मुद्राराक्षसम्/प्रथमोऽङ्कः
मुद्राराक्षसम्
प्रथमोऽङ्कः ।
अथेदं नाटकं साङ्गं लक्षणपुरःसरं व्याख्यायते । तत्र तावन्नान्दीपद्यद्वयम्--धन्या केयमित्यादि । अत्र श्रीमान्विशाखदत्तनामा महाकविः प्रारिप्सितस्य नाटकस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तिप्रचयसिद्ध्यर्थं स्वेष्टदेवतागुणसंकीर्तनपूर्वकाशीर्वचनरूपं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै नान्द्या निबध्नन्नर्थतः शब्दतश्च नाटकीयं वस्तु ध्वनयति । नान्दीलक्षणमग्रे वक्ष्यते । तत्राद्ये नान्दीपद्ये धन्या केयं स्थिता ते शिरसि इति जटाजूटकुहरनिलीनां दिव्ययुवतिरूपधारिणीं गङ्गामवलोक्य सेर्ष्यायाः शिवायाः शिवं प्रति प्रश्नः । परमप्रेयस्यहं वामाङ्गेऽवतिष्ठामि मत्तोऽप्युपरि उत्तमाङ्गे श्लाघ्ये स्थाने केयं स्थितेति ईर्ष्यास्फोटको धन्याशब्दः । किंच 'धन्या योषित्प्रलोभिका’ इति वचनादेवं प्रलोभनशीलायाः कथं वश्योऽसीति उपालम्भोऽपि ध्वन्यते । यद्वा । व्यतिरेकलक्षणया धन्याशब्दोऽधन्यावचनः । पूज्यस्य भर्तुर्या शिरः समारूढवती साधन्या अश्लाघ्या तस्याः कथं वश्योऽसीति ध्वन्यते । स्त्रियं तां निह्नोतुकाम: शिवः शिरःस्थामेव शशिनं कलाशब्दशिरस्कतया स्त्रीलिङ्गेन
नारीं पृच्छामि नेन्दुं कथयतु विजया न प्रमाणं यदीन्दु-
र्देव्या निह्नोतुमिच्छोरिति सुरसरितं शाठ्यमव्याद्विभोर्वः[३] ॥ १ ॥
निर्दिश्य छलेनोत्तरयति--शशिकलेति । पुनरपि मया पृष्टाया एव युवत्याः शशिकलेति नाम स्यादिति मन्वानाया देव्या ऋजूक्तिः किं नु नामैतदस्या इति । पुनश्च शशिकलामेवोद्दिश्य अस्या इत्युभयसाधारण्येन शिवस्य छलोत्तरं—- नामैवास्यास्तदेतत्परिचितमित्यादिना । कस्य हेतोरिति केन हेतुनेत्यर्थः । निमित्तपर्यायप्रयोगे सर्वासां प्रायदर्शनमिति षष्ठी । ते इति शेषे षष्ठी । अथ परिचितशशिकलानामकथनव्याजेन मया बुभुत्सितां युवतिं निह्नुत इति शिवस्य कैतवं ज्ञात्वा जटाजूटनिलीनापरिचितनारीविषयकः प्रश्नः क्रियते न परिचितेन्दुविषय इति देव्याह--नारीं पृच्छामि नेन्दुमिति । तत्र नारीमिति एकस्मिन्नेव पदे पृच्छतेरप्रधानकर्मत्वं देव्यभिमतत्वेनापाद्य वाक्छलेन पुनरपि शिव उत्तरयति । यदि नारीं प्रति प्रश्नः क्रियते न तु मां प्रति इन्दुप्रधानकर्मकः तर्हि सजातीयत्वाद्विश्रम्भपात्रं ते सखी पृष्टा सती--कथयतु विजया न प्रमाणं यदीन्दुरिति । सुयोज्यमानोऽपीन्दुरूपोऽर्थः न प्रमाणं यदि तथ्यत्वेन न संमतश्चेदित्यर्थः । यद्वा । उभयो: कर्मकारकयोः संनिहितयोः सतोरेकस्य त्यागायोगात् नारीमिन्दुमित्युभयमपि अप्रधानकर्मत्वेनापाद्य शिव एवमाह । यदि नारीं प्रति प्रश्नः क्रियते नेन्दुं प्रति तर्हि--कथयतु विजया । न प्रमाणं यदीन्दुः विजातीयत्वादिन्दुः प्रष्टव्यत्वेन न संमतश्चेदित्यर्थः । --देव्या निह्नोतुमिच्छोरिति सुरसरितं शाठ्यमव्याद्विभोर्वः इत्येवं प्रकारेण देव्याः सकाशाद्बुद्धिकृतापादानत्वविवक्षया पञ्चमी । सुरसरितं गङ्गां निह्नोतुमपलपितुमिच्छोर्वाक्छलेन देवीं वञ्चयत इति यावत् । विभोः परमेश्वरस्य शाठ्यं छलोक्तिरव्यात्पायादिति पद्यस्य वाच्योऽर्थः । अत्र वक्रोक्तिरलंकारः ।
|
'यदुक्तमन्यथावाक्यमन्यथात्वेन योज्यते । |
तेन च वक्ष्यमाणं नाटकीयं वस्तु व्यज्यते । अतोऽलंकारेण वस्तुध्वनिः ॥ १ ॥
अपि च ।
द्वितीयं नान्दीपद्यम्--पादस्येति । पादस्य स्वैरपातैः स्वच्छन्दस्फालनैराविर्भवन्तीं आविर्भविष्यन्तीम् । ‘वर्त्तमानसामीप्येवर्त्तमानवद्वा' इति लट् । अवनेः पृथिव्याः अवनतिं न्यग्भावम् । भङ्गमिति यावत् । रक्षतः परिहरतः । अवनिभङ्गभीत्या शनैः पादौ निक्षिपत इत्यर्थः । चोरं रक्षतीत्यत्र चोरस्य स्वच्छन्दचारनिषेधवदत्रावनेरवनत्याविर्भावनिषेधो रक्षतेरर्थः । संकोचेनेति-–सर्वांल्लोकानूर्ध्वं तिरश्चातिक्रम्य गन्तुं समर्थानाम् । अतिविस्तारभाजां दोष्णां भुजानां संकोचेनैव भुजाघातेन लोकाः संहृता मा भूवन्निति भुजानां क्रोडीकरणेनैव मुहुरभिनयतः अङ्गविक्षेपं कुर्वतः । ‘अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपो व्यञ्जकाभिनयौ समौ' इत्यमरः । दृष्टिमिति--उग्रज्लनकणमुचं तीव्रविस्फुलिङ्गकिरं दृष्टिं भाललोचनं लक्ष्येषु दृगभिनयदर्शनीयेषु वस्तुषु दाहभीतेर्दग्धानि मा भूवन्निति न बध्नतः न निक्षिपतः । इतीति--इत्याधारानुरोधादित्येवमुक्तस्याधारस्य नृत्तक्रियाश्रयस्य पृथिव्यादेरनुरोधाद्यथाक्रमं भङ्गसंहरणदाहा मा भूवन्निति अनुक्रोशात्त्रिपुरविजयिनः शिवस्य दुःखनृत्तं दुःखेन कृच्छ्रेण यथाकथंचित्सायंतनावश्यकविधितयाङ्गवैकल्येनाप्यनुष्ठीयमानं नृत्तं वः पातु इति पद्यस्य वाच्योऽर्थः । नन्वत्र तृतीयलोचनाभिनयासंभवानृत्तवैकल्यप्रसञ्जनमयुक्तं तत्पिधायापि द्वाभ्यामेव लोचनाभ्यां लक्ष्याभिनयस्य सुकरत्वादिति चेन्मैवम् । द्विलोचनस्यैकस्मिंल्लोचने विकलेऽन्येनाभिनयवैकल्यवत्त्रिलोचनस्यापि तथात्वोपपत्तेः । तस्मादुक्तं दृगभिनयवैकल्यप्रयुक्तदुःखनृत्तत्वप्रसञ्जनं समञ्जसमिति संतोष्टव्यम् । अत्र त्रिपुरविजयिन इति पदेन यथा पुरविज
यिना विशिखवह्निना त्रिपुरं दुग्धम् , एवं क्रोधाग्निना नन्दवंशवत्सराक्षसं मलयकेतुं दुग्धं समर्थस्यापिं चाणक्यस्य राक्षससंजिघृक्षानुरोधात्कृच्छ्रेण कुटिलनीतिप्रयोगाभिनिवेश इति ध्वनितम् । अत्र अवन्यादीनामवनत्याद्ययोगेऽपि योगकल्पनात्संबन्धातिशयोक्तिरलंकारः ‘संबन्धातिशयोक्तिः स्यादयोगे योगकल्पनम्’ इति तल्लक्षणात् । त्रिपुरविजयिन इति साभिप्रायविशेषणात्परिकरालंकारश्च । ताभ्यां कौटिल्यनीतिरूपवस्तुध्वनिः ॥ २ ॥ अनयैव रीत्या गणपतिस्तुतिपरमस्मदीयं पद्यम्---
‘शेषाहेः फणभङ्गभीरुरवनौ मन्दं निधत्ते पदं
चीत्कारं जगदण्डसंपुटभिदाभीत्या विधत्ते मनाक् ।
नोड्डीयेत जगज्जवादिति शनैः कर्णाञ्चलं दोलय-
त्येवं योऽखिललोकरक्षणचणः पायाद्गणेशः स वः ॥'
अत्र पूर्वनान्दीपद्ये--
‘नान्दीपद्येऽभिधातव्यं चन्द्रनामेति शासनात् ।
इन्दुरित्यमृतं बीजमायुःप्रदमुदीरितम् ॥
सनामा सूचितस्तेन चन्द्रगुप्तोऽपि नायकः ॥
लक्ष्मीकृन्मगणश्चोक्तस्तल्लक्ष्मीस्थैर्यसूचक: ॥
नान्दीपद्येषु कुर्वीत मनाक्काव्यार्थसूचनम् ।
इति शस्त्रात्कविः किंचिद्वस्त्वेवं समसूसुचत् ॥
शृङ्गारो वाथवा वीरो मुख्यः स्यान्नाटके रसः ।
करुणाद्भुतहासाद्यास्तयोरङ्गतया मताः ॥
वीरो रसः प्रधानं स्यान्मुद्राराक्षसनाटके ।
अत्यद्भुतकरी शाठ्यनीतिरत्राङ्गमिष्यते ॥
नीतिर्द्विधेरिता धर्मशाठ्यप्राधान्यभेदतः ।
धर्मशाठ्ये संदधतो द्विविधा सा यथायथम् ॥
आद्या युधिष्ठिरादिभ्यो विदुरादिभिरीरिता ।
अन्योक्ता धृतराष्ट्राय दुर्दान्तैः कणिकादिभिः ॥
अत्यद्भुतविधादत्र संविधानान्महाकविः।
प्रपञ्चयति चाणक्यमुखेन कुटिलं नयम् ॥
दण्डनीतिर्विनयनाल्लोकस्थितिविधायिनी ।
ऐशी तनुर्द्विघा सा स्याच्छिवा घोरा विभेदतः ॥
।
शिवा धर्मानुविद्धा स्याद्धोरा कौटिल्यगर्भिता ।
साध्वाचारः साधुनेति न्यायाद्योज्या द्वयोर्दूयोः ॥
उमा सत्वप्रधानत्वादृजुनीतितयेष्यते ।
गङ्गा कुटिलगामित्वात्कुटिला नीतिरिष्यते ॥
तां धर्मनीतेर्निह्नुत्य प्रपञ्चयितुमुत्सुकः ।
चाणक्योऽद्भुतधीरत्र विभुशब्देन सूचितः ॥
आधारवशतो दुःखनृत्तमित्युत्तरेण च ।
पद्येन ध्वनितं कृच्छ्राच्छाठ्यनीतिप्रकल्पनम् ॥
आधारो राक्षसो मौर्यराज्यनिर्वाहकत्वतः ।
तत्संजिघृक्षयाधत्त कौटिल्यः कुटिलं नयम् ॥
कलौ पापिनि कौटिल्यनीतिः सद्यःफलप्रदा ।
इत्यभिप्रेत्य कौटिल्यस्तामेवात्र प्रयुक्तवान् ॥
इत्याधारानुरोधादित्युक्त्या राक्षसरक्षणम् ।
यत्नाद्विधेयं ध्वनितं क्रुद्धान्मलयकेतुतः ॥
भागुरायणवाक्येन तदेतत्स्फुटयिष्यते ।
रक्षणीया राक्षसस्य प्राणा इत्यादिना पुरः ॥
सचिवायत्तसिद्धित्वात्पौरुषं स्वमदर्शयन् ।
गभीरात्मा चन्द्रगुप्तो धीरोदात्तोऽत्र नायकः ॥
तद्राज्याङ्गधुरं वोढुं धृतिमान्राक्षसोऽर्हति ।
तत्संग्रहोऽत एवात्र साध्यो नीतिस्तु साधनम् ॥'
एवमत्रार्थत इन्दुः शाठ्यमिति शब्दतश्च मनाक्काव्यार्थो ध्वनितः ।
‘उदीरितरूयम्बकार्यैर्नान्दीपद्यध्वनिः शुभः ।
स एष ढुण्ढिनाकारि कारिकाडिण्डिमैः स्फुटः ॥'
अथ नाटकादिलक्षणानि निरूप्यन्ते –
‘रूप्यतेऽभिनयैर्यत्र वस्तु तद्रूपकं विदुः।
नाटकाद्यैर्दशविधं तदित्यन्यत्र विस्तरः ॥'
तदुक्तं दशरूपकें---
‘नाटकं सप्रकरणं भाण: प्रहसनं डिमः ।
व्यायोगसमवाकारौ वीथ्यङ्केहामृगा इति ॥'
एतेषां लक्षणानि विस्तरभयान्नेहोच्यन्ते । अथैषां सामग्री निरूप्यते । तत्र पञ्चसंधयः-- ‘मुखं प्रतिमुखं गर्भः सविमर्शा निबर्हणम्’ इति । संधिर्नाम एकेन प्रयोजनेनान्वितानां कथांशानामवान्तरप्रयोजनसंबन्धः । तत्रारम्भबीजसंबन्धो मुखसंधिः । यत्रबिन्दुसंबन्धः प्रतिमुखसंधिः । प्राप्त्याशापताकयोः संबन्धो गर्भसंधिः। नियताप्तिप्रकर्षसंबन्धो विमर्शसंधिः । फलागमकार्ययोः संबन्धो निबर्हणसंधिः ।
'बीजबिन्दुपताकाख्यप्रकरीकार्यलक्षणाः ।
आरम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिफलागमाः॥
अर्थप्रकृतयः पञ्च पञ्चावस्थासमन्विताः ।
यथासंख्येन जायन्ते मुखाद्याः पञ्चसंधयः ॥' इति ॥
अर्थप्रकृतयः कार्यसिद्धिहेतवः बीजादयः पञ्चारम्भादिपञ्चावस्थासमन्विताः सन्तः यथासंख्यं मुखाद्याः पञ्चसंधयो जायन्त इत्यर्थः।"
आरम्भादीनां लक्षणं निरूपितं दशरूपके–
‘औत्सुक्यमात्रमारम्भः फललाभाय भूयसे ।
प्रयत्नस्तु तदप्राप्तौ व्यापारोऽतित्वरान्वितः ।
उपायापायशङ्काभ्यां प्राप्त्याशा प्राप्तिसंभवः ।
अपायाभावत: प्राप्तिर्नियताप्तिः सुनिश्चिता ।
समग्रफलसंपत्तिः फलयोग उदाहृतः ॥'
अथ बीजादिपञ्चकं निरूप्यते--
स्तोकोद्दिष्टः कार्यहेतुर्बीजं विस्तार्यनेकधा ।
अवान्तरार्थविच्छेदे बिन्दुरच्छेदकारणम् ॥
प्रतिपाद्यकथाङ्गं स्यात्पताका व्यापिनी कथा ।
अव्यापिनी प्रकरिक कार्यं निर्वाहकृत्फले ।’
इति लक्षणसंग्रहः ॥
अथ नान्दीस्वरूपं निरूप्यते--
‘अर्थतः शब्दतो वापि मनाक्काव्यार्थसूचनम्
यत्राष्टभिर्द्वादशभिरष्टादशभिरेव वा ।
द्वाविंशत्या पदैर्वापि सा नान्दी परिकीर्तिता ॥'
नाटकादिरूपकाणामादौ विहितं पद्यं नान्दीत्युच्यते । कैश्चिन्नान्द्यां पदनियमो नाभ्युपमन्यते । अतोऽत्र नाटके पदनियमो नादृतः । यद्वा---पदशब्दः पादवचनः । तथा च पद्यद्वयेनाष्टपदा नान्दी कृतेति ज्ञेयम् । अत्र नाटके वीरो रसः। अतिगहनकौटिल्यनीतिरूपोऽद्भुतरसः प्रधानमङ्गम् । अन्ये शृङ्गारकरुणादयो यथायथं द्रष्टव्याः । धीरोदात्तो नायकः। प्रख्यातमितिवृत्तम् । ‘इतिहासनिबन्धनं प्रख्यातम्’ इति लक्षणात् । चाणक्यकृतस्य नन्दवंशोद्धरणस्य चन्द्रगुप्ताभिषेकस्य च विष्णुपुराण-बृहत्कथा–कामन्दकादिषु संक्षेपेणोक्तत्वात् ।
विष्णुपुराणे-- ‘नव चैतान्नन्दान्कौटिल्यो ब्राह्मणः समुद्धरिष्यति । कौटिल्य एव चन्द्रगुप्तं राज्येऽभिषेक्ष्यति । अतःपरं शूद्राः पृथिवीं भोक्ष्यन्ति ॥' इति ।
बृहत्कथायाम्--
‘चाणक्यनाम्ना तेनाथ शकटारगृहे रहः।
कृत्यां विधाय सप्ताहात्सपुत्रो निहतो नृपः ॥
शकटारः क्षपणकलिङ्गधारी चाणक्यमित्रं इन्दुशर्मा ।
‘योगानन्दे यशःशेषे पूर्वनन्दसुतस्ततः।
चन्द्रगुप्तः कृतो राज्ये चाणक्येन महौजसा ॥
कामान्दके--
वंशे विशालवंशानामृषीणामिव भूयसाम् ।
अप्रतिग्राहकाणां यो बभूव भुवि विश्रुतः ।
जातवेदा इवार्चिष्मान्वेदान्वेदविदां वरः।
योऽधीतवान्सुचतुरश्चतुरोऽप्येकवेदवत् ।
यस्याभिचारवज्रेण वज्रज्वलनतेजसः ।
पपात मूलतः श्रीमान्सुपर्वा नन्दपर्वतः ॥
एकाकी मन्त्रशक्त्या यः शक्तः शक्तिधरोपमः ।
आजहार नृचन्द्राय चन्द्रगुप्ताय मेदिनीम् ॥
नीतिशास्त्रामृतं धीमानर्थशास्त्रमहोदधेः ।
य उद्दध्रे नमस्तस्मै विष्णुगुप्ताय वेधसे' ॥ इति ॥
( नान्द्यन्ते )
सूत्रधारः—१अलमतिप्रसङ्गेन। आज्ञापितोऽस्मि परिषदा यथाद्य त्वया २सामन्तवटेश्वरदत्तपौत्रस्य महाराजभास्करदत्तसूनोः कवेर्विशाखद३त्तस्य कृतिरभिनवं मुद्राराक्षसं नाम नाटकं नाटयितव्यमिति। यत्सत्यं काव्यविशेषवेदिन्यां परिषदि प्रयुञ्जानस्य ममापि सु४महान्परितोषः ५प्रादुर्भवति । कुतः।
चीयते बालिशस्यापि स६त्क्षेत्रपतिता कृषिः।
न शा७लेः स्तम्बकरिता वप्तुर्गुणमपेक्षते ॥ ३॥
नान्द्यनन्तरप्रविष्टेन सूत्रधारेण रङ्गप्रसादनपुरःसरं मृदुमधुरपदैः पद्यैः भारतीवृत्त्याश्रयणेन काव्यार्थः सूचनीयः । तदुक्तम्--
‘रङ्गं प्रसाद्य मधुरैः श्र्लोकैः काव्यार्थसूचकैः ।
ऋतुं कंचिदुपादाय भारतीं वृत्तिमाश्रयेत् ।' इति ।
तदेतदाह--अलमिति । परिषदा संदिष्टार्थस्य क्षिप्रं कर्तव्यत्वाद्वाचामतिप्रसङ्गो वारणीय इत्यर्थः । 'अलं भूषणपर्याप्तिशक्तिवारणवाचकम्' इत्यमरः । यत्सत्यमिति संघातो ध्रुवमित्यर्थे। अत्र भारतीवृत्तेरङ्गं परिषदभिमुखीकरणफला कविकाव्यनटादीनां प्रशंसारूपा प्ररोचना कृता । तथाहि--सामन्तवटेश्वरेति महाकुलप्रसूतत्वकथनेन कविप्रशंसा । काव्यविशेषवेदिन्यमिति काव्यपरिषदोः प्रशंसा ॥
बालिशस्येति । स्वस्य बालिशकृषीवलदृष्टान्ताद्विनयप्रदर्शनेनात्मश्र्ला-
1 R, has अलमलमति &c; for प्रसङ्गेन P. and H. have विस्तरेण; (also the Bengal commentary edition). २ Om. in B.E; for वटेश्वर M. has वत्सेश्वर; स्य in पौत्रस्य om.in P. For भास्करदत्त, the reading of H., all MSS. except P & K read पदभाक्पृथु,, P. and Bengal commentary edition, only पृथु, and K. पदभाक्पृथकू. ३ For दत्तस्य E. B. and the Nagpur MSS, read देवस्थ; R, reads कवेः after, not before विशाख दत्तस्य; for अभिनवं P. has अपूर्वे; B. E. and the Nagpur MSS Omit it. ४ After ममापि A.,B.,E. and N. add चेतसि; the Bengal commentary edition omits it. A. omits सु in सुमहान् ५ For प्रादुर्भवति P. has प्रादुर्भ चिप्यति; B.om. कुतः. ६ For सत् K. A. M. R. have सु. ७ For शालेः M. reads शालि and all MSS. except B. R. P. read शाले. For' अपेक्षते E. reads अवेक्षते. तद्यावदिदानीं गृहं ग१त्वा गृहजनेन सह संगीतकमनुतिष्ठामि२ ।
घापराङ्मुखत्वरूपमहागुणकथनान्नटस्तुतिः । बालिशस्य बीजावापानभिज्ञस्यापि सुक्षेत्रपतिता कृषिः कर्षणम् । कृषिर्लक्षणया तत्संबन्धि बीजमित्यर्थः । चीयते उपचिता अभिवृद्धा भवति । शालेः एकस्य शाल्यङ्कुरस्य स्तम्बकरिता सुक्षेत्रगुणकृतनिबिडीभवनशीलता वप्तुः बीजावापकर्तु: गुणं दक्षत्वादिकं नापेक्षते । किंतु स्वयमेव भूसारगुणेनोपचिता भवतीत्यर्थः। अत्र सुक्षेत्रदृष्टान्तोऽपि परिषत्प्रशंसैव। स्तम्बं स्तोमं करोतीति स्तम्बकरिः । ‘स्तम्बशकृतोरिन् । व्रीहिवत्सयोरिति वक्तव्यम्’ इत्यनुशासनात्स्तम्बशब्दे उपपदे कृञ इन्प्रत्ययः ॥ ३ ॥ अनुतिष्टामीति । अनुष्ठास्यामीत्यर्थः । 'यावत्पुरानिपातयोः' इति लट् । इदमामुखम् । तदुक्तम्-
‘सूत्रधारो नटीं ब्रूते मारिषं वा विदूषकम्।
स्वकार्यप्रस्तुताक्षेपिचित्रोक्त्या यत्तदासुखम् ॥
प्रस्तावना वा तत्र स्यात्कथोद्धातः प्रवृत्तकम् ।
प्रयोगातिशयश्चेति त्रीण्यङ्गान्यामुखस्य हि ॥' इति ।
एषामङ्गानां स्वरूपं निरूपितं दशरूपके-
‘स्वेतिवृत्तसमं वाक्यमर्थं वा यन्न सूत्रिणः ।
गृहीत्वा प्रविशेत्पात्रं कथोद्धातो द्विधैव सः ॥
प्रस्तूयमानपात्रस्य गुणवर्णनया स्वतः ।
प्रविशेत्सूचितं पात्रं यत्र तत्स्यात्प्रवृत्तकम् ॥
एषोऽयमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगतः ।
पात्रप्रवेशो यत्रायं प्रयोगातिशयो मतः ॥'इति ।
‘वीथ्यङ्गान्यानमुखाङ्गत्वादुच्यन्तेऽत्र स्वभावतः ।
उद्धात्यकावलगिते प्रपञ्चत्रिगते छलम् ॥
