थमिति प्रपञ्चयते । अत एव च बाह्रभूतेष्वात्मतत्तवस्य,
तÏस्मश्च तेषां स्थितिदर्शनमिहासङ्गतम् ।
न चेदं परमात्मध्यानमिदमुच्यते, समाधिदशाभेदविषयत्वात् ।
न च जीवानां परमात्मन्श्च साम्यमिहोच्यते,
तस्यापि ।योमामिति विशेषनिर्देशयुक्ते(क्त) (30,31)
श्लोकद्वये प्रतिपादयितुमुचितत्वात् । अस्य परमात्मविषयत्वे
।यो माम् इति श्लोकद्वयेन मात्रया पौनरुक्त्यं च स्यात् ।
।योऽयं योग: इत्येतदनुवादे च साम्यमात्रमेवोच्यते;
न तु परस्पराधारधेयभाव: । प्रागपि "विद्याविनय' (5.18)
इत्यादौ साम्यमात्रमेवोक्तम् । अतोऽत्र जीवानां
परस्परसाम्यमेव विवक्षितमिति ।।
06.30.30
एवं देमनुष्यादिप्रकृतिपरिणामविशेषरूपभेदनिरसनेन
ज्ञानद्रव्यतयैकरूपत्वानुसन्धानमुक्तम् । अथ तस्यैव
देवादिभेदहेतुभूतपुण्यपापतारतम्यविधूननेन परमात्मना
परमसाम्यामिसन्धानमुच्यते ।यो माम् इति ।
अस्यापि श्लोकस्य साम्यविषयत्वै हेतु: प्रागेवोक्त: ।
।ततोऽपि विपाकदशापन्न: प्रथमदशातोऽधिकां
विपाकदशां प्राप्त इत्यर्थ: । जीवात्मनां परमात्मनश्च
साधम्र्यं वक्ष्यमाणं स्मारयति ।मम साधम्र्यमिति ।
उपागत: बुध्या प्राप्त इत्यर्थ: । न ह्रसाविदानीं मुक्त:।
पुण्यपापविधूननेन साम्यप्रतिपादनाय2. "निरञ्जन:' इति
श्रुतिरुपात्ता। "तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जन:
परमं साम्यमुपैति(मु.3.3)इति हि सा ।
।यो मां पश्यतीत्यनुवाद: तत्सिद्धौ हि भवति;
सा कुत इति शङ्का याम्, "साम्यं तावत् उपात्तश्रुत्यादिसिद्धम्;
तदनुसन्धानं च विहितम्; ततश्च तदनुवादोऽप्युपपन्न:'
इति ज्ञापनाय ।मत्साम्यं पश्यन् य: सर्वत्राऽऽत्मवस्तुनि
मां पश्यतीति अवान्तरवचनव्यक्तिभेदो दर्शित: ।
परमात्मन: सर्वव्यापितया सर्वेषां परमात्मनिष्ठतया च
प्रतीतिह्र्रत्र स्वरसतो जायते; तच्चात्र प्रकरणादिवशादनुचितम् ।
ततश्च साम्यदर्शनेमेव विवक्षितमिति वाच्यम्; तदप्ययुक्तम्,
स्वात्मानुसन्धानस्वरूपयोगविपाके परमात्मनोऽन्येषां च
स्फुरणाभावादिति 2.पूर्ववच्छङ्कायामाह ।अन्योन्येति ।
।अन्यतरदर्शनेनान्यतरदपीति । एकव्यक्तिदर्शनेन
व्यक्तत्यन्तरमपीत्यर्थ: । ।तस्याहमित्यादौ न तावत् प्रध्वंसनिषेध:
क्रियते? नादर्शनमुपयामीति । तदेतत् दर्शयति ।तस्येत्यादिना ।
तादृशत्वा(स्वा?)नुसन्धानस्याभावो निषिध्यत इति भाव: ।
।
स च मे न प्रणश्यती त्येत् दृष्टान्तार्थं, साम्यस्य
सर्वज्ञबुद्धिविषयतया प्रामाणिकत्वार्थं चेत्यभिरायेणाह
।मामापीति । सर्वसाक्षात्कारिणोऽपि मम स्वरूपानुसन्धानांशेऽपि
तत्साम्यात् तत्स्वरूपमप्यनुसंहितं भवति हीत्यर्थ: ।
।स इत्यनेन तदवस्थस्य मुक्तपायत्वं विवक्षितमिति
।व्यञ्जयितुमाह ।मत्साम्यात्स्वात्मानं मत्सममवलोकयन्निति ।।
06.31.31
तृतीयां विपाकदशामाहेत्याह ।तत इति ।
अकर्मकवश्यत्वाकारेणेश्वरसाम्यदर्शनं
पूर्व श्लोकोक्तम्, ।सर्वभूतस्थितमित्यनेन तु
कर्मरूपाविद्यावेष्टनविधुरत्वादसङ्कुचितज्ञानकारतया
साम्यानुसन्धानम्, तत्संस्कारप्रभावेन व्युत्थानकालेऽपि
स्वरसतस्तथाविधानुसन्धानवृत्तिश्चेत्येतदुच्यते ।
।यो भजसि स सर्वथा वर्तमानोऽपीत्यनेन कालभेदस्सिद्धि: ।
न च समाधिदशायामेव ।यथातथा वर्तमानत्वमुपपद्यते ।
सर्वभूतस्थितेन परमात्म नैकत्वानुसन्धानं नाम स्वस्यापि
सर्वभूतस्थिततत्वेन तदेकप्रकारत्वानुसन्धानम् ।
तच्चारणोरात्मन: स्वरूपेण न संभवति । धर्मतश्च
परशुद्धात्मनो व्याप्ति: "वालग्रे'त्यारभ्य "स चानन्त्याय
