शब्दकल्पद्रुमः/अत्यालः

शब्दकल्पद्रुमः

पृष्ठ १/०३२

अत्यालः, पुं, (अति अत्याशयेन आ चतुर्द्दिक्षु अलति भूषति अति + आ + अल + कर्त्तरि अच् । लालचिता इतिभाषा) रक्त्वचित्रकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अत्याशा, स्त्री, (अतिशयेन आशा) अतिशयाशा । अत्यन्तस्पृहा । असम्भावनीयवाञ्छा, । यथा, -- “अत्याशाभिरुपागताध्वगगणान् धन्वावनौ ता- पितान्नोयत्तर्पयितुं क्षमोऽस्मि मम तद्दुःखेर्मनो दूयते” । इत्युद्भटः ॥ अत्याहारी [न्] त्रि, अतिपूर्ब्बाङ्पूर्ब्बहृधातोः कर्त्तरि णिन् प्रत्ययनिष्पन्नः । अतिशयाहारकर्त्ता । बह्वाशी । अपरिमितभोजी ॥ अत्याहितं, क्ली, (अत्यन्तमाधीयते तन्निवारणाय चित्तं निधीयते ऽत्र अति आ + धा + क्तोऽधि- करणे द्रव्यगतिप्रत्यवसानार्थेभ्यश्च इति सूत्रेण क्त अघिकरणे) महाभीतिः । अतिशयभयं । जीवा- नपेक्षि कर्म्म । जीवनाशारहितसाहसकर्म्म । इत्य- मरः ॥ (अत्याहितं किमपि राक्षसकर्म्म कुर्य्यात् । इति रामायणं ।) अत्युक्तिः, स्त्री, (अतिशयेन उक्तिः कथनम् अति + वच् + भावे क्तिन्) आरोपितकथनं । अति- शयोक्तिः । असम्भवोक्तिः । अलङ्कारविशेषः । यथा । “अत्युक्तिरद्भुतातथ्यशौर्य्योदार्य्यादिवर्णनं । त्वयि दातरि राजेन्द्र याचकाः कल्पशाखिनः” ॥ इति चन्द्रालोकः ॥ अत्युहः, पुं, (अतिशयेन ऊहते रवजनितकृष्ण- वर्ण्णकण्ठं यथा तथा शब्दायते यः अति + ऊह + कर्त्तरि अच् । अतिशयितः ऊहस्तर्कः प्रादीति समासः, अतितर्कः) कालकण्ठः । दात्यूहपक्षी । इति मेदिनी ॥ अतिशयवितर्कः ॥ (अत्यूहा नीलिकायां स्त्री कलकण्ठखगे पुमान् ॥ इति- मेदिनी ॥) अत्युहा, स्त्री, (अतिशयितः ऊहः पुष्पोत्कर्षेण तर्को यस्याः सा स्त्रियां टाप्) नीलिका । शेफालिका । इति मेदिनी ॥ अत्र, व्य, एतद् + सप्तम्यर्थे त्रल् एतद्शब्दस्य अशा- देशः) एतस्मिन् । एखाने इति भाषा । एतच्छब्दस्य सप्तप्यास्त्रादेशे रूपोऽयं ॥ (अपि सन्निहितोऽत्र कुलपतिः ॥ इति शाकुन्तले ॥) अत्रभवान्, [त्], त्रि, (एतद् + अन्येभ्योऽपीति प्रथ- मार्थे त्रल् अत्र अयुं भव न् व र्म्मधारयः ।) पूज्यः । श्लाघ्यः । मान्यः । नाटकेऽस्य प्रचुरप्रयोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ (नूनमत्रभवतः शराकृतिं सर्व्व- थायमनुयाति सायकः ॥ इति भारविः ॥) अत्रिः, पुं, (अत्ति स्म एकगण्डूषेणैव सर्व्वमेव गङ्गा- जलं पीतवान् अद् + कर्त्तरि तृन् दस्य तः । “मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । ब्रह्मणोः मानसाः पुत्त्राः वशिष्ठश्चेति सप्त ते” ॥ इति) सप्तर्षिमध्ये ऋषिविशेषः । स च ब्रह्मण- श्चक्षुषो जातः । तस्य भार्य्या कर्दममुनिकन्या अनसूया । पुत्त्रः दत्तः १ दुर्व्वासाः २ चन्द्रश्च ३ । इति श्रीभागवतं ॥ (यथा मनुः, --

“मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुं । प्रचेतसं वशिष्टञ्च भृगुं नारदमेव च” ॥) अत्रिजातः, पुं, (अत्रेर्जात उत्पन्नः पञ्चमीतत्पुरुषः ।) चन्द्रः । द्विजन्मा । यथा, -- “अत्रिजातस्य या मूर्त्तिः शशिनः सज्जनस्य च । क्व सा चैवात्रिजातस्य तमसो दुर्जनस्य च” ॥ इति त्रिविक्रमभट्टः ॥ अत्रिदृग्जः, पुं, (अत्रेः दृक् चक्षुः षष्ठीतत्पुरुषः तस्या जातः अत्रि दृक् + जन् + ड उपपदसमासः ।) चन्द्रः । इति हेमत्रन्द्रः ॥ अत्रिनेत्रजः, (पुं,) चन्द्रः । इति जटाधरः ॥ अत्रिनेत्रप्रसूतः, पुं, (अतिनेत्रात् प्रसूतः पञ्चमी- तत्पुरुषः) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ अत्रिनेत्रभूः, पुं, (अत्रिनेत्रात् भवति यः अत्रिनेत्र + भू + कर्त्तरि क्विप्) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अत्रिभारद्वाजिका, स्त्री, अत्रिश्च भरद्वाजश्च द्वन्द्वः तयीः स्त्रीपुंसयोर्म्मैथुनात् जाता अत्रि भर- द्वाज + “द्वन्द्वाद्वुन् वैरमैथनयोरिति” वुन् तस्य अकः स्त्रियां टाप्) अत्रिभारद्वाजी विवाहः । इति शब्दरत्नावली ॥ अथ, व्य, (अर्थ + ड पृषोदरादित्वात् रस्य लीपः ।) मङ्गलं । अनन्तरं । आरम्भः । प्रश्नः । कार्त्स्न्यं । इत्यमरः ॥ अधिकारः । संशयः । विकल्पः । समु- च्चयः । इति मेदिनी ॥ (अथ तस्य विवाहकौतकं ललितं बिभ्रत एव पार्थिवः ॥ इति रघुवंशे ॥) अथकिं (अर्थं पूर्ब्बोक्तं वाक्यं कवते स्वीकरोति अर्थ + कु + डिम् पृषोदरादित्वात् वस्य लोपः । अर्थो ऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु इत्यमरः ।) व्य, स्वीकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ अथर्व्व [न्] क्ली, (अथ लोकमङ्गलाय अर्ब्ब्यते प्रस्तू- यते यत् अथ + अर्ब्ब + कर्म्मणि अनिप् शकान्ध्वा- दित्वात् पररूपं । मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकार्य्ये- ष्वथो अथ इत्यमरः) वेदविशेषः । इति मेदिनी ॥ तत्तु चतुर्थवेदः नवशाखायुक्तः । अस्य विवरणं वेदशब्दे द्रष्टव्यं ॥ अथर्व्वणः, पुं, (अथर्ब्ब विद्यतेऽस्य न प्रत्ययः ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अथर्व्वणिः, पुं, (अथर्व्ववेदं नयति ज्ञानविषयं प्राप- यति अथर्व्वन् + नी + कर्त्तरि क्विप् । पृषोदरा- दित्वात् ह्रस्वः) अथर्ब्बवेदज्ञब्राह्मणः । पुरोहितः । इति मेदिनी ॥ अथर्व्वा [न्] पुं, (अथ लोकमङ्गलाय अर्ब्बति वेदवि- शेषं प्रस्तौति अथ + अर्ब्ब + अनिप् शकन्ध्वादि- त्वात् पररूपं) ब्राह्मणः । इति मेदिनी ॥ (कृतपद- पंक्तिरथर्वणेव वेदः ॥ इति भारविः) ॥ अथो, व्य, (अर्थ + डो पृषीदरादित्वात् रलोपः) मङ्गलं । आनन्तर्य्यं । समुच्चयः । प्रश्नः । आरम्भः । कार्त्स्न्यं । अधिकारः । संशयः । विकल्पः । इति मेदिनी ॥ (“स्त्रियो रत्नान्यथो विद्या धर्म्मः शौचं सुभाषितं । विविधानि च शिल्पानि समादेयानि सर्व्वतः” ॥ इति मनुः ॥)

अद इ बन्धे । (भ्वादि परस्मैपदी सेट् इदित्) इति कविकल्पद्रुमः ॥ इ अन्द्यते । इति दुर्गादासः ॥ अद ल औ भक्षणे (अनिट् परस्मेपदी अदादि ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ ल अत्ति । औ अत्ता । गणकृतमनित्यमिति न्यायात् शपःस्थितौ अद- तीत्यपीति वररुचिः । इति दुर्गादासः ॥ अदः [स्] त्रि, (न दस्यते अङ्गु इदन्तया अङ्गलिरुत्- क्षिप्यते यत्र न + दस् + बाहुल्यात् क्विप् त्रि- लिङ्गत्वञ्च ।) एतत् । पुरोवर्त्ति । एइ इति भाषा । परं । परोक्षभूतं । इति मेदिनी । सेइ इति भाषा । अदत्तं, त्रि, (न दत्तम् उत्सृष्टं नञ्समासः नञत्र अप्राशस्त्ये यथा कारिकायां । “तत् सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता । अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञ्र्थाः षट् प्रकीर्त्रिताः” ॥ इति ।) अन्यायेन दत्तं । यथा । यत् पुनरन्या- येन दत्तं तददत्तं । षोडशप्रकारमपि प्रत्याहर्त्त- व्यमेव इत्यर्थादुक्तं भवति । नारदेन च । दत्तं सप्तविधं प्रोक्तमदत्तं षोडशात्मकमिति प्रतिपाद्य दत्तादत्तयोः स्वरूपं विवृतं । “अदत्तन्तु भयक्रोधशोकवेगरूजान्वितैः । तथोत्कोचपरीहासव्यत्यासच्छलयोगतः ॥ बालमूढास्वतन्त्रार्त्तमत्तोन्मत्तापवर्जितं । कर्त्ता ममेदं कर्म्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत् ॥ अपात्रे पात्रमित्युक्ते कार्य्य वा धर्म्मसंहिते । यद्दत्तं स्यादविज्ञानाददत्तमिति तत् स्मृतमिति ॥ अयमर्थः । भयेन वन्दिग्राहादिभ्यो दत्तं । क्रोधेन पुत्त्रादिवैरनिर्यातनायान्यस्मै दत्तं । पुत्त्रवियोगा- दिनिमित्तशोकाविष्टेन दत्तं । उत्कोचेन कार्य्य- प्रतिबन्धनिरासार्थमधिकृतेभ्यो दत्तं । परिहासे- नोपहासेन दत्तं । एकः स्वद्रव्यमन्यस्भै ददात्यन्यो- ऽपि तस्मै ददातीति दानव्यत्यासः । छलयोगतः शतदानमभिसन्धाय सहस्रमिति परिभाष्य ददाति । बालेनाप्राप्तषोडशवर्षेण । मूढेन लोक- वेदानभिज्ञेन । अस्वतन्त्रेण पुत्त्रदासादिना । आर्त्तेन रोगाभिभूतेन मत्तेन मदनीयप्रमत्तेन । उन्मत्तेन वातिकाद्युन्मादग्रस्तेन । अपवर्जितं दत्तं । तथायं मदीयमिदं कर्म्म करिष्यतीति प्रतिलाभे- च्छया दत्तं । अचतुर्वेदाय चतुर्वेदोऽहमित्युक्तवते दत्तं । यज्ञं करिष्यामीति धनं लबध्वा द्यूतादौ विनियुञ्जानाय दत्तमित्येवं षोडशप्रकारमपि दत्त- मदत्तमित्युच्यते । प्रत्याहरणीयत्वात् । आर्त्त- दत्तस्यादत्तत्वं धर्म्मकार्य्य व्यतिरिक्तविषयं । “सुस्थेनार्त्तेन बा दत्तं श्रावितं धर्म्मकारणात् । अदत्त्वा तु मृते दाप्यस्तत्सुतो नात्र संशयः ॥ इति कात्यायनस्मरणात् । यः पुनः षोडश- प्रकारमप्यदत्तं गृह्णाति यश्चादेयं प्रयच्छति । तयोर्दण्डो नारदेनोक्तः । “गृह्णात्यदत्तं यो लोभात् यश्चादेयं प्रयच्छति । अदेयदायको दण्ड्यस्तथा दत्तप्रतीच्छकः” ॥ इति मिताक्षरा ॥ कन्यकानां त्वदत्तानां । इति कात्यायनः ॥ “नह्यदत्तां महीं पित्रा भरतः शास्तु मिच्छति” इति रामायणं ।)

पृष्ठ १/०३३

अदत्ता, स्त्री, (न दत्ता नोत्सृष्टा नञ्समासः, नञत्र निषेधार्थः ।) अविवाहिता । इति स्मृतिः । अदनं, क्ली, (अद् भोजने भावे ल्युट् ।) भक्षणं । भोजनं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“इन्धनार्थमशुष्काणां द्रुमाणामवपातनं । आत्मार्थञ्च क्रियारम्भो निन्दितान्नादनं तथा” ॥ इति मनुः ।) अदभ्रः, त्रि, (दन्भ + रक् । दभ्रमल्पं नदभ्रं नञ्- समासः ।) प्रचुरः । बहुः । इत्यमरः ॥ (अदभ्र- दर्भामविशय्य स स्थलीं जहासि निद्रामशिवैः शि- वारुतैः ॥ इति किरातार्ज्जुनीयं ॥) अदर्शनं, क्ली, (दृश् दर्शने, भावे ल्युट्, नञ्समासः ।) दर्शनाभावः । (अदर्शनञ्च ते वीर भूयो मां ताप- यिष्यति ॥ इति रामायणं ।) असाक्षात् । दृष्ट्य- गोचरं । तत्पर्य्यायः । विनाशः २ । इत्यमरः । (व्याकरणमते लोपः यथा ऋग्वेदप्रातिशाख्ये, -- “विवृत्तिषु प्रत्ययादेरदर्शनम्” । इति ।) अदलः, पुं, (न दल्यते भिद्यते यत्, न दल् + घञर्थे कन् ।) हिज्जलवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दल- रहिते त्रि ॥ अदला, स्त्री, (नास्ति दलं पत्रं यस्याः सा ।) घृत- कुमारी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अदाता, त्रि, (न दाता नञ्समासः । दा + तृच् ।) कृपणः । दानशक्तिरहितः । यथा, -- “अदाता पुरुषस्त्यागी स्वधनं त्यज्य गच्छति” । इति प्राचीनाः ॥ (“कालेऽदाता पिता वाच्यो वाच्यश्चानुपयन् पतिः । मृते भर्त्तरि पुत्रस्तु वाच्योमातुररक्षिता” ॥ इति मनुः ॥) अदान्तः, त्रि, (न दान्तः नज्समासः ।) तपःक्लेशा- सहिष्णुः । अकृतवाह्येन्द्रियनिग्रहः । इति पुराणं ॥ अदितिः, स्त्री, (दितिभिन्ना अदितिः । नञो दाञो डितिरिति शाकटायनोक्तेर्डितिप्रत्ययान्तो वा । अदनाददितिः वा ।) दक्षप्रजापतिकन्या । सा कश्यपपत्नी । देबमाता च । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भूमिः । अखण्डः । इति शब्दरत्नावली ॥ अदितिनन्दनः, पुं, (अदितेर्नन्दनः पुत्त्रः, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) देवता । इत्यमरः ॥ अदृक्, [श्] त्रि, (नास्ति दृक् चक्षुर्यस्य सः ।) दृष्टिरहितः । अन्धः । इत्यमरः ॥ अदृश्यं, त्रि, (दृश् + कर्म्मणि क्यप् न दृश्यं, नञ्- समासः ।) अदर्शनीयं । अद्रष्टव्यं । “यथा, -- कन्याद्रेरतिकोमला त्रिभुवनव्याप्ताप्यदृश्याजनैः” । इत्युद्भटः ॥ अदृष्टं, क्ली, (न दृष्टं नञ्समासः ।) अग्निजलादि- द्वारा जातं भयं । इत्यमरः ॥ जन्मान्तरीय- संस्कारः । भाग्यं । यथा । “अदृष्टमप्यर्थमदृष्ट- वैभवात् करोति सुप्तिर्जनदर्शनातिथिं ॥ इति श्रीहर्षः ॥ तत्तु आत्मनोऽतीन्द्रियगुणः । इदं

