महाभारतम्-04-विराटपर्व-019

महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-019
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

कीचकगृहंप्रति प्रस्थितया द्रौपद्या तेन स्वस्यादूषणाय सूर्यादिदेवताप्रार्थना ।। 1 ।।
सूर्येण तद्रक्षणाय निगूढस्य रक्षसः प्रेषणम् ।। 2 ।।
कीचकेन द्रौपदींप्रति स्ववशीभवनयाचनम् ।। 3 ।।
तथा तदनङ्गीकाररोषात्तस्याः पादेन ताडनम् ।। 4 ।।
सूर्यदूतेन रक्षसा कीचकस्य भूमौ निपातनम् ।। 5 ।।
युधिष्ठिरेन कीचकजिघांसोर्भीमस्य संकेतेन प्रतिषेधनम् ।। 6 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-19-1x
अकीर्तयत सुश्रोणी धर्मं शक्रं दिवाकरम्। मारुतं चाश्विनौ देवौ कुबेरं वरुणं यमम् ।। 1 ।।	4-19-1a 4-19-1b
रुद्रमग्निं भगं विष्णुं स्कन्दं पूषणमेव च। सावित्रीसहितं चापि ब्रह्माणं पर्यकीर्तयत् ।। 2 ।।	4-19-2a 4-19-2b
इत्येवं मृगशवाक्षी सुश्रोणी धर्मचारिणी । उपातिष्ठत सा सूर्यं मुहूर्तमबला तदा ।। 3 ।।	4-19-3a 4-19-3b
तदस्यास्तनुमध्यायाः सर्वं सूर्योऽवबुद्धवान्। अन्तर्हितं ततस्तस्या रक्षो रक्षार्थमादिशत् ।। 4 ।।	4-19-4a 4-19-4b
तच्चैनां नाजहात्तत्र सर्वावस्थास्वनिन्दिताम् ।। 5 ।।	4-19-5a
प्रतस्थे सा सुकेशान्ता त्वरमाणा पुनःपुनः । विलम्बमाना विवशा कीचकस्य निवेशनम् ।। 6 ।।	4-19-6a 4-19-6b
तां मृगीमिव वित्रस्तां दृष्ट्वा कृष्णां समागताम्। उत्पपातासनात्तूर्णं नावं लब्ध्वेव पारगः ।। 7 ।।	4-19-7a 4-19-7b
श्लक्ष्णं चोवाच वाक्यं स कीचकः काममूर्च्छितः। स्वागतं ते सुकेशान्ते सुव्युष्टा रजनी मम ।। 8 ।।	4-19-8a 4-19-8b
स्वामिनी त्वमनुप्राप्ता चिरस्य भवनं शुभे। कुरुष्व च मयि प्रीतिं वशं चोपानयस्व माम् ।। 9 ।।	4-19-9a 4-19-9b
प्रतिगृह्णीष्व मे भोगांस्त्वदर्थमुपकल्पितान्। सर्वरत्नमयीं मालां कुण्डले च हिरण्मये ।। 10 ।	4-19-10a 4-19-10b
वासांसि चन्दनं माल्यं धूपशुद्धां च वारुणीम्। प्रतिगृह्णीष्व भद्रं ते विहर त्वं यथेच्छसि। प्रीत्या मे कुरु मद्माक्षि प्रसादं प्रियदर्शने ।। 11 ।।	4-19-11a 4-19-11b 4-19-11c
स्वास्तीर्णमस्ति शयनं सितसूक्ष्मोत्तरच्छदम्। अत्रारुह्य मया सार्धं पिबेमां वरवारुणीम् ।। 12 ।।	4-19-12a 4-19-12b
भजस्व मां विशालाक्षि भर्ता ते सदृशोस्म्यहम्। उपसर्प वरारोहे मेरुमर्कप्रभा यथा ।। 13 ।।	4-19-13a 4-19-13b
वैशंपायन उवाच।	4-19-14x
