शब्दकल्पद्रुमः/अच

शब्दकल्पद्रुमः

पृष्ठ १/०१७

अच्छभल्लः, पुं, (अच्छा निर्म्मलाः भल्लाः शस्त्राणीव नखा यस्य सः बहुव्रीहिः यथा -- मेदिन्यां भल्लः स्यात् पुंसि भल्लूके शस्त्रभेदे पुनर्द्वयोः) भालूकः । इत्यमरः । तट्टीकाकारमते अच्छो भल्लश्चेति शब्दद्वयमपि ॥ अच्छा, स्त्री, (अःविष्णुश्छायते आच्छाद्यतेऽनया, च्छो + करणे अङ् । अस्य विष्णोः छा आच्छादनं षष्ठी- तत्पुरुषः । अकारो वासुदेवः स्यादित्येकाक्षरीय- कोषे ।) विष्णोराच्छादनं । इति मुग्धबोधव्याकरणं ॥ अच्छिद्रं, त्रि, (नास्ति छिद्रं यत्र बहुव्रीहिः) छिद्र- रहितं । दोषाभावविशिष्टं । यथा शातातप- पराशरौ । -- “अच्छिद्रमिति यद्वाक्यं वदन्ति क्षितिदेवताः । प्रणम्य शिरसा ग्राह्यमग्निष्टोमफलैः समं” ॥ इति श्राद्धतत्त्वं ॥ अच्छिद्रावधारणं, क्ली, (अच्छिद्रस्य दोषरहित- कर्म्मणः अवधारणं निश्चयः) दोषरहितकर्म्म- निश्चयः । तज्ज्ञापकवाक्यं । यथा, -- ततः कर्म्ममात्रप्राप्ताच्छिद्रावधारणं कुर्य्यात् । तथाच शातातपपराशरौ । -- “अच्छिद्रमिति यद्वाक्यं वदन्ति क्षितिदेवताः । प्रणम्य शिरसा ग्राह्यमग्निष्टोमफलैः समं” ॥ इति श्राद्धतत्त्वं ॥ अपि च । वशिष्ठः । “ततः शान्तिं प्रकुर्व्वीत अवधारणवाचनं” । अवधारणं अच्छिद्रावधारणं । इति तिथ्यादि- तत्त्वं ॥ तद्वाक्यं यथा, -- अद्यामुके मासि अमुक- पक्षे अमुकतिथौ मत्कृतैतदमुककर्म्माच्छिद्रमस्तु ॥ अच्छिन्नं, त्रि, (छिद + कर्म्मणि क्तः न छिन्नं नञ्- समासः) छेदरहितं । अकर्त्तितं । यथा गर्गः, -- “श्रुत्वा पुत्त्रस्य वै जन्म कृत्वा वेदोदिताः क्रियाः । अच्छिन्ननालं पश्येत्तं दत्त्वा रुक्मं फलान्वितं” ॥ इति शुद्धितत्त्वं ॥ अपि च । शङ्खः । “अश्रद्दधानः पापात्मा नास्तिकोऽच्छिन्नसंशयः । हेतुनिष्ठश्च पञ्चैते न तीर्थफलभागिनः” ॥ अच्छिन्नसंशयः फलोपायेतिकर्त्तव्यतासु निश्चय- शून्यः । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ अच्युतः, पुं, (न च्यवते स्वरूपतो न गच्छति यः नित्य इति यावत् । च्यु + कर्त्तरि क्तः न च्युतः नञ्- समासः । पीताम्बरोऽच्युतः शार्ङ्गीत्यमरः) विष्णुः । इत्यमरः ॥ (यथा कुमारसम्भवे, -- तत्रावतीर्य्या- च्युतदत्तहस्तः ।) स्थिरे त्रि ॥ सोऽन्त्यवेलायामेत- त्त्रयं प्रतिपद्येताक्षितमस्यच्युतमसि प्राणसंशित- मसीति छान्दोग्योपनिषत् । अच्युताग्रजः, पुं, (अच्युतस्य अग्रजः) बलरामः । इत्य- मरः ॥ इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ अच्युतावासः, पुं, (ओष्यते वासः क्रियतेऽत्र आ + वस् + अधिकरणे घञ् यद्वा अच्युतस्य आवासः । ‘अश्वत्थः सर्व्ववृक्षाणां देवर्षीणाञ्च नारदः’ इति भगवद्गीतायाम् ।) अश्वत्थवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

अज क्षेपे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अजति । इति दुर्गादासः ॥ अज इक भासि (अजि दीप्तौ चुरा इदित्वान्नुम् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ इक अञ्जयति । भासि दोप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ अजः, पुं, (न जायते नोत्पद्यते यः नञ् + जन् + अन्ये- ष्वपि दृश्यत इति कर्त्तरि डः उपपदसमासः ।) (“न हि जातो न जायेऽहं न जनिष्ये कदाचन । क्षेत्रज्ञः सर्व्वभूतानां तस्मादहमजः स्मृतः” ॥ इति भारते । “योमामजमनादिञ्च वेत्ति लोकमहेश्वरम्” । इति भगवद्गीतायाम् ।) ब्रह्मा । विष्णुः । शिवः । कामदेवः । सूर्य्यवंशीयराजविशेषः । स च रघु- राजपुत्त्रः दशरथपिता च । मेषः । इति ज्यो- तिषं ॥ माक्षिकधातुः । इति हेमचन्द्रः ॥ जन्म- रहिते वाच्यलिङ्गः । छागः । इति मेदिनी ॥ तत्- परीक्षा । यथा, -- “नक्षत्राणां विभेदेन नराणान्तु गणत्रयं । तेषां शुभाय निर्द्दिष्टं पशुवस्तत्रयं बलौ ॥ ये कृष्णाः शुचयश्छागाः पशवोऽन्ये तथैव च । देवजातिमिरुत्सृज्यास्ते सर्व्वार्थोपसिद्धये ॥ ये पीता हरिता वापि नरजातेरुदीरिताः । ये शुक्लाश्च महान्तो वा रक्षोजातेः शुभप्रदाः ॥ यो मोहादथवाज्ञानाद्वलिमन्यं प्रयच्छति । बध एव फलं तस्य नान्यत् किञ्चित् फलं भवेत्” ॥ इति युक्तिकल्पतरुः ॥ अजकर्णः, पुं, (अजस्य छागस्य कर्णवत् पत्रं यस्य सः) असनवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ यथा वैद्यके । (“अजकर्णः कटुस्तिक्तः कषायोष्णो व्यपोहति । कफपाण्डुश्रुतिगदान् मेहकुष्ठविषव्रणान्” ॥) अजकर्णकः, पुं, (अजकर्णः + स्वार्थेकः) सालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अजकवः, पुं, क्ली, (अजो विष्णुश्च कः ब्रह्मा च द्वन्द्वः तौ वाति शिवः त्रिपुरासुरबधे प्रीणयत्यनेन अज क + वा + करणे कः । “कः प्रजापतिरुद्दिष्टः को वायुरिति शब्दित” इत्येकाक्षरीयकोषे) शिव- धनुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अजकावः, पुं, क्ली, शिवधनुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अजगन्धा, स्त्री, (अजस्य गन्धवत् गन्धो यस्याः सा) वनयवानी । तत्पर्य्यायः । अजमोदा २ । खराश्वा ३ कारवी ४ । इति रत्नमाला ॥ उग्रगन्धा ५ । इत्य- मरः ॥ वृक्षविशेषः । ववरी इति हिन्दीभाषा ॥ इति मदनविनोदः ॥ तिलौणि इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायः । वस्तगन्धा ३ खरपुष्पा ४ अवि- गन्धिका ५ उग्रगन्धा ६ ब्रह्मगर्भा ७ ब्राह्मो ८ पूति- मयूरिका ९ । अस्या गुणाः । कटुत्वं । उष्णत्रं । वातगुल्मोदररोगवर्णव्रणार्त्तिशूलनाशित्वं । पीता चेदञ्जने हिता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अजगन्धिका, स्त्री, (अजस्य गन्धः षष्ठीतत्पुरुषः तद्वत् गन्धोऽस्यास्ति अजगन्ध + मत्वर्थे ठन् ठस्येक इति ठस्य इकः) वर्व्वरीवृक्षः । इत्यमरः ॥ वावरि- इति भाषा ।

अजगन्धिनी, स्त्री, (अजगन्धोऽस्यास्ति अजगन्ध + मत्वर्थे इन् स्त्रियां ङीप्) अजशृङ्गीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ अजगरः, पुं, (अजं गिरति ग्रसते यः ग्ट्ट + पचाद्यच् अजस्य गरः षष्ठी तत्पुरुषः) स्वनामख्यातवृहत्- सर्पः । तत्पर्य्यायः । शयुः २ वाहसः ३ । इत्यमरः ॥ अजगवं, क्ली, (अजयोर्विष्णुब्रह्मणोर्गं त्रिपुरासुरबधे गीतं षष्ठी तत्पुरुषः । तादृशं गीतं वाति सम्ब- ध्नाति यत् अजग + वा + कर्त्तरि क उपपद- समासः । “गञ्चगीतञ्च गौश्चैव गूश्चधेनुः सरस्वती” इत्येकाक्षरीयकोषे) पिनाकः । शिवधनुः । इत्य- मरः ॥ तस्य रूपान्तरं । अजकवं । अजकावं । अजीकवं । अजगावं ॥ अजगावं, क्ली, (अजयोर्व्विष्णुब्रह्मणोर्गं गीतं षष्ठी तत्परुषः । तादृशं गीतमवति सम्पादयति यत् अजग + अव + कर्म्मण्यण् उपपदसमासः) शिव- धनुः । इति शब्दमाला ॥ अजजीविकः, पुं, (अजः जीविका जीवनोपायो यस्य सः) अजाजीवी । छागपालकः । तत्पर्य्यायः । जावालः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अजटा, स्त्री, (नास्ति जटा यस्याः सा) भूम्यामलकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या रूपान्तरं । अजडा । अज्झटा ॥ अजडा, स्त्री, (अजडां जाड्याभावं सम्पादयति या अज- डा + करोत्यर्थे णिच् ततः पचाद्यच्) कपिकच्छुः । आलकुशी इति भाषा ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ अजथ्या, स्त्री, (अजानां समूहः अज + थ्यन् स्त्रियां टाप् अजसमूहः । तद्वन्नानावर्ण्णत्वात्) स्वर्ण्ण- यूथिका । इति दीक्षिताः ॥ अजदण्डी, स्त्री, (अजस्य ब्रह्मणो यज्ञाय दण्डः काष्ठ- मस्याःसा स्त्रियां ङीप् । ब्रह्मदण्डीवृक्षकाष्ठेनयज्ञ- विधानात् ।) ब्रह्मदण्डीवृक्षः इति राजनिर्घण्टः ॥ अजनकः, त्रि, (न जनकः नोत्पादकः नञ्समासः । जन- यति जन् + णिच् ण्वुल्) अनुत्पादकः । अजन्मदः । अस्रष्टा । अकारकः ॥ अजननिः, पुं, (न + जन् + आक्रोशे नञ्यनिरिति सूत्रेण निन्दायां भावे अनिः । तस्याजननिरेवास्तु जननीक्लेशकारिण इति प्रसिद्धप्रयोगोऽप्यस्ति) जन्मराहित्यं । उत्पत्त्यभावः । अकरणिः । शापः । यथा । अजननिरस्तु तस्य । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अजन्यं, क्ली, (न जन्यते सम्पाद्यते केनापि न + जन् णिच् यत्) उत्पातः । शुभाशुभसूचकभूकम्पादिः । इत्यमरः ॥ अजननीये त्रि ॥ अजपः, पुं, (अप्रशस्तं जपति पठति यः । जप् + पचा- द्यच न जपः नञ्समासः ।) असदध्येता । कुपाठकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अजं पाति रक्षति यः + अज + पा + कर्त्तरि क उपपदसमासः) छागपालकः । यथा, -- “ओषधीर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने” । इति चरकः ॥ अजपा, स्त्री, (न जप्यते नोच्चार्य्यतेऽसौ अपितु श्वास-

पृष्ठ १/०१८

:प्रश्वासयोर्गमनागमनागमनाभ्यां सम्पाद्यते जप् + घ- ञर्थे कः स्त्रियां टाप् नजपा नञ्समासः ।) हंसमन्त्रः । यथा, -- “वियदर्द्धेन्दुललितस्तदादिसर्गसंयुतः । अजपाख्यो मनुः प्रोक्तो द्व्यक्षरः सुरपादपः” ॥ * ॥ अस्य देवतार्द्धनारीश्वरमूर्त्तिः । यथा, -- “उद्यद्भानुस्फुरिततडिंदाकारमूर्द्ध्वाम्बिकेशं पाशाभीतिं वरदपरशुं संदधानं कराब्जैः । दिव्याकल्पैर्नवमणिमयैः शोभितं विश्वमूलं सौम्याग्नेयं वपुरवतु नश्चन्द्रचूडं त्रिनेत्रं” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ स्वाभाविकनिःश्वासप्र- श्वासरूपेण जीवजप्यहंसमन्त्रः । तथाच दक्षिणामूर्त्तिसंहितायां । “अथ वक्ष्ये महेशानि प्रत्यहं प्रजपेन्नरः । मोहबन्धं न जानाति मोक्षस्तस्य न विद्यते ॥ श्रीगुरोः कृपया देवि ज्ञायते जप्यते यदा । उच्छ्वासनिःश्वासतया तदा बन्धक्षयो भवेत् ॥ उच्छ्वासैरेव निःश्वासैर्हंस इत्यक्षरद्वयं । तस्मात् प्राणस्य हंसाख्य आत्माकारेण संस्थितः ॥ नाभेरुच्छ्वासनिःश्वासात् हृदयाग्रे व्यवस्थितः । षष्टिश्वासैर्भवेत् प्राणः षट्प्राणा नाडिका मता ॥ षष्टिनाड्या ह्यहोरात्रं जपसंख्याक्रमो मतः । एकविंशतिसाहस्रं षट्शताधिकमीश्वरि ॥ जपते प्रत्यहं प्राणी सान्द्रानन्दमयीं परां । उत्पत्तिर्जपमारम्भो मृत्युस्तत्र निवेदनं ॥ विना जपेन देवेशि जपो भवति मन्त्रिणः । अजपेयं ततः प्रोक्ता भवपाशनिकृन्तनी” ॥ अन्यत्रापि । “षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकविंशतिं । एतत्संख्यान्वितं मन्त्रं जीवो जपति सर्व्वदा” ॥ * ॥ सन्ध्यावन्दनहीना । इति महाभारतं ॥ अजभक्षः, पुं, (अजानां भक्षः खाद्यः षष्ठीतत्पुरूषः । भक्ष + कर्म्मणि घञ् ।) वर्व्वूरवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अजमीढः, पुं, (अजः छागः यज्ञे मीढः सिक्तो यत्र सः तद्देशाधिपः अजमीढ + अण् संज्ञापूर्ब्बक- वृद्धेरनित्यत्वात् वृद्ध्यभावः ।) राजा युधिष्ठिरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अजमोदा, स्त्री, (अजानां खाद्यतया मोदो हर्षो यस्याः सा अजानां मोदो गन्ध इव गन्धो यस्याः सा) यवानिका । तत्पर्य्यायः । उग्रगन्धा २ ब्रह्म- दर्भा ३ यवानिका ४ ॥ इत्यमरः । यमानी द्विविधा । एका क्षेत्रयमानी सा अजमोदेत्येव ख्याता । अपरा यमानीत्येव ख्याता । अविशेषात् द्वयो- रपीति सुभूतिः ॥ केचित्तु अजमोदादिद्वयं वन- यमान्यां । ब्रह्मदर्भादिद्वयं यमान्यामित्याहुः उग्रगन्धाजमोदाख्या स्मृतक्षेत्रयमानिकेति । य- मानी दीपको दीप्यो भूतिकश्च यमानिकेति च रत्नमाला ॥ इति भरतः ॥ * ॥ वैद्यके तु वन- यमानी इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । खराह्वा २ वस्तमोदा ३ मर्कटी ४ मोदा ५ गन्धदला ६

हस्तिकारवी ७ गन्धपत्रिका ८ मायूरी ९ शि- खिमोदा १० मोदाढ्या ११ वह्निदीपिका १२ ब्रह्मकोशी १३ विशाली १४ हयगन्धा १५ उग्र- गन्धिका १६ मोदिनी १७ फलमुख्या १८ वि- शल्या १९ । अस्या गुणाः । कटुत्वं । उष्णत्वं । रूक्षत्वं । रुचिकारित्वं । कफवायुशूलाध्मानारुचि- जठरामयनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ य- मानी । यथा, -- “अजमोदा खराश्वा च मयूरो दीप्यकस्तथा । तथा ब्रह्मकुशा प्रोक्ता कारवी लोचमस्तकः ॥ अजमोदा कदुस्तीक्ष्णा दीपनी कफवातनुत् । उष्णा विदाहिनी हृद्या वृष्या बलकरी लघुः ॥ नेत्रामयकृमिच्छर्द्दिहिध्मवस्तिरुजो हरेत्” ॥ * ॥ अथ खुरासानीयवानीनामगुणाः । “पारसीययवानी तु यवानीसदृशी गुणैः । विशेषात्पाचनी रूक्षा ग्राहिणी मादिनी गुरुः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अजमोदिका, स्त्री, (अजं मोदयति हर्षयति या । मुद् + णिच् ण्वुल् स्त्रियां टाप् । अजस्य मोदिका षष्ठीतत्पुरूषः) यवानी । इति वैद्यकं ॥ अजम्भः, पुं, (न सन्ति जम्भा दन्ता यस्य सः) (सूर्य्ये च) भेकः । इति शब्दरत्नावली ॥ न सन्ति जम्भा दन्ता अस्य ॥ अजयः, पुं, (जि + भावे अच् न जयः नञ्समासः ।) पराजयः । यथा, -- “सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ” । इति भगवद्गीता ॥ राढदेशप्रसिद्धनदविशेषः ॥ अजया, स्त्री, (न जीयते पराजीयतेऽसौ जि + कर्म्मणि अच् स्त्रियां टाप् न जया नञ्समासः ।) विजया । भाङ्ग सिद्धि इति ख्याता । इति राज- निर्घण्टः ॥ अजय्यं, त्रि, (जेतुमशक्यं जि + कर्म्मणि “क्षय्य जय्यौ शक्यार्थे इति यत्” न जय्यं नञ्समासः ।) जेतुम- शक्यं । अजेयं । इति मुग्धबोधव्याकरणं ॥ (यथा रघुवंशे, -- “राज्ञामजय्योऽजनि पुण्डरीकः” ।) अजरः, त्रि, (जॄ + भावे अङ् गुणः स्त्रियां टाप्, नास्ति जरा जीर्ण्णावस्था यस्य सः) जरारहितः । वार्द्धक्यशून्यः । यथा, -- “अजरामरवत् प्राज्ञो विद्यामर्थञ्च चिनायेत्” । इति हितोपदेशः ॥ अजरा, स्त्री, (नास्ति जरा यस्याः सा ।) जीर्ण- फञ्जीलता । वृद्धदारकप्रभेदः । गृहकन्या । घृत- कुमारीति ख्याता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अजर्य्यं, क्ली, (न जीर्य्यति ज्ट्ट + कर्त्तरि अजर्य्यं सङ्गत- मिति सूत्रेण यत् । तेन सङ्गतमार्य्येण रामाजर्य्यं द्रुतमिति भट्टिः) सङ्गतं । सौहार्दं । इति हेम- चन्द्रः ॥ अजरार्हे त्रि ॥ (यथा रघुवंशे, -- “मृगरजय्य जरसोपदिवृमदेहबन्धाय पुनर्बबन्ध” । अजलम्बनं, क्ली, (अज इव लम्ब्यते कृष्णवर्ण्णत्वात् ज्ञायतेऽसौ लम्ब + कर्म्मणि ल्युट्) स्रोतोञ्जनं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अजलोमा, [न्] पुं, (अजस्य लोमेव लोम मञ्जरी

यस्य सः) वृक्षविशेषः । गुयाशिषा । शूया- शिम्बी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । शिखी २ केशी ३ महाह्रस्वा ४ अग्रपर्णी ५ । इति रत्न- माला ॥ अजशृङ्गी, स्त्री, (अजस्य छागस्य शृङ्गमिव फलं यस्याः सा स्त्रियां ङीप्) वृक्षविशेषः । गा- डरशिङ्गी मेढाशिङ्गी । इति ख्याता । तत्प- र्य्यायः । विषाणी २ । इत्यमरः ॥ विषाणिका ३ चक्रश्रेणी ४ अजगन्धिनी ५ मौर्व्वी ६ नेत्रौ- षधी ७ आवर्त्तिनी ८ । इति रत्नमाला ॥ मेष- शृङ्गी ९ वर्त्तिका १० सर्पदंष्ट्रिका ११ चक्षुष्या १२ तिक्तदुग्धा १३ पुत्त्रशृङ्गी १४ कर्णिका १५ । अस्या गुणाः । कटुत्वं तिक्तत्वं । कफार्शःशूलशोथश्वास- हृद्रोगविषरोगकासकुष्ठनाशित्वं । चक्षुर्हितका- रित्वञ्च ॥ तत्फलस्य गुणाः । तिक्तत्वं । उष्णत्वं । कटुत्वं कफवायुनाशित्वं । जठरानलरुचिकारित्वं । हृद्यत्वं । लवणाम्लरसत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा सुश्रुते, -- “अजगन्धाश्वगन्धा च काला सरलया सह । एकैषिकाजशृङ्गी च प्रलेपः श्लेष्मशोथहृत्” ॥ अजस्रं, क्ली, (नञ् + जस् + नमिकम्पिस्म्यजस इत्या- दिना र नञ्समासः) निरन्तरं । सततं । इत्यमरः ॥ (यथा रघुवंशे, “अजस्रदीक्षाप्रयतस्य मद्गुरोः क्रियाविघाताय कथं प्रवर्त्तसे” ।) अजहत्स्वार्था, स्त्री, (न जहत् न त्यजन् स्वार्थो यां वृत्तिं यद्वा न जहती स्वार्थं या लक्षणा सा ।) लक्षणाख्यवृत्तिविशेषः । उपादानलक्षणा । स्वी- यार्थात्यागिनी लक्षणा । यथा । कुन्ताः प्रवि- शन्तीत्यत्र कुन्तधारिपुरुषे लक्षणा इत्यलङ्कार- शास्त्रं ॥ अजहल्लिङ्गः, पुं, (न जहत् लिङ्गं यं शब्दं यद्वा न जहत् लिङ्गं यः शब्दः इति ।) विशेषणभूतोऽपि स्वलिङ्गात्यागी शब्दः । इति व्याकरणं ॥ अजहा, स्त्री, (न जहाति परित्यजति शुकान्, अनु- पसर्गाल्लिम्पविन्दधारिपारि वेद्येजिचेति साति- साहिभ्यश्च इति पाणिनिसूत्रेण चकारस्य अनुक्तसमुच्चयार्थात् शः द्वित्वं नञ्तत्, स्त्रियां टाप्) शूकशिम्बी । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अत्याज्ये त्रि ॥ अजा, स्त्री, (न जायते नोत्पद्यते अपि तु उत्पद्यते न + जन् + कर्त्तरि ड नञ् समासः । अत्र नञ्- शब्दः शिरश्चालने । आद्याशक्तिपक्षे नञ्निषे- धार्थः, अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां नमाम इति साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां ।) छागी । इत्यमरः ॥ माया । आद्या शक्तिः । इति पुराणं ॥ (“अजामेकां लो- हितकृष्णशुक्लां बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरू- पाम् अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोग्यामजोऽन्यः” -- इति श्वेताश्वतरोपनि- षद् ॥) ओषधिभेदः । (यथा सुश्रुते, -- “अजा महौषधी ज्ञेया शङ्खकुन्देन्दुपाण्डुरा” ।) अजागरः, पुं, (न जागरयति सेवनेन लोकान् निद्रापयति यः, जागृ + णिच् जाग्रोऽविचिण