वासनाजन्यं । तत्त्वज्ञाननाश्यं । भोगनाश्यञ्च । धर्म्माधर्म्मभेदेन तत् द्विविधं । धर्म्मस्तु स्वर्गादि- कारणं । गङ्गास्नानयागादिजन्यः । कर्म्मनाशाज- लादिस्पर्शनाश्यश्च । अधर्म्मस्तु नरकादिकारणं । प्रायश्चित्तादिनाश्यश्च । इति भाषापरिच्छेदः ॥ अदृष्टः, त्रि, (न दृष्टः ।) अकृतदर्शनः । अवीक्षितः । “अदृष्टे दर्शनोत्कण्ठा दृष्टे विच्छेदभीरुता” । इति रसतरङ्गिण्यां भानुदत्तः ॥ अदृष्टवान्, [त्] त्रि, (अदृष्टं भाग्यं विद्यतेऽस्य, अदृष्टं मतुप् ।) भाग्यवान् । कपालिया इति भाषा । (स्त्रियां ङीप् अदृष्टवती) । अदृष्टिः, स्त्री, (न दृष्टिः नञ्समासः ।) प्रतिकूला दृष्टिः । कुत्सिता दृष्टिः । सरोषवक्रदृष्टिः । कुटि- लचक्षुः । असौम्याक्षि । वक्रदृष्टियुक्तचक्षुः । इत्यमरः ॥ अदृष्टिका, स्त्री, (विरुद्धा दृष्टिः नञ्समासः । नञत्र विरोधार्थे, स्वार्थे कन् स्त्रियां टाप् ।) सरोषवक्रदृष्टिः । इति शब्दरत्नावली ॥ अदेवमातृकः, पुं, (देवो वृष्ट्यम्बु माता मातृतुल्यो यत्र सः, समासान्तः कः, ततो नञ्समासः ।) देवमातृकभिन्नदेशः । नदीमातृकदेशः । यथा । (वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः ॥ इति भारविः ॥) अद्गः, पुं, (अद्यते भुज्यते यत्, अद् कर्म्मणि गन् ।) घृतं । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ अद्टङ ङ अतिक्रमे बधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ दन्त्यवर्गतृतीयोपधः । (अट्टितुं अतिक्रमितु- मिच्छति -- अद्ट् + सन् + लट् ते ।) ङ अट्टि- टिषते । इति दुर्गादासः ॥ अद्ड, अभियोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ दन्त्यवर्ग- तृतीयोपधः । (अड्डितुं अभियोक्तुमिच्छति अद्ड् + सन् + लट् तिप् ।) अड्डिडिषति । क्विपि संयोगान्तलोपे अद् । अभियोगः समाधानं । अड्डति पक्षं विद्धान् । अभि समन्तात् योगो- ऽभियोगः इति गोविन्दभट्टः ॥ इति दुर्गादासः ॥ अद्धा, व्य, (अतं सततं गमनं ज्ञानं वा दधाति अत् + धा + क्विप् ।) यथार्थं । तत्पर्य्यायः । तत्त्वं २ अञ्जसा ३ । इत्यमरः ॥ (अद्धा श्रियं पालित- सङ्गराय प्रत्यर्पयिष्यत्यनघां स साधुः ॥ इति रघुः ।) अद्भुतं, क्ली, अपूर्ब्बं । तत्पर्य्यायः । विस्मयः २ आश्चर्य्यं ३ चित्रं ४ । तद्विशिष्टे वाच्यलिङ्गं । इत्यमरः ॥ अद्भुतं, त्रि, (अततीति अत् + क्विप् आकस्मिकार्थ- मव्ययं तथा भाति-भा + डुतच् ।) आश्चर्य्यं । तत्पर्य्यायः । इङ्गं २ । इति जटाधरः ॥ * ॥ अथा- द्भुतं । अद्भुतसागरे आथर्व्वणाद्भुतवचनं । प्रकृति- विरुद्धमद्भुतमापदः प्राक् प्रबोधाय देवाः सृज- न्तीति । तेन आपज्ज्ञानाय भूम्यादीनां पूर्ब्बं स्वभावप्रच्यवोदेवकर्तृकोऽद्भुत इति ॥ एवञ्च बुधो- दयपर्ब्बग्रहणादीनां गणितागतत्वेन प्रकृतानामपि यदुत्पातत्वं तद्भाक्तं । तत्कारणञ्च गर्गसंहितावार्हस्पत्ययोः ॥ “अतिलोभादसत्याद्वा नास्तिक्याद्वाप्यधर्म्मतः ।

नरापचारान्नियतमुपसर्गः प्रवर्त्तते ॥ ततोऽपचारान्नियतमपवर्ज्जन्ति देवताः । ताः सृजन्त्यद्भुतां स्तांस्तु दिव्यनाभसभूमिजान् ॥ त एव त्रिविधा लोके उत्पाता देवनिर्म्मिताः । विचरन्ति विनाशाय रूपैः सम्बोधयन्ति च” ॥ तांश्च परं न दर्शयेदित्याह विष्णुः ॥ नोत्पातं दर्शयेदिति ॥ * ॥ तत्र वेलानक्षत्रमण्डलनिरूपणं । यथा दीपिकायां ॥ “प्राक्द्वित्रिचतुर्भागेषु द्युनिशोरद्भुतेषु सर्व्वेषु । अनिलाग्निशक्रवरुणा मण्डलपतयः शुभाशुभैश्च ॥ बेलामण्डलं ॥ * ॥ “अर्य्यम्नादिचतुष्कचन्द्रतुरगादित्येषु वायुर्भवेत् । देवेज्याजविशाखयाम्ययुगले पित्रद्वये चानलः ॥ विश्वादित्रयधातृमैत्रयुगलेष्विन्द्रो भवेन्मण्डलः । सर्पोपान्त्यमृगान्त्यमूलयुगलेशानेष्वपामीश्वरः ॥ पवनदहनौ नेष्टौ योगस्तयोरतिदुष्करः । सुरपवरुणौ शस्तौ योगस्तयोरतिशोभनः ॥ सवरुणमरुन्मिश्रः शक्रस्तथाग्निसमायुतः । फलविरहितः सेन्द्रो वायुस्तथाग्नियुतोऽम्बु पः ॥ यन्मण्डलेऽद्भुतं जातं शान्तिस्तद्देवताश्रया । तथा शान्तिद्वयं कार्य्यं मण्डलद्वयजाद्भुते” ॥ * ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “ग्रहर्क्षवैकृतं दिव्यं आन्तरीक्षं निबोध मे । उल्कापातो दिशां दाहः परिवेशस्तथैव च ॥ गन्धर्व्वनगरञ्चैव वृष्टिश्च विकृता तथा । एवमादीनि लोकेऽस्मिन् नाभसानि विनिर्द्दिशेत् ॥ चरस्थिरभवं भौमं भूकम्पमपि भूमिजं । जलाशयानां वैकृत्यं भौमं तदपि कीर्त्तितं ॥ भौमञ्चाल्पफलं ज्ञेयं चिरेण परिपच्यते । नाभसं मध्यफलदं मध्यकालफलप्रदं ॥ दिव्यं तीव्रफलं ज्ञेयं शीघ्रकारि तथैव च ॥ * ॥ शीतोष्णता विपर्य्यासऋतूनां रिपुजं भयं ॥ पुष्पे फले च विकृते राज्ञो मृत्युं तथादिशेत् । अकालप्रभवा नार्य्यः कालातीताः प्रजास्तथा ॥ विकृताः प्रसवाश्चैव युग्मप्रसवनं तथा । हीनाङ्गा अधिकाङ्गाश्च जायन्ते यदि वा त्रयः ॥ पशवः पक्षिणश्चैव तथैव च सरीसृपाः । विनाशं तस्य देहस्य कुलस्य च विनिर्दिशेत् ॥ * ॥ प्रदोषे कुक्कुटारावो हेमन्ते चापि कोकिलाः । अर्कोदयेऽर्काभिमुखश्वारावो नृभयं दिशेत् ॥ उलूको वसते यत्र निपतेद्वा तथा गृहे । ज्ञेयो गृहपतेर्मृत्युर्धननाशस्तथैव च ॥ गृध्रः कङ्कः कपोतश्च उलूकः श्येन एब च । चिल्लश्च चर्म्मचिल्लश्च भासः पाण्डर एव च ॥ गृहे यस्य पतन्त्येते गेहं तस्य विपद्यते । पक्षान्मासात्तथा वर्षान्मृत्युः स्याद्गृहमेधिनः ॥ पत्न्याः पुत्त्रस्य वा मृत्युर्द्रव्यञ्चापि विनश्यति । ब्राह्मणाय गृहं दत्त्वा दत्त्वा तन्मूल्यमेव वा ॥ गृह्णीयाद्यदि रोचेत शान्तिञ्चेमां प्रयोजयेत् । मांसास्थीनि समादाय श्मशानाद्गृध्रवायसाः ॥ श्वा श्टगालोऽथ वा मध्ये पु रस्य प्रविशन्ति चेत् । विकिरन्ति गृहादौ च श्मशानं सा मही भवेत् ॥

पृष्ठ १/०३४

:चौरेण हन्यते लोकः परचक्रसमागमः । संग्रामश्च महाघोरो दुर्भिक्षं मरकं तथा ॥ अद्भुतानि प्रसूयन्ते तत्र देशस्य विद्रवः । अकाले फलपुष्पाणि देशविद्रवकारणं” ॥ * ॥ मत्स्यपुराणे । “अतिवृष्टिरनावृष्टिर्दुर्भिक्षादिभयं मतं । अनृतौ तु दिनादूर्द्ध्वं वृष्टिर्ज्ञेया भयाय च ॥ निरभ्रे वाथ रात्रौ वा श्वेतं याम्योत्तरेण तु । इन्द्रायुधं ततो दृष्ट्वा उल्कापातं तथैव च ॥ दिग्दाहपरिवेशौ च गन्धर्व्वनगरं तथा ॥ परचक्रभयं विद्यात् देशोपद्रवमेव च” ॥ भासो वनकुक्कुटः ॥ * ॥ कंसनिधनसूचनेहरिवंशः, -- “वक्रमङ्गारकश्चक्रे चित्रायां घोरदर्शनः । चलत्यपर्ब्बणि मही गिरीणां शिखराणिच” ॥ * ॥ बाणोत्पाते स एव । “दक्षिणां दिशमास्थाय धूमकेतुः स्थितो भवेत् । वक्रमङ्गारकश्चक्रे कृत्तिकासु भयङ्करः” ॥ * ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “त्थक्ताशौचविवेकतत्त्ववसुधा लोकाः क्षुधापीडिताः । विप्रा वेदहतास्तथा प्रचलिता बह्वाशिनोदुःखिताः । क्षौणी मन्दफला नृपाश्च विकलाःसंग्रामघोरा मही प्रेताघातदुरन्तपीडिततरा देवेज्यराह्वोर्युतौ ॥ रक्ते शस्त्रोद्योगो मांसास्थिवसादिभिर्मरकः । धान्यहिरण्यत्वकफलकुसुमाद्ये वर्षिते भयं विद्यात् ॥ अङ्गारपांशुवर्षे विनाशमुपयाति तन्नगरं । उपलं विना जलधरैर्विकृता वा यदा प्राणिनो वृष्ट्या ॥ छिद्रं वाप्यतिवृष्टिं शस्यानामीतिसंजननं” ॥ * ॥ बुधकौशिकसम्बादे । “पल्ल्याः प्रपाते च फलं शरटस्य प्ररोहणे । शीर्षे राजश्रियोऽव्याप्तिर्भाले चैश्वर्य्यमेव च । कर्णयोर्भूषणावाप्तिर्नेत्रयोर्बन्धुदर्शनं ॥ नासिकायाञ्च सौगन्ध्यं वक्त्रे मिष्टान्नभोजनं । कण्ठे चैव श्रियोऽवाप्तिर्भुजयोर्विभवो भवेत् ॥ धनलाभो बाहुमूले करयोर्धनवृद्धयः । स्तनमूले च सौभाग्यं हृदि सौख्यविवर्द्धनं ॥ पृष्ठे नित्यं महीलाभः पार्श्वयोर्बन्धुदर्शनं । कटिद्वये वस्त्रलाभो गुह्ये मृत्युसमागमः ॥ जङ्घे चार्थक्षयो नित्यं गुदे रोगभयं भवेत् । उर्व्वोस्तु वाहनावाप्तिर्जानुजङ्घेऽर्थसंक्षयः ॥ वामदक्षिणयोः पादोर्भ्रमणं नियतं भवेत् । पल्ल्याः प्ररोहणे चैव पतने शरटस्य च ॥ व्यत्यासाच्च फलञ्चैव तद्वदेवं प्रजायते । पल्ल्याः प्ररोहणं रात्रौ शरटस्य प्रपातनं ॥ निधनार्थाय भवति व्याधिपोडाविपर्य्यये । पतनानन्तरञ्चैवारोहणं यदि जायते ॥ पतने फलमुत्कृष्टं रोहणेऽन्यत् फलं भवेत् । आरोहणञ्चोर्द्ध्वक्त्रे अधोवक्त्रे च पातनं ॥ भवेदिष्टफलं तस्य तत्फलं जायते ध्रुवं । स्पृष्टमात्रेण यः मद्यः सचेलं जलमाविशेत् ॥ पञ्चगव्यप्राशनञ्च कुर्य्यादर्कावलोकनं । पल्लीरूपं सुवर्णस्य रक्तवस्त्रेण वेष्टयेत् ॥ पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैस्तदग्रे पूर्णकुम्भके ।

