महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-022
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

कीचकं जिघांसन्त्या द्रौपद्या रात्रौ महानसमेत्य स्वपतो भीमस्य प्रबोधनम् ।। 1 ।।
तथा कीचकमारणाभावे स्वप्राणविमोक्षणप्रतिज्ञानम् ।। 2 ।।
तथा युधिष्ठिरादीन्प्रति प्रत्येकं नामनिर्देशपूर्वकमनुशोचनम् ।। 3 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-22-1x
सा सूतपुत्राभिहता राजपुत्री सुदुःखिता। वधं कृष्णा परीप्सन्ती सूतपुत्रस्य भामिनी ।। 1 ।।	4-22-1a 4-22-1b
जगामावासमेवाथ तदा सा द्रुपदात्मजा। कृत्वा शौचं यथान्यायं कृष्णा सा तनुमध्यमा ।। 2 ।।	4-22-2a 4-22-2b
गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य सलिलेन सा। चिन्तयामास रुदती तस्य दुःखस्य निर्णयम् ।। 3 ।।	4-22-3a 4-22-3b
किं करोमि क्व गच्छामि कथं कार्यं भवेन्मम। इत्येवं चिन्तयित्वा सा भीमं तं मनसाऽगमत्। अन्यः कर्ता विना भीमान्न मेऽद्य मनसेप्सितम् ।। 4 ।।	4-22-4a 4-22-4b 4-22-4c
प्रादुर्भूते क्षणे रात्रौ विहाय शयनं स्वकम्। दुःखेन महता युक्ता मानसेन मनस्विनी । प्राद्रवन्नाथमिच्छन्ती तथा नाथवती सती ।। 5 ।।	4-22-5a 4-22-5b 4-22-5c
सा वै महानसं प्राप्य भीमसेनं सुचिस्मिता। उपासर्पत पाञ्चाली वासितेव महागजम् ।। 6 ।।	4-22-6a 4-22-6b
सर्वश्वेतेव माहेयी वने वृद्धा त्रिहायणी। महर्पभं यथा सुप्तमर्थिनी वननिर्झरे । संप्रसुप्तं तथा सिंहिं मृगराजवधूरिव ।। 7 ।।	4-22-7a 4-22-7b 4-22-7c
अभिप्रसार्य बाहुभ्यां पतिं सुप्तं समाश्लिषत् । सुजातं गोमतीतीरे सालं वल्लीव पुष्पिता ।। 8 ।।	4-22-8a 4-22-8b
परिस्पृस्य च पाणिभ्यां पतिं सुप्तमबोधयत्। श्रीरिवान्या महोत्साहं सुप्तं विष्णुमिवार्णवे । क्षौमावदाते शयने शयानं वृषभेक्षणम् ।। 9 ।।	4-22-9a 4-22-9b 4-22-9c
यथा शची देवराजं रुद्राणी शंकरं यथा। ब्रह्माणमिव सावित्री देवसेना गुहं यथा ।। 10 ।।	4-22-10a 4-22-10b
दिशागजसमाकारं गजं गजवधूरिव । भीमं प्राबोधयत्कान्ता लक्ष्मीर्दामोदरं यथा ।। 11 ।।	4-22-11a 4-22-11b
वीणेव मधुरालापा स्वरं गान्धारमाश्रिता। अभ्यभाषत पाञ्चाली कौरवं पाण्डुनन्दनम् ।। 12 ।।	4-22-12a 4-22-12b
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ किं शेषे भीमसेन मृतो यथा। न मृतः स हि पापीयान्भार्यामालम्ब्य जीवति ।। 13 ।।	4-22-13a 4-22-13b
तस्मिञ्जीवति पापिष्ठे सेनावाहे मम द्विषि । तत्कर्मं कृतवत्यद्य कथं निद्रां निषेवसे ।। 14 ।।	4-22-14a 4-22-14b
वैशंपायन उवाच।	4-22-15x
