द्वात्रिंशत्पुत्तलिकासिंहासनम्/०१
अथ मङ्गलाचरणम् । चतुर्मुखमुखाम्भोजवनहंसवधूर्मम ।
मानसे रमतां नित्यं सर्वशुक्ला सरस्वती ।। १ ।।
श्रीपुराणपुरुषं पुरातनं पद्मसम्भवमुमासुतं मया ।
सुप्रणम्य सुभगां सरस्वतीं विक्रमार्कचरितं विरच्यते ।। २४
अथ अवतरणिका -
श्रीकैलासशैलशिखरे समासीनं परमेश्वरं जगदम्बिका समवदत्
'काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् ।
व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ।। ३ ।।
अतः कालापनयनार्थं कापि सकललोकचित्तचमत्- कारिणी कथा कथनीया- इति । ततः परमेश्वरः पार्व्वतीं प्रति आह,-भोः प्राणेश्वरि! श्रूयता,-सकलहृदयहारिणी कथा मया कथ्यते ।-
[ इति अवतरणिका] ।
अथ भर्त्तृहरेः वैराग्यकथा । - -अस्ति समस्तवस्तुविस्मितदेवा ( क) गुणपराभूतपुरन्दर- निवासा (ख) उज्जयिनी नाम नगरी ।
तत्र सामन्तसीमन्तिनी- सीमन्तसिन्दुरारुणितचरणकमलयुगलो ( ग) भर्त्तृहरिर्नाम राजाऽभूत् ।
सकलकलाप्रवीणः, समस्तशास्त्राभिज्ञश्च,(घ) तस्यानुजो विक्रमादित्यनामा स्वविक्रमपरिहतवैरिविक्रमोऽभूत् (ङ) ।
तस्य भ्रातुर्भर्तृहरेर्भार्य्या रूपलावण्यादिगुणविनिर्जितसुराङ्ना (च) अनङ्गसेना नामाभूत् ।
तस्मिन् नगरे ब्राह्मणः कश्चित् सकलशास्त्रविचक्षणः, विशेषतो मन्त्रशास्त्रवित, परं दरिद्रो मन्त्रानुष्ठानेन भुवनेश्वरीमतोषयत् ।
तुष्टा सा ब्राह्मणमवादीत्,-भो ब्राह्मण! तव मन्त्रा- नुष्ठानेन भक्त्या च प्रसन्नाऽस्मि, वरं वृणीष्व' ।
ब्राह्मणेनोक्तं,-' यदि मे प्रमन्नाऽसि, तर्हि मां जरामरणवर्जितं कुरुष्व इति ।
ततो देव्या दिव्यमेकं फलं दत्तं, भणितञ्च,-भोः पुत्र! फलं भक्षय, जरामरणरहितो भविष्यसि इति ।
तदा ब्राह्मणस्तत् फलं गृहीत्वा, भवनं प्रत्यागत्य देवतार्च्चनादिकं विधाय, यावत् फलं भक्षयति, तावत् मनस्येवं बुद्धिरभूत् ।-'
'किमिति ( छ) अहं तावद्दरिद्रः, अमरो भूत्वा कस्योपकारं करिष्यामि? परं बहुकालं जीविनाऽपि भिक्षाऽटनमेव कार्य्यम्; अतः परोपकारिणः पुरुषस्य एतत् फलं श्रेयसे भवति; यतः,- यस्तु विज्ञानविभवादिगुणैर्युक्तः क्षणमपि जीवति, तस्यैव जीवितं सफलं भवति । तथा चोक्तम्,-
यत् जीवति क्षणमपि प्रथितो मनुष्यो
विज्ञान शौर्य्य-विभवादिगुणैः समेतः ।
तत् तस्य जीवितमिह प्रवदन्ति सन्तः
काकोऽपि जीवति चिरञ्च बलिञ्च भुङ्क्ते ।। ४ ।।
यज्जीव्यते यशोधर्म्म-सहितं तद्धि जीवितम् ।
बलिं कवलयन् क्लिश्यन् चिरञ्जीवति वायसः ।। ५ ।।
