वाचस्पत्यम्/ॠ

पृष्ठ १४५८
ॠ ॠ ॠकारः स्वरवर्णविशेषः मूर्द्धन्यः स च दीर्घः उदात्तानु- दात्तस्वरितभेदात् त्रिचिधः नुनः अनुनासिकानुनासिकभेदेन प्रत्येकं द्विधेति षट् । मातृकान्यासे वामनासायां तस्य न्यस्य तया वामनासाशब्देनाप्यभिधेयता । तस्य कामधेनु- तन्त्रे ध्येयस्वरूपमुक्तं यथा । “ॠकारं परमेशानि! स्वयं परमकुण्डलीम् । पीतविद्युल्लताकारं पञ्चदेवमयं सदा । चतुर्ज्ञानमयं वर्ण्णं पञ्चप्राणयुतं सदा । त्रि- शक्तिसहितं वर्णं प्रणमामि सदा प्रिये!” । अस्य प्लुत- त्वोक्तिश्चिन्त्या दीर्घस्य द्विमात्रत्वेन त्रिमात्रोच्चार्य्यप्लुता- द्भिन्नत्वात् आकारभेदाच्च । ॠ गत्यां क्र्यादि० प्वादि० पर० सक० सेट् । प्वादि० श्नाप्रत्यये ह्रस्वः । ऋणाति ऋणीतः ऋणन्ति । ऋणीयात् ऋणातु ऋणीहि । आर्ण्णात् आर्णीताम् आर्णन् । आरीत् । आर! आरतुः । अरिता । ईर्य्यात् । अरिष्यति । आरिष्यत् । अरितव्यः अरणीयः आर्य्यः । अरिता । ऋणन् । ईर्ण्णः । अरः । ॠ अव्य० ॠ--क्किप् बा० इत्वाभावः । १ वाक्यारम्भे २ रक्षायां मेदि० । ३ निन्दायां ४ भये च शब्दरत्ना० । ५ देवमातरि ६ दानवमातरि ७ स्मृतौ ८ गतौ च स्त्री० वक्षसि न० मेदि० । ९ भैरवे १० दनुजे पु० मेदि० । इति वाचस्पत्ये ॠकारादिशब्दार्थसङ्कलनम् । ऌ ऌ ऌकारः स्वरवर्ण्णभेदः स च दन्तमूलीयः । उदात्तानुदात्त- स्वरितभेदात् त्निविधः अनुनासिकाननुनासिकभेदात् प्रत्येकं पुनर्द्विधेति षड्विधः । तस्य मातृकान्यासे दक्ष- गण्डे न्यस्यतया तच्छब्देनाप्यभिधानम् । तस्य ध्येयरूपं कामधेनुतन्त्रे उक्तं यथा । “ऌकारश्चञ्चलापाङ्गि! कुण्डली परदेवता । अत्र ब्रह्मादयः सर्व्वे त्रयोऽस्ति सततं प्रिये! । पञ्चदेवमयं वर्ण्णं चतुर्ज्ञानमयं सदा । पञ्च प्राणयुतं वर्ण्णं तथागुणत्रयात्मकम् । विन्दुत्रयात्मकं वर्ण्णं पीतविद्युल्लता यथा” । अस्य प्लुतत्वोक्तिश्चिन्त्या एकमात्र त्रिमात्रत्वाभ्यां तयोर्भेदात् । तकाररहितस्तु द्वादशानां बोधक इति सि० कौ० ऋशब्दे विवृतिः । ऌ अव्य० ऋगतौ ऋ--क्विप् तुगभावः लत्वम् । १ देवमातरि २ भूमौ ३ पर्व्वते च मेदि० । इति बाचस्पत्ये ऌकारादिशब्दार्थसङ्कलनम् ।	ल्ल ॡ ॡकारः तन्त्रमते मुग्धबोधमते च स्वरवर्ण्णभैदः पा० मते तस्य दीर्घत्वं नास्ति तेन उदात्तानुदात्तस्वरित भेदात् अनुनासिकानुनासिकभेदाच्च षड्विधः । अत्रेदं बोध्यम् ऌवर्ण्णस्य दीर्घत्वाभावेऽपि “ऌति ॡवा” वार्त्ति० उक्तेः लकारद्वययुत ऌवर्ण्णएव तत्र विधेयः तत्र लकारद्वयरूपव्य- ञ्जनद्वयस्य एका मात्रा अचश्चापरा इति द्विमात्रत्वं तेन होॡकारः इत्यादौ दीर्घत्वव्यवहारः । मुग्धबोधे ऌत्रय- मित्युक्तिरपि एकमात्रद्विमात्रत्रिमात्रत्वभेदापेक्षया । तेन न विरोधः । अतएव शिक्षायां “दुस्पुष्टश्चेति विज्ञेय ऌकारः प्लुतएव वेति” ऋकारऌकारयोः दुःस्पृष्टत्वोक्तिः । दुःस्पृष्टत्वञ्च ईषत्स्पृष्टत्वं तस्य रकारलकारादित्वे एव सम्भवति “अचोऽस्पृष्टायणस्त्वीषन्नेमस्पृष्टाःशलस्तथा” शिक्षाणां यवरलानामीषत्स्पृष्टत्वोक्तेः । “तेन ऋकार ऌकारयोरीषत्स्पृष्टत्वात् दुःस्पृष्टत्वम् । एवं सर्वसामञ्जस्ये ऌवर्णस्य न दीर्घत्वकल्पनमिति सूक्ष्ममीक्षणीयम् । अस्य च लकारद्वयघटितत्वात् दन्त्यता । अन्ते च स्वरवर्णयोगात् अस्पृष्टत्वम् । तस्य च उदात्तादिभेदैः षड्विधत्वमपि । मातृकान्याशे च तस्य वामगण्डे न्यस्यता तेन तच्छब्देना- प्यस्याभिधानम् । कामधेनुतन्त्रे तस्य ध्येयस्वरूपमुक्तम् यथा “ॡकारं परमेशानि पूर्णचन्द्रसमप्रभम् । पञ्चदेवा- त्मकं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं तथा । ऋणत्रयात्मकं वर्णं तथाविन्दुत्रयात्मकम् । चतुर्वर्गप्रदं देवि! ध्यायेत् परमकुण्डलीम्” । ॡ अव्य० ऋ--रस्य लः । १ देवनार्याम् २ दैत्यस्त्रियाम् ३ दनुजमातरि ४ कामधेनुमातरि च स्त्री एकाक्षरकोषः । ५ महादेवे पु० एकाक्षरकोषः । इति वाचस्पत्ये ॡकारादिशब्दार्थसङ्कलगह् ।