बृहत्संहिता/अध्यायः २१
| ← अध्यायः २० | बृहत्संहिता अध्यायः २१ वराहमिहिरः |
अध्यायः २२ → |
२१ गर्भलक्षणाध्यायः ।।
अन्नं जगतः प्राणाः प्रावृट्कालस्य चान्नं आयत्तम् ।
यस्मादतः परीक्ष्यः प्रावृट्कालः प्रयत्नेन ।। २१.०१ ।।
तल्लक्षणानि मुनिभिर्यानि निबद्धानि तानि दृष्ट्वाइदम् ।
क्रियते गर्गपराशरकाश्यप*वज्रऽदि[क्.वात्स्यादि]रचितानि ।। २१.०२ ।।
दैवविदविहितचित्तो[क्.अवहितचित्तो] द्युनिशं यो गर्भलक्षणे भवति ।
तस्य मुनेरिव वाणी न भवति मिथ्याम्बुनिर्देशे ।। २१.०३ ।।
किं वातः परं अन्यत्*शास्त्रज्यायो[क्.शास्त्रं ज्यायो] +अस्ति यद्विदित्वाएव ।
प्रध्वंसिन्यपि काले त्रिकालदर्शी कलौ भवति ।। २१.०४ ।।
के चिद्वदन्ति *कार्तिक[क्.कार्त्तिक]शुक्लान्तं अतीत्य गर्भदिवसाः स्युः ।
न *च[क्.तु] तन्मतं बहूनां गर्गऽदीनां मतं वक्ष्ये ।। २१.०५ ।।
*मार्गशिरःसित[क्.मार्गशिरशुक्ल]पक्षप्रतिपत्प्रभृति क्षपाकरे +अषाढाम् ।
पूर्वां वा समुपगते गर्भाणां लक्षणं ज्ञेयम् ।। २१.०६ ।।
यन्नक्षत्रं उपगते गर्भश्चन्द्रे भवेत्स चन्द्रवशात् ।
पञ्चनवते दिनशते तत्रएव प्रसवं आयाति ।। २१.०७ ।।
सितपक्षभवाः कृष्णे शुक्ले कृष्णा द्युसम्भवा रात्रौ ।
नक्तंप्रभवाश्चाहनि सन्ध्याजाताश्च सन्ध्यायाम् ।। २१.०८ ।।
मृगशीर्षाद्या गर्भा मन्दफलाः पौषशुक्लजाताश्च ।
पौषस्य कृष्णपक्षेण निर्दिशेत्श्रावणस्य सितम् ।। २१.०९ ।।
माघसितोत्था गर्भाः श्रावणकृष्णे प्रसूतिं आयान्ति ।
माघस्य कृष्णपक्षेण निर्दिशेद्भाद्रपदशुक्लम् ।। २१.१० ।।
फाल्गुनशुक्लसमुत्था भाद्रपदस्यासिते विनिर्देश्याः ।
तस्यैव कृष्णपक्षौद्भवास्तु ये ते +अश्वयुक्शुक्ले ।। २१.११ ।।
चैत्रसितपक्षजाताः कृष्णे +अश्वयुजस्य वारिदा गर्भाः ।
चैत्रासितसम्भूताः *कार्तिकशुक्ले[क्.कार्त्तिकशुक्ले] +अभिवर्षन्ति ।। २१.१२ ।।
पूर्वौद्भूताः पश्चादपरोत्थाः प्राग्भवन्ति जीमूताः ।
शेषास्वपि दिक्ष्वेवं विपर्ययो भवति वायोश्च ।। २१.१३ ।।
ह्लादिमृदुउदक्शिवशक्रदिग्भवो मारुतो वियद्विमलम् ।
स्निग्धसितबहुलपरिवेषपरिवृतौ हिम*मयखार्कौ[क्.ऊ.मयूखार्कौ] ।। २१.१४ ।।
पृथुबहुलस्निग्धघनं घनसूचीक्षुरकलोहिताभ्रयुतम् ।
काकाण्डमेचकऽभं वियद्विशुद्धैन्दुनक्षत्रम् ।। २१.१५ ।।
सुरचापमन्द्रगर्जितविद्युत्*प्रतिसूर्यका[क्.प्रतिसूर्यकाः] शुभा सन्ध्या ।
शशिशिवशक्रऽशास्थाः शान्तरवाः पक्षिमृगसङ्घाः ।। २१.१६ ।।
विपुलाः प्रदक्षिणचराः स्निग्धमयूखा ग्रहा निरुपसर्गाः ।
तरवश्च निरुपसृष्टाङ्कुरा नरचतुष्पदा हृष्टाः ।। २१.१७ ।।
गर्भाणां पुष्टिकराः सर्वेषां एव यो +अत्र तु विशेषः ।