कल्पते'(श्वे.5.9) इति श्रुतिसिद्धा । ।सूत्रं च,
""प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति(4.4.15) इति ।
अतोऽत्रापि तथैव साम्यं विवक्षितमिति दर्शयितुम्
।अस्ङ्कुचितज्ञानकाकारातयैकत्वमास्थित इत्युक्तम् ।
।प्राकृतभेदपरित्यागेनेति;
कर्मोपाधिकप्रकृतिविशेषसंसर्गकृतज्ञानतारतम्यरूपभेदपरित्यागेनेत्यर्थ: ।
अनेनैकत्वोक्ते: स्वस्वरूपभेदनिरासार्थत्वं परिह्मतम् ।
सर्वात्मनां ब्राहृापृक्सिद्धत्वविवक्षयाऽप्येकत्वोक्तिश्च1. घटते ।
।आस्थितशब्दस्य तात्पर्यार्थ: ।सुदृढमिति ।
ततश्च व्युत्थानकालेऽपि
तथाविधानुसन्धानप्रवाहहेतुभूतसंस्कारप्राबल्यं सूचितम् ।
।मां भजति । मतसमात्मावलोकनमपि हि मद्जनमित्यभिप्राय:।
।सर्वथेत्यस्य लौकिकक्रियाव्यापृतोऽपीत्यभिप्राय:।
।मयि वर्तते इत्यस्य परमात्मनि स्थितिर्नार्थ:,
तस्य योग्य़ोगिसाधारणत्वात् ।
अतो वृत्तिरत्र बुद्धिवृत्तिरित्यभिप्रायेणाह ।मामेव पश्यतीति ।
जीवदर्शनमात्रेण कथं परमात्मदर्शनमित्यत्राह ।स्वात्मनीति ।
व्युत्थानकाले स्वात्मसाक्षात्काराभावेऽपि विशदपरोक्षानुसन्धाने
परेषामपि तथात्वसिद्धे: फलितत्वोक्ति(?)रियम् ।।
06.32.32
प्रबलदु:खहेत्वागमेऽपि निर्विकरत्वापादिकां योगविपाककाष्ठाभूतां
कर्मज्ञानतारतम्यप्रयुक्तसुखदु:खतारतम्यनिवृत्त्यनुसन्धानरूपां
चतुर्थीं दशामाहेत्याह ।ततोऽपि काष्ठामाहेति । आत्मौपम्येन
इत्यस्य न ।पश्यतिनाऽन्वय:, ।सममित्येनन पौनरुक्त्य प्रसङ्गात् ।
अत: ।सर्वत्रात्मौपम्येनेत्यन्वय: । उपमाशब्दस्तुल्यवचन: ।
तस्य भाव ।औपम्यम् । सर्वेषामात्मनां पूर्वोक्तेन
देहविलक्षणत्वादिसाम्येनेत्यर्थ: ।
सर्वत्र इत्येतदेव काकाक्षिन्यायेन ।समं पश्यति इत्यत्राप्यन्वितम् ।
सर्वेषामत्यन्तविषमतया
उपलभ्यमानसुखदु:खान्वयसाम्यभ्रमव्युदासेन
।व्यतिरेकसाम्यानुसन्धानं दर्शयति ।असंबन्धसाम्यादिति ।
परेष्वसंबन्धानुसन्धानस्य निष्प्रयोजनत्वादिहाभिप्रेतेमाह ।परेति ।
परपुत्रजन्मादे: स्वात्मनि स्वपुत्रजन्मादेश्च परेषु यथा न
संबन्ध: , तथा झ्र्स्वपुत्रजन्मादेरपि?ट स्वात्मन्यपीत्युक्तं भवति ।
।परमशब्दाभिप्रेतमायह ।योगकाष्ठां गतो मत इति ।
जीवात्मयोगकाष्ठेयम्, परमात्मयोगस्य परस्ताद्वक्ष्यमाणत्वात्।।
06.33-34
एवं ज्ञानैकाकारतया निर्देषतया 1.ब्रा.#्रद्गुणसंबन्धेनेतरासंबन्धेनेतरासंबन्धेन
च साम्यं श्लोकचतुष्टयेनोक्तम् । अत्र श्लोकद्वयेन
साम्यानुसन्धानोक्ति:, तृतीयचतुर्थश्लोकाभ्यां तु
धृटतधृढतमसाम्यानुसन्धानफलपर्वद्वयोक्तिरित्येके ।
योगाभ्यासविधि:, चतुर्धा योगी चोक्त: ।
अथ प्रागुक्तमेव योगसाधनं विशदं ज्ञातुं पुनरर्जुन उवाच
।योऽयमिति । ।देवेत्यारभ्य ।अनुभूतेष्वित्यन्तम्
अनाद्युपोचितसुदृढविपरीतवासनाया
साम्यानुसन्धानस्याशक्यत्वप्रदर्शनार्थम् ।
परस्परवैषम्यम् ।देवमनुष्यादिभेदेनेति । जीवेश्वरभेदेन
कर्मवश्यत्वाकर्मवश्यत्वादिभेदेनेत्यर्थ: । ।अत्यन्तभिन्नतयेति;
न ह्रत्र खण्डमुण्डादिवत् भेदकधर्ममात्रम्,
किंतु विरुद्धस्वभावत्वमेव हि दृश्यत इति भाव: ।
।एतावन्तं कालमिति कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे
द्वितीया(अष्टा.2.3.5)। ।अकर्मकवश्य़तया चेश्वरसाम्येनेति
च साम्यद्वयसमुच्चयार्थ: । ।अकर्मकवश्यतया चेश्वरसाम्येन
चेति कश्चित् पाठ: । तदा पूर्वश्चकार ईश्वरसाम्येऽपि
ज्ञानैकाकारत्वसंग्रहार्थ: । द्वितीयस्तु पूर्ववत् ।
ज्ञानपुरुषार्थवैषम्यम्य़यो: कर्मवैषम्यफलत्वात्