वाक्केल्यधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके ।
असत्प्रलापव्याहारमृदवानि त्रयोदश ॥' इति ।
१ गत्वा गृहिणीमाहूय in all MSS except M. P. R, २ N. reads संगीतमनु°. For ॰मि, A. K. M. R, have °मीति. From इमे to प्रविश्यावलोक्य च om.in M. एषां लक्षणानि –‘गूढ़ार्थपदपर्यायमालारूपेण प्रश्नोन्तरमालारूपेण च द्विविधमुद्धात्यकम् । अवलगितमपि द्विविधम् --अन्यकार्यछझनान्यकार्यकरणम्, अन्यकार्यप्रसङ्गात्प्रकृतकार्यसिद्धिः’ इति । असद्भूतं मिथःस्तोत्रं प्रपञ्चः । पूर्वरङ्गे नटादिभिः साम्यादनेकार्थप्रयोजनं त्रिगतम् । प्रियसदृशैर्वाक्यैरप्रियैर्लोभनं छलम् । साकाङ्क्षस्य वाक्यस्य निवर्तनमुक्तिप्रत्युक्तिर्वा वाक्केलिः । स्पर्धयान्योन्यवाक्याधिक्यमधिबलम् । सहसोदितं प्रस्तुतविरोधि गण्डम् । रसावेशादुक्तान्यथाव्याख्यानमवस्यन्दित्तम् । सोपहासनिगूढ़ार्थप्रहेलिका नालिका । प्रहेलिकावहेलनवचनम् । असंब- द्धकथाप्रायः प्रलापोऽसत्प्रलापः । अन्यार्थं हास्यप्रलोभनकरं वचनं व्याहारः । दोषाणां गुणवत्प्रतिपादनं मृदवमिति । एषां यथासंभवं कतिचित्प्रस्तावनायां प्रयोक्तव्यानि । अत्र अये तत्किमिदमि त्यादिना गृहकृत्यप्रसङ्गेन कूरग्रहः स केतुरिति प्रस्तावनारूपकार्यसिद्धेः अवलगनावलगितं नाम आमुखाङ्गम् ।
वहति जलमिति स्वभावोक्तिरलंकार: ॥ ४ ॥
( प्रविश्य )
नटी-अ[९]ज्ज, इअह्मि । अण्णाणिओएण मं अज्जो अणुगेह्णदु (क)
( क ) आर्य, इयमस्मि । आज्ञानियोगेन मामार्योऽनुगृह्णातु । नटी-अज्ज, इअह्मि । अण्णाणिओएण मं अज्जो अणुगेह्णदु (क)
गुणवत्युपायेत्यार्या अल्पसमासा ऋजुपदो भारती वृत्तिः । अत्र भार्याविषये सौशील्यगृहकृत्यदक्षत्वादयो गुणा उपायाश्च । नीतिविषये गुणाः संधिविग्रहादयः षट् सामादय उपायाश्चत्वारः। विहितकार्योपदेष्टृत्वात्कार्याचार्यत्वमुभयत्र समम् । गार्हस्थ्यस्थितिहेतुत्रिवर्गसाधकत्वं पत्न्याः श्रुतिस्मृतिषु प्रसिद्धम् । नीतिविषये 'क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गो नीतिवेदिनाम्’ इति उक्तलक्षणत्रिवर्गो राज्यस्थितिहेतुः । अत्र ‘ऋतुं कंचिदुपादय भारतीं वृत्तिमाश्रयेत्’ इति वचनात्तृतीयाङ्के वर्णयिष्यमाणशरदृतूपादनं कृतमिति बोद्धव्यम् । तथाहि—अम्भःप्रसादादिगुणवति विजिगीषूणां सामाद्युपायनिलये तेषामेव दिग्विजयावसरप्रदायित्वेनार्थसाधिके तन्निबन्धनत्वाद्धर्मकामयोस्तत्साधिके च । एवं लोकस्थितिहेतुत्रिवर्गस्य साधिके जैत्रयात्रादिकार्याणामाचार्योऽनुकूलत्वेन प्रवर्त्तिके भोः शरद्रुतमुपेहीति विजिगीषुणा चन्द्रगुप्तेन शरदागमः प्रार्थ्यत् तन्मत्रिण चाणक्येन राक्षसातिसंधानार्थ स्वकुलविद्यनीतिरभिमुखीक्रियत इति च ध्वनितम् । उपायनिलये इत्यत्र निलीयतेऽत्रेति योगेन निलयशब्दो विशेष्यनिघ्नः। शरदृतोर्विजययात्रानुकूलत्वम् ‘सरितः कुर्वती गाधाः पथश्चाश्यानकर्दमान् । यात्रायै नोदयामास तं शक्तेः प्रथमं शरत् ॥’ इत्यादि सर्वैर्महाकविभिः बहुशः प्रपञ्चीतम्। अत्र श्लेषोऽलंकारः——‘नानार्थसंश्रयः श्लेषो वर्ण्यावर्ण्योभयास्पदः’ इति तल्लक्षणात् । अत्रासद्भूतं भार्यास्तोत्रं प्रपञ्चः। साम्यादनेकार्थप्रयोजनं त्रिगतं चामुखाङ्गं त्रिष्वनुगतत्वादन्वर्थम् ॥ ५ ॥
सूत्रधारः-आ[१०]र्ये, तिष्ठतु तावदाज्ञानियोगः। कथय किमद्य भवत्या तं[११]त्रभवतां ब्राह्मणानामुपनिमन्त्रणेन कुटुम्बकमनुगृहीतमभिमता वा भवनमतिथयः सं[१२]प्राप्ता यत एष पाकविशेषारम्भः ।
नटी-अ[१३]ज्ज आमन्तिदा मए भअवन्तो ब्रह्मणा । ( क )
सूत्रधारः-क[१४]थय कस्मिन्निमित्ते
नटी उ[१५]वरज्जदि किल भअवं चन्दो त्ति।( ख )
सूत्रधारः--, आ[१६]र्ये क एवमाह ।
नटी-ए[१७]वं खु णअरवासी जणो मन्तेदि । ( ग )
( क ' ) आर्य, आमन्त्रिता मया भगवन्तो ब्राह्मणाः ।
( ख ) उपरज्यते किल भगवान् चन्द्र इति ।
( ग ) एवं खलु नगरवासी जनो मन्त्रयते ।
आर्ये तिष्ठत्विति । इयं साकाङ्कस्य वाक्यस्य निवर्तनरूपा वाक्केलिः। कथयेत्यादि । इदमन्यार्थं पाकक्रियासाफल्यार्थे कुटुम्बकमनुगृहीतमिति प्रलोभनकरं वचनं व्याहारः ॥
कस्मिन्निति । केन निमित्तेनेत्यर्थः । सर्वासां प्रायदर्शनस्योक्तत्वात् ॥
उवरजदीति । इदं प्रियसदृशैर्वाक्यैर्विलोभनं छलम् । वक्ष्यति च विप्रलब्धासीति॥
एवमिति । अयं असंबद्धकथाप्रायः प्रलापः असम्प्रलापः ।
सूत्रधारः-आर्ये, कृतथ[१८]मोऽसि चतुःषष्ट्यब्रे ज्योतिश्शास्त्रे । तत्प्रवर्तां भ[१९]गवतो ब्राह्मणानुद्दिश्य पाकः । चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि । प[२०]श्य ।
अन्न वृथा पाकारम्भरूपदोषस्य तत्प्रवर्यतामिति गुणवत्प्रतिपादनं ध्रुव नमङ्गम् ॥
क्रूरग्रह इति । नेपथ्ये स्थितस्य चाणक्यस्येदं सहसोदितं प्रस्तुतस्य चन्द्रग्रहस्य विरोधि गण्डम्। कूरग्रहः स प्रसिद्धः केतुः राहुरित्यर्थः। उभयोरेकशरीरत्वेनाभेदव्यपदेशः। चन्द्रमसमिन्दुमिदानीमद्य पौर्णमास्यां पूऍमण्डलमभिभवितुं ग्रसितुं बलादिच्छति परंतु बुधस्य ग्रहस्य योगः संबन्ध एनं चन्द्रमसं रक्षतीति । तथा च ज्योतिःशास्त्रे व्याससंहितायां गर्गवचबन्---
|
‘ग्रहपञ्चकसंयोगं दृष्ट्ठा न ग्रहणं वदेत् । |
चाणक्यावगतार्थस्तु क्रूरो घोरः ग्रहः चन्द्रगुप्ताभिभवं प्रति आग्रहो यस्य स क्रूरग्रहो राक्षसः केतुना मलयकेतुना सहितः सकेतुः भीमो भीमसेन इतिवत् । चन्द्रं असंपूर्णमण्डलमिति छेदः।चन्द्र चन्द्रगुप्तमिदानीमसंपूर्णमण्डलमवशीकृतसर्वराष्ट्रमद्याष्यरूढमूलमिति यावत्। बलान्महता म्लेच्छबलेनाभिभवितुं पराभवितुमिच्छतीति। एनं तु बुधस्य नयज्ञस्य चाणक्यस्य योग उपायो रक्षतीति प्रस्तावनार्थः। प्रस्तावना वा तत्र स्यात्कथोद्धातप्रवर्तिका, इति लक्षणात् इयं प्रस्तावना । अत्र वाशब्दस्य समुच्चयार्थत्वात् आमुखप्रस्तावनयोः समुचयः कृत इति बोध्यम् । अत्र मुद्रानामालंकारः । ‘सूच्यार्थसूचनं मुद्रा प्रकृतार्थपरैः पदैः’ इति लक्षणात् ॥ ६ ॥
( नेपथ्ये )
[२३]आः, क एष मयि स्थिते-
सूत्रधारः-----
र[२४]क्षत्येनं तु बुधयोगः ॥ ६ ॥
नटी , अ[२५]ज्ज को उण एसो धरणीगोअरो भविअ चन्दं ग हाभिजो[२६]आदो रकिखतुं इच्छदि । ( क )
सूत्रधारः—[२७]आर्ये, यत्सत्यं मयापि नोपलक्षितः। भवतु । भूयोऽभियुक्तः ख़रव्यक्तिमुप[२८]लप्स्ये । ( ‘क्रूरग्रहः-' इत्यादि पुनस्तदेव पठति ।)
( नेप[२९]थ्ये )
( क ) आर्यकः पुनरेष धरणीगोचरो भूत्वा चंद्र ग्रहाभियोगाद्रक्षितु मिच्छति ।
|
अज्ज इति । इदं सोपहासं निगूढ़ार्थप्रहेलिका नालिका । |
( नंटी भयं ना[३२]टयति । )
सूत्रधारः -----
कौटल्य इति । चन्द्रस्य ग्रहणमिति श्रुतेः श्रवणात्सनाम्नः समाननाम कस्य मौर्येन्दोश्चन्द्रगुप्तस्य द्विषभियोगः द्विषता मलयकेतुनाभियोगो निरोधः। अभिषेणनमिति यावत् । इत्यवैति एवं जानातीत्यर्थः ॥ ७ ॥ अत्र सनाम्नो मौर्येन्दोः द्विषभियोग इत्यवैतीति रसावेशादुक्तान्यथाव्याख्यानमवस्यन्दितं नामामुखाङ्गम् । गूढ़ार्थपपर्यायमालारूपं प्रश्नोत्तरमालारूपं च द्विविधमप्युद्धायकं नामद्यमङ्गमाचे नान्दीपचे कृतमामुखाङ्गस्वेन संग्राह्यम् । नान्दीपद्यस्याप्यासुखम्राक्कालिकत्वेनामुखान्तर्भूतत्वस्याप्युचितत्वात् । यदि नान्दी आमुखबहिर्भूतैवेत्याग्रहस्तर्हि कूरग्रहः सकेतुरित्यचैत्र गूढ़ार्थपपर्यायरूपसुद्धात्थकं बोध्यम्। अत्र रक्षत्येनं तु बुधयोग इति “स्वेतिवृत्तसमं वाक्यमर्थं वा यत्र सूत्रिण’ इति लक्षणात्कथोद्धतः । येन क्रधाझी प्रसभमहि नन्दवंश इति प्रस्तूयमानकार्यस्य गुणवर्णनया स्वत इति लक्षणसत्त्वात्प्रवृत्तकम् । स एष इति पद्भ्यां ‘एषोऽयमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगत’ इति लक्षणस्य च सर्वात्प्रयोगातिशयश्चेति त्रीण्यङ्गानि प्रस्तावनाया उक्तानि । इति वीथ्यर्द्धत्रयोदशभिः स्याद्वैश्च त्रिभिः सहिता षोडशाङ्गा प्रस्तावना निरूपिता । अत्र प्रथमाझे
|
’ वृत्तवर्तिष्यमाणानां कथांशानां निदर्शकः । |
इत्युक्तलक्षणो विष्कम्भो न कृतः । प्रस्तावनयैव क्रोधाग्नौ प्रसभमहि नन्दवंश 'इति वृत्तकथांशस्य मौर्येन्दोः द्विषदभियोग इति वर्तिष्यमाणक-
त[३५]दित आवां गच्छावः ।( इति निष्क्रान्तौ । )
( प्रस्तावना । )
( ततः प्रविशति मुक्तां शिखां प[३६]रामृशंश्चाक्य: ।)
चाणक्यः-कथ[३७]य । क एष मयि स्थिते चन्द्रगुप्तमभिभवितु मिच्छति । प[३८]श्य ।
थांशस्य च निदर्शनात् । यद्वा ‘अन्तर्जवनिकान्तस्थैश्चूलिकार्थस्य सूचना इति लक्ष्णान्नॅपथ्यगतेनॅव चाणक्येन नाटकीयार्थस्य सूचनात् प्रस्तावनान्तर्गतैव चूलिका कृतेति बोध्यम् । अथ प्रकृते नाटके मुखसंधिरारभ्यते ।
संधेः सामान्यलक्षणानि दशरूपके–‘अवान्तरार्थसंबन्धः संधिरेकान्वये सति’ इति । एकेन प्रयोजनेनान्वितानां कथांशानां अवान्तरप्रयोजनेन संवन्धः संधिः । तत्रारम्भबीजसंबन्धो मुखसंधिः।
|
‘यत्र वीजसमुत्पत्तिर्नानार्थरससंभवा । |
इति मुखसंधिलक्षणम् ।
ततः प्रविशति इत्यादिसंदर्भो मुखसंधिः। मौर्यलक्ष्मीस्थैर्यहेतुराक्षससंग्रहरूपमुख्यप्रयोजनार्थायाश्चाणक्योपायविचारकथाया अनुकूलदैवकृतराक्षसमुद्रालाभाद्यवान्तरप्रयोजनेन सह संबन्धस्य सामान्यलक्षणस्यारम्भवीजसंबन्धस्य च वक्ष्यमाणविशेषलक्षणस्य वक्ष्यमाणाया बीजसमुत्पत्तेश्च सत्त्वात् ।
मुक्तां शिखामिति । नन्दकुलवधप्रतिज्ञावसरे मुक्ता शिखा न बद्धा चन्द्रगुप्तलक्ष्मीस्थैर्यंस्याद्याप्यनिष्पन्नत्वात् । अत्र सिंहवदतिक्रूरमपि मां परिभूय मया महता संरम्भेण साधितां मौर्यलक्ष्मीं राक्षसो हर्तुमिच्छतीति
|
आस्वादितद्विरदशोणितशोणशोभां |
अपि च ।
रूपकातिशयोक्त्या ध्वनितम्। ‘रूपकातिशयोक्तिः स्यान्निगीर्याध्यवसानतः’ इति लक्षणात् । को नामेति राक्षसस्य साहसिकत्वदु:साध्यसाधकत्वादयो गुणाः सूचिताः। हरेदंष्ट्रामिति मौर्यश्रियो दुरुद्धरत्वं सूचितम् । आस्वादितेति अचिरकृतनन्दवंशवधरोषोऽद्यापि न शान्त इति सूचितम् । संध्यारुणचन्द्रकलादृष्टान्तेन मौर्यश्रीरभिनवा वर्धिष्णुविश्वाभिनन्वेति च सूचितम्। जृम्भाविदारितमुखस्येति स्वयास्मिन्विषयेऽतिजाग्रत्ता ध्वनिता। स्फुरन्तीमिति समग्राङ्गतया लक्ष्म्या वैरिदुःसाध्यत्वमुक्तम् । एवं जाग्रतोऽपि मम पौरुषं परिभूय अवज्ञाय मौर्यलक्ष्मीं हतुं यतत इत्यहोऽतिशुरो दण्डनीतिपारदृश्वा स्वामिकार्यधुर्यो राक्षसोऽवश्यं संग्राहं इति चणक्यौत्सुक्यमात्ररूपा बीजस्यारम्भावस्थार्थत: सूचिता । चन्द्रगुप्तलक्ष्मीस्थैर्यफलकस्य राक्षससंग्रहरूपकार्यस्य हेतुरनुकूलदैवश्चाणक्यनीतिप्रयोगो बीजम् । यथा रत्नावल्यां वत्सराजस्य सागरिकाप्राप्तिहेतुरनुकूलदैवो यौगंधरायणोद्योगः । यथा वा वेणीसंहारे द्रौपदीकेशसंयमनहेतुर्भामक्रोधोपचितो युधिष्ठिरोत्साहो बीजम् । तच्च बीजं महाकार्यचान्तरकार्यभेदादनेकप्रकारमित्यनैकधा विस्तारीत्युक्तम् । राक्षससंग्रहश्च मलयकेतुनिश्रहं विना न घटत इति निग्रहोऽष्यवान्तरप्रयोजनत्वेन सूचनीयः ॥ ८ ॥
तदेतदाह-नन्देति । नैल्यकौटिल्यगुणेन कालभुजगीधूमळतात्वेन नि
( प्रविश्य )
शिष्यः—उपाघ्याय, आज्ञापय ।
चाणक्यः-वत्स, उपवेष्टुमिच्छामि ।
शिष्यः--[४६]उपाध्याय, नन्वियं संनिहितवेत्रासनैव द्वारप्रकोष्ठशाला । त[४७]दस्यामुपवेष्टुमहेत्युपाध्यायः ।
चाणक्यः-वत्स, का[४८]र्याभिनियोग एवास्सान्व्याकुलयति
रूपणम् । वेध्यो मलयकेतुरित्यर्थः । मलयकेतुनिग्रहं विना शिखां न , बघ्रामीति पद्यस्य निष्कृष्टोऽर्थः ॥९॥
इममेव संरम्भं वीररसेनोपोद्वलयति-उल्ल्ड्डयन्नित्ति । सम मदीयस्य समुज्वलतः प्रदीप्तस्य नन्दकुलवनंदाहकवह्निरूपस्य कोपस्य प्रतापमुग्रत्त्वं ज्वालां चोल्लङ्घयन् । अतिक्रमिष्यन्नित्यर्थः। कः मलयकेतुःपरात्मनःपरिमाणं तारतम्यं तद्विवेकशून्यः शालभेन विधिना दहनज्वालापतयालुशलभरीत्या विनाशं लभताम् । अत्र पद्यद्वयेऽनुभयताद्रूप्यरूपकालंकारः।‘विषय्यभेदतद्रूद्यं रञ्जनं विषयस्य यत् । रूपकं तु त्रिधाधिक्यन्यूनत्वानुभयोक्तिभिः ।' इति लक्षणात् ॥ १० ॥
कार्यसंरम्भवैयद्रयेण द्विरुक्तिः---शार्ङ्गरवेति ॥
वत्सेति । इदमुपालम्भगर्भवचनम् । अधुनाप्यासनं त्वया न सज्जी कृतमेत्याशयः ॥
वत्स, कार्याभिनियोग इति । कार्य राक्षससंग्रहं प्रति अभिनि-
न पुनरुपाध्यायसहभूः शिष्यजने दुःशीलता। (नाट्येनोपविश्यात्मगतम् ।) कथं प्रकाशतां गतोऽयंमर्थः पौरेषु यथा किल नन्दकुलविनाशजनित[४९]रोषो राक्षसः पितृवधामष्रितेन सकलनन्दराज्यपरिपणनप्रोत्साहितेन पर्वतकपुत्रेण मलयकेतुना [५०]सह संधाय तदुपगृहीतेन च महता [५१]म्लेच्छराजबलेन परिवृतो वृषलमभियोक्तुमुद्यत इति । ( विचिन्त्य ।) अथवा येन मया सर्वलोकप्रकाशनन्दवंशवधं प्रतिज्ञाय निस्तीर्णा दुस्तरा प्रतिज्ञासरित्सोऽहमिदानीं प्रकाशीभवन्तम[५२]प्येनमर्थं समर्थः प्रशमयितुम् । कुतः।
योगोऽभिनिवेशः एवं त्वदुपालम्भकत्वेनास्मान्व्याकुलयति । न पुनरुपाध्यायसहभूरूपाध्यायत्वव्याप्येत्यर्थः। शिष्यजने विषये दुःशीलता उपालम्भनशीलता । अल्पेऽप्यपराधे शिष्यजनं प्रति उपालम्भनमुपाध्यायानां सहजो दोप इत्यर्थः । त्वं तु सेवायामत्यन्तं समवहितोऽसि कार्यव्यग्रत्वादहं त्वामुपालब्धवानस्मीत्यर्थः । अत्र कार्याभिनियोग इत्यनेनानिर्वाहणाद्विन्द्वादिरूपेणानेकधा विस्तारिणः कार्यहेतोश्चाणक्योद्योगस्य बीजस्य स्तोकोद्देशः कृत इति बोध्यम् । अथास्य संघेरङ्गान्युच्यन्ते~~ ‘अङ्गानि द्वादशैतस्य बीजारम्भसमन्वयात् ।’ बीजारम्भानुगुण्येन मुखसंधेरङ्गानि प्रयोक्तव्यानि
|
‘उपक्षेपः परिकरः परिन्यासो विलोभनम् । |
कथमित्यादि । अयमाशयः--पुरं सार्वं नन्दुमौलबलाक्रान्तं प्रकृतयश्च सर्वा नन्दकुलामात्ये राक्षसेऽनुरक्ताः । अतस्तदुद्यममुपश्रुत्य महान्तमन्तः-
|
यस्य मम |
सिंहेनेव[५७] गजेन्द्रमद्रिशिखरात्सिंहासनात्पातितम् ॥ १२ ॥
कोपमुत्पादयेयुस्ततश्च महत्संकटमापतितं कथं कर्त्तव्यमिति चिन्ता। अथ वेति चिन्तापरिहारः। समागतमप्येनं दण्डेन निग्रहीतुं समर्थ इत्यर्थः । सामर्थ्यमेवोद्भावयति द्वाभ्याम्--श्यामीकृत्येति । अरियुवतय एव दिश इत्यादिरूपकम् । मन्त्रिद्रुमेभ्य इति । ‘क्रियया यमभिप्रैति स संप्रदानम्'इति मोहभस्मविक्षेपक्रिययाभिप्रेतानां मन्त्रिद्रुमाणां संप्रदानत्वं ‘पत्ये शेते’ इतिवत् । राक्षसवक्रनासादीन्मत्रिणः स्वमन्त्रशक्त्या मोहयित्वा प्रतिविधातुमसमर्थान् कृत्वेत्यर्थः । पौरद्विजेति । वेणुवनदाहे द्विजगणाः पक्षिगणा उड्डीय पलायन्त इति भावः । मन्त्रिण: पॉरांश्च हित्वा यत्प्रति ज्ञातं नन्दुसंहरणं तदेव मया कृतमिति स्वस्योचितकारित्वं सूचितम् । न खेदान्न निर्वेदात् । संप्रति दाह्यो वध्यो मलयकेतुः प्राप्तस्तस्मिन् क्रोधवह्निर्ज्वलिष्यतीति भावः ॥ ११ ॥
शोचन्त इति । अवशं तदानीं प्रतिकर्तुमसमर्थं तथैव यथाग्रासनतोऽहमवकृष्टस्तथैवेत्यर्थः। ते पश्यन्तीति । ईदृशो मदीयः क्रोधः सर्वलोकप्रत्यक्ष इति भावः ॥ १२ ॥
शनं उद्योगम् । अयं बीजन्यास उपक्षेपः अङ्गम् । ‘काव्यार्थस्य समुत्पन्तिरुपक्षेप इति स्मृतः । राक्षससंग्रहरूपकार्यबीजस्य स्वोद्योगस्य बीज-
सोऽहमिदानीसवसितप्रतिज्ञा[५८]भारोऽपि वृषलापेक्षया शस्त्रं धारयामि ।
अथ वा अगृहीते राक्षसे किमुत्खातं नन्दवंशस्य किं वा स्थैर्यमुत्पादितं चन्द्रगुप्तलक्ष्म्याः । (विचि[६२]न्त्य) अहो राक्षसस्य नन्दवंशे निरतिशयो भक्तिगुणः। स खलु कस्मिश्चिदपि जीवति नन्दान्वयावयवे वृषलस्य साचिव्यं ग्राहयितुं न शक्यते । [६३]तदभियोगं प्रति निरुद्योगः शक्योऽवस्थापयितुमस्माभिः । अनयैव बुद्ध्या तपोवन-