पञ्चगव्यं पञ्चरत्नं पञ्चामृतं सपल्लवं ॥ पञ्चवृक्षकषायञ्च निःक्षिप्यावाहयेत् ततः । पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्लोकपालांस्तथा ग्रहान् ॥ मृत्युञ्जयेन मन्त्रेण समिद्भिः खादिरैः शुभैः । तिलैर्व्याहृतिभिर्होममष्टोत्तरसहस्रकं” ॥ पल्ली गृहगोधिका । मृत्युञ्जयमन्त्रस्त्र्यम्बकमन्त्रः । इति विद्याकरः ॥ * ॥ गर्गसंहितावार्हस्पत्ययोः । “ये तेषु शान्तिं कुर्व्वन्ति न ते यान्ति पराभवं । ये तु न प्रतिकुर्व्वन्ति क्रियया श्रद्धयान्विताः ॥ दाम्भिक्याद्वाविमोहाद्वा विनश्यन्त्येवतेऽचिरात्” ॥ * ॥ अत्र निमित्तनिश्चयवतोऽधिकारः । अन्यथा दोषः । इत्याह मत्स्यपुराणं, -- “भिन्नमण्डलवेलायां ये भवंन्त्यद्भुताः क्वचित् । तत्र शान्तिद्वयं कार्य्यं निमित्ते सति नान्यथा । निर्निमित्तकृता शान्तिर्निमित्तमुपपादयेत् । एतच्च तत्तद्विशेषविहितशान्तिविषयं । अन्यथा वेलामण्डलसन्देहे शान्तिर्न स्यात् साधारण- शान्तिश्च निर्विषया स्यात् । अतएवोक्तं योगि- याज्ञवल्क्येन, -- “यत्र यत्र च संकीर्णमात्मानं मन्यते द्विजः । तत्र तत्र तिलैर्होमो गायत्र्या समुदाहृतः ॥ गायत्र्या प्रयतः शुद्धः सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । शान्तिकामश्च जुहुयात् गायत्रीमक्षतैः शुचिः ॥ हन्तुकामश्च नृपतेर्घृतेन जुहुयात् शुचिः । सावित्र्याशान्तिहोमांश्च कुर्य्यात् पर्ब्बसु नित्यशः ॥ प्रणवब्याहृतिभ्याञ्च स्वाहान्ता होमकर्म्मणि । प्रतिलोमा प्रयोक्तब्या फट्कारान्ताभिचारके ॥ * ॥ विश्वामित्रेणापि निमित्तसन्देहे कृच्छ्रादीन्युक्तानि । यथा, -- “कृच्छ्रचान्द्रायणादीनि शुद्ध्यभ्युदयकारणं । प्रकाशे च रहस्ये च संशयेऽनुक्तकेऽस्फुटे ॥ * ॥ मार्कण्डेयपुराणं । “दिग्देशजनसामान्यं नृपसामान्यमात्मनि । नक्षत्रग्रहसामान्यं नरो भुङ्क्ते शुभाशुभं ॥ परस्पराभिवादश्च ग्रहदोषेषु जायते” ॥ तथा, -- “तस्माच्छान्तिपरः प्राज्ञो लोकवादरतस्तथा ॥ लोकवादांश्च शान्तीश्च ग्रहपीडासु कारयेत् । भूदोहानुपवासांश्च शस्तं चैत्याभिवन्दनं ॥ कुर्य्यात् होमं तथा दानं श्राद्धं क्रोधविवर्जनं । अद्रोहं सर्व्वभूतेषु मैत्रीं कुर्य्याच्च पण्डितः ॥ वर्जयेदुषतीं वाचमतिवादांस्तथैव च । ग्रहपूजाञ्च कुर्व्वीत सर्व्वपीडासु मानवः ॥ एवं शाम्यन्त्यशेषाणि घोराणि द्विजसत्तम । प्रयतानां मनुष्याणां ग्रहर्क्षोत्थान्यनेकशः” ॥ * ॥ लोकवादाश्च तत्रैवोक्ताः । यथा, -- “आकाशाद्देवतानाञ्च देव्यादीनाञ्च सौहृदात् । पृथिव्यां प्रतिलोके च लोकवादा इति स्मृताः ॥” ते च सर्व्वभूतडाकिन्याद्यभिभवशान्त्यर्थं लौकि- कौषधमन्त्रादयः विषहरीमङ्गलचण्डिकागीतादयः चैत्यवृक्षादौ क्षेत्रपालदेवतापूजा च । तथा- चापस्तम्बः । स्त्रीभ्योऽवरवर्णेभ्यो धर्म्मशेषान्

प्रतीयादित्येक इति । धर्म्मशेषान् श्रुतिस्मृति- सदाचारेष्वप्रसिद्धानिति नारायणोपाध्यायाः । भूदोहश्च पात्रं विना भूमौ गोस्तनं निष्पोड्य दुग्धोत्सर्गः । चैत्यः पूज्यत्वेन ख्यातो ग्रामस्य वृक्षः । तथा च बाणोत्पाते हरिवंशः, -- “अनेकशाखश्चैत्यश्च निपपात महीतले । अर्च्चितः सर्व्वकन्याभिर्दानवानां महात्मनां ॥” उषतीमकल्याणीं । अतिवादश्च पूज्यमतिक्रम्य भाषणं ॥ * ॥ मत्स्यपुराणं, -- “काकस्यैकरवश्रावः प्रभाते दुःखदायकः । काको मैथुनकासक्तः श्वेतो वा यदि दृश्यते ॥ उलूको वसते यत्र निपतेद्वा तथा गृहे । ज्ञेयो गृहपतेर्मृत्युर्धननाशस्तथैव च ॥ * ॥” वराहसंहितायां, -- क्रीडानुरक्तो रतिमांसलुब्धो भीतो रुजार्त्तः पतितो विहङ्गः । नासौ गृहस्थस्य विनाशहेतु- र्दोषः समुत्पद्यत आहुरार्य्याः ॥ * ॥ अद्भुतशान्तिमाह मात्स्ये, -- “गृहे पक्षिविकारेषु कुर्य्याच्चामरतर्पणं । देवाः कपोता इति वा जप्तव्यं सप्ततिर्द्विजैः ॥ गावश्च देया विविधा द्विजानां सकाञ्चना वस्त्रयुगोत्तरीयाः । एवं कृते पापमुपैति शान्तिं मृगैर्द्विजैर्व्वा विनिवेदितं यत् ॥” द्विजैः पक्षिभिः । अपिवा अन्यैरपि ॥ * ॥ भुज- बलभीमे । “एको वृषस्त्रयो गावः सप्ताश्वा नव दन्तिनः । सिंहप्रसूतिका गावः कथिताः स्वामिघातकाः ॥ * ॥” मत्स्यपुराणे । “अङ्गे दक्षिणभागे तु शस्तं विष्फुरणं भवेत् । अप्रशस्तं तथा वामे पृष्ठस्य हृदयस्य च ॥ लाञ्छनं पिटकं चैव ज्ञेयं विष्फूर्जितं तथा । विपर्य्ययेण विहितं सर्व्वं स्त्रीणां फलं तथा” ॥ * ॥ अनिष्टचिह्नोपगमे द्विजानां काय्यं सुवर्णेन च तर्पणं स्यात् । शङ्खः । “दुःस्वप्नानिष्टदर्शनादौ घृतं हिरण्यञ्च दद्यात्” इति । मात्स्ये । “नमस्ते सर्व्वलोकेश नमस्ते भृगुनन्दन । कवे सर्व्वार्थसिद्ध्यर्थं गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तुते ॥ एवं शुक्रोदये कुर्व्वन् यात्रादिषु च भारत । सर्व्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोके महीयते ॥ नमस्तेऽङ्गिरसां नाथ वाक्पतेऽथ वृहस्पते । क्रूरग्रहैः पीडितानाममृताय नमो नमः ॥ संक्रान्तावपि कौन्तेय यात्रास्वभ्युदयेषु च ॥ कुर्व्वन् वृहस्पतेः पूजां सर्व्वान् कामान् समश्नुते” ॥ वैष्णवामृते व्यासः । “ग्रहयज्ञैः शान्तिकैश्च किं क्लिश्यन्ति नरा द्विज । महाशान्तिकरः श्रीमांस्तुलस्या पूजितो हरिः ॥ उत्पातान् दारुणान् पुंसां दुर्निमित्ताननेकशः । तुलस्या पूजितो भक्त्या महाशान्तिकरो हरिः ॥” अत्र ब्रह्मपुराणीयो मन्त्रः । “नमस्ते बहुरूपाय विष्णवे परमात्मने स्वाहा”

पृष्ठ १/०३५

:इति ॥ * ॥ छन्दोगपरिशिष्टं । अथातो रज- स्वलाभिगमने गोऽश्वभार्य्यासु गमने यमजजनने विजातीयजनने वा काककङ्कगृध्रवकश्येनभास- चिल्लकपोतानां गृहप्रवेशे मानुषस्योपरि विश्रा- मणे एषामेव क्रियमाणे गृहद्वारारोहणे वाद्भु- तेषु कल्पदृष्टेन विधिनाग्निमुपसमाधाय प्राय- श्चित्ताज्याहुतीर्ज्जुहोति अद्भुताय अग्नये स्वाहा सोमाय विष्णवे रुद्राय वायवे सूर्य्याय मृत्यवे विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति स्थालीपाकवृतान्य दिति ॥ * ॥ कपोतं विशेषयति शौनकः । “रक्तपादः कपोताख्यः अरण्यौकाः शुकच्छविः । स चेच्छालां विशेच्छालासमीपञ्च व्रजेद्यदि ॥ अन्येषु गृहमध्ये वा वल्मीकस्योद्गमादिषु” । कल्पदृष्टेन विधिना गृह्योक्तेन । प्रायश्चित्ताः ज्याहुतीः अद्भुतदोषप्रशमनार्था सप्ताज्याहुतीः । अद्भुताय अग्नये स्वाहा इत्यादिमन्त्रैः । तत्र स्थालीपाकेतिकर्त्तव्यतायां पायसचरुभिरेतेभ्यो देवेभ्यो जुहुयात् । छन्दोगपरिशिष्टं । पश्चात् घृतपायसेन ब्राह्मणान् भोजयित्वा गोवरं दत्त्वा शान्तिर्भवतीति । गोवरं गोश्रेष्ठं दक्षिणां तां गां कृत्वा दोषशान्तिर्भवतीति । तथाचोक्तं, -- “गौर्विशिष्टतमा लीके वेदेष्वपि निगद्यते । न ततोऽन्यद्वयं यस्मात् तस्माद्गौर्वरमुच्यते” ॥ * ॥ छन्दोगपरिशिष्टं । यस्त्वेषामन्यतममापन्नः प्राय- श्चित्तं न कुर्य्यात् तस्य गृहपतेर्म्मरणं सर्व्वस्वनाशो वा भवति तस्मात् प्रायश्चित्तं कर्त्तव्यं कर्म्मापवर्गे वामदेव्यगानं शान्तिः शान्तिरिति । अपवर्गे समाप्तौ । वामदेव्यगानं शान्तिः कर्त्तव्या आवृत्ति- प्रकरणसमाप्त्यर्था । वार्हस्पत्ये । शमयन्त्यासप्ता- हात् कम्पादिकृतं निभित्तमाश्वेव । अतिवर्षणोः पवासव्रतदीक्षाजप्यहवनानि ॥ * ॥ वराहः । ये च न दोषं जनयन्त्युत्पातांस्तानृतुस्वभावकृतान् । ऋषिपुत्त्रकृतैः श्लोकैर्विद्यादेभिः समासोक्तैः ॥ तथा च मत्स्यपुराणं । “वज्राशनिमहीकम्पसन्ध्यानिर्घातनिस्वनाः । परिवेशरजोधूमरक्तार्कास्तमयोदयाः ॥ द्रुमेभ्योऽथ रसस्नेहमधुपुष्पफलोद्गमाः । गोपक्षिमदवृद्धिश्च शिवाय मधुमाधवे ॥ * ॥ तारोल्कापातकलुषं कपिलार्केन्दुमण्डलं । अनग्निज्वलनं स्फोटं धूमरेणुनिराकुलं ॥ रक्तपद्मारुणा सन्ध्या नभः क्षुब्धार्णवोपमं । सरिताञ्चाम्बुसंशोषं दृष्ट्वा ग्रीष्मे शुभं वदेत् ॥ * ॥ शक्रायुधपरीवेशौ विद्युच्छुष्कविरोहणं । कम्पोद्वर्त्तनवैकृत्यं रसनं दरणं क्षितेः ॥ नद्युदपानसरसां वृष्ट्यर्द्ध्या भवनप्लवाः । पतनञ्चाद्रिगेहानां वर्षासु न भयावहं” ॥ हरिवंशे वर्षावर्णनायां, -- “क्वचित् कन्दरहासाढ्यं शिलीन्ध्राभरणं क्वचित्” । इति दर्शनात् वर्षासु शिलीन्ध्रोद्गमो न भया- वहः ॥ * ॥ “दिव्यस्त्रीभूतगन्धर्व्वविमानाद्भुतदर्शनं । ग्रहनक्षत्रताराणां दर्शनञ्च दिवाम्बरे ॥

गीतवादित्रनिर्घोषो वनपर्ब्बतसानुषु । शस्यवृद्धिरसोत्पत्तिरपापाः शरदि स्मृताः ॥ * ॥ शीतानीलतुषारत्वं नर्द्दनं मृगपक्षिणां । रक्षोयक्षादिसत्त्वानां दर्शनं वागमानुषी ॥- दिशो धूमान्धकाराश्च शलभा वनपर्ब्बताः । उच्चैः सूर्य्योदयास्तत्वं हेमन्ते शोभना मताः ॥ * ॥ हिमपातानिलोत्पातविरूपाद्भुतदर्शनं । दृष्ट्वाञ्जनाभमाकाशं तारोल्कापातपिञ्जरं ॥ चित्रा गर्भोद्भवाः स्त्रीषु गोऽजाश्वमृगपक्षिणां । पत्राङ्कुरलतानाञ्च विकाराः शिशिरे शुभाः ॥ ऋतुस्वभावजा ह्येते दृष्टाः स्वर्त्तौ शुभावहाः । ऋतावन्यत्र चोत्पाता दृष्टास्ते भृशदारुणाः” ॥ * ॥ उन्मत्तानाञ्च या गाथाः शिशूनाञ्चेष्टितञ्च यत् । स्त्रियो यच्च प्रभाषन्ते तत्र नास्ति व्यतिक्रमः ॥ पूर्ब्बं चरति देवेषु पश्चाद्गच्छति नुइषान् । नादेशिता वाग्वदति सत्या ह्येषा सरस्वती ॥ * ॥ वृहस्पतिः, -- “ज्योतिर्ज्ञानं तथोत्पातमविदित्वा तुये नृणां । श्रावयन्त्यर्थलोभेन विनेयास्तेऽपि यत्नतः ॥ विनेया दण्डनीयाः । इति ज्योतिस्तत्त्वं ॥ अद्भुतः, पुं, शृङ्गारादिनवरसानां मध्ये रसविशेषः । तस्य स्थायिभावो विस्मयः । देवता गन्धर्ब्बः । वर्णः पीतः । आलम्बनं लोकातीतवस्तु । उद्दीपनं तद्गुणमहिमा । अनुभावाः स्तम्भस्वेदरोमाञ्च- गद्गदस्वरविभ्रमनेत्रविकाशादयः । अस्य व्यभि- चारिभावाः वितर्कावेगसम्भ्रान्तिहर्षादयः । इति साहित्यदर्पणं ॥ अद्भुतस्वनः, पुं, (अद्भुतः अतिशयितः स्वनः शब्दो यस्य सः ।) महादेवः । इति त्रिकाण्डशेषः । (अद्भुतः स्वन इति कर्म्मधारये आश्चर्य्यशब्दः) । अद्भुतसारः, पुं, (अद्भुतः अतिकठिनः सारः स्थिरांशो यस्य सः ।) खदिरसारः ॥ इति केचित् ॥ अद्मनिः, पुं, (अत्ति भक्षयति सर्व्वान् अदेर्मुट् चेत्यनिः ।) अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ अद्मरः, त्रि, (अद् भक्षणे, सृघस्यदः क्मरच् ।) भक्षकः । भक्षणपरः । इत्यमरः ॥ अद्य व्य, (सद्यपरुत् पराय्यैषम इति इदमोऽश्- भावो द्यश्च निपात्यते ॥) वर्त्तमानदिनं । आजि इति भाषा । इत्यमरः ॥ अद्यतनः, पुं, (सायञ्चिरमित्यादिना ट्युट्युलौ तुटच् ॥) कालविशेषः । स च भाष्यमते दुर्गसिंहमते च पूर्ब्बरात्रिशेषदण्डचतुष्टयावधिकपररात्रिसार्द्धया- मपर्य्यन्तः । पूर्ब्बरात्रिशेषार्द्धावधिपररात्रिप्रथमा- र्द्धपर्य्यन्तो वा । भर्तृहरिक्रमदीश्वरमते पूर्ब्बरात्रि- शेषप्रहरावधिपररात्रिप्रथमप्रहरपर्य्यन्तः । अद्य जातवस्तनि त्रि ॥ अद्यश्वीनं, त्रि, (अद्य श्वस् + ख तस्य ईन टिश्चलोप ।) आसन्नमरणादि । अद्य श्वो वा भवति अद्यश्वीनं मरणं । इति संक्षिप्तसारव्याकरणपरिशिष्टं ॥ अद्यश्वोना, स्त्री, (अद्यश्वस् + “अद्यश्वीनावष्टब्धे” इति सूत्रेण ख तस्य ईन टिलोपश्च स्त्रियां टाप् ।) आसन्नप्रसवा अद्यश्वो वा सूते अद्यश्वीना-