।अकर्मवश्यतयेत्यनेनैव तयोरपि निवृत्तिसंग्रह: फलित
इति 2.तयोरनुपादनम् । ।त्वया प्रोक्त: स्वतस्सर्वज्ञेन त्वयैव
ह्रेतदनुसन्धातुं प्रवक्तुं च शक्यमिति भाव: । ।अहं न पश्यामि
इति । अनादिभेदानुसन्धानवान् अजितचित्तश्चाहं न पश्यामीति
भाव: । ।स्थिरां स्थितिं चिरानुवृत्तिमित्यर्थ: । ।मधुसूदन ।
रजस्तमोमयप्रबलविरोधिनिरसनशीलस्त्वमेव
मनोनिग्रहोपायमुपदिशेति भाव: । "चञ्चलं हि मन:'
इत्युत्तरवाक्यानुसन्धानेन ।मनसइत्यध्याह्मतम् ।
।हीति निपातस्य ।यादवप्रकाशोक्तादचिद्विशेषणार्थत्वादपि
स्फुटमुचितं चात्र हेत्वर्थत्वमाह ।तथा हीति । हेतुभूतं
चञ्चलत्वं संप्रतिपन्नस्थले प्रदर्शनीयम् । अतश्चलस्भावत्वमत्र
।चञ्चलशब्दार्थ इति दर्शयितुम् ।अनवरतेत्यादिकम् ।
चञ्चलत्वफलमाह ।पुरुषेणेति ।
।प्रमाथि प्रमथनशीलम् । ।प्रमथ्य । व्याकुलीकृत्येत्यर्थ: ।
।बलवच्छब्द: प्रमथनक्रियाविशेषणं वा, बलवत्त्वात्प्रमाथीति
हेतुपरो वेत्यभिप्रायेण ।बलात्प्रमथ्येत्युक्तम् ।
वैपरीत्ये दाढर्यमित्याह ।दृढमन्यत्रेति । ।तस्येति परामर्शाभिप्रेतमाह
।स्वाभ्यस्येति । ।तद्विपरीताकार इति । अनभ्यस्तपूर्व इत्यर्थ: ।
।स्थापयितुं स्थापनार्थम् । दाष्र्टान्तिके मनसि प्रदर्शितस्य
चञ्चलत्वादे: दृष्टान्ते विवक्षितत्वप्रदर्शनाय
।प्रतिकूलेत्यादिकमुक्तम् । मनोनिग्रहोपायदुर्बलत्वज्ञापनाय
वायोर्मन्दैर्निग्रहासंभावनार्थं च ।व्यजनादिनेवेत्युक्तम् ।
एवं दुष्करत्ववचनंन प्रतिक्षेपार्थम्, किन्तूपायपरिप्रश्नार्थमित्याह
।मन इति ।।
06.35.35
अथार्जुनेन कण्ठोक्तमनुवदन् बुभुत्सितमुपायं
श्लोकद्वयेनाह भगवान् । तत्र ।दुर्निग्रहं चलम् इति
पदद्वयमर्जुनोक्तप्रतिज्ञाहेत्वनुवादरूपोमाह ।चलस्व
भावतयेति । असंशयमित्येतत् सत्यमितिवदर्धाङ्गीकारपरम् ।
।तुशब्दाभिप्रेतं विशेषं दर्शयति ।तथाऽपीति ।
अनुकूलतयाऽभ्यासो हि तत्र प्रावण्यहेतुस्यादित्यभ्यासविशेषं
तत्फलं च व्यनक्ति ।आत्मन इति ।
नित्यत्वज्ञानत्वानन्दत्वाकर्मवश्यत्वाकर्मवश्यत्वामलत्वादयोऽत्र
।गुणा: । ।कथञ्चिदित्यवधानार्थम् । एवं मनसो ग्रहणोपाय उक्त:;
ततश्च "एतस्याहं न पश्यामि' (33) इत्युक्तमर्थं विषयविशेषे
व्यवस्थापयति ।असंयतेति श्लोकेन । मनोनिग्रहप्रकारणत्वात्
।असंयतवश्यशब्दसमभिव्याहारसामथ्र्याच्चात्र ।आत्मशब्दो मनोविषय: ।
।महाबाहुसंबुद्धिसूचितमाह ।महताऽपि बलेनेति । 'उपायेन तु यच्छक्यं
न तच्छक्यं पराक्रमै:'(...?) इति भाव: । ।मे मति: इत्यनेन
निस्सन्देहत्वं विवक्षितिमित्याह ।दुष्प्राप एवेति ।
।उयायतस्तुय वश्यात्मनेति व्याख्यायेयान्वयप्रदर्शनात् ।
तद्व्याख्यानम् ।पूर्वेत्यादि । उक्तलक्षणं कर्ममात्रं मनोनिग्रहपाय:;
अभ्यासवैराग्ये तु तस्यैवाङगतयोक्ते इति भाव: ।
।यतमानेन योगमभ्यस्यतेत्यर्थ: ।।
06.37-39
एवं प्रागुक्तमेव योगसाधनं यथावच्छक्तुम; अथ प्रागुक्तमेव
योगमाहात्म्यं श्रोतव्यंसर्वप्रकारान्वितं प्रपञ्चेन श्रोतुं पृचछतीत्याह
।अथेति । ।योगमाहात्म्यशब्देन संग्रहश्लोकस्थ।योगसिद्धिशब्दो
व्याखयात: । सिद्धिकारणं हि माहात्म्यम्; ।सिद्धिश्चा त्र शिथिलस्यापि
योगस्य--चिरतमनेकपुण्यलोकावाप्ति:,पुनर्योगयोग्ययोगिकुलसंभव:,
तद् द्वारा पुनर्योगपौष्कल्यम्, ततश्चापवर्ग:-इत्येवंरूपा । एषा च सिद्धि:
अनितरसाधारणेन माहात्म्येन । ननु, 'नेहाभिक्रमनाशौऽस्ति (2.40)
इत्यादौ कर्मयोगस्य माहात्म्यमुक्तम्; अत्र तु
तत्फलभूतस्यात्मावलोकनरूपयोगस्य; अत: कथं श्रुतमित्युक्तम्?