न्यासादुपक्षेपात् । शस्त्रधारणमावश्यकमित्यह-येनेति । सारं न्याय्यम्। ‘सारो बले स्थिरांशे च न्याय्ये क्लीबं वरे त्रिपु' इत्यमरः । फलं निग्रहानुग्रहरूपमभियुक्तेन निग्रहानुग्रहाभिनिवेशवता सनसा द्विषत्सुहृदोस्तुल्यं युगपद्विभक्तं विभज्य स्थापितमित्यर्थः॥ १३ ॥ सोऽहमिति पूर्वेणान्वयः। इदं बीजस्य बहुलीकरणं परिकरः।चन्द्रगुप्तलक्ष्मीस्थैर्योत्पादनहेतोर्बीजस्यावश्यकर्त्तव्यत्वेन प्रचुरीकरणाह्वितीयमङ्गम् । अहो इति । इयं बीजविपये आश्चर्यावेशः परिभावना तृतीयभङ्गम् । राक्षसभक्तिगुणविषयकाश्चर्यावेशस्य तत्संग्रहवीजविषयत्वोपपत्ते: । अहो एवं श्लाघ्यो मदीयोद्योग इति । स खल्विति । तस्य नन्दन्वयावयवस्याभियोगं प्रति प्रतिष्ठापनाभिमानं प्रति निरुद्योगो व्यवसायहीनश्चेद्वशे स्थापयितुं शक्य’ इत्यर्थः । ‘तदभियोगं प्रति निरुद्यमो वावस्थाप्येत’ इति पाठान्तरम् । वा अथवा तदभियोगं प्रति निरुद्यमो व्यवसायहीनोऽवस्थाप्येत वशीक्रियेतेत्यर्थः ।
गतोऽपि घातितस्तपस्वी नन्दवंशीयः सर्वार्थसिद्धिः। यावदसौ मलयकेतु[६४]मङ्गीकृत्यास्मदुच्छेदाय विपुलतरं प्रयत्नमुपदर्शयत्येव । (प्रत्यक्षवदाकाशे लक्ष्यं बद्धा ) साधु अमात्य राक्षस, साधु । साधु श्रोत्रिय, साधु । [६५]साधु मन्त्रिबृहस्पते, साधु । कुतः।
अत एवास्माकं त्वत्संग्र [६८]हे यत्नः कथमसौ वृषलस्य साचिव्यग्रहणेन सानु[६९]ग्रह: स्यादिति । कुतः।
अस्माभिरिति । इदं गूढबीजप्रकाशनमुद्भेद: । पूर्वं गूढतया कृतस्य बीजस्य प्रकाशनात् । यावदेवं सत्यपि नन्दान्वये समूलमुन्मूलितेऽपीत्यर्थः ।
साधुत्वमेवाह--ऐश्वर्यादिति । बहवो दुर्लभा भवानेको जगति दिप्ट्योपलब्धोऽस्माभिरित्यर्थ्:। ‘कृतिनः’ इति कचित्पाठ:। कुशला इत्यर्थः। तस्य भर्त्तु: पुन:प्रतिष्टाशयानुगच्छन्तीत्यनुषज्यते । पूर्वसुकृतासङगेन पुराकृतसंरक्षणादिसुकृताविस्मरणेनेत्यर्थः । निःसङगया संप्रति निरुपाधिकया फलाशारहितयेत्यर्थः । इदं बीजगुणवर्णनं विलोभननामाङगमू । कार्यगुणवर्णनेन कारणगुणवर्णनस्यार्थसिद्वत्वात् ॥१४॥
अत एवेति । अत्रौत्सुक्यमात्रमारम्भः स्पष्टमभिहितः ।
|
अ[७०]प्राग्नेन च कातरेण च गुणः स्याद्भत्तेन कः |
तन्मयाप्यस्मिन्वस्तुनि नशयानेन [७१]स्थीयते । यथाशक्ति क्रियते [७२]तंद्रहणं प्रति यत्नः। कथमिव । अत्र तावदृषलपर्वतकयोरन्यतर[७३]विनाशेनापि चाणक्यस्यापकृतं भवतीति विषकन्यया राक्षसेनास्माकमत्यन्तोपका[७४]रि मित्रं घातितस्तपस्वी पर्वतक इति संचारितो
अप्राज्ञेनेति । ते भृत्या नृपतेर्भूतये भवन्ति इतरे उक्तविलक्षणाः संपत्सु चापत्सु च कलत्रं कुटुम्बवत् केवलं पोष्याः । न कापि तैः स्वामिकार्यसिद्धिरिति भावः । इदं बीजगुणप्रोत्साहनं भेदः अङ्गम् । कार्यगुणैः स्वोद्योगस्य बीजस्य प्रोत्सहनादुपबृंह्णात् ॥ १५ ॥
नशयानेनेति । नशब्देन समासः। सावधानेन स्थीयत इत्यर्थः । इदं बीजसंविधानं समाधानमङ्गं बीजस्य सम्यग्विधानात् ।
लोक इति । लोका अयमेवार्थस्तथ्य इति यथा मन्येरन् यथा चास्मासु विश्वसेयुस्तदर्थम् । किंचास्यैव लोकप्रतीतस्यार्थस्याभिव्यक्तये निर्वहणसंधौ कथं राक्षसेन घातितस्तातो न चाणक्येनेत्येवं मलयकेतुं प्रत्यमुमेवार्थमभिव्यञ्जयितुं प्रत्यापयितुमित्यर्थः । भागुरायणनाम्ना स्वाप्ततमेन मलयकेतोः कृतकाप्तिकृतेन गूढ़प्रणिधिना अपवाहितः कटकान्निःसारितः । मलयकेतुरर्धराज्यप्रदानेनात्नैव स्थापितश्चेद्राक्षस उदासीनः अन्यत्र कापि गच्छेत् । अमर्षाद्वान्यं कंचिप्रवलं प्रतिपक्षमुत्थाप्य प्रत्यवतिष्ठेत नास्मद्वशमेयात् । अपवाहिते
[७५]जगति जनापवादः। लोकप्रत्ययार्थमस्यैवार्थस्याभिव्यक्तये पिता ते चाणक्येन घातित इति रहसि त्रासयित्वा भागुरायणेनापवाहितः पर्वतकपुत्रो मलयकेतुः । शक्यः खल्वेष राक्षसमतिपरिगृहीतोऽपि [७६]व्युत्तिष्ठमानः प्रज्ञया निग्रहीतुम् । न पुनरस्य निग्रहात्पर्वतकवधोत्पन्नं [७७] राक्षसस्यायशः प्रकाशीभवत्प्रमार्ष्टुमिच्छामि । प्रयुक्ताश्च स्वपक्षपरपक्षयोरनुरक्तापरक्तजनजिज्ञासया बहुविधदेशवे[७८]षभाषाचारसंचारवेदिनो नानाव्यञ्जनाः प्रणिधयः। [७९]अन्विष्यते च कुसुमपुरवासिनां नन्दामात्यसुहृदां नि[८०]पुणं प्रचारगतम् । तत्तत्कारणमुत्पाद्य कृत[८१]कृत्य-
तु मलयकेतौ प्राय एनमेव परिगृह्य प्रत्यवतिष्ठेत । तदानेनैव जनापवादेन निर्वहणे जीवसिद्धिप्रत्यायितेन राक्षसमलयकेत्वोर्विरोधं संपाद्य कार्यप्रनाड्या राक्षसो वशयितुं शक्यः स्यादिति भावः । वक्ष्यति चैतद्वनगज इव तस्मात्सोऽभ्युपायैर्विनेय इति ।
प्रज्ञयेति । प्रज्ञया निर्वहणे संपत्स्यमानयाधुनैव निग्रहीतुं शक्यः । तन्न युक्तमित्याह--न पुनरस्येति । मलयकेतुर्निगृहीतश्चेत् पर्वतकवधोऽपि मयैव कृत इति स्यात् । ततश्च राक्षसोपरि पातितमयशः परिमार्जितं स्यात्तथा सति निर्वहणे कुटिलनयेन संविधास्यमानो राक्षसमलयकेतुविरोधो न सिद्ध्येदिति भावः ।
निपुणेति । निपुणं गूढत्वेन क्रियमाणं प्रचारगतं कपटाचरणप्रकारः तत्तत्कारणं ‘स्त्रीमद्यमृगयाशीलौ’ इत्यादि तृतीयाङ्के (१७२ पृष्ठे)वक्ष्यमाण-
तामापादिताश्चन्द्रगुप्तसहोत्थायिनो भद्रभटप्रभृतयः प्रधानपुरुषाः । शत्रुप्रयुक्तानां च तीक्ष्णरसदायिनां प्र [८२]तिविधानं प्रत्यप्रमादिनः परीक्षितभक्तयः क्षितिपतिप्रत्यासन्ना: नि[८३]योजितास्तत्राप्तपुरुषाः । अस्ति चास्माकं सहा[८४]ध्यायि मित्रमिन्दुशर्मा नाम ब्राह्मणः । स चौ[८५]शनस्यां दंडनीत्यां चतुःषष्ट्यङ्गे ज्योति:शास्त्रे च परं प्रावीण्यमुपगतः । [८६]स मया क्षपणकलिङ्गधारी नन्दवंशवधप्रतिज्ञानन्तरमेव कुसुमपुरमुपनीय [८७]सर्वनन्दामात्यैः सह सख्यं ग्राहितो विशेषतश्च तस्मिन्रा[८८]क्षस: समुत्पन्नविश्रम्भः। त[८९]देनेदानीं महत्प्रयोजनमनुष्ठेयं भविष्यति । [९०]तिष्वस्मास्वारोपितराज्यतन्त्रभारः सततमुदास्ते । अथ वा
मुत्पाद्य इतो निःसार्य मलयकेतुना सह संधाय कृतकृत्यतां ‘एते वयं देवस्य कार्येऽवहिता: स्म:’ इत्येवंरूपां(१७२ पृष्टे)वक्ष्यमाणां आपादिता: सहोत्थायिनो बाल्यात्प्रभुति स्वसमानतया दानमानादिभिर्वर्धिता इत्यर्थः । इदानीं कार्यनिर्वहणप्रसङ्गसमय इत्यर्थः । ‘यथाशक्ति क्रियते’ इत्यारभ्य 'भविष्यति’इत्यन्तं बीजानुगुणप्रस्तुतकार्यारम्भः करणम् । अत्रैव करणे । अत्र तावत्' वृषल’ इत्यारभ्य 'प्रमार्ष्टुमिच्छामि’ इत्यन्त: संदर्भः बीजानुकूलसंघटनप्रयोजनविचारो युक्तिः । ‘शत्रुप्रयुक्तानाम्’ इत्यादि 'तत्राप्तपुरुषा:’ इत्यन्तं बीजसुखदुःखहेतुर्विधानम् । सुखदुःखहेतोर्विचारस्यात्र विधानात् । तीक्ष्णरसदायिनो दुःखहेतवः तत्प्रतिविधानं प्रति अप्रमादिनः सुखहेतवः ।
न किंचित्परिहास्यत इति । परिहीनं न्यूनं न भविष्यतीत्यर्थः । इयं बीजनिष्पत्तिः परिन्यासः । न किंचित्परिहास्यते सर्वे समाहितमिति परितः सर्वैरुपायैतर्वीजस्य न्यासात् ।
[९१]यत्स्वयमभियोगदुःखैरसाधारणैरपाकृतं तदेव राज्यं सुखयति । कुतः।
( ततः प्रविशति यम[९४]पटेन चरः।)
|
(क) प्रणमत यमस्य चरणं किं कार्यं दैवतैरन्यैः। |
अभियोगदुःखैः कार्याभिनिवेशजनितखेदैरित्यर्थः । अयं बीजसुखागमः प्राप्तिर्नामाङ्गम् । बीजेन स्वनीतिप्रयोगेण वृषलस्य सुखा-गमात्सुखप्राप्तेः इत्थं मुखसंधेर्द्वादशाङ्गनि निरूपितानि । अतः परं यमपटचरवृतान्तः सर्वोऽपि ‘अवान्तरार्थसंबन्धः संधिरेकान्वये सति’ इत्युक्तस्य स्वपरपक्षानुरक्तापरक्तजनजिज्ञासाराक्षसमुद्रालाभाद्यवान्तरप्रयोजनसंबन्धस्य कथनार्थः । प्रयुक्ताश्च परपक्षेत्यनेन सूचितस्य यमपटचरस्य प्रवेशः ।
चडपडन्तमिति देशीयं क्लिश्यमानमित्यर्थः ।
जा[९९]व एदं गेहं पविसिअ जमपडं दंसअन्तो गीआइं गाआमि । ( इ[१००]ति परिक्रामति । ) ( क )
शिष्यः- ( विलोक्य ।) भ[१०१]द्र, न प्रवेष्टव्यम् ।
चरः- [१०२]हंहो बह्मण, कस्स एदं गेहम् । ( ख )
शिष्यः- अस्माकमुपाध्यायस्य सुगृहीतनाम्न[१०३] आर्यचाणक्यस्य ।
चरः- ( विहस्य ।) [१०४]हंहो बह्मण, अत्तकेरकस्स जेव्व मह धम्मभा[१०५]दुणो धरं होदि । ता देहि मे पवेसं जाव दे उवज्झाअस्स जमप[१०६]डं पसारिअ धम्मं उपदिसामि । (ग )
( क ) यावदिदं गृहं प्रविश्य यमपटं दर्शयन्गीतानि गायामि ।
( ख ) अहो ब्राह्मण, कस्येदं गृहम् ।
(ग) अहो ब्राह्मण, आत्मीयस्यैव मम धर्मभ्रातुर्गुहं भवति । तस्माद्देहि मे प्रवेशं यावत्तवोपाध्यायस्य यमपटं प्रसार्य धर्ममुपदिशामि ।
विषमादपि र्रुरादपि यमाद्भक्तिगृहीताद्भक्तिवशीकृतात् । भक्तितोषितादिति यावत् । पुरुषस्य जीवितव्यं जीवनं भवतीत्यर्थः । यमभक्तिरपमृत्युहारिणीति तात्पर्यम् । अनेन गीतिद्वयेन चाणक्यस्य यमवत्ऱूरस्य स्वपक्षपरपक्षानुग्रहनिग्रहसामथ्ंर्यं द्योतयन् स्वस्य गूदचरत्वं सूचयति ।
शिष्य--(सक्रोधम् ।) धि[१०७]ड्सूखी धिंड्मुर्ख्, किं भवानस्मदुपाध्यायादपि धर्मवि[१०८]त्तरः।
चरः-[१०९]ह्ंंहो बह्मण, मा कुप्य । णहि सव्यो सव्वं जाणादि। ता किंवि[११०] ते उवज्झाओ जाणादि, किंवि अह्नरिसा जाणन्दि । ( क )
शिष्यः[१११] -मूर्ख्, सर्वज्ञतामुपाध्यायस्य चोरयितुमिच्छसि ।
चरः--[११२]हंहो बह्मण, जइ तव उवज्झाओ | सव्वं जाणादि ता जाणादु दाव कस्स चन्दो अ[११३]णभिप्पेदो त्ति । ( ख )
शिष्यः— [११४]मूर्ख्, किमनेन ज्ञातेनाज्ञातेन वा ।
(क) अहो ब्राह्मण, मा कुप्य । नहि सर्वं सर्वम् जानाति । तकिमपि त उपाध्यायो जानाति, किमप्यस्मादृशा जानन्ति।
(ख ) अहो ब्राह्मण, यदि तयोपाध्यायः सर्वं जानाति तर्हि जानातु तावकस्य चन्द्रोऽनभिप्रेत इति ।
धर्मस्य राजकार्यस्य भ्राता प्रवत्तकः धर्मे पुरवृत्तान्तं निवेदया मीति गूढ़ाभिसंधनवचनम् । याचकस्य सर्वेऽपि धर्मतो भ्रातर एवेति बहिरर्थः ।
चोरयितुमपलपितुम् । चन्द्रगुप्तोऽनभिप्रेत इति गूढम् ।
चरः-त[११५]व उवज्झाओ एव्व जाणिस्सदि जं इमिणा जाणिदेण होदि[११६] । तुमं दाव एत्तिअं जाणासि कमलाणं चन्दो अणभिप्पेदो ति। णं पेक्ख ।
चाणक्यः-(आकर्प्यात्मगतम्। ) अ[११९]ये, चन्द्रगुप्तादपरक्तान् पुरुषान् जानामीत्युपक्षिप्तमनेन ।
शिष्यः मू[१२०]र्ख, किमिदमसंबद्धमभिधीयते ।
चर: -[१२१]हंहो बह्मण, सुसंबद्धं जेव्व एदं भवे । ( ख)
( क ) तवोपाध्याय एव ज्ञास्यति यदेतेन ज्ञातेन भवति । त्वं तावदतावद् जानासि कमलानां चन्द्रोऽनभिप्रेत इति । ननु पश्य ।
|
कमलानां मनोहराणामपि रूपाद्विसंवदति शीलम् । |
(ख) अहो ब्राह्मण, सुसंबद्धमेवैतद्भवेत् ।
कमलानामित्यनेन पद्येन मनोहरगुणस्यापि राक्षसपक्षपातिजनस्य स्वरूपाननुगुणं शीलमसंपूर्णमण्डले चन्द्रगुप्ते विरुद्धमाचरतीति गूढ़ार्थ: सूचितः । चन्द्रगुप्तस्य भाविसंपूर्णमण्डलवं न सहत इति यावत् ।
शि[१२२]ष्यः-यदि किं स्यात् ।
चरः-[१२३]जदि सुणिदुं जाणन्तं लहे । (क)
चाण[१२४]क्यः-भद्र, विश्रब्घं प्रविश । लप्स्यसे श्रोतारं ज्ञातारं च ।
चरः-एसो प[१२५]विसामि । ( प्रविश्योपसुत्य च । ) जेढु अज्जो । (ख्)
चाणक्यः ( विलोक्यात्मगतम् । ) क[१२६]थमयं प्रकृतिचित्तपरिज्ञाने नियुक्त्तो निपुणकः । ( प्रकाशम् । ) भद्र, स्वागतम् । उपवि[१२७]श ।
चरः-[१२८]जं अज्जो आणवेदि । (भूमावुपविष्टः । ) (ग)
चाणक्यः-भद्र, [१२९]वर्णयेदानीं स्वनियोगचुत्तान्तम् । अपि वृषलमनुरक्त्ताः प्रकृतयः ।
चरः-[१३०]अह इं । अज्जेण स्वु तेसु तेसु विराअकारणेसु परिहरि-
(क) यदि श्रोतुं जानन्तं लभे ।
(ख) एष प्रविशामि । जयत्वार्यः ।
(ग) यदार्य आज्ञापयति ।
(घ) अथ किम् । आर्येण स्वलु तेषु तेषु विरागकारणेषु परिह्रियमाणेषु
अ[१३१]न्तेसु सुगहीदनामहेए देवे चन्दउत्ते दिढं अणुरत्ताओ पकिदिओ। किं[१३२]दु उण अत्थि एत्थ णअरे अमच्चरक्खसेण सह पढमं समुप्प[१३३] ण्णसिणेहबहुमाणा तिण्णि पुरिसा देवस्स चन्दसिरिणो सिरिं ण[१३४] सहन्दि । (घ)
चाणक्यः-(सक्रोध[१३५]म् ।) ननु वक्तव्यं खजीवितं न सहन्त इति । भ[१३६]द्र, अपि ज्ञायन्ते नामधेयतः ।
चरः--क[१३७]हं अजाणिअणामहेया अज्जस्स णिवेदिअन्ति । (क)
चाणक्थः- तेन हि श्रोतुमिच्छामि ।
सुगृहीतनामधेये देवे चन्द्रगुसे दृढमनुरक्ताः प्रकृतयः । किंतु पुनरस्यत्र नगरे अमात्यराक्षसेन सह प्रथमं समुत्पन्नस्नेहबहुमानास्त्रयः पुरुषाः देवस्य चन्द्रश्रियः श्रियं न सहन्ते ।
( क ) कथमज्ञातनामधेया आर्यस्य निवेद्यन्ते ।
न सहन्ते इति यत्तदस्तीति वाक्यार्थः कर्ता ।
चरः-सुणादु[१३८] अज्जो । पढमं दाव अजस्स रिपुपक्खे बद्ध प[१३९]क्खवादो खवणओ जीवसिद्ध। (क)
चाणक्यः- ( सहर्षमात्मगतम् ।) अस्म[१४०]द्रिपुपक्षे बद्धपक्षपातः क्षपणकः ।
चरः---जीवसि[१४१]द्धी णाम सो जेण सा अमच्चरक्खसष्पउत्ता विसकण्ण[१४२] देवे पच्चीसरे समावेसिदा । (ख )
चाणक्यः-( [१४३]स्वगतम् ) जीवसिद्धिरेष तावदसस्प्रणिधिः।(प्रकाशम् ।) भद्र, अथपरः कः ।
( क ) शृणोत्वार्यः । प्रथमं तावदार्यस्य रिपुपक्षे बद्धपक्षपातः क्षपणको जीचसिद्धिः ।
( ख ) जीवसिद्धिर्नाम स येन सा अमात्यराक्षसप्रयुक्ता विषकन्या देवे पर्वतेश्वरे समावेशिता ।
चरवाक्ये. -आर्यस्य रिपुपक्ष इति तव शत्रुष्वित्यर्थः । क्षपणको जैनाकृतिः ।
सहर्षमात्मगतमिति । अयमभिसंधिः । अस्मत्सहाध्यायि मित्र मिन्दुर्मा नाम ब्राह्मणः । तेनेदानीं महत्प्रयोजनमनुष्ठेयं भविष्य तीति पूवोंक्तः क्षपणको रिपुपक्षपातित्वेन दृढां प्रसिद्धिं गतः ।
चरः -----अज्ज अवरो वि [१४४]अमच्चरक्खसस्स पिअवअस्सो का[१४५]अत्थो सअडदासो णाम । (क)
चाणक्य-( विहस्यात्मगतम् ।) कायस्थ इति लघ्वी मात्रा ।तथापि न युक्तं [१४६]प्राकृतमपि रिपुमवज्ञातुम् । तस्मिन्मया सुहृच्छ[१४७]झना सिद्धार्थको विनिक्षिप्तः। (प्रकाशम् । ) भद्र तृतीयं श्रोतुमिच्छमि ।
[१४८]चरः-तिदीओ वि अमच्चरक्खसस्स दुदीअं हिअअं पुष्पउरणि [१४९]वासी माणिआरसेट्टी चन्दणदासो णाम । जस्स गेहे कलत्तं [१५०]ण्णासीकदुअ अमच्चरक्खसो णअरादो अवाक्कन्तो । (ख)
( क ) आर्य, अपरोऽपि अमात्यराक्षसस्य प्रियवयस्यः कायस्थः शकट-दासो नाम ।
( ख ) तृतीयोऽपि अमात्यराक्षसस्य द्वितीयमिव (?) हृदयं पुष्पपुरनिवासी मणिकारश्रेष्ठी चन्दनदासो नाम । यस्य गेहे कलत्रं न्यासीकृत्य अमात्यराक्षसो नगरादपक्रान्तः ।
अतस्तन्मुखेनास्माकं इष्टसिद्धिर्भविष्यतीति हर्षकारणम् । जीवसिद्धौ निवे-दिते तमजानन्तमिव तूष्णींभूतं चाणक्यं जगति तत्तत्कर्मकथनेन ज्ञाप यति जीवसिद्धिर्नाम स इति ।
अस्मदिति । अस्माकं प्रणिधिगूढचरः । राक्षसमिीभूतः सन्निमं जना-पवादं निर्वहणे मलयकेतुं प्रत्यापयिष्यतीति भावः ।
कायस्थो लेखकः।
लघ्वी मात्रा फल्गुस्तस्मादस्माकं नात्याहितं तथापि नोपेक्षणीयः ।
चाणक्यः-([१५१]आत्मगतम् ) नूनं सुहृत्तमः । न ह्यनात्मसदृशेषु राक्षसः कलत्रं न्यासीकरिष्यति ।( प्रकाशम्।) भद्र, [१५२]चन्दनदासस्य गृहे राक्षसे[१५३]न कलत्रं न्यासीकृतमिति कथमवगम्यते ।
चर:-—-अज्ज इ[१५४]अं अङ्गुलीअमुद्दा अज्जं अवगदत्थं करिस्सदि । (इत्यर्पयति ।) (क)
चाणक्यः--( [१५५]मुद्रामवलोक्य गृहीत्वा राक्षसस्य नाम वाचयति । सह[१५६]र्ष स्वगतम् ।) ननु वक्तव्यं राक्षस एवास्मदङ्गुलिप्रणयी संवृत्त इति । (प्रकाशम् ) भद्र, अङ्गुलि[१५७]मुद्राधिगमं विस्तरेण श्रोतुमिच्छामि ।
चरः---[१५८]सुणादु अज्जो। अत्थी दाव अहं अज्जेण पौरजणचरिद[१५९]अण्णेसणे णिउत्तो परघरप्पवेसे परस्स अणासंकणिज्जेण
( क ) आर्य, इयमङ्गुलिमुद्रा आर्यमवगतार्थं करिष्यति ।
( ख ) शृणोत्वार्यः। अस्ति तावदहमार्येण पौरजनचरितान्वेषणे नियुक्तः परचृहप्रवेशे परस्यानाशङ्कनीयेन अनेन यमपटेन आहिण्डमानो मणिकारश्रेष्ठिचन्दन-
अङ्गुलिप्रणयी इति । हस्तगत इत्यर्थः ।
इ[१६०]मिणा जमपडेण हिण्डन्तो मणिआरसेद्विचन्दणदांसस्स गेहं पविवेह्मि । त[१६१]हिं जमयडं पसारिअ पउत्तोह्मि गीदाइं गाइदुम्। (ख)