पृष्ठ १/०१९

:नोङित्सु इति गुणः ततः पचाद्यच् नञ्समासः ।) भृङ्गराजवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ जागरण- रहिते त्रि ॥ अजाजी, स्त्री, (अजेन वीयते अत्युत्कटगन्धतया त्यज्यतेऽसौ अज् + इञ् अजादिभ्यश्च इति कर्म्मणि इञ् । अजेन आजिः तृतीया तत् । स्त्रियां वाङीप्) श्वेतजौरकः । कृष्णजीरकः । काकोदुम्ब- रिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ अजाजीवः, पुं, (अजेन अजव्यवसायेन आजीवति सम्यक् प्राणान् धारयति यः, आ + जीव + पचा- द्यच् अजेन आजीवः तृतीयातत्पुरुषः) जावालः । छागोपजीवी । इत्यमरः ॥ अजातः, त्रि, (जन् + कर्त्तरि क्तः न जातः नञ्- समासः ।) अजन्मविशिष्टः । अनुत्पन्नः । यथा । अजातपक्षा इव मातरं खगाः । इति श्रीभागवतं ॥ (यथा दायभागे, -- “ये जाता येऽप्यजाता वा ये च गर्भे व्यवस्थिताः । वृत्तिंतेऽपि हि काङ्क्षन्ति वृत्तिलोपोविगर्हितः” ॥) अजातशत्रुः, पुं, (अजातः सर्व्वप्रियत्वात् अनुत्पन्नः शत्रुर्यस्य सः) राजा युधिष्ठिरः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा महाभारते, -- “अजातशत्रुमासाद्य कुन्ती वचनमब्रवीत्” ।) (शिवः । काशीपुत्त्रः । शमीकपुत्त्रः ।) (यथा हरिवंशे, “श्यामपुत्त्रः शमीकस्तु शमीको राज्यमावहत् । जुगुप्समानो भोजत्वाद्राजसूयमवाप सः । अजातशत्रुः शत्रूणां जज्ञे तस्य विनाशनः” ॥) (विम्बिसारपुत्त्रः स च शाक्यमुनिसमकालोनः ॥) अजातारिः, पुं, (अजातः सर्व्वप्रियत्वात् अनुत्पन्नः अरिः शत्रुर्यस्य सः) राजा युधिष्ठिरः । इति भूरिप्रयोगः ॥ अजातौल्वलिः, पुं, (अजया उपजीवी तौल्वलिः मुनिविशेषः शाकपार्थिवादित्वात् समासः मध्य- पदलोपश्च । तुल्वलस्यापत्यं तुल्वल + अत इञिति इञ्) अजोपजीविमुनिविशेषः । इति मध्यपद- लोपिकर्म्मधारयसमासे सुपद्मव्याकरणं ॥ तुल्वल- स्यापत्यं तौल्वलिः अजोपजीवी चासौ तौल्वलि- श्चेति । इति तट्टीका ॥ अजादनी, स्त्री, (अजेन तृप्त्यर्थमद्यते भक्ष्यतेऽसौ अद् + कर्म्मणि ल्युट् स्त्रियां ङीप् अजस्य अदनी खाद्या षष्ठीतत्पुरुषः) क्षुद्रदुरालभा । इति राज- निर्घण्टः ॥ अजानेयः, पुं, (अजवत् शिववृषवत् यथास्थानमारो- हिणं नयति प्रापयति । आ + नी + कृत्यल्युटो बहुलमिति सूत्रेण कर्त्तरि यत् । अजश्छागे हरिब्रह्मधातुस्मरहरे वृषे इति मेदिनी) उत्तम- घोटकः । तत्पर्य्यायः । हयोत्तमः २ वाताश्व- जात्यः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अजानेयः ४ कुलीनः ५ । इत्यमरः ॥ निर्भये त्रि । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ अजान्त्री, स्त्री, (अजस्य अन्त्रमिव देहबन्धनमिव अन्त्रं तदाकारमञ्जरी यस्याः सा षिद्गौरादि- भ्यश्च इति ङीष्) वृक्षविशेषः । नीलवर्णवोना

इति भाषा तत्पर्य्यायः । नीलवुह्ना २ नील- पुष्पी ३ अतिलोमशा ४ नीलिनी ५ छगलान्त्री ६ अन्तःकोठरपुष्पी ७ । इति रत्नमाला ॥ वस्तान्त्री । वृद्धदारकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अजापालकः, त्रि, (अजानां पालकः रक्षकः षष्ठी- तत्पुरुषः) अजाजीवी । छागरक्षकः । इति शब्दरत्नावली ॥ अजितं, त्रि, (न जितं न पराजितं नञ्समासः । जि + कर्म्मणि क्तः) अनिर्जितं । इति हेमचन्द्रः ॥ अतिपराजितश्च ॥ अजितः, पुं, (न जितः न केनापि पराजित ऐश्व- र्य्येण । “वेधाः शार्ङ्गोऽजितः कृष्णो दृढः शङ्क- र्षणोऽच्युत” इति सहस्रनाम पर्य्याये ।) विष्णुः । बुद्धः । तीर्थकृज्जैनविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ शिवः । इति तस्य सहस्रनाममध्ये पठितः ॥ अजिनं, क्ली, (अजति धूल्यादि आवृणोति यत् अज् + कर्त्तरि इनन् बाहुल्यात् अजेर्व्यद्यञ् पोश्च इति नवी आदेशः) (अजाजिनं शोणितविन्दु- वर्षि चेति कुमारसम्भवे) चर्म्म । ब्रह्मचार्य्यादि- धार्य्यकृष्णसारादित्वक् । इत्यमरः ॥ जिनभिन्ने वाच्यलिङ्गं । अजिनपत्रा, स्त्री, (अजिनं चर्म्म पत्रं पक्षो यस्याः सा) चर्म्मचटिका । चामचिका इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । जतुका २ । इत्यमरः ॥ जतूका ३ । इति तट्टीका । अजीनपत्री, स्त्री, (अजीनं चर्म्म पत्रं यस्याः सा गौरादित्वात् ङीष्) जतुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ अजिनयोनिः, पुं, (अजिनानां चर्म्मणां योनिः आकरः षष्ठीतत्पुरुषः । योनिः स्त्रीपुंसयोश्चस्यादा- करे स्मरमन्दिरे इति मेदिनी) हरिणः । इत्यभरः ॥ अजिरं, क्ली, (अजति गृहान्निःसरति यत्र अज + अधिकरणे किरच् । उठान इति भाषा । अजति गच्छति यः इति वायुः । अजति गच्छति क्षण- भङ्गरमिति यावत् इति शरीरं । अजन्ति इन्द्रि- याणि गच्छन्त्यत्र इति व्युत्पत्त्या विषयः ।) चत्वरं । (यथा विष्णुपुराणे, -- “पुनश्च भरतस्याभूदाश्रमस्योटजाजिरे” ।) वायुः । शरीरं । मण्डूकः । विषयः । इति मेदिनी ॥ अजिह्मं, त्रि, (जिहि वक्रतायां जिहि + मक् न जिह्मं नञ्समासः) अवक्रं । सरलं ॥ इत्यमरः ॥ भेके पुं । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा मनुः, -- “अजिह्मामशठां शुद्धां जीवेत् ब्राह्मणजीविकां” ।) अजिह्मगः, पुं, (अजिह्मं सरलं गच्छति यः अजिह्म + गम् + डः उपपदसमासः) बाणः । इत्यमरः ॥ अवक्रगे वाच्यलिङ्गः ॥ (यथा रामायणे, -- “ते तस्य कायं निर्भिद्य रक्तपुङ्खा अजिह्मगाः । निष्पेतुर्लोहितादिग्धा रक्ता इव महोरगाः ॥ न ह्यबिद्धं तयोर्गात्रे बभूवांगुलमन्तरं । नानिर्भिन्नं न चाध्वस्तमपि सूक्ष्ममजिह्मगैः” ॥) अजिह्वः, पुं, (नास्ति जिह्वा यस्य सः) भेकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जिह्वारहिते त्रि ॥

अजीर्णं, क्ली, (जॄ + क्तः, न जीर्ण्णं नञ्समासः) अपाकः । तत्पर्य्यायः । वायुगण्डः २ अन्तर्वमिः ३ पलता- शयः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अथाजीर्णस्य विप्रकृष्टं निदानमाह । अत्यम्बुपानाद्विषमाश- नाच्च सन्धारणात् स्वप्नविपर्य्ययाच्च । कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्तमन्नं न पाकं भजते नरस्य ॥ सन्धारणात् क्षुद्वातमूत्रपुरीषादीनां । स्वप्नविप- र्य्ययात् दिवाशयनाद्रात्रौ जागरणात् । लघु चापीत्यपिशब्दात् स्निग्धोष्णादिगुणयुक्तमपि ॥ * ॥ अन्यच्च । “ईर्षाभयक्रोधपरिप्लुतेन लुब्धेन रुग्दैन्यनिपीडितेन । प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमान- मन्नं न सम्यक् परिपाकमेति” ॥ परिप्लुतेन व्याप्तेन । उक्तकारणेभ्योऽतिमात्र- भोजनं विशेषादजीर्णस्य कारणमजीर्णञ्च बहु- व्याधीनां कारणमित्याह । “अनात्मवन्तः पशुवद्भुञ्जते येऽप्रमाणतः । रोगानीकस्य ते मूलमजीर्ण्णं प्राप्नुवन्ति हि” ॥ अनात्मवन्तः अबुद्धिमन्तः । रोगानीकस्य विसू- च्यादेः । मूलं कारणं ॥ * ॥ अन्यच्च । “प्रायेणाहारवैषन्यादजीर्णं जायते नृणां । तन्मूलो रोगसंघातस्तद्विनाशाद्विनश्यति” ॥ तद्विनाशाद्विनश्यति अजीर्णविनाशात् विनश्यति रोगसंघात इत्यर्थः । यद्वा तत् अजीर्ण्णं आशात् भक्षणात् विना भक्षणाभावे विनश्यति निवर्त्तते इत्यर्थः ॥ * ॥ अजीर्ण्णस्य सामान्यस्य लक्षणमाह । “ग्लानिर्गौरवमाटोपो भ्रमो मारुतमूढता । विबन्धोऽतिप्रवृत्तिर्वा सामान्याजीर्ण्णलक्षणं” ॥ मारुतमूढता वायोरवरोधः । विबन्धः मला- प्रवृत्तिः ॥ * ॥ सन्निकृष्टकारणैः सहितानजी- र्णस्य भेदानाह । “आमं विदग्धं विष्टब्धं कफपित्तानिलैस्त्रिभिः” । त्रिभिरित्येकशो न तु मिलितैः । “अजीर्ण्णं केचिदिच्छन्ति चतुर्थं रसुशेषतः” ॥ केचित् सुश्रुतादयः ॥ रसशेषतः भुक्तस्य पक्वस्य सारभूतो यो द्रवः स रसः सोऽपि पच्यते । भुक्तस्य पक्वस्य सारभूतो यो द्रवः स चापक्वः स रस- शेषः तस्मात् चतुर्थमजीर्णं नत्वामाजीर्णं ॥ * ॥ नन्वामाजीर्णाद्रसशेषस्य को भेद उच्यते । आमं मधुरतागतमपक्वं अन्नमेव । रसशेषस्तु भुक्तस्य पक्वस्य सारभूतो यो द्रवः स चापक्व इति भेदः । अजीर्ण्णं पञ्चमं केचित् निर्द्दोषं दिनपाकि च । निर्द्दोषं गौरवभ्रमशूलादिदोषाजनकं । दिन- पाकि च आहारोऽहोरात्रेण पाकं यातीति स्वभावः । यत्तु मात्राकालसात्म्यादिदोषाद्दिनान्तरे पाकं याति तद्दिनपाकि । अतएव याममध्ये न भोक्तव्यमिति वचनं, -- वदन्ति षष्ठं चाजोर्ण्णं प्राकृतं प्रतिवासरं” । प्राकृतं अविकारकं । प्रतिवासरं प्रतिदिन- भावि । भुक्तं यावन्नजीर्ण्णं तावदजीर्ण्णमित्युच्यते । एतदभिधानस्य प्रयोजनं पाकार्थं वामपार्श्वशयन-

पृष्ठ १/०२०

:प्रियशब्दादिसेवनादिकं । न चात्राहारस्य नि- षेधः । प्रातराशे त्वजीर्ण्णे तु सायमाशो न दुष्य- तीति वचनेन सायमाशस्यावश्यं कर्त्तव्यत्वात् ॥ * ॥ आमाजीर्ण्णस्य लक्षणमाह, -- “तत्रामे गुरुतोत्क्लेशः शोथो गण्डाक्षिकूटगः ः उद्गारश्च यथाभुक्तमविदग्धः प्रवर्त्तते” ॥ गुरुता उदराङ्गयोः । उत्क्लेशः उपस्थितं वमन- मिव । अक्षिकूटोऽक्षिपुटकः । अविदग्धः अनम्लो निर्गन्धश्च ॥ * ॥ विदग्धाजीर्ण्णस्य लक्षणमाह, -- “विदग्धे भ्रमतृण्मूर्च्छापित्ताच्च विविधा रुजः । उद्गारश्च सधूमाम्लः स्वेदो दाहश्च जायते” ॥ विविधा रुजः औषचोषदाहादयः ॥ * ॥ विष्टब्धा- जीर्ण्णस्य लक्षणमाह, -- “विष्टब्धे शूलमाध्मानं विविधा वातवेदनाः । मलवाताप्रवृत्तिश्च स्तम्भो मोहोऽङ्गपीडनं” ॥ वातवेदनाः तोदभेदादयः ॥ स्तम्भो गात्राणां । मोहो मूर्च्छा ॥ * ॥ रसशेषाजीर्ण्णस्य लक्षणमाह, “रसशेषेऽन्नविद्वेषो हृदयाशुद्धिगौरवे” ॥ * ॥ एतस्य उपद्रवानाह, -- “मूर्च्छा प्रलापो वमथुः प्रसेकः सादनं भ्रमः । उपद्रवा भवन्त्येते मृतिश्च रसशेषतः” ॥ * ॥ अतिशयितेभ्यः आमाद्यजीर्ण्णेभ्यो विसूच्यादिरो- गानाह, -- “आमं विदग्धं विष्टब्धमित्यजीर्ण्णं यदीरितं । विसूच्यलसकौ तस्माद्भवेच्चापि विलम्बिका” ॥ नात्र यथासङ्ख्यं तदा विष्टब्धाद्विलम्बिका भवितु मर्हति । सा च कफवाताभ्यां भवतीत्येकैकतो- ऽजीर्ण्णाद्विसूच्यादित्रयोत्पत्तिः ॥ * ॥ विसूच्यादि- निरुक्तिमाह, -- “सूचीभिरिव गात्राणि तदुत्सन्तिष्ठतेऽनिलः । यत्राजीर्ण्णेन सा वैद्यैर्व्विसूचीति निगद्यते” ॥ * ॥ विसूच्या निदानमाह, -- “न तां परिमिताहारा लभन्ते विदितागमाः । मूढास्तामजितात्मानो लभन्तेऽशनलोलुपाः” ॥ विदितागमाः ज्ञातायूर्व्वेदाः ॥ * ॥ विसूच्या लक्षण- माह, -- “मूर्च्छातिसारोवमथूः पिपासा शूलं भ्रमोद्वेष्टनजृम्भदाहाः । वैवर्ण्यकम्पौ हृदये रूजश्च भवन्ति तस्यां शिरसश्च भेदः” ॥ उद्वेष्टनं हस्तपादयोः । शिरसो भेदः शिरःशूलं ॥ विसूच्या उपद्रवानाह, -- “निद्रानाशोऽरतिः कम्पो मूत्राघातो विसंज्ञता । अमी उपद्रवा घोरा विसूच्याः पञ्च दारुणाः” ॥ अमी उपद्रवा घोरा अमी निद्रानाशादयः उप- द्रवाः सर्व्वेषामेव रोगाणां घोरा भयङ्कराः । विसूच्याः पञ्च दारुणा विसूच्यास्तु पञ्चापि यदि स्युस्तदा दारुणाः प्राणभयङ्कराः ॥ * ॥ अलसक- लक्षणमाह, -- “कुक्षिरानह्यतेऽत्यर्थं प्रताम्येत् परिकूजति । निरूद्धो मारूतश्चैव कुक्षावुपरि धावति ॥ वातवर्चो निरोधश्च यस्यात्यर्थं भवेदपि ।

तस्यालसकमाचष्टे तृष्णोद्गारौ च यस्य तु” ॥ आनह्यते आध्मायते । प्रताम्येत् ग्लायति । परि- कूजति आर्त्तनादं करोति । कुक्षौ अजीर्ण्णेन निरूद्धो मारुतः उपरि धावति हृदयकण्ठादिकं गच्छतीत्यर्थः । काश्यपस्त्वाह, -- “नाधो याति न चाप्युर्द्ध्वमाहारो न च पच्यते । कोष्ठे स्थितोऽलसीभूतस्ततोऽसावलसः स्मृतः” ॥ विसूच्यलसयोररिष्टमाह, -- “यः श्यावदन्तौष्ठनखोऽल्पसंज्ञः छर्द्द्यर्द्दितोऽभ्यन्तरयातनेत्रः । क्षामस्वरः सर्व्वविमुक्तसन्धि- र्यायान्नरः सोऽपुनरागमाय” ॥ सर्व्वविमुक्तसन्धिः सर्व्वे विमुक्ताः शिथिलीभूताः सन्धयो यस्य सः ॥ * ॥ विलम्बिकाया लक्षण माह, -- “दुष्टञ्च भुक्तं कफमारूताभ्यां प्रवर्त्तते नोर्द्ध्वमधश्च यत्र । विलम्बिकां तां भृशदुश्चिकित्सा- माचक्षते शास्त्रविदः पुराणाः” ॥ भृशदुश्चिकित्सां प्रत्याख्यायोपचरणीयम् । इय- मसाघ्यैबेति जेज्जटः ॥ * ॥ जीर्ण्णस्याहारस्य लक्षणमाह, -- “उद्गारशुद्धिरुत्साहो वेगोत्सर्गो यथोचितं । लघुता क्षुत्पिपासे च जीर्ण्णाहारस्य लक्षणं” ॥ * ॥ अथ चिकित्सा, -- “हरीतकी तथा शुण्ठी भक्ष्यमाणा गुडेन वा । सैन्धवेन युता वा स्यात् सातत्येनाग्निदीपनी ॥ गुडेन शुण्ठीमथवोपकुल्यां पथ्यां तृतीयामथ दाडिमं वा । आमेष्वजीर्ण्णेषु गुदामयेषु वर्च्चो विवन्धेषु च नित्यमद्यात् ॥ व्योषं दन्ती त्रिवृच्चित्रं कृष्णामूलं विचूर्ण्णितं । तच्चूर्ण्णं गुडसंमिश्रं भक्षयेत् प्रातरुत्थितः ॥ एतद्गुडाष्टकं नाम वलवर्ण्णाग्निवर्द्धनं । शोथोदावर्त्तशूलघ्नं प्लीहपाण्ड्वामयापहं ॥ सर्व्वचूर्ण्णसमो गुडो देयः । केचित्तु द्विगुणं गुडं दत्त्वा गुटिकां कुर्व्वन्ति । रेचकोऽयं योगः । गुडाष्टकम् ॥ * ॥ दहनाजमोदसैन्धवनागरमरि- चानि चाम्लतक्रेण । सप्ताहादग्निकरं पाण्ड्वर्शो- नाशनं परमं ॥ औषधमित्यध्याहार्य्यं, -- “तत्रामे वमनं कार्य्यं विदग्धे लङ्घनं हितं । विष्टब्धे स्वेदनं शस्तं रसशेषे शयीत च ॥ वचा लवणतोयेन बान्तिरामे प्रशस्यते ॥ कणासिन्धवचाकल्कं पीत्वा वा शिशिर म्भसा ॥ जलमत्र सरावमात्रं । वचा कर्षार्द्धमिता । सैन्धवं कर्षार्द्धमितं । द्वयोश्चूर्ण्णयुतेन जलेन पीतेन । “कणादिकल्कं वा पीत्वा वान्तिरामे प्रशस्यते” इत्यनेनान्वयः ॥ * ॥ “धान्यनागरसिद्धं वा तोयं दद्याद्विचक्षणः । आमाजीर्ण्णप्रशमनं शूलघ्नं वस्तिशोधनं ॥ भवेद् यदि प्रातरजीर्ण्णशङ्का तदाभयां नागरसैन्धवाभ्यां ।