गौः इति संक्षिप्तसारपरिशिष्टं । अद्यावधि, क्ली, (अद्य अवधिः सीमा यस्य तत् ।) अ- द्यारभ्य । आजि इस्तक । इति भाषा । वर्त्तमान- दिवसपर्य्यन्तं । आजि नागाइत इति भाषा ॥ अद्रिः, पुं, (अदिशदीति क्रिन् ॥) सूर्य्यः । पर्ब्बतः । वृक्षः । इत्यमरः ॥ परिमाणविशेषः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (शाखी । मानभेदः । सप्ताङ्कः । पर्ब्बतमूषिका ॥) अद्रिकर्णी, स्त्री, (पर्ब्बतमूषिकायाः कर्णवत् पुष्प- मध्यस्थपत्रं यस्याः सा स्त्रियां ङीप् ।) अपराजिता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अद्रिकीला, स्त्री, (अद्रयः कीलाः स्तम्भवत् यस्या सा पृथिवो ।) भूमिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अद्रिजं, क्ली, (अद्रौ जातं इति जनेर्डः ।) शिलाजतु इति रत्नमाला ॥ पर्ब्बतजातवस्तुनि त्रि ॥ अद्रिजा, स्त्री, (अद्रेर्जाता इति जनेर्ड ततष्टाप्, पार्ब्बती ।) दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ सैंहलीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अद्रितनया, स्त्री, (अद्रेः तनया ।) पार्ब्बतो । यथा -- एषोऽहमद्रितनयामुखपद्मजन्मेति काव्यप्रकाशः ॥ (अथैनमद्रेस्तनया शुशोच ॥ इति रघुः ॥) अद्रिनन्दिनी, स्त्री, (अद्रेर्नन्दिनी । पार्ब्बती ।) दुर्गा ॥ हिमालयाद्रिजातत्वात् ॥ अद्रिभिद्, पुं, (अद्रीन् पर्ब्बतान् भिनत्ति अद्रि + भिद् + क्विप् तुक् ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अद्रिभूः, पुं, (त्रि, अद्रौ भवति अद्रि + भू + क्विप् । पर्ब्बतजातमात्रे ।) आखुकर्णीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ अद्रिराजः, पुं, (अद्रीनां राजा इति समासे राजाह ॥ खखिभ्यष्टच् ।) हिमालयपर्ब्बतः । इति हेमचन्द्रः । अद्रिसारः, पुं, (अद्रेः सारः स्थिरांशः ।) लौहः । इति रत्नमाला ॥ अद्रीशः, पुं, (अद्रेः ईशः) शिवः । हिमालयः । इति धरणी ॥ अद्वयः, पुं, (नास्ति द्वयं द्वित्वं यस्य ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ (आत्मा । अद्वैतवादी ।) अद्वयवादी, [न्] पुं, (अद्वयं सर्व्वमेव चित्- स्वरूपं नात्मनोऽन्यत् किञ्चनेति वदति अद्वय + वद् + णिनि । वैदान्तिकः ।) बुद्धः । इत्यमरः ॥ अद्वारं, क्ली, (अप्रशस्तं प्रवेशायोग्यं द्वारं ।) द्वार- व्यतिरिक्तप्रदेशः । यथा -- “अद्वारेण च नातीयाद् ग्रामं वा वेश्म बावृतं । रात्रौ च वृक्षमूलानि दूरतः परिवर्ज्जयेत् ॥” इति मानवे ४ अध्याये ७३ श्लोकः ॥ प्राचीराद्या- वृतं ग्रामं गृहञ्च द्वारव्यतिरिक्तप्रदेशेन प्राका- रादिलङ्घनं कृत्वा न विशेत् । रात्रौ च वृक्ष- मूलावस्थानं दूरतस्त्यजेत् । इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ द्वाररहिते त्रि ॥ अद्वितीयः, त्रि, (न विद्यते द्वितीयं यस्य ।) द्वितीय- रहितः । (सदेव सौम्येदमग्रआसीदेकमेवा- द्वितीयं इति श्रुतेः ।) अतुल्यः । यथा, -- एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म । इति वेदान्तः ॥ नचाश्वि-

पृष्ठ १/०३६

:नेयः सहि नाद्वितोयः । इति नैषधं ॥ अद्वैतः, त्रि, (द्विधाभेदमितः प्राप्तः । द्वित + स्वार्थे अण् न द्वेतः । द्वितीयरहितः ।) एकः । यथा, -- यदद्वैतं ब्रह्मोपनिषदि तदप्यस्य तनुभा । इति श्रीचैतन्यचरितामृतं ॥ अद्वैतः, पुं, (द्विधाभेदमितः प्राप्तः तृतीयातत्, प्रज्ञा- दित्वात् स्वार्थे अण् ततोभिन्नः नञ्समासः ।) द्वैत- रहितः विष्णः । यथा, -- “विष्णुमानन्दमद्वैतं विज्ञानं सर्व्वगं प्रभुं । प्रणमामि सदा भक्त्या चेतसा हृदयालयं ॥” इति गारुडे २३८ अध्यायः ॥ * ॥ शिवावतार- विशेषः । यथा, -- “नित्यानन्दो भक्तरूपो व्रजे यः श्रीहलायुधः । भक्तावतार आचार्य्योऽद्वैतो यः श्रीसदाशिवः ॥ * ॥” तत्पित्रादिविवरणं यथा, -- “महादेवस्य मित्रं यः कुवेरो गुह्यकेश्वरः । कुवेरपण्डितः सोऽद्य जनकोऽस्य विदांवरः ॥ पुरा कुवेरः कैलासे सिध्यसाध्यनिषेविते । जजाप परमं मन्त्रं शैवं श्रीशिववल्लभः ॥ ततो दयालुर्भगवान् वरं वृण्विति सोऽब्रवीत् । ततः कुवेरो वरयामास त्वं मे सुतो भव ॥ प्रार्थितस्तेन देवेशो वरदेशः सदाशिवः । जन्मजन्मान्तरे पुत्त्र प्राप्स्यामि पुत्त्रतां तव ॥ इति प्राप्य वरं कष्टं कियन्तं कालमास्थितः । कार्य्यादीशवशात् सोऽद्याद्वैतस्य जनकोऽभवत् ॥ योगमाया भगवती गृहिणी तस्य साम्प्रतं । सीतारूपेणावतीर्णा श्रीनाम्नी तत्प्रकाशतः ॥ तस्य पुत्त्रोऽच्युतानन्दः कृष चैतन्यवल्लभः । श्रीमत्पण्डितगोस्वामिशिष्यप्रिय इति श्रुतं ॥ यः कार्त्तिकेयः प्रागासीदिति जल्पन्ति केचन” । इति गौरगणोद्देशदीपिका ॥ अद्वैतवादी, [न्] त्रि, (अद्वैतं “चिदेव सत्यं नान्यत् किञ्चिन” इति वदति, अद्वैत + वद् + णिनि उप- पदसमासः ।) एकब्रह्मवादी । तस्य मतं यथा, -- ब्रह्मैव सत्यं प्रत्यक्षादिसिद्धं विश्वं ब्रह्मणि आरो- पितं । यथा रज्जुः रज्जुस्वरूपाज्ञानात् सर्पवत् प्रतिभाति । तथा ब्रह्मस्वरूपाज्ञानात् विश्वं वस्तुवत् प्रतिभाति प्रकृतिर्ज्जोवश्चापि पर्य्यवसाने ब्रह्मैव ब्रह्मान्यत् सद्वस्तु नास्ति । अत्र प्रमाणं शारीरिकसूत्रस्य शङ्कराचार्य्यकृतभाष्यतट्टीकाक- ल्पतरुभाषरत्नप्रभादि ॥ अधः [स्] व्य, (अधरस्य अधादेशः ततः असिच् ।) तलं । नीचं । अधोभागः । यथा, -- “लोकानुपर्य्युपर्य्यास्तेऽधोऽधोऽध्यधि च माधवः” । इति वोपदेवः ॥ पातालं । योनिः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अधःपुष्पी, स्त्री, (अधः अधोमुखं पुष्पं यस्याः । अधस् + पुप्प + ङीप् ।) गोजिह्वा । इति राज- निर्घण्ठः ॥ तृणविशेषः । हेठाहुली । चोर- खडिका । भाँटुइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अवाक्- पुष्पो २ मङ्गल्या ३ अमरपुष्पिका ४ । इति रत्न । माला ॥

अधःक्षिप्तः, त्रि, (अधंः अधोभागे क्षिप्तः पतितः ।) अधस्त्यक्तवस्तु । इति जटाधरः ॥ अधमः, त्रि, (अव पालने + अम, वस्य धादेशः ।) न्यूनः । निन्दितः । अपकृष्टः । तत्पर्य्यायः । निकृष्टः २ प्रतिकृष्टः ३ अर्व्वा ४ रेफः ५ याप्यः ६ अवमः ७ कुत्सितः ८ अवद्यः ९ कुपूयः १० खेटः ११ गर्ह्यः १२ अणकः १३ । इत्यमरः ॥ रेपः १४ अरमः १५ अणकः १६ अनकः १७ । इति तट्टीका ॥ (या- च्ञा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा । इति मेघदूते) ॥ अधमः, पुं, (अव पालने + अम, वस्य धादेशः ।) उप- पतिभेदः । तस्य लक्षणं । भयदयालज्जाशून्यत्वं । कामक्रीडाविषये कर्त्तव्याकर्त्तव्याविचारकत्वञ्च । इति रसमञ्जरी ॥ अधमभृतकः, त्रि, (अधम + भृ + क्त + स्वार्थे कन् ।) (अधमः । निकृष्टः । भृतकः । भृत्यः ।) अधम- भृत्यः । नीचदासः । दौवारिकभारवाहकादयः ॥ अधमर्ण, त्रि, (अधम + ऋण ऋणविषये अवश्य देयविषये अधमः निन्दितः राजदन्तादित्वात् परनिपातः । वा अधमं ऋणमवश्यदेयत्वेन विद्यते यस्य ।) ऋणगृहीता । ऋणी । इत्यमरः ॥ खा- तक इति भाषा । (“अधमर्णार्थसिद्ध्यर्थमुत्तमर्णेन चोदितः । दापयेत् धनिकस्यार्थमधमर्णात् विभावितं ॥ अपह्नवेऽधमर्णस्य देहीत्युक्तस्य संसदि । अभियोक्ता दिशेद्देश्यं करणं वान्यदुद्दिशेत्” ॥ इति मनुः ।) ॥ अधमर्णिकः, त्रि, (अधममवश्यदेयत्वेन निन्दितं ऋणं । तदेव दातृत्वेन विद्यते अस्य । अधमर्ण + अत इनिठनाविति ठन् । तस्य इक ।) अधमर्णः । यथा, -- “ग्रहीतानुक्रमाद्दाप्यो धनिनामधमर्णिकः । दत्त्वा तु ब्राह्मणायैव नृपतेस्तदनन्तरं ॥” इति मिताक्षरा ॥ (“यै यैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः । तैस्तैरुपायैः संगृह्य दापयेदधमर्णिकं” ॥ इति मनुः ।) ॥ अधमा, स्त्री, (अधम + स्त्रियां टाप् ।) स्वीयाद्यन्त- र्गतनायिकाभेदः । अस्या लक्षणं । हितकारि- प्रियतमे अहितकारित्वं । अस्याः क्रिया अधमा । अस्या निष्कारणकोपत्वात् चण्डीति नाम । इति रसमञ्जरी ॥ अधमाङ्गं, क्ली, (अधमम् अङ्गं कर्म्मधारयः ।) पादः । चरणः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अधरं, क्ली पुं, (न ध्रियते कामुकस्य धैर्य्यं न तिष्ठति यत्र, न + धृ + पुंसि संज्ञायां घः प्रायेणेति अधिकरणे घः ।) स्मरागारं । रतिगृहं । योनि- रिति यावत् । इति शब्दरत्नावली त्रिकाण्ड- शेषश्च ॥ अधरः, पुं, (न ध्रियतेऽसौ धृ + अच् ततो नञ्- समासः ।) मुखावयवविशेषः । नावो ठोँट । इति भाषा । ओष्ठः । उपर ठोँट । इति भाषा । तयोः

पर्य्यायः । रदनच्छदः २ दशनवासः ३ । इत्यमरः ॥ परन्तु द्वयोरपि ओष्ठाधरप्रयोगः यथा । रदन- च्छदौ दशनवाससी उभयत्र वर्त्तेते तथा ओष्ठा- धरावपि उभयत्रेति नयनानन्दः ॥ रायमुकुटो- ऽप्याह उपरिवर्त्ती अधोवर्त्ती च ओष्ठः अधरो- ऽप्येवं । पुरुषस्य रक्ताधरः प्रशस्तः । यथा, -- “पाणिपादतलौ रक्तौ नेत्रान्तरनखानि च । तालुकोऽधरजिह्वा च सप्त रक्तं प्रशस्यते ॥” स्त्रियास्तु यथा, -- “पाटलावर्त्तुलः स्निग्धो रेखाभूषितमध्यभूः । सीमन्तिनीनामधरो राज्ञां चैव प्रियो भवेत् ॥ श्यामः स्थ्रलोऽधरोष्ठः स्यात् वैधव्यकलहप्रदः । मसृणो मत्तकाशिन्याश्चोत्तरोष्ठः सुभोगदः ॥” इति सामुद्रकं ॥ अधरः, त्रि, (न धरः नञ्समासः । नीचः ।) अधः । तलं । हीनः । अपकृष्टः । इति मेदिनी ॥ हीन- वादी । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा शाकुन्तले । पिबसि रतिसर्व्वस्वमधरं ।) ॥ अधरतः, व्य, [स्] (अधर + तसिल् प्रथमापञ्चमीसप्त- म्यर्थवृत्तौ ।) अधस्तात् । अधोभागः । इति हलायुधः ॥ अधरमधु, क्ली, (अधरस्य मधु षष्ठीतत् ।) वक्त्रासवः । अधरामृतं । अधररसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अधरस्तात् व्य, अधरतः । इति हलायुधः ॥ अधरस्मात्, व्य, (अधर + अस्ताति विकल्पे अधरस्य अधादेशः ।) अधस्तात् । अधरात् । दिग्वाचक- शब्दात् दिग्देशकालवाच्ये प्रथमापञ्चमीसप्तमीनां स्थाने तात् प्रत्ययोभवति । इति व्याकरणं ॥ अधरा, स्त्री, (न धरा नञ्समासः ।) अधोदिक् इति व्याकरणं ॥ नीचा । यथा । अधराथ कृता ययैव सा । इति नैषधं ॥ अधरात्, व्य, अधरतः । अधरेण । अधरस्तात् । इत्यमरटीका ॥ अधरामृतं, क्ली, (अधरस्य अमृतम् ।) अधरसुधा । यथा, -- “सिञ्चाङ्ग नस्त्वदधरामृतपूरकेण हासावलोककलगीतजहृच्छयाग्निं । नो चेद्वयं विरहजाग्न्युपयुक्तदेहा ध्यानेन याम पदयोः पदवीं सखे ते ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे २९ अध्यायः ॥ अधरीणः, त्रि, (अधरःकृतः तिरस्कृतः अधर + ख तस्य ईन ।) धिक्कृतः । तिरस्कृतः । इति जटाधरः ॥ अधरेण, व्य, (अधरे देशे अधरस्यां दिशि वा अधर + एनप् ।) अधोदिग्देशकालः । अधो- दिक्देशकाले । इति व्याकरणं ॥ अधरेद्यु, [स्] व्य, (अधरे परे दिवसे अधर + एद्युस् ।) अधरदिवसः । परदिनं । इति शब्द- रत्नावली ॥ अधर्म्मः, पुं, (ध्रियतेऽनेन धृ + मनिन् ततो नञ्- समासः, नञत्र विरोधार्थः ।) धर्म्मविरोधो । स तु ब्रह्मणः पृष्ठाज्जातः । इति श्रीभागवतं ॥ पापं ।