चणक्यः----ततः कि[१६२]म् ।
चरः---- त[१६३]दो एक्कदो अववरकादो पञ्जवरीसदेसीओ पिअदंसणीअसरीराकि[१६४]दी सणीअसरीराकिदी कुमारओ बालत्तणसुलहकोदूहलोप्फुल्लणअणो णि[१६५]क्कदो एक्कादो अववरकादो पञ्जवरिसदेसीओ पिअदंसणीअसरीराकिंक्कमिदुं पउत्तो । तदो हा णिग्गदो हा णिग्गदो त्ति संकापरिग्गहणिवे[१६६]दइत्तिओ तस्स एव्व अववरकस्स अब्भन्तरे इत्थिआजणस्स [१६७]उट्टिदो महन्तो कलअलो । तदो ईसि दार-
दासस्य गृहं प्रविष्टोऽस्मि । तत्र यमपटं प्रसार्य प्रवृत्तोऽस्मि गीतानि गातुम् ।
( क ) ततश्च एकस्मादपवरकात्पञ्चवर्षदेशीयः प्रियदर्शनीयशरीराकृतिः कुमारको बालत्वसुलभकौतूहलोत्फुल्लनयनो निष्क्रमितुं प्रवृत्तः । ततो हा निर्गतो हा निर्गत इति शङ्कापरिग्रहनिवेदयिता तस्यैवापवरकस्याभ्यन्तरे स्त्रीजनस्योत्थितो
दे [१६८]शदाविदमुहीए एक्काए इथिआए सो कुमारओ णिक्कमन्तो एव्व णि[१६९]ब्भच्छिअ अवलम्बिदो कोमलाए बाहुलदाए । तस्साए कुमारसंरोघ[१७०]संभमप्पचलिदङ्गुलिदो करादो पुरिसअङ्गुलिपरिणाहप्पमाणघडिआ वि[१७१]आलिआ इअं अङ्गुलिमुद्दिआ देहलीबन्धम्मि पडिआ उद्विदा ता[१७२]ए अणवबुद्धा एव्व मम चलणपासं समागच्छिअ पणामणिहु[१७३]आ कुलवहु विअ णिच्चला संवृत्ता । मए थि अमच्च-
महान्कलकलः । तत ईषद्दरेदेशदापितमुख्या एकया स्त्रिया स कुमारको निष्क्रामन्नेव निर्भर्त्स्यावलम्बितः कोमलया बाहुलतया । तस्याः कुमारसंरोधसंभ्रमप्रचलिताङ्गुलेः करात्पुरुषाङ्गुलिपरिणाहप्रमाणघटिता विगलितेयमङ्गुलिमुद्रिका देहलीबन्धे पतिता उत्थिता तया अनवबुद्धेव मम चरणपार्क्ष्वे समागत्य प्रणामनिभृता कुलवधूरिव निश्चला संवृत्ता । मयापि अमात्यराक्षसस्य नामाङ्कितेति आर्यस्य पादमूलं प्रापिता ।
र[१७४]क्खसस्स णामंकिदेत्ति अज्जस्स पादमूलं पाविदा । ता एसो
इमाए[१७५] आअमो । (क)
चाणक्यः - भद्र, श्रुतम् । अपसर । न[१७६] चिरादस्य परिश्रमस्यानुरूयं फलमधिगमिष्य[१७७]सि ।
चरः जं अज्जो आणवेदित्ति[१७८] ।( निष्क्रान्तः ।) (ख)
चाणक्यः--शङ्गिरव शाङ्गिरव[१७९] ।
(प्रविश्य[१८०]।)
शिष्यः--आज्ञापय ।
चाणक्यः--वत्स, म[१८१]सीभाजनं पत्रं चोपानय ।
तस्माद्देऽस्य आगमः ।
( ख ) यदार्य आज्ञापयति ।
इत्थं नानार्थरससंभवा बीजसमुत्पत्तिर्निरूपिता । अतोऽयं मुखसंधिः साङ्गो व्याख्यातः । अतः परं प्रतिमुखसंधिः ‘लक्ष्यालक्ष्यस्य बीजस्य ञ्यक्तिः प्रतिमुखं मतम्' इति लक्षणात् । पूर्वं लक्ष्यस्य व्यक्तस्य मध्ये यमपटचरवृत्तान्तेनालक्षितचाणक्यनीतियोशबीजस्य पुनरत्र व्यतेरुझेदात् । यनबिन्दुसंबन्धस्य च सत्त्वात् । विन्दुयत्नौ चाग्रे वक्ष्येते-—‘विन्दुप्रयत्ननुगमादङ्गान्यस्य त्रयोदश । बिन्दुप्रयत्नानुगुण्येनास्य संधेस्रयोदशाङ्गानि प्रयोक्तव्यानि । ‘विलासः परिसर्पश्च विधूतं शमनर्मणी । नर्मद्युतिः प्रशमनं विरोधः पर्युपासनम् । वज्रं पुष्पं परिन्यासो वर्णसंहार इत्यपि ॥
(शिष्यस्तथा करोति [१८२]।)
चाणक्यः-(प[१८३]त्रं गृहीत्वा स्वगतम् ।) किमत्र लिखामि । अनेन ख[१८४]लु लेखेन राक्षसो जेतव्यः।
(प्रविश्य ।)
प्रतीहारी:- जेदु[१८५] अञ्चो । (क)
चाणक्यः-(सहर्पमात्मगतम् ) गृ[१८६]हीतो जयशब्दः (प्रकाशम् ) शोणोत्तरे, किमागमनप्रयोजन[१८७]म् ।
प्रतीहारी- अञ्चो देवो च[१८८]न्दसिरि सीसे कमलमुउलाआरमञ्जलिं णिवेसिअ अञ्जं विण्णवेदि । इच्छामि अज्जेण अब्भ[१८९]णुण्णादो देवस्स पव्व[१९०]दीसरस्स पारलोइअं कारेदुम् । तेण अ धारिदपुव्वाइं आह[१९१]रणाइं बलणाणं पडिवादिमित्ति । (ख')
(क) जयत्वार्यः ।
(ख) आर्य देवश्चन्द्रश्रीः शीर्षे कमलमुकुलाकारमञ्जालिं निवेरय आर्यं
किमत्रेति । अयं चाणक्यस्य पुनरुद्योगो बिंदुः । ' अवान्तरार्थविच्छेदे विन्दुरच्छेदकारणम्’ इति लक्षणात् । अवान्तरार्थेन यमपटचरवृत्तान्तेन विच्छिन्नस्यान्तरितस्य बीजस्य पुनः प्रवर्तनात् । तदुक्तं दशरूपके–अवान्तरितस्य बीजस्य संज्ञान्तरमाह-अवान्तरार्थेति । विन्दुवद्विन्दुः। जले तैलबिन्दुवत्प्रसृतत्वात् ।
गृहीत इति । अयं कार्यसिद्धिविपयमनोरथो विलास; प्रथममङ्गम् ।
One copy of the commentary adds, प्रतीहारीलक्षणं तु । संधिविग्रइसंनह्नानानाचरसमुस्थितम् । निवेदयन्ति याः कार्यं प्रतीहार्यंस्तु ता मता:॥"
चाणक्यः--(सहर्षमात्मगतम् ) साधु वृ [१९२]षल, ममैव हृदयेन सह संमञ्जय[१९३] संदिष्टवानसि । (प्रकाशम् ) शोणोत्तरे, उच्यतामस्मद्वचनाद्वषल: । साधु वत्स, [१९४]अभिज्ञः खल्वसि लोकव्यवहाराणाम् । तदनुष्ठीयतामात्मनोऽभिप्रायः । किंतु पर्वतेश्व[१९५]रेण धृतपूर्वाणि गुणवन्ति भूषणानि गुणवद्भय एव [१९६]प्रतिपादनीयानि । तदहं खयमेव परीक्षितगुणान्ब्राह्मणान्प्रेष[१९७]यामि ।
प्रतीहारी—जं अज्जो आणवेदित्ति[१९८] । ( निष्क्रान्ता।) (क)
चाणक्यः शार्ङ्ग[१९९]रव , उच्यन्तामस्मद्वचनाद्विश्वावसुप्रभृतयस्त्रयो भ्रातरः [२००]वृषलात्प्रतिगृह्याभरणानि भवद्भिरहं द्रष्टव्य इति ।
शिष्यः-त[२०१]थेति। (निष्क्रान्तः।)
च[२०२]णक्यः- उत्तरोऽयं लेखार्थः पूर्वः कथमस्तु । ( विचिन्त्य )
विज्ञापयति । इच्छाम्यार्येणाभ्यनुज्ञातो देवस्व पर्वतेश्वरस्य पारलौकिकं कर्तुम् । तेन च धारितपूर्वाणि आभरणानि ब्राह्मणानां प्रतिपादयामीति ।
(क) यदार्य आज्ञापयति ।
साधु वृषल इति । मन्मनोनुगतमेव त्वया चिकीर्षितमित्यर्थः ।
वृषलादिति । अलंकारत्रयस्य पृथक्पृथक्प्रतिग्रहाय त्रयो भ्रातर इत्युक्तम् ।
आ[२०३], ज्ञातम् । उपलब्धवानस्मि प्रणिधिभ्यो यथा तस्य म्लेच्छराजबलस्य[२०४] मध्यात्प्रधानतमाः पञ्च राजानः परया सुहृत्तया राक्षसमनुच[२०५]र्तन्ते । ते यथा-
( विचि[२०९]न्त्य ) अथवा नू लिखामि। पूर्वमनभिव्यक्तमेवास्ताम्र् ( नाट्येन लि[२१०]खित्वा) शार्ङ्गरव ।
(प्रवि[२११]श्य )
शिष्यः—उपाध्याय, आज्ञापय ।
चाणक्यः-वत्स, श्रोत्रियाक्षराणि प्रयत्नलिखितान्यपि नियत-
अलंकारत्रयं च सत्यवता यदनुप्रेषितं तदुपगतमिति निर्वहणे वाचयिष्यमाण इत्यर्थः । इदं दृष्टनष्टबीजानुसरणं परिसर्पः पूर्वसंधौ दृष्टस्य मध्ये नष्टस्य बीजस्यानुसंधानात् ।
नामान्येषामिति । अस्मिन्पत्रे मदीयेन लेखनेनैते मरिष्यन्ति । अतश्चित्रगुप्तः स्वगणिताकरपत्रे जीवितत्वेन लिखितानामेषां नामानि प्रमार्क्श्यतीतिभाव । २० ॥
अथवेति । नामानि लिखितानि चेच्छकटदासोऽस्माभिश्छलेन लेखयिष्यमाणं पत्रं न लिखिष्यतीत्याशयः । इदमनिष्टवस्तुनिक्षेपरूपं विधूतम् । अनिष्टवस्तुनि नामलेखने क्शेपान्निषेधात् । ‘विक्षेपः’ इति पाठे स एवार्थः ।
मस्फुटानि भवन्ति । तदुच्यतामस्मद्वचनात्सिद्धार्थकः। एभि[२१२]रक्षरैः केनापि क[२१३]स्यापि स्व्यं वाच्यमिति अदत्तबाह्यनामानं लेखं शकटदासेन लेखयित्वा मामुपतिष्ठस्व न चाख्येयमस्मै चाणक्यो लेखय[२१४]तीति ।
शिष्यः--त[२१५]थेति । (निष्क्रान्तः )
चा[२१६]णक्यः--( स्वगतम् ।) हन्त, जितो मलयकेतुः।
( प्रविश्य । लेखह[२१७]स्तः )
सिद्धार्थक:-जेदु अज्जो। अज्ज, अअं सो सअडदासेण लिहिदो लेहो । (क)
चाणक्यः--(गृही[२१८]त्वा ) अहो दर्शनीयान्यक्षराणि । (अनु- वाच्य ) भद्र, अनया मुद्रया मुद्रयैनम् ।
सिद्धार्थकः (तथा कृ[२१९]त्वा ।) अज्ज अअं मुद्दिदो लेहो । किं अवरं अणुचिठ्ठीअदु[२२०] । ( ख )
(क) जयत्वार्यः। आर्य, अयं स शकटदासेन लिखितो लेखः ।
(ख) आर्य, अयं मुद्रितो लेखः । किमपरमनुष्ठीयताम् ।
अदत्तानि बाह्यानां कौलूतराक्षसादीनां नामानि यस्मिन् ।
चाणक्यः-भ[२२१]द्र , कस्मिंश्चिदाप्तजनानुष्ठेये कर्मणि त्वां व्यापारयितुमिच्छामि
सिद्धार्थक:-( सहर्षम् ।) अज्ज[२२२], अणुग्गिहिदोह्मि। । आणवेदु अज्जो किं[२२३] इमिणा दासजणेण अज्जस्स अणुचिद्विदव्वम् । (क)
चाणक्यः प्र[२२४]थमं तावद्वध्यस्थानं गत्वा घातकाः सरोषदक्षिक्षिसंकोचसंज्ञां ग्राहितव्याः। ततस्तेषु गृहीतसंज्ञेषु[२२५] भयापदेशादि-तस्ततः प्रद्रुतेषु श[२२६]कटदासो वध्यस्थानादपनीय राक्षसं प्रापयितव्यः। तस्माच्च[२२७] सुहृत्प्राणपरिरक्षणपरितुष्टात्पारितोषिकं ग्राह्यम्[२२८] । राक्षस एव कंचि[२२९]त्कालं सेवितव्यः । ततः प्रत्यासन्नेषु परेषु प्रयोजनमिद-मनुष्ठेयम् । ( कर्णे एवमिव ।)
( क ) आर्य, अनुगृहीतोऽस्मि । आज्ञापयत्वार्यः किमनेन ‘दासजनेनार्यस्यानुष्ठातव्यम् ।
कस्मिश्चिदिति । अयमिष्टजनानुनयः पर्युपासनम् ।
प्रथममिति । अयं भावः --शकटसशूलारोपणसमये मया सरोषद- क्षिणाक्षिसकोचसंज्ञायां क्रियमाणायां तं विहाय भवद्धिः पलायितव्यमिति संकेतयितव्या इत्यर्थः ।
सिद्धार्थक-जं अज्जो आणवेदि[२३०] ।( क )
चाण[२३१]क्य:-शार्ङ्गरव शार्ङ्गरव ।
(प्रविश्य ।)
शिष्यः-उपाध्याय ,आज्ञा[२३२]पय ।
चाणक्य:-उच्यतामस्म[२३३]द्वचनात्कालपाशिको दण्डपाशिकश्च । यथा[२३४] वृषलः समाज्ञापयति य एष क्षपणको जीवसिद्धिर्नाम राक्षसप्रयु[२३५]क्तो विषकन्यया पर्वतकं घातितवान्स एनमेव दोषं प्रख्याप्य सनिकारं नगरान्नियता[२३६]मिति ।
शिष्यः-तथे[२३७]ति । ( परिक्रामति ।)
चाणक्यः- वत्स[२३८], तिष्ठ तिष्ठ । योऽयमपरः कायस्थः शकट दासो नाम राक्षसप्रयुक्तो नित्यमसच्छरीरमभिद्रोग्धुमि[२३९]ह प्रयतते स चाप्येनं दोषं ग्र[२४०]ख्याप्य शूलमारोप्यताम् । गृहजनश्चास्य बन्धनागारं प्रवेश्य[२४१]मिति ।
शिष्यः-—त[२४२]थेति ।( निष्त्रान्त:।)
( क ) यदार्य आज्ञापयति ।
गृहजनस्य बन्धनागारप्रवेशनफलमुत्तरत्र चतुर्थेऽङ्के तव च पुत्रदारेै:न सह समागम इति वक्ष्यमाणेन राक्षवचनेन मलयकेतुमनसि स्मृतं स्यात्पुत्रदारस्येति राक्षसस्य च मनसि विकल्पापादनमिति सूक्ष्मग्भिरवधेयम् ।
चाणक्यः-( चिन्तां नाट[२४३]यति । आत्मगतम्।) अपि नाम दुरात्मा राक्षसो गृह्ये[२४४]त ।
सिद्धार्थक:-अज्ज, गहीदो[२४५]। (क)
चाणक्यः-(सहर्षमात्मगतम् ) हन्त, गृ[२४६]हीतो राक्षसः। (प्रकाशम् ।) भ[२४७]द्र कोऽयं गृहीतः।
सिद्धार्थक:-गि[२४८]हिदो अज्जसंदेसो । ता गमिस्सं कज्जसिद्धीए। (ख)
चाणक्यः—( साङ्गुलि[२४९]मुद्र्ं लेखमर्पयित्वा ।) गम्यताम् । अस्तु ते कार्यसिद्धिः।
सिद्धार्थक -तथेति[२५०] । ( निष्क्रान्तः । )
(क ) आर्य, गृहीतः ।
(ख) गृहीत आर्यसंदेशः । तस्माद्र्रमिष्यामि कार्यसिध्घै ।
शत्रुपक्षमाश्रित इति रोषावेशेन दुरात्मेति गालनम्
हन्तेति । अयमरत्युपशमनं शमः पञ्चममङ्गम् । अरतेश्चिन्ताया उपशमनात्।
साङ्गुलीति । उत्तरोत्तरवाक्यैः कार्यसिद्धिबीजप्रकाशनदिदं प्रशमनम् । मलयकेतुराक्षसयोर्विरोधापादनार्थं लेखरूप उपायः कृतः । अतः परं राक्षसस्य मौर्यसाचिव्यप्रवणाकरणाय सप्तमेऽक्के करिष्यमाणोपायबीजमुपक्षेप्तव्यमित्याह । चन्दनदासमिदानीं द्रष्टुमिच्छामीति ।
(प्रवि[२५१]श्य।)
शिष्यः—उपाध्याय, कालपाशिको दण्डपाशिकश्च उपाध्यायं विज्ञापयतः । इदमनुष्ठीयते देवस्य[२५२] चन्द्रगुप्तस्य शासनमिति ।
चाणक्यः--शोभनम् । वत्स[२५३], मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदा[२५४]नीं द्रष्टुमिच्छामि ।
शिष्यः त[२५५] थेति। ( निष्क्रम्य चन्दनदासेन सह प्रविश्य ) इत इतः श्रेष्ठिन् ।
चन्दनदासः-( स्वगत[२५६]म् )
ता भणि[२६०]दा मए धणसेणप्पमुहा णिअणिवेससंठिआ कदावि
|
(क) चाणक्ये अकरुणे सहसा शब्दायितस्यापि जनस्य । |
चाणक्येऽकरुणत्वेन प्रसिद्धे तेन सहसाकस्माच्छब्दितस्याहूतस्येत्यर्थः ।
चाण[२६१]क्कहदओ गेहं विचिण्णावेदि । ता अवहिदा णिव्वहेह भट्टिणो अमच्चरक्खसस्स घर[२६२]अणम् । मह दाव जं होदि तं होदु त्ति । (क)
{{gap}शिष्यः-[२६३]भोः श्रेष्ठिन्, इत इतः।
{{gap}चन्दनदासः-अअं आ[२६४]अच्छामि । (क)
( उभौ परिक्रामतः )
{{gap}शिष्यः (उप[२६५]सृत्य ।) उपाध्याय,अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः ।
{{gap}चन्दनदासः जे[२६६]दु अज्जो। (ख)
{{gap}चाणक्यः—( नाट्येनावलोक्य ) श्रेष्ठि[२६७]न्, स्वागतमिदमासनमास्यताम् ।
तस्माद्भणिता मया धनसेनप्रमुखा निजनिवेशसंस्थिता कदापि चाणक्यहतको गेहं विचिनोति । तस्मादवहिता निर्वहत भर्तुरमात्यराक्षसस्य गृहजनम् । मम तावद्यद्भवति तद्भवत्विति ।
( क ) अयमागच्छामि ।
(ख) जयत्वार्यः।
चन्द[२६८]नदासः- ( प्रणम्य ) किं ण जाणादि अज्जो जह अणुचिदो उवआरो हिअअस्स परिह[२६९]वादोवि दुःखमुपादेदि । ता इह ज्जेव उचि[२७०]दाए भूमीए उवविसामि । (क)
चाणक्यः- भोः[२७१] श्रेष्ठिन्,.मा मैवम् । संभावितमेवेदमस्मद्विडधैः भवतः । तदुपविश्यतामासन ए[२७२]व ।
चन्दनदासः-( स्वगतम् । )उवक्खित्तम[२७३]णेण दुदृेन किंवि । ( प्रकाशम् ।) जं अज्जो आणवेदि त्ति । (उपवि[२७४]ष्ट: ) (ख)
(क) किं न जानात्यार्यः यथानुचित उपचारो हृदयस्य परिभवादपि दुःखमुत्यादयति। तस्मादिहैवोचितायां भूमावुपविशामि ।
( ख ) उपक्षिप्तमनेन दुष्टेन किमपि । यदार्य आज्ञापयतीति ।
भोः श्रेष्ठन्निति । एतदादि चन्दनदासातिसंधानार्थं परिहासवचनं नर्म।
संभावितमिति । एतदुपचारकरणं संभावितमेवेति बहिरुपचारः । परिभवकरणमिति तु निगूढ आशयः ।
चाणक्यः–[२७५]भोः श्रेष्ठिन् चन्दनदास, अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिला[२७६]भाः|
चन्दनदासः–(स्वगतम् ।) अच्चादरो संकणीओ। (प्रकाश[२७७]म्।) अह इं । अजस्स प्पसा[२७८]एण अखण्डिदा मे वणिजा । (क)
चाणक्यः--न खलु[२७९] चन्द्रगुप्तदोषा अतिक्रान्तपार्थिवगुणानधुना स्सारयन्ति प्रकृतीः।
चन्दनदासः(कणौ पिधाय ।) सन्तं पाव[२८०]म् । सारअणिसासमुग्गएण विअ पुण्णिमा[२८१]चन्देण चन्दसिरिणा अहिअं णन्दन्ति पकिदिओ। (ख)
(क) अत्याद्ररः शन्कनीयः । अथ किम्। आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता मे वाणिज्या
(ख ) शान्तं पापम् । शारदनिशासमुद्रतेनेव पूर्णिमाचन्द्रेण चन्द्रश्रियाधिकं नन्दन्ति प्रकृतयः ।
प्रथमोऽङ्कः ।
९५ चाणक्यः—भोः श्रेष्ठिन् , यद्येवं प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रति प्रियमिच्छन्ति राजानः । चन्दनदासः-आणवेदु अज्ञो किं कित्तिअं इमादो जणादो इच्छीअदितिं । (क) चाणक्यः- भोः श्रेष्ठिन् चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम् । यतो नन्दस्यैवार्थरुचेरर्थसंबन्धः प्रीतिमुत्पादयति । चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एवं । चन्दनदासः--( सहर्षम्।) अज, अणुणेंहीदोहि । (ख) चाणक्यः-—भोः श्रेष्ठिन्, स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवतीति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः। ( क ) आज्ञापयतु आर्यः किं कियद्याज्जनादिष्यत इति । ( ख ) आये, अनुगृहीतोऽसि । ‘प्रकृतिभिः’ इति पाठः साधुः । यद्वा स्मरतिज्ञनसामान्यवचनोऽतो `गतिबुद्धि-' इत्यादिना कर्मत्वम् । चन्द्रश्रिया चन्द्रगुप्तेनेत्यर्थः । इयमनुगुणोद्धाटनाथा प्रीतिर्नमर्स्तुति- रष्टममङ्गम् । इयं रोजानुरागहेतुर्वाक्यरचनोपन्यासः । १ Om. in G; यद्येवं Om.in M. R; प्रति om.in B. २ केत्तिअं R; कित्तिअं E; किन्तियं G; B. adds after it वा अत्थजादं,G. अर्थ and B. वा; for the ‘दो at the end of the next two words G. reads°जो For ची° in word after that K, has°च्छि°and for the अ following E and P have य. ३ om. in G; E. has ति ४Om. in G.This and the following speech are omitted in E; °प्तस्य K; M. om इदम् conning after this. ५ G. inserts अयमूafter एव here.६ P. adds च after this. ७ Om. in M. R; गिही°A. N; °गिही p गही M; दि (गि?) हि K; G. has दं for दो following.८ न पुनः for न...ता B; °gघ्योस्मि for°प्तव्यः स्मः G. E; N. and G. have तत्रभवता and E. भवता after' स्मः instead of भवता before प्रष्टव्याः.