सुखसुप्तश्च तं शब्दं निशम्य स वृकोदरः। संवेदितः कुरुश्रेष्ठः तोत्रैरिव महागजः ।। 15 ।।	4-22-15a 4-22-15b
स वै विहाय शयनं यस्मिन्सुप्तः प्रबोधितः। उदतिष्ठदमेयात्मा पर्यङ्के सोत्तरच्छदे ।। 16 ।।	4-22-16a 4-22-16b
उपवेश्य च दुर्धर्पः पाञ्चालकुलवर्धनीम्। अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम् ।। 17 ।।	4-22-17a 4-22-17b
केनार्थेन च संप्राप्ता त्वरितेव ममान्तिकम्। न ते प्रकृतिमान्वर्णः कृशा त्वमभिलक्ष्यसे ।। 18 ।।	4-22-18a 4-22-18b
प्रकाशं यदि वा गुह्यं सर्वमाख्यातुमर्हसि। आचक्ष्व त्वमशेषेण सर्वं विद्यामहं यथा ।। 19 ।।	4-22-19a 4-22-19b
सुखं वा यदि वा दुःखं शुभं वा यदि वाऽशुभम्। यद्यप्यसुकरं कर्म कृतमित्यवधारय ।। 20 ।।	4-22-20a 4-22-20b
अहमेव हि ते कृष्णे विश्वास्यः सर्वकर्मसु। अहमापत्सु चापि त्वां मोक्षयामि पुनः पुनः ।। 21 ।।	4-22-21a 4-22-21b
शीघ्रमुक्त्वा यथाकामं यत्ते कार्यं विवक्षितम्। गच्छ वै शयनायैव यावदन्यो न बुध्यते ।। 22 ।।	4-22-22a 4-22-22b
वैशंपायन उवाच।	4-22-23x
सा लञ्जमाना भीता च अधोमुखमुखी ततः। नोवाच किंचिद्वचनं बाष्पदूषितलोचना ।। 23 ।।	4-22-23a 4-22-23b
अथाब्रवीद्भीमपराक्रमो बली वृकोदरः पाण्डवमुख्यसंमतः। प्रब्रूहि किं ते करवाणि सुन्दरि प्रियं प्रिये वारणमत्तगामिनि ।। 24 ।।	4-22-24a 4-22-24b
द्रौपद्युवाच।	4-22-25x
अशोच्यता कुतस्तस्या यस्या भर्ता युधिष्ठिरः। जानन्सर्वाणि दुःखानि किं मां भीमानुपृच्छसि ।। 25 ।।	4-22-25a 4-22-25b
यन्मां दासीप्रवादेन प्रातिकामी तदाऽनयत्। सभायां परिषन्मध्ये तन्मे मर्माणि कृन्तति ।। 26 ।।	4-22-26a 4-22-26b
विकृष्टा हास्तिनपुरे सभायां राजसंसदि। दुःशासनेन केशान्ते परामृष्टा रजस्वला ।। 27 ।।	4-22-27a 4-22-27b
क्षत्रियैस्तत्र कर्णाद्यैर्दृष्टा दुर्योधनेन च। श्वशुराभ्यां च भीष्मेण विदुरेण च धीमता। द्रोणेन च महाबाहो कृपेण च परंतप ।। 28 ।।	4-22-28a 4-22-28b 4-22-28c
साऽहं श्वशुरयोर्मध्ये भ्रातृमध्ये च पाण्डव। केशे गृहीत्वा च सभां नीता जीवति वै त्वयि ।। 29 ।।	4-22-29a 4-22-29b
विप्रयुक्ता ततश्चाहं वने राज्याद्वनं गता। साऽहं वने दुर्वसतिं वसती त्वध्वकर्शिता । जटासुरपरिक्लेशात्प्राप्तापि सुमहद्भयम् ।। 30 ।।	4-22-30a 4-22-30b 4-22-30c
पार्थिवस्य सुता नाम कानु जीवेन मादृशी । अनुभूय भृशं दुःखमन्यत्र द्रौपदीं प्रभो।। 31 ।।	4-22-31a 4-22-31b
वनवासगता चाहं सैन्धवेन दुरात्मना। परामृष्टा द्वितीयं च सोद्रुमुत्सहते तु का ।। 32 ।।	4-22-32a 4-22-32b