स्वर्तुस्वभावजनितो गर्भ*विवृद्ध्यै[क्.विवृद्धौ] तं अभिधास्ये ।। २१.१८ ।।
पौषे समार्गशीर्षे सन्ध्यारागो +अम्बुदाः सपरिवेषाः ।
नात्यर्थं मृगशीर्षे शीतं पौषे +अतिहिमपातः ।। २१.१९ ।।
माघे प्रबलो वायुस्तुषारकलुषद्युती रविशशाङ्कौ ।
अतिशीतं सघनस्य च भानोरस्तोदयौ धन्यौ ।। २१.२० ।।
फाल्गुनमासे रूक्षश्चण्डः पवनो +अभ्रसम्प्लवाः स्निग्धाः ।
परिवेषाश्चासकलाः कपिलस्ताम्रो रविश्च शुभः ।। २१.२१ ।।
पवनघनवृष्टियुक्ताश्चैत्रे गर्भाः शुभाः सपरिवेषाः ।
घनपवनसलिलविद्युत्स्तनितैश्च हिताय वैशाखे ।। २१.२२ ।।
मुक्तारजतनिकाशास्तमालनीलोत्पलाञ्जनऽभासः ।
जलचरसत्त्वाकारा ग्रभेषु घनाः प्रभूतजलाः ।। २१.२३ ।।
तीव्रदिवाकरकिरणाभितापिता मन्दमारुता जलदाः ।
रुषिता इव धाराभिर्विसृजन्त्यम्भः प्रसवकाले ।। २१.२४ ।।
गर्भौपघातलिङ्गान्युल्काअशनिपांशुपातदिग्दाहः ।
क्षितिकम्पखपुरकीलककेतुग्रहयुद्धनिर्घाताः ।। २१.२५ ।।
रुधिरऽदिवृष्टिवैकृतपरिघैन्द्रधनूंषि दर्शनं राहोः ।
इत्युत्पातैरेतैस्त्रिविधैश्चान्यैर्हतो गर्भः ।। २१.२६ ।।
स्वर्तुस्वभावजनितैः सामान्यैर्यैश्च लक्षणैर्वृद्धिः ।
गर्भाणां विपरीतैस्तैरेव विपर्ययो भवति ।। २१.२७ ।।
भद्रपदाद्वयविश्वाम्बु*देव[क्.दैव]पैतामहेष्वथ ऋक्षेषु ।
सर्वेष्वृतुषु विवृद्धो गर्भो बहुतोयदो भवति ।। २१.२८ ।।
शतभिषगाश्लेषाआर्द्रास्वातिमघासंयुतः शुभो गर्भः ।
पुष्णाति बहून्दिवसान्हन्त्युत्पातैर्हतस्त्रिविधैः ।। २१.२९ ।।
मृगमासऽदिष्वष्टौ षट्षोडश विंशतिश्चतुर्युक्ता ।
विंशतिरथ दिवसत्रयं एकतमऋक्षेण पञ्चभ्यः ।। २१.३० ।।
पञ्चनिमित्तैः शतयोजनं तदर्धार्धं एकहान्या +अतः ।
वर्षति *पञ्चनिमित्ताद्[क्.पञ्चसमन्ताद्] रूपेणएकेन यो गर्भः ।। २१.३१ ।।
द्रोणः पञ्चनिमित्ते गर्भे त्रीण्याढकानि पवनेन ।
षड्विद्युता नवाभ्रैः स्तनितेन द्वादश प्रसवे ।। २१.३२ ।।
क्रूरग्रहसंयुक्ते करकाअशनिमत्स्यवर्षदा गर्भाः ।
शशिनि रवौ वा शुभसंयुतईक्षिते भूरिवृष्टिकराः ।। २१.३३ ।।
ग्रभसमये +अतिवृष्टिर्गर्भाभावाय निर्निमित्तकृता ।
द्रोणाष्टांशे +अभ्यधिके वृष्टे गर्भः स्रुतो भवति ।। २१.३४ ।।
गर्भः पुष्टः प्रसवे ग्रहौपघातऽदिभिर्यदि न वृष्टः ।
आत्मीयगर्भसमये करकामिश्रं ददात्यम्भः ।। २१.३५ ।।
काठिन्यं याति यथा चिरकालधृतं पयः पयस्विन्याः ।
कालातीतं तद्वत्सलिलं काठिन्यं उपयाति ।। २१.३६ ।।
पवनसलिलविद्युद्गर्जिताअभ्रान्वितो यः
स भवति बहुतोयः पञ्चरूपाभ्युपेतः ।
विसृजति यदि तोयं गर्भकाले +अतिभूरि
प्रसवसमयं इत्वा शीकराम्भः करोति ।। २१.३७ ।।