चन्दनदासः—आणवेदु अज्जो । (क)
चाणक्यः--संक्षेप[२८२]तो राजनि अविरुद्धाभिर्वृत्तिभिर्वर्तितव्यम्।
चन्दनदासः--अज्ज, [२८३]को उण अधण्णो रण्णा विरुद्धोति अज्जेण अवगच्छीअदि । (ख)
चाणक्यः-भवानेव[२८४] तावत्प्रथमम् ।
चन्दनदासः- (कर्णौ पिधाय ) सन्तं पावं सन्तं पाव[२८५]म् । कीदिसो तिणाणं अग्गिणा सह विरोहो । (ग)
चाणक्यः-—अयमीदृशो विरोधः । यस्त्वमद्या[२८६]पि राजापथ्यकारिणोऽमात्य[२८७]राक्षसस्य गृहजनं स्वगृहमभिनीय रक्षसि ।
(क) आज्ञापयतु आर्यः ।
(ख) आर्य, कः पुनरधन्यो राज्ञा विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ।
(ग) शान्तं पापं शान्तं पापम् । कीदृशस्तृणानामग्निना सह विरोधः ।
भवितव्यमिति । युष्माभिरिति शेषः ।
भवानेवेति । इदं प्रतिमुखनिष्टुरवचनं वज्रम् ।
यस्त्वमद्यपीति । पुरा पुरादपक्रमणसमये रक्षणं भवतु नाम अद्यापि मलयकेतुमाश्रित्य राजापथ्यकरणसमये तत्कलत्ररक्षणमनुचितमिति भावः।
चन्दनसः-अ[२८८]ज्ज| अलीअं एदं केणावि अणभिण्णे[२८९]ण अज्जस्स णि[२९०]वेदिदम्।(क)
चाणक्यः—भो श्रेष्ठि[२९१]न्, अलमाशङ्कया। भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामनिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति[२९२] । ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पादयति।
चन्दनदासः-[२९३] एवं णेदम्। तस्सिं समए आसि अह्मघरे अमच्चरक्खसस्स घर[२९४]अणो त्ति । (ख)
चाणक्यः-पू[२९५]र्वमनृतमिदानीमासीदिति परस्परविरोधिनी वच[२९६]ने।
चन्दनदासः—ए[२९७]त्तिअं जेव्व अत्थि मे वाआच्छलम् । (ग)
चाणक्यः-भो श्रेष्ठिन, चन्द्रगुप्ते रा[२९८]जन्यपरिग्रहः छलानाम् । तत्सम[२९९]र्पय राक्षसस्य गृहजनम्। अच्छलं भवतु भवतः।
( क ) आर्य, अलीकमेतत्केनाप्यनभिज्ञेन आर्यस्य निवेदितम् ।
( ख ) एवं नु इदम् । तस्मिन् समये आसीदस्मद्ग्र्हे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।
(ग ) एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् ।
चन्दनदासः-- अज्ज, [३००]णं विण्णवेमि तस्सिं समए आसि अह्मघरे अमच्चरक्खसस्स घर[३०१]अणो त्ति । (क)
चाणक्यः--अथेदानीं क्व गतः।
चन्दनदासः--ण जा[३०२]णामि । (ख)
चाणक्यः-- (स्मितं कृत्वा। ) कथं न ज्ञायते नाम । भो[३०३] श्रेष्ठिन्, शिरसि भय[३०४]मतिदूरे तत्प्रतीकारः।
चन्दनसः-- (स्वगतम्।)
|
उवरि घणं घणरडिअं दूरे दइदा किमेददावडिअम्। |
(क) आर्य, ननु विज्ञापयामि तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।
( ख ) न जानामि ।
(ग ) उ[३०६]परि घनं घनरटितं दूरे दयिता किमेतदापतितम् । हिमवति दिव्यौषधयः शीर्षे सर्पः समाविष्टः॥
चणक्यः —अन्य[३०७]च्च नन्दमिव विष्णुगुप्त-(इत्यर्धोक्ते लज्जां नाटयित्वा[३०८]।) चन्द्रगुप्तममात्यराक्षसः समुच्छेत्स्यतीति मामैवं मंस्थाः। पश्य ।
अपि च । (‘आ[३११]स्वादितद्विरदशोणितशोणशोभाम्-' इति पूर्वोंक्तं पठति ।)
चन्दनदासः–(स्वगत[३१२] ।)फलेण संवादिदं से विकत्थिदम्।(क)
(नेप[३१३]थ्ये कलकलः ।)
( क ) फलेन संवादितमस्य विकस्थितम् ।
नन्द इति जातावेकवचनम् । नवसु नन्देषु जीवत्सु व्यासज्यस्थितापि या मया चलिता सती स्थैर्यं न गमिता तां चन्द्रगुप्ते एकत्वमुपागत्य दृढ- तया स्थितामविद्यमानेषु नन्देषु कश्चालयेदिति भावः ॥ २३ ॥
आस्वादितेति । एतत्स्वाम्यनुरागप्रकाशविशिष्टवचनं पुष्पम् ।
चाणक्यः शार्ङ्गरव[३१४] , ज्ञायतां किमेतत् ।
शिष्यः त[३१५]था । (इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य) उपाध्याय, एष राज्ञश्चन्द्रगुप्तस्याज्ञया राजापथ्य[३१६]कारी क्षपणको जीवसिद्धिः सनिकारं नगरान्निर्वास्यते।
चाणक्यः —क्षपणक[३१७], अहह । अथ वा अनुभव राजापथ्यकारित्वस्य फलम् । भोः श्रेष्ठिन् चन्दन[३१८]दास, एवमयमपथ्यकारिषु तीक्ष्णदण्डो राजा । तत्क्रियतां पथ्यं सुहृद्व[३१९]च:। समर्प्यतां राक्षसगृहजनः । अनुभूयतां चि[३२०]रं विचित्रो राजप्रसादः।
चन्दनदासः- णत्थि मे गेहे अमच्चघर[३२१]अणो । (क)
(क) नास्ति मे गेहे अमात्यगृहजनः।
मुण्डी निष्परिग्रहस्तपस्वी निकारानर्ह इति कारुण्याविष्करणार्थोऽहहशब्दः । अथवेति राजापथ्यकारी यः कश्चिदपि निग्राह्य एवेति समाधानम् ।
(ने[३२२]पथ्ये पुनः कलकलः ।)
चाणक्यः -शार्ङ्ग[३२३]रव, ज्ञायतां किमेतत्
शिष्य:-[३२४]तथा। (इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य ।) उपाध्याय, अयमपि राजापथ्यकार्ये[३२५]व कायस्थः शकटदासः शूलमारोपयितुं नीयते।
चाणक्यः -स्वकर्मफलम[३२६]नुभवतु । भोः श्रेष्ठिन्, एवमयं राजापथ्य[३२७]कारिषु तीक्ष्णदण्डो न मर्षयिष्यति राक्षसकलत्रग्रच्छादनं भ[३२८]वतः। तद्रक्ष परकलत्रेणात्मनः कलत्रं जीवितं च ।
चन्दनदासः-अज्ज्, किं मे भ[३२९]अं दावेसि । सन्तं वि गेहे अमच्चरक्खसस्स घर[३३०]अणं ण समप्पेमि किं उण असन्तम् । (क)
चाणक्यः-चन्दनदास, एष ते निश्चयः।
चन्दनदासः-बाढं ए[३३१]सो धीरो मे णिच्चओ । (ख)
(क ) आर्य, किं मे भयं दर्शयसि । सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि किं पुनरसन्तम् ।
(ख) बाढमेष धीरो मे निश्चयः।
चाणक्य:--(स्वगतम्[३३२]।) साधु चन्दनदास, साधु ।
(प्रकाशम्।) चन्दन[३३५]दास, एष ते निश्चयः।
चन्दनदासः—बाढम्[३३६]। (क)
चाणक्यः--(सक्रोध[३३७]म्) दुरात्मन्, तिष्ठ दुष्टवणिक्। अनुभूयतां तर्हि नरपतिक्रोधः [३३८] ।
चन्दनदासः--स[३३९]ज्जोझि । अनुचिहदु अज्जो अत्तणो अहिआरसरिसम् । (ख)
चाण[३४०]क्य--शार्ङ्गरव, उच्यतामसद्वचनात्कालपाशिको दण्डपाशिकश्च। शीघ्रमयं दुष्टवणिक् निगृह्मताम्[३४१]। अथवा तिष्ठतु ।
(क) बाढम् ।
(ख) सज्जोऽसि । अनुतिष्ठतु आर्यः आरमनोऽधिकारसदृशम् ।
सुलभेष्विति । परस्य परकीयार्थस्य संवेदने ससर्पणे कृते सति स्वस्यार्थलाभेषु सुठभेषु सत्सु स्वार्थे तृणीकृत्य परसंरक्षणरूपमेवं दुष्करं कर्म जने लोके एकेन शिबिना विना त्वदन्यः कःकुर्यात् । शिबिरपि कृते पुरा कृतयुगे कृतवान् । त्वं तु इदानीं पापिनि कम करोषीति ततोऽप्यतिशयितसुचरितस्त्वमिति भावः । इदमपि पुष्पम् ॥ २४ ॥
उच्य[३४२]तां दुर्गपालको विजयपालकः गृहीतगूहसारमेनं सपुत्रकलत्रं संयम्यं[३४३] तावद्रश्न यावन्मया वृषलय कथ्यते । वृषल एत्रस्य प्राणह[३४४] रं दण्डमाज्ञापयिष्यति ।
शिष्यः--यदाज्ञापयत्युपाध्यायः श्रेष्ठिन[३४५], इत इतः।
चन्दनसः--अज्ज[३४६] अअमाअच्छामि । (स्वगतम्) दिहिआ मित्तकजण मे[३४७] विणासो ण पुरिसदोसेण। (क) (परितस्य शिष्येण सह[३४८] निष्क्रान्तः ।)
चाणक्यः--(सहर्षम्।) हं[३४९]त, लब्ध इदानीं राक्षसः। कुतः।
|
त्यजत्यनेयवत्प्राणान्यथ तस्याथमापदि । |
(क) आर्य अयमागच्छामि । दिष्ट्या मित्रकार्येण मे विनाशो न पुरुषदोषेण ।
वृषल एवेति । इदं छझना ' हितागमननिरोधनं निरोधः । छद्मना । कपटेन हितागमनाय स्वेष्टसिद्धये चन्दनासनिरोधात् । यद्वा हितं राक्षसमागमयतीति हिंतागसः हितागमनस्य हितराक्षसागमनहेतुभूतस्य चन्दनदासस्य निरोधनात् ।
( नेपथ्ये कलकलः।)
चाणक्यः--शा[३५१]र्ङ्गरव शार्ङ्गरव १।
( प्रविश्य )
शिष्यः-उपाध्याय, आज्ञापय[३५२] ।
चाणक्यः-किमेष कलकलः[३५३]।
शिष्यः-( विभाव्य[३५४] ।) उपाध्याय, एष खलु शकटदासं वध्यमानं वध्यभूमेरादा[३५५]य समपक्रान्तः सिद्धार्थकः।
चाणक्यः(स्वगतम् ।) साधु सिद्धार्थ[३५६]क, कृतः कार्यारम्भः । ( प्रकाशम् ) प्रसह्य किमपत्र्का[३५७]न्तः। (सकोधम् ।) वत्स उच्यतां भागुरायणो यथा त्व[३५८]रितं संभावयेति ।
(निष्कस्य प्रविश्य च ।)
शिष्य[३५९]:-( सविषादम् ।) उपाध्याय, हा[३६०] धिक् कष्टम् अपकान्तो भागुरायणोऽपि ।
कृतः कार्यारम्भ इति। अयमपि बिन्दुः । त्वरितं संभावयेति निगृह्य समाधाय वा सिद्धार्थकमानयेति बाह्योऽर्थः । त्वमपि तेन सह गत्वा कार्यं साधयेति आन्तरो गूढार्थः।
चाणक्यः-( स्व[३६१]गतम् । ) व्रजतु कार्यसिद्धये । ( प्रकाशम् ।
सकोधमिव ।) वत्स[३६२] उच्यन्तामस्मद्वचनाद्भद्रभटपुरुषदत्तडिङ्गरातबलगुप्तराजसेनरोहिताक्षविजयवर्माणः शीघ्रमनु[३६३]सृत्य गृह्यतां दुरात्मा भागुरायणः[३६४]।
शिष्यः--[३६५]तथा । (इति निष्कम्य पुनः प्रविश्य सविषादम् ।) हा[३६६] धिक् कष्टम् । सर्वमेव तन्त्रमाकुलीभूतम् । तेऽपि खलु भद्रभटप्रभृतयः प्रथमतरमुषस्येवापत्र्का[३६७]न्ताः ।
चाणक्यः-( स्वगतम् ।) सर्वथा[३६८] शिवाः पन्थानः सन्तु । ( प्रकाशम् ।) वत्स[३६९], अलं विषादेन । पश्य ।
|
ये याताः किमपि प्रधार्य हृदये पूंर्व गता एव ते |
अपक्रान्ता इति । अस्मदिष्टसिद्धय एव गता इत्यर्थः ।
ये इति । किमपि प्रधार्य हृदये अस्मद्विरोधं मनसि कृत्वेति बहिः । अस्मत्कार्यमेव साधयितुमिति गूढम् । सर्वा अपि प्रकृतयः सुखेन यान्तु न हि तदवलम्बेनाहं कार्यं साधये बुद्धिबलेनैव संर्व साधयामीत्यर्थः । अयं चतुर्वर्णनिर्वर्णनं वर्णसंहारः । ब्राह्मणादिचतुर्वर्णान्तःपातिनीनां प्रकृतीनां ‘ये याता:' इत्यादिना निर्वर्णनान्निर्देशान्नयोदशमङ्गम् । तृतीयाङ्के वक्ष्यमाणं तेषामुदन्तमानेष्यामीति गूढ़ाशयः ॥ २६ ॥
( उत्थाय आ[३७३]काशे लक्ष्यं बद्वा।) एष दुरात्मनो भद्रभटप्रभृतीनाह[३७४]रामि । ( आत्मगतम् ।) दुरात्मन् राक्षस केदानीं गमिष्यसि ।
एषोऽहमचिराद्भवन्तम्
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।)
प्र[३७७]थमोऽङ्कः।
स्वच्छन्दमिति । स्वच्छन्दं निरङ्कशं स्वपक्षमनाश्रित्य विजातीयं परपक्षं कथमाश्रितोऽसीति तव कोऽपि नियन्ता नास्तीत्यर्थः । एकचरमिति । वयसन्न नन्दवंशसंबन्धिनः सर्वे स्वजना वर्तामहे तान्विहाय तत्रैकश्चरसीति भावः। उज्वलदानशक्तिं परकृत्योपजापाथै महता कोशसंचयेन स्थापित: शकटदास इति वक्ष्यमाणबहुव्ययकारिणम् । उत्सेको दुरभिमानो अरातिहस्तगतो विनयेन्न तु चन्द्रगुप्तेन संदधीतेति षष्ठाङ्के वक्ष्यमाणदुरभिमानवता मदबलेन विगाहमानमस्मदपकाराय चेष्टमानं त्वामारण्यकं गजमिव प्रगुणीकरोमि । यथा आरण्यको दुष्टगजः शनैर्गर्तपाद्दृढरज्जुबन्धनादिनोपायेन संवाहनादित्रियायां प्रगुणीक्रियते वशीक्रियते । एवं त्वामतिसंकटे पातयि-
त्वागतिकतया यथा स्वयमेव प्रवणो भवसि तथा क्रियायां वृषलसाचिव्यत्रियायां वशीकरोमीत्यर्थः । एष यत्नः । 'प्रयत्नस्तु तदप्राप्तौ व्यापारोऽतित्वरान्वितः' इति लक्षणात् । इत्थं यत्नबिन्दुसंबन्धरूपप्रतिमुखसंधिः । बिन्दुप्रयत्नानुगुण्येनास्य संधेः त्रयोदशान्यप्यङ्गानि च यथामति योजितानीति सूक्ष्मदृष्टिभिरवधार्य संतोष्टव्यम् ॥ २७ ॥
प्रथमोऽङ्क इति । अङ्कलक्षणं निरूपितं दशरूपके-
|
प्रत्यक्षनेतृचरितो बीजव्यक्तिपुरस्कृतः । |
इति श्रीदुण्ढिराजव्यासविरचितायां मुद्राराक्षसव्याख्यायां
प्रथमोऽङ्कः समाप्तः ।
मुद्राराक्षसम्।
द्वितीयोङ्कः।
( ततः प्रविशत्याहितुण्डिकः ।)
आहितुण्डिकः
(क) जानन्ति तन्त्रयुक्तिं यथास्थितं मण्डलमभिलिखन्ति ।
ये मन्त्ररक्षणपरास्ते सर्पनराधिपावुपचरन्ति ॥
अथ राक्षसकृतोपायवृत्तान्तकथनाय प्राप्त्यााशापताकासंबन्धरूपो गर्भसंधिर्द्वितीयेनाङ्केनारभ्यते —-‘गर्भस्तु दृष्टद्रव्यस्य बीजस्यान्वेषणं मुहुः' इति लक्षणात् । पूर्वाङ्के दृष्टस्यात्र राक्षसाहितुण्डिकसंवादरूपया व्यापिन्या कथया पताकाख्यया नष्टस्यादृष्टस्य चाणक्यनीतिरूपस्य बीजस्याग्रे मुहुरन्वेषणात् । पताकाप्राप्त्याशानुगुण्येन गर्भसंधेरङ्गानि--
|
'अभूताहरणं मार्गो रूपोदाहरणे क्रमः । |
तत्राहितुण्डिकच्छद्मधारिणो विराधगुप्तस्य सर्वं प्राकृतं वचनं प्रस्तुतोपयोगिच्छद्माचरणमभूताहरणम् । प्रस्तुतस्य राक्षसं प्रति कुसुमपुरवृत्तान्तकथनस्योपयोगे छद्माचरणात् ।
जानन्तीति । ‘तन्त्रं स्वराष्ट्रचिन्तायां शास्त्रौषधमखेषु’ इति वैजयन्ती । तन्त्रे स्वराष्ट्रचिन्तायां विषौषधविशेषे च युक्तिं यथावज्जानन्ति । म (आकाशे|)अज्ज, किं तुमं भणासि–‘को तुमं’ ति । अज्ज, अहं खु आहितुण्डिओ जिण्णविसो णाम । किं भणासि–‘अहं वि अहिणा खेलिदुं इंच्छामि' त्ति। अह कदरं उण अज्जो वित्तिं उपजीवदि । किं भणासि—राअउलसेवकोलि’ त्ति । णं खेलदि ऐव्व अजो अहिणा । कहं विअ । अमन्तोसहिर्सलो वालग्गाही मैत्तमतङ्गआरोहि लज़ाहिआरो जिद्कासी राअसेबओ ति एदे
आर्य, किं त्वं भणसि –‘कस्त्वम्’ इति । आर्य, अहं खलु आहितुण्डिको जीर्णविषो नाम । किं भणसि—‘अहमपि अहिना खेलितुमिच्छामि’
ण्डलं राष्ट्रं माहेन्द्रादिदेवतायन्त्रं चाभिलिखन्ति चिन्तयन्ति रेखाकारेण लिखन्ति च । तन्त्रमन्त्रादिषु अत्यन्तमवहितात्मना सर्पनराधिपोपचरणं कर्तव्यमिति गीत्यर्थः ॥ १ ॥ किं ब्रवीष्येवमित्यादि विना पात्रं ब्रवीति यत् । श्रुत्वेवानुक्तमप्येक- स्तत्स्यादाकाशभाषणम् । अप्रविष्टैः सहालापो भवेदाकाशभाषणम् ।।'
१ E. adds लक्षं बङ्गा. B. G. E. om. तुमं . In next word K. has ण for णा
- G. has अं for मं and E. ति for त्ति; A. om कोत्ति. २ क्खु B; B. also
has टु for तु in next word; नामा E; B. adds पुनराकाशे after this; पि for बि B. E. ३ इच्छम्मि for इच्छामि R; P. and G. om. त्ति after this; B. E. G. N. read ध for ह; G. and N. read next word as कअरां; E. कचरं ; E. also reads पुण्णो for उण and (with G.) has अज्जो after उवजीवदि; R. AP. have उ for वि in वित्तिं ; M. reads बुर्ति; N. has आजिआदि for उ-दि. G. has आज़िअदि; N. om.अज्जो . ४ B. has पुनराकाशे before this; P. G. N. have 'कुल for उल. E. reads रायकुल हिन्ति G. B. have simply ति; P. has °ह्वति; N. om, ति. and B. has ओ for को and R. यो; खेलिदु G खेलदु E. B. has ५ जेव; E B. जेव, G. जेव्वः For कहं° B. has किं भणासि अयंति; N. has कथं for कहं; A. P. काहं; E. has simply कथं; G. has कथंति; A. P. M. N. om. अ in अमन्त°. P. reads मन्तौ for मन्तो; G. कुशलो for कुसलो. E, has अनोसहि° ६ B and कुशलो. . has before this अग्गहदङ्कसो; G. reads पमत्तमतंगजसंरोहण; E. पियमंतोसलचररोहणे यो लद्ध R. मदगआरोही; A. पमत्तमत्तंगआरोही; M. सत्तगआरोही; N. मतगअवरोहणे ; B. मतगअवरारोही. A.have हि E. has च. P.have ध for; forआरो; B. . N. have अ for द; E. त. In the next word B. R. have राय°; B, adding कुल after this; G. and E. also have को for ओ. ७ A. P. read एते; G. has before it तदो बेच्च; E. ततोप्येव. 10 तिण्णि वि अवस्सं वि[३८०]णासमणुहोन्ति[३८१] । कहं दिटृमेत्तो अदिक्कन्तो एसो । (पुनराकाशे । अ[३८२]ज्ज, किं तुमं भणासि –—‘किं एदेसु पे[३८३]डालसमुग्गएसु, त्ति । अज्ज, जीविआए संपादआ सप्पा । किं[३८४] भणासि–‘पेक्खिमिच्छामि' त्ति । पसीददु अज्जो ।