स मूढः कीचकस्तत्र प्राप्तां राजीवलोचनाम्। अब्रवीद्द्रौपदीं दृष्ट्वा दुरात्मा ह्यात्मसंमतः ।। 14 ।।	4-19-14a 4-19-14b
कीचकेनैवमुक्ता सा द्रौपदी वरवर्णिनी। अब्रवीत्तमनाचारं नेदृशं वक्तुमर्हसि ।। 15 ।।	4-19-15a 4-19-15b
नाहं शक्या त्वया स्प्रष्टुं श्वपचेनेव ब्राह्मणी। गन्तुमिच्छसि दुर्बुद्धे गतिं दुर्गतरान्तराम् ।। 16 ।।	4-19-16a 4-19-16b
यत्र गच्छन्ति बहवः परदाराभिमर्शकाः। नराः संभिन्नमर्यादाः कीटवच्चाशुभाश्रयाः ।। 17 ।।	4-19-17a 4-19-17b
अप्रैषीन्मां सुराहारीं सुदेष्णा त्वन्निवेशनम् । तस्यै नयिष्ये मदिरां भगिनी तृषिता तव ।। 18 ।।	4-19-18a 4-19-18b
पिपासिता च कैकेयी तूर्णं मामादिशत्ततः। दीयतां मे सुरा शीघ्रं सूतपुत्र व्रजाम्यहम् ।। 19 ।।	4-19-19a 4-19-19b
कीचक उवाच।	4-19-20x
अन्या भद्रे हरिष्यन्ति राजपुत्र्याः सुरामिमाम्। किं त्वं यास्यसि कल्याणि मदर्थं त्वमिहागता ।। 20 ।।	4-19-20a 4-19-20b
वैशंपायन उवाच।	4-19-21x
इत्युक्त्वा दक्षिणे पाणौ सूतपुत्रः परामृशत्। सा गृहीता विधून्वन्ती भूमौ निक्षिप्य भाजनम् । सभां शरणमाधावद्यत्र राजा युधिष्ठिरः ।। 21 ।।	4-19-21a 4-19-21b 4-19-21c
तां कीचकः प्रधावन्तीं केशपक्षे परामृशत्। पातयित्वा तु तां भूमौ सूतपुत्रः पदाऽवधीत् ।। 22 ।।	4-19-22a 4-19-22b
सभायां पश्यतो राज्ञो विराटस्य महात्मनः। ब्राह्मणानां च वृद्धानां क्षत्रियाणां च पश्यतां ।। 23 ।।	4-19-23a 4-19-23b
तस्याः पादाभितप्ताया मुखाद्रुधिरमास्रवत् ।। 24 ।।	4-19-24a
ततो दिवाकरेणाशु राक्षसः संनियोजितः। स कीचकमपोवाह वातवेगेन भारत ।। 25 ।।	4-19-25a 4-19-25b
स पपात तदा भूमौ रक्षोबलसमीरितः । विघूर्णमानो निश्चेष्टश्छिन्नमूल इव द्रुमः ।। 26 ।।	4-19-26a 4-19-26b
तां दृष्ट्वा तत्र ते सभ्या हाहाभूताः समन्ततः। न युक्तं सूतपुत्रेति कीचकेति च तेऽवदन्। किमियं वध्यते बाला कृपणा चाप्यबान्धवा ।। 27 ।।	4-19-27a 4-19-27b 4-19-27c
तस्यामासन्हि ते पार्थाः सभायां भ्रातरस्तथा । अमृष्यमाणाः कृष्णायाः कीचकेन पदा वधं ।। 28 ।।	4-19-28a 4-19-28b
तां दृष्ट्वा भीमसेनस्य क्रोधादास्रमवर्तत। धूमोच्छ्वासः समभवन्नेत्रे चोच्छ्रितपक्ष्मणी । सस्वेदा भ्रुकुटी चोग्रा ललाटे समवर्तत ।। 29 ।।	4-19-29a 4-19-29b 4-19-29c
तस्य भीमो वधप्रेप्सुः कीचकस्य दुरात्मनः। दन्तैर्दन्तांस्तदा रोपान्निष्पिपेष महामनाः ।। 30 ।।	4-19-30a 4-19-30b