विचूर्ण्णितां शीतजलेन भुक्त्वा भुक्त्वामशङ्को मितमन्नकाले ॥ विदह्यते यस्य तु भुक्तमात्रं दंदह्यते हृच्च गलश्च यस्य । द्राक्षां सितामाक्षिकसम्प्रयुक्तां लिढ्वाभयां चातिसुखं लभेत ॥ त्रिकटुकमजमोदा सैन्धवं जीरके द्वे समधरणधृतानामष्टमो हिङ्गुभागः । प्रथमकवलभुक्तं सर्पिषा चूर्ण्णमेत- ज्जनयति जठरेऽग्निं वातरोगांश्च हन्ति” ॥ अजमोदात्र यवानी । अन्तःसंमार्ज्जकत्वात् । जी- रके द्वे शुक्लं कृष्णञ्च । धरणमत्र मानं । तेन समधरणं धृतानां तुल्यमानं गृहीतानां शुण्ठ्या- दीनां भागाः सप्त । तत्राष्टमो भागो हिङ्गुनः । हिङ्ग्वष्टकम् ॥ * ॥ “शुद्धं सूतं गन्धकञ्च पलमानं पृथक् पृथक् । हरीतकी च द्विपला नागरस्त्रिपलः स्मृतः ॥ कृष्णा च मरिचं तद्वत् सिन्धूत्थं त्रिपलं मतं । चतुष्पला च विजया मर्द्दयेन्निम्बुकद्रवैः ॥ पुटानि सप्त देयानि घर्म्ममध्ये पुनः पुनः । अजीर्णारिरयं प्रोक्तः सद्यो दीपनपाचनः ॥ भक्षयेद्द्विगुणं भक्ष्यं पाचयेद्भेदयेदपि । अजीर्णारिः ॥ * ॥ “द्वौ क्षारौ चित्रकं पाठा करञ्जं लवणानि च । सूक्ष्मैलापत्रकं भार्गो कृमिघ्नं हिङ्गु पौष्करं ॥ शटी दार्व्वो त्रिवृन्मुस्तं वचा चेन्द्रयवास्तथा । वृक्षाम्लं जीरकं धात्री श्रेयसी चोपकुञ्चिका ॥ अम्लवेतसमम्लीका यवानी देवदारु च । अभयातिविषा श्यामा हपुषारग्वधं समं ॥ तिलमुष्ककशिग्रूणां कोकिलाक्षपलाशयोः । क्षाराणि लौहकिट्टञ्च तप्तं गोमूत्रसेचितं ॥ सूक्ष्मचूर्ण्णानि कृत्वा तु समभागानि कारयेत् । मातुलुङ्गरसेनैतद्भावयेद्दिवसत्रयं ॥ दिनत्रयन्तु शुक्लेन तथार्द्रकरसेन च । अत्यग्निकारकं चूर्णं प्रदीप्ताग्निसमप्रभं ॥ उपयुक्तं विधानेन नाशयत्यचिराद्गदान् । अजीर्णमथ गुल्मांश्च प्लीहानं गुदजानि च ॥ उदराण्यन्त्रवृद्धिञ्च अष्ठीलां वातशोणितं । प्रणुदत्युल्वनान्दोषान्नष्टमग्निं प्रदीपयेत् ॥ द्वौ क्षारौ स्वर्ज्जिका यवक्षारश्च । लवणाणिपञ्च । वृक्षाम्लं विषाम्बिल इति लोके । श्रेयसी हरी- तकी । उपकुञ्चिका मगरैला । अम्लवेतसाभावे चुक्रं दातव्यं । श्यामा साण्ड । मुष्ककः मोष इति लोके । कोकिलाक्षः कोइलषा इति लोके । वृहदग्निमुखचूर्णं ॥ * ॥ “स्नुह्यर्कचित्रकैरण्डवरुणं सपुनर्णवं । तिलापामार्गकदलीपलाशं तित्तिली तथा ॥ गृहीत्वा ज्वालयेदेतत् प्रस्थं भस्माखिलञ्च तत् । जलाढके विपक्तव्यं यावत् पादावशेषितं ॥ सुप्रसन्नं विनिःस्राव्य लवणप्रस्थसंयुतं । पक्कं निर्धूमकठिनं सूक्ष्मचूर्णोकृतं पुनः ॥ यवानीजोरकव्योषस्थूलजीरकहिङ्गभिः ।

पृष्ठ १/०२१

:पृथगर्द्धपलैरेभिश्चूर्नितैस्तत् विमिश्रयेत् ॥ आर्द्रकस्य रसेनापि भावयेच्छोषयेत् पुनः । शीतोदकेन तच्चूर्णं पिवेत् प्रातर्हि मात्रया ॥ तस्मिन् जीर्णेऽन्नमश्नीयाद्युषैर्जाङ्गलजै रसैः । ईषदम्लैः सलवणैः सुखोष्णैर्वह्निदीपनैः ॥ एतेनाग्निर्व्विवर्द्धेत बलमारोग्यमेव च । तत्रानुपानं शस्तं हि तक्रं वा भोजनं हितं ॥ मन्दाग्न्यर्शोविकारेषु वातश्लेष्मामयेषु च । सर्व्वाङ्गशोथरोगेषु शूलगुल्मोदरेषु च ॥ अश्मर्य्यां शर्क्करायाञ्च विन्मूत्रानिलरोगिषु । वेश्वानरक्षारः ॥ * ॥ “सामुद्रं लवणं ग्राह्यमष्टकर्षमितं बुधैः । सौवर्च्चलं पञ्चकर्षं विडसैन्धवधान्यकं ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं पत्रकं कृष्णजीरकं । तालीशं केशरं चव्यमम्लवेतसकं तथा ॥ द्विकर्षमात्राण्येतानि प्रत्येकं कारयेद्वुधः । मरिचं जीरकं विश्वमेकैकं कर्षमात्रकं ॥ दाडिमं स्याच्चतुःकर्षं त्वगेले चार्द्धकर्षके । एतच्चूर्णीकृतं सर्व्वं लवणं भास्कराभिधं ॥ भक्षयेच्छाणमानं तत्तक्रमस्तुककाञ्जिकैः । वातश्लेष्मभवं गुल्मं प्लीहानमुदरं क्षयं ॥ अर्शांसि ग्रहणीं कुष्ठं विवन्धञ्च भगन्दरं । शूलं शोथं श्वासकासावामदोषञ्च हृद्रुजं ॥ अश्मरीं शर्कराञ्चापि पाण्डुरोगं कृमीनपि । मन्दाग्निं नीशयेदेतद्द्वीपनं पाचनं परं ॥ हिताय सर्व्वलोकानां भास्करेणैतदीरितं । हन्यात् सर्व्वाण्यजीर्णानि भुक्तमात्रमसंशयं ॥ निम्बु रसादिकं दत्त्वा गुटिकामप्यकेकुर्व्वन्ति” ॥ अथ दाडिमस्य वीजानां चूर्णं कर्षचतुष्टयमितं देयं । भास्करलवणचूर्णं ॥ * ॥ सैन्धवं समूलमगधा चव्यानलनागरं पथ्या । क्रमवृद्धि मग्निवृद्ध्यै वड- वानलनामचूर्ण्णं स्यात् ॥ वडवानलचूर्ण्णं ॥ * ॥ पथ्या- नागरकृर्ष्णाकरञ्जविल्वाग्निभिः सितातुल्यैः । वड- वानल इब जरयति बहुगुर्व्वपि भोजनं चूर्णं द्वितीयं वडवानलचूर्णं ॥ * ॥ “एलात्वङ्नागपुष्पाणां मात्रोत्तरविवर्द्धिता । मरिचं पिप्पली शुण्ठी चतुःपञ्च षडुत्तरं ॥ द्रव्याण्येतानि यावन्ति तावती सितशर्करा । चूर्णमेतत् प्रयोक्तव्यमग्निसन्दीपनं परं” ॥ समशर्करचूर्णं ॥ * ॥ “इन्द्रासनं सप्तपलं त्रिफलायाः पलत्रयं । पलत्रयं त्र्यूषणस्य सितायाश्च चतुःपलं ॥ अमृता शतपुत्री च तथा कृष्णापराजिता । आसां चूर्णं समादाय पलमात्रं पृथक् पृथक् ॥ भावयेदेकतः सर्व्वं भृङ्गराजरसेन तु । स्वभाविकमिदं चूर्णं स्निग्धभाण्डे विनिक्षिपेत् ॥ विलिहन् मधुसर्पिर्भ्यां मन्दाग्नेः सहसा नरः । मुच्यते ग्रहणीरोगात् गुदरोगात् सजाठरात् ॥ मेहं कुष्ठञ्च वीसर्पवातरोगान् सशोणितान् । न चात्र परिहारोऽस्ति भोजनं सर्व्वकामिकं ॥ रोगानीकप्रशान्त्यर्थं मुनिभिः परिकीर्त्तितं । अस्याभ्यासात् बलं वीर्य्यं पुष्टिदृष्टियशस्तथा ॥

त्रिसप्ताहप्रयोगेण जायते नात्र संशयः । ज्वालामुखीचूर्णं ॥ * ॥ अथ अजीर्णे रसाः, -- “द्विपलं गन्धकं शुद्धं पलमेकन्तु पारदं । मृतं लोहं तथा ताम्रं कर्षद्वयमितं पृथक् ॥ संचूर्ण्य सर्व्वं संमिश्र्य द्रावयित्वाग्नियोगतः । सम्यग्द्रुतं समस्तं तत्पञ्चाङ्गुलदले क्षिपेत् ॥ पुनः संचूर्ण्य तत्सर्व्वं लोहपात्रे निधाय च । जम्बीरस्य रसं तत्र पूतं पलशतं क्षिपेत् ॥ चुल्ल्यां निवेश्य तद्यत्नात् मृदुना वह्निना पचेत् । रसे तस्मिन् घनीभूते तत्संशोष्य विचूर्णयेत् ॥ पञ्चकोलकषायस्य चुक्रेण सहितस्य च । भावनास्तत्र दातव्याः पञ्चाशत्संख्यया शनैः ॥ भृष्टटङ्कनचूर्णेन तुल्येन सह मेलयेत् । मरिचेनापि तुल्येन तदर्द्धेन विडेन च ॥ भावयेत् सप्तकृत्वस्तच्चणकाम्लजलेन च । ततः संशोष्य संपिष्य कूपीमध्ये निधापयेत् ॥ रसः क्रव्यादनामायं भैरवानन्दयोगिना । उक्तः सिंहलराजाय बहुमांसाशिने पुरा ॥ भक्षयेद्भोजनस्यान्ते माषद्वयमितं रसं । भक्षयित्वा रसं पश्चात् पिवेत्तक्रं ससैन्धवं ॥ अतीवगुरु यद्भुक्तमतिमात्रमथापि वा । तत्सर्व्वं जीर्य्यति क्षिप्रं रसस्यैतस्य भक्षणात् ॥ शूलं गुल्मञ्च विष्टम्भं प्लीहानमुदरं तथा । रसः क्रव्यादनामायं विनिहन्ति न संशयः” क्रव्यादो रसोऽजीर्णे ॥ * ॥ रसेन्द्रचिन्तामणौ रस- रत्नप्रदीपे रसप्रदीपे च ॥ “क्षारत्रयं सूतगन्धौ पञ्चकोलमिदं शुभं । सर्ब्बैस्तुल्या जया भृष्टा तदर्द्धा शिग्रुजा जटा ॥ एतत् सर्व्वं जयाशिग्रुवह्निमार्क्कवजैर्द्रवैः । भावयेत्रिदिनं घर्म्मे ततो लघुपुटे क्षिपेत् ॥ सप्तधार्द्रद्रवैर्घृष्टो रसो ज्वालानलो भवेत् । निष्कोऽस्य मधुना लीढोऽनुपानं गुडनागरं ॥ हन्त्यजीर्णमतीसारं ग्रहणीमग्निमार्द्दवं । श्लेष्महृल्लासवमनमालस्यमरूचिं जवात्” ॥ पञ्चकोलं, -- पिप्पली पिप्पलीभूलं चव्यचित्रकनागरं । जयात्र विजया । मार्क्कवो भृङ्गराजः । लघुपुटे गजपुटे । आर्द्रमार्द्रकं । निष्कः टङ्कः । ज्वालानलो रसो- ऽजीर्णे ॥ * ॥ रसप्रदीपे, -- “टङ्कणं रसगन्धौ च समं भागत्रयं विषात् । कपर्द्दः स्वर्ज्जिकाक्षारौ मागधी विश्वभेषजं ॥ पृथक् पृथक् कर्षमात्रं वसुभागमिहोषणं । जम्बीराम्लैर्द्दिनं घृष्टं भवेदग्निकुमारकः ॥ विसूचीशूलवातादिवह्निमान्द्यप्रशान्तये” । क्षारीयवक्षारः । अग्निकुमारोरसो विसूच्याद्य- जीर्णे ॥ * ॥ रसेन्द्रचिन्तामणौ, -- “शुद्धसूतं गन्धकञ्च पलमानं पृथक् पृथक् । हरीतकी च द्विपला नागरस्त्रिपलः स्मृतः ॥ कृष्णा च मरिचं तद्वत् सिन्धूत्थं त्रिपलं मतं । चतुष्पला च विजया मर्दयेन्निम्बुकद्रवैः ॥ पुटानि सप्त देयानि घर्म्ममध्ये पुनः पुनः । अजीर्णारिरयं प्रोक्तः सद्यो दीपनपाचनः ॥

भज्ञयेद्द्विगुणं भक्ष्यं पाचपेद्रेचयेदपि । अजीर्णारिः ॥ * ॥ “पारदामृतलवङ्गगन्धकं भागयुग्ममरिचेन मिश्रितं । तत्र जातिफलमर्द्धभागिकं तित्तिडीफलरसेन मर्द्दितं ॥ वह्निमान्द्यदशवनाक्त्रशनो रामवाण इति विश्रुतो रसः । सङ्ग्रह ग्रहणि कुम्भकर्णक- मामवातखरदूषणं जयेत् ॥ दीयते तु चणकानुमानतः सद्य एव जठराग्निदीपनः । रोचकः कफकुलान्तकारकः श्वासकासवमिजन्तुनाशनः ॥ पाराभाग १ विषभाग १ लवङ्गभाग १ गन्धक- भाग १ मरिचभाग ८ जायफलभाग २ । राम- वाणरसोऽजीर्णे ॥ * ॥ रसेन्द्रचिन्तामणौ, -- “पलं चिञ्चाक्षारः पलपरिमितं पञ्चलवणं द्वयं सम्यक्पिष्टं भवति लघु निम्बुफलरसैः । ततस्तप्तं तस्मिन् पलपरिमितं शङ्खशकलं क्षिपेद्वारान् सप्त द्रवति तदनेनैव विधिना ॥ पलप्रमाण कटुकत्रयञ्च पलार्द्धमानेन च हिङ्गुभागः । विषं पलद्वादशभागयुक्तं तावान्रसो गन्धक एष चोक्तः -- “बदरास्थिप्रमाणेन वटीमेतस्य कारयेत् । भक्षयेत् सर्व्वदा सा स्यात् सर्व्वाजीर्ण्णप्रशान्तये ॥ सर्व्वोदरेषु शूलेषु विसूच्यां विविधेषु च । अग्निमान्द्येषु गुल्मेषु सदा शङ्खवटी हिता” ॥ शङ्खवटी अजीर्ण्णे ॥ * ॥ रसप्रदीपे, -- “स्नुगर्क्कचिञ्चापामार्गरम्भातिलपलाशजान् । लवणान् भिषगादद्यात् प्रत्येकं पलमात्रया ॥ लवणानि पृथक् पञ्च ग्राह्याणि पलमात्रया । स्वर्ज्जिका च यवक्षारष्टङ्कणं त्रितयं पलं ॥ सर्व्वं त्रयोदशपलं सूक्ष्मचूर्ण्णं विधाय तु । निम्बूफलरसे प्रस्थसंमिते तत् परिक्षिपेत् ॥ तत्र शङ्खस्य शकलं पलं वह्नौ प्रताप्य तु । वारान्निर्व्वापयेत् सप्त सर्व्वं द्रवति तद्यथा ॥ नागरं त्रिपलं ग्राह्यं मरिचञ्च पलद्वयं । पिप्पली पलमाना स्यात् पलार्द्धं भृष्टहिङ्गुनः ॥ ग्रन्थिकं चित्रकं चापि यवानी जीरकं तथा । जातीफलं लवङ्गञ्च पृथक् कर्षद्वयोन्मितं ॥ रसोगन्धो विषञ्चापि टङ्कणञ्च मनःशिला ॥ एतानि कर्षमात्राणि सर्व्वं संचूर्ण्य मिश्रयेत् । शरावार्द्धेन चुक्रेण संनीय वटिकाञ्चरेत् ॥ माषप्रमाणां सा वैद्यैर्वृहच्छङ्खवटी स्मृता ॥ सर्ब्बाजीर्ण्णप्रशमनी सर्व्वशूलनिवारिणी । विसूच्यलसकादीनां सद्यो भवति नाशिनी” ॥ वृहच्छङ्खवटिका अजीर्ण्णे ॥ * ॥ “टङ्कणकणामृतानां सहिङ्गुलानां समभागाः । मरिचस्य भागयुगलं निम्बुनीरैर्व्वटी कार्य्या ॥ वटिकां कलायसदृशीमेकां द्वे वा समश्नीयात् ।

पृष्ठ १/०२२

:सत्वरमजीर्ण्णशान्त्यै वह्नेर्वृद्ध्यै कफध्वस्त्यै” ॥ अजीर्ण्णकण्टको रसः ॥ * ॥ “जलपीतमपामार्गमूलं हन्याद्विसूचिकां । सतैलं कारवेल्ल्यम्बु विधुनोति विसूचिकां ॥ बालमूलस्य निःक्वाथः पिप्पलोचूर्ण्णसंयुतः । विसूचीनाशनः श्रेष्ठो जठराग्निविवर्द्धनः ॥ विल्वनागरनिःक्वाथो हन्याच्छर्द्दिविसूचिकां । विल्वनागरकैडर्य्यक्वाथस्तदधिको गुणैः” ॥ कैडर्य्यं कट्फलम्, -- “व्योषं करञ्जस्य फलं हरिद्रे मूलं समावाप्य च मातुलुङ्ग्याः । छायाविशुष्का गुटिकाः कृतास्ता हन्युर्व्विसूचीं नयनाञ्जनेन” ॥ मातुलुङ्गी मधुकर्क्कटी । अनुभूतमिदम्, -- “अपामार्गस्य पत्राणि मरिचानि समानि च । अश्वस्य लालया पिष्टान्यञ्जनाद् घ्नन्ति सूचिकां ॥ विसूच्यामतिवृद्धायां तक्रं दधिसमं जलं । नारिकेलाम्बु पेयं वा प्राणत्राणाय योजयेत् ॥ त्वक्पत्ररास्नागुरूशिग्रुकुष्ठै- रम्लप्रपिष्टैः सवचाशताह्वैः । उद्वर्त्तनं खल्लिविसूचिकाघ्नं तैलं विपक्वञ्च तदर्थकारि” ॥ त्वक्तैलम् ॥ * ॥ “कुष्ठसैन्धवयोः कल्कः चुक्रं तैलं तु तच्छृतं । विसूच्या मर्दनं तेन खल्लीशूलनिवारणम्” ॥ कुष्ठतैलम् ॥ * ॥ “पिपासायां तथोत्क्लेशे लवङ्गस्याम्बु शस्यते । जातीफलस्य वा शीतं शृतं भद्रघनस्य वा ॥ * ॥ उत्क्लेशलक्षणम्, -- “उत्क्लिश्यान्नं न निर्गच्छेत् प्रसेकष्ठीवनेरितं । हृदयं पीड्यते चास्य तमुत्क्लेशं विनिर्दिशेदिति ॥ सरूग्वानद्धमुदरमम्लपिष्टैः प्रलेपयेत् । दारूहैमवतीकुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः” ॥ हैमवती श्वेतवचा । दारूषट्कम् ॥ * ॥ “तक्रेण युक्तं यवचूर्ण्णमुष्णं सक्षारमार्त्तिं जठरे निहन्यात् । स्वेदो घटैर्व्वा बहुवास्पपूर्ण्णै- रूष्णैस्तथान्यैरपि पाणितापैः ॥ विलम्बिकालसकयोरयमेव क्रियाक्रमः । अतण्वैतयोरूक्तं पृथक् नेह चिकित्सितम् ॥ तद्भस्मकं गुरूस्निग्धसान्द्रमन्दहिमस्थिरैः । अन्नपानैर्नयेच्छान्तिं पित्तघ्नैश्च विरेचनैः ॥ अत्युद्धताग्निशान्त्यै माहिषदधिदुग्धसर्पींषि । संसेवेतयवागूं समधूच्छिष्टां ससर्पिष्कां । असकृत् पित्तहरणं पायसं प्रतिभोजनं ॥ श्यामात्रिवृद्धिपक्वञ्च पयोदद्याद्विरेचनं ॥ यत् किञ्चित् मधुरं मेध्यं श्लेष्मलं गुरू भीजनं । सर्व्वं तदत्यग्निहितं भुक्त्वा प्रस्वपनं दिवा” ॥ सिततण्डुलं सितकमलं छागीक्षीरेण पायसं सिद्धं । भुक्त्वा घृतेन पुरुषो द्वादशदिवसाद्वुभु- क्षितो भवेत् ॥ * ॥ अथ विशिष्टद्रव्याजीर्णे विशि- ष्टपाचनद्रव्यमाह, --

“अलं पनसपाकाय फलं कदलसम्भवं । कदलस्य तु पाकाय बुधैरभिहितं घृतं ॥ घृतस्य परिपाकाय जम्बीरस्य रसो हितः । नारिकेलफलतालवीजयोः पाचकं सपदि तण्डुलं विदुः । क्षीरमाशु सहकारपाचनं चारमज्जनि हरीतकी हिता ॥ मधूकमालूरनृपादनानां परूषखर्ज्जूरकपित्थकानां । पाकाय पेयं पिचुमर्द्दवीजं घृतेऽपि तक्रेऽपि तदेव देयं ॥ खर्ज्जूरशृङ्गाटकयोः प्रशस्तं विश्वौषधं कुत्र च भद्रसुस्तं । यज्ञाङ्गवोधिद्रुफलेषु शीतं प्लक्षे तथा वार्य्युषितं प्रणीतं ॥ तण्डुलेषु पयसः पयो हितं दीप्यकन्तु चिपिटे कणायुतं । षष्टिका दधिजलेन जीर्य्यते कर्क्कटी च सुमनेषु गीर्य्यते” ॥ सुमनेषु गोधूमेषु । गीर्य्यते कथ्यते । “गोधूभमाषहरिमन्थसतीलमुद्ग- पाको भवेत् झटिति मातुलपुत्त्रकेण । खण्डञ्च खण्डयति माषभवं त्वजीर्णं तैलं कुलत्थमथवा विदधाति जीर्णं” ॥ मातुलपुत्त्रकः धत्तूरफलं । -- “कङ्गुश्यामाकनीवाराः कुलत्थश्चाविलम्बितं । दध्नो जलेन जीर्य्यन्ति वैदलाः काञ्जिकेन तु ॥ पिष्टान्नं शीतलं वारि कृशरान् सैन्धवं पचेत् । माषेण्डरी निम्बमूलं पायसं मुद्गयूषकैः” ॥ वटोवेशवाराल्लवङ्गेन फेणीशमं पर्पटः शिग्रुवीजेन याति । कणामूलतो लड्डुकापूपशट्टाविपाको भवेच्छष्कुली मण्डयोश्च ॥ वेशवारः वेगर इति लोके । तद् यथा । -- “स्ने हो निशाहिङ्गुलवङ्गकैला- धान्याकजीरार्द्रकनागराणि । अम्लोषणं सैन्धवपूर्णमन्ने यथोचितं संस्कृतये प्रणीतम्” ॥ इति ॥ शट्टा शट्टकः पानकविशेषः । मण्डः माण्डे इति लोके । -- “किमत्र चित्रं वहुमत्स्यमास भोजी सुखी काञ्जिकपानतः स्यात् । इत्यद्भुतं केवलवह्निपक्व- मांसेन मत्स्यः परिपाकमेति ॥ आममाम्रफलं मीने तद्वीजं पिशिते हितं । कूर्म्ममांसं यवक्षाराच्छीघ्रं पाकमुपैति हि ॥ कपोतपारावतनीलकण्ठ कपिञ्जलानां पिशितानि भुक्त्वा । काशस्य मूलं परिपीय पिष्टं सुखी भवेन्ना वहुशो हि दृष्टं ॥ कपोतो धवलः पाण्डुः । “शाकानि सर्व्वाण्यपि यान्ति पाकं क्षारेण सद्यस्तिलनालजेन ।