इति । अथ कतरां पुनरार्यो वृत्तिमुपजीवति । किं भणसि----‘राजकुलसेवकोऽस्मि’ इति । ननु खेलति एव आर्योऽहिना । कथमिव । अमन्दौघधिकुशलो व्यालग्राही मत्तमतङ्गजारोही लब्घाघिकारो जितकाशी राजसेवक इत्येते त्रयो- ऽप्यवश्यं विनाशमनुभवन्ति । कथं दृष्टमात्रोऽतिक्रान्त एषः । आर्य किं त्वं भणसि--‘किमेतेषु पेटकसमुद्रकेषु’ इति । आर्य, जीविकायाः संपादकाः सर्पाः । किं भणसि—‘प्रेक्षितुमिच्छामि’ इति । प्रसीदत्वार्यः । अस्थानं खलु एतत् । तद्यदि कौतूहलं एहि एतस्मिन्नावासे दर्शयामि । किं भणसि—'इदं
तदाह-आकाशे इति ।
[३८५]अदृणं खु एदम् । ता जइ कोदूहलं एहि एदस्सिं आवासे दंसेमि । किं भणासि ‘ एदं खु भट्टिणो अमच्चरक्खसस्स गेहम् । णत्थि अह्मारि[३८६]साणं इह पवेसो' त्ति । तेण हि गच्छदु अज्जो । मम उण [३८७]जीविआए पसादेण अत्थि एत्थ पचेसो । कधं एसो वि अतिक्कन्तो। (क) (स्वगतम् । संस्कृतमाश्रित्य ।) अहो आक्ष्च[३८८]र्यम् । चाणक्यमतिपरिगृहीतं चन्द्रगुप्तमवलोक्य[३८९] विफलमिव राक्षसप्रयत्नमवगच्छामि । राक्षसम[३९०]तिपरिगृहीतं मलयकेतुमवलोक्य चलितघमिवाधिराज्यच्चन्द्रगुप्तमवगच्छामि कु[३९१] तः।
खलु भर्तुरमात्यराक्षसस्य गृहम् । नास्त्यस्मादृशानामिह प्रवेशः ’ इति । तेन हि गच्छत्वार्यः । मम पुनर्जीविकायाः प्रसादेन अस्तीह प्रवेशः । कथमेषोऽपि अतिक्रान्तः ।
संकृतमाश्रित्येति । वस्तुतः स्वस्योत्तमत्वात्स्वगतं संस्कृतवचनम् ।
तदेवमनयोः बुद्धेि[३९५]शालिनोः सुसचिवयोर्विरोधे संशयितेव नन्द[३९६]कुललक्ष्मीः ।
तद्याव[३९९]दमात्यराक्षसं पश्यामि । (इति परिक्रम्य स्थितः[४००] ।)
‘कौटिल्यधीरज्जुनिबद्धमूर्तिम्’ इत्यत्र रूपकानुप्राणिता उत्प्रेक्षा ॥ २ ॥
अनिश्चयादिति । अनिश्चयादन्यतरविजयानिर्धारणात् । अत्रोपमानुप्राणितोस्प्रेक्षा । इयं प्राप्याशा—‘उपायापायशङ्काभ्यां प्रत्याशा कार्यसंभवः' इति लक्षणात् । कौटिल्यधीरज्जुनिबद्धति उपायशङ्का राक्षसेन निकृप्यमाणा इति अपायशङ्का ताभ्यां कार्यस्य मौर्यीयैर्यस्य संभवः कादाचिकत्वेन संभावना । विराधराक्षसयोर्महती संवादकथा पताका–‘प्रतिपाद्य कथाङ्ग स्यात्पताका व्यापिनी कथा ' इति लक्षणात् । अनयोः संबन्धाद्यं गर्भसंधिः ॥ ३ ॥
तद्यावदिति । इदमङ्कास्यम्—‘अङ्कान्तपात्रैरङ्कास्यंमुत्तराङ्गार्थसूचना इति लक्षणात् । पूर्वाङ्कान्ते चाणक्येन मद्बलेन विगाहमानमिति राक्षसकृ-
- ↑ धन्या केयं R. and M. read केयं कन्या.
- ↑ For ‘दस्या B. reads दस्याः.
- ↑ M reads र्नः for र्वः
- ↑ For नोग्र we have नोग्रां in B. and H.; and for बध्नतो P. R. and H.
read बिभ्रतो. TheCalcutta edition with Dhundhiraja's commentary
has बिभ्रता. - ↑ For वो M. has नो; for नृत्यम् we have नृत्तम् in B. and N.
- ↑ °य for °ये. B.; B. E. om. the visarga. °ध° for °धि° M.
- ↑ स्थितिहेतो H.
- ↑ कार्यादार्ये for कार्याचार्ये B. E. N. P; उपैहि B. E. K. P. M.
- ↑ अज्जउत्त B. E. and.N.; ई for इ P. and N.; इअंह्मि H.; E. and H. read आणा°; K. has अणुग्गेह्णदु; P. अणुगेह्णादु; E. reads अज्जउत्त अणुगिह्णेदु; R. has अणुगंणादु अज्जो; B. अणुगेह्णदु अज्जो; M. अणुगेहादु अज्जो and N. अज्जो अणुगिह्णेदु. H. has अणुगेण्हदु.
- ↑ Om. R. and ME; कथयतु for कथय A. भवत्या Om. M
- ↑ For तत्रभवतां, भगवत B. E. M. R. N. and H. ब्राह्मणानाममन्त्रणेन M. R. after which B. adds एतत्, B. and E. year अथवा अभिमता भ° and B. adds another वा before भ९P. adds भवत्या after च in text
- ↑ सं omin B. E. M. R; For यत एष K. reads यत एवैष. . B. and BM. read यदेषः
- ↑ अजउत्त. E.उर्वणिमन्तिदा for आमन्तिदा P,
- ↑ A. M. K. begin this speech with आयें; and P. has अथ for कथयः E. omits कथयः
- ↑ A has उपरजतिः M. उपरज्जइ . P. and H. begin with this speech अज्ञ.
- ↑ B. M. R. om. आणै.
- ↑ एवं K; B, reads क्खु; K. has णअरणिवासिष्ठ R. reads आमन्तेदि.
- ↑ A and K. Read परिश्रमो.; M. and R. om. च...द्वै; प्रवर्ततां. A. K. P.
- ↑ भ..तो om. in P. and H.; तु om in B.: after तु M. K. R. E. add त्वं.; N. reads त्वं for तु.
- ↑ This is followed by the figure 2, in R.
- ↑ चन्द्रमसंपूर्ण°. All MSS. except E. and P
- ↑ इत्यधक्ते om. in all except
B. and P. - ↑ Omin R. M. and N.; After स्थिते P. has चन्द्रगुप्तमभिभवितुमि- स्कृति , B has चन्द्रमभिभवितुमिच्छति बलात् with which the Raje’s . (Nigpur) agrees
- ↑ रक्षत्वेनं K.
- ↑ Omin R., अजबुत्त अध B., अज्ज अध. N; उणो for उण 1; om. in R.; पुत्र On. in A. and N.णि for णी. M. R. B, B.हविअ for भविअ M.
- ↑ गहाभिधीआदो A.; do, with यो for ओ and गा for आ P. R; do, with ओगा for ओआ ]D. K. which however has g for ग; MLPeads गहहिभआदो अहिरक्षिपॅ; M. roads चन्दं केतुगyभिओगावे; H. reads गहोवराआद M, and IR, इच्छइ for इंउछदे.
- ↑ pia. in P., तत् for यत N.अपि om. in A. क्षितम् for ‘क्षित M. ID. यत: for भवनु 3. N.A. M. and K. add खन् after युक्तः
- ↑ लक्ष्ये for रूप्ये ]K.; }', and N. place पुनस्तदेव before कूर. To इत्यादि A. has इति; M. K. R. E, have सकेतुरिति; R. M. and K om. तदेव
- ↑ पुनर्नपश्ये P.E
- ↑ Om. in A. and M; B. and E. have कथय after it; 33. and ४ . and B, प्रहाभियोगतः after इच्छति.
- ↑ Om. R. M. For आये 3, and E, have आः; B, adds सुरूवयम after कैटिल्यः
- ↑ E. adds कोऽसौ कौटिल्यः
- ↑ has a-here instead of this
- ↑ For इत्यवैति. B. has इत्युपैति. After this P. adds again नटी भयं नाटयतिः
- ↑ E has befor this तन्न युक्तं कुपितस्य पुरतः स्थातुम्
- ↑ परिमृशन्सको धश्चा° A. K; °सकोप for सक्रोध M. R; N. and E. merely add सकोप. before चाणक्यः in text
- ↑ Om. M. and R; A. substitutes आ: for it. K. and P. add : before it. N. has it twice; B. adds बलात् after इच्छति; E. has for the whole speech simply आः कथयति
- ↑ B. and R. om. प्रश्य.
- ↑ This stanza om in E. and H. as also the following अपि च.
- ↑ Om.in P.बहल R. B. E. N. and H; लोल for नील B; नोल P
- ↑ After को R. and M add नाम
- ↑ किं च A. K. R. M. and Nagpur MSS.
- ↑ उलासयन् R.
- ↑ परिणाम B. K. R, and Nagpur MSS.
- ↑ Om in M. K. P. B. and Nagpur MSS.
- ↑ Om in P; After इयं K. P. and R, add सदा.
- ↑ K. has simply तस्यामु°.
- ↑ °र्याभियोग. M. R. K.; for एवास्मान् K.P.R. M. read एवमस्मान्;B. E. N. P. read °नाकुल °for° न्व्याकुल° For शिष्यजने further on M. R. have °जन.
- ↑ रेषामप R. °नन्दकुलराज्य° P. परिपणप्रो° P. E
- ↑ सह संधाय om in M. and R.
- ↑ म्लेच्छराजेन B; स्मेच्छबलेन M. R; R. and E. om. च before महता.
- ↑ °च्येत’ K.; न समर्थः किम्. all. MSS. except. A. M. and K. the Nagpur. MSS. and R; P. has किमसमर्थः B. has असमर्थः किम् K omits प्र. B. and E. add इति. B. E. Nagpur MSS. and H. add एतत् तः
- ↑ B.E. N. K. read °न्दूत्रिपुयुवः For दिशां P. reads दशा
- ↑ °पभिया धि° P.
- ↑ °ग्र्या° and P(?)
- ↑ पश्यन्तु B.E. N. R. मया नन्दं जनाः M.
- ↑ सिंहेनेव K.
- ↑ भरो for भारो B. M. R. and N.
- ↑ शल्या for रोगा
- ↑ बिसिनीव P.
- ↑ द्विषदि K. P. R. M.
- ↑ Om. R.; E. has before it इति.
- ↑ अतः before this B. E. P.IK. has नन्दवंशोद्यमं प्रति (om. शक्यः). R. M. add तु after प्रति B. and H. read निरुद्योगैरस्माभिरवस्थातुमयुक्तमित्यनयैव &se.P. and B. agree, but P. peads मयुक्तं for °सयुक्तं and अस्माभिः before अनयैव; EB. न before निरुद्योगैः and युज्यते for °अयुक्तं omitting एव ' after अनया
- ↑ ‘केतुमूरीकृत्य M. R.; केतुमुररीकृत्य P; विमलतरं M; प्रपड्बं E. P. N.; यत्त्नं A;p, has अस्मदुच्चेदाय after this.
- ↑ K . and P. om. one साधु before श्रोत्रिय; R. repeats साध्वमात्थ and omits oneसाधु before and one after श्रोत्रिय; N. adds मन्त्रि before श्रोत्रिय; B. omits all after राक्षस साधु to मन्त्रि; E. has मन्त्रि for साधु before श्रोत्रिय; and omits साधु before मन्ध्रिवृहस्पते.
- ↑ R. M. have यत्
- ↑ धुरां B. R. M. A.; कृतिनः for बहवः B. E. P.
- ↑ संग्रहणे P. and N.; प्रयत्न P. B.; °मस्य for मसौ. M.; अहणेसा° E
- ↑ सानुरागः R. N.; P. om. इति.
- ↑ अज्ञानेन P.;त्सानुरागेण for °द्भक्तियुक्तेन in all the Mss. except E.
- ↑ अवस्थीयते. M. R. K.
- ↑ तत्संग्रहणं प्रति P.;तत्व (sic) द्वहणे. Nagpur MSS; मिति for °मिव B. E. P. N.; तत्र P.
- ↑ विनाशेपि A. M. R.; कन्यकया E. and Nagpur MSS.
- ↑ कारी. R. M. B. and Nagpur MSS.; पर्वतेश्वर B. P.
- ↑ जगति om. in A.; जगतीं M.; R. and M. have °स्यानभिव्यक्तये; E. has अस्य चार्थस्यैवाभिव्यक्तये.
- ↑ R. has उत्ति. ; बुद्ध्या for प्रज्ञया B, निवारयितुम् B. E. H. and N.
- ↑ राक्षसस्य om. B. E. P. N; स्यापयश: for स्यायश: R. M.; प्रमार्ष्टुमिति E. and H.; प्रमार्ष्टुमलमिति. B.; B. and N. add अन्यच्च before प्रयु° for which N. E. read सुनियुक्ताश्च; B. नियुक्ताश्च. B. adds मया after प्रयु° and om. one पक्ष.
- ↑ B. and R. omit वेष, B. reading वेश after भाषा.
- ↑ अन्विष्यन्ते and गतयः at the end of the sentence B. E. H. and Nagpur MSS.; B. E. and M. read निवासिनाम्.
- ↑ निपुणतरं B.; मापाद्य for मुत्पाद्य P.; तत्तत्कृत्यतायामापा P.
- ↑ Dhruvaproposes कृतक.
- ↑ Om. in R.
- ↑ नियुक्तास्तत्रा° B.; निरूपितास्तत्र तत्रा° E. and Nagpur MSS.
- ↑ °ध्यायी. E; °न्नं विष्णुशर्मा B. H.
- ↑ औशनस्य...नीतौ B. and E.
- ↑ स च.B. E.; लिङ्गवेपधारी R.; B. om. वंश.
- ↑ सर्वामात्यै: A. P.; सच ( sic ) नन्दा° Nagpur MSS.
- ↑ राक्षसे R.; °सश्च E.; समुत्पन्नः R.; महदत्र प्रयो.° R.; भवति P.
- ↑ तदेवास्मत्तो E.; किंचिदपि R. M.; परिहीयते P.
- ↑ प्रकृतिरस्मास्वारो B. E. and the Nagpur MSS.; प्रकृतिष्वारो° M.
- ↑ P. om this;, °रपावृत्तं P.
- ↑ माहृत. K.
- ↑ नरेन्द्राश्च म्रुगेन्द्राश्च. H.
- ↑ B. has सह before यम.°
- ↑ यम° E.;जमस K.; चलणं A and Nagpur MSS.; चलने
E.; करिह E.; B. has देवेहिं; M. देवदेहिं; R. देवहिं. - ↑ एस्सो E; क्खु B. E.; For जीअं M.R. read जीविअं. For च...न्तम् B. थडफडन्तम्.; E. चघनफडत्तम्; N. धणफडन्तम्.; धडफडन्तम्. H.
- ↑ पुरु M. R.; °विसमाउ M. K.; °मायु R.; °मा अपि. E.माद्धं Nagpur MSS.; this is followed by वि in A. K. P.; होदि for होइं A. K. P.; भक्तिरहि° M. K. R. For °आदो, °यादो P.;आदेब K.; आओ Nagpur MSS.
- ↑ मारेदि P.;°सर्व E.; देण for तेण M.; जमेन E.; जीवामो M, R.; जीयामो E.
- ↑ ता. for जाव B; एअं Nagpur MSS. E; जमपडअं B; यमपडं A; तंस° K; दंसयन्तो R; दंसअन्दो E; गीदआणि Nagpur MSS; गीदनि E; om. B; गाएमि B. and N; गायामि A; °अम्भि M.
- ↑ E. K. om. इति.
- ↑ भद्रभद्र E
- ↑ अह्मो R; ब्र° P; ब्ब Nagpur MSS; °म्म° B. E; °णा B.E. N. K, कस्य P; एअं E.
- ↑ नामधेयस्य R. M; आचार्यचाण° M. K. H. and Nagpur MSS; आर्यस्य चा° P.
- ↑ See note 4. अत्तणो ज्जेव केरअस्य B; अत्तणोकेरकस्य E. R; अत्तजस्स A; अत्तणोकेरअस्स Nagpur MSS; एदं £or जेव्वमह B; जेव E; व्वमम A; जेव्वम्म P; जेव्य एदस्त्प N.
- ↑ For भदुणो R. has भाउणो; E. °भाउकस्स ; B. भादुअस्स. For होदिं E. reads भोदि; K. reads आत्तकेरखेऊव्वसमृद्धम्मभादुणो धरं होदि देहि से प्रवेसं; om. M. K. R; वेशं° P; याव N; उपज्जा° A. P; उवज्जा° E
- ↑ पटं K. E; B. H. and Nagpur MSS. om. this and following word; उव° B. R. E. and Nagpur MSS; उवदे° M
- ↑ धिकूमू ' B. K. E.
- ↑ त्तमः B. E.
- ↑ As before; न for ण A.; B. has क्खु after हि.
- ↑ B. and the Nagpur MSS. have पि for वि; दे for ते M.K.R. E; वज्जा A; °अज्जा° E, उझायो° P; °ना° for °णा' A; पि for वि as above; म्मारीआ B; °ह्यसरिसा A, °णन्ति R; °नन्दि A; °णन्ति B. and Nagpur MSS.
- ↑ B. E. A. add सक्रोधम् after this; M . has °च्छति भवान्:
- ↑ As before; A. om. it; जयि P; दे B; तुह M. R; तुअ° K; ‘वज्जा A E; ज्झायों R; B. E. omit ता. काणं for कस्स H.
- ↑ अनभि° B. and Nagpur MSS; भिपेहो R; °भिपेखिहो M; °भिमदो B.
- ↑ Om. in A.P; E.has गुरोः after this; ज्ञानेन E. omitting all that follows; ज्ञातेन वाज्ञा° R; the Nagpur MSS. add गुरोर्भविप्यति after वा; B. substitutes it for अज्ञातेन वा।
- ↑ B. and E. have हंहो बम्मणा before this; for तब B. and Nagpur MIS have तुअ; M. K. have तुह; E. omits it; °वज्जा° A; ज्जेव B. E; एव A; जेव्व K; जेव्व Nagpur MSS
- ↑ भोदि B. E; °दिति R; B. adds after this उजूअबूद्धिआ; तुअं K. E. ( वाव for दाव ); B, has इत्ति; जाणेसि...°लानां E; भिमदो° B. and Nagpur MSS; 'पेद्यो R.