तत्राह ।अन्तर्गतेति । तत: किमित्यत्राह ।तच्चेति ।
योगाङ्कुरभूतात्मज्ञानगर्भतया पुष्कलयोगस्वरूपसाधनतया
च हि कर्मयोगस्य माहात्म्यं तत्ट्ठरोदितम्ट्ठ, ततश्च योगोपाधिके
तदङ्गभूतकर्मयोगमाहात्म्येऽभिहिते अङ्गिभूतयोगमाहात्म्यमेवोक्तं
भवतीति भाव: । ।अयतिरित्यादिपदानामर्थौचित्यात्
क्रमभेदेनन्वयो दर्शित:। तत्र प्रवृत्तस्य हि ततश्चलितत्वंवाच्यम्,
न तु तत्र श्रद्धोपेतमात्रस्येति; अत: श्रद्धया
तत्कार्यलक्षणोत्यभिप्रायेण ।योगे प्रवृत्त इत्युक्तम् ।
।उपेतशब्द एव वा अत्र श्रद्धाकृतयोगाधिगमपर इत्यभिप्राय: ।
।योगसंसिद्धिमप्राप्य योगसिद्धे: पूर्वमेवेत्यर्थ: ।
।योगादच्चलितमानस: पुष्कलयोगं कर्तुमननुगुणचित्त इत्यर्थ: ।
।काम् कामभोगमोक्षनिरयेषु कतमामित्यर्थ: ।
।कां गतिं गच्छतीति सामान्यनिर्दिष्टमेव ।क्वच्चिदित्यादिना
विवृतम् । दृष्टान्तेऽप्युभभ्रष्टत्वप्रकारं दर्शयति ।यथेति ।
उभयभ्रष्टताविवरणरूपत्वात् ।विमूढो ब्राहृण:
पथीत्येकस्याभिधानाच्च पारिशेष्यात् ।
अप्रतिष्ठपदं
सांसारिकफलसाधनकर्मभ्रंशाभिप्रायमित्याह ।यथावस्थितमिति ।
कर्मस्वूपानुष्ठानप्रयासादौ न किञ्चिन्न्यूनम्; अभिसन्धिवैषम्यात्तु
निष्फलं संवृत्तमित्यभिप्राय: । ।विमूढो ब्रााहृण:पथीति ब्राहृपथे
अज्ञानं न विवक्षितम्; ज्ञात्वोपक्रम्य निवृत्तं प्रति पृच्छयमानत्वात् ।
अतो विमोहकार्ययोगनिवृत्तिरत्र ।विमूढशब्देन लक्ष्यत योग इत्यर्थ:।
।एतं मे संशयमिति निर्दिश्यमानस्य संशयस्यार्थसिद्धं शिरोन्तरमाह
।किमयं नश्यत्येवेति । ।अर्हसि
सर्वज्ञत्कारुणिकत्वप्रियसखत्वादियुक्तस्त्वं योग्योऽसीत्यर्थ: ।
।कृष्णशब्देन ।त्वच्छब्देन चाभिप्रेतमाह ।स्वत इति ।
करणाधीनम्, अवीशदानुमानादियुक्तस्त्वं योग्योऽसीत्यर्थ: ।
।कृष्णशब्देन त्वच्छब्देन चाभिप्रेतमाह ।स्वत इति ।
करणाधीन, अविशदानुमानादिप्रायम्, क्रमभावि, कतिपयविषयम्,
कादाचित्कमपि हि त्वदन्येषां ज्ञानमिति भाव: ।
एतेन, हयो वेत्ति युगपत् सर्वं प्रत्यक्षेण सदा स्वत: ।
तं प्रणम्य हरिं शास्त्रं न्यायतत्वं प्रचक्षमहे ।।
इति तु ।भगवतन्नामुनिमिश्राणां वचनमनुसंहितम् ।
।न ह्रुपपद्यत इति युक्तिविरोधोऽभिप्रेत: ।।
06.40.40
अथोभयपुरुषार्थान्वयमुखेन उभयविभ्रष्टतां परिहरति
।पार्थेति । ।तस्येत्यनेन परामृष्टाकारद्वयमाह ।श्रद्धयेति ।
।इहामुत्रशब्दयोर्भूलोकस्वर्गलोकादिपरत्वं परिह्मत्यात्रविवक्षितमाह
।प्राकृतेति । यथा मुमुक्षो: पुण्यमपि पापकोटौ निक्षिप्यते,
तथा तस्य स्वर्गादिकमपि ।इहशब्दनिर्देशार्हं प्रकरणसङ्गतं
चेति भाव: । ।विनाशशब्द: "प्रत्यवायो न विद्यते' (2.40)
इति प्रागुक्तमप्यत्र सर्वं संगृह्णातीत्याह ।प्रत्यवायाख्येति ।
।कल्याणशब्दस्यात्र प्रस्तुतविशेषपर्यवसानव्यञ्जनायाह
।निरतिशयेति । ।गच्छतीति अनच्छिन्नवर्तमाननिर्देशात्
।कालत्रयेऽपीत्युक्तम् । ।अनेककालोपचितानन्तपुण्यसाध्यत्वेन
प्रागपि दुष्कृताभाव:, इदानीं च निरतिशयकल्याणरूपयोगप्रवृत्ति:,
परस्तादपि पुण्यलोकावाप्तियोगसिद्धयवर्गप्रभृतिरिति
कालत्रयेऽपि दुर्गत्यभाव:(त्यसंभव:) ।दुर्गति: निरय:,
अनिष्टमात्रं वा । ।हिर्हेतौ, प्रसिद्धौ वा ।
न हि योगे प्रक्रान्तस्य कस्चित् कस्मिश्चित् काले
दुर्गतिप्राप्ति: कुतश्चित् प्रमाणात् सिद्धेति भाव: ।।
06.41.41
उभयभ्रष्टतापपरिहारायोक्तुभयान्वयं प्रपञ्जयति
।प्राप्येत्यादिना ।परां गतिमित्यनेन। योगभ्रंशहेतुम्,
पुण्यकृल्लोकप्राप्तिकृतातिशयितप्राकृतपुरुषार्थयोगे
