महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-032
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

दुर्योधनेन कीचकवधस्य भीमसेनकृतत्वसंभावनया पाण्डवानां तत्र स्थितिसंभावना ।। 1 ।।
तथा भीष्माद्यनुमत्या सुशर्मणो विराटनगरंप्रति प्रेषणम् ।। 2 ।।
सुशर्मणा विराटनगरमेत्य दक्षिणभागे गोग्रहम् ।। 3 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-32-1x
ततः शारद्वतो वाक्यमित्युवाच कृतस्तदा। युक्तं प्राप्तं च वृद्धेन पाण्डवान्प्रति भापितम् ।। 1 ।।	4-32-1a 4-32-1b
धर्मार्थसहितं श्लक्ष्णं सर्वं सत्यं सहेतुकम्। तत्रानुरूपं भीष्मस्य ममापि वचनं शृणु ।। 2 ।।	4-32-2a 4-32-2b
तेषां चैव गतिस्तत्र र्निवासश्चानुचिन्त्यताम् । नीतिर्विधीयतां तत्र सांप्रतं या हिता भवेत् ।। 3 ।।	4-32-3a 4-32-3b
नावज्ञेयो रिपुस्तात प्राकृतोऽपि बुभूषता। किं पुनः पाण्डवाः शूरा विद्वांसो बलिनस्तथा ।। 4 ।।	4-32-4a 4-32-4b
तस्मात्सत्रं प्रविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु । गूढभावेषु छन्नेषु काले चोदयमागते ।। 5 ।।	4-32-5a 4-32-5b
स्वराष्ट्रे परराष्ट्रे च ज्ञातव्यं बलमात्मनः । उदयः पाण्डवानां च प्राप्तकालो न संशयः ।। 6 ।।	4-32-6a 4-32-6b
निवृत्तसमयाः पार्था महात्मानो महाबलाः । महोत्साहा भविष्यन्ति पाण्डवा ह्यमितौजसः ।। 7 ।।	4-32-7a 4-32-7b
तस्माद्बलं च कोशं च नातिश्चापि विधीयताम्। यथा कालोदये प्राप्ते सम्यक् तैः संदधामहे ।। 8 ।।	4-32-8a 4-32-8b
यत्र यन्मन्यसे श्रेयो बुध्यस्व बलमात्मनः । नियतं सर्वमित्रेषु बलवत्स्वबलेषु च ।। 9 ।।	4-32-9a 4-32-9b
सारं फल्गु बलं ज्ञात्वा मध्यस्थं चापि भारत । स्वराष्ट्रपरराष्ट्रेषु ज्ञातव्यं बलमात्मनः ।। 10 ।।	4-32-10a 4-32-10b
अप्रहृशष्टं प्राहृष्टं वा संदधाम तथा परैः । साम्ना दानेन भेदेन दण्डेन बलिकर्मणा ।। 11 ।।	4-32-11a 4-32-11b
न्यायेनाक्रम्य च परान्बलाच्चानम्य दुर्बलान् । सान्त्वयित्वा च मित्राणि बलं चाभाष्यतां सुखम् ।। 12 ।।	4-32-12a 4-32-12b
स्वकोशबलसंवृद्धः सम्यक्सिद्धिमवाप्स्यसि । योत्स्यसे चापि बलिभिररिभिः प्रत्युपस्थितैः। अन्यैस्त्वं पाण्डवैर्वाऽपि हीनैः स्वबलवाहनैः ।। 13 ।।	4-32-13a 4-32-13b 4-32-13c
एवं सर्वं विनिश्चित्य व्यवहर्तासि न्यायतः। यथाकालं मनुष्येन्द्र चिरं सुखमवाप्स्यसि ।। 14 ।।	4-32-14a 4-32-14b
भीष्माद्रोणकृपैरुक्ते कर्णदुःशासनादिभिः। ततो दुर्योधनो वाक्यं श्रुत्वा तेषां महात्मनाम् । मुहूर्तमनुसंचिन्त्य सचिवानिदमब्रवीत् ।। 15 ।।	4-32-15a 4-32-15b 4-32-15c