- ↑ °णोह° B. R.; वि रुअदमे P; आदो for अहिंतो B; रूप आयितो R; रूवाहितो E; रूआदो आहिंतों M, वअइ B, वइ A. M; वदेइ E; °सव्वअइ K; दइव P; सीलं P
- ↑ लेवि. R; णंमिवि E, B. and P. om. बि; K. has ई in जाइं and विरुद्धइं; the Nagpur MSS. दाई only,
- ↑ °यमेब. R.
- ↑ om. in M. K. R; ‘द्धमेव स° B.
- ↑ As before एव्व्' R. M; जेव्व K. P; जेब Nagpur MSS; जइ after भवे H.
- ↑ M. R. om. this speech; A. om यदि.
- ↑ यदि A. E; जइ B. and Nagpur MSS; णन्तं B. and Nagpur MSS; णदुं M; सुणित्तारं E; जाणअन्तं K; णिअन्तं R; जाणित्तारं E; णदं M; णिदुं A. P; after this B. has अजणं; the Nagpur MSS. have जणं.
- ↑ B. and Nagpur MSS. add विलोक्य here; for विश्रब्धम् B. has सुखम्; E. भद्र; M. R. K. omit; P reads विश for प्रविश.
- ↑ B, Nagpur MSS. and R. read प्प; इति प्र० P; परित्रम्य प्र० Nagpur MSS; च om. B. P. E; जयदु E., twice in Nagpur MSS., जेढु twice in B.
- ↑ B. has कथं प्रभूतत्वात्कार्याणां कस्य परिज्ञाने नियुक्त्तो लिपुणक इति न ज्ञायते । आः ज्ञातम् ॥ अये कथमयं &c. all which including विलोक्यात्मगतम् occurs after उपविश in E. but having आं for आ:, अये तत्कथम् for अये कथमयं and after प्रकाशम, भद्र निपुणक स्वागतम्; R. has ज्ञान for ज्ञाने
- ↑ श्यताम् for श E. K. B. and Nagpur MSS.
- ↑ जहेवो M; जं देवो R. B. and Nagpur MSS. M. and R. add ति after आणवेदि; P. has दीति; शति for ष्टः B. and Nagpur MSS.
- ↑ B. has उपव
- ↑ E. and the Nagpur MSS. have अज्ज before this; B. E. and Nagpur MSS. have अध for अह; B. and Nagpur MSS. have क्खु; M. has दे; P. has तेत्सुते चि; A. and P. read रागका.
- ↑ °अत्ते° for °अन्ते° E; °ते B.; A, EB. and M. have गि for ग; K. basगीर The Nagpur MSShave हि for ही, and K. has त for द; णा for ना M; धे for हे B.Nagpur MSS. and E; अ £or ए. ; अं है; ये Nagpur MSS; E.and Nagpur om. देवे; B. has देए; K. and R. देवे; °उत्तं B. and Nagpur; दिङ ; R; पइ° Bपग° E
- ↑ 1E. and B. om दुः सन्दि A. Pः सन्ति B; "अन्धि R, K; अस्य E. before अस्थि; अन्ध for gथ R; अस्थ M; पुड° R, M. K; पड़ेखें B.
- ↑ M. R.‘प ’; ‘रुका M. K. R. Nagpun MSS. after which ’ A. P. B; देअस्स B; देव्च° R. M.; देवस्य A.
- ↑ न EB. I; °न्ति B. and A.
- ↑ B. adds आत्मगतम्; एवं after ननु E.
- ↑ E. adds before bhis प्रकाश: E. has ते for °न्ते
- ↑ अज़ Nagpur and E.before this; °धं for °है E. B; असुणिद B.H; असुणिअ E; अज्ञाणिअ A. P; °धेया B. °आ E; ध्येआ Nagpur MSS हेआ K; या° omR; अस्स for अजस्त्र A; दीअन्ति B; यन्दि P; अन्दि M. K. दयदि R.
- ↑ °तु A; °उ Nagpur MSS; पुडमो R; पुडमं M; पुढमं K; पडमं B; ताव E; धाच K; अजस्त्र om in B. K. R.; रिवु M. K; °वक्खे K. B. M.
- ↑ व for प K.M क्खवण° B. Nagpur MSS. B.and H. omits जी ...
- ↑ स्मद्वन्धुप° E.;H. adds ( प्रकाशम्) किंनामधेयो हि सः”.
- ↑ द्वी P. AN; द्विर्णा K. E; ज्झी R; °सेणप उत्ता B; °सप° K. N; पवु M.
- ↑ कण्णआ B; ण्या A; देव्ये for देवे M. R, ‘देस्स° B; दस° P. In Ch's speech after क्षपणकः B. has. प्रकाशम् किंनामधेयो हि सः; then the Chara's speech up to णाम, then Ch.अस्माद्रिपुपक्षे बद्धपक्षपातः क्षपणक इति कथमवगतं भवता; then the Chana's beginning with जेण omitting सो. With this E. and N. agree except that E and N. agree except that has ततः• for किंं नाम---सः and N. has किं नामधेयः सः,and execept that both omit Ch's speech अस्मदिषु &e. N. also has the सो after णाम in the Char a's speech. R has प्रकाशम् । ततः after क्षपणकः
- ↑ आरमग ' K. E; भद्. om. in M
- ↑ Om. in E; क्खु for वि in B. E.
- ↑ काय° P; काअद्धो K.
- ↑ E.and H.have प्राकृतमपि पुरुषस°;,N. has प्राकृतपुरुषमपि रिपुम°
- ↑ °झा E;M.R.B.om.वि in विनि; नियुक्तः for विनिक्षिप्तः H.प्रकाशम् Om. in E; °यमपि° for ‘यं E.
- ↑ B. and N. add here विहस्य; तइओ B; तदि° E.तदी° K; तिदि° R, वि om. in K, दुदि° K. E . N; विअ before भिअ° in B. E. N; वि in E, हिययं E. and probably P; °cषषु° M. K; °प्फपु° R. P; °प्पपु° E.
- ↑ णि om. in B.and M; नि for णि E; सेठी. P; द्वी° K; °नदासो P; नाम E; नाम P, जस K;यस्त्र E.
- ↑ ना° E, which has अम–सो before this; णअराओ N; नअरादो E; अप° R. M.
- ↑ Om. in A. P; स्वग° E; नात्मनः स° E; सदृशे P. A.; E. adds पुरुषेषु after °शेषु.
- ↑ om. in M;चन्दनदासे for च...हे E.and N.
- ↑ M. omits राक्षसेन; B. E. N. add भवता at end.
- ↑ इयं E; °लीसु° R; °लीअअ° P; °लिमुद्दा ज्जेव्व अज्जं अवग (?) सइस्सदि E, मुद्दासव्वंपिअवगमइस्सदित्ति N. Both have after this मुद्रां समर्पयति; B. has मुद्दा अज्जं अवगमइस्सदि.इति मुद्रासर्पयति (B. also gives the reading in the text ). अज्जं पि अवगमइस्सदि H.
- ↑ Om. in E; B. has वाच° ना° रा°;. E. has अक्षराणि वाच° राक्षसस्य.
- ↑ °र्षमात्मग° R. E. M; वक्तव्यं om. in B. After एव N. has अयम्.
- ↑ °ली° M. and P; धि om. in R; प्रकाशेन for विस्तरेण B.
- ↑ सुणोदु K; सुणाउ N; अद्धि for अत्थि K; अज्ज after it N; पउर B. N; पुर R. M.
- ↑ °रितदंसणे° B; °रिअणदंसणणे E; निउ° E; निवु° P.;B. adds तदो after णिउत्तो; पवे K; संकिणिज्जे° K; संकणीये B. E; संकणीए N.
- ↑ ०इमिना E; जमवडे° E; °पटेन K; °डेणाहिं° B; अज्जमणि° E. N; रोट्ठणो B. For गेहं B has घरं; उपविसेह्मि N.
- ↑ तहिवटो E; पडअं B; वडं E, पटं K;पवुत्तो after गाइ° in E; गीआनि A. P; गीआइं R; गीदांई N; R. and M. गादुं
- ↑ B. has ततस्ततः; E. has ततः
- ↑ तदो अ A. K. P; एओ° N.; एक्क°K; एक P; om. E; अवर° K; आवरका° B; आववर° R; om. in P; °वरस° P; °रीस N.; प्पिअ B; अतिदंस E.
- ↑ °गिदी E; °कीदी N; सुकु° E. P. N; and °को for ओ K; वालजण B. E. N. H; °लत्तं A. P; °लतण° K; कोदूहलोफुरिज्जमणणअणओ N; कोदूहलुफुल्लणअणो R; कोदुहलुफुल्लमाणनअनको° E; णयणो P.
- ↑ णिप्क° E; before this E. has बालको and N. has वालओ; पवित्तो° P; हाणि कमिदोइत्ति N; पडि° for परि° P.
- ↑ For णिवेदइत्तिओ B. has °०भरगरुओ° and N. णीहुअगरुओ. R. has णिवेदइतओ. E. omits all this to तदो; ज्जेव्व B; जेव्व N, एव A.M. In the word following K. and P. have अवर°; B. आवरः;R. आववर; अन्ते N; अभ्य° P. The word following om. inB; K. om. the आ in it and R. reads ए for that आ.
- ↑ उस्थिदो R. E. N. The following word is omitted in P. A. M.; for तो in it N. has दो; कलकलो P. K. R; कोलाहलो. N. after which E. has जणस्स and सत्तासं; after तदो B. K. M. read इसि; B. reads the next word as दुआर; R. and M. दुवार andA.द्वार्.
- ↑ देस E. P. N; देसे. K; °पिद R; °विड A, विअ N. The ए in मुहीए om. in P. and E; एकाए E; °क्कए K. N; for इ in next word E. and N. have ए; °रको E.E. reads next word with निष्क°; ते° B; ज्जेव° N, प्येङ E. (?)
- ↑ णिभ° A. M; °भत्थि A;' °ब्भथि P; ‘च्छिए R; णिअच्छिअ N; म्बिओ E; which adds करेण after that; E. N. have तिस्साए; K. तिसाए; A.तसाए; B तस्साअ; R, ताए; M. om; °ह B. N. R.
- ↑ संभवं for संभम N; °प्प° om. in N, चलिअअ° N; चरदुङ P; ‘लिकादो E; लीदो A. K. P; रिसंगु B. E. N ‘गुली A. K. P.परिमा for प्पमा°E; °घटिआ K; घाटिया E.
- ↑ बि...आ om. inव A, नियलिया P. E; दा for आ B. and K; E. reads इयं; B. अङ्गुली; P. has मुढिया; for बन्धाम्सि B. has बद्धम्मि; N. बन्धे; E. reads देहलीए वहे; पिंप° B; निवडिअविउस्थिआ E ; नियंदिआ उसत्थिआ N. This last word om. in B.;and K.has आ for दा in text. अ after that in A.K.P; उच्छलिदा for उडिद H.
- ↑ एतg R; om, in N.; B. and N. add after this इथिआएः E. adds सा instead; ° द्धन्तमेव B .; द्धजव्व E.;ध्दजेव्व N. The word following is मह, not मम in M. and R; E. om. सं; N; reads °णभाअं; A. and P. have गत्थिअ; K. has गच्छिआ.
- ↑ °भुआ P; °भुदा R'; °हडिओ. N; णववहुव्व B. N; इव for विअ E; E. after संवुत्ता adds ढेहलीपटे निपत्योस्थिता; संउत्ता K. and R.
- ↑ लख्ख° N. ‘संकियंति E; किदेति B. N; किदेदि P. The next word A. and M. read as अजस; पादिदा P.
- ↑ B. adds मुद्दाए,E has मुहिआए; N. om. ता just before and has मुद्र before आगमो; B. E. N. read आरामो; B. N. and E. add त्ति after that word.
- ↑ अ for न E . N.
- ↑ ° प्यइति E. N.
- ↑ °दीति P; दिइति N.
- ↑ Om in R. E•
- ↑ शिष्यः प्रविश्य R; B, and E. add उपाध्याय after this; °यतु K.
- ↑ भषी A. P. E; प for पा K.
- ↑ B.E.D.H. have here यदाज्ञापयत्युपाध्यायः । इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य। उपाध्याय इदं मसीभाजनं पत्रं च; E. having निष्कान्तः for निष्क्रम्य, मषी for; मसी and पत्रकं च for पत्रं च.
- ↑ m. in B. and किमत्राभिलि° B.E.
- ↑ Om. in M.
- ↑ जयदुजयदु E; जयदु N; जेढुजेढु B.
- ↑ B.E.N. add अयं here.
- ↑ कार णम् for प्रयोजनम् N.
- ↑ ‘‘सिरीकः E; मुकुला E; Simply अंजलिं M. K. R; कम...सी..णि..दे...च° B. E; °च्छम्मि R.; B. E. add अहम् after this.
- ↑ व्भ om. in, E.N; देअस्स B, देव्वस्स R.
- ↑ °व्वदे° B.E.R;A. has स्सर for सर; for इअं E;B.N. have काढुं for the next word. K. कढुं; M.R. कारिढुं: M.R. om. अ; ‘रिअ for रिद N. and पूर्वा° for पुव्वा° P.
- ↑ भ for ह B, भूसणाइं E; B. adds गुणवन्ताणं after this; E. has भयय (?) वन्ताण; N.मअवन्ताणं बम्म°;E. in the next word देमीति, P. दयामित्ति.
- ↑ खाधु after this in B.E
- ↑ Om. in N; प्रकाशम् om. in A.P. M; K. and R. omit अस्मद्वचनात्.
- ↑ B. has साधु before this
- ↑ °श्वरधृ° B.E;°रस्यA. P. N; भूषणानि गुणवन्ति B.E,.
- ↑ B.N. add ब्राह्मणेभ्यः before this; °देषोहं B; °देष E; एव om. in B.E
- ↑ मीति R.
- ↑ दीति P; °ष्क्रान्तः P.
- ↑ शार्ङ्गरव: occurs twice in A. B. E. N; E. has शारङ्गनच । प्रविश्यो(पा)ध्याय आज्ञापयः चाण°. उच्यन्ताम् &c; उच्यता° B.P.K.N; प्रभृतयो भ्रा° P.
- ↑ यथा before वृप° in B; इति om K.
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B.E.N.H.
- ↑ B. has स्वगतम् here; पूर्व A; °र्वस्तु P; °र्चकस्तुN. For कथमस्तु which follows, M. and K, have कथम् simply. B. and H. have कतमोस्तु and N. कोस्तु
- ↑ आ E. N., B. reads the next word as ज्ञातु:;P. omits it but has°मुप &c. after that; धिभ्यां E.
- ↑ All Mss.except B.E. N. Read लोकस्य भक्त्या for सु B. For परया preceding this K. has परम.
- ↑ E. adds इति here;A, and P. om. ते; B. and E. have तद्यथा.
- ↑ प्रतिरी° K.;धिन्धुसेनः N;धिन्धुशोणः K.
- ↑ मेघाक्षः B. R. E; °रशी° A. N. M.
- ↑ R. has चन्द्र here above the line.
- ↑ Om. in A.M. P; सर्व°for पूर्व°B.EN.Before आस्ताम् B.E. insert तावत्.
- ↑ B. has प्रकाशम् forना-त्वा; N. K. and E. om.;B. A. P. repeat शार्ङ्ग ; E. has शारङ्गरव.
- ↑ om. in M. १० °यलिखिताण्य (sic.) क्ष° E; यजनलिखितान्यक्ष° N; त्तेन B; वज्ञो N. (omitting लिखितान्यपि). M. omits अपि नियतम्.
- ↑ कर्णे कथयित्वा before this B; °थयति E.
- ↑ किमपि before this in B.; after it in N. and E. (which also has शकटदासेन before केनापि); इ°for मि° E.; after this E. तं has च अदत्तबाह्यनात्सिद्धार्थकमाने लेख°
- ↑ चाणक्येन लेखनीयमिति M.
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B. N.;E. substitutes visarga for इति.
- ↑ P. omits all this recommencing with Chanakya's next speech.
- ↑ Om. E.; जअदुजअदु B; जअदु. R; अज़ om. in A; सो om.in M. N; °सेन A.; B. add after this सहत्थ and R; has ले°forलि°in the next word; E. reads the whole passage thus, अव्ययं सो सर्पइ सअडदा- सेण अभिलिहिदो लेहो.
- ↑ A. om. this; B. adds निरीक्ष्य; E अवलोक्य; अहो दर्शनयिता अक्षराणाम् B; इत्यनु° B; अनुभाव्य E.M. and R. om the भद्र following
- ↑ करोति M.;B. N. and E. have जं अज्जो आणवेदित्ति before तथा; B. has सो after अअं; B. reads ता आणवेदु अज्जो before किं; E. agrees but omitting ता; A. also having उ for दु .
- ↑ P. has °यदु; B. adds after this त्ति ; E.॰त्ती .
- ↑ E, has त्वां after this; E, inserts अपि before आप्त° ; B, has आत्म-नानुष्ठे'; P. R. and E. read °य for ये; E. om.त्वां and has नियोजयितुम् for व्यापार°.
- ↑ om. K. E; in next word नु for णु A; ग्ग for ग्गि B; गि G. E; ही for हि P. N.; B. adds ता before आण°; P. has देवु for वेदु; N. has वेऊ; G. omअज्जो.
- ↑ जं G. E. N.; °णेन B. G. P; G. om .following word in which P. has स for स्स
- ↑ B. has भद्र here; धातु° M. In next word पं for प B. E. K; °पादाक्षि° M; चं for च A,
- ↑ संकेतेषुः all Mss. except B. G. E. N.
- ↑ After अपवाह्य (for अपनीय) E.;रा°om. in G.
- ↑ °स्मात् A. P. G; E. and B. om. परि in the next word. परिगृह्य P
- ↑ गृहीत्वा राक्षस एव किंचित्कालान्तरं सेवितव्यः H.
- ↑ किं for कं M for कालं° which follows G. reads कालान्तरं सेवयितव्य:, E. ditto (with °रे for°रम्.).B. and E. insert स्वया before प्रयो° and P. om.इदम् after this; G. and E. एवमेव, B. and R. एवमेवम्
- ↑ B. and E. add क्ति after ' this; G. इति निष्क्रान्तः .
- ↑ In E. उपाध्यायः for चाण°, and following word शारङ्गरव; R. has it once only.
- ↑ P. om. आ; G. om. उपाध्याय ,
- ↑ B. has मत् for अस्सत्.
- ↑ Om. G; जीवि° for जीव° R.; G. and E. om नाम
- ↑ P. has क्तः; E. °क्तया; तेश्वरं B. E. G; °तं K. N.
- ↑ °द्वहिर्निःसार्यतामि. A.
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B. E. N. G, M. R. G. E. have निः for परि° which follows.
- ↑ Om.G; R. omits one तिष्ठ.
- ↑ M. and E. om.इह; B. also omits the g following; एनमेव G. E; एतमेव A. (omitting चापि).
- ↑ G. has आरोप्य for प्रख्याष्य; जर्नल for °नश्च° G; ° G. E. B. N. has नि for the प्र following
- ↑ G. and E. omit the last इति
- ↑ यदाज्ञापयार्य इति N. A; °त्यार्य° P; °त्युपाध्यायः B. E.
- ↑ यित्व । स्वर्गा° B; यित्वा आत्म E; °यति स्व° G All that follows down to and including आत्मगतम् in the next speech of Chanakya, om. in G.
- ↑ °लते 'E'
- ↑ गिलद्भिद ( अय्य for अश) E; गिहीदो. A. K. P; गदिद. N.
- ↑ E, adds दुरात्मा before रा°
- ↑ अहो G.
- ↑ ग° B. G. ( हि for ही); M. R. K om. this; after it B. E. M. add मए; B. E. K. G. add स्स after अज्ज; गमिस्से R; B. and E. add अहम् after it .
- ↑ °ली for °ल M; मुद्र ०mक in A. K. M. P.; before गम्य° B. has भद्र सिद्धार्थकG. and E. भद्र only.
- ↑ M. has तहेति; B. जं अन्न आणवेदित्ति प्रणम्य. N. agrees but has ज् for ज्ं and omits प्रणम्य. G. has देवो for अज्ञो and इति for त्ति प्रणम्य. E . has अब्जयो and omits त्ति
- ↑ G. adds ततः before this; Eadds अयं before काल°, has visarga for the श्र after दण्ड° and G. E read विज्ञापयति
- ↑ om. in G.
- ↑ वत्स शोभनम् E; °न in the next word om. in M. and E.
- ↑ A. P. M. R. om, इदानीम्
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B. E. N; यदाज्ञापयेति G.; G. om. सह> B. adds पुनः before प्रविश्य, E, has it after निष्क्रम्य.
- ↑ औत्मंग E. सि A. M. G. K. ( where also क for कृः). In the next word B. has°अरू°for करू° R. ‘कलु°
- ↑ साब्दिअस्स N; स्सदाइअस्स K; विअस्स P. G; शब्दविथस्स
E;विदस्स om. in A. For the following word B. has लोअस्स वडुई. E has वेदइः M. has वी for वि°; A. and K. om. वि. For णि in णिद्दी B. E R. M, have नि; शझ E; मम B. E. (which reads also पुनः andसंजादे)B. has जात for जाद; दासस P; °स्य A. - ↑ वहृदि for वि जणस्स H.
- ↑ सं for मह H
- ↑ °णिया E; °न्नसेन E; णसेण B; पमुं K.; P. has य and या for अ and आ in णिअ. R. has ण्ठिओ कदाचिच्च° E. has प्रमुख नियनिवेसच्छया जहाज्ञेयाइG. has तिण्णिवकाणियपासद्विआजहाकइ and B. तिण्णिवाणिजिआजधकदइः M. K. have चि for वि in कदावि
- ↑ क्य G; गेह्ंपि मे E; गेहं मे B; मे गेहं G; विजणावेअदि R; चिचिणावेदि B. and E; °णवे° M; °ण्णवे° P; दा for ता M; तो E; णिक्कामेगे for अवहिदा G; निकमेह N; हट्टिणो G. N. omitting णिव्वहेह for which B.reads णिव्वहध and E. निवाहेह.
- ↑ कलत्ते च E; कलत्तम् G; कलत्रम् N; for मह A, P. and G. read मम; E. मे; for दाव P.ताव; R. M.दाणीम्N. दाणिम्; E. दानीम्; forजं which follows P.N. have ज्जं and E. has जि;भोदि E; भोदु G.N; for the following होदु A. has होदि; G.E. N. भोदु; G.E , om. the following ति.
- ↑ G and E. omit this and have इतइतः श्रेष्ठिन्
- ↑ Before this G. has अज्ज; E. आर्य; for अअ° E has अह॰. B. for the next word reads°मागदोह्यि. C.E. have °गच्छा॰; M. K. R. om. this whole speech and place the stage direction 'after the speech of the S'ishya. G. inserts इति before it.
- ↑ उपसृत्य om in. B. M. R. G; देव for उपा° G; स before श्रेष्ठी E; ष्ठि K.; G. om चन्द°
- ↑ for चन्द॰ before this . E. has श्रेष्ठी for जेदु B. has जअदु twice (with उपसृत्य before it)N. has जयउ; G. जयदु and E. जयदु twice; for अज्जो E. has अय्यो.
- ↑ B. R. E. G. add भो before this; M. om. it.