पृष्ठ १/०३७

:अपराधः । श्रुतिस्मृतिविरुद्धाचारः । यथा, -- “अधर्म्मेणैधते राजन् ततो भद्राणि पश्यति । ततः सपत्नान् जयति समूलस्तु विनश्यति ॥” इति महाभारतम् । (“अधर्म्ममिदमत्यन्तं कथं भीष्मोऽनुमन्यते” । इति महाभारतं ॥) अधर्म्मी, [न्] त्रि, (अधर्म्मः पापं विद्यतेऽस्य ।) अधार्म्मिकः । अधर्म्मात्मा । अधर्म्मशब्दादस्त्यर्थे इन् ॥ अधश्चरः, पुं, (अधश्चरति इति अधस् + चर + अच् ।) चौरः । इति हारावली ॥ अधोगामिनि त्रि ॥ अधश्चौरः, पुं, (अधः चौरः । अधस् + चुर + अच् + स्वार्थे अण्) नीचचौरः । सिँदालचोर इति भाषा । इति केचित् ॥ अधस्तात् व्य, (अधर + अस्ताति ।) अधोभागः । इति हलायुधः ॥ (तस्याधस्तात् वयमपि रता- स्तेषु पर्णोटजेषु । इति उत्तरचरितं ।) (तथा “निमज्जतोऽधस्तादज्ञौ दातृप्रतीच्छकौ” ॥ इति मनुः ।) पश्चाद्भागः । इत्यमरटीका ॥ रतिगृहं । भगं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अधामार्गवः, पुं, (न धीयतेऽसौ अधाः न + धा + क्विप् । तादृशं मार्गं वाति गच्छति । अधा + मार्ग + वा + कः ।) (अपामार्गः । इति क्षीरस्वामी ।) धामार्गववृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अधार्म्मिकः, त्रि, (धर्म्मं चरति । धर्म्म + ठक् । न धार्म्मिकः ।) अधर्म्मी । अधर्म्मात्मा । पापी । तत्पर्य्यायः । आधार्म्मिकः २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ यथा, -- “यस्तु पञ्च महायज्ञविहीनः स निराकृतः । अधार्म्मिकः स्याद्वृषलः अवकीर्णी क्षतव्रती” ॥ इति जटाधरः ॥ अतो नाधार्म्मिके वसेद्ग्रामे । इति कुल्ल्रकभट्टश्च ॥ अधि व्य, (न धीयते धार्य्यते । नञ् + धा + कि ।) प्रादिविंशत्युपसर्गमध्ये उपसर्गविशेषः । अ- स्यार्थः । उपरिभागः । इति दुर्गादासः ॥ अधि- कारः । ईश्वरः । इति मेदिनी ॥ अधिकं । यथा अधिमासः अधिको मासः इत्यर्थः । इति स्मृतिः ॥ अधिः, पुं, आधिः । मनःपीडा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अधिकं, क्ली, (अधि + स्वार्थे कन् ।) काव्यालङ्कार- भेदः । तस्य लक्षणं । अधिकं पृथुलाधारादाधे- याधिक्यवर्णनं । उदाहरणं यथा । ब्रह्माण्डानि जले यत्र तत्र मान्ति न ते गुणाः ॥ इति कुव- लयानन्दे अप्पेयदीक्षितः ॥ अधिकः, त्रि, (अध्यारूढ एव अधि + स्वार्थे कन् ।) अतिरिक्तः । अनेकः । इति हेमचन्द्रः । (पुमान् पुंसोऽधिके शुक्रे । स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः । इति मनुः ।) अधिकरणं, क्ली, (अधि + कृ + अधिकरणे ल्युट् ।) एकन्यायोपपादनं । इति हेमचन्द्रः ॥ अधि- क्रियते अत्र । विषयादिपञ्चावयवविवेचनोपेत- ग्रन्थः । यथा, --

“विषयो विशयश्चैव पूर्ब्बपक्षस्तथोत्तरं । निर्णयश्चेति पञ्चाङ्गं शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतं” ॥ विषयो विचारार्हवाक्यं । विशयोऽस्यायमर्थो न वेति संशयः । पूर्ब्बपक्षः प्रकृतार्थविरोधितर्कोप- न्यासः । उत्तरं सिद्धान्तानुकूलतर्कोपन्यासः । निर्णयो महावाक्यार्थतात्पर्य्यनिश्चयः । एवं क्रमेण विवेचनमत्राधिक्रियते इत्यधिकरणं । इति ति- थ्यादितत्त्वं ॥ अधिक्रियतेऽर्थाद्विचारोऽस्मिन्नने- नेति वा अधिकरणं वेदविचारग्रन्थात्मिका मी- मांसा । सा च द्विधा कर्म्ममीमांसा ब्रह्ममी- मांसा चेति । कर्म्मकाण्डवेदविचारग्रन्थः कर्म्म- मीमांसा जैमिनिप्रणीता सैव मीमांसात्वेन प्र- सिद्धा पूर्ब्बमीमांसा इत्युच्यते । ब्रह्मकाण्डवेद- विचारग्रन्थश्च ब्रह्ममीमांसा वेदव्यासप्रणीता सा च वेदान्तत्वेन प्रसिद्धा उत्तरमीमांसा इत्युच्यते । इत्थञ्च मीमांसापदमपि करणाधिकरणव्युत्पत्त्या ग्रन्थपरं ज्ञेयं । भावव्युत्पत्त्या तु विचारपूर्ब्बक- निर्णयपरमिति । यत्तु अधिक्रियते विचारोऽस्मै इति व्युत्पत्त्या अधिकरणं मीमांसासिद्धान्त इत्युदीच्येनाभिहितं तन्न । सिद्धान्तस्याधिकरण- चरमावयवत्वेनाधिकरणाङ्गत्वात् अधिकरणत्वा- नुपपत्तेः । यथा न्यायमते निगमनस्य न्यायाव- यवत्वं न तन्मात्रस्य न्यायत्वं तथेहापीति सुधीभि- र्भाव्यं । तस्य चाधिकरणस्य पञ्चाङ्गानि । तदुक्तं, -- “विषयोऽविषयश्चैव पूर्ब्बपक्षस्तथोत्तरं । निर्णयश्चेति पञ्चाङ्गं शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतं” ॥ विषयो विचारार्हवाक्यं । यथा । खादिरे पशुं बध्नाति खादिरं वीर्य्यकामस्य यूपं कुर्व्वीत इत्यादि संयोगपृथक्त्वाधिकरणादेः । एवं विषयो निश्चयस्तद्भिन्नस्तद्विरोधी वा अविषयः संशयः । तदुक्तं, -- “विशब्दश्च विशेषार्थः सिनोतिर्बन्धनार्थकः । विशेषेण सिनोतीति विषयोऽर्थनियामकः” ॥ नियामकः कोटिनिश्चायकतया विशेषदर्शनात्मक- व्याप्यवत्त्वादिनिश्चय एव । एवमेव न्यायगुरु- न्यायवागीशभट्टाचार्य्यचरणाः ॥ अन्ये तु विशय इति विपूर्ब्बस्य शेतेः संशयार्थकत्वमालोच्य ता- लव्यमध्यपाठं वदन्तः विशयः संशयः इति व्याच- क्षते तत्र विपूर्ब्बशेतेः संशयार्थकत्वे मानमनु- सन्धेयं । संशयः अस्यायमर्थो न वेत्याकारकः । पूर्ब्बपक्षः सिद्धान्तविरुद्धतर्कोपन्यासेन सिद्धान्त- विरुद्धसंशयैककोटिव्यवस्थापनं । उत्तरं प्रकृत- सिद्धान्तानुकूलतर्कोपन्यासेन प्रकृतसिद्धान्तसिद्ध- संशयापरकोटिव्यवस्थापनं । निर्णयः सिद्धान्तसिद्ध- विचार्य्यवाक्यतात्पर्य्यावधारणं । कर्म्ममीमांसा- धिकरणानि सहस्रसंख्यकानि जैमिनिप्रणीतानि शास्त्रदीपिकादौ पार्थसारथिमिश्रादिभिर्बहुधा विवृतानि । इति चन्द्रशेखरकृततत्त्वसम्बोधिनी ॥ * ॥ व्याकरणमते आधाररूपकारकं । तच्चतुर्व्विधं । सामीप्यं १ यथा गङ्गायां घोषः । कालिन्द्यां रेमे ॥ आश्लेषः २ यथा दिवि देवाः । कानने रेमे ॥ विषयः ३ यथा शास्त्रे निपुणः । केलौ

कुशलः ॥ व्याप्तिः ४ यथा तिलेषु तैलं । सकले स्थितः ॥ * ॥ अधिकर्द्धिः, त्रि, (अधिका ऋद्धिः सम्पत्तिर्यस्य सः ।) अतिशयसम्पत्तियुक्तः । तत्पर्य्यायः । स- मृद्धः २ । इत्यमरः ॥ अधिकर्म्मिकः, पुं, (अधिकृत्य हट्टं कर्म्मणि प्रभवति अधिकर्म्मन् + ठन् तस्य इक) हट्टाध्यक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ हाटेर दारोगा इति भाषा । अधिकाङ्गं, क्ली, (अङ्गादधिकं मयूरव्यंसकादित्वात् समासः ।) सकञ्चुकाः मध्ये यद्बध्नन्ति तत् । क- ञ्चुकादिदार्ढ्यार्थं शूरैर्मध्यकाये निबध्यपट्टिकादि । तत्पर्य्यायः । सारसनं २ । इत्यमरः ॥ विंशत्य- ङ्गुल्याद्यतिरिक्ताङ्गविशिष्टे त्रि ॥ (यथा मनुः । -- “नोद्वहेत् कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीं” ॥) अधिकारः, पुं, (अधि + कृ + घञ् ।) राजादीनां चामरधूननच्छत्रधारणादिव्यापारः । तत्पर्य्यायः । प्रक्रिया २ । इत्यमरः ॥ प्रकरणं । यथा नैमि- त्तिकोऽयं प्रायश्चित्ताधिकार इति मिताक्षरा ॥ स्वामित्वं । यथा “सर्व्वे स्युरधिकारिणः” इति स्मृतिः ॥ अधिकृतदेशादिः । यथा निजाधिकारः भिन्नाधिकारः इत्यादि बहवः शिष्टप्रयोगाः ॥ (यथा मनुः । -- “तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिन् ज्ञेयो नान्यस्य कस्यचित्” ॥) अधिकारी, [न्] त्रि, (अधिकरोति अधि + कृ + नन्द्यादित्वात् णिनि ।) प्रभुः । स्वामी । अधि- पतिः । अधिकारविशिष्टः । स्वत्ववान् । इति स्मृतिः ॥ यथा, -- “इष्टापूर्त्तं द्विजातीनां धर्म्मः सामान्य उच्यते । अधिकारी भवेत् शूद्रः पूर्त्ते धर्म्मे न वैदिके” ॥ इति मलमासतत्त्वं ॥ अपिच । “स्नातोऽधिकारी भवति दैवे पैत्रे च कर्म्मणि” । इत्याह्निकाचारतत्त्वं ॥ वेदान्तमते विधिवदधीत- वेदाङ्गत्वेन आपाततोऽधिगताखिलवेदार्थोऽस्मिन् जन्मनि जन्मान्तरे वा काम्यनिषिद्धवर्जनपुरःसरं नित्यनैमित्तिकप्रायश्चित्तोपासनानुष्ठानेन निर्गत- निखिलकल्मषतया नितान्तनिर्म्मलस्वान्तः साधन- चतुष्टयसम्पन्नः प्रमाता । इति वेदान्तसारः ॥ * ॥ धनाधिकारिणो दायभागशब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ श्रीमूर्त्त्यादीनां वेशकर्त्ता । इति लोकप्रसिद्धं ॥ अधिकारी, [न्] पुं, (अधिकरोति अधि + कृ + नन्द्यादित्वात् णिनि ।) वेदान्तशास्त्रवेत्ता । अधि- गताखिलवेदार्थनितान्तनिर्म्मलस्वान्तः साधनचतु- ष्टयसम्पन्नः प्रमाता । इति वेदान्तसारः ॥ पुरुषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अधिकृतः, पुं, (अधि + कृ + क्तः ।) अध्यक्षः । आय- व्ययावेक्षकः ॥ इत्यमरः ॥ (आचार इत्यधिकृतेन मया गृहीता या वेत्रयष्टिरवरोधगृहेषु राज्ञः । इति शाकुन्तले ।) कृताधिकारद्रव्ये वाच्यलिङ्गः । अधिक्रमः, पुं, (अधि + क्रम् + घञ् वृद्ध्यभावः ।) आक्रमणं । इति हेमचन्द्रः

पृष्ठ १/०३८

अधित्यका, स्त्री, (अधिरूढा पर्ब्बतोपरिभागम् अधि + त्यकन् स्त्रियां टाप् ।) पर्ब्बतोपरिभूमिः । इत्यमरः ॥ (उपत्यकाद्रेरासन्ना भूमिरूर्द्धमधि- त्यका ॥ अमरकोषः । यथा रघुवंशे, -- “अधि- त्यकायामिव धातुमय्यां लोध्रद्रुमं सानुमतः प्र- फुल्लं” ॥) अधिपः, त्रि, (अधिपाति रक्षति अधि + पा + क ।) अधिपतिः । स्वामी । इत्यमरः ॥ राजा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा रघुवंशे -- अथ प्रजा- नामधिपः प्रभाते ॥) अधिपतिः, पुं, (अधिपाति रक्षति अधि + पा + डति ।) प्रभुः । स्वामी । इति हलायुधः ॥ (यथा रघुवंशे । “वचो निशस्याधिपतिर्दिवौकसां” ॥) अधिभूः, पुं, (अधि + भू + कर्त्तरि क्विप ।) स्वामी । प्रभुः । इत्यमरः ॥ अधिमासः, पुं, (मासात् रविसंक्रान्तिमासादधिक मयूरव्यंसकादित्वात् समासः ।) रविसंक्रान्ति- द्वयमध्यवर्त्तिचान्द्रमासः । रविसंक्रान्तिशून्यशुक्ल- प्रतिपदादिदर्शान्तमासः । तत्पर्य्यायः । अधिक- मासः २ असंक्रान्तमासः ३ मलमासः ४ मलि- म्लुचः ५ विनामकः ६ नपुंसकः ७ । इति मल- मासतत्त्वं ॥ अधिमांसकः, पुं, (अधिकं मांसं यत्र सः, समासान्तः कः ।) दन्तरोगविशेषः । यथा, -- “दन्तरुक् पश्चिमे दन्ते महान् शोथो महान् रुजः । लालास्रावी कफकृतो विज्ञेयः सोऽधिमांसकः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य चिकित्सा दन्तरोग- शब्दे द्रष्टव्या ॥ अधिरथः, पुं, (रथमधिरूढः अत्यादीति समासः ।) कर्णपिता । स तु सूतजातिः । तस्य कर्म्म सारथ्यं । यथा । विवेशाधिरथो रङ्गं यष्टिप्राणो ह्वयन्निव । इति महाभारतं ॥ (यथा हरिवंशे । “सत्यकर्म्मसुतश्चापि सूतस्त्वधिरथस्तु वै । यः कर्णं प्रतिजग्राह तेन कर्णस्तु सूतजः” ॥) अधिराज्यभाक्, पुं, (अधिकं राज्यं कर्म्मधारयः, तत्- भजते अधिराज्य + भज् + ण्वि उपपदसमासः ।) अधिराट् । यथा । अत्यन्यान् पृथिवीपालान् पृथिव्यामधिराज्यभाक् । इति महाभारतं । अधिराट्, [ज्] पुं, (आधिक्येन राजते अधि + राज् + कर्त्तरि क्विप् ।) सम्राट् । चक्रवर्त्तो । इति महाभारतं ॥ (यथा रघुवंशे । इति प्रगल्मं पुरुषाधिराजो मृगाधिराजस्य वचो निशम्य ।) अधिरोहिणी, स्त्री, (अधिरोहः आरोहणं तदेव साधनत्वेन विद्यदेऽस्य अधि + रोह + इन् स्त्रियां ङीप् ।) (अधिरोहणी इति पाठे अधिरुह्यते अनया अधि + रुह + करणे ल्युट् स्त्रियां ङीप् ।) वंशकाष्ठादिनिर्म्मितारोहणमार्गः । सिँडि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निःश्रेणिः २ । इत्यमरः ॥ निःश्रेणी ३ । इति तट्टीका ॥ अधिरोहणो इत्यपि पाठः ॥