भूयः संचरितः क्रुद्धः सहसोत्थाय चासनात्। निरैक्षत द्रुमं दीर्घं राजानं चाप्यवैक्षत।। 31 ।।	4-19-31a 4-19-31b
वधमाकाङ्क्षमाणं तं कीचकस्य दुरात्मनः। आकारेणैव भीमं स प्रत्यपेधद्युधिष्ठिरः ।। 32 ।।	4-19-32a 4-19-32b
तस्य राजा शनैः संज्ञां कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। चकार भीमसेनस्य रोषाविष्टस्य धीमतः ।। 33 ।।	4-19-33a 4-19-33b
प्रत्याख्यानं तदा चाह कङ्को नाम युधिष्ठिरः ।। 34 ।।	4-19-34a
सूद मा साहसं कार्षीः फलितोऽयं वनस्पतिः। नात्र शुष्काणि काष्ठानि सन्ति यानि च कानि च।। 35 ।।	4-19-35a 4-19-35b
यदि ते दारुकृत्यं स्यान्निष्क्रम्य नगराद्बहिः। समूलं शातयेर्वृक्षं श्रमस्ते न भविष्यति।। 36 ।।	4-19-36a 4-19-36b
यस्य चार्द्रस्य वृक्षस्य शीतच्छायां समाश्रयेत्। न तस्य पर्णे द्रुह्येत पूर्ववृत्तमनुस्मरन् ।। 37 ।।	4-19-37a 4-19-37b
न क्रोधकालसमयः सूद मा चापलं कृथाः। अपूर्णोऽयं द्विपक्षोनो नेदं बलवतां बहु ।। 38 ।।	4-19-38a 4-19-38b
अथाङ्गुष्ठेनावमृद्गादङ्गुष्ठं तत्र धर्मराट्। प्रबोधनभयाद्राज्ञो भीमं तं प्रत्यषेधयत् ।। 39 ।।	4-19-39a 4-19-39b
भीमसेनस्तु तद्वाक्यं श्रुत्वा परपुरञ्जयः। सहसोत्पतितं क्रोधं न्ययच्छद्धृतिमान्बलात् । इङ्गितज्ञः स तु भ्रातुस्तूष्णीमासीद्वृकोदरः ।। 40 ।।	4-19-40a 4-19-40b 4-19-40c
भीमस्य च समारम्भं दृष्ट्वा राज्ञोऽस्य चेष्टितम्। द्रौपदी चाधिकं क्रोधात्प्रारुदत्सा पुनःपुनः ।। 41 ।।	4-19-41a 4-19-41b
कीचकेनानुगमनात्कृष्णा ताम्रायतेक्षणा । सभाद्वारमुपगम्य रुदन्ती वाक्यमब्रवीत् ।। 42 ।।	4-19-42a 4-19-42b
अवेक्षमाणा सुश्रोणी पतींस्तान्दीनचेतसः। आकारं परिरक्षन्ती प्रतिज्ञां धर्मसंयुताम्। दह्यमानेव रौद्रेण चक्षुषा द्रुपदात्मजा ।। 43 ।।	4-19-43a 4-19-43b 4-19-43c
प्रजारक्षणशीलानां राज्ञां ह्यमिततेजसाम्। कार्याऽनुपालनं नित्यं धर्मे सत्ये च तिष्ठताम् ।। 44 ।।	4-19-44a 4-19-44b
स्वप्रजायां प्रजायां च विशेषं नाधिगच्छताम्। प्रियेष्वपि च वध्येषु समत्वं ये समाश्रिताः ।। 45 ।।	4-19-45a 4-19-45b
विवादेषु प्रवृत्तेषु समं कार्यानुदर्शिना। राज्ञा धर्मासनस्थेन जितौ लोकावुभावपि ।। 46 ।।	4-19-46a 4-19-46b
राजन्धर्मासनस्थो हि रक्ष मां त्वमनागसम् ।। 47 ।।	4-19-47a
अहं त्वनपराध्यन्ती कीचकेन दुरात्मना । पश्यतस्ते महाराज हता पादेन दासिवात् ।। 48 ।।	4-19-48a 4-19-48b