चञ्चूकसिद्धार्थकवास्तुकानां गायत्रिसारक्वथितेन पाकः” ॥ चञ्चूकं चेचूरु इति लोके । गायत्री खदिरः । “पलङ्किकाकेमुककारवेल्ली- वार्त्ताकुवंशाङ्कुरमूलकानां ॥ उपोदिकालावुपटोलकानां सिद्धार्थको मेघरवस्य पक्ता” ॥ मेघरवः चवराई इति लोके । -- “विपच्यते शूरणकं गुडेन तथालुकं तण्डुलजोदकेन । पिण्डालुकं जीर्य्यति कोरदूषात् कसेरुपाकः किल नागरेण ॥ लवणस्तण्डुलतोयात् सर्पिर्जम्बीरकाद्यम्लात् । मरिचादपि तच्छीघ्रं पाकं यात्येव काञ्जिकात्तैलं ॥ क्षीरं जीर्य्यति तक्रेन तद्गव्यं कोष्णमण्डकात् । माहिषं माणिमन्थेन शङ्खचूर्णेन तद्दधि” ॥ मण्डकः माण्डे इति लोके, -- “रसाला जीर्य्यति व्योषात् खण्डं नागरभक्षणात् सिता नागरमुस्तेन तथेक्षुश्चार्द्रकारसात् । ञरामिरागैरिकचब्दनाभ्या- मभ्येति शीघ्रं मुनिभिः प्रणीतं । उष्णेन शीतं शिशिरेण चोष्णं जीर्णो भवेत् क्षारगणस्तथाम्लैः” ॥ इरा मदिरा । “तप्तं तप्तं हेम वा तारमग्नौ तोये क्षिप्तं सप्तकृत्वस्तदम्भः । पीत्वाजीर्णं तोयजातं निहन्या- त्तत्र क्षौद्रं भद्रयुक्तं विशेषात्” ॥ तत्र तोयाजीर्णे । इति जठराग्निविकाराजीर्ण- विसूचिकालसविलम्बिकाचिकित्सा । इति भाव- प्रकाशः ॥ अजीवः, त्रि, (नास्ति जीवः आत्मा यस्य स बहुव्रीहिः) मृतः । अवसन्नः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अजीवनिः, स्त्री, (नञ् + जीव + आक्रोशेनञ्यनि रिति सूत्रेण अनिः) जीवनाभावः । अकरणिः । शापः । यथा । तस्याजननिरेवास्तु । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ अजीवनिस्तव भूयात् । इति सुग्धवोधं ॥ अजुगुप्सितः, त्रि, (गुप् + सन् + क्त न जुगुप्सित नञ् समासः) अनिन्दितः । यथा, -- “उपवेश्य तु तान् विप्रानासनेष्वजुगुप्सितान् । गन्धमाल्यैः सुरभिभिरर्च्चयेद्देवपूर्व्वकं” ॥ इति मानवे ३ अध्याये २०९ श्लोकः ॥ अजेयः, त्रि, (न जेयः नञ् समासः) इति नञ् पूर्व्वक- जिधातोः कर्म्मणि यत्प्रत्ययः । अजेतव्यः । अ- जयनीयः । यथा । -- “अजेयस्त्वञ्च संग्रामे ममापि हि भविष्यति” । इति स्कान्दे काशीखण्डे २३ अध्यायः । अज्येष्ठवृत्तिः, पुं, (ज्येष्ठस्य वृत्तिः आचरणं षष्ठो- तत्पुरूषः नास्ति ज्येष्ठवृत्तिः ज्येष्ठाचरणं यस्य सःबहुव्रीहिः) ज्येष्ठवृत्तिरहितः । भ्रातृषु पितृ- वद्वर्त्तनाभाववान् । यथा, --

पृष्ठ १/०२३

:“योज्येष्ट्यो ज्येष्ठवृत्तिः स्यान्मातेव स पितेव सः । अज्येष्ठवृर्त्तिर्यस्तु स्यात् स सम्पूज्यस्तु बन्धुवत्” ॥ इति मानवे ९ अध्याये ११० श्लोकः ॥ यो ज्येष्ठ्योऽनुजेषु पितृवद्धर्त्तेत स पितेव मातेव अगर्हणीयो भवति । यः पुनस्तथा न वर्त्तेत स मातुलादिवदर्च्चनीयः । इति तट्टीकायां कुल्लूक- भट्टः । अजैकपात्, [द्] पुं, (अजस्य छागस्य एकः पाद इव पादो यस्य सः बहुव्रीहिः अलोपः) एकादश- रुद्रान्तर्गतरुद्रविशेषः । इति शब्दमाला ॥ (हरि- वंशे, -- “अजैकपादहिव्रघ्न स्त्वष्टा रुद्राश्च भारत । एकादशैते कथिता रुद्रास्त्रिभुबणेश्वराः” ॥) अजैकपादः, पुं, (अजस्य छागस्य एकः पाद इव पादो- यस्य सः विकंल्पे अलोपः) रुद्रविशेषः । इति जटाधरः ॥ छन्दोऽनुरोधादसन्धिरपि विष्णुपुराणे चन्द्रकलापप्रस्तावे अजएकपादिति ॥ (यथा भारते । -- “अजैकपादहिव्रध्नो विरूपाक्षः सुरेश्वरः । जयन्तो बहुरूपश्च त्र्यम्बकोऽप्यपराजितः । वैवस्वतश्च सावित्रोहरोरुद्रा इमे स्मृताः”) अज्जुका, स्त्री, (अर्ज्जयति नायकादर्थमुपार्ज्जयति या अर्ज्जि + समिक स इति बाहुलकादुकन् रस्य ज) नाट्योक्तौ वेश्या । इत्यमरः ॥ (एसा अज्जु आ हि अ एन किम्पि आलिहन्ती चिट्ठदि मृच्छकटिके ।) अज्झटा, स्त्री, (करट इति वत् उज्झति सर्व्वदोषान् नाशयति या उज्झ + कर्त्तरि अटन् स्त्रियां टाप् पृषोदरादित्वात् उकारस्य अः । यद्वा, अदव्यय- माश्चर्य्ये अत् आश्चर्य्यकारी झटः सङ्घातोऽस्याः । अत्ति क्विप् झटति झटसं घाते अच् । टाप् । अ- च्चासौ झटा च वा ॥ (“अम्लं समधुरं तिक्तं कषायं कटुकं सरम् । चक्षुष्यं सर्व्वदोषघ्नं वृष्यमामलकीफलम्” ॥ इति सुश्रुते ।) भूम्यामलकी । इत्यमरः ॥ अज्झलं, क्ली, उञ्झति अस्त्रं वारयति या उज्झ + कर्त्तरि अलच् पृषोदरादित्वात् उकारस्य अकारः) फलकं । ढाल इति ख्यातं । इति हेमचन्द्रः ॥ (पुं, अङ्गारः, कोकिलः ।) अज्ञः, त्रि, (ज्ञा + कर्त्तरि कः नज्ञः नञ्समासः ।) जडः । मूर्खः । इत्यमरः । (यदुक्तं, -- “अज्ञो भवति वै वालः पिता भवति मन्त्रदः । अज्ञं हि वालमित्याहुः पिवेत्येव तु मन्त्रदं” ॥ यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विप्रोऽनृचोऽफलः । इदं शरणमज्ञानां । “अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्यो धारिणोवराः । धारिभ्यो ज्ञानिनः श्रेष्ठा ज्ञानिभ्यो व्यवसायिनः ॥”) अज्ञानं, क्ली, (ज्ञा + भावे ल्युट् नज्ञानं नञ्समासः) विरुद्धज्ञानं । तत्पर्य्यायः । अविद्या २ अहम्मतिः ३ । इत्यमरः ॥ सृष्टिकाले व्रह्मा प्रथमं पञ्च- प्रकारमज्ञांनं ससर्ज । यथा । तमः १ मोहः २ महामोहः ३ तामिस्रं ४ अन्धतामिस्रं ५ ।

इति श्रीभागवतं ॥ वेदान्तमते सदसद्भ्यामनि- र्व्व चनीयं त्रिगुणात्मकं भावरूपं ज्ञानविरोधि यत्किञ्चित् । ज्ञानरहिते त्रि ॥ (यथा मनुः -- अज्ञानात् वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुद्धति । अज्ञानात्प्राश्य विण्मूत्रं । अज्ञानात् वालभावाच्च साक्ष्यं वितथमुच्यते ॥) अञ्चतिः, पुं, (अञ्चति गच्छति यः अञ्च + कर्त्तरि अति) वायुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अञ्चलः, पुं, (अञ्चति प्रान्तभागं गच्छति अञ्च + अलच्) वस्त्रप्रान्तभागः । आँचल इति भाषा । इति हलायुधः ॥ (यथा साहित्यदर्पणे । -- “ऊरुः कुरङ्गकदृशश्चञ्चलचेनाञ्चलोभाति” ॥ अञ्चितः, त्रि, (अञ्च + कर्म्मणि क्तः नाञ्चोः पूजाया- मिति नलोपाभावः) पूजितः । इत्यमरः ॥ (यथा रघुवंशे । -- “उभावलञ्चक्रतुरञ्चिताभ्यां तपोवनावृत्तिपथं गताभ्यां ॥) अञ्चितभ्रूः, स्त्री, (अञ्चिते उत्कृष्टे भ्रुवौ यस्याः सा बहुव्रीहिः) सुन्दरभ्रूयुक्तनारी । इति स्त्रीपर्य्याये राजनिर्घण्टः ॥ अञ्जनं, क्ली, (अन्ज + भावे ल्युट्, कज्जले तु गम्य- माने करणे ल्युट्) म्रक्षणं । गमनं । व्यक्तीकरणं । इत्यनट् प्रत्ययान्तान्जधात्वर्थंः । कज्जलं । तत्तु षड्विधं । यथा, -- “सौवीरं जाम्बलं तुत्थं मयूरश्रीकरं तथा । दर्व्विका नीलमेघश्च अञ्जनानि भवन्ति षट् ॥ तल्लक्षणानि यथा” -- “स्रवद्रूपन्तु सौवीरं जाम्बलं प्रस्तरं तथा । मयूरश्रीकरं रत्नं मेघनीलन्तु तैजसं ॥ घृष्ट्वा निगाह्य चैतानि शिलायां तैजसेऽथवा । प्रदद्यात् सर्व्वदेवेभ्यो देवीभ्यश्चापि पुत्रक ॥ घृततैलादियोगेन ताम्रादौ दीपवह्निना । यदञ्जनं जायते तु दर्व्विका परिकीर्त्तिता ॥ सर्व्वाभावे तु तां दद्यात् देवीभ्यो दर्व्विकाञ्जनं । महामाया जगद्धात्री कामाख्या त्रिपुरा तथा । आप्नुवन्ति महातोषं षड्भिरेभिः सदाञ्जनैः ॥ विधवा नाञ्जनं कुर्य्यात् महामायार्थमुत्तमं । नादत्ते त्वञ्जनं देवी वैष्णवी विधवाकृतं ॥ न मृत्पात्रे योजयेत्तु साधको नेत्ररञ्जनं । न पूजाफलमाप्नोति मृत्पात्रविहिताञ्जनैः ॥ चतुर्व्वर्गप्रदो धूपः कामदं नेत्ररञ्जनं । तस्माद्द्वयमिदं दद्याद्देवेभ्यो भक्तितो नरः” ॥ इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ अस्य गुणः । तारानैर्म्मल्यकारित्वं । निर्म्मलचन्द्रतुल्यनिराकुल- दृष्टिकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ सौवीरा- ञ्जनं । रसाञ्जनं । अक्तिः । मसी । इति हेभ- चन्द्रः ॥ अग्निः इति विश्वः ॥ आलङ्कारिकभाषया व्यञ्जनाख्यवृत्तिः । यथा, -- “अनेकार्थस्य शब्दस्य वाचकत्वे नियन्त्रिते । संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद्व्यापृतिरञ्जनं ॥ इति काव्यप्रकाशः ॥ अञ्जनः, पुं, (अनक्त्वि प्रतीच्यां दिशि रक्षकत्वेन प्रका-

शते यः अन्ज + कर्त्तरि ल्युट्) पश्चिमदिघस्ती । अञ्जयति रवेणशुभाशुभे सूचयति अन्ज + णिच् + ल्युट्) ज्येष्ठी । जेठी इति भाषा । इति विश्व- मेदिन्यौ, (दिवा नतु प्रयोक्तव्यं नेत्रयोस्तीक्ष्ण- मञ्जनं । विरेकदुर्बलादृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति ॥ इति आगमः) । अञ्जनकेशी, स्त्री, (अञ्जनवत् केशोयस्याः सा बहु- व्रीहिः स्त्रियां ङीप् यत्संयोगेन केशस्य कृष्णता भवेत्) हट्टविलासिनीनामगन्धद्रव्यं । इत्यमरः ॥ अञ्जना, स्त्री, (अनक्ति स्वकान्त्या शोभते अन्ज + युच् कर्त्तरि) वानरीविशेषः । सा च हनूमन्माता । इति मेदिनी ॥ (रामायणे, -- “अञ्जनेति परिख्याता पत्नी केशरिणः कपेः । अभिशापक्षयाज्जाता पुनश्च दिवि चारिणी” ॥) अञ्जनाधिका, स्त्री, (अञ्जनात् कज्जलादधिका कृष्ण- वर्ण्णा) अञ्जनिका । इति हेमचन्द्रः ॥ अञ्जनावती, स्त्री, (अञ्जनं विद्यतेऽस्याः अतिकृष्णवर्ण्ण- त्वात् अञ्जन + मतुप् स्त्रियां ङीप्) मतौ च वह्व चोञ्जनाजरादीनामिति दीर्घः मस्य वः) सुप्रतीक- नामदिग्गजभार्य्या । इत्यमरः ॥ अञ्जनिका, स्त्री, (अञ्जनम् अञ्जनवत् वर्ण्णोविद्यतेऽस्याः सा अञ्जन + अर्शआद्यच् स्त्रियां टाप् स्वार्थे कः ।) ज्येष्ठीविशेषः आँजनाइ इति । आञ्जिना इति च भाषा तत्पर्य्यायः । अञ्जनाधिका २ हालिनी ३ हलाहलः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ क्षुद्रमूषिका । इति जटाधरः ॥ अञ्जनी, स्त्री, (अनक्ति चन्दनकुम्कुमादिभिः शोभते अन्ज + कर्त्तरि ल्युट् स्त्रियां ङीप्) लेप्यनारी । चन्दनादिलेपनयोग्या । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ कटुकावृक्षः । कालाञ्जनीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः । अञ्जलिः, पुं, (अन्ज + अलि श्रवणाञ्जलिपुटपेय- मिति बेणीसंहारनाटके) हस्तसम्प्रुटः । आँज्ला इति भाषा । कुडवपरिमाणं । इति मेदिनी ॥ (यथा रामायणे । न प्रभातं त्वयेच्छामि निशे नक्षत्रभूषिते । क्रियतां मे दया भद्रे मयाऽयं- रचितोऽञ्जलिः) ॥ अञ्जलिका, स्त्री, (अञ्जलि + स्वार्थे क) वालमूषिका । इति जटाधरः ॥ अञ्जनिका । इति च पाठः ॥ अञ्जलिकारिका, स्त्री, (अञ्जलेः कारिका) लज्जालु- लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुत्तलिका । इति हेमचन्द्रः ॥ अञ्जसः, त्रि, (अञ्ज + असच्) अवक्रः । ऋजुः ॥ इति हेमचन्द्रः । अञ्जसा व्य (अञ्जं गतिं विलम्बम्बा स्यति नाश- यति अञ्ज + सो + कर्त्तरि का) द्रुतं, शीघ्रं, यथार्थं, प्रकृतं, इत्यमरः । (यथामनुः, -- “आसमाप्तेः शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुं । स गच्छत्यञ्जसा विप्रो ब्रह्मणः सद्म शाश्वतं” ॥) अञ्जिः, पुं, (अन्ज + इन् । तिलकादिचिह्नम्) प्रेष- णिकः । प्रेरकः । इत्युणादिकोषः ॥ अञ्जिष्ठः, पुं, (अनक्ति स्वतेजोभिर्जगत् प्रकाशयति

पृष्ठ १/०२४

:अञ्ज + इष्ठ ।) सूर्य्यः । इत्युणादिकोषः ॥ अञ्जीरं, क्ली, (अञ्ज + भावे इञ् स्त्रियां वा ङीप् अ- ञ्जीम् अग्निकारित्वादि गुणं राति ददाति अञ्जी आतोऽनुपसर्गे इति कर्त्तरि कः । अथवा अञ्ज + ईरम्) स्वनामख्यातफलवृक्षबिशेषः । आँजिर + इति पेयारा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । मञ्जुलं २ काकोदुम्बरिकाफलं ३ । अस्य गुणाः । शीत- लत्वं । स्वादुत्वं । गुरूत्वं । वायुपित्तरक्तकृमिशूल- हृत्पीडाकफमुखवैरस्यनाशित्वं । अग्निकारित्वञ्च । लघ्वञ्जीरं तस्मादल्पगुणं । इति राजवल्लभराज- निर्घण्टौ ॥ अटनं, क्ली, (अट् + भावे ल्युट्) भ्रमणं । (यथा सर्व्व- ज्ञत्वमधीश्वरत्वमगमत् त्वां माञ्च भिक्षाटनं । इति घण्टाकर्णः ॥) अटनिः, स्त्री, (अटति तथा गच्छति यत्र अट् + अधिकरणे अनि) धनुरग्रभागः । धनुकेर हुल् इति भाषा । इत्युणादिकोषः ॥ अटनी, स्त्री, (अटनि + स्त्रियाम्बा ङीप्) अटनिः । धनुष्कोटिः । इत्यमरः ॥ (यथा उत्तरचरिते । ध्वनदगुरूगुणाटणीकृतकरालकोलाहलं) ॥ अटरुषः, पुं, पतत्यनेन वासकवृक्षः । इत्यमरः ॥ अटरूषः, पुं, (अटति मृत्युग्रासे पतत्यनेन अट + घञर्थे कः । अटं कासाख्यरोगं रोषति नाशयति रुष् + कर्त्तरि कः । अथवा रूष् + कर्त्तरि कः अटस्य रूषो वा षष्ठीतत्पुरुषः । वासकः कास- नाशक इति वैद्यके) वासकवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अटविः, स्त्री, (अटति वार्द्ध्वक्ये गच्छति यत्र अट् + अधिकरणे अवि पञ्चाशति वनं ब्रजेदिति ।) वनं । इति रायमुकुटः ॥ अटवी, स्त्री, (अटवि + स्त्रियां ङीप्) वनं । इत्य- मरः । (यथा रामायणे । आनर्त्तांश्चैव मार्गध्वं कान्ताराण्यटवीस्तथा) ॥ अटा, स्त्री, (अट् + भावे अङ् ततष्टाप्) पर्य्यटनं । भ्रमणं । इति रत्नकोषः नीलकण्ठश्च ॥ अटाट्या, स्त्री, (पौनः पुन्येन अटनं भ्रमणम् अट् + सूचिसूत्रिमूत्र्यट्यर्त्तीत्यादिना यङ् + भावे अ । स्त्रियां टाप्) पर्य्यटनं । इत्यमरः ॥ पुनःपुनर्भ्रमणं । अतिशयभ्रमणं । इति व्याकरणं ॥) अट्ट क तौच्छ्ये । अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ टद्व- यान्तः । क अट्टयति । एकटकार उति रामः ॥ तौच्छ्यमल्पीभावः । इति दुर्गादासः ॥ अट्ट ङ अतिक्रमे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ मूर्द्ध्वन्यवर्गाद्योपधः । ङ अटिट्टिषते दन्त्यवर्गा- द्योपधः । ङ अतिट्टिषते । दन्त्यवर्गतृतीयो- पधः । ङ अट्टितिषते खलं राजा । इति दुर्गादासः ॥ अट्टं, क्ली, (अट्ट + अच्) शुष्कं । भक्तं । अन्नं । इति मेदिनी भूरिप्रयोगश्च ॥ अट्टः, पुं, (अट्टते एकं गृहमतिक्रम्य यत्र गृहे गच्छति अट्ट + अधिकरणे घञ्) क्षौमः । इत्यमरः ॥ हर्म्म्यादिगृहं । इति भरतः ॥ प्राकाराग्रस्थित-

रणगृहं । इति कौटिल्यः । अट्टेति ख्यातगृह- विशेषः । इति कोङ्कटः ॥ प्राकारमण्डपस्योपरि शाला । इति केचित् ॥ हर्म्म्यादिवातकुटिका । इति केचित् ॥ मण्डपोपरि हर्म्म्यपृष्ठं । इति केचित् ॥ प्राकारधारणार्थोऽभ्यन्तरे क्षौमाख्यो- ऽट्टः । इति भट्ठः ॥ अतिशयः । इति मेदिनी ॥ हट्टः इति हेमचन्द्रः ॥ अट्टट्ट व्य (वीप्सायाद्विर्व्वचनम् शकन्ध्वादित्वात् पररू- पत्वमस्य अट्टट्टहासमशिवं शिवदूती चकार हेति चण्डी) अत्युच्चं । इति जटाधरः ॥ अट्टनं (क्ली) चक्रफलास्त्रं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अट्टहासः, पुं, महत्तरो हासः । शब्दयुक्तहास्यं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा देवीमाहात्म्ये । देवी- ननादोच्चैः साट्ठहासं मुहूर्मुहुः ॥ त्र्यम्बकस्याट्ट- हासः ॥ मेघदूते) ॥ अट्टहासकः, पुं, (अट्टं सातिशयं हासकः अतिश्वेत- पुष्पत्वात् हास्यकारीव द्वितीयातत् पुरूषः) कुन्द- पुष्प वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अट्टहासी [न्] पुं, (अट्टं सदानन्दत्वात् सातिशयं हसति अट्ट + हस + णिनि उपपद समासः) शिवः । इति हेमचन्द्रः ॥ अट्टालः, पुं, (अट्टवत् प्रासादगृहवत् अलति भवति अल + अच्) प्राकारादुप्ररितनमुन्नतस्थानं । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा । भज्यमानपुरोद्यानप्राका- राट्टालगोपुरं । इति श्रीभागवतं ॥ अट्टालकः, पुं, (अट्टवत् प्रासादगृहवत् अलति भवति अंल् + अच् स्वार्थे कन्) उपरितनगृहं । अट्टालिकोपरि गृहं । तत्पर्य्यायः । क्षौमः २ अट्टः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ अट्टालिका, स्त्री, (अट्टाल + स्वार्थे कन् स्त्रियां टाप्) राजगृहं । तत्पर्य्यायः । नृपागारं २ हर्म्म्यं ३ सौधं ४ धवलागारं ५ । इति जटाधरः ॥ (राजतरङ्गिनी, अटित्वाट्टालि- कादिभ्यो देशेभ्यः ।) अट्टालिकाकारः, पुं, (अट्टालिकां करोति यः अट्टा- लिका + कृ + अण् उपपद समासः प्रासादकारकः) शूद्रागर्भे चित्रकारौरसजातजातिविशेषः । तस्य कर्म्म गृहनिर्म्माणादि । राज इति थैकर इति च भाषा । “कुलटायाञ्च शूद्रायां चित्रकारस्य वीर्य्यतः । वभूवाट्टालिकाकारः पतितो जारदोषतः” । इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणं ॥ अट्या, स्त्री, (अटनम् अट् + भावे क्यप् स्त्रियां टाप् समस्या इति वत्) परिभ्रमणं । पर्य्यटनं । इत्य- मरटीकायां रायमुकुटः ॥ यथा, -- “तौर्य्यत्रिकं वृथाठ्या च कामजो दशको गणः” । इति स्मृतिः ॥ अठ इ ङ गतौ इति कविकल्पद्रुमः ॥ इ (कर्म्मणि) अण्ठ्यते ङ अण्ठते । इति दुर्गादासः ॥ अठ गते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अठति । इति दुर्गादासः ॥ अड र न व्याप्तौ (स्वादिं सेट् ।) इति कविकल्प-