श्रुतमेतन्मया पूर्वं कथासु जनसंसदि। धीराणां शास्त्रविदुषां प्राज्ञानां मतिनिश्चये । कृतिनां सारफल्गुत्वे जानामि नयचक्षुषा ।। 16 ।।	4-32-16a 4-32-16b 4-32-16c
सत्वे बाहुबले धैर्ये प्राणे शारीरसंभवे। सांप्रतं मानुषे लोके सदैत्यनरराक्षसे ।। 17 ।।	4-32-17a 4-32-17b
चत्वारस्तु नरव्याघ्रा बले शक्रोपमा भुवि। उत्तमाः प्राणिनां तेषां नास्ति कश्चिद्बले ममः ।। 18 ।।	4-32-18a 4-32-18b
बलदेवश्च भीमश्च मद्रराजश्च वीर्यवान् । चतुर्थः कीचकस्तेषां पञ्चमं नानुशुश्रुमः ।। 19 ।।	4-32-19a 4-32-19b
अन्योन्यानन्तरबलाः परस्परजयैपिणः। बाहूयुद्धमभीप्सन्तो नित्यं संरब्धमानसाः ।। 20 ।।	4-32-20a 4-32-20b
तेनाहमवगच्छामि प्रत्ययेन वृकोदरम्। मनस्यभिनिविष्टं मे व्यक्तं जीवन्ति पाण्डवाः ।। 21 ।।	4-32-21a 4-32-21b
तत्राहं कीचकं मन्ये भीमसेनेन मारितम्। सैरन्ध्रीं द्रौपदीं मन्ये नात्र कार्या विचारणा ।। 22 ।।	4-32-22a 4-32-22b
शङ्के कृष्णानिमित्तं तु भीमसेनेन कीचकः। गन्धर्वव्यपदेशेन हतो निशि महाबलः ।। 23 ।।	4-32-23a 4-32-23b
को हि शक्तः परो भीमात्कीचकं हन्तुमोजसा । शस्त्रं विना बाहुबलात्तथा सर्वाङ्गचूर्णने ।। 24 ।।	4-32-24a 4-32-24b
मर्दितुं वा तथा तीव्रं चर्ममांसास्थिचूर्णनम् । रूपमन्यत्समास्थाय भीमस्यैतद्विचेष्टितम् ।। 25 ।।	4-32-25a 4-32-25b
ध्रुवं कृष्णानिमित्तं तु भीमसेनेन सूतजाः । गन्धर्वव्यपदेशेन हता निशि न संशयः ।। 26 ।।	4-32-26a 4-32-26b
पितामहेन ये चोक्ता देशस्य च जनस्य च। गुणास्ते मत्स्यराष्ट्रेषु बहुशोऽपि मया श्रुताः ।। 27 ।।	4-32-27a 4-32-27b
विराटनगरे मन्ये पाण्डवाश्छन्नचारिणः। निवसन्ति पुरे रम्ये तत्र यात्रा विधीयताम् ।। 28 ।।	4-32-28a 4-32-28b
मत्स्यराष्ट्रं गमिष्यामो ग्रहीष्यामश्च गोधनम्। गृहीते गोधने नूनं तेऽपि योत्स्यन्ति पाण्डवाः।। 29 ।।	4-32-29a 4-32-29b
अपूर्णे समये चापि यदि पश्येम पाण्डवान्। द्वादशान्यानि वर्षाणि प्रवेक्ष्यन्ति पुनर्वनम् ।। 30 ।।	4-32-30a 4-32-30b
तस्मादन्यतरेणापि लाभोऽस्माकं भविष्यति। कोशवृद्धिरिहास्माकं शत्रूणां निधनं भवेत् ।। 31 ।।	4-32-31a 4-32-31b
कथं सुयोधनं गच्छेद्युधिष्ठिरभृतः पुरा। एतच्चापि वदत्येष मात्स्यः परिभवान्मयि ।। 32 ।।	4-32-32a 4-32-32b
तस्मात्कर्तव्यमेतद्वै तत्र यात्रा विधीयताम्। एतत्सुनीतं मन्येऽहं सर्वेषां यदि रोचते ।। 33 ।।	4-32-33a 4-32-33b
वैशंपायन उवाच।	4-32-34x