त्वत्समक्षं नृपश्रेष्ठ निष्पिष्टा वसुधातले । अनागसं कृपार्हां मां स्त्रियं त्वं परिपालय ।। 49 ।।	4-19-49a 4-19-49b
रक्ष मां कीचकाद्भीतां धर्मं रक्ष नरेश्वर । मत्स्याधिप प्रजा रक्ष पिता पुत्रानिवौरसान् ।। 50 ।।	4-19-50a 4-19-50b
यस्त्वधर्मेण कार्याणि मोहात्मा कुरुते नृपः। अचिरात्तं दुरात्मानं वशे कुर्वन्ति शत्रवः ।। 51 ।।	4-19-51a 4-19-51b
मत्स्यानां कुलजस्त्वं हि तेषां सत्यं परायणम्। त्वं किलैवंविधो जातः कुले धर्मपरायणे ।। 52 ।।	4-19-52a 4-19-52b
अतस्त्वाहमभिक्रन्दे शरणार्थं नराधिप। त्राहि मामद्य राजेन्द्र कीचकात्पापपूरुषात् ।। 53 ।।	4-19-53a 4-19-53b
अनाथामिह मां ज्ञात्वा कीचकः पुरुषाधमः। प्रहरत्येव नीचात्मा न तु धर्ममवेक्षते ।। 54 ।।	4-19-54a 4-19-54b
अकार्याणामनारम्भात्कार्याणामनुपालनात्। प्रजासु ये सुवृत्तास्ते स्वर्गमायान्ति भूमिपाः ।। 55 ।।	4-19-55a 4-19-55b
कार्याकार्यविशेषज्ञाः कामकारेण पार्थिवाः। प्रजासु किल्बिषं कृत्वा नरकं यान्त्यधोमुखाः ।। 56 ।।	4-19-56a 4-19-56b
नैव यज्ञैर्न वा दानैर्न गुरोरुपसेवनात्। प्राप्नुवन्ति तथा धर्मं यथा कार्यानुपालनात् ।। 57 ।।	4-19-57a 4-19-57b
अपि चेदं पुरा ब्रह्मा प्रोवाचेन्द्राय पृच्छते। द्वन्द्वं कार्यमकार्यं च लोके चासीत्परं यथा ।। 58 ।।	4-19-58a 4-19-58b
धर्माधर्मौ पुनर्द्वन्द्वं विनियुक्तमथापि वा। क्रियाणामक्रियाणां च प्रापणे पुण्यपापयोः ।। 59 ।।	4-19-59a 4-19-59b
प्रजायां सृज्यमानायां पुरा ह्येतदुदाहृतम्। एतद्वो मानुषाः सम्यक्कार्यं द्वन्द्वत्रयं भुवि ।। 60 ।।	4-19-60a 4-19-60b
अस्मिन्सुनीते दुर्नीते लभते कर्मजं फलम्। कल्याणकारी कल्याणं पापकारी च पापकम् ।। 61 ।।	4-19-61a 4-19-61b
तेन गच्छति संसर्गं स्वर्गाय नरकाय वा। सुकृतं दुष्कृतं वाऽपि कृत्वा मोहेन मानवः । पश्चात्तापेन तप्येत स्वबुद्ध्या मरणं गतः ।। 62 ।।	4-19-62a 4-19-62b 4-19-62c
एवमुक्त्वा परं वाक्यं विससर्ज शतक्रतुम्। शक्रोप्यापृच्छ्य ब्रह्माणं देवराज्यमपालयत् ।। 63 ।।	4-19-63a 4-19-63b
यथोक्तं देवराजेन ब्रह्मणा परमेष्ठिना। तथा त्वमपि राजेन्द्र कार्याकार्ये स्थिरो भव ।। 64 ।।	4-19-64a 4-19-64b
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि कीचकवधपर्वणि एकोनविंशोऽध्यायः ।। 19 ।।

4-19-17 कीटवच्च गुहाश्रया इति कo थo पाठः ।। 17 ।।

विराटपर्व-018

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-020