द्रुमः ॥ र वैदिकः । न अड्नोति । इति दुर्गा- दासः ॥ अड उद्यमे । (भ्वादिं सेट् परं ।) इति कविकल्प- द्रुमः ॥ अडति लोकः सुखाय । इति दुर्गादासः ॥ अड्ड अभियोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ मूर्द्धन्यवर्ग- तृतोयोपधः । (भ्वादिं सेट् परं अड्ड् + सन् लट् तिप्) अडिड्डिषति । क्विपि संयोगान्तलोपे अड् । अभियोगः समाधानं । अड्डति पक्षं विद्वान् । अभि समन्तात् योगोऽभियोग इति गोविन्द- भट्टः ॥ इति दुर्गादासः । अण रवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अणति । रवः शब्दः । इति दुर्गादासः ॥ अण य ङ जीवने । प्राणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ य ङ अण्यते जनो दुःखेन जीवतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ अणकः, त्रि, (अण् + अच् कुत्सायां कन्) कुत्सितः अधमः । इत्यमरः ॥ अणव्यं, क्ली, (अणोः सुक्ष्मशस्यस्य चीनादिकस्य भवन मुत्पत्तिस्थानमिति यावत् अणु + यत्) आणवीनं (अणोः, सूक्ष्मशस्यस्य चीनादिकस्य भवनमुत्पति- स्थानमिति यावत् अण् + घञ् तस्य इनः आदि- वृद्धिश्च) । अणधान्योत्पादकक्षेत्रं । इति राय- मुकुटः ॥ अणिः, पुं, स्त्री (अणति शब्दायते अण् + इन् स्त्रियां वा ङीप्) अक्षाग्रकीलकः । रथचक्राग्रस्थित कीलः । इत्यमरः ॥ अश्रिः । सूच्याद्यग्रभागः । सीमा । इति मेदिनी ॥ तस्य रूपान्तरं । अणी । आणिः (अणति शब्दायते अण् + इञ्, अजादि- भ्यश्च इति इञ्, आजि इति वत्) । इत्यमर- टीका ॥ अणिमा [न्] पुं, (अणु + भावे इमनिच । अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा ईशित्वञ्च वशित्व ञ्च तथा कामावसायिता इनि सांख्यतत्त्व कौमुद्याम्) अणोर्भावः । अणुत्वं । सूक्ष्मता । इति व्याकरणं । अष्टविधैश्वर्य्यमध्ये ऐश्वर्य्यविशेषः । इत्यमरः ॥ यत्प्रभावात् देवाः सिद्धाश्च सूक्ष्मीभूय सर्व्वत्र विचरन्ति कैश्चिदपि न लक्ष्यन्ते । इति तट्टीका ॥ (“अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वञ्च वशित्वञ्च तथा कामावसायिता” ॥ इति आगमः ।) अणीयः, [स्] त्रि, अतिशयेन अणुः अणु + ईयसुन्) अत्यल्पं । अतिसूक्ष्मं । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः, -- “प्रशासितारं सर्व्वेषामणीयांसमणोरपि । रुक्माभं स्वप्नधीगम्यं विद्यात् तं पुरुषं परं” ॥) अणु, त्रि, (अणति सूक्ष्मत्वं गच्छति अण् + उन् । लवलेसशकलाणवः इत्यमरः) क्षुद्रं । सूक्ष्मं । इति मेदिनी ॥ अणुः, पुं, (अण् + उन्) लेशः । व्रीहिविशेषः । सूक्ष्मधान्यं । चिना इत्यादि भाषा । इत्यमरः । (यथा मनुः । न गृह्णीयात् शुल्कमण्वप्रि ॥) अणुकः, त्रि, (अणुप्रकारः अणु + स्थूलादित्वात्

पृष्ठ १/०२५

:प्रकारार्थे कन् । अणुप्रकारे, अणुशब्दार्थे ची- नादिधान्ये) चतुरः । निपुणः । अल्पः । स्तोकः । इति मेदिनी ॥ अणुभा, स्त्री, (अणुः सूक्ष्मा भा दीप्तिर्य्यस्याः सा बहु- व्रीहिः) विद्युत् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अणुरेवती, स्त्री, (अणुः सूक्ष्मा रेवती नक्षत्रमिव ।) दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अणुव्रीहिः, पुं, (अणुः सूक्ष्मः व्रीहिः, कर्म्मधारयः, चीनादि ।) सूक्ष्मधान्यं । तत्पर्य्यायः । प्रसातिका २ । इति रत्नमाला ॥ अण्डं, क्ली, (अम् संयोगे भावे क्विप् अमं संयोगं डयन्ते गच्छन्त्यनेन अम् + डी + करणे डः । पुंसोऽवयवभेदे मुष्के, पक्षिडिम्बे । “तदण्डमभव- द्धैमं सहस्रांशुसमप्रममिति” मनुः ।) पक्ष्यादि- प्रादुर्भावककोषः । अण्डा । डिम् । इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पेशी २ कोषः ३ । इत्यमरः ॥ पेशिः ४ कोशः ५ पेशीकोषः ६ । इति तट्टीका ॥ डिम्बः ७ । इति मेदिनी ॥ मत्स्यपक्षिकूर्म्माण्डानां गुणाः, -- (“नातिस्निग्धानि वृष्याणि स्वादुपाकरसानि च । वातघ्नान्यतिशुक्राणि गुरूण्यण्डानि पक्षिणाम्” ॥ इति वैद्यके ॥) स्वादुत्वं । कटुपाकित्वं । रुचिशुक्रकारित्वं । वात- श्लेष्मनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ मुष्कः । वीर्य्यं । इति विश्वः ॥ मृगनामिः । इति केचित् ॥ अण्डकः, पुं, (अण्ड + स्वार्थे कन्) अण्डकोषः । इति हेमचन्द्रः ॥ अण्डकोटरपुष्पी, स्त्री, (अण्डवत् कोटरे अभ्यन्तरे पुष्पं यस्याः सा बहुव्रीहिः, स्त्रियां ङीप् ।) अजान्त्री- वृक्षः । नीलरास्ना । नीलवुह्ना इति ख्याता । इति काचिद्रत्नमाला ॥ अन्तःकोठरपुष्पी इत्यपि पाठः ॥ अण्डकोशः, पुं, (अण्डस्य मुष्कस्य कोशः, षष्ठीतत् ।) अण्डकोषः । इत्यमरटीका ॥ अण्डकोषः, पुं, (अण्डस्य मुष्कस्य कोषः, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) स्वनामख्यातशरीरावयवविशेषः । तत्प- र्य्यायः । मुष्कः २ वृषणः ३ । इत्यमरः ॥ अण्डं ४ पेलं ५ अण्डकः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ वीजपेशिका ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सीमा ८ । इति जटाधरः ॥ फलकोषकः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ फलं १० । इति रामायणं ॥ कोषकोषकमुष्काण्डवृषणा अण्ड- कोषकः । सीमा च पेलसीमानौ फलमित्यपि कुत्रचित् ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ अण्डकोषकः, पुं, (अण्डकोष + स्वार्थे कन्) अण्ड- कोषः । इति शब्दरत्नावली ॥ अण्डजः, पुं, (अण्डे जायते अण्ड + जन् + कर्त्तरि, ड उपपदसमासः) पक्षी । सर्पः । मत्स्यः । कृकलासः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ अण्डजातमात्रे त्रि । इत्यमरः ॥ (“अण्डजाः पक्षिणः सर्पा नक्रा मत्स्याश्च कच्छपाः । यानि चैवंप्रकाराणि स्थलजान्यौदकानि च” ॥ इति मनुः ।)

अण्डजा, स्त्री, (अण्डे जायते इति अण्ड + जन् + कर्त्तरि ड, उपपदसमासः, स्त्रियां टाप् ।) मृग- नामिः । कस्तूरी । इति विश्वमेदिनीहेम- चन्द्राः ॥ अण्डालुः, पुं, (अण्डं विद्यते अस्य अण्ड + मत्वर्थे- आलुच्) मत्स्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अण्डीरः, पुं, (अण्ड + मत्वर्थे ईरन्, विशिष्टसामर्थ्य- वान् ।) पुरुषः । शक्तः । इति मेदिनी ॥ अण्वी, स्त्री, (अणु + वोतोगुणवचनादिति पक्षे ङीप्) अङ्गुलिः । अस्याः प्रचुरप्रयोगो वेदे । क्षीणा ॥ अत, इ बन्धने (इदित्वात् नुम् भ्वादिं सेट् परं) इति कविकल्पद्रुमः ॥ अतीति बन्धे । शेषो दीर्घा- दिरित्यन्यः । अतएव अन्त्यते ईन्त्यते । स्वमते तु अन्त्यते इन्त्यते । छन्दोऽनुरोधादुभयत्र इकारः ॥ इति दुर्गादासः ॥ अत ई बन्धने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अत सातत्यगते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ सातत्यगतं नैरन्तर्य्येण भ्रमणं प्रापणञ्च । अतति वायुः । अतति सूर्य्यो गगनं प्राप्नोतीत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः । अतः, [स्] व्य, (एतस्मात्, एतद् + एतदोऽशिति पञ्चम्यर्थे तस् एतद्शब्दस्य अशादेशः) कारणं । अपदेशः । निर्द्देशः । इति विश्वः ॥ अतएव, व्य, (एतद् + तस् पञ्चम्यर्थे तस् । एतदः अन् इति एकारस्य अकारः ।) अस्मादेव । एतत्कारणेनैव । अनेनैव हेतुना । यथा, -- “अतएव महेशानि रलयोः समता भवेत्” । इति सारदातिलकटीकायां राघवभट्टः ॥ अतएव पं । इति वोपदेवः ॥ अतटः, पुं, (तट्यते आहन्यते जलेन इति तट् + घ- ञर्थे कः, तटंजलप्रपातस्थानं न विद्यते अस्य बहु- व्रीहिः) पर्ब्बतस्योच्चस्थानं । तत्पर्य्यायः । प्रपातः २ भृगुः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा शाकुन्तले । मनो- रथानामतटप्रपातः ॥) अतर्कः, पुं, (तर्क्यतेऽनेन तर्क + घञर्थेकः । तर्कस्तर्क हेतुः स नास्ति यस्य स बहुव्रीहिः) अहेतुकः । शुष्क- तर्कपरः । इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ अतलं, क्ली, (नास्ति तलं गाधभागो यस्य तत् बहु- व्रीहिः । अतलस्पर्शमिति व्युत्पत्त्यर्थः ।) प्रथमखण्ड- पातालं । भूरिप्रयोगः ॥ अतलस्पर्शः, त्रि, (नास्ति तलस्य अधोभागस्यं स्पर्शो- यस्य स बहुव्रीहिः ।) अगाधः । अतिगभीरः) इत्यमरः ॥ अतलस्पृक् [श्] त्रि, (न तलं गाधभागः नञ्समासः, तत् स्पृशति यः अतल + स्पृश् + कर्त्तरि क्विन् अतलस्पर्शकारी । कर्म्मणि क्विन् तत् स्पृश्यते येन ।) अतलस्पर्शः । तत्पर्य्यायः । आस्था २ आस्थागं ३ अस्ताघं ४ अगाधं ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ अतसः, पुं, (अतति सततं गच्छति यः अत् + कर्त्तरि असच्, स्त्रियां ङीष् ।) (अतसीवृक्षविशेषः) वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ आत्मा । इति सिद्धान्त-

कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ वल्कलनिर्म्मितवस्त्रं । अस्त्रं । यथा -- “अतसः क्षौमं प्रहरणं वायुश्चेति धातुवृत्तौ” माधवः ॥ अतसी, स्त्री, (अत् + असच्, स्त्रियां ङीप् ।) कृष्ण- पुष्पक्षुद्रवृक्षभेदः । मसिना इति ख्याता । तत्- पर्य्यायः । चणका २ उमा ३ क्षौमी ४ रुद्रपत्नी ५ सुवर्च्चला ६ । इति रत्नमाला ॥ पिच्छिला ७ देवी ८ मदगन्धा ९ मदोत्कटा १० क्षुमा ११ हैमवती १२ सुनीला १३ नीलपुष्पिका १४ । अस्या गुणाः । उष्णत्वं । तिक्तत्वं । वातहारित्वं । श्लेष्मपित्तकारित्वञ्च । अस्यास्तैलस्य गुणाः । मधु- रत्वं । पिच्छिलत्वं । मदगन्धित्वं । कषायत्वं । वायु- कफकासनाशित्वं ॥ स्वादुत्वं । उष्णत्वं । अम्लत्वं । पाके कटुत्वञ्च । इति राजवल्लभराजनिर्घण्टौ ॥ यथा, -- “अतसी नीलपुष्पी च पार्ब्बती स्यादुमा क्षमा । अतसी मधुरा तिक्ता स्निग्धा पाके कटुर्गुरुः । उष्णा दृक्शुक्रवातघ्नी कफपित्तविनाशिनी” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ शणवृक्षः । इत्यमर- टीका ॥ अति, व्य, प्रशंसा । (अत् + इ । पूजायां । अतिरति- क्रमणे चेति । अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे इति पाणिनि- सूत्रम् ।) प्रकर्षं । लङ्घनं । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ अतिशयं । क्रान्तं । पूजनं । असम्भावना । इति दुर्गादासः । प्रादिविंशत्युपसर्गान्तर्गतोऽयं ॥ अतिकथः, त्रि, (कथामतिक्रान्तः कुगतिप्रादय इति समासः । कथनायोग्यं ।) अश्रद्धेयः । नष्टः । इति मेदिनी ॥ नष्टधर्म्मः । इति हेमचन्द्रः ॥ अतिकथा, स्त्री, (अत्युत्कृष्टा कथा कर्म्मधारयः ।) अपार्थवाक्यं । व्यर्थभाषणं । इति विश्वः हेम- चन्द्रश्च ॥ अतिकन्दकः, पुं, (अतिरिक्तः कन्दो मूलं यस्य कप्) हस्तिकन्दवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिकेशरः, पुं, (अतिरिक्ताः केशराः किञ्जल्काः यस्य सः ।) कुब्जकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिक्रमः, पुं, (अतिक्रान्तः क्रमः नियमः, अति क्रम् + भावे घञ् वृद्ध्यभावः) क्रमोल्लङ्घनं । तत्- पर्य्यायः । अतिपातः २ (अति पत् + भावे घञ्) उपात्ययः ३ पर्य्यायः ४ । अभिक्रमः । रणे शत्रून् प्रति अभीतयोधादेर्गमनं । इत्यमरः ॥ अतिक्रान्तः, त्रि, (अति + क्रम् + कर्त्तरिक्तः) कृताति- क्रमः । कृतक्रमोल्लङ्घनः । राजानमतिक्रान्ता अतिराजी । इति वोपदेवः ॥ अतीतः । यथा । बेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लक्ष्यते । इति रक्षितः ॥ अतिक्रामकः, त्रि, अतिक्रमकर्त्ता । क्रमोल्लङ्घकः । अतिपूर्ब्बक्रमधातोः कर्त्तरि णकः ॥ अतिगण्डः, पुं, (गण्डमतिक्रान्तः अत्यादयः क्रान्ता- द्यर्थे ।) विष्कुम्भादिसप्तविंशतियोगमध्ये षष्ठयोगः । तत्र जातफलं । “कलिप्रियो वेदविनिन्दकश्च धूर्त्तः कृतघ्नो गलरोगयुक्तः ।

पृष्ठ १/०२६

:सरोमदेहः पुरुषोऽतिदीर्घः प्रकाण्डगण्डस्त्वतिगण्डजन्मा” ॥ इति कोष्ठोप्रदीपः । अतिगन्धः, पुं, (अतिरिक्तो गन्धो यस्य सः ।) भूत- तृणं । चम्पकः । मुद्गरवृक्षः । गन्धकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अतिगर्व्वितः ।) अतिगन्धालुः, पुं, (अतिगन्धो विद्यतेऽस्य अति- गन्ध + मत्वर्थे आलु । अतिशयितगन्धयुक्ते) पुत्र- दात्रीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिगर्व्वितः, त्रि, (अति अधिको गर्व्वः कर्म्मधारयः सोऽस्य जातः अतिगर्व्व + इतच् ।) महाहंकृतः । अतिशयगर्व्वयुक्तः । तत्पर्य्यायः । समुन्नद्धः २ । इति हलायुधः ॥ अतिगुहा, स्त्री, (गुहामतिक्रान्ता कुगतिप्रादीति समासः ।) पृश्निपर्णीविशेषः । क्षुद्रचाकुलिया इति भाषा । इति रत्नमाला ॥ गुहातिक्रामके त्रि ॥ अतिचरा, स्त्री, (गन्धविस्तारेण स्वस्थानमतिक्रम्य चरति गच्छतीव अति चर + कर्त्तरि अच् स्त्रियां टाप्) पद्मचारिणीवृक्षः । स्थलपद्मिनी । इत्यमरः ॥ राजनिर्घण्टश्च ॥ अतिचारः, पुं, (अतिक्रम्य चरणं गमनम् अति + चर + भावे घञ् ।) शीघ्रगमनं । अतिक्रम्य गमनं । कुजादिपञ्चग्रहाणां राशिभोगकालासमाप्तौ राश्यन्तरगमनं । तत्र पूर्ब्बराशिगमने वक्राति- चारः । परराशिगमने अतिचारः । एतौ गुरो- श्चेदकालो भवति । गुरुस्तु यदि पुनः पूर्ब्बराशिं नायाति तदा महातिचारः । तेन लुप्तसम्बत्सरो भवति । ग्रहाणां स्वभोज्यमानराशावपि वक्रा¯ति- चारौ भवतः ॥ तत्र नाकालः । इति स्मृति- ज्योतिषे ॥ अतिच्छत्रः, पुं, (छाद्यते आच्छाद्यतेऽनेन छद् + णिच् + करणे ष्ट्रन् । अतिक्रान्तश्छत्रम् इति व्युत्पत्त्या छत्रातिक्रमकारी ।) भूततृणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलतृणविशेषः । अरुणवर्णकुल्या- खाडा इति ख्यातः । इति रत्नमाला ॥ छत्रा । काटछाति । भुँइछाति । पोयालछाति इति ख्याता । इत्यमरः ॥ अतिच्छत्रकः, पुं, (अति + छत्र + स्वार्थे कन्) छत्रवृक्षः । छातारियाविष इति ख्यातः । तस्य मूले पत्रे वचाकारः कटुरसश्च । इति रत्नमाला ॥ भूततृणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिच्छत्रा, स्त्री, (छत्रमतिक्रान्ता, अत्यादय इति समासः ।) अवाक्पुष्पी । मौरी इति ख्याता । इत्यमरः ॥ शताह्वा । शलुपा इति प्रसिद्धा । इति रत्नमाला ॥ (छत्रातिछत्रे लाङ्गलीं जटिलां ब्रह्म- चारिणीं ॥ इति सुश्रुते ॥) अतिजवः, त्रि, (अतिशयितो जवो वेगो यस्य सः ।) अतिशीघ्रगामी । अतिवेगवान् । (दवयदतिजबेन प्राप्तमुर्व्वोविभागं ॥ इति भट्टिकाव्ये) ॥ तत्प- पर्य्यायः । जङ्घालः २ । इत्यमरः ॥ जङ्घिलः ३ अतिबलः ४ । इति तट्टीका ॥ अतिजागरः, पुं, (जामृ + भावे घञ् अतिशयितो