ततो राजा त्रिगर्तानां सुशर्मा रथयूथपः। पूर्वमाभाष्य कर्णेन तथा दुःशासनेन च। प्राप्तकालमिदं वाक्यमुवाच त्वरितो बली ।। 34 ।।	4-32-34a 4-32-34b 4-32-34c
असकृन्निकृतः पूर्वं मात्स्यसाल्वेयकेकयैः । सूतेनैव च मात्स्यस्य कीचकेन पुनः पुनः ।। 35 ।।	4-32-35a 4-32-35b
बाधितो बन्धुभिः सार्धं बलाद्बलवता विभो। स कर्णमभिवीक्ष्याथ दुर्योधनमभाषत ।। 36 ।।	4-32-36a 4-32-36b
राष्ट्रं ममासकृद्राजन्राज्ञा मात्स्येन बाधितम् ।। 37 ।।	4-32-37a
प्रणेता कीचकस्तस्य बलोत्सिक्तोऽभवन्पुरा। अमर्षी दुर्जयो जेता प्रख्यातबलपौरुषः । स हतस्तत्र गन्धर्वैः पापकर्मा नृशंसकृत् ।। 38 ।।	4-32-38a 4-32-38b 4-32-38c
तस्मिन्विनिहते राजन्हीनदर्पो निराश्रयः। भविष्यति निरुत्साहो विराट इति मे मतिः ।। 39 ।।	4-32-39a 4-32-39b
तत्र यात्रा मम मता यदि ते रोचतेऽनघ। कौरवाणां च सर्वेषां कर्णस्य च महात्मनः ।। 40 ।।	4-32-40a 4-32-40b
एतत्कार्यमहं मन्ये परमात्ययिकं महत्। राष्ट्रं तस्याभियास्यामो धनधान्यसमाकुलम् ।। 41 ।।	4-32-41a 4-32-41b
आददामोऽस्य रत्नानि विविधानि वसूनि च। ग्रामान्राष्ट्राणि वा तस्य हरिष्यामो विभागशः ।। 42 ।।	4-32-42a 4-32-42b
अथवा गोसहस्राणि बहूनि शुभदर्शन। विविधानि हरिष्यामः प्रतीपीड्य पुरं बलात् ।। 43 ।।	4-32-43a 4-32-43b
कौरवैः सह संगमय त्रिगर्तैश्च विशांपते। गास्तस्यापहरिष्यामः सह सर्वैर्महारथैः ।। 44 ।।	4-32-44a 4-32-44b
सन्धिं वा तेन कृत्वा तु निबध्नीमोऽस्य पौरुषम्। हत्वा चास्य चमूं कृत्स्नां वशमेवानयामहे ।। 45 ।।	4-32-45a 4-32-45b
तं वशे न्यायतः कृत्वा सुखं वत्स्यामहे वयम्। भवतां बलवृद्धिश्च भविष्यति न संशयः ।। 46 ।।	4-32-46a 4-32-46b
वैशंपायन उवाच।	4-32-47x
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य कर्णो राजानमब्रवीत् ।। 47 ।।	4-32-47a
सूक्तं सुशर्मणा वाक्यं प्राप्तकालमिदं वचः। तस्मात्क्षिप्रं विनिर्यामो योजयित्वा वरूथिनीं ।। 48 ।।	4-32-48a 4-32-48b
यदेतत्तेऽभिरुचितं मम चैतद्धि रोचते। प्रविभज्य च सैन्यानि यथा वा मन्यते भवान् ।। 49 ।	4-32-49a 4-32-49b
प्रज्ञावान्कुलवृद्धश्च सर्वेषां नः पितामहः। आचार्यश्च कृपो विद्वाञ्शकुनिश्चापि सौबलः ।। 50 ।।	4-32-50a 4-32-50b
मन्यन्ते ते यथा सर्वे तथा यात्रा विधीयताम्। संमन्त्र्य चाशु गच्छामः साधनार्थं महीपते ।। 51 ।।	4-32-51a 4-32-51b
किंनु नः पाण्डवैः कार्यं हीनार्थबलपौरुषैः। अत्यन्तं हि प्रनष्टास्ते प्राप्ता वाऽपि यमक्षयम् ।। 52 ।।	4-32-52a 4-32-52b