पद्भ्यां पर्यचरं चाहं देशान्विषमसंस्थितान् । दुर्गाञ्श्वापदसंकीर्णांस्त्वयि जीवति पाण्डवे ।। 33 ।।	4-22-33a 4-22-33b
ततोऽहं द्वादशे वर्षे वन्यमूलफलाशना। इदं पुरमनुप्राप्ता सुदेष्णापरिचारिका। परस्त्रियमुपातिष्ठे सत्यधर्मपरायणा ।। 34 ।।	4-22-34a 4-22-34b 4-22-34c
गोशीर्षकं पद्मकं च हरिश्यामं च चन्दनम्। नित्यं पिषे विराटस्य त्वयि जीवति पाण्डव ।। 35 ।।	4-22-35a 4-22-35b
साऽहं बहूनिः दुःखानि गणयामि न ते कृते ।। 36 ।।	4-22-36a
मत्स्यराजसमक्षं तु तस्य धूर्तस्य पश्यतः। कीचकेन पदा स्पृष्टा का नु जीवेत मादृशी ।। 37 ।।	4-22-37a 4-22-37b
एवं बहुविधैर्दुःखैः क्लिश्यमाना च पाण्डव । न मां जानासि कौन्तेय किं फलं जीवितेन मे ।। 38 ।।	4-22-38a 4-22-38b
द्रुपदस्य सुता चाहं धृष्टद्युम्नस्य चानुजा। अग्निकुण्डात्समुद्भूता नोर्व्यां जातु चराम्यहम् ।। 39 ।।	4-22-39a 4-22-39b
कीचकं चेन्न हन्यास्त्वं ग्रीवां बद्ध्वा जले म्रिये। विषमालेड्य पास्यामि प्रवेक्ष्याम्यथवाऽनलं ।। 40 ।।	4-22-40a 4-22-40b
आत्मानं नाशयिष्यामि वृक्षमारुह्य वा पते । शस्त्रेणाङ्गं च भेत्स्यामि किं फलं जीवितेन मे ।। 41 ।।	4-22-41a 4-22-41b
योऽयं राज्ञो विराटस्य कीचको नाम भारत। सेनानीः पुरुषव्याघ्र स्यालः परमदुर्मतिः ।। 42 ।।	4-22-42a 4-22-42b
स मां सैरन्ध्रिवेषेण वसन्तीं राजवेश्मनि। नित्यमेवाह दुष्टात्मा भार्या मम भवेति वै ।। 43 ।।	4-22-43a 4-22-43b
तेनैवमुच्यमानाया वधार्हेणारिसूदन। कालेनेव फलं पक्वं हृदयं मे विदीर्यते ।। 44 ।।	4-22-44a 4-22-44b
शरणं भव कौन्तेय मा स्म गच्छे युधिष्ठिरम्। निरुद्योगं निरामर्षं निर्वीर्यमरिमर्दन ।। 45 ।।	4-22-45a 4-22-45b
मा स्म सीमन्तिनी काचिञ्जनयेत्पुत्रमीदृशम् ।। 46 ।।	4-22-46a
विजानामि तवामर्षं बलं वीर्यं च पाण्डव। ततोऽहं परिदेवामि चाग्रतस्ते महाबल ।। 47 ।।	4-22-47a 4-22-47b
यथा यूथपतिर्मत्तः कुञ्जरः षाष्टिहायनः। भूमौ निपतितं बिल्वं पद्भ्यमाक्रम्य पीडयेत् ।। 48 ।।	4-22-48a 4-22-48b
तथैव च शिरस्तस्य निपात्य धरणीतले। वामेन पुरुषव्याघ्र मर्द मादेन पाण्डव ।। 49 ।।	4-22-49a 4-22-49b
स चेदुद्यन्तमादित्यं प्रातरुत्थाय पश्यति। कीचकः शर्वरीं व्युष्टां नाहं जीवितुमुत्सहे ।। 50 ।।	4-22-50a 4-22-50b
शापितोसि मम प्राणैः सुकृतेनार्जुनस्य च। युधिष्ठिरस्य पादाभ्यां यमयोर्जीवितेन च। कीचकस्य वधं नाद्य प्रतिजानासि भारत ।। 51 ।।	4-22-51a 4-22-51b 4-22-51c
भ्रात च विगर्हस्व ज्येष्ठं दुर्द्यूतदेविनम्। यस्मास्मि कर्मणा प्राप्ता दुःखमेतदनन्तकम् ।। 52 ।।	4-22-52a 4-22-52b