जागरो जागरणं यस्य सः । अतिजागरणयुक्ते त्रि ।) नीलक्रौञ्चः । कालवकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिडीनं, क्ली, (डी + भावे क्तः तस्य नः । अत्यन्त डीनं गमनं कर्म्मधारयः ।) पक्षिणां प्रचण्डगमनं । इति महाभारतं ॥ अतितीव्रा, स्त्री, (अतिशयेन तीव्रा) गण्डदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिथिः, पुं, कुशपुत्रः । स च श्रीरामचन्द्रस्य पौत्रः । इति मेदिनी ॥ कोपः । इति विश्वः ॥ अतिथिः, त्रि, (अतति सातत्येन गच्छति न तिष्ठति अत् + इथिन्) अज्ञातपूर्ब्बगृहागतव्यक्तिः । इति श्रीधरस्वामी ॥ अतिथ् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आगन्तुः २ आवेशिकः ३ गृहागतः ४ । इत्य- मरः ॥ स्त्रीलिङ्गे आवेशिकी ५ अतिथी ६ । इति तट्टीकासारसुन्दरी ॥ आगान्तुः ७ । इति हड्ड- चन्द्रः । प्रघूर्णः ८ अभ्यागतः ९ प्राघूर्णिकः १० । इति हेमचन्द्रः ॥ प्राघुणिकः ११ । इति विश्वः ॥ प्राघुणः १२ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ तस्य लक्षणं । यस्य न ज्ञायते नाम न च गोत्रं न च स्थितिः । अकस्मात् गृहमायाति सोऽतिथिः प्रोच्यते बुधैः ॥ * ॥ तस्य निवर्त्तने गृहस्थस्य दोषः यथा, -- “अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्त्तते । स तस्मै दुष्कृतं दत्त्वा पुण्यमादाय गच्छति” ॥ इति पुराणं ॥ * ॥ तस्य ग्रहणकालः । “ततो गोदोहमात्रन्तु कालं तिष्ठेद्गृहाङ्गने । अति- थिग्रहणार्थाय तदूर्द्ध्वं वा यदृच्छया” ॥ इति विष्णुपुराणं ॥ * ॥ गोदोहकालश्च मुहूर्त्ताष्टम- भागः । यथा । “आचम्य च ततः कुर्य्यात् प्राज्ञो द्वारावलोकनं । मुहूर्त्तस्याष्टमं भागमुद्वीक्ष्यो ह्यतिथिर्भवेत्” ॥ इति मार्कण्डेयपुराणं ॥ * ॥ तस्य मूर्खत्वादिविचारो नास्ति । “प्रियो वा यदि वा द्वेष्यो मूर्खः पतित एव वा । संप्राप्ते वैश्वदेवान्ते सोऽतिथिः स्वर्गसंक्रमः” ॥ इति शातातपः ॥ * ॥ तस्य वेदादयो न प्रष्टव्याः । “स्वाध्यायगोत्रचरणमपृष्ट्वापि तथा कुलं । हिरण्यगर्भबुद्ध्या तं मन्येताभ्यागतं गृही” ॥ इति विष्णुपुराणं ॥ * ॥ तस्य देशादौ पृष्टे दोषः । “देशं नाम कुलं विद्यां पृष्ट्वा योऽन्नं प्रयच्छति । न स तत्फलमाप्नोति दत्त्वा स्वर्गं न गच्छति” ॥ इति स्मृतिः ॥ * ॥ अतिथये शक्त्यनुसारेण दातव्यं । “भोजनं हन्तकारं वा अग्रं भिक्षामथापि वा । अदत्त्वा नैव भोक्तव्यं यथा विभवमात्मनः” ॥ इति मार्कण्डेयपुराणं ॥ * ॥ भिक्षादिलक्षणं । “ग्रासप्रमाणा भिक्षास्यादग्रं ग्रासचतुष्टयं । अग्राच्चतुर्गुणं प्राहुर्हन्तकारं द्विजोत्तमाः” ॥ इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ इत्याह्निकतत्त्वं ॥ अतिथिपूजनं, क्ली, (अतिथेः पूजनं सेवा षष्ठीतत्- पुरुषः ।) अतिथिसेवा । आतिथ्यक्रिया । तत्प- र्य्यायः । नृयज्ञः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अतिदानं, क्ली, (दा + भावे ल्यट्, अत्यन्तं दानं स्वस-

त्त्वध्वंसपूर्ब्बकपरस्वत्त्वोत्पत्तिः, कर्म्मधारयः ।) बहु- दानं । अपरिमितदानं । यथा, -- “अतिदाने बलिर्बद्धः अतिमाने च कौरवाः । अतिरूपे हृता सीता सर्व्वमत्यन्तगर्हितम् ॥ इति चाणक्यः ॥ अतिदिष्टः, त्रि, (अति + दिश् + क्तः । अन्यधर्म्मा- णामन्यत्रारोपणमतिदेशः यथा, -- “तिङ्शित् सार्व्वधातुकमित्यातिदेशिकसूत्रम् ।) अतिदेशवि- शिष्टः । यथा, -- “न समानगोत्रां भार्य्यां विन्दे- तेत्यनेन शूद्रस्यापि सगोत्रा कथं न निषिध्यते” इति चेदत्र उपदिष्टातिदिष्टगोत्रस्यैव निषेधो नत्वतिदिष्टातिदिष्टशूद्रगोत्रादेः । इत्युद्वाहतत्त्वं ॥ अतिदीप्यः, पुं, (अत्यन्तं दीप्यते विचित्रवर्ण्णतया आत्मना प्रकाशते अति + दीप् + कर्त्तरि ण्यत् ।) रक्तचित्रकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिदेशः, पुं, (अति + दिश् + भावे घञ्) अन्य- धर्म्मस्यान्यत्र आरोपणं । यथा, -- “इण्वदिकः” इत्यादिः । इति दुर्गादासः ॥ कारिका यथा, -- “प्रकृतात् कर्म्मणो यस्मात् तत्समानेषु कर्म्मसु । धर्म्मोऽतिदिश्यते येन अतिदेशः स उच्यते” ॥ इति मलमासतत्त्वम् ॥ स तु पञ्चविधः । शास्त्रा- तिदेशः । १ यथा, -- “नित्येन तुल्यं शेषं स्यात् इत्यत्र तुल्यशब्देन अतिदेशः” । १ । कार्य्याति- देशः २ यथा, -- “अप्रयाजास्ताः इत्यत्र कार्य्येण निषेधेन दर्शपौर्ण्णमासधर्म्मातिदेशः” । २ । निमि- त्तातिदेशः ३ यथा, -- “विकूतौ मौद्गचरुयागे ब्रीहिंकार्य्यकारिणि मुद्गे ब्रीहिकार्य्यनिमित्तत्वात् धर्म्माः प्रोक्षणादयः कल्प्यन्ते” । ३ । व्यपदेशा- तिदेशः ४ यथा, -- “मासमग्निहोत्रं जुहोति इत्यत्र माससाध्यायनाख्ययागे अग्निहोत्रपदव्यप- देशात् अग्निहोत्रधर्म्मातिदेशः” । ४ । “रूपा- तिदेशः” ५ यथा, -- “यजमानाद्भिन्नो यूपः इत्य- त्र यूपे यजमानादन्यत्वरूपावगमात् यजमान- धर्म्मस्य तदीयपरिमाणस्यातिदेशः” । इति श्राद्ध- विवेकटीकायां श्रीकृष्णः ॥ अतिनु, त्रि, (कुगतिप्रादीतिसमासः । गोस्त्रियोरुप- सर्जनस्येति ह्रस्वः ।) अतीतनौकं । नावमतिक्रान्तं । नाबोत्तीर्ण्णं । इत्यमरः । तस्य पुंस्त्रीलिङ्गयोः अतिनौः इति रूपं ॥ अतिपतनं, क्ली, (अति + पत् + भावे ल्युट्) अत्ययः । अतिक्रमणं । इति शब्दरत्नावली ॥ अतिपन्थाः [न्] पुं, (अत्युत्कृष्टः पन्थाः कर्म्मधारयः । अतेः पूजार्थत्वान्न समासान्तप्रत्ययः ।) सन्मार्गः । सुपथः । इत्यमरः ॥ अतिपत्रः, पुं, (अतिवृहत् पत्रं यस्य सः बहुव्रीहिः ।) हस्तिकन्दवृक्षः । शाकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिपातः, पुं, (अति + पत् + भावे घञ्) अति- क्रमः । उपात्ययः । पर्य्ययः । इत्यमरः ॥ (यथा शाकुन्तले -- न चेदन्यकार्य्यातिपातः) ॥ अतिपातकं, क्ली, (अतिदुष्टतया अन्यत् पातकं पापमतिक्रान्तं प्रादिसमासः ।) नवविधपापमध्ये गुरुतरपातकं । तत् त्रिविघं । पुंसः मातृदुहितृ-

पृष्ठ १/०२७

:स्नुषागमनजन्यं । स्त्रियास्तु पुत्रपितृश्वशुरगमन- जन्यं । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ अतिबलः, त्रि, (अतिशयितं बलं यस्य सः बहु- व्रीहिः ।) प्रबलः । अतिशयबलवान् । प्रकृष्टबल- विशिष्टः । इति मेदिनी ॥ (विजृम्भमाणोऽतिबलः प्रत्यबुध्यत राक्षसः ॥ इति रामायणम्) ॥ अतिबला, स्त्री, अत्यन्तं बलं यस्याः सः बहु- व्रीहिः ।) विश्वामित्रेण रामाय दत्ते अस्त्रविद्या- विशेषे यथा, -- “गृहाण द्वे इमे विद्ये बलामतिबलां तथा” । इत्यादि रामायणे ।) पीतबला । पीतवर्णवाडियाला इति ख्याता । पिटारणी । इति मदनविनोदः ॥ गुरशकरीभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायः । बलिका २ बल्या ३ विकङ्कता ४ वाद्यपुष्पिका ५ घण्टा ६ शीता ७ शीतपुष्पा ८ भूरिचला ९ वृष्यगन्धिका १० । तस्या गुणाः । तिक्तत्वं । कटुत्वं । वातकृमिनाशित्वं । दाहतृष्णाविषच्छर्द्दिक्लेदोप- शमकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिभारगः, पुं, (अतिभारेण वेगेन गच्छति अति- भार + गम् + कर्त्तरि ड, उपपदसमासः ।) (खरः । अश्वतरः । गर्द्दभात् वडवाजातः अश्वभेदः ।) खे- सरः । खचर इति भाषा । इति राज- निर्घण्टः ॥ अतिभीः, पुं, (अतिबिभेत्यस्याः अति भी + अपा- दाने क्विप् ।) वज्रज्वाला । इति हलायुधः ॥ अतिभूमिः, स्त्री, (अतिशयिता भूमिर्म्मर्य्यादा कर्म्मधारयः, अतिमर्य्यादा ।) आधिक्यं । यथा । प्राप्य मन्मथमदादतिभूमिं दुःसहस्तनभराः सुरतस्येति माघः ॥ अतिशयितभूमिः ॥ अतिमङ्गल्यः, पुं, (अतिमङ्गलाय हितः अतिमङ्गल + यत् ।) विल्लवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ अतिशय- मङ्गलजनके त्रि ॥ अतिमर्य्यादः, त्रि, (मय्यादामतिक्रान्तः प्रादि- समासः ।) अतिशयितः । इति हेमचन्द्रः ॥ अति- शये क्ली ॥ अतिमात्रं, क्ली, (मात्रामल्पमतिक्रान्तं प्रादि- समासः ।) अतिशयः । तद्युक्ते त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा शाकुन्तले । अतिमात्रलोहिततलौ बाहू घटोत्क्षेपणात् ॥) अतिमुक्तः, (पुं) माधवीलता । इत्यमरः ॥ तिनिश- वृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ अतिमुक्तः, त्रि, (अतिशयेन मुक्तः निर्व्वाणमुक्तिं गतः अति + मुच् + कर्त्तरि क्तः, निर्व्वाणमुक्तिविशिष्टः ।) निष्कलः । निःसङ्गः । इतिविश्वमेदिन्यौ ॥ प्राप्त- निर्व्वाणः ॥ अतिमुक्तकः, पुं, (मुच् + भावे क्त, आतशयेन मुक्तं बन्धशैथिल्यं यस्य सः बहुव्रीहिः, कप् ।) तिनिश- वृक्षः । इत्यमरः ॥ तिन्दुकवृक्षः । पुष्पवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । पुण्ड्रकः २ मल्लिनी ३ भ्रमरा- नन्दा ४ कामुककान्ता ५ । तस्य गुणाः । कषायत्वं । शीतलत्वं । श्रमनाशित्वं । पित्तदाहज्वरोन्माद- हिक्वाच्छर्द्दिनिवारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

(कणिकारान् कुरुवकान् चम्पकानतिमुक्तकान् ॥ इति रामायणे) ॥ अतिमोदा, स्त्री, (अत्यन्तो मोदो गन्धो यस्याः सा ।) नवमल्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिरसा, स्त्री, अत्यन्तो रसो यस्याः सा ।) मूर्व्वा- लता । रास्ना । क्लीतनकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिरिक्तः, त्रि, (अति रिच् + कर्त्तरि क्तः । श्रेष्ठे भिन्ने शून्ये च । भावे क्तः, अतिरेके आधिक्ये च ।) अधिकः । अतिशयितः । तत्पर्य्यायः । समधिकः २ । इत्यमरः ॥ अतिरेकः, त्रि, (अति रिच् + भावे घञ् । आधिक्ये श्रेष्ठत्वे च ।) अतिशयः । यथा, -- “सम्पूर्णे तूभयोर्ज्ञेयमतिरेके परेऽहनि” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अतिरोगः, पुं, (अत्यन्तोरोगः व्याधिः अति रुज् + भावे घञ् ।) क्षयव्याधिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिरोमशः, पुं, (अतिशयितं रोम तदेव विद्यतेऽस्य अतिरोमन् + मत्वर्थे श) वनच्छागलः । इति हारावली ॥ वृहत्वानर इति केचित् ॥ अति- शयलोमयुक्ते त्रि ॥ अतिलोमशा, स्त्री, (अतिशयितं लोम अतिलोमन् + मत्वर्थे श, स्त्रियां टाप् ।) नीलबुह्ना । इति रत्न- माला ॥ अतिवर्त्तुलः, पुं, (अतिशयितो वर्त्तुलः कर्म्मधारयः ।) कलाय विशेषः । वाँटुला कडाइ इति भाषा । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः सतीलशब्दे द्रष्टव्याः ॥ अतिवादः, पुं, (अति + वद् + भावे घञ् ।) अभि- वादः । परुषोक्तिः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (“अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कञ्चनः । नचेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्व्वीत केनचित् ॥ मनुः ।) अतिविकटः, पुं, (अतिशयितो विकटः भीषणः) दुष्टहस्ती । इति शब्दमाला ॥ अतिकराले त्रि ॥ अतिविषा, स्त्री, (विषमतिक्रान्ता प्रादिसमासः । वा विषमतिक्रान्तं यया बहुव्रीहिः ।) वृक्षविशेषः । आतैष । आतैच इति भाषा । तत्पर्य्यायः । विश्वा २ विषा ३ प्रतिविषा ४ उपविषा ५ अरुणा ६ शृङ्गी ७ महौषधं ८ । इत्यमरः ॥ काश्मीरा ९ श्वेता १० । इति रत्नमाला ॥ श्वेतकन्दा ११ भृङ्गी १२ भङ्गुरा १३ विरूपा १४ श्यामकन्दा १५ विषरूपा १६ वीरा १७ माद्री १८ श्वेत- वचा १९ अमृता २० । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या गुणाः । पाचकत्वं । ग्राहित्वं । दोषनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कटुत्वं । कफपित्तज्वरामा- तिसारकासविषच्छर्द्दिनाशित्वञ्च । “त्रिविधातिविषा ज्ञेया शुक्ला कृष्णा तथारुणा । रसवीर्य्यविपाकेषु निर्व्विषेव गुणाधिका” ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ “विषा त्वतिविषा विश्वा शृङ्गी प्रतिविषारुणा । शुक्लकन्दा चोपविषा भङ्गुरा व्रणवल्लभा ॥ विषा सोष्णा कटुस्तिक्ता पाचनी दीपनी हरेत् । कफपित्तातिसारामविषकासवमिक्रिमीन्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥

अतिविस्रब्धनवोढा, स्त्री, (अतिविस्रब्धा अति- प्रश्रययुक्ता नवोढा प्रणयिनी नायिका इति यावत् कर्म्मधारयः ।) स्वीयान्तर्गतमध्यनायिकाभेदः । तस्याः लक्षणं । नायकातिशयप्रश्रययुक्ता । अस्याश्चेष्टा । सधैर्य्यसापराधनायके वक्रोक्तिः । अधैर्य्यसापरा- धनायके परुषवाक् । इति रसमञ्जरी ॥ अतिवृष्टिः, स्त्री, (अतिशयेन वृष्टिः वर्षणं ।) अति- शयवृष्टिः । ईतिविशेषः । स तु महद्वर्षणरूपः कृषीणामुत्पातः । यथा, -- “अतिवृष्टिरनावृष्टिः शलभा मूषिकाः खगाः । प्रत्यासन्नाश्चराजानः षडेता ईतयः स्मृताः ॥ इति पराशरः ॥ अतिवेलं, क्ली, (वेलां मर्य्यादां कूलं वा अतिक्रान्तं प्रादिसमासः, ह्रस्वः ।) अतिशयिते त्रि । इत्यमरः ॥ (जलमतिवेलं पयोराशेः ॥ नीतिमाला) । अतिव्यथा, स्त्री, (अत्यन्ता व्यथायातना कर्म्मधारयः । व्यथ + भावे अङ् स्त्रियां टाप् ।) अतिशययातना । तीव्रवेदना । इति शब्दरत्नावली ॥ अतिव्याप्तिः, स्त्री, (अतिशयेन व्याप्तिर्व्यापनं ।) अतिशय- व्यापनं । अलक्ष्ये लक्षणस्य गमनं । यथा साध्या- भाववदवृत्तित्वमिति व्याप्तिलक्षणे धूमवान् वह्नि- रित्यत्र धूमाभावाधिकरणह्रदवृत्तित्वाभावमादाय अतिव्याप्तिः । इति तार्किकाः ॥ स्वाव्यवहित- प्राक्क्षणावच्छेदेन रविभुज्यमानराशीयरवि- संयोगविशिष्टस्वान्तिमक्षणकत्वं मलमासत्वं भानुलङ्घिते अतिव्याप्तिवारणाय औत्पातिकभिन्न- त्वेन विशेषणीयं । इति मलमासतत्त्वटीका ॥ मुख्यफलजनकव्यापारजनकत्वे सति मुख्यफला- जनकत्वं अङ्गत्वं घटादावतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तं इति तिथ्यादितत्त्वटीका च ॥ अतिशक्तिता, स्त्री, (अतिशयिता शक्तिः कर्म्मसाधन- सामथ्यं यस्य बहुव्रीहिः, तस्य भावः तल् स्त्रियां टाप्) विक्रमः । महाबलं । इत्यमरः ॥ अतिशक्तिभाक् [ज्] पुं, (अतिशयिता शक्तिः कर्म्म साधनसामर्थ्यं कर्म्मधारयः । तां भजते अतिशक्ति + भज् + कर्त्तरि णिवः, उपपदसमासः ।) अति- शयशक्तिविशिष्टः । अतिसमर्थः । सवीर्य्यमतिशक्ति- भाक् । इत्यमरः ॥ अतिशयः, पुं, (अति + शी + अच्) अधिकः । तत्- पर्य्यायः । भरः २ अतिवेलं ३ भृशं ४ अत्यर्थं ५ अतिमात्रं ६ उद्गाढं ७ निर्भरं ८ तीव्रं ९ एकान्तं १० नितान्तं ११ गाढं १२ वाढं १३ दृढं १४ । इत्यमरः ॥ अतिमर्य्यादः १५ उत्- कर्षः १६ । इति हेमचन्द्रः ॥ बलवत् १७ सुष्ठु १८ किमुत १९ सु २० अतीव २१ अति २२ । इत्य- व्ययवर्गे अमरः ॥ अतिरिक्तः २३ समधिकः २४ । इति विशेष्यनिघ्नवर्गे अमरः ॥ अतिशयनं, क्ली, (अति + शी + भावे ल्युट्) अति- शयः । तद्युक्ते त्रि । इत्यमरटीकायां रमानाथः । (शयनमतिक्रान्तं अत्यादीतिसमासः । अतिक्रान्त शयनम् ॥) अतिशायनं, क्ली, (अति शी + स्वार्थे णिच् भावे

पृष्ठ १/०२८

:ल्युट् ।) अतिशयनं । इति शब्दरत्नावली ॥ (आ- धिक्यं । प्रकर्षः । प्रशंसा ।) अतिशोभनः, त्रि, (अतिशोभते अति + शुभ + कर्त्तरि ल्युः ।) अतिशयशोभायुक्तः । अतिप्रशस्यः । श्रेष्ठः । इत्यमरः ॥ अतिसर्ज्जनं, क्ली, (अतिशयेन सर्जनं दानं अति + सृज् + भावे ल्युट्) अतिशयदानं । तत्पर्य्यायः । विलम्भः २ । इत्यमरः ॥ दानं । बधः । इति मेदिनी ॥ (विधुरां ज्वलनातिसर्ज्जनात् ननु मां प्रापय पत्यु- रन्तिकं ॥ इति कुमारसम्भवे ॥) अतिसारः, पुं, (अतिशयेन मलं द्रवीकृत्य सरति निःसारयति अति + सृ + व्याधिमत्स्यबलेष्विति वक्तव्यमिति वार्त्तिकसूत्रेण कर्त्तरि घञ् वृद्धिः दीर्घश्च ।) बहुद्रवमलनिःसरणरोगः । तत्पर्य्यायः । अन्नगन्धिः २ उदरामयः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अतीसारः ४ । इति वैद्यकं ॥ * ॥ तस्य निदानं । “गुर्व्वतिस्निग्धरूक्षोष्णद्रवस्थूलातिशीतलैः । विरुद्धाध्यशनाजीर्णैर्विषमैश्चापि भोजनैः ॥ स्नेहाद्यैरतियुक्तैश्च मिथ्यायुक्तैर्विषैर्भयैः । शोकाद्दुष्टाम्बुमद्यातिपानैः सात्म्यर्त्तुपर्य्ययैः ॥ जलाभिरमणैर्व्वेगविघातैः क्रिमिदोषतः । नृणां भवत्यतीसारो लक्षणं तस्य वक्ष्यते” ॥ संप्राप्तिर्यथा, -- “संशम्यापां धातुरग्निं प्रवृद्धः शकृन्मिश्रो वायुनाधः प्रणुन्नः । सरत्यतीवातिसारं तमाहु- र्व्याधिं घोरं षड्विधं तं वदन्ति ॥ एकैकशः सर्व्वशश्चापि दोषैः शोकेनान्यः षष्ठ आमेन चोक्तः” ॥ * ॥ पूर्ब्बरूपं यथा, -- “हृन्नाभिपायूदरकुक्षितोद- गात्रावसादानिलसन्निरोधाः । विट्सङ्ग आध्मानमथाविपाको भविष्यतस्तस्य पुरःसराणि ॥” इति माधवकरः ॥ अथ सामान्यातिसारस्य चिकित्सामाह । “आमपक्वक्रमं हित्वा नातिसारक्रिया यतः । अतोऽतिसारे सर्व्वस्मिन्नामं पक्वञ्च लक्षयेत् ॥ क्रमशश्चिकित्सा । तत्रामपक्वयोर्लक्षणं । “संसृष्टमानैर्दोषैस्तु न्यस्तमप्सु निमज्जति । पुरीषं भृशदुर्गन्धि पिच्छिलं चामसंज्ञितं ॥ एतान्येव तु लिङ्गानि विपरीतानि यस्य वै । लाघवञ्च विशेषेण तत्तु पक्वं विनिर्द्दिशेत् ॥ न च संग्राहणं दद्यात् पूर्ब्बमामातिसारिणे । अकाले संगृहीतो हि विकारान्कुरुते बहूग् ॥ दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यर्शोभगन्दरान् ॥ शोथं पाण्ड्वामयं प्लीहगुल्ममेहोदरज्वरान् ॥ डिम्भस्थः स्थविरस्थश्च वातपित्तात्मकश्च यः । क्षीणधातुबलस्यापि बहुदोषोऽतिविश्रुतः ॥ आमोऽपि स्तम्भनोयः स्यात् पाचनान्मरणं भवेत् । लङ्घनमेकं मुक्त्वा न चान्यदस्तीह भेषजंबलिनः । समुदीर्णदोषनिचयं तत् पाचयते तथा शमयेत् ॥