अधिवचनं, क्ली, (अधि + वच् + ल्युट् । पक्षपातेन कथनं । “अधिकं वचनं पक्षपातेन वचनं” इति माधवाचार्य्यः ।) नाम । संज्ञा । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अधिवासः, पुं, (अधि + वस् + घञ् ।) निवासः । धूपनादिभिः संस्कारः । इति मेदिनी ॥ तद्- द्रव्याणि । मृत्तिका १ गन्धः २ शिला ३ धान्यं ४ दूर्व्वा ५ पुष्पं ६ फलं ७ दधि ८ घृतं ९ स्वस्तिकं १० सिन्दूरं ११ शङ्खः १२ कज्जलं १३ रोचना १४ श्वेतसर्षपः १५ स्वर्णं १६ रौप्यं १७ ताम्रं १८ चामरं १९ दर्पणं २० दीपः २१ प्रशस्तपात्रं २२ । इति भवदेवः ॥ क्वचित् पुस्तके श्वेतसर्षपस्थाने सिद्धान्नं क्वचिच्च चामरस्थाने । तत्रानुष्ठानं । ँदुर्गापूजादोलयात्रायागादौ पूर्ब्बदिने सायंकाले आचारात् संस्कारकर्म्मणि तद्दिने पूर्ब्बाह्ने मन्त्रं पठित्वा क्रमेणोक्तद्रव्याणि आदौ देवादीनां ललाटे पश्चाद्भूमौ स्पर्शयित्वा प्रशस्तपात्रे स्थापयित्वा तत्पात्रं पूब्बाक्तक्रमेण वारत्रयं स्पर्शयेत् । द्रव्य- विशेषेण संस्कारः । तत्र यजुर्व्वेदोक्तमन्त्रा- स्त्रयोविंशतिद्रव्याणि च यथा । तैलहरिद्रां गृहीत्वा, -- “ॐ कोसि कतमोसि कस्मै त्वा काय त्वा सुश्लोकः सुमङ्गलः सत्यराजन् । अनया तैलहरिद्रया अस्य शुभाधिवासनमस्तु । एवं सर्व्वत्र” । १ । गन्धं गृहीत्वा, -- “ॐ गन्धद्वारां दुराधषां नित्यपुष्णां करीषिणीं । ईश्वरीं सर्व्वभूतानां त्वामिहोपाह्वये श्रियं” । २ । महीं गृहीत्वा, -- “ॐ भूरसि भूमिरस्य दितिरसि विश्वधाया विश्वस्य भुवनस्य धत्रों पृथिवीं यच्छ पृथिवीं दृ¤ह पृथिवीं माहि¤सीः” । ३ । पुनर्गन्धेन गन्धद्वारामिति । शिलां गृहीत्वा, -- “ॐ प्रपर्ब्बतस्य वृषभस्य पृष्ठान्नावश्चरन्ति स्वसि च इत्यानाः ता आवृत्र नधरा गुदक्ता अहिं बुध्न्यमनुरीयमानाः । विष्णोर्विक्रमणमसि विष्णो- र्विक्रान्तमसि विष्णोः क्रान्तमसि” । ४ । धान्यं गृहीत्वा, -- “ॐ धान्यमसि धिनुहि देवान् धिनुहि यज्ञं धिनुहि यज्ञपतिं धिनुहि भां यज्ञन्यं” । ५ । दूर्व्वां गृहीत्वा, -- “ॐ काण्डात् काण्डात् प्ररोहन्ती परुषः परुषः परिएवानो दूर्ब्बे प्रतनु सहस्रेण शतेन च” । ६ । पुष्पं गृहीत्वा, -- “ॐ श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्या अहोरात्रे पार्श्वे नक्षत्राणि रूपमश्विनौ व्याप्तं इष्णुन्निशान मुम्म- इशान सर्व्वलोकम्मैशान” । ७ । फलं गृहीत्वा, -- “ॐ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः वृहस्पतिप्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्व¤- हसः” । ८ । दधि गृहीत्वा, --

“ॐ दधिक्राव्नोऽकार्षं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः । सुरभिणो मुखाकरोत् प्रणतायुंषितार्षत्” । ९ । घृतं गृहीत्वा, -- “ॐ तेजोसि शुक्रमस्यमृतमसि धामनामासि प्रियं देवानामनाधृष्टं देवयजनमसि” । १० । स्वस्तिकं गृहीत्वा, -- “ॐ स्वस्तिन इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्तिनः पूषा विश्ववेदाः स्वस्तिन स्तार्क्ष्यो रिष्टनेमिः स्वस्ति- नो वृहस्पतिर्दधातु” । ११ । सिन्दूरं गृहीत्वा, -- “ॐ सिन्धोरिव प्राध्वने शूघनासो वातप्रमीय पतयन्तु घृतस्य धारा अरुषोण वाजी काष्ठा- भिन्दन्नुतिमिभिः पिन्नमानः” । अत्र “वातप्रमीय पतयन्ति जह्वा” । इत्यपि पठन्ति । १२ । शङ्खं गृहीत्वा, -- “ॐ प्रतिश्रुत्काया अर्त्तनं घोषाय भयमन्ताय बहुवादिनमनन्ताय मूकं शब्दायाडम्बराघातं महसे वीणावादं क्रोशाय तूणबद्धमवरस्पराय शङ्खध्वं वनाय वनपमन्यतोऽरण्याय दावपं” । १३ । कज्जलं गृहीत्वा, -- “ॐ समिद्धोऽञ्जन क्रदरं मतीनां घृतमग्ने मधु- मत् पिन्नमानः वाजीवहन् वाजिनं जातवेदो देवानां वक्षिप्रियमासधस्थं” । १४ । रोचनां गृहीत्वा, -- “ॐ युञ्जन्ति ब्रध्नमरुषं चरन्तं परितस्थुषः रोचन्ते रोचना दिवि” । १५ । सिद्धान्नं गृहीत्वा, -- “ॐ अन्नपते अन्नस्य नो धेह्यनमीवस्य शुष्मिणः । प्रदातारं तार्य्यऊर्जं नो धेहि द्विपदे शं चतु- ष्पदे । सिद्धान्नमत्र आतपतण्डुलाः” । १६ । काञ्चनं गृहीत्वा, -- “ॐ हिरण्यगर्भः समवर्त्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । सदाधारः पृथिवीं द्यामु- तैषां कस्मै देवाय हविषा विधेम । १७ ।” रजतं गृहीत्वा, -- “ॐ तेजोसि शुक्रमस्यमृतमसि धामनामासि प्रियं देवानामनाधृष्टं देवयजनं” । १८ । ताम्रं गृहीत्वा, -- “ॐ असौ यस्ताम्रोरुण उतवभ्रुः सुमङ्गलः ये चैनं¤ रुद्रा अभितो दिक्षु श्रिताः सहस्रशो वैषा¤ हेलैमहे” । १९ । सिद्धार्थं गृहीत्वा, -- “ॐ रक्षोहनो बलगहनः प्रोक्षामि वैष्णवान् रक्षोहनो बलगहनो बलयामि वैष्णवान् रक्षो- हनो बलगहनोऽवस्तृणामि वैष्णवान् रक्षोहनौ वनगहना उपधामि वैष्णवी रक्षोहनौ वनगहनौ पर्य्यहामि वैष्णवी वैष्णवमसि वैष्णवास्थ” । २० । दर्पणं गृहीत्वा, -- “ॐ आकृष्णेन रजसा वर्त्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्त्त्यञ्च हिरण्ययेन सविता रथेना देवोयाति भुवनानि पश्यन्” । २१ । दीपं गृहीत्वा, --

पृष्ठ १/०३९

:“ॐ अग्न आयाहि वीतये गृणानो हव्यदातये निहोता सत्सु वर्हिषि” । २२ । सर्व्वद्रव्ययुक्तडल्लकं गृहीत्वा, -- “ॐ प्रतिपदसि प्रतिपदे त्वा अनुपदसि अनुपदे त्वा सम्पदसि सम्पदे त्वा तेजोसि तेजसे त्या । २३ । इति यजुर्व्वेदीयदुर्गोत्सवपद्धतिः ॥ * ॥ सामवेदि- नामधिवासमन्त्रास्तत्तद्द्रव्याणि च यथा । प्रथमं गन्धेन, -- “ॐ भद्रा इन्द्रस्य रातयः योऽस्य कामं विधतो नरोषति मनोदानाय चोदयन्” । १ । “ॐ महित्रीणामवरस्तु द्युक्षमित्रस्यार्यम्नः दुरा- धर्षं वरुणस्य” । २ । इति मह्या । पुनर्गन्धेन, -- “ॐ भद्रा इन्द्रस्य रातयः इत्यादि” । ३ । “ॐ वित्वदापो न पर्ब्बतस्य पृष्ठादुक्थेभिरग्रे जनयन्त देवाः तत्वागिरः ॥ सुष्टुतयो वाजयत्या जिन्नगिर्व्वर्वहो जिग्युरस्वाः” । ४ । इति शिलया । “ॐ धानावन्तं करम्भिण मपूप्यवन्तमुक्थिनं इन्द्रप्रातर्जुषस्वनः” । ५ । इति धान्येन । “ॐ जज्जायथा मपूर्ब्ब्य मघवन् वृत्रहत्याय । तत्पृथिवी मप्रथयस्तदस्तभ्ना उतो दिवम्” । ६ । इति दूर्व्वया । “ॐ पवमान व्यश्नुहि रश्मिभिर्व्वाजसातमः । दधत्स्तोत्रे सुवीर्य्यम्” । ७ । इति पुष्पेण । “ॐ इन्द्रन्नरोने मधिता हवन्ते यत्पार्य्या युञ्जते धियस्ताः शूरो नृषाता श्रवसश्च कामत्वा गोमति व्रजे भजात्वन्नः” । ८ । इति फलेन । “ॐ दधिक्राव्नोऽकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः सुरभिणो मुखाकरोत् प्रणतायुंषि तारिर्षत्” । ९ । इति दध्ना । “ॐ घृतवती भुवनानामधिश्रियोव्वी पृथ्वी म- धुदुघे सुपेशसा द्यावा पृथिवी वरुणस्य धर्म्मणा विष्कभितेऽजरे भूरिरेतसा” । १० । इति घृतेन । “ॐ अस्ति सोमोऽयं सुतः पिबन्त्यस्य मरुतः उतस्वराजोऽश्विना” । ११ । इति स्वस्तिकेन । “ॐ सिन्धीरुच्छ्वासे पतयन्तमुक्षणं हिरण्यपावा पशुमप्सु गृभ्नते” । १२ । इति सिन्दूरेण । “ॐ स्वसुन्वयो वसूनां यो राया मानेता य इ- डानां सोमो यः सुक्षितीनां” । १३ । इति शङ्खेन । “ॐ अञ्जते व्यञ्जते समञ्जते क्रतुं रिहन्ति मध्वा- भ्यञ्जते” । १४ । इति कज्जलेन । “ॐ श्रायन्त इव सूर्य्यं विश्वेदिन्द्रस्य भक्षत वसूनि

जातो जनिमान्योजसा प्रतिभागन्नदीधिमः” । १५ । इति रोचनया । “ॐ प्रणीउषा अपूर्ब्बा व्युत्सति प्रिया दिवस्तुषे वा मश्विना वृहत्” । १६ । इति सिद्धार्थेन । “ॐ सदसस्पतिमद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यं । सनिं मेधा मयासिषं” । १७ । इति काञ्चनेन । “ॐ यद्वर्च्चोहिरण्यस्य यद्वा वर्च्चो गवामुत । सत्यस्य ब्रह्मणो वर्च्चस्तेन मा संसृजामसि” । १८ । इति रौप्येण । “ॐ रन्महांसि सूर्य्य वडादित्य महां असि महस्ते सतो महिमापनिष्ट समह्ना देवमहां असिः” । १९ ॥ इति ताम्रेण । “ॐ मनज्योतिर्जुषतामाज्यस्य वृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टं । यज्ञं समिमं दधातु विश्वे देवाः स इह मादयन्ता मों प्रतिष्ठ” । २० । इति दीपेन । “ॐ आदित्य प्रयतस्य वेत्तसो ज्योतिः पश्यन्ति वासरं पावाय दिव्यं तोदिवि” । २१ । इति दर्पणेन । “ॐ उद्यल्लोकानरोचय प्रभभूतमरोचय होइ इमान् लोकानरोचय होइ विश्वभूतमरोचय । होहा ऐवात्र धर्म्मो ज्योतीषि” । २२ । इति प्रशस्तपात्रेण । प्रशस्तपात्रं पूर्ब्बोक्तसर्व्वद्रव्य- स्थापितैकपात्रं । इति सामवेदीयदुर्गोत्सव- पद्धतिः ॥ अधिवासनं, क्ली, (अधिवासयति स्थापयति देवता अनेन अधि + वस् + णिच् + करणे ल्युट् ।) अधि- वासः । गन्धमाल्यादिभिः संस्कारकरणं । इत्य- मरः ॥ (अनया तैलहरिद्रया अस्याः शुभाधि- वासनमस्तु ॥ इति दुर्गोत्सवपद्धतिः ॥) अधिविन्ना, स्त्री, (अधिविद्यते लभ्यतेऽसौ, अधि + विद् + कर्म्मणिक्तः स्त्रियां टाप् ।) अध्यूढा । प्रथम- विवाहिता स्त्री । कृतानेकविवाहस्वामिनः आ- पेक्षिकप्रथमोढा भार्य्या । इत्यमरः ॥ (“अधिविन्नस्त्रियै दद्यादाधिवेदनिकं समं” ॥ इति मनुः ।) अधिश्रयणी, स्त्री, (अधि श्रियते पच्यतेऽत्र अधि + श्रि + अधिकरणे ल्युट् स्त्रियां ङीप् ।) चुल्ली । इत्यमरः ॥ चुला इति भाषा । अधिष्ठानं, क्ली, (अधिष्ठीयतेऽत्र अधि + स्था + अधिकरणे ल्युट् ।) नगरं । चक्रं । प्रभावः । अ- ध्यासनं । अवस्थानं । इत्यमरः ॥ (यथा रामा- यणे, -- “यद्भयात् सम्परित्यज्य स्वमधिष्ठानमृद्धिमत् । कौलासं पर्ब्बतश्रेष्ठमध्यास्ते नरवाहनः” ॥) अधिक्षिप्तः, त्रि, (अधि + क्षिप् + कर्म्मणि क्तः ।) प्रतिक्षिप्तः । इत्यमरः ॥ प्रेरितः । इति भरतः ॥ प्रणिहितः । स्थापितः । कुत्सितः । भर्त्सितः । इति मेदिनी ॥

अधीतः, त्रि, (अधि + इङ् + कर्म्मणि क्तः ।) कृता- ध्ययनः । पठितः । यथा, -- “अधीते शतसाहस्रमनन्तं वेदपारगे” । इति स्मृतिः ॥ पठितशास्त्रं । पाठे क्ली ॥ अधीतिः, स्त्री, (अधि + इङ् + भावे क्तिन् ।) अध्य- यनं । पठनं । इति जटाधरः ॥ अधीती, [न्] त्रि, (अधीतमनेन अधीत + इन् ।) अध्ययनविशिष्टः । कृताध्ययनः । इति व्याक- रणं ॥ अधीनः, त्रि, (इनं प्रभुमधिगतः अत्यादीति समासः ।) परवशः । तत्पर्य्यायः । निघ्नः २ आयत्तः ३- अस्वच्छन्दः ४ गृह्यकः ५ । इत्यमरः ॥ (यथा कुमारसम्भवे, -- “त्वदधीनं खलु देहिनां सुखं” ॥) अधीरः, त्रि, (न धीरः स्थिरः नञ्समासः ।) चञ्चलः । इति हलायुधः ॥ कातरः । इत्यमरः ॥ (यथा नागानन्दे, -- “निर्व्याजं विधुरेष्वधीर इति मां येनाभिधत्ते भवान्” ॥) अधीरा, स्त्री, (न धीरा क्षणस्थायिनी, नञ्समासः ।) विद्युत् । इति हारावली ॥ मानावस्थायां मध्या- प्रगल्मनायिकयोर्भेदः ॥ तस्या लक्षणं । अव्यङ्ग- कोपप्रकाशकत्वं । मध्याधीरायाः परुषवाक् कोप- प्रकाशिका ॥ प्रौढाधीरायास्तर्ज्जनताडनादिकं कोपप्रकाशं । सा द्विधा । ज्येष्ठा कनिष्ठा च । इति रसमञ्जरी ॥ अधीशः, त्रि, (अधिक ईशः कर्म्मधारयः ।) अधि- पतिः । प्रभुः । इति हलायुधः ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे, -- “चन्द्रे मण्डलसंस्थेविगृह्यते राहुणा दिनाधीशः ॥) अधीश्वरः, त्रि, (अधिक ईश्वरः कर्म्मधारयः ।) प्रण- ताशेषसामन्तः । महाराजः । चक्रवर्त्ती । इत्य- मरः ॥ अधुतं, त्रि, अकम्पितं । धुञ्नकम्पे इत्यस्मात् कर्म्मणि क्तः, पश्चान्नञ्समासः । दीर्घमध्योऽपि ॥ अधुना, व्य, (अस्मिन् काले इदम्शब्दस्य रूपमिति निपातनात् ।) अम्मिन्काले । इदानीं । सम्प्रति । इत्यमरः ॥ अधुनातनं, त्रि, (अधुना भवम् अधुना + ट्यु तुट्च ।) इदानीन्तनं । वर्त्तमानकालवृत्ति । एतत्कालीनं । इति व्याकरणं ॥ अधृतः, पुं, (धृ क्तः, न धृतः नञ्समासः ।) विष्णुःः । इति तस्य सहस्रनाममध्ये पठितः । अकृतधारण- वस्तुनि त्रि ॥ अधृष्टः, त्रि, (धृष् + क्तः, न धृष्टः नञ्समासः ।) सलज्जः । तत्पर्य्यायः । अप्रगल्मः २ । इति शब्द- रत्नावली ॥ शारदः ३ अप्रतिभः ४ । इति जटा- धरः ॥ शालीनः ५ । इत्यमरः ॥ अधृष्यः, त्रि, (धृष् + कर्म्मणि क्यप् ।) प्रगल्मः । अधर्षणीयः । इति मेदिनी ॥ (यथा रघुवंशे, -- “भीमकान्तैर्नृपगुणैः स बभूवोपजीविनां । अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्नैरिवार्णवः” ।) अधृष्या, स्त्री, (न + धृष् + संज्ञायां क्यप् । यस्यां