येषां मुख्यतमो ज्येष्ठो भवेत्तु कुलपांसनः। भ्रातरं परमन्वीयुस्तेऽपि शालीनबुद्धयः ।। 53 ।।	4-22-53a 4-22-53b
को हि राज्यं परित्यज्य सपुत्रपशुबान्धवम् । प्रव्रजेत महारण्यमजिनैः परिवारितः ।। 54 ।।	4-22-54a 4-22-54b
यदि निष्कसहस्राणि यद्वाऽन्यत्सारवद्धनम् । सायं प्रातरदेविष्यदपि संवत्सरायुतम् ।। 55 ।।	4-22-55a 4-22-55b
रुक्मं हिरण्यं वासांसि यानं युग्यमजाविकम् । अश्वाश्वतरसङ्घाश्च न जातु क्षयमाव्रजेत्।। 56 ।।	4-22-56a 4-22-56b
सोयं द्यूतप्रवादेन श्रियश्चैवावरोपितः। तूष्णीमास्ते यथा मूढः स्वानि कर्माणि चिन्तयन् ।। 57 ।।	4-22-57a 4-22-57b
पुरा दशसहस्राणि दन्तिनां वाजिनामपि। यं यान्तमनुयान्ति स्म सोयं द्यूतेन जीवति ।। 58 ।।	4-22-58a 4-22-58b
तथा शतसहस्राणि स्त्रीणाममिततेजसाम्। उपासते स्म राजानमिन्द्रप्रस्थे युधिष्ठिरम् ।। 59 ।।	4-22-59a 4-22-59b
शतं दासीसहस्राणां यस्य नित्यं महानसे। पात्रहस्ता दिवारात्रमतिथीन्भोजयन्त्युत ।। 60 ।।	4-22-60a 4-22-60b
एष निष्कसहस्राणि दत्त्वा प्रातर्दिनेदिने । द्यूतजेन ह्यनर्थेन महता समुपावृतः ।। 61 ।।	4-22-61a 4-22-61b
एनं सुस्वरसंपन्ना बहवः सूतमागधाः। सुप्तं प्रातरुपातिष्ठन्सुमृष्टमणिकुण्डलाः ।। 62 ।।	4-22-62a 4-22-62b
[सहस्रं वालखिल्यानां सहस्रमुदवासिनाम्। सहस्रमश्मकुट्टानां सहस्रं वायुभोजिनाम् ।। 63 ।।	4-22-63a 4-22-63b
सहस्रं मुनिपत्नीनां सहस्रं ब्रह्मचारिणाम्। सहस्रं मौनशीलानां सहस्रं गृहमेधिनाम् ।। 64 ।।	4-22-64a 4-22-64b
हंसाः परमहंसाश्च योगिनश्च द्विजातयः। कुटीरकाः परिव्राजो ये चान्ये वनचारिणः ।। 65 ।।	4-22-65a 4-22-65b
संविभक्तात्मकाश्चैव बहवश्चोर्ध्वरेतसः । चतुर्वेदविदो विप्राः शिक्षामीमांसपारगाः । क्रमपाठाश्च ये विप्राः सामाध्यायनिकाश्च ये ।। 66 ।।]	4-22-66a 4-22-66b 4-22-66c
सहस्रमृषयो यस्य नित्यमासन्सभासदः। तपःश्रुतोपसंपन्नाः सर्वकामैरुपास्थिताः ।। 67 ।।	4-22-67a 4-22-67b
अन्धान्वृद्धाननाथांस्तु सर्वराष्ट्रेषु दुःखितान्। बिभर्त्यन्नार्थिनो नित्यमानृशंस्याद्युधिष्ठिरः ।। 68 ।।	4-22-68a 4-22-68b
स एष निलयं प्राप्तो मत्स्यस्य परिचारकः। सभायां विनतो राज्ञः कङ्को नाम युधिष्ठिरः ।। 69 ।।	4-22-69a 4-22-69b
इन्द्रप्रस्थे निवसतः समये यस्य पार्थिवाः। आसन्बलिकराः सर्वे सोन्येभ्यो भृतिमिच्छति ।। 70 ।।	4-22-70a 4-22-70b
पार्थिवाः पृथिवीपाला यस्यासन्वशवर्तिनः। स वशे विवशो राज्ञां परेषामद्य वर्तते ।। 71 ।।	4-22-71a 4-22-71b
संप्राप्य पृथिवीं कृत्स्नां रश्मिवानिव तेजसा। सोद्य राज्ञो विराटस्य सभास्तारो युधिष्ठिरः ।। 72 ।।	4-22-72a 4-22-72b