लङ्घनएव दोषदुःसहपिपासायां दोषपाकार्थं षडङ्गविधिनार्द्धशृतं योगचतुष्टयमाह, -- “धान्योदीच्यश्टतं तोयं तृष्णादाहातिसारिणे । ह्रीवेरश्टङ्गवेराभ्यां मुस्तपर्पटकेन वा ॥ मुस्तोदीच्यशृतं शीतं प्रदातव्यं पिपासवे । हितं लङ्घनमेवादौ पूर्ब्बरूपेऽतिसारिणः ॥ कार्य्यं वानशनस्यान्ते प्रद्रवं लघुभोजनं । पथ्यादारुवचामुस्तैर्नागरातिविषान्वितैः ॥ आमातीसारनाशाय क्वाथमेभिः पिबेन्नरः । पथ्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “पाठाहिङ्ग्वजमोदोग्रापञ्चकोलाब्दजं रजः । उष्णाम्बुपीतं सरुजं जयत्यामं ससैन्धवं ॥” पाठादिचूर्णं ॥ * ॥ “हरीतकीं सातिविषां हिङ्ग सौवर्च्चलां वचां । सैन्धवञ्चापि संपिष्य पाययेदुष्णवारिणा ॥ आमातिसारं योगोऽयं पाचयित्वा चिकित्सति । आमातिसारो योगेन यद्येतेन न शाम्यति । न तं योगशतेनापि चिकित्सति चिकित्सकः ॥” चिकित्सति अपनयति । हरीतक्यादिकल्कः ॥ * ॥ “वत्सकातिविषा विल्वमुस्तबालकजं श्टतं । अतीसारं जयेत् सामं चिरजं रक्तशूलजित् ॥” वत्सकादिक्वाथः ॥ * ॥ “एरण्डरससंपिष्टं पक्वमामञ्च नागरं । आमातिसारशूलघ्नं दीपनं पाचनं परं ॥” नागरस्य पुटपाकः कल्कश्च ॥ * ॥ “धान्यबालकविल्वाब्दनागरैः पाचितं जलं । आंमशूलविबन्धघ्नं पाचनं नित्यसेवितं ॥” धान्यपञ्चकं ॥ * ॥ “पित्ते धान्यचतुष्कन्तु शुण्ठीत्यागाद्वदन्ति हि । रक्तेऽपि पित्तसाधर्म्याद्धितं धान्यचतुष्टयं ॥” धान्यचतुष्कं ॥ इति आमातिसारस्य चिकित्सा ॥ * ॥ “सलोध्रं धातकीविल्वं मुस्ताम्रास्थिकलिङ्गकं । पिबेन्माहिषतक्रेण पक्वातीसारनाशनं ॥” लोध्रादिचूर्णं ॥ * ॥ “अम्बष्ठा धातकी लोध्रं समङ्गा पठ्मकेशरं । मधुकारलुविल्वच्च पक्वातीसारहा गणः ॥” अरलुः श्यीणाकः । पाठादिर्गणः ॥ * ॥ “समङ्गा धातकीपुष्पं मञ्जिष्ठा लोध्रएव च । शाल्मलीवेष्टको लोध्रो दाडिमद्रुफलत्वचौ ॥ आम्रास्थिमध्यं लोध्रञ्च विल्वमध्यं प्रियङ्गु च । मधूकं श्टङ्गवेरञ्च दीर्घवृन्तत्वगेव च ॥ चत्वार एते योगाः स्युः पक्वातिसारनाशनाः । ते योगा उपयोग्याः स्युः सक्षौद्रास्तण्डुलाम्बुना ॥” समङ्गात्र लज्जालुः । शाल्मलीवेष्टको मोचरसः । दाडिमस्य द्रुमफलयोस्त्वचौ । प्रियङ्गोर्नपुंसंकत्वमत्र फले वर्त्तमानत्वा त् शृङ्गवेरमत्र शुण्ठी । दीर्घवृन्तः श्योणाकः तस्य त्वक् । समङ्गादीनि चत्वारि चूर्णानि ॥ “कञ्चटजम्बूदाडिमश्टङ्गाटकपत्रविल्ववर्हिष्ठं । जल- धरनागरसहितं गङामपि वेगवाहिनीं रुन्ध्यात्” ॥ कञ्चटं चवराई शाकस्य भेदः । कञ्चटादिभि- श्चतुर्भिः पत्रशब्दः सम्बध्यते । वर्हिष्ठं बालकं गङ्गाधरक्वाथः ॥ * ॥

“मोचरसमुस्तनागरपाठारलुधातकीकुसुमैः । चूर्णं मथितसमेतं रुणद्धि गङ्गाप्रवाहमपि” ॥ अरलुः श्योणाकः । मथितं निर्ज्जलं दधि वस्त्रपूतं । गङ्गाधरचूर्णं ॥ * ॥ “मुस्तावत्सकवीजं मोचरसो विल्वधातकीलोध्रं । गुडमथितसंप्रयुक्तं गङ्गामपि वेगवाहिनीं रुन्ध्यात्” ॥ द्वितीयं गङ्गाधरचूर्णं ॥ * ॥ “मुस्तारलुकशुण्ठीमिर्धातकीलोध्रबालकैः । विल्वमोचरसाभ्याञ्च पाठेन्द्रयववत्सकैः ॥ आम्रवीजसमङ्गातिविषायुक्तैर्बिचूर्ण्णितैः । मधुतण्डुलपानीयपीतैर्नश्येत् प्रवाहिकां ॥ सर्व्वेऽतिसारा ग्रहणी प्रशमं याति वेगतः । वृद्धगङ्गाधरं चूर्णं रुन्ध्याद्गीर्ब्बाणवाहिनीं ॥” समङ्गा लज्जालुः । वृद्धगङ्गाधरचूर्ण्णं ॥ * ॥ अङ्कोटमूलकल्कः तण्डुलपयसा समाक्षिकः पीतः । सेतुरिव वारिवेगं झटिति रुन्ध्यादतोसारं” ॥ अङ्कोठकल्कः ॥ * ॥ “कुटजत्वग्बलामाद्रो द्रोणनीरे पचेत् भिषक् । पादशेषं श्टतं नीत्वा वस्त्रपूतं पुनः पचेत् ॥ लज्जालुर्धातकी विल्वं पाठा मोचरसस्तथा । मुस्तं प्रतिविषा चैव चूर्णान्येषां पलं पलं ॥ निक्षिप्य विपचेत्तावत् यावत् दर्व्वी प्रलिप्यते । जलेन छागदुग्धेन पीतो मण्डे न वा जयेत् ॥ घोरान् सर्व्वानतीसारान् नानावर्णान् सवेदनान् । असृग्दरं समस्तञ्च तथार्शांसि प्रवाहिकां ॥” कुटजावलेहः ॥ * ॥ “कृत्वालबालं सुदृढं पिष्टैरामलकैर्मिषक् । आर्द्रकस्य रसेनाशु पूरयेन्नामिमण्डलं ॥ नदीवेगोपमं घोरं प्रवृद्धं दुर्द्धरं नृणां । सद्योऽतिसारमजयं नाशयत्येष योगराट् ॥ पाठा पिष्टा च गोदध्ना तथा मध्यत्वगाम्रजा । अतीसारं व्यथादाहयुक्तं हन्त्युदरे धृता ॥ * ॥ अथ वातातिसारस्य लक्षणं । “अरुणं फेनिलं रूक्षमल्पमल्पं मुहुर्मुहुः । शकृदामं सरुक्छब्दं मारुतेनातिसार्य्यते” ॥ अरुणमीषद्रक्तं । शकृत् पुरीषं । सरुक्छब्द शब्दो गुदे । तत्साहचर्य्यात् रुगपि गुद एव बोद्धव्या ॥ * ॥ तस्य चिकित्सा । “वचा चातिविषा मुस्तं वीजानि कुटजस्य च । श्रेष्ठः कषाय एतेषां वातातिसारशान्तये” ॥ * ॥ अथ पित्तातीसारस्य लक्षणं । “पित्तात् पीतं शकृद्रक्तं दुर्गन्धि हरितं द्रुतं । गुदपाकतृषामूर्च्छादाहयुक्तं प्रवर्त्तते” ॥ * ॥ तस्य चिकित्सा । “विल्वशक्रयवाम्भोदबालकातिविषाकृतः । कषायोहन्त्यतीसारं सामं पित्तसमुद्भवं” । विल्वादिकषायः ॥ * ॥ “रसाञ्जनं सातिविषं कुटजस्य पलं त्वचं । धातकीशृङ्गवेरञ्च पाययेत्तण्डुलाम्बुना ॥ निहन्ति मधुना पीतं पित्तातीसारमुल्वणं । अग्निं सन्दीपयत्येतत् शूलमाशु निवारयेत् ॥ रसाञ्जनादिचूर्णं ॥ * ॥ अथ पित्तातिसारभेदस्य

पृष्ठ १/०२९

:रक्तातीसारस्य संप्राप्तिमाह, -- “पित्तकृन्ति यदात्यर्थं द्रव्याण्यश्नाति पैत्तिके । तद्द्वोषाज्जायते शीघ्रं रक्तातीसार उल्वणः ॥ * ॥” तस्य चिकित्सा । वत्सकतरुत्वगार्द्रा दाडिमफलसम्भवा त्वक् च । त्वगयुगलं पलमानं विपचेदष्टांशसम्मिते तोये ॥ अष्टमभागं शेषं क्वाथं मधुनापिबेत् पुरुषः । रक्तातिसारमुल्वणमतिशयितं नाशयेन्नियतं ॥ कुटजदाडिमक्वाथः ॥ * ॥ “कुटजातिविषा मुस्तं बालकं लोध्रचन्दनं । धातकी दाडिमं पाठा क्वाथमेषां समाक्षिकं ॥ पिबेद्रक्तातिसारे तु दाहशूलामसंयुते । कुटजादिकषायोऽयं सर्व्वातीसारनाशनः ॥” चन्दनमत्र रक्तचन्दनं कुटजादिक्वाथः ॥ * ॥ “गुडेन भक्षयेद्विल्वं रक्तातीसारनाशनं । आमशूलविबन्धघ्नं कुक्षिरोगहरं परं ॥” विल्वं सुस्विन्नं बालविल्वगर्भं शीतं तत्स्वेदनोदकं चानुपेयं । गुडविल्वं ॥ * ॥ “जम्व्वाम्रामलकीनान्तुकुट्टयेत् पल्लवान् नवान् । संगृह्य स्वरसं तेषां अजाक्षीरेण योजयेत् ॥” तत्पिबेन्मधुना युक्तं रक्तातीसारनाशनं । जम्व्वादिस्वरसः ॥ * ॥ “निष्क्वाथ्य मूलममलं गिरिमल्लिकायाः सम्यक् पलद्वितयमम्बुचतुःशरावे । तत्पादशेषसलिलं खलु शोषणीयं क्षीरे पलद्वयमिते कुशलैरजायाः ॥ प्रक्षिप्य माषकानष्टौ मधुनस्तत्र शीतले ॥ रक्तातिसारी तत्पीत्वा नैरुज्यं क्षिप्रमाप्नुयात्” ॥ कुटजक्षीरं ॥ * ॥ “पीत्वा शतावरीकल्कं पयसा क्षीरभुग् जयेत् । रक्तातिसारं पीत्वा वा तया सिद्धं घृतं नरः ॥” शतावरीक्लल्कस्तद्घृतञ्च ॥ * ॥ “गोदुग्धनवीनतन्तु मधुना सितया सह ॥ लीढं रक्तातिसारे तु ग्राहकं परमं मतं” ॥ नबनीतावलेहः ॥ * ॥ “पीतं मधुसितायुक्तं चन्दनं तण्डुलाम्बुना । रक्तातिसारजिद्रक्तपित्ततृड्दाहमेहनुत्” ॥ चन्दनमत्र श्वेतं । चन्दनकल्कः ॥ * ॥ “विरेकैर्बहुभिर्यस्य गुदं पित्तेन दह्यते । पच्यते वा तयोः कार्य्यं सेकप्रक्षालनादिकं” ॥ आदिशब्देन लेपादिग्रहः । “पटोलयष्टीमधुकक्काथेन शिशिरेण हि । गुदप्रक्षालनं कार्य्यं तेनैव गुदसेचनं ॥ दाहे पाके हितं छागीदुग्धं सक्षौद्रशर्करं । गुदस्य क्षालने सेके युक्तं पाने च भोजने ॥ गुदस्य दाहपाकयोः । “गुदनिःसरणे प्रोक्तं चाङ्गेरीघृतमुत्तमं । अतिप्रवृत्त्या महती भवेद्यदि गुदव्यथा । स्विन्नमूषकमांसेन तदा संस्वेदयेद्गुदं ॥ अथ गोधूमचूर्णस्य संनीतस्य तु वारिणा । साब्ज्यस्य गोलकं कृत्वा मृदु संस्वेदयेद्गुदं ॥ (गुदव्यथायां) गुदभ्रंशे गुदंस्नेहैरभ्यज्यान्तःप्रवेशयेत् ।

प्रविष्टं स्वेदयेन्मन्दं मूषकस्यामिषेण हि ॥” मूषकस्यामिषेण काञ्जिकेनोत्स्विन्नेन एरण्ड- पत्रादिस्थापितेन स्वेदयेत् । “मूषकस्याथ वसया पायुं सम्यक् प्रलेपयेत् । गुदभ्रंशामिधो व्याधिः प्रणश्यति न संशयः ॥ चाङ्गेरीकोलदध्यम्लक्षारनागरसंयुतं । घृतं विपक्वं पातव्यं गुदभ्रंशगदापहं ॥ चाङ्गेरी चतुष्पत्रा अम्ललोनिका तस्याः स्वरसः कोलस्य क्वाथः दध्यम्लं दधिरूपमम्लं एतत्रयं मिलितं घृताच्चतुर्गुणं । क्षारनागरयोः कल्कः । चाङ्गेरीघृतं ॥ * ॥ “कोमलं पद्मिनीपत्रं यः खादेच्छर्करान्वितं । एतन्निश्चित्य निर्द्दिष्टं न तस्य गुदनिर्गमः ॥ पद्मिनीपत्रं पुरैनिपत्रं तत्संशोष्य संचूर्ण्य शर्करा युक्तं खादेत् । अयन्तु गुदभ्रंशोऽतीसारं विनापि भवति । ततः क्षुद्ररोगेषु लिखितः । अत्र तु गुदस्य दाहपाकव्यथाप्रसङ्गात् भ्रंशोऽपि लिखितः । चिकित्सा तूभयत्र तुल्यैव ॥ * ॥ अथ श्लेष्माति- सारस्य लक्षणं ॥ “श्वेतं स्निग्धं घनं विस्रं शीतलं मन्दवेदनं । गौरवारुचिसंयुक्तं श्लेष्मणा सार्य्यते शकृत् ॥ विस्रं स्यादामगन्धि यत् ॥ * ॥ अथ तस्य चिकित्सा । “श्लेष्मातिसारे प्रथमं हितं लङ्घनपाचनं । योज्यश्चामातिसारघ्नो यथोक्तो दीपनो गणः ॥ चव्यञ्चातिविषा कुष्ठं बालविल्वं सनागरं । वत्सकत्वक्फले पथ्या छर्द्दिश्लेष्मातिसारनुत्” ॥ चव्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “हिङ्गु सौवर्च्चलं व्योषमभयातिविषा वचा । पीतमुष्णाम्बुना चूर्णमेषां श्लेष्मातिसारनुत् ॥” हिङ्ग्वादिचूर्णं ॥ * ॥ “कृमिशक्रवचाविल्वपेशीधान्याककट्फलं । एषां क्वाथं भिषग्दद्यात् अतीसारे बलासजे” ॥ विडङ्गादिक्वाथः ॥ * ॥ अथ द्विदोषजातिसाराणां लक्षणानि चिकित्सा च । “द्विदोषलक्षणैर्विद्यादतीसारं द्विदोषजं । तेषां चिकित्सा प्रोक्तैव विशिष्टा च निगद्यते ॥ कट्फलं मधुकं लोध्रत्वक् दाडिमफलस्य च । सतण्डुलजलं चूर्णं वातपित्तातिसारनुत्” ॥ वातपित्तातिसारे ॥ * ॥ “चित्रकातिविषा मुस्तं बालविल्वं सनागरं । वत्सकत्वक्फलं पथ्या वातश्लेष्मातिसारनुत्” ॥ वातश्लेष्मातिसारे ॥ * ॥ “मुस्ता सातिविषामूर्ब्बा वचाचकुटजः समाः । एषां कषायः सक्षौद्रः पित्तश्लेष्मातिसारनुत्” ॥ पित्तश्लेष्मातिसारे ॥ अथ सन्निपातातिसारस्य लक्षणं । “तन्द्रायक्तो मोहसादास्यशोषी वर्च कुर्य्यान्नैकरूपं तृषार्त्तः । सर्व्वोद्भूते सर्व्वलिङ्गोपपत्तिः कृच्छ्रोऽसाध्यो बालवृद्धाबलानां” ॥ अथ तस्य चिकित्सा ॥ * ॥ “पञ्चमूलीबलाविल्वगुडूचीमुस्तनागरैः । पाटाभूनिम्बवर्हिष्ठकुटजत्वक्फलैः शृतं ॥

सर्व्वजं हन्त्यतीसारं ज्वरञ्चापि तथा वमिं । सशूलोपद्रवं श्वासं कासं वापि सुदुस्तरं ॥ पञ्चमूल्यत्र सामान्या पित्ते योज्या कनीयसी । वाते पुनर्ब्बलासे च सा योज्या महती मता” ॥ वर्हिष्ठं बालकं । पञ्चमूल्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “अभया नागरं मुस्तं गुडेन सह योजितं । चतुःसमेयं गुटिका स्यात्त्रिदोषातिसारनुत् ॥ आमातिसारमानाहं सविबन्धं विसूचिकां । कृमीनरोचकं हन्याद्दीपयत्याशु चानलं” ॥ चतुःसमो मोदकः ॥ * ॥ “तत्कालाकृष्टकुटजत्वचं तण्डुलवारिणा । पिष्टां चतुःपलमितां जम्बुपल्लववेष्टितां ॥ सूत्रेण बद्ध्वा गोधूमपिष्टेन परिवेष्टितां । लिप्ताञ्च घनपङ्केन निर्द्दहेद्गोमयाग्निना ॥ अङ्गारवर्णाञ्च मृदं दृष्ट्वा वह्नेः समुद्धरेत् । ततो रसं समादाय शीतं क्षौद्रयुतं पिबेत् ॥ उक्तः कृष्णात्रिपुत्रेण पुटंपाकस्तु कौटजः । जयेत् सर्व्वानतीसारांन् दुस्तरान् सुचिरोत्थितान् कुटजपुटपाकः ॥ * ॥ “कुटजत्वक्कृतः क्वाथो वस्त्रपूतो घनीकृतः । स लीढोऽतिविषायुक्तः स्यात्त्रिदोषातिसारनुत् ॥ इच्छन्त्यत्राष्टमांशेन क्वाथादतिविषारजः । प्रक्षिपेद्वा चतुर्थांशमिति केचिद्वदन्ति हि” ॥ कुठजावलेहः ॥ * ॥ “पलमङ्कोटमूलस्य पाठां दार्व्वीञ्च तत्समां । पिष्ट्वा तण्डुलतोयेन वटकानक्षसम्मितान् ॥ छायाशुष्कांश्च तान् कुर्य्यात्तेष्वेकं तण्डुलाम्बुना । पेषयित्वा प्रदद्यात्तं पानाय गदिने भिषक् ॥ वातपित्तकफोद्भुतान् द्वन्द्वजान् सान्निपातिकान् । हन्यात् सर्व्वानतीसारान् वटकोऽयं प्रयोजितः” ॥ अङ्कोठवटकः ॥ * ॥ अथागन्तुजस्य शोकाति- सारस्य संप्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । तैस्तैर्भावैः शोचतोऽल्पाशनस्य वाष्पोष्मा वै वह्निमाविश्य जन्तोः । कोष्ठं गत्वा क्षोभयेत् तस्य रक्तं तच्चाधस्तात् काकणन्तीप्रकाशं ॥ निर्गच्छेद्वै विड्विमिश्रं ह्याविड्वा निर्गन्धं वा गन्धवद्वातिसारः । शोकोत्पन्नो दुश्चिकित्स्योऽतिमात्रं रोगो वैद्यैः कष्ट एष प्रदिष्टः ॥ अयमर्थः । तैस्तैर्भावैर्बन्धुवित्तक्षयादिभिः शोचतः शोकं कुर्व्वतः । जन्तोः प्राणिनः । वाष्पोष्मा वाष्पः शोकज- देहोष्मणा जनितं नेत्रनासागलादिषु जलं तेन स- हितः उष्मा शोकजं देहतेजः । स कोष्ठं गत्वा वह्नि- माविश्य जठराग्निं मन्दीकृत्य । वाष्पसाहित्यादुष्म- णापिवह्नेर्मन्दीभाव इति नदोषः । वह्नेर्मन्दीभावादेव अल्पाशनस्येति जन्तोर्विशेषणं । ततस्तस्य जन्तोः रक्तं क्षोभयेत् स्वस्थानाच्चालयेत् । इति संप्राप्तिः ॥ अथ लक्षणं । तच्च रक्तं अधस्तात् गुदात् काक- णन्तीप्रकाशं गुञ्जाफलसदृशं विड्विमिश्रं गन्ध- वच्च । अविट् निर्गन्धं वा निर्गच्छेत् । शोकोत्प- न्नोऽतिसारः अतिमात्रं दुश्चिकित्स्यः । शोकाप-