कर्माख्यसाधनरहितत्वेऽपि योगमाहात्म्यस्यैव साधनत्वम्,
भोगावसानहेतुं वैतृष्ण्यमुत्पाद्य पुनर्योगमाहात्म्यस्यैव
योगारम्भयोग्यकुलोद्भवहेतुत्वं च प्रदर्शयति ।यज्जातीयेति ।
सर्वेषां मात्रया पुण्यकृत्त्वसद्भावेऽपि केषुचित्
पुण्यकृच्छब्दप्रयोग: तेषामतिशयितपुण्यकृत्त्वनिबन्धन
इत्याह ।अतिपुण्यकृतामिति । तज्जातीयत्वेऽपि ततोऽति
शयितत्वाय ।अतिकल्याणानित्युक्तम् । दृश्यते ह्रेकजातीयेष्वपि
रूपरसगन्धादिषु भूलोकेऽपि तारतम्यम् । एवं दिव्यादिव्यभेद: ।
यदि पुराकृतै: पुण्यै: पुण्यलोकावाप्ति:;
पापैरपि पुराकृतै:पापलोकप्राप्तिस्सयादित्यत्राह
।योगमाहात्म्यादेवेति । धर्मार्थसंपादिद्रव्यस्य
भोगार्थविनियोगवदिति भाव: । ह्रसौ पुण्यक्षयादिव
योगमाहात्म्यक्ष्यान्निवर्तते, तस्याक्षयत्वादिति
दर्शयितुं ।यावदितित्यादिकमुक्तम् । 1.विषमविपाकसमय
कर्ममूलसत्त्वोन्मेषकृतविवेकोदयवशात्
निरन्तरभोगप्रकर्षादिवशाच्च वैतृष्ण्यसंभव:
सौभरीपृभृतिवृत्तान्तेषु भाव्य:। शुचित्वं श्रीमत्त्वं च
अदृष्टद्वारा दृष्टद्वारा च योगोपकारकमित्याह
।योगोपक्रमयोग्यानामिति । योगभ्रष्टस्य स्वान्वयात्
योगोपक्रमानुगुणस्वभावानामित्यर्थ: । ।अथ वा योगिनामेव
कुले इति इतोऽप्यतिशयितजन्मनो वक्ष्यमाणत्वात्
।शुचीनाम् इत्यादिविशेषणसामथ्र्याच्च
।योगोपक्रमे भ्रष्ट इत्युक्तम् ।।
06.42.42
।अथवेति व्यवस्थितविकल्पार्थम्;
अतिशयितजन्मनिर्देशोऽतिशयितहेतुसाकाङक्ष इति
दर्शयितुं ।परिपक्ट्ठवयोगश्चलितश्चेदित्युक्तम् ।
।योगिनां कुले इति कस्यचित् योगिनस्सन्ताने प्रसूतिर्नोच्यते;
तान्मात्रस्यात्यन्तयोगोपकारकत्वाभावात्,किंतु उपदेशार्हत्वाय
योगिनां सतामेव पुत्रादित्वेन जायत इति दर्शयितुं
।योगं कुर्वेतामिति वर्तमाननिर्देश:। ।शुचीनां श्रीमतामिति
अन्यस्मादुपदेष्टुर्योगाधिगमं प्रति आनुगुण्यमात्रमुक्तम्;
इह तु ।धीमतामिति वचनात् तेषामेवोपदेष्टृत्वयोग्यतोच्यत
इत्याह ।स्वयमेवेति। पशुर्मनुष्य: पक्षी वा ये च वैष्णवसंश्रया:
(शाण्डि.1-15), "तव दास्यसुखैकसङ्गिनाम्' (स्तो. 55)
इत्यादिप्रतिपादितवैभवयुक्तेर्महत्वम् । पूर्वश्लोकस्थहगेहशब्द
तुल्यार्थत्वादत्रापि ।कुलशब्दो गृहवाची । ।एतदुभयविधमिति ।
साधारणस्य ।ईदृशमित्यनुवादस्य उभयान्वयित्वमेव
ह्रुचितमिति भाव: । प्रकृतिमात्र दर्शितजनविषयेण
।लोकशब्देनमुमुक्षुव्यतिरिक्तविवक्षमाह ।प्राकृतानामिति ।
दुर्लभतरं कथं लभ्येतेत्यत्र ।ईदृशशब्दाभिप्रेतमाह ।एतत्विति ।।
06.44.44
तत: किमायातमपर्गस्य, पूर्वदेहारब्धस्य योगस्य शिथिलत्वात्;
योगिकलजन्ममात्रस्य च मोक्षहेतुत्वाभावादित्यत्रोत्तरं
।तत्र तमिति । ।तत्रशब्दस्य सप्तमीसाम्यात्
गेहविषयत्वभ्रमव्यदासाय पूर्वोक्तवाक्यार्थेनान्वयमाह
।तत्र जनमनीति व तत्पूर्वदेहे संसारहेतुबुद्धेरपि सद्भावात्
तद्व्यवच्छेदाय ।तमित्युक्तमित्याह ।योगविषयमिति ।
।तत:- बुद्धिसंयोगादित्यर्थ:। जन्मान्तरे
समस्तसंस्कारतिरोधानस्य दृश्यमानत्वात् कथमिदमुपपाद्यत
इति शङ्कायां पुण्यकृतां तथाविध: संस्कारभ्रंशो नास्तीति
प्रदर्शनाय ।सुप्तप्रबुद्धवदिति दृष्टान्त उक्त: । ।संसिद्धो
इत्यत्रोपसर्गाभिप्रेतमाह ।यथेति । ।तेनेत्यस्यार्थो
।योगविषयेणेति । ।तेनैव इत्यवधारणफलितमाह
।योग 2.एव ह्यियत इति । ।हि शब्दार्थमाह ।प्रसिद्धमिति ।
प्रसिद्धिश्च आदिभरतविदुरभीष्मादिवृत्तान्तेषु द्रट्व्या ।
।पार्थकुरुनन्दनशब्दाभ्यामुभयकुलशुद्धयादिसूचकाभ्यामर्जुनस्यापि3.