- ↑ श्रेष्टि E.; M. G. E, om. the प्रणस्य following ; M. and G. om. ण before जाणा;° E. has न; R. reads आणादि; and E. जानेदि; E. also has अज्जयो for अज्जो and B. E. and C, have जहा for जह after that; अणुइदो R; ॰चिदे G. which also has रे for रो in next word.
- ↑ E. om. वि and reads परि° before सहिअअस्स which is its reading for हिअ° as also B'.s; C. has परिजनसहिअस्स for हिअ° and N. om हिअ°; P. reads °भवादो for हवादो; G. om. ह in परिहवा॰; B. and E. add महन्तं after this; K. and N. read दुस्कं forदुःखं; B. दुक्खं; G.reads उप्पाएपदिafter that; for ज्जेव्व A. and K. have जेव्व;P.M. एव, R. एव्व;E also has इध or इह before it; B. R. E. G. read अहम् after ज्जेव्व.
- ↑ For उचि° K. has उवचि°; R. उइ° and E.उवि°; in the following word K and N. have ॰मि° for ॰मी॰. And instead of उवविसामि A.reads उपविसामि; K.उअविसामि and P. उपविशनि
- ↑ G. omभोः R.adds चन्दनदास after श्रेष्ठिन्;P. reads एतत् for इदम्; B. has मैवं उचितमेवैतदस्मद्वि°; G. and E. उचितमेवेदम्॰ After विधैः B. E. R. insert सहand after the भवतः following, E, has उपवेष्टुम् उचितमेवैतदस्मद्विधैः सह भवतः समासनम् H.
- ↑ सनमेव G.
- ↑ उवक्खितमणेण. A. M. °तं णेण P; स्खित्तिअणेण R;॰ क्खिदमनेन G; उव (प N.) लख्खित (द N.) मणेन B. N. E; B. om, the दुदृेण following;P. has दुच्चतेन; for किंवि A. P. read किंति; B. reads किंपि; E. om. all down to this from स्वागतम्
- ↑ M. and K. om.this with त्ति, preceding. N. has इयुपविशति; G. इत्युपविष्ट: (where प्रकाशम् is omitted and this part of the speech is placed before स्वगतम्);P. ॰दीति भूमावुपविष्टः and A. ॰दित्ति भूमावुपविष्टः
- ↑ Om. G.E; चन्दनंदास om. in G. M. P.; N. adds खलु after अपि .
- ↑ वृद्धिभावाः M. R.; G. B. om. वृद्धि; B. adds. वः after लाभाः
- ↑ स्वग काशम् om.in B. E; R. M. have णिजो £or णीओ G. has अचा अरोशंकणैयो; B. and E. add अज़ before अह; R. om. अहइम्; B, and G. have अधइम् and E, अथ किम्.
- ↑ प° for प° K, G. E; °देण M. R; °येण P. In the following word E. has ष for ख; G . and N. have आ for दा and om. the मे following; A reads वणिज्ज़ा and K. वणिजा and E . वाणिज्जालाह. all other mss. read वाणिज्य.
- ↑ G. has अपि for न खलु; N. अपि खलु E, has भोः श्रेष्ठिन् अपि and B. भो श्रेष्ठिन् अपि कदाचित्. In the next word for दोषा, E. reads प्रदोषान् , G. दोषान् and the last two words of the sentence E. reads न स्मरन्ति प्रकृतयः
- ↑ This phrase appears twice in A. P. M; G, has शान्तं वावं; E. शान्तं पावं; R. पवई. In the following word N. K. P. read साअर; B. G. have ‘सरअ; N. सरयनि°; म for मु A. P; दू for रग N; ग्र E; मे for ए B; दे G; व for विअ E; विथP.
- ↑ णिणि K; पुणमासीचन्देण E. G; अधिअं णन्ति B.; A, and G. have अहिणनदन्ति. E. has अहिअयं नन्दन्ति; for पाकि° in following word B. has पअदी;° G. पयदी;° E. has पगिदी. After पयदीओ G. has again the following सरअणि (सा? ) विअविमलाउदिदेण पुण्णिमामिअंकेण देवेण चन्दसि रिणा अधिअं होअन्ति पईदाआ. H. reads an आर्या thus: -उदिदेण सारअणिसा विमला विअ पुण्णिमामिगन्कण । देवेण चन्दसिरिणा अधिअं णन्दन्ति पइदीओ ॥
- ↑ Om,in M; भवितव्यम् A. P.
- ↑ Before this G. has अध and E, अह.For the उण ,after this G. and E. have एसो; N. om. it; before रण्णाB.has जो; E. has जोजेरन्नासहG. अज्जेण जो जणो विरु; N. अज्जेण रजाअविरे. For the second अ in अवगच्छीअदि E. and P. have यः
- ↑ A. P.have भद्र:E.ननु before this; M, and R. om, तावत् G. and E. read प्रथमं तावद्वावानेव; H. reads प्रथमः
- ↑ A, and N. have सान्तं; G, शान्तं बावम् ;A. has the expression only once; for दि in next word. G. and M.have रि; K. दु; N. inserts उण after कीदिस.
- ↑ G. om. य; B. and R.read यत्त्व°.
- ↑ अमात्य om. in G. E; स्वगृहम्. om. in R; स्व om. in M, For अभि B. has उप G. has अमिरक्षसि
- ↑ Om. in M. In the next word G. E. K. have लि for ली and P. यं for अं; for एदं E. reads एवं. For the word preceding B, and G. have अणज्जण; E अणज्येण. For स्स A. and M. read स
- ↑ अणज्जेण H.
- ↑ For" णि in this word E. has नि and for दं G and A. have तं.
- ↑ Om. R, M; after the following word अलम् A. M. K. P. insert अनया; R. another अलमू.
- ↑ प्रयान्ति G.; N. M, om, the ततः which follows; E. has यतः; before दोष° B. E. have एव; G. N. have अत्र; P. मे; K. A. R. add प्र before दोष; E. has 'दजमचतदोप.°
- ↑ एव्वं R. G. N; °ए for °ये E. N; for आसि M. has आस;E. om. घरे in the following word.
- ↑ जणो G; यणो E; त्ति om. in B.
- ↑ प्रथमम् for पूर्वम् B. E; N. has before this सक्रोधम्, After इदानीम् E. reads अस्तीतिचवक्षि (क्षी?) ति ननुपरस्पर; A. K. read परस्परं
- ↑ वचनशृस्ङ्कला H.
- ↑ अज्ज at the beginning of this speech in N; एव for जेव्व M; जेव K; एव्व R; om G. E. and N; E. has अस्तएत्थंतरे अस्ति & c; आ om. in P; या E.
- ↑ G. N. have माशञ्जिष्ठाः before this; N. has न after this and before राजनि; B. has न after राजनि and both om, अ before परिग्रहः.
- ↑ E. adds तु after this; for गृह° E. has गृहमतं न च्छ; भवेत् for भ...तः G; भवतु भवेत् E; भवतु om, in A. K. M. P. R. N.
- ↑ ननु for ण्ं before this E; आसी for आसि all MISS. except A. M. P; B.E. have तस्सिं समये before आसी; G, and N.after आसी. The rest omit तस्सिं समए.
- ↑ जणो G.E.
- ↑ G. has अज्ज at the beginning of this speech. K. has न for ण before this; M.R. have आणामि; E. याणा; G. आणीमो; K. जानामि; N. जाणिमो; B.N.G.add after this कहिं गदोत्ति; E.agrees, reading के for
- ↑ E. om. भो; G. om. भो श्रेष्ठिन्.
- ↑ फणी B. G.E;B. om. the अति which follows; R. has प्रति for प्रती
- ↑ इ for दि E. M.In the next word P. has च्वौ for च्वो; E.has व्ये?; स्से for से B.M.R;शिस्से K; °विद्धो E;विढ्ढो P. At the beginning of this speech instead of चन्द। स्वगतम् G. has उक्त कस्यापि.
- ↑ °प° for °व° K.P; °व्व° E; घणा for घणं B.M; घण E;for रडिअं B.has भणिअं;N.रणिअं;for ढुरे P. has ढुले; for दइ° P. and N.दयि°; for दा. G.E.B.N.have आ. For °मेददा° A. K.P.R. have °मेतदा; E. मेयदा; G. has पfor व; for the final अम् A. K. P. read दम्.
- ↑ E.om.च; G.om. विष्णु;K.P. and N.om. गुप्त and P.N.have रि for the इ following; G.has मि for that इ;E.om. इति; for °क्ते B. has °क्तौ; E.°क्तेन
- ↑ °यति N.A. After that E.has ननु; छेत्स्य° A.P; B.E. G.om, the first मा; P.has एव for एवम् and G, adds अव after it,
- ↑ श्रीव° G.A.P.
- ↑ तथा G.
- ↑ B.has आस्वादितेत्यादि प्रागुक्तं पठति; G.E. and H. quote the whole stanza here omitting इति पूर्वोक्तं पठति.
- ↑ Om in A;E has आत्मगतम्म् ; G.E. read next word as फ़लेन. For संवदिदं B.E.R.M. have संपादिदं G. पादिअं before से B.N.G. have सोहदि;E, has शोहदि. For से B. and N. have दे; G ते E.किण; for विकत्थिदम् A. has "त्यनम् , K. थिदम्, K. थिदम्.
- ↑ G.E.N. have ततो before this; G.E.N.B. and H. have उत्सारणा क्रियते instead of कलकलः
- ↑ G. A. and E, have this twice (E. having सारङ्गरव)A. N. P. have आः after this; M. om. किमेतत्,G. E. N. add इति after it.
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B. G. N; E. agrees but omits इति. G. has स before एष and E. has देवस्य चन्द्र° after it.
- ↑ M. and R. om. थ्य; N. has रि for री.
- ↑ N. has कथम् before this and G. and M. have a visarga after it. E has कष्टम् after अहह; E. स्वकर्मभिः before अनु; ° B. E. N. G. add तु after this.
- ↑ G. Om this and भो also; B. E. N. G. have राजा before अपथ्य°;N.G. read राज तीक्ष्णदण्डः and G. om. तत् which follows.
- ↑ °द्वचनं च G. which and N. to omit what follows down to °जनः;R.E.M.K. have स्य after क्षस
- ↑ G.om. this; B. has it before अनुभूयन्ताम् which is its reading, as well as that of G;G. and B. also have विचित्रा राजप्रसादाः,E. and H.have विचित्रफलो for विचित्रो
- ↑ G. N. have अज़ गेहेसन्तं (पिन N. adds ) समप्पेमि कुदो (तो N.) असन्तं समप्पीअदि; E. and H. अज्ज गेहे असन्तं कुदो समप्पीअदि; R. यणो for अणो in text and K. has नत्थि for णत्थि.
- ↑ B.E. G. have ततो before नेपथ्ये; B.G.om. पुनः;A. K. have कलहः or कलकलः;E. and H. have उत्सारणा क्रियते.
- ↑ Twice in M. E; E. has सारङ्गरव and सं before ज्ञायताम्; A. P. N. have आ:; B. and E. have पुनः after ज्ञायताम्; G. and E. have इति at the end of the speech.
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B. E. N.
- ↑ For अयमपि N. E. have अयमसौ; B. has असौ; B. and E. have after this राजाज्ञया; B. om. एव;E. has इति for it; G. and N. om. राजापथ्यकार्येव.
- ↑ B. G. and H. have लभाग्भव; A. om. तु in भवतु.
- ↑ E. has अपि for अयं राजा;A. omits षुव in कारिषु;B. E. add राजा after तीक्ष्णदण्डो; G. has तीक्ष्णदण्डः को (ण्डको?) राजा.
- ↑ om.G; for रक्ष G. and H. Read रक्ष्यताम्; E. परिरक्षती (sic.)
- ↑ भअं मे R. M. K; E. and P. have भयं for भअं;G. om. मे and adds मं after दावेसि for which K. E. B. read दंसेसि; पि for वि B. E. G. N; E.has अहं before गेहे; G. and N. substitute it for गेहे.
- ↑ घरयणम् R. E. N; for समप्पे° K. has सम्मपे°; P. समीप्य°; E. समपे°; E has पुन for उण.
- ↑ एस for एसो G.N; मे थिरो for धीरो मे B. E. H.; थिरो मे G; धीरो om. in M. R; धिलो P; for णिच्च° E. णिच्छ°.
- ↑ आत्मग° G. E; for चन्दनदास, E. reads श्रेष्ठिन्.
- ↑ अर्थजातेषु H.;
आत्मलाभेषु the Ms. P. in the edition H - ↑ R. has त for द' in संवेदने; परस्योद्वेजने H.; B. and H. have जनः for जने.
- ↑ श्रेष्ठिन्. for this G.
- ↑ B. and H. add एसो मे स्थिरो णिच्चओ; G. एसो स्थिरो णिच्चओ; N. agrees adding मे before णिच°; M. om. whole speech.
- ↑ E. adds खङ्गमाकृष्य; तिष्ठ om. in B. E. G.
- ↑ तर्हि om. in G B. reads राजकोषः; R. and G. नरपतेः कोग्रः
- ↑ B. E. add वाहू प्रसार्य;E. adds भूदो before हि. In the following word JB. has नै ¥or णु, ढि for 8, and A, and P. have 'अ for ) असनों for अत्तणो IB; G. and N. have धि for हि in the word following; B. E. and H. have अहिआरस्स अणुरूओं (E. has जु for णु).
- ↑ B. has सक्रोधम् here; E, has that and further खङ्गमाकृष्य । दुरात्मन्दुष्ट । सारद्रव सारङ्गरव उच्य°; M . and. P. have शाङ्गरव twice.
- ↑ °ताम् om. in N; शस्यताम् G. D; तावत for अथवा G.
- ↑ G. and E. add अस्मद्वचनात् after this; for °पालको B. E. G and H. have °पालःFor °पालक in विजयपालकः B. E. G. read पालश्च; H. and K. पालः; N. पालकश्चन
- ↑ Om. in G.; रक्ष before तावत् B. E, G. R. N. (E, having रक्षताम् ), G, and N. om. मया which follows; स एवास्य G. B.
- ↑ G. reads सर्वस्वहरणं; JE. सर्वस्वहरं; M. प्राणाहरणं; N. प्राणाहारं
- ↑ इति before this G. B.
- ↑ उत्थाय before this B. E; for अअम° following, G has अयमा'; K. and P. अम°B. आ', G. and B. read W for the अ in अच्छामि; K. reads अच्छम्मि for this last; E. has आत्मग° for स्त्रग° and दिट्ठिया for विद्विआ.
- ↑ Om. in M. R; before मित्तकजेण E; B. has ना for णा in the following word after which B. adds जाणिवे ; for the following word A. and G. read नafter which M. and B. had उण; R. has पुरुस for पुरिसर
- ↑ G. om. शि-ह and has instead इति before प२ि.
- ↑ Om. in R.M. N; न for it P; दिष्टया G,E. has दुराम before राक्षसः
- ↑ तथास्या प्यापदि E. which also has ध्रुवं for नूनं.
- ↑ Om. in B. G; M. R. K. and H. om. this and next two speeches; E (which has शारङ्ग°) adds रे ज्ञायतां किमेतत् next speeches and om.next two speeches
- ↑ B. adds तु after this; G. om. उपाध्याय
- ↑ B. reads ज्ञायतां किमेतत्.
- ↑ B. has निष्कम्य विभाव्य पुनः प्रविश्य संभ्रान्तः शिष्यः M. K. B. प्रविश्य शिष्यः; E. agrees with K. and adds सविषादम् ; G. om. खलु; E. adds सिद्धार्थकः after this and om. it at the end of the speech; R. and M. transpose the order of the next two words.
- ↑ वध्यस्थानादादाय M. R; G. has समुपक्रान्तः E, सहनिःकान्तः
- ↑ B.G.N . have साधु after this; P. also apparently; N. om. कृतःरम्भः; G. om. that and प्रकाशम् also, and has कृतः instead, but over the line it has कृतः कार्यारम्भः;E. has त्वया after कृतः
- ↑ किमुप°: G; कथमप. E; G. has प्रकाशम् instead of सक्रोधमू; R, adds इव after सक्रो°
- ↑ B. G. insert एनम् before स° ; for ये B. P. read य; G.N. insert एनम् between °चय and इति.
- ↑ च before शिष्यः om. in R. and G. (reading पुनः before प्रविश्य and शिष्यः before this stage direction and omitting सविपादम्). E. has निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य । शिष्यः and B. has शिष्यः पुनः तथा कृत्वा प्रविश्य सविपादम्। ; M. शिष्यः निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य सवि.॰;Om G .
- ↑ उप° for अप॰ G; अपि at the end of the sentence on, in G. E.
- ↑ आत्मग° G. E.
- ↑ G. D. om. इव before this. For वत्स A. P. M. N. read भद्र; B. K. add तस्कृतं विपादेन after this; A, P. M. K read उच्यताम् for उच्यन्ताम् which follows this; °भट्ट for °भट E; for डिङ्ग° B. has हिङ्ग°. G. डिण्ड॰; R. E. डिङ्गि;H. हिङ्गु; for रोहिताक्ष K, has लोहि॰.
- ↑ °सुप° for ॰मनु° B. E.
- ↑ R. G. M. add इति here.
- ↑ यदाज्ञापयत्युपाध्याय इति B. N; E; यदाग्येति G.
- ↑ om. in E; हा धिक्कष्टम् om. in R. M. B. E. G. have उपाध्याय before हा; जन्त्र for तन्त्र P; व्याकुली° for आकुली° P.
- ↑ P. om. °तर° after प्रथम. After °तरम् B E. N. and H. read अप्रभाताथामेव°; रजन्यासप°; G. has प्रथमतः प्रभातायामेव &c.
- ↑ सर्वेषाम् G. E. N; सर्वदा R सर्वेषामेव B ; सथा K; सन्तु before पन्थानः G
- ↑ कृतम् for अलम् G; R. K. M. om. पश्य
- ↑ निघ्नन्ति N; गमनं कासं सकामोद्यमाः E.
- ↑ अर्थ for एव B, andH.
- ↑ नन्दोपटन. E.
- ↑ G. E. om. all आकां--बद्व; B, has प्रत्यक्षवत् before आका°. B adds खलु after एष.
- ↑ भद्रमुखः G; for आहरामि G. reads ग्राहयिष्यामि; F. and H. ग्राहयामि; M. and G. have स्वग° for आत्मगं' which follows; R. has आः before दुरात्मन्; G. and E. om: इदानीम् which follows; B. N. G. E. read यास्यसि for गमिष्यसि
- ↑ उत्सेकिनम् R; बलमदैन B. E. G. H.विगाह्यम° R. G. E.; विदह्यमानम् H.
- ↑ M. has प्रवणं करोमि; R. प्रवणीकं .
- ↑ Before this B. has इति मुद्राराक्षसे; P: has इति मुद्राराक्षसनाम्नि नाटके युद्धलाभः;A. has मुद्रलाभो नाम; N. has इति मुद्रालाभो नाम and समाप्तः afterअङ्कः
- ↑ १ जानन्दि P. In word following G. has त्र for न्त; E. has यु for जु
and P. त्ती for र्ति; E. has यहठ्ठियं for जहट्ठिअं; P. यं for अं only, R. जहात्थिअं; G. has ल for लि and P. M. and R, न्दि for न्ति - ↑ २ R.has अ before उव°; P. and E. have च्चर for अर°; B. चर°; P. and M. have न्दि for न्ति.
- ↑ B.om.वि;G.has पुरिसा instead of it and E.readsएदे पुरुविन्नपुरिसा विणास°.M.has °होन्दि;E.has°हवन्ति;B.has भवन्ति;G. अनुभवन्ति; कथंforकहं B.E.N.om.कहं-एसो;G.has for the whole इति अधनिक्कन्तो; E.om.दिट्ट°.B.has दिठ्ठमत्तो;P.दिष्टमतो; अति°.E;अदिक° P;E.om. एसो and has पुनरप्याकशे लक्षं बव्द्धा.
- ↑ H. constructs the verse here conjecturally thus-वालग्गाहि असन्तोसहिकुसलो सत्तगअवरारोहो । राअकुलसेवओत्ति अवस्सं तिण्णि वि विणासमणुहोन्ति ॥
- ↑ N. adds मण्डण after अज्ज; B. E. G. om. the किं which follows and B. and G. read उण किं after तुमं.
- ↑ पोेडिआ R.;पेडा B.E; पेट्टाल G.N. Instead of°एसु B.E.N. G. have केसु; E. om. सि following; B. has अप्प before जीवि°; B. and G. Om ए after जीविआ; E. has या instead of आए. For संपादआ G. has सन्या.E. संन्का. H. has सदाढा after सप्पा.
- ↑ B. has before this पुनराकाशे; A. M.R. have भणसि for following भणासि पेटक्खिदुं G; पेखिदुं P. which has°मीत्ति; for °मिति; G. om. त्ति and R. has इच्छम्मित्ति. B. repeats पसीददु.E. has पेखीयदु twice; P.पेक्खदु.
- ↑ अत्थानं B.; अस्थाणं G; for word following B. N. have क्खु जहि for जइ A. M. P.; जहि E; B. adds द after this; for कोदू° G. E. R. have कोऽ° N कोऊ°; P. कोदु'; B. E. G. have ता after ' को-लं, N. has जैव before आवासे पविसिअ after his; G. also has प°; B. has आआसे and पुसरा कासे after दंसेमि; for किं-एदं E. has इदं.
- ↑ Before this B. has इध; om. इह after it; for ह्म° G. has °°N. om. इह following and B. has प्पचेस after that; B. has तु for दु and N. has ता for तेण हि preceding. B. G. om. ममउण adding (मे G.) मम before पवेस. R. has मह for मम
- ↑ P. omए after जीविआ and has ये for दे in next Word; B and B. have प्पस'; A. and N. and G. have पसाएण; A. P. R. have इह for एथ; N. has मम before पचे ; B. has पसाणस्थमेइहपयसो । संस्कृतमाश्रयति । आत्मगतम् । अहो &c;त्ति after पवेसो in B.E. N. G; A कहं; G. कथं; अव° A.अदि° N. reads अवि° P, M. R. om. फर्ध-न्तो; A. P. have सविस्मयम् ; R. om after this स्वगतम् and G. has आश्चर्य after स्व° omitting अहो आश्चर्यम्. B. reads दिशोबलोक्य° से...स्वग°
- ↑ M. repeats this
- ↑ A. P. G. N. have अवेक्ष्य for अवलोक्य,
- ↑ R. M. om. मति. B. adds च after परिगृहीतं मवेक्ष्य G. N. ; G. N. also have राज्यात् after this omitting अधिराज्यात्; A. om. all from राक्षस to गच्छामि. P. reads राक्षसमवेक्ष्य विफलमिव चाणक्यप्रयत्न मि.
- ↑ B. and have तथाहि for this.
- ↑ B. E. N. G. have कुलस्य for नृपस्य.
- ↑ G. has इह for अपि ; उपपायहस्तेन च, the Mis. M. in H.
- ↑ निःसृ°. G. E.निष्कृ. A. M.विकृ B.
- ↑ सुनयश. B. B. H; E. om. सु in मुख.
- ↑ ED. adds राज्य after कुल G. has इयं for नन्द; after. लक्ष्मीः .B. G. E add लक्ष्यते । कुतः N. लक्ष्यते । यतःA. and P. simply यतः
- ↑ R. and M. have अन्तिके for अन्तरे.
- ↑ B. has भृश for ध्रुच; R. has इव for इह
- ↑ B. and G add अहम् afterयावत्.
- ↑ B. and G. and E. om. इति &c.B. and M. add द्वारि before स्थितः