पृष्ठ १/०४०

:स्नाने पराभवो न भवति तादृशी नदी ।) नदी- विशेषः । इति मेदिनी ॥ अधैर्य्यः, त्रि, (नास्ति धैर्य्यं यस्य सः ।) धीरताशून्यः । धैर्य्याभावे क्ली । यथा, -- “धैर्य्याधैर्य्यपरिग्रहग्रहिलयोरेणीदृशोः प्रीतये” । इति भानुभट्टः ॥ अधोऽंशुकं, क्ली, (अधः नीचदेशस्थम् अंशुकं वस्त्रं, कर्म्मधारयः ।) परिधानवस्त्रं । इत्यमरः ॥ अधोघण्टा, स्त्री, (अधः अधोदेशादारभ्य घण्टेव फलं यस्याः सा ।) अपामार्गः । इति रत्नमाला ॥ अधोजिह्विका, स्त्री, (अल्पा जिह्वा कन् स्त्रियां टाप्, अधः अधरा जिह्विका कर्म्मधारयः ।) तालु- मूलस्थक्षुद्रजिह्वा । इति हारावली ॥ आल्जिव इति भाषा । अधोभुवनं, क्ली, (अधः नीचदेशस्थं भुवनं लोकः कर्म्मधारयः ।) पातालं । इत्यमरः ॥ अधोमर्म्म, [न्] क्ली, (अधः अधरं मर्म छिद्रं ।) गुह्यद्वारं । इति हेमचन्द्रः ॥ अधोमुखः, त्रि, (अधोमुखं यस्य सः ।) अधोवदनः । पातालमुखः । तत्पर्य्यायः । अवाङ्मुखः २ । इत्य- मरः ॥ अवाचीनः ३ । इति जटाधरः ॥ अधो- मुखनक्षत्रगणो यथा, -- “अश्लेषवह्नियमपित्र्यविशाखयुक्तं पूर्ब्बत्रयं शतभिषा च नवाप्युडूनि । एतान्यधोमुखगणानि शुभानि नित्यं विद्यार्घ्यभूमिखननेषु च शोभितानि” ॥ इति ज्योतिःसारसंग्रहः । अधोमुखा, स्त्री, (अधोमुखं यस्याः सा, स्त्रियां टाप् ।) गोजिह्वावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अधोवायुः, पुं, (अधः अधरः वायः कर्म्मधारयः ।) अपानवायुः । यथा, -- “क्षुतेऽधोवायुगमने जृम्भणे जपमुत्सजेत्” । इति तन्त्रसारे योगिनीहृदयं ॥ अधोक्षजः, पुं, (अधः ज्ञातृत्वाभावात् हीनम् अक्षजं प्रत्यक्षज्ञानं यस्य सः । अक्षात् इन्द्रियात् जायते अक्ष + जन् ड, पञ्चमीतत् ।) विष्णुः । इत्यमरः ॥ (यथा महाभारते । अधो न क्षीयते जातु यस्मा- त्तस्मादधोक्षजः ।) अध्यग्नि, क्ली, (अग्नेः समीपे अव्ययीभावः ।) विवाह- काले अग्निसमीपे स्त्रियै दत्तं धनादि । यथा, -- “विवाहकाले यत् स्त्रीभ्यो दीयते ह्यग्निसन्निधौ । तदध्यग्निकृतं सद्भिः स्त्रीधनन्तु प्रकीर्त्तितं” ॥ इति दायभागे कात्यायनः ॥ अध्यण्डा, स्त्री, (अधिकमण्डं वीजं यस्याः सा, स्त्रियां टाप्) कपिकच्छुः । इत्यमरः ॥ आल्कुशी इति भाषा । भूम्यामलकी । इति रत्नमाला ॥ अध्ययनं, क्ली, (अधि + इङ् + भावे ल्युट् ।) गुरुमुखा- दानुपूर्ब्बीश्रवणं । पठनं । ब्राह्मणस्य षट्कर्म्मा- न्तर्गतमिदं । इति शब्दरत्नावली ॥ अध्यवसायः, पुं, (अधि + अव + सो + भावे घञ् ।) उत्साहः । इत्यमरः ॥ कर्म्मसु सुकरः प्रत्ययः । इति मधुः ॥ कर्म्मसु दृढयत्नकारको भावः । इति

रमानाथः ॥ कर्म्मसु प्रत्ययः इति नयनानन्दः ॥ अशक्ये बलोद्यमः । इति केचित् ॥ उद्योगोद्यमौ चात्र । इति भरतः ॥ अध्यशनं, क्ली, (अधिकमशनं भोजनं कर्म्मधारयः ।) अजीर्णे भोजनं । यथा । अजीर्णे भुज्यते यत्तु तदध्यशनमुच्यते । इति भावप्रकाशः ॥ अध्यक्षः, पुं, (अध्यक्ष्णोति समन्तात् व्याप्नोति अधि + अक्ष् + अच् ।) (छत्रधारणादि व्यवहारे- ष्वधिकृतः । व्यापकः ।) क्षीरिकावृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ अध्यक्षः, त्रि, (अक्षमिन्द्रियमधिगतः प्रादि- समासः ।) प्रत्यक्षः । इन्द्रियजन्यज्ञानं । (यदध्यक्षेण जगतां वयमारोपितास्त्वया ॥ इति कुमारसम्भवे ।) अधिकृतः । आयव्ययादिनिरीक्षकः । इत्यमरः ॥ अध्यापकः, त्रि, (अधि + इङ् + णिच् + ण्वुल् ।) अध्यापनकर्त्ता । पाठगुरुः । अध्यापयिता । तत्प- र्य्यायः । उपाध्यायः २ । इत्यमरः ॥ अध्यापनं, क्ली, (अधि + इङ् + णिच् + भावे ल्युट् ।) पाठनं । विद्यादानं । ब्राह्मणानां षट्कर्म्मान्तर्गत- कर्म्मेदं । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा मनुः, -- “अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रश्चैव षटकर्म्माण्यग्रजन्मनः” ॥) अध्यायः, पुं, (अधि + इङ् + भावे घञ् अध्ययनम् ।) वेदपुराणादिपरिच्छेदः । ग्रन्थसन्धिः । तन्नामान्त- राणि यथा । सर्गः । वर्गः । परिच्छेदः । उद्घातः । अङ्कः । संग्रहः । उच्छूआसः । परिवर्त्तः । पटलः । काण्डं । स्थानं । प्रकरणं । पर्व्व । आह्निकं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्कन्धः । स्तवकः । उल्लासः । पादः । उद्योतः । विरचनं । इत्याद्यपि ॥ यदुक्तम् । (“सर्गोवर्गपरिछेदोद्घाताध्यायाङ्कसंग्रहाः । उच्छूआसः परिवर्त्तश्च पटलः काण्डमेव च ॥ स्यानं प्रकरणं चैव पर्व्वोल्लासाह्णिकानि च । पुराणादौ परिच्छेदा अनेके परिकीर्त्तिताः ॥”) अध्यारूढः, त्रि, (अधि + आङ् + रुह् + क्तः ।) समारूढः । कृतारोहणः । अभ्यधिकः । अति- शयः । इति मेदिनी ॥ अध्यारोपः, पुं, (अधि + आ + रह् + णिच्भावे अच् ।) वस्तुन्यवस्तुत्वारोपः । सच्चिदानन्दानन्ताद्वयब्रह्मणि अज्ञानादिसकलजडसमूहस्यारोपणमित्यर्थः । अ- सर्पभूतरज्जौ सर्पारोपवत् । इति वेदान्तसारः ॥ अध्यावाहनिकं, क्ली, (अध्यावाहनं पितृगृहात् स्वामिगृहागमनं तत्काले लब्धं अध्यावाहन + लब्धार्थे ठन् तस्य इकः । अधि + आ + वह् + णिच् ल्युट् ।) स्त्रीधनविशेषः । यथा, -- “यत् पुनर्लभते नारी नीयमाना हि पैतृकात् । अध्यावाहनिकं नाम तत् स्त्रीधनमुदाहृतं ॥” इति दायभागे कात्यायनः ॥ अध्याहरणं, क्ली, (अधि + आ + हृ + भावे ल्युट् ।) अध्याहारः । तर्कणं । ऊहनं । इति शब्द- रत्नावली ॥

अध्याहारः, पुं, (अधि + आ + हृ + भावे घञ् ।) तर्कः । ऊहः । इत्यमरः ॥ अस्पष्टार्थस्य शब्दा- न्तरेण स्पष्टीकरणं । आकाङ्क्षासमापकपदानु- सन्धानं । वाक्यसम्पूर्णार्थपदयोजनं । युक्तिप्राप्तस्य पदान्तरमुदाहृत्य व्यक्तीकरणं । इति तट्टीका ॥ अध्युष्टः, त्रि, (अधि + वस् + क्तः, आगमशास- विघेरनित्वात् इडागमाभावः । कृत्तद्धितसमा- साश्च अभिधाननियामका इति प्रसिद्धेः ।) सार्द्ध- त्रिसङ्ख्या । ३ ॥ साडे तिन इति भाषा । यथा, -- अवाप्य स्वां भूमिं भुजगनिभमध्युष्ठवलयं । इति आनन्दलहरी ॥ अध्युष्ट्रः, पुं, (उष्ट्रमधिगतः प्रादिसमासः ।) उष्ट्र- युक्तरथः । उष्ट्रवाह्यप्रेङ्खा । इति हारावली ॥ अध्यूढः, पुं, (अधि + वह् + क्तः ।) महेश्वरः । इति मेदिनी ॥ (अधिरोपितः । समृद्धः । अभ्युदय- शाली ।) अध्यूढः, त्रि, (आधिक्येन वृद्धिं गतः अधि + वह + क्तः ।) अधिकवृद्धियुक्तः । समृद्धः । इति धरणी ॥ अध्यूढा, स्त्री, (अधि + वह + कर्म्मणि क्तः, स्त्रियां टाप् ।) प्रथमविवाहिता स्त्री, कृतसापत्निका । कृतानेकविवाहस्य प्रथमोढा स्त्री । इत्यमर- मेदिनीकरौ ॥ अध्येषणा, स्त्री, (अधि + इष् + णिच् + भावे युच, स्त्रियां टाप् ।) याच्ञा । इति हेमचन्द्रः ॥ आराध्य- स्यादरपूर्ब्बकं कर्म्मणि नियुक्तकरणं । गुर्व्वादेः सत्कारपूर्ब्बकं क्वचिदर्थे नियोजनं । तत्पर्य्यायः । सनिः २ । इत्यमरः ॥ सनी ३ । इति तट्टीका ॥ अध्वगः, पुं, (अध्वना पथा गच्छति अध्वन् + गम् + डः, उपपदसमासः ।) पथिकः । इत्यमरः ॥ उष्ट्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ खेसरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ खचर इति भाषा । अध्वगभोग्यः, पुं, (अध्वगेन पथिकेन भोग्यः, अना- यासलभ्यफलत्वात्, तृतीयातत्पुरुषः ।) आम्रा- तकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अध्वगा, स्त्री, (अध्वन् + गम् + डः, उपपदसमासः । स्त्रियां टाप् ।) गङ्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अध्वजा, स्त्री, (अध्वनि जायते अध्वन् + जन् + डः, उपपदसमासः, स्त्रियां टाप् ।) स्वर्णुलीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अध्वनीनः, त्रि, (अध्वनि साधुः अध्वन् + ख तस्य ईण ।) पथिकः । इत्यमरः ॥ अध्वन्यः, त्रि, (अध्वनि साधः अध्वन् + यत् ।) पथिकः । इत्यमरः ॥ (अध्वन्येन विमुक्तकण्ठमखिलां रात्रिं तथा क्रन्दित ॥ इति अमरुशतकं ॥) अध्वरः, पुं, (अध्वानं सन्मार्गं राति ददाति अध्वन् + रा + कः उपपदसमासः ।) यज्ञः । वसुभेदः । सावधानः । इति मेदिनी ॥ (“तमध्वरे विश्वजिति क्षितीशं” । इति रघुवंशे ।) अध्वरथः, पुं, (अध्वैव रथो गमनसाधनं यस्य सः ।) पथरथः । अध्वगमनोपयुक्तरथः । तत्पर्य्यायः । परिघातिकः २ । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ १/०४१

अध्वर्य्युः, पुं, (अध्वरं यज्ञं यौति सम्पादयति अध्वर + यु + कर्त्तरि क्विप्, पृषोदरादित्वात् तुम्भावः रस्याकारलोपः, होमकारी ऋत्विक् ।) यजुर्वेद- वेत्ता । इत्यमरः ॥ (यथा कुमारसम्भवे, -- “विवाहयज्ञे विततेऽत्र यूय- मध्वर्य्यवः पूर्ब्बवृता मयेति” ।) अध्वशल्यः, पुं, (अध्वनि पथि शल्यमिव आचरति सकण्टकतया अध्वशल्य + क्विप् ततोऽच् ।) अपा- मार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अध्वा [न्] पुं, (अत्ति गमनेन बलं नाशयति, अद् + बाहुल्यात् क्वनिप्, पृषोदरादित्वात् दकारस्य धः ।) पन्थाः । कालः । संस्थानं । अवस्कन्दः । इति मेदिनी ॥ शास्त्रं । स्कन्धः । इति च पाठान्तरं ॥ अध्वगमनजन्यगुणः । मेदःकफस्थूलतासौकुमार्य्य- नाशित्वं । इति राजवल्लभः ॥ अध्वान्तशात्रवः, पुं, (अध्वान्तस्य वर्त्मसीमायाः शात्रवः शत्रुवत्, षष्ठीतत्पुरुषः ।) श्योनाक- वृक्षः ॥ इति शब्दचन्द्रिका ॥ अन घ लु प्राणने । जीवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ घ लु अनिति लोको जीवति इत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ अन ङ य प्राणने । जीवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ य ङ अन्यते । इति दुर्गादासः ॥ अनंशुमत्फला, स्त्री, (न अंशुमत् मोचान्तर्व्वर्त्ति- तया सूर्य्यकिरणशून्यं फलं यस्याः सा ।) अंशु- मत्फला । कदली । इति जटाधरः ॥ अनः [स्] क्ली, (अनिति जीवत्यनेन जीविको- पायत्वात् अन् + असुन् ।) शकटं । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः, -- “होता वापि हरेदश्वमुद्गाता चाप्यनःक्रये” ।) अन्नं । इत्युणादिकोषः ॥ जननी । जन्म । जन्मी । इति कोषान्तरं ॥ अनकः, त्रि, (अन् + अच् + कुत्सायां कन् ।) अणकः । अधमः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अनगारः, पुं, (नास्ति अगारं गृहं यस्य सः, गृह- स्थाश्रमशून्यः ।) ऋषिः । मुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ अगारशून्ये वाच्यलिङ्गः ॥ अनग्निः, पुं, (नास्ति श्रौतः स्मार्त्तो वा अग्निर्यस्य सः ।) श्रौतस्मार्त्तकर्म्महीनः ॥ इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ (अनाहिताग्निर्ब्राह्मणः । यथाह मनुः, “अग्नीनात्मनि वैतानान् समारोप्य यथाविधि । अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनिर्मूलफलाशनः” ॥) अनघः, त्रि, (नास्ति अघं पापं यस्य सः ।) अपापः । निर्म्मलः । मनोज्ञः । इति मेदिनी ॥ (यथा शाकुन्तले -- “अखण्डं पुण्यानां फलमिव च तद्रूपमनघं” ॥) अनङ्गं, क्ली, (नास्ति अङ्गमवयवो यस्य तत् ।) आकाशं । मनः । इति मेदिनी । अनङ्गः, पुं, (नास्ति अङ्गं कायो यस्य सः ।) कामदेवः । इत्यमरः ॥ (यथा मेदिनी । “अनङ्गो मदनेऽनङ्ग- माकाशमनसोरपि” ॥) अङ्गरहिते वाच्यलिङ्गः ॥ अनङ्गकं, क्ली, (नास्ति अङ्गमाकारो यस्य तत्,