अपिच ।-
यस्मिन् जीवति जीवन्ति बहवः स तु जीवति ।
वयांसि किं न कुर्वन्ति चञ्च्वा स्वोदरपूरणम्? ।। ६ ।।
किञ्च ।-
क्षुद्राः सन्ति सहस्रशः स्वभरणव्यापारपूर्णोदराः
स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः ।
दुष्पूरोदरपूरणाय पिबति स्रोतःपतिं बाडवो
जीमूतस्तु निदाघसंहृतजगत्सन्तापविच्छित्तये' ।। ७ ।।
इति विचार्य्य, 'एतत फलं राज्ञे दीयते चेत्, स राजा जरामरणवर्जितो भूत्वा सर्वोपकारकर्त्ता भविष्यति' इति सञ्चिन्त्य, तत् फलं गृहीत्वा राजसमीपमागत्य,-
अहीनां मालिकां बिभ्रत् तथा पीताम्बरं दधत् ।
हरो हरिश्च भूपाल! करोतु तव मङ्गलम्' ।। ८ ।।
इत्याशीर्वादपूर्व्वकं राजहस्ते फलं दत्त्वाऽब्रवीत्, भो राजन्! देवतावरप्रसादलब्धम् ( ज) इदमपूर्व्वफलं भक्षय; जरामरणवर्जितो भविष्यसि ।
राजा च तत्फलं गृहीत्वा, तस्मै बहून् अग्रहारान् ( झ) दत्त्वा विसृज्य, विचारयति स्म,- अहो! ममैतत्फलभक्षणादमरत्वं भविष्यति । मम अनङ्गसेनायाम् अतीव प्रीतिः, सा मयि जीवत्येव मरिष्यति, तदा तस्या वियोगदुःखं सोढुं न शक्नोमि । तस्मादिदं फलं मम प्राणप्रियायै अनङ्गसेनायै दास्यामि, इत्यनङ्गसेनाम् आहूय दत्तवान् ।
तस्या अनङ्गसेनायाः कश्चिन्माथुरिको दासः प्रियतमोऽभूत्; सा च विचार्य्य तस्मै फलं ददौ । तस्य माथुरिकस्य काचित् दासी प्रियतमाऽऽसीत्, तस्यै स प्रादात्; तस्या अपि कस्मिंश्चिद्गोपालके प्रीतिः, सा तस्मै दत्तवती; तस्याऽपि कस्याञ्चिद् गोमयधारिण्यां प्रीतिः, सोऽपि तस्यै प्रायच्छत् । ततः सा गोमयधारिणी ग्रामाद्बहिर्गोमयं धृत्वा, गोमय भाजनं शिरसि निधाय, तदुपरि तत् फलं निक्षिप्य, यावद्राज- वीथ्यामागच्छति, तावद्राजा भर्तृहरिः राजकुमारैः सह विहारार्थं बहिर्गतः । तं दृष्ट्वा अप्रार्थितयाऽपि तया तस्मै सानन्दं तत्फलं स्वयमर्पितम्; राजाऽपि तदादाय सत्वरं गृहमागतः । ततो ब्राह्मणमाकार्य्य ( ञ) अवादीत-भो ब्राह्मण! त्वया यत् फलं दत्तं, तादृशमन्यत् फलं सत्यं न लभ्यते किम् १ ब्राह्मणेनोक्तं,-भो राजन्! तत् फलं देवतावरप्रसादलभ्यं दिव्यम्; तादृशमन्यत् नास्ति । राजा तु साक्षादीश्वरः, तस्याग्रे अनृतं न वाच्यम्; स देवतेव निरीक्षणीयः । तथा चोक्तम्,-
सर्वदेवमयो राजा ऋषिभिः परिकीर्त्तितः ।
तस्मात् तं देववत् पश्यन् अलीकं न वदेत् सुधीः, ।। ९।।