यमुपासत राजानं सभायामृषिसत्तमाः। तमुपासीनमद्यान्यं पश्य पाण्डव पाण्डवम् ।। 73 ।।	4-22-73a 4-22-73b
अनवद्यं महाप्राज्ञं जीवितार्थेन संवृतम् । दृष्ट्वा कस्य न दुःखं स्याद्धर्मराजं युधिष्ठिरम् ।। 74 ।।	4-22-74a 4-22-74b
उपास्ते स्म सभायां यं कृत्स्नाऽपि च वसुन्धरा। तमुपासीनमद्यान्यं पश्य भारत भारतम् ।। 75 ।।	4-22-75a 4-22-75b
एवं बहुविदैर्दुःखैः पीड्यमानामनाथवत्। शोकसागरमध्यस्थां किं मां भीम न पश्यसि ।। 76 ।।	4-22-76a 4-22-76b
इदं तु मे दुःखतरं यत्त्वां वक्ष्यामि भारत। न मेऽभ्यसूया कर्तव्या दुःखादेतद्ब्रवीम्यहम् ।। 77 ।।	4-22-77a 4-22-77b
शार्दूलैर्महिषैर्नागौरगारे योत्स्यसे सदा। कैकेय्याः प्रेक्षमाणायास्तदा मे कश्मलोऽभवत् ।। 78 ।।	4-22-78a 4-22-78b
हसन्त्यन्तःपुरे नार्यो मम चेष्टां निरीक्ष्य च ।। 79 ।।	4-22-79a
तत उत्थाय कैकेयी सर्वास्ताः प्रत्यभाषत। प्रेक्ष्य मामनवद्याङ्गीं कश्मलाभिहतामिव ।। 80 ।।	4-22-80a 4-22-80b
स्नेहात्संवासजादेव तदा वै चारुहासिनी । युध्यमानं महावीर्यमिमं समनुशोचति ।। 81 ।।	4-22-81a 4-22-81b
कल्याणरूपा सैरन्ध्री वललश्चापि सुन्दरः। स्त्रीणां चित्तं हि दुर्ज्ञेयं युक्तरूपौ हि मे मतौ ।। 82 ।।	4-22-82a 4-22-82b
सैरन्ध्री प्रियसंवासान्नित्यं करुणवादिनी। अस्मिन्राजकुले चैतौ तुल्यकालनिवासिनौ ।। 83 ।।	4-22-83a 4-22-83b
इति ब्रुवाणा वाक्यानि सा मां नित्यमजीजपत् । क्रुध्यन्तीं मां च संप्रेक्ष्य पर्यशङ्कत मां त्वयि ।। 84 ।।	4-22-84a 4-22-84b
तस्यां तथा ब्रुवन्त्यां तु भीमो भीमपराक्रमः। नोवाच किंचिद्वचनं संरम्भाद्रक्तलोचनः ।। 85 ।।	4-22-85a 4-22-85b
ज्ञात्वा-तु रुषितं भीमं द्रौपदी पुनरब्रवीत्। शोके यौधिष्ठिरे मग्ना नाहं जीवितुमुत्सहे ।। 86 ।।	4-22-86a 4-22-86b
यंस्तु देवान्मनुष्यांश्च सर्वानेकरथोऽजयत्। सोयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा। आस्ते वेषप्रतिच्छन्नः कन्यानां परिचारकः ।। 87 ।।	4-22-87a 4-22-87b 4-22-87c
योऽतर्पयदमेयात्मा खाण्डवे जातवेदसम्। सोऽन्तःपुरगतः पार्थः कूपेऽग्निरिव संवृतः ।। 88 ।।	4-22-88a 4-22-88b
यस्माद्भयममित्राणां सदैव पुरुषर्षभात्। स लोकपरिभूतेन वेषेणास्ते धनंजयः ।। 89 ।।	4-22-89a 4-22-89b
यस्यं ज्यातलनिर्घोषात्समकम्पन्त शत्रवः। षण्डरूपं वहन्तं तं गीतं नृत्तावलम्बनम् । कुर्वन्तमर्जुनं दृष्ट्वा न मे स्वास्थ्यं मनो व्रजेत् ।। 90 ।।	4-22-90a 4-22-90b 4-22-90c
स्त्रियो गीतस्वरात्तस्य मुदिताः पर्युपासते ।। 91 ।।	4-22-91a