शुच.#ुचश्रीमताम् इत्याद्यन्वय: सूचित: ।।
06.44.44
।जिज्ञासुरियादि प्रकरणवशात् वासनाया
विच्छिन्नघटकत्वप्रदर्शानार्थमित्याह ।अप्रवृत्तेति ।
।जिज्ञासुरपि इति ।सन्नन्ता।पिशब्दयोगस्सामथ्र्यात्
।अप्रवृत्तयोग इत्युक्तम् । यद्यपि ""न लोकाव्य़यनिष्ठाखलर्थतृनाम्
(अष्टा.2.3.69) इति कर्मणि षष्ठीनिषेध:,
तथाऽप्यत्र संबन्धसामान्यविवक्षया ।योगस्येति षष्ठी ।
योगिनश्चलितस्य योग:, प्रकान्तयोगस्य चलितस्य तत्प्रक्रम:,
योगमारुतरुक्षोश्चलोतस्य आरुरुक्षेति तत्तदवस्थारूपं
प्रतिसमाधानमिति भाव: । ।कर्मयोगादिकं
कर्मयोगज्ञानयोगावित्यर्थ: । यद्वा, कर्मयोग उपक्रमो
यस्याऽऽत्मसाक्षात्काररूपस्य योगस्य स तथोक्त:।
ब्राहृशब्दोऽत्र न परब्राहृविषय:, तस्यातिवर्तनीयत्वानुपपत्ते:,
।शब्दब्राहृ इति विशेषणायोगाच्च । अत एव न जीवविषय: ।
नापि वेदविषय:, तस्याप्यतिवर्तनीयत्वानिरूपणात् ।1
नापि.पिषणया वेदप्रतिपाद्यकर्मविषय:, तत्फलविषयो वा,
तत्रापि वेदे ब्राहृशब्दस्य गौण: प्रयोग:, तस्य परस्ताल्लक्षणा,
उनिषदंशात्संकोच इति बहुदोषप्रसङ्गात् ।
नापि शब्दजन्यं ज्ञानमत्रं शब्दब्राहृ, योगं
जिज्ञासोस्तदतिवृत्तेर्विरुद्धत्वात् । ""स्वाध्यायात्
योगमासीत योगात् स्वाध्यायामामनेत् (वि.6.6.2)
इत्यादिप्रकोपप्रसङ्गाच्च ।।
योगमारुरुक्षस्तु पुरुष: शब्दाश्रवणजनितज्ञानमात्रवत:
पुरुषाधिक:, ""ब्रााहृणेषु च विद्वांसो विद्वत्सु कृतबुद्धय: ।
कृतबुद्धिषु कर्तार: कर्तृषु ब्राहृवादिन: (मनु.1.97)
इति वदति चेत्- तदपि न; अध्याहाराद्यापातात्,
अप्रस्तुताभिधानप्रसङ्गात्, पूर्वोत्तरवाक्यानन्वयाच्च ।
अत: प्रकृतावपि ब्राहृशब्दप्रयोगस्यात्रापि प्राचुर्रयात्
अतिवर्तनीयत्वौचित्याच्च ।ब्राहृ-शब्दोऽत्र प्रकृतिविषय: ।
तस्या एव भोग्यभोगोपकरणभोगस्थानाख्यरिणामप्रदर्शनाय
।शब्दब्राहृेति व्यपदेश: । ""सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीर:।
नामानि कृत्वा (पु) इत्यादिश्रुते: विभक्तरूपा हि प्रकृतिर्देवादि
शब्दाभिलप्या । तदेतदखिलमभिप्रेत्य ।देवमनुष्येत्यादिकमुक्तम् ।
प्रकृत्यतिवर्तनशब्दार्थ फलितं दर्शयति ।प्रकृत्तिबन्धादिति ।
देवमनुष्येत्यादिना, "पुमान्न देवो न नर:' (वि.2.13.98)
इत्यादिकं स्मारितम्; ।ज्ञानानन्दैकतानमित्यनेन च
"ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा शेषो हि परमात्मन:
'(पञ्च...) इत्यादिकम् ।।
06.45.45
तदेवं योगभ्रष्टस्य पुनस्संसिद्धौ यत्नपर्यन्तमुक्तम् ।
अथ तत एव तस्याऽऽत्मप्राप्प्तिलक्षणपरमपुरुषार्थयोगोऽभिधीयते
।प्रयत्नात् इति । ।तत: इति पदं यथास्थानान्वये प्रयजनाभावात्
प्रकृतहेतुपुरुषार्थयोगोऽभिधीयते ।प्रयत्नात् इति ।
।तत: इति पदं यथास्थानान्वये प्रयोजनाभावात् प्रकृतहेतु परमाह
।यत इति । ।अनेकाजन्मसंसिद्धि: अनैकैर्जन्मभिस्सम्ययोगयोग्यो
जात इत्यर्थ: । तत्र हेतु: ।संशुद्धकिल्बिषत्वम् ।
।प्रयत्नाद्यतमानस्तु इन्द्रियनियमनादिप्रयत्यनेन योगो यतमान:
इत्योपुनरुक्ति: । अथवाऽधिकं यतमान इत्य़र्थ: ।
।तुशब्दद्योतितं पूर्वौक्तं व्यञ्यितुं ।चलितोऽपीत्युक्तम् ।
।चलितोऽपि पुनरिति वा ।ततश्शब्दव्याख्या ।
।परां गतिमिति योग एव वा तत्साध्यात् प्रप्त्यादिर्वोयते ।।
06.46.46
एवंविधं योगस्य माहात्म्यं तप:प्रभृतिषु न कस्यचिदप्यस्ति;
अतस्तपस्विप्रभृतिभ्यो योगी समधिक इति योगं योगिनं च
प्रशंसन् जीवात्मयोगोपदेशमुपसंहरतीत्यभिप्रायेणाह
।अति शयतितेति । योगिनोऽपि तपोज्ञानकर्माणां सद्भावात्
तद्य्वच्छेदाय ।केवलादिशब्द: ।
।आत्मज्ञानव्यतिरिक्तैज्र्ञानैरिति ।
सन्ति हि तत्तद्योगशास्त्रोक्तानि औपनिषदानि च
देवतान्तर-चन्द्रसूर्यादिग्रह-प्राणेन्द्रियादिविषयाणि
ज्ञानानि । ।तपश्शब्दार्थात्।कर्मशब्दार्थस्य वैषम्यं दर्शयितुम्
।अश्वमेधाद्युपादानम् । तपप्रभृतीनां योगस्य चफलद्वारा
तारतम्यमिह विवक्षितमिति दर्शयितुं पुरुषर्थाभिधानम् ।।
06.47.47
एवं स्वस्मादाधिक्ये जीवात्मयोगिन: प्रतिपादिते,