पृष्ठ १/०३०

:नोदनं विना केवलेन भेषजेन प्रतिकर्त्तुमशक्य- त्वात् । एषोऽतिसारः वैद्यैः कष्टः कष्टेन साध्यः । प्रदिष्टः कथित इत्यर्थः ॥ * ॥ अथागन्तुजत्वेन साम्यात् भयातिसारस्यापि संप्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षण- मत्रैवाह । “भयेन क्षोभिता दोषा दूषयन्ति मलं यदा । तदातिसार्य्यते तन्तु क्षिप्रमुष्णजलप्लवं ॥ वातपित्तातिसारस्य प्रायो लिङ्गैः समन्वितं । न भयोपशमाच्छर्म्म यस्मिन् स्यात् स भयात्स्मृतः ॥ प्लवत इति प्लवं जले प्लवमानं । ननु भयाति- सारस्य कथमागन्तुजत्वमयमपि दोषज एव । यत आह । भयेन क्षोभिता दूषिता दोषा मलं दूषयन्ति । तन्मलमतिसरति । अत्र पूर्ब्बमेव दोषसम्बन्घः । उच्यते । “रागद्वेषभयात् ये च ते स्युरागन्तवो गदाः” । इति वचनाद्भयातीसार आगन्तुज एव । श्लोकस्य त्वयमर्थः । भयेनैव हेतुभूतेन दोषा वातपित्त- कफा अतीसारणाय क्षोभिताः सञ्चालिताः न दूषिता भयेन त्रयाणामपि दोषाणां दूषणासम्भ- वात् । अतिसर्त्तुं चलिता वातपित्तकफा मलं दूषयन्ति तत् सर्व्वं वातपित्तकफमलं भयेनैवाति- सार्य्यते । पश्चाद्वातसम्बन्धो भयाद्वायुरिति वच- नात् । अतएव भयातिसारे वातहर्य्येव क्रिया कथितेति समाधिः ॥ * ॥ अथ तयोश्चिकित्सा । “भयशोकसमुद्भूतौ ज्ञेयौ वातातिसारवत् । तयोर्व्वातहरी कार्य्या हर्षणाश्वासनैः क्रिया” ॥ वातातिसारवत् वातातिसारलक्षणैः । तयो- श्चिकित्सा च हर्षणाश्वासनपूर्ब्बिका वातहरी कार्य्या ॥ * ॥ अथामातीसारस्य संप्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “अन्नाजीर्ण्णात् प्रद्रुताः क्षोभयन्तो- दोषाः कोष्ठे धातुसंघान् मलांश्च । नानावर्णं नैकशः सारयन्ति शूलोपेतं षष्ठमेनं वदन्ति ॥ अन्नं भुक्तं तदजीणं चेति कर्म्मधारये अन्नाजीर्णं तस्मात् प्रद्रुता उपद्रुताः । क्षोभयन्तः चाल- यन्तः । नैकश इत्यत्र नाकादित्वान्नाक्षरविप- र्य्ययः । नन्वामेन दोषा दूष्यन्ते गुर्व्वादिभक्ष- णादिभिरिव ते चातीसारमुत्पादयन्ति । नत्वाम- मेवातीसारमुत्पादयति । तेनामातीसारोऽपि दोषज एव किमर्थमयं पृथगुच्यते । उच्यते । आ- मातीसारस्य चिकित्साविशेषार्थं सम्प्राप्तिपूर्ब्बको लक्षणविशेषः पृथगुक्तः । कः स चिकित्साविशेष- स्तमाह । अतिसारेषु सर्व्वेष्वेव संग्राहकमौषध- मुक्तमामातीसारे तु ग्राहकं बिरुद्धं । यत उक्तं । “नामे संग्राहकं विद्यादतीसारे कदाचन । संगृहीतो बलादामो विकारान् कुरुते बहून्” ॥ इति । बलाद्भेषजबलात् । विकारान् ग्रहण्या- ध्मानशूलगुल्मशोथोदरज्वरादीन् ॥ * ॥ तस्य चिकित्सा । “वत्सकातिविषा शुण्ठी विल्वहिङ्गुयवाम्बुदाः । चित्रकेण युता एषां क्वाथ आमातिसारनुत्” ॥

आमातिसारस्य चिकित्सा पूर्ब्बमुक्तैव ॥ * ॥ “शोथघ्नीन्द्रयवाः पाठा विडङ्गातिविषा घनाः । क्वथिताः सोषणाः पीताः शोथातिसारनाशनाः” ॥ शोथघ्नी पुनर्नवा । उषणं मरिचं । सशोथातो- सारे ॥ * ॥ “आम्रास्थिमध्यमालूरफलक्वाथः समाक्षिकः । शर्करासहितो हन्यात् छर्द्यतीसारमुल्वणं ॥” मालूरफलं विल्वफलं । “कषायो भृष्टमुद्गस्य सलाजमधुशर्करः । निहन्याच्छर्द्यतीसारं तृष्णादाहं ज्वरं भ्रमं” ॥ छर्द्यतीसारे ॥ * ॥ “दध्ना ससारेण समाक्षिकेण भुञ्जीत निःसारकपीडितस्तु । सुतप्तकुप्यक्वथितेन चापि क्षीरेण शीतेन मधुप्लुतेन” ॥ निःसारकः निढाही इति लोके । सुतप्तकुप्य- क्वथितेन । सुतप्तसुवर्णरजतेतरलोहनिर्व्वापण- क्वथितेन । भुञ्जीत पथ्यमिति शेषः ॥ निःसा- रके ॥ * ॥ “दीप्ताग्निर्न्निष्पुरीषो यः सार्य्यते फेनिलं शकृत् । स पिबेत् फाणितं शुण्ठीं दघि तैलं पयो घृतं ॥ बला विश्वाश्टतं क्षीरं गुडतैलानुयोजितं । दीप्ताग्निं पाययेत् प्रातः सुखदं वर्च्चसक्षये” ॥ पुरीषक्षये ॥ * ॥ “तुलां संकुट्य विल्वस्य पचेत् पादावशेषितं । सक्षीरं साधयेत्तैलं श्लक्ष्णपिष्टैरिमैः समैः ॥ विल्वं सधातकीकुष्ठं शुण्ठी रास्ना पुनर्नवा । देवदारु वचा मुस्तं लोध्रमोचरसान्वितं ॥ एभिर्मृद्वग्निना पक्वं ग्रहण्यर्शोऽतिसारनुत् । विल्वतैलमिति ख्यातमत्रिपुत्त्रेण भाषितं ॥ ग्रहण्यर्शोऽधिकारे ये स्नेहाः समुपदर्शिताः । प्रयोज्यास्तेऽतिसारेऽपि त्रयाणां तुल्यहेतुता” ॥ त्रयाणां ग्रहण्यर्शोऽतिसाराणां । विल्वतैलं ॥ * ॥ अथातिसारभेदस्य प्रवाहिकाव्याधेः संप्राप्ति- पूर्ब्बकलक्षणमाह । “वायुः प्रवृद्धो निचितं बलासं नुदत्यधस्तादहिताशनस्य । प्रवाहतोऽल्पं बहुशो मलाक्तं प्रवाहिकां तां प्रवदन्ति तज्ज्ञाः” ॥ अस्यायमर्थः । अहिताशनस्य अतिशयेन वातल- भक्ष्यभोजिनः । प्रवृद्धो वायुः प्रवाहतः कण्ठ- हृद्गलेन सशब्दं वायुमपानमार्गेण त्यजतः । निचितं सञ्चितं । बलासं कफं । मलाक्तं पुरी- षयुक्तं अल्पं । बहुशः वारंवारं । अधस्तात् गुदमार्गेण । नुदति प्रेरयति । तज्ज्ञाः पुरा- णा वैद्याः । तां प्रवाहिकां । प्रवदन्ति कथ- यन्ति ॥ * ॥ तस्या वातजादिभेदेन रूपमाह । “प्रवाहिका वातकृता सशूला पित्तात् सदाहा सकफा कफाच्च । सशोणिता शोणितसम्भवाच्च ताः स्नेहरूक्षप्रभवा मतास्तु” ॥

तत्र रूक्षप्रभवा वातजा । स्नेहप्रभवा कफजा । तु शब्दात्तीक्ष्णोष्णप्रभवा पित्तजा रक्तजा च । तासा- मतीसारवदादिशेच्च लिङ्गं क्रमं चामविपक्वताञ्च । क्रमं चिकित्सां ॥ * ॥ तस्याश्चिकित्सामाह । “विल्वपेशी गुडं लोध्रं तैलं मरिचसंयुतं । लीढ्वा प्रवाहिकाक्रान्तः सत्वरं सुखमाप्नुयात्” ॥ वित्त्वादिरवलेहः ॥ * ॥ “धातकीवदरीपत्रकपित्थरसमाक्षिकं । सलोध्रमेकतो दध्ना पिबेन्निर्व्वाहिकार्द्दितः” ॥ एकतः प्रत्येकं दध्ना पिबेदित्यर्थः । निर्व्वाहिका प्रवाहिका । धातक्यादिः ॥ * ॥ अथ असाध्या- तिसारिणोलक्षणमाह । “पक्वजाम्बवसंकाशं यकृत्खण्डनिभं तनुं । घृततैलवसामज्जवेसवारपयोदधि । मांसधावनतोयाभं कृष्णं नीलारुणप्रभं ॥ कुणपं सकृदालोक्य नातिसारमुपक्रमेत् । तृष्णादाहारुचिश्वासहिक्वापार्श्वास्थिशूलिनं” ॥ संमूर्च्छारतिसंमोहयुक्तं पक्ववलीगुदं । प्रलापयुक्तञ्च भिषक् वर्ज्जयेदतिसारिणं ॥ संमूर्च्छा सकलेन्द्रियमनसां स्वस्वविषयग्रहणाशक्तिहेतुर- वस्थाविशेषः । संमोहः विकृतमतित्वं । “असंवृतगुदं क्षीणं शूलाध्मानैरुपद्रुतं । गुदे पक्वे गतोष्माणमतीसारिणमुत्सृजेत् ॥ असंवृतगुदं गुदसंवरणाक्षमं । गुदे पक्वे गतोष्माणं गुदपाकारम्भके पित्ते विद्यमानेऽपि शीतगात्रं नष्टाग्निं वा । “श्वासशूलपिपासार्त्तं क्षीणं ज्वरनिपीडितं । विशेषेण नरं वृद्धमतीसारो विनाशयेत् ॥ शोथं शूलं ज्वरं तृष्णां श्वासं कासमरोचकं । छर्द्दिमुर्च्छाञ्च हिक्वाञ्च दृष्ट्वातिसारिणं त्यजेत् ॥ हस्तपादाङ्गुलीसन्धिप्रपाको मूत्रनिग्रहः । पुरीषस्योष्णतातीव मरणायातिसारिणां ॥ अतीसारी राजरोगी ग्रहणीरोगवानपि । मांसाग्निबलहीनो यो दुर्लभं तस्य जीवनं ॥ बाले वृद्धे त्वसाध्योऽयं लिङ्गैरेतैरुपद्रुतः । अपि यूनामसाध्यः स्यादतिदुष्टेषु धातुषु” ॥ एतैर्लिङ्गैः पर्व्वोक्तैः पक्वजाम्बवसंकाशत्वादिभिः ॥ * ॥ अथातिसारयुक्तस्य लक्षणं । “यस्योच्चारं विना मूत्रं सम्यग्वायश्च गच्छति । दीप्ताग्नेर्लघु कोष्ठस्य स्थितस्तस्योदरामयः” ॥ उच्चारं पुरीषं विना स्थितः निवृत्त उदरामयो- ऽत्रातिसारः ॥ * ॥ अथातीसारिणो वर्ज्जनीया- न्याह । “स्नानावगाहनाभ्यङ्गगुरुस्निग्धादिभोजनं । व्यायाममग्निसन्तापमतीसारी विवर्ज्जयेत्” ॥ स्नानमुद्धृतजलेन । अवगाहनं नद्यादौ । इत्यती- साराधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ अतिसारकी, [न्] त्रि, (अतिसार + स्वार्थे कन् ततो मत्वर्थे इन्) सातिसारः । अतिसाररोग- युक्तः । उदरामयी । इत्यमरः ॥ अतिसाम्या, स्त्री, (साम्यं समतामतिक्रान्ता अत्या- दीति समासः अतुल्यस्थलयुक्ता इति यावत् ।)

पृष्ठ १/०३१

:लतायष्टिमधु । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्या गुणाः क्लीतनकशब्दे द्रष्टव्याः ॥ (यष्टिमधु इति भाषाः ।) अतिस्फिरः, त्रि, (स्फायी ओप्याया बृद्धौ अति + स्फाय + स्फायितञ्चिवञ्चिशकीत्यादिसूत्रेण रक् पृषोदरादित्वात् आयभागस्य इ अतिवृद्धः) अतिस्फूर्त्तिशाली । तत्पर्य्यायः । स्फेष्ठः २ । इति जटाधरः ॥ अतिहसितं, क्ली, (अतिशयेन हसितं हास्यं हस् + भावे क्तः ।) अतिशयहास्यं । इति जटाधरः ॥ (ज्येष्ठानां स्मितहसिते मध्यानां विहसिताव- हसिते च । नीचानामपहसितं तथातिहसितञ्च षड्भेदाः ॥ “मधुरस्वरं विहसितं सांसशिरः- कम्पनमवहसितं । अपहसितं सास्राक्षं वि- क्षिप्ताङ्गं भवत्यतिहसितं” ॥ इति साहित्य- दर्पणे ॥) अतिहासः, पुं, (अतिशयेन हासः हास्यम् अति + हस् + भावे घञ् ।) सशब्दहासः । तत्पर्य्यायः । अनुस्यूतः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अतीतं, त्रि, (अति + इण् + क्तः) भूतकालः । तत्र तिस्रो घी टी ठी विभक्तयो भवन्ति । यथा भवद्भूतभव्ये त्रिशः क्याद्याः । क्याद्याः क्तयस्तिस्र- स्तिस्त्रः क्रमाद्वर्त्तमानातीतभविष्यत्सु कालेषु स्युः । इति मुग्धबोधव्याकरणं ॥ तस्य लक्षणादि यथा । वर्त्तमानध्वंसप्रतियोगित्वमतीतत्वं । लङ्लुङोरती- तत्वं । लिट्क्वसोर्व्वक्तुः परोक्षत्वं अतीतत्वञ्च । लुङोऽतीतत्वं क्रियातिक्रमश्च । कुतश्चिद्वैगुण्यात् क्रियानिष्पत्तिः क्रियातिक्रमः । क्तक्तवत्वोरती- तत्वं । इति सारमञ्जरी ॥ अतीतः, त्रि, (अति इण् कर्त्तरिक्तः ।) गतः । भूतः । अतिक्रान्तः । यथा, -- “न नस्यं न्यूनसप्ताब्दे नातीताशीतिवत्सरे” । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ सङ्गीतशास्त्रमते मान- प्रभेदः ॥ अतीन्द्रियं, त्रि, (इन्द्रियमतिक्रान्तम् अत्यादीति समासः ।) अप्रत्यक्षं । प्रत्यक्षाविषयं । इन्द्रिया- गोचरं । इन्द्रियाग्राह्यं । इत्यमरः ॥ (“योऽसावतीयन्द्रयग्राह्यःसूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः” । इति मनुः । “अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दनः” ॥ इति रंघुवंशे ॥) अतीव, व्य, (अत्येव इव अवधारणे प्रादिसमासः, अवधृतातिशयेऽत्यन्तातिशये च ।) अतिशयः । इत्यमरः ॥ (“अहं हि कारणं श्रुत्वा वैरस्यातीवमानद” ॥ इति रामायणे ॥) अतीसारः, पुं, अतिसाररोगः । इति वैद्यकं ॥ अतुलः, पुं, (नास्ति तुला सादृश्यं यस्य सः ।) तिल- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका । तुलनारहिते त्रि ॥ (“राक्षसेन्द्रप्रभावेण श्रिया चातुलया तथा” ॥ इति रामायणे ॥) अतुल्यं, त्रि, (न तुल्यं सदृशं नञ्समासः ।) निस्तुल्यं । अनुपमं । असाम्यं । असदृशं । यथा, --

“अतुल्यमहसा साकं मम रामेण विग्रहः” । इति भट्टिः ॥ अतुष्टिकरं, त्रि, (तुष्टिं सन्तोषं करोति तुष्टि + कृ + कर्त्तरि टच् उपपदसमासः स्त्रियां ङीप् अतुष्टिकरी ।) सन्तोषाजनकं । यथा मनुः, -- “अनिर्द्दशञ्च प्रेतान्नं अतुष्टिकरमेव च” ॥ इत्याह्निकतत्वं । अतृप्तिः, स्त्री, (तृप् + भावे क्तिन् न तृप्तिः सन्तोषः नञ्समासः । बहुव्रीहौ तु तृप्तिरहितः अस- न्तोषकरः ।) तृप्त्यभावः । अपरितुष्टिः । अन्नाभि- लाषः । यथा, -- “उष्मातृप्तितमः प्रवेशदहनं कट्वम्लतिक्ता रसा । वर्णः पाण्डुविवर्जितः क्वथितताकर्म्माणिपित्तस्यवै” इति रक्षितः ॥ अतृप्ते त्रि ॥ अतेजः, [स्] क्ली, (न तेजः तेजोविरोधितमः नञ्समासः ।) छाया इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजो- रहिते त्रि ॥ अत्कः, पुं, शरीरावयवः । अङ्गं । इत्युणादिकोषः ॥ अत्कः, त्रि, (अतति सततमनित्यतया विकारं गच्छति अत् + कन् अतति सततं गच्छति अत् + कन्) पथिकः । पान्थः । इत्युणादिकोषः ॥ अत्टङ, अतिक्रमे । बधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ दन्त्य- वर्गाद्योपधः । ङ अतिट्टिषते । इति दुर्गादासः ॥ अत्ता, स्त्री, (अतति सततं स्नेहं संबध्नाति अत् + तक् स्त्रियां टाप् ।) माता । ज्येष्ठा भगिनी । इत्य- मरटीकायां रमानाथः ॥ अत्ता माताग्रजस्वसा । इति नानार्थकोषः ॥ प्राकृतभाषायां श्वश्रूः । इति साहित्यदर्पणटीका ॥ अत्तिः, स्त्री, (अत्यते सततं कर्म्मणि सम्बध्यतेऽनया, अत् करणे क्तिन् माता च ।) नाट्योक्तौ ज्येष्ठा भगिनी । इति शब्दरत्नावली । अत्तिका, स्त्री, (अत्ति + स्वार्थे कन्) अन्तिका । नाट्योक्तौ ज्येष्ठा भगिनी । इति भरतः द्विरूप- कोषश्च । अत्नुः, पुं, (अतति सततं गच्छति अत् + कर्त्तरि न वायुः सततगन्ता पथिकः ।) सूर्य्यः । इत्युणादि- कोषः ॥ अत्यः, पुं, (अतति शीघ्रं गच्छति अत् + कर्त्तरि यत्, क्वचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गोऽप्यभिनिविशते इति न्यायात् अन्यथा हलन्तात् ण्यति आत्य इति स्यात् द्रुतगामी अश्वः ।) अश्वः । वैदिकशब्दोऽयं ॥ अत्यन्तं, क्ली, (अन्तं सीमामतिक्रान्तम् अत्यादीति समासः ।) अतिशयः । यथा । अत्यन्तं कठिनौ तथापि हृदयानन्दाय वक्षोरुहौ । इति नरहरि- कविः ॥ अत्यन्तकोपनः, त्रि, (अत्यन्तं कोपनः क्रोधशीलः द्वितीयातत्, कुप् + कर्त्तरि युच् ।) अतिशय- क्रोधी । तत्पर्य्यायः । चण्डः २ । इत्यमरः ॥ अत्यन्तगामी, [न्] त्रि, (अत्यन्तं शीघ्रं गच्छति अत्यन्त + गम् + णिनि उपपदसमासः ।) अति- शयगमनशीलः । अतिशीघ्रगमनकर्त्ता । तत्प- र्य्यायः । अत्यन्तिकः २ । इति हेमचन्द्रः ॥

अत्यन्तः सुकुमारः, पुं, (अत्यन्तः सुकुमारः कर्म्म- धारयः ।) कङ्गुनीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अत्यन्तिकः, पुं, (अत्यन्तं गच्छति अत्यन्त + ठन् ठस्येक इति ठस्य इकः अति सातिशयमन्तिकं कर्म्मधारयः, अतिनिकटम् ।) अतिशयभ्रमणकर्त्ता । अत्यन्तगामी । इति हेमचन्द्रः ॥ अत्यन्तोनः, त्रि, (अन्तस्यात्ययः अव्ययीभावसमासः । अत्यन्तं गामी द्वितीयातत्पुरुषः । लक्ष्मों परम्प- रीणां त्वमत्यन्तीनत्वमुन्नये इति भट्टिः ।) भृश- ङ्गामी । अतिशयगमनशीलः । इत्यमरः ॥ अत्यम्लं, क्ली, (अत्यन्तः अम्लोरसः फलपत्रादौ यस्य सः ।) वृक्षाम्लं । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेँतुल इति भाषा ॥ अत्यम्लपर्णी, स्त्री, (अत्यम्लं पर्ण्णं पत्रं यस्याः सा जातित्वात् ङीप् ।) लताविशेषः । तत्पर्य्यायः । तीक्ष्णा २ कण्डुरा ३ वल्लिशूरणः ४ करवडवल्ली ५ वयस्था ६ अरण्यवासिनी ७ । अस्य गुणाः । तीक्ष्णाम्लत्वं । प्लीहशूलविनाशित्वं । वातहारित्वं । अग्निरुचिकारित्वं । गुल्मश्लेष्मरोगापहारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अत्यम्ला, स्त्री, (अत्यन्तः अम्लरसो यस्याः सा स्त्रियां टाप्) वनवीजपूरः । मधुरलेवु । मधुटावा इति ख्याता । इति रत्नमाला ॥ अत्ययः, पुं, (अति + इण् + भावे अच् ।) मृत्युः । अतिक्रमः । दण्डः । दोषः । कृच्छ्रं । इत्यमरः ॥ (“जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः । आकाशमिव पङ्केन न स पापेन लिप्यते ॥ इति मनुः ॥) अत्यर्थं, क्ली, (अर्थमतिक्रान्तं अत्यादीति समासः ।) अतिशयः । तद्विशिष्टे वाच्यलिङ्गं । इत्यमरः ॥ । (“लक्ष्मणो राममत्यर्थमुवाच हितकाम्यया” । इति रामायणे ॥) अत्यल्पं, त्रि, (अत्यन्तमल्पं मनाक् ।) यत्किञ्चित् । अतिसूक्ष्मं । तत्पर्य्यायः । अल्पिष्ठं २ अल्पीयः ३ कणीयः ४ अणीयः ५ । इत्यमरः ॥ अत्याकारः, पुं, (अति आधिक्येन आकारः तिर- स्कारः । आ + कृ + भावे घञ् ।) अतिशयितः । आकारो देहः कर्म्मधा । वृहद्देहः । अतिशयितः आकारो यस्य सः तद्विशिष्टः ।) न्यक्कारः । तिर- स्कारः । इति हेमचन्द्रः ॥ अत्याचारं, क्ली, (आचारमतिक्रान्तं अत्यादीति समासः ।) विरुद्धाचरणं । आचारमतिक्रम्य इत्य- व्ययीभावसमासनिष्पन्नं ॥ अत्याचारः, पुं, (अति अनुचित आचारः कर्म्मधा ।) अनुचिताचारः । असङ्गताचरणं । आचारोल्ल- ङ्घनं । अन्यायः ॥ (अति अनुचितः आचार आच- रणं यस्य सः अन्यायाचरणकारी ।) अत्याज्यं, त्रि, (त्यक्तुं न शक्यं अति त्यज् + शक्यार्थे- ण्यत्, कुत्वाभावः ।) त्यागानहं । अत्यक्तव्यं । अत्य- जनीयं । यथा, यत्तु पतितस्त्रीगमनस्य लघुत्वं प्रायश्चित्तविवेककृद्भिरुक्तं तदत्याज्यापरं । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