किरीटं सूर्यसंकाशं यस्य मूर्धन्यशोभत। वेणीविकृतकेशान्तः सोऽयमद्य धनंजयः ।। 92 ।।	4-22-92a 4-22-92b
यस्मिन्नस्त्राणि दिव्यानि समस्तानि महात्मनि । आधारः सर्वविद्यानां यो धारयति कुण्डले ।। 93 ।।	4-22-93a 4-22-93b
यं वै राजसहस्राणि तेजसाऽप्रतिमं भुवि । समरे नातिवर्तन्ते वेलामिव महोर्मयः ।। 94 ।।	4-22-94a 4-22-94b
सोयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा। आस्ते वेषप्रतिच्छन्नः कन्यानां परिचारकः ।। 95 ।।	4-22-95a 4-22-95b
यस्य स्म रथनिर्घोषात्समकम्पत मेदिनी। सपर्वतवनाकाशा सहस्थावरजङ्गमा ।। 96 ।।	4-22-96a 4-22-96b
यस्मिञ्जाते महेष्वासे कुन्त्याः प्रीतिरवर्धत। न स शोचति मामद्य भीमसेन तवानुजः ।। 97 ।।	4-22-97a 4-22-97b
विभूषितमलंकारैः कुण्डलैः परिपातुकैः। कम्बुपाणिमथायान्तं दृष्ट्वा सीदति मे मनः ।। 98 ।।	4-22-98a 4-22-98b
वेणीविकृतकेशान्तं भीमधन्वानमर्जुनम्। कन्यापरिवृतं दृष्ट्वा शोकं गच्छति मे मनः ।। 99 ।।	4-22-99a 4-22-99b
यदा ह्येनं परिवृतं कन्याभिर्देवरूपिणम्। प्रच्छन्नमिव मातङ्गं परिपूर्णं करेणुभिः ।। 100 ।।	4-22-100a 4-22-100b
मात्स्यं पार्थं च गायन्तं विराटं समुपस्थितम्। पश्यामि तूर्यमध्यस्थं दृष्ट्वा मुह्यति मे मनः ।। 101 ।।	4-22-101a 4-22-101b
नूनमार्या न जानाति कृच्छ्रं प्राप्तं धनंजयम्। अजातशत्रुं कौरव्यं मग्नं द्युर्द्यूतदेविनम् ।। 102 ।।	4-22-102a 4-22-102b
ऐन्द्रवारुणवायव्यब्रह्माग्नेयैः सवैष्णवैः । अग्नीन्संतर्पयन्पार्थः सर्वशत्रुनिबर्हणः। दिव्यैरस्त्रैरमेयात्मा सर्वांश्चैकरथोऽजयत् ।। 103 ।।	4-22-103a 4-22-103b 4-22-103c
कौबेरं वैष्णवं शैवमस्त्राण्यन्यानि भारत। दर्शयन्नस्त्रवीर्यं च वासुदेवसहायवान् ।। 104 ।।	4-22-104a 4-22-104b
दिव्यं गान्धर्वमस्त्रं च वायव्यमथ वैष्णवम्। ब्राह्मं पाशुपतं चैव स्थूणाकर्णं च दर्शयन् ।। 105 ।।	4-22-105a 4-22-105b
पौलोमान्कालकेयांश्च इन्द्रशत्रून्महाबलान्। निवातकवचैः सार्धं घोरानेकरथोऽजयत्। सोन्तःपुरगतः पार्थः कूपेऽग्निरिव संवृतः ।। 106 ।।	4-22-106a 4-22-106b 4-22-106c
यो वै महातपः कुर्वन्महाबलपराक्रमः । युद्धेन तोषयामास शंकरं शूलपाणिनम् ।। 107 ।।	4-22-107a 4-22-107b
कन्यापुरगतं दृष्ट्वा गोष्ठेष्विव महावृषम्। स्त्रीवेषविकृतं पार्थं कुन्तीं गच्छति मे मनः ।। 108 ।।	4-22-108a 4-22-108b
यः स्त्रीभिर्नित्यसंपन्नो रूपेणास्त्रेण मेधया । सोऽश्वबन्धो विराटस्य पश्य कालस्य पर्ययम् ।। 109 ।।	4-22-109a 4-22-109b