तत: परम(पर:?)पुरुषार्थो नास्तीति श्रोता चरितार्थबुद्धिस्यादिति
शङ्कमानो भूमविद्यायामिव स्वयमेव ततोऽप्यतिशयितपुरुषार्थसाधकं
तदङ्गिनं स्वविषयभक्तियोगं मध्यमषट्केन प्रतिपादयितुं
स्वयमेव प्रस्तौतीत्याह ।तदेवमिति । उक्तै: प्रमाणतर्कै:
उपपादित प्रकारेणैत्यर्थ: । सङ्गत्यर्थं प्रथमषट्कशेषत्वमाह
।परविद्याङ्गभूतमिति । तत्र प्रमाणद्योतनम्
।प्रजापतिवाक्योदितमिति। प्रागेवेदं प्रपञ्जितम् ।
एतेन परिशुद्धप्रत्यगात्मदर्शनामात्रस्य
परमयोगत्वादिकंवदन्तोऽन्तिमयुगवेदान्तिप्रभृतयो निरस्ता: ।
।परविद्याम् । परां विद्यामित्यर्थ:; "अथ परा, य़या तदक्षरमधिगम्यते'
(मु.1.1.5) इत्यादिवत् । यद्वा परमात्मनो विद्यामित्यर्थ: ।
।प्रस्तौति प्रस्तावमात्रमिदम्; प्रपञ्जो ह्रनन्तरं भविष्यतीति भाव: ।
नन्वेवं किमर्थं परिक्लिश्यते । निर्धारणे षष्ठयत्र संभवति ।
तथा हि प्रागुक्तेषु चतुर्षु योगेषु "सर्वभुतस्थितं यो मां
भजस्त्येकत्वमास्थित:' (30) इति योगी कश्चित्दुक्त: ।
अत्रापि ।श्रद्धावान् भजते यो मामिति स एव प्रत्यभिज्ञायते ।
अतस्तन्निर्धारणे)णेन ।युक्ततम: इति प्रशंसाऽत्र क्रियते ।
।युक्ततम: इत्यत्र प्रत्य़यश्च निर्धारणार्थत्वसूचक: ।
तस्मान्नासौ पञ्चम्यर्थे षष्ठीति; तत्राह ।सर्वभूतस्थमिति ।
एतेन पूर्वश्लोके ।योगीत्येकवचननिर्देशेऽपि अत्र
बहुवचनेनानुवादस्य विषयोऽपि दर्शित: । तत: किमित्यत्राह
।तेष्विति व अयमभिप्राय:- परमात्मोपासको हि यगी
मध्यमषट्केन वक्ष्यते । तस्यच प्रस्तावोऽत्र क्रियते ।
न चासौ प्रागुक्त: । 'सर्वभूतस्थितं यो माम्'इत्यादेश्च
साम्यानुसन्धानविषयत्वं प्रागेव प्रतिपादितम् ।
ततो न तस्यात्र प्रत्यभिज्ञा । ।किंच "आत्मौपम्येन' (32)
इति श्लोके सर्वभूतस्थितमित्याद्युक्तयोगिनोऽपि परतरो
योगी प्रागुक्त: । ततश्च सर्वभूतस्थितम्
इत्यादिनोक्तयोगिनो ऽत्र सर्वस्मादाधिक्यप्रतिपादेन पूर्वेण
विरोध: स्यात् । अतोऽत्र योगिनस्तेष्वन्यतमत्वायोगान्न
निर्धारणे षष्ठीयम् । तदिदमुक्तम् ।तेष्वनन्तर्गतत्वादिति ।
ननु पूर्वोक्तान् वक्ष्यमाणं च योगिनं सामान्येन संगृह्र
तेष्वन्यतमस्य वक्ष्यमाणस्य निर्धारणं किं नस स्यात् ।
मैवम्; प्रतिपन्नेषु केषुचित् प्रतिपन्न एव हि कश्चिन्निर्धार्य:,
अन्यथाऽतिशयविधानार्थमनुवादायोगात्; न च वक्ष्यमाणो
योगी श्रोतुर्जुनस्य इत: पूर्वं प्रतिपन्न: । इदमपि
।वक्ष्यमाणस्येति पदेन सूचितम् । अत: प्रागुक्तेभ्यो
योगिभ्योऽधिकस्य वक्ष्यमाणस्य योगिन:
प्रस्ताव एवायं भवितुमर्हति । ततश्च पञ्चम्ययर्थत्वे न निर्धारणे
षष्ठी संभवतीति । ।योगिनामपि सर्वेषामिति
समानाधिरण्येन योजनायाम्।अपिशब्दस्य समुच्चयार्थत्वं
प्रसिद्धिप्रकर्षवदत्रापि संभवत् चात्र सर्वशब्दार्थतया
तपस्विप्रभृतय: प्रसक्ता: । ते च न योगिशब्देन संगृहीता: ।
मुख्ये संभवति च तेन तल्लक्षणा न युक्ता ।
योगिभ्यो न्यूनानामपि तेषामुपादानम्
दृष्टान्तार्थतयाऽत्यन्तोचितमेव योगिनां तपस्विप्रभृतिनां च
समुच्चयोऽवरत्वसाम्यप्रतिपादनौपयिकत्वादत्यन्तापेक्षित: ।
तदेतत् सर्वमभिप्रयन्नाह ।अपि सर्वेषामिति । ।उक्तेन न्यायेनेति।
प्रकरणवशात् तेष्वनन्तर्गतत्वादन्तर्भावयितुमशक्यवाच्चेति
भाव: । यद्वा योगिनां तपस्विप्रभृतीनां च यथास्वमुपाययक्तत्वात्
तेभ्यस्सर्वेभ्योऽयमतिशयितोपाययुक्त इत्यर्थ:। अथवा, योग्यतम
इत्यर्थ: । एतदखिलमभिप्रेत्य श्रेष्ठतम इति वक्ष्यति ।
योगिभ्योऽपि न्यूनतमास्तपस्विप्रभृतय: किमर्थमत्र संगृह्रन्त
इत्यत्र दृष्टान्तार्थतां विशदयति ।तदपेक्षयेति ।
लौकिकोदाहरणेन द्रढयति ।मेर्वपेक्षयेति ।
नन्ववरत्वे न कश्चिद्विशेष इत्युक्तम्; तथा सति तपस्विप्रभृतीनां
योगिनां चात्यन्तसमत्वप्रसङ्गात् । अस्ति च विशेषो
मेर्वपेक्षयाऽपि सर्षपाणां मात्रया न्यूनाधिकभावेनावरत्वावरतरत्वरूप: ।
तत्राह ।यद्यपीति । नेदानीं मिथस्तारतम्यं निषिध्यते;
किंतु मिथस्तारतम्यवतामप्यत्यन्तातिशयितापेक्षया
न्यूनत्वमात्रमविशिष्टम्; तावतैव चावरत्वव्याहारोप्यवशिष्टो
जायत इति भाव: । 1.।मत्प्रियत्वातिरकेणेति ।