तद्भवांश्चतुरङ्गेण बलेन महता वृतः। विराटनगरं यातु सर्वसैन्येन भारत। आदास्यामोऽथ गास्तस्य विविधानि वसूनि च ।। 53 ।।	4-32-53a 4-32-53b 4-32-53c
वैशंपायन उवाच।	4-32-54x
ततो दुर्योधनो राजा वचः श्रुत्वा तु तस्य तत्। वैकर्तनस्य कर्णस्य क्षिप्रमाज्ञापयत्स्वयम्। शासने नित्ययुक्तं तु दुःशासनमनन्तरम् ।। 54 ।।	4-32-54a 4-32-54b 4-32-54c
दुर्योधन उवाच।	4-32-55x
सह वृद्धैस्तु संमन्त्र्य क्षिप्रं योजय वाहिनीम्। यथोद्देशं तु गच्छामः सहिताः सर्वकौरवैः ।। 55 ।।	4-32-55a 4-32-55b
सुशर्मा तु यथोद्दिष्टं देशं यातु महारथः। त्रिगर्तैः सहितः सर्वैः प्रख्यातबलपौरुषैः। प्रागेव हि सुसंयत्तो विराटनगरं प्रति ।। 56 ।।	4-32-56a 4-32-56b 4-32-56c
जघन्यतो वयं तत्र यास्यामो दिवसान्तरे। विषयं मत्स्यराजस्य सुसमृद्धं सुसंहितम् ।। 57 ।।	4-32-57a 4-32-57b
सुशर्मणा गृहीते तु मत्स्यराजस्य गोधने। विराटः सैन्यमादाय त्रिगर्तैः सह योत्स्यति ।। 58 ।।	4-32-58a 4-32-58b
अपरं दिवसं गास्तु तत्र गृह्णन्तु कौरवाः। गवार्थे पाण्डवास्तत्र योत्स्यन्ति कुरुभिः सह ।। 59 ।।	4-32-59a 4-32-59b
तथा गत्वा यथोद्देशं विराटनगरान्तिके। क्षिप्रं गोष्ठं समासाद्य गृह्णन्तु विपुलं धनम् ।। 60 ।।	4-32-60a 4-32-60b
गवां शतसहस्राणि श्रीमन्ति गुणवन्ति च। वयमस्य निगृह्णीमो द्विधा कृत्वा च वाहिनीम् ।। 61 ।।	4-32-61a 4-32-61b
वैशंपायन उवाच।	4-32-62x
ते स्म गत्वा यथोद्दिष्टं देशं मत्स्यमहीपतेः। संनद्धा रथिनः सर्वे सपताका बलोत्कटाः। प्रतिवैरं चिकीर्षन्तो गोषु गृद्धा महाबलाः ।। 62 ।।	4-32-62a 4-32-62b 4-32-62c
आदत्त गाः सुशर्माऽथ कृष्णपक्षस्य चाष्टमीम् ।। 63 ।।	4-32-63a
अपरे दिवसे सर्वे राजन्संभूय कौरवाः। नवम्यां ते न्यगृह्णन्त गोकुलानि सहस्रशः। कौरवास्तु महावीर्या मत्स्यानां विषयान्तरे ।। 64 ।।	4-32-64a 4-32-64b 4-32-64c
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि गोग्रहणपर्वणि द्वात्रिंशोऽध्यायः ।। 32 ।।

सम्पाद्यताम्

4-32-31 तस्मादनन्तरेणापि लाभोऽस्माकमिति धo पाठः। तस्मात् गोग्रहणात अनन्तरेण युद्धायागतपाण्डवदर्शनेन ।। 31 ।। 4-32-32 युधिष्ठिरभृतः युधिष्ठिरो भृतो येन विराटेनेति बहुव्रीहिः ।। 32 ।। 4-32-63 कृष्णपक्षस्य सप्तमीमिति अष्टभ्यां तेऽन्यगृह्णन्तेति चo थo पाठः ।। 63 ।। 4-32- 64 विषयान्तरे उत्तरभागे ।। 64 ।।

विराटपर्व-031

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-033