राजकन्याश्च वेश्याश्च विशां दुहितरश्च याः। सर्वाः सारयुता नार्यो दामग्रन्थिवशं गताः । प्रेष्यकर्मणि तं दृष्ट्वा शोचामि विलपामि च ।। 120 ।।	4-22-110a 4-22-110b 4-22-110c
विराटमुपतिष्ठन्तं दर्शयन्तं च वाजिनम्। अभ्यकीर्यन्त बृन्दानि दामग्रन्थिमुदीक्षितुम् । विनयन्तं जवेनाश्वान्धर्मराजस्य पश्यतः ।। 111 ।।	4-22-111a 4-22-111b 4-22-111c
किंनु मां मन्यसे पार्थ सुखितेति परन्तप। तथा दृष्ट्वा यवीयांसं सहदेवं युधांपतिम् ।। 112 ।।	4-22-112a 4-22-112b
तं दृष्ट्वा गोषु गोसङ्ख्यं वत्सचर्मक्षितीशयम्। दुःखशोकपरीताङ्गी पाण्डुभूताऽस्मि पाण्डव ।। 113 ।।	4-22-113a 4-22-113b
सहदेवस्य वृत्तानि चिन्तयन्ती पुनःपुनः । न पश्यामि महाभाग सहदेवस्य दुःष्कृतम्। यस्मादेवंविधं क्लेशं प्राप्नुयात्सत्यविक्रमः ।। 114 ।।	4-22-114a 4-22-114b 4-22-114c
दूयामि भरतश्रेष्ठ दृष्ट्वा ते भ्रातरं प्रियम्। गोषु गोवृषसंकाशं मात्स्येनापि निवेशितम् ।। 115 ।।	4-22-115a 4-22-115b
संरब्धतररक्ताक्षं गोपालानां पुरोगमम्। विराटमभिनन्दन्तं वित्ते मे भवति ज्वरः ।। 116 ।।	4-22-116a 4-22-116b
सहदेवं हि मे नित्यं वीरमार्या प्रशंसति। महाभिजनसंपन्नो नीतिमान्कुलवानपि ।। 117 ।।	4-22-117a 4-22-117b
हीनिषेवो ह्यनवमो धार्मिकश्च प्रियश्च मे। स तेऽरण्येषु वोढव्यः पाञ्चालि रजनीष्वपि ।। 118 ।।	4-22-118a 4-22-118b
सुकुमारश्च शूरश्च राजानं चाप्यनुव्रतः। ज्येष्ठापचायिनं वीरं स्वयं पाञ्चालि भोजयेः ।। 119 ।।	4-22-119a 4-22-119b
इत्युवाच हि मां कुन्ती रुदती पुत्रगृद्धिनी। प्रव्रजन्तं महारण्यं तं परिष्वज्य तिष्ठती ।। 120 ।।	4-22-120a 4-22-120b
तं दृष्ट्वा गोषु गोपालवेषमास्थाय धिष्ठितम्। सहदेवं युधांश्रेष्ठं किंनु जीवामि पाण्डवः ।। 121 ।।	4-22-121a 4-22-121b
एवं दुःखशताविष्टा युधिष्ठिरनिमित्ततः ।। 122 ।।	4-22-122a
पुनः प्रतिविशिष्टानि दुःखानि शृणु भारत। वर्धन्ते मयि कौन्तेय वक्ष्याम्यन्यानि तानि वै ।। 123 ।।	4-22-123a 4-22-123b
युष्मासु ध्रियमाणेषु दुःखानि विविधान्युत। शोषयन्ति शरीरं मे किंनु दुःखतरं ततः ।। 124 ।।	4-22-124a 4-22-124b
एकभर्ता तु या नारी सा सुखेनैव वर्तते। पञ्च मे पतयः सन्ति मम दुःखमनन्तकम् ।। 125 ।।	4-22-125a 4-22-125b

सम्पाद्यताम्

4-22-7 सर्वश्वेता बकी इति नीलकण्ठः ।। 7 ।। 4-22-10 तथा इति खo पाठः ।। 10 ।। 4-22-13 नाभृतस्य हि पापीयान्भार्यामालभ्य जीवतीति झo पाठः ।। 13 ।। 4-22-54 महारण्यमनुजैः परिवारितः इति खo पाठः ।। 54 ।।( इमे चत्वारः श्लोकाः धo पुस्तक एव वर्तन्ते ।।)

विराटपर्व-021

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-023