अहं ।प्रिय: प्रीतिविषयो यस्य स मत्प्रिय: ।
तस्य भावत्तत्वं 2.भक्त्यरेकेणेत्यर्थ: ।
अनन्यधारणस्वाभावतयेति ।
स्वाभिमतभोग्यमेव हि धारकमिति भाव: ।
बाह्रेन्द्रियशरीराद्यपेक्षयाऽत्र मनसोऽन्तरात्मशब्दवाच्यत्वम्,
इच्छायाश्च त्वराहेतुं तीव्रदशापतिं्त दर्शयति ।अत्यर्थेत्यादिना ।
भजनीयतया निर्दिष्टस्य श्रुतिस्मृत्यादिशतै:,
वक्ष्यमाणषट्कद्वयेन चोक्तान् उपासनोपयुक्ताकारान्
।मामित्यनेन विवक्षितान् दर्शयति ।विचित्रेत्यादिना
।आप्याय़न्तमित्यन्तेन । तत्रापि
वाङ्मनसापरिच्छेद्यस्वरूपभावमित्यन्तानि परत्वौपयिकानि;
तत: पराणि तु सौलभ्यौपयिकानीति विवेक: ।
तदुभयाभिधानं च अतिसुलभस्य तृणादे:, अतिदुर्लभस्य
मेर्वादेश्चान्यतर वैकल्येनानुपादेयत्वात् ।
कारणवाक्यस्थानां सद्ब्राहृात्मादिसामान्यशब्दानाम्
अनन्यथासिद्धविशेषोपस्थापकनारायणपदार्थपर्यवसानमभिप्रयन्,
""जन्माद्यस्य यत: (ब्रा.1.1.2)इति सूत्रनिरूपितार्थेन,
""यतो वा इमानि (तै.भृ) इत्यादिवाक्येन प्रतिपादितं
जिज्ञास्यस्य ब्राहृणो लक्षणं
दर्शयिष्यमाणजगत्कारणत्ववैश्वरूप्यादिवैभवे
धनञ्जयसारथौ दर्शयति ।विचित्रेति ।
कारणत्वमुखेन लीलाविभूतियोग: प्रतिपादित:;
अथ कारणत्वशङ्कित दोषवत्त्वगुणवैकल्यशङ्कानिवृत्त्यर्थं
शोधकवाक्यादिसिद्धिमुभयलिङ्गत्वं दर्शयति ।अस्पृष्टेति ।
।अस्पृष्टाशेषदोषत्यस्य गुणविशेषणत्वे दोषसामानाधिकरण्यभावो
विवक्षित:; गुणिविशेषणत्वे दोषात्यन्ताभाव: ।
अथ शुभाश्रयाप्राकृतविग्रहविशिष्टत्वप्रतिपादनमुखेन
दिव्याभरणायुधमहिषीपरिजनस्थानादियोगमुपलक्षयन्
नित्यविभूतियोगं सूचयति । स्वाभिमेतेति ।
एवमुभयविभूतियोगादुभयलिङ्गत्वाच्च फलिते केवलपरत्वे
वाङ्मनसापरिच्छेद्यतया उपासनायोग्यत्वमपि सूचयितुं
परत्वातिशयमाह ।वाङ्मनसेति । स्वरूपमीश्वरत्वादिकम्;
आनन्दत्वादिकं वा । स्वाभावझ्र्आटस्तु निरूपितस्वरूपविशेषका
धर्मा: । उक्तं परत्वमेव स्वरूपम्,वक्ष्यमाणं सौभ्यं तु
स्वभाव इत्येके । अवतारसौभ्यहेतून् आह ।अपारेत्यादिना ।
प्रत्येकमेषां महोदधिम् । ""रिुायो वैश्यास्तथा शूद्रा:
(गी.9.32), ""अभयं सर्वमूतेभ्य: (रा.यु.18.35), ""सर्वलोकशरण्याय (17.25),
""यदि वा रावण: स्वयम् (18.36)इत्यादिभिस्सिद्धं दर्शयति ।अनालोचितेति ।
।विशेषा: जातिगुणवृत्तविशेषादिरूपा: । उक्ता:कारुण्यादिगुणा:
एवंविधशरण्यत्वे हेतव: । ।शरण्यशब्देनाभिगमनीयत्वमुक्तम्;
तत्फलभूतविरोधिनिरसनशीलतामाह ।प्रणतार्तिहरमिति ।
सर्वसाधारणतया गुणान्तरैस्सह निर्दिष्टमपि बात्सल्यगुणं
भूयोऽपि विशेषसंबन्धानुसन्धानाय, विशेषतोऽवतारेषु
कार्यकरत्वज्ञापनाय, सापराधानामभीतये,
ज्ञानादिरहितदशायामपि स्वयमेव रक्षक इति प्रदर्शनाय,
तत्प्रतिबन्धकभूतपरमात्वैमुख्यनिवृत्तये च पृथगनुसन्धत्ते
।आश्रितवात्सल्यैकजलधिमिति ।
उक्तकारुण्यादिगुणगणफलितं प्रकृतावतरान्तराद्वैलक्षण्यमाह
।अखिलेति । ""अजोऽपि सन् अव्ययात्मा (4.3)इत्यादिना
पूर्वोक्तं स्मारयति
।अजहदिति अवतारविशेषमाश्रितो हि
।मामित्याहेत्यभिप्रायेणाह ।वसुदेवेति ।
तेज:कान्तिरूपावतारविग्रहगुणविशेषाभ्याम् अवतारदशायामेव
परत्वसौलभ्यव्यञ्जकाभ्याम् उपासकचित्ताकर्षणमभिप्रेत्याह
अनवधिकेति अत्रापि भास्वरत्वं तेज:; तत
एवानभिभवनीयत्वमपि सिद्धम् । ।कान्तिस्तु रामणीयकम्,
लावण्यापरपर्यायचन्द्रिकाकल्पा प्रभावा ।
अत एव हि आप्यायन्तमित्युक्तम् । एतेन
""विश्वमाप्य़ायायन् कान्त्या (सात्व.सं.2.70) इत्यादिकं स्मारितम् ।
भजते इत्यस्य विवक्षितं वक्तुं धातुपाठपठितमर्थं तावत् दर्शयति
।उपास्त इत्यर्थ इति। ।योगिनामपि
सर्वेषामित्युक्तवर्गद्वयं सङ्कलय्य ।सर्वेभ्य इत्युक्तम् ।
।मे मत: इत्यत्रास्मच्छब्दाभिप्रेतमाह ।सर्।मित्यादिना ।
अत्रापि ""यो वेत्ति युगपत्सर्वम्(न्यायतत्त्व)
इत्यादिकमनुसंहितम् ।।
प्र्प्र्।इति कवितार्किकसिंहस्य वेदान्तचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्गीताभाष्टीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां षष्ठोऽध्याय: ।।