ततो राज्ञा भणितं,-तादृशं फलं दर्शयति काचित्, तत्कथं सम्भवति ? ब्राह्मणोऽब्रवीत-तत् फलं भक्षितं वा, न वा ? राजाऽभणत्,-न मया भक्षितम्; मम प्राणवल्लभायै अनङ्गसेनायै दत्तम् । ब्राह्मणेनोक्तं,-'तां पृच्छतु, तत् फलं किं कृतम्' इति ।
ततो राजा तामाकार्य्य, 'तत् फलं किं कृतम्' इति शपथं कारयित्वाऽपृच्छत् । तयोक्तं,-- 'माथुरिकाय दत्तम्' इति । ततः स आकारितः ( ट) पृष्टः, 'दास्यै दत्तम्' इति अकथ- यत; दासी गोपालकाय, गोपालकः गोमयधारिण्यै । ततो राजा च प्रलप्य परमविषादं गत्वा इमौ श्लोकौ अपठत्,-
'यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता
सा चान्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यसक्तः ।
अस्मत्कृतेऽपि परितुष्यति काचिदन्या
धिक् ताञ्च तञ्च मदनञ्च इमाञ्च माञ्च ।। १० ।।
रूपे मनोहारिणि यौवने च वृथैव पुंसामभिमानवृद्धिः ।
नतभ्रुवां चेतसि चित्तजन्मा प्रभुर्यदेवेच्छति तत् करोति।।। ११।।
अहो! स्त्रीचित्तं केनाऽपि हर्त्तुं न शक्यते । तथा चोक्तम्,-
अश्वप्लुतं माधवगर्जितञ्च स्त्रीणां चरित्रं पुरुषस्य भाग्यम् ।
अवर्षणं चाप्यतिवर्षणञ्च देवो न जानाति कुतो मनुष्यः? ।। १ २।।
गृह्णन्ति विपिने व्याधा विहङ्गं चलितस्थितम् ।
सरिद्धृतवती नावं न स्त्रीणां चपलां गतिम् ।। १३ ।।
किञ्च-
वन्ध्यापुत्रस्य राज्यश्रीः पुष्पश्रीर्गगनस्य च ।
स्याद् देवात् न तु नारीणां मनःशुद्धिर्मनागपि ।।१४ ।।
अपि च ।-
सुखदुःखजिता ये चि जीवन्ति योगिनः सदा ।
नूनं तेऽपि हि मुह्यन्ति न स्त्रीणां चेष्टितं विदुः ।। १५ ।।
अन्यञ्च-
स्मरोत्सर्गमनुप्राप्य वाच्छन्ति पुरुषान्तरम् ।
नार्य्यः सर्व्वाः स्वभावेन वदन्तीत्यमलाशयाः ।। १६ ।।
तथा,--
विनाऽ( ? )नेन मन्त्रेण तन्त्रेण विनयेन च ।
वञ्चयन्ति नरं नार्य्यः प्रज्ञाधनमपि क्षणात् ।। १७ ।।
कुलजातिपरिभ्रष्टं निकृष्टं दुष्टचेष्टितम् ।
अस्पृश्यं रमणप्राप्तं मन्ये स्त्रीणां प्रियं नरम् ।। १८ ।।
गौरवेषु प्रतिष्ठासु गुणेषु साधुसंसदि ।
धृता अपि विसृज्यन्ते दोषपङ्के स्वयं स्त्रियः ।। १९ ।।
एता हसन्ति च रुदन्ति च वित्तहेतो-
र्विश्वासयन्ति च नरान् न तु विश्वसन्ति ।
तस्मान्नरेण कृलशीलवता सदैव
नार्य्यः श्मशानसुमना इव वर्जनीयाः ।। २० ।।
न वैराग्यात् परं भाग्यं न बोधात् परमः सखा ।
न हरेरपरस्त्राता न संसारात् परो रिपुः ।। २१ ।।
इति एतानि च पद्यानि पठित्वा, परमं वैराग्यं गतः, विक्रमार्कं राज्ये अभिषिच्य स्वयं वनं जगाम ।
इति भर्तृहरिवैराग्यकथा ।