ततः स्वार्थे कः ।) चित्तं । मनः । इति शब्द- रत्नावली ॥ अनङ्गासुहृत् [द्] पुं, (अनङ्गस्य कामदेवस्य असु- हृत् शत्रुः शिवललाटाग्निना तद्देहभस्मीकर- णात् ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनच्छः, त्रि, (न अच्छः निर्म्मलः ।) आविलः । अनि- र्म्मलः । इत्यमरः ॥ अनञ्जनं, क्ली, (नास्ति अञ्जनं स्वमूर्त्तिप्रकाशो यस्य तत्, निराकारत्वात्, अन्ज + भावे ल्युट् ।) आ- काशं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अञ्जनशून्ये त्रि ॥ (यथा साहित्यदर्पणे, -- “नेत्रे दूरमनञ्जने पुलकिता तन्वी तवेयं तनुः” ।) अनडुज्जिह्वा, स्त्री, (अनडुहो वृषभस्य जिह्वेव जिह्वा पत्रं यस्याः सा स्त्रियां टाप् ।) गोजिह्वावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनडुही, स्त्री, (अनडुह् + गौरादित्वात् ङीष् पक्षे आम् ।) अनड्वाही । इति हेमचन्द्रः ॥ गाइ इति भाषा । अनड्वान्, [डुह्] पुं, (अनडुह् + प्रथमैकवचनम् ।) वृषः । एँडे इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गौः २ भद्रः ३ बलीवर्द्दः ४ दम्यः ५ दान्तः ६ स्थिरः ७ बली ८ उक्षा ९ ककुद्मान् १० ऋषभः ११ वृषभः १२ वृषः १३ धुर्य्यः १४ धुरीयः १५ धौरेयः १६ शाङ्करः १७ शिववाहनः १८ रोहिणी- रमणः १९ वोढा २० गोनाथः २१ सौरभेयकः २२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा मनुः, -- “अजमेषावनड्वाहं खरं हत्वैकहायनम्” ॥) अनड्वाही, स्त्री, (अनडुह् + गौरादित्वात् ङीष्, आमागमश्च आमभावपक्षे केवलं ङीष् ।) अन- डुही । स्त्रीगवी । इति हेमचन्द्रः ॥ गाइ इति भाषा । अनद्यः, पुं, (अद् + कर्म्मणि ण्यत् संज्ञापूर्ब्बकविधे- रनित्यत्वात् वृद्ध्यभावः, न अद्यः अप्रशस्तखाद्यः, नञ्समासः, नञत्र अप्राशस्त्ये ।) गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनधिगतः, त्रि, (अधि + गम् + कर्म्मणि क्तः, न अधिगतः ज्ञातः, नञ्समासः । गतभिन्नः प्राप्त- भिन्नः ।) अनवगतः । यथा, -- “अरे विद्वन्मन्या- ह्यनधिगतवेदार्थविभवाः” । इति भगवद्वाक्य- मिति प्रामाणिकाः ॥ अनध्यंक्षः, त्रि, (अक्षमिन्द्रियमधिगतः प्रादि- समासः, प्रत्यक्षः तद्भिन्नः नञ्समासः ।) अप्र- त्यक्षः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ अध्यक्षभिन्नः ॥ अनन्तं, क्ली, (नास्ति अन्तः सीमा यस्य तत् ।) आकाशं । इत्यमरः ॥ अभ्रकं । इति राज- निर्घण्टः ॥ अनन्तः, पुं, (नास्ति अन्तः विनाशो यस्य सः, तथाहि भागवते “लोके नष्टे द्विपरार्द्धावसाने भवानेकः शिष्यते शेषसंज्ञः” ।) विष्णुः । इति मेदिनी ॥ बल- देवः । अनन्तजिन्नाम जिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ शेषनागः । इत्यमरः ॥ वासुकिः । इति शब्द- माला ॥ सिन्दुवारवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

अनन्तः, त्रि, (नास्ति अन्तः सीमा विनाशो वा यस्य सः ।) अन्तरहितः । अनवधिः । अशेषः । असीमः । इत्यमरो मेदिनी च ॥ (यथा कुमार- सम्भवे । -- “अनन्तरत्नप्रभवस्य यस्य” ।) अनन्तजित्, पुं, (जयतीति जि + कर्त्तरि क्विप्, अ- नन्तो नाम जित् जयी बौद्धविशेषः शाकपार्थि- वादित्वात् समासः मध्यपदलोपश्च ।) जिनानां चतुर्व्विंशत्यन्तर्गतचतुर्द्दशजिनः । तत्पर्य्यायः । अ- नन्तः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अनन्ततीर्थकृत्, पुं, (अनन्तानि असङ्ख्यानि तीर्थानि शास्त्राणि कर्म्मधारयः, तानि कृतवान् अनन्त- तीर्थ + कृ + क्विप्, उपपदसमासः ।) अनन्तजित् । इति हेमचन्द्रः ॥ (अनन्तजित् नाम जिनः ॥) अनन्तरं, त्रि, (नास्ति अन्तरमवकाशो यस्य तत् ।) अनवकाशं । अन्तररहितं । तत्पर्य्यायः ॥ अव्य- वहितं २ संसक्तं ३ अपटान्तरं ४ । इति हेम- चन्द्रः ॥ पश्चादर्थे क्ली ॥ (पश्चात् । ततःपरं । यथा रघुवंशे, -- “पितुरनन्तरमुत्तरकोशलान्” ॥) अनन्तविजयः, पुं, (विजयतेऽनेन वि + जि + करणे अच्, ततोऽनन्तानामसङ्ख्यानां शत्रूणां शब्देन विजयः विजयसाधनम् षष्ठीतत्पुरुषः ।) युधिष्ठिर- राजस्य शङ्खः । इति श्रीभगवद्गीता ॥ अनन्तवीर्य्यः पुं, (अनन्तमसीमं वीर्य्यं तेजो यस्य सः ।) भाविकल्पे जिनानां चतुर्व्विंशत्यन्तर्गतत्रयोविंश- तीर्थकरजिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनन्तव्रतं, त्रि, (अनन्तस्य तन्नामकदेवस्य व्रतं षष्ठी- तत्पुरुषः ।) भाद्रशुक्लचतुर्दशीकर्त्तव्यमनन्तदेवस्य व्रतं । तद्विधिर्यथा । भविष्ये, -- “अनन्तव्रतमेतद्धि सर्व्वपापहरं शुभं । सर्व्वकामप्रदं नॄणां स्त्रीणाञ्चैव युधिष्ठिर ॥ तथा शुक्लचतुर्द्दश्यां मासि माद्रपदे भवेत् । तस्यानुष्ठानमात्रेण सर्व्वपापं प्रणश्यति” ॥ * ॥ व्रतारम्भप्रतिष्ठयोर्वर्ज्ज्यकालमाह ज्योतिषे, -- “गुरोर्भृगोरस्तबाल्ये वार्द्धके सिंहगे गुरौ । वक्रिजीवाष्टविंशेऽह्नि गुर्व्वादित्ये दशाहिके ॥ पूर्ब्बराशावनायातातिचारिगुरुवत्सरे । प्राग्राशिगन्तृजीवस्य चातिचारे त्रिपक्षके ॥ कम्पाद्यद्भुतसप्ताहे नीचस्थेज्ये मलिम्लुचे । भानुलङ्घितके मासि क्षये राहुयुते गुरौ ॥ पौषादिकचतुर्म्मासे चरणाङ्कितवर्षणे । एकेनाह्ना चैकदिने द्वितीयेन दिनत्रये ॥ तृतीयेन तु सप्ताहे माङ्गल्यानि शुभान्विताः । विद्यारम्भकर्णवेधौ चूडोपनयनोद्वहान् ॥ तीर्थस्नानमनावृत्तं तथानादिसुरेक्षणं । परीक्षारामयज्ञांश्च पुरश्चरणदीक्षणे ॥ व्रतारम्भप्रतिष्ठे च गृहारम्भप्रवेशने । प्रतिष्ठारम्भणे देवकूपादेर्वर्ज्जयन्ति हि ॥ द्वात्रिंशद्दिवसाश्चास्ते जीवस्य भार्गवस्य च । द्वासप्ततिर्म्महत्यस्ते पादास्ते द्वादशक्रमात् ॥ अस्तात् प्राक् परयोः पक्षं गुरोर्वार्द्धकबालते । पक्षंवृद्धो महास्ते तु भृगुर्बालो दशाहिकः ॥ पादास्ते तु दशाहानि वृद्धोबालो दिनत्रयं” ॥ * ॥

पृष्ठ १/०४२

:“मध्याह्ने भोज्यवेलायां समुत्तीर्य्य सरित्तटे” । ददर्श शीला सा स्त्रीणां समूहं रक्तवाससां ॥ चतुर्द्दश्यामर्च्चयन्तं भक्त्या देवं पृथक् पृथक्” । इति भविष्योत्तरीयान्मध्याह्नव्यापिनी तिथि- र्ग्राह्येति वाच्यं । पूर्ब्बाह्नो वै देवानामिति श्रुत्या- दिभिः पूर्ब्बाह्ने दैवकृत्यविधानात् । विध्यसम- भिव्याहृतार्थवादेन तद्बाधायोगात् किन्तु तस्यैव गौणकालबोधकं तत् । कालमाधवीयोऽप्येवं । भविष्येऽपि पूजाविधायको मध्याह्नो नोक्तः । यथा, -- “कृत्वा दर्भमयानन्तं वारिधान्यां निवेश्य च । पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्नैवेद्यैर्विविधैरपि ॥ चतुर्द्दशफलैर्मूलैर्जलजैः कुसुमैरपि । यवगोधूमशालीनां चूर्णेनैकतरस्य च ॥ कृत्वा पूपद्वयं तस्मै दद्यादेकं घृतान्वितं । स्वयमेकन्तु भुञ्जीत करे बद्ध्वा सुडोरकं ॥ चतुर्दशग्रन्थियुक्तं कुङ्कुमेन विलेपितं । सुविन्यस्तं विष्णु नामप्रतिग्रन्थिसमन्वितं । चतुर्दशसूत्रमयं सूत्रं कार्पासमेव च” ॥ * ॥ पूजाडोरकबन्धनमन्त्रस्तु रत्नाकरे, -- “अनन्तसंसारमहासमुद्रे मग्नान् समभ्युद्धर वासुदेव । अनन्तरूपिन् विनियोजयस्व अनन्तरूपाय नमो नमस्ते” ॥ इति मन्त्रमुक्त्वा । “अनेन डोरकं बद्ध्वा भोक्तव्यं सुस्थमानसैः” । इत्यर्द्धं भविष्योत्तरीयं कालकौमुद्यां लिखित- मिति ॥ * ॥ तथा, -- “पापोऽहं पापकर्म्माहं पापात्मा पापसम्भवः । त्राहि मां पुण्डरीकाक्ष सर्व्वपापहरो भव ॥ अद्य मे सफलं जन्म जीवितञ्च सुजीवितं । यत्तवाङ्घ्रियुगाब्जाग्रे मूर्द्धा मे भ्रमरायते” ॥ इत्याभ्यां नमस्कुर्य्यात् । अनन्तकथामप्यत्र शृ- ण्वन्ति । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ * ॥ * ॥ अथ प्रयोगः । आचम्य स्वस्तिवाच्य सङ्कल्पं कुर्य्यात्, -- “अद्य भाद्रे मासि शुक्ले पक्षे चतुर्दश्यां तिथा- वारभ्य अमुकगोत्रः श्रीअमुकः धनधान्यपुत्त्र- पौत्त्राद्यनवच्छिन्नसन्ततिप्राप्तिकामः श्रीविष्णु- प्रीतिकामो वा चतुर्दशवर्षपर्य्यन्तं भगवदनन्त- भट्टारकपूजाचतुर्दशग्रन्थियुक्तडोरकरमूलबन्धन- कथाश्रवणब्राह्मणसं प्रदानकातपसिततण्डुलप्रस्थ- द्वयघटितपूपार्द्ध्वोपकल्पनतदर्द्धात्मकर्तृकभोजन- रूपमनन्तव्रतमहं करिष्ये” इति सङ्कल्प्य सूक्तं पठेत् ॥ * ॥ ततो गुण्डिकया अष्टदलपद्मं निर्म्माय तन्मध्ये घटमारोप्य शालग्रामं वा चतुर्दिक्षु ध्वजां निवेश्य यथोक्तविधिना गणेशनवग्रहदिक्- पालशिवदुर्गालक्ष्मीनारायणपूजां कृत्वा शक्रं ध्या- येत्, -- “ॐ महेन्द्रं मत्तैरावतस्कन्धस्थं सहस्रनय- नोज्ज्वलं । मणिकाञ्चनघटितनानालङ्कारभूषितं वज्रहत्तं शच्यन्वितं देवगन्धर्व्वगणैर्वृतं मुनिगणैः स्तूयमानं” ॥ एवं ध्यात्वा महेन्द्राय नमः एवं कमेण संपूज्य प्रणमेत्, --

“ॐ शक्रः सुरपतिश्चैव वज्रहस्तो महाबलः । ऐरावतगजारूढः सहस्राक्षो नमोऽस्तु ते” ॥ ततो वृहत्पात्रे जलं संस्थाप्य हस्तं दत्त्वा समुद्र- मावाहयेत्, -- ॐ गङ्गेचेत्यादिनावाह्य समुद्रं पूजयेत् ॥ * ॥ ततो भूतशुद्ध्यादिप्राणायामान्तं कृत्वा अनन्तं ध्यायेत्, -- “ॐ दिव्यसिंहासनासीनं देवेशं गरुडध्वजं । शुक्लवर्ण्णं चतुर्बाहुं नागयज्ञोपवीतिनं ॥ शङ्खचक्रगदापठ्मधरं पीताम्बरं विभुं । श्रिया वाण्या च संश्लिष्टं किरीटादिसमुज्ज्वलं ॥ फणाशतसमायुक्तं जगन्नाथं जगद्गुरुं । अनन्तं चिन्तयेद्देवं नारदाद्यैरुपस्तुतं” ॥ एवं ध्यात्वा स्वशिरसि पुष्पं दत्वा मानसोपचारैः संपूज्य अर्घ्यं संस्थाप्य । आं हृदयाय नमः एवं षडङ्गानि विन्यस्य पुन- र्ध्यात्वावाहयेत् । “ॐ आगच्छानन्त देवेश पत्नीभ्यां बाहनान्वित । गन्धर्व्वादिगणोपेत सान्निध्यमिह कल्पय” ॥ ततः पूजयेत् । पाद्यं गृहीत्वा, -- “ॐ पाद्यं गृहाण देवेश सुरासुरमनोहरं । तुष्टो मे भव देवेश नरसिंह नमोऽस्तु ते” ॥ अर्घ्यं गृहीत्वा, -- “अर्घ्यं गृहाण देवेश सुगन्धिकुङ्कुमान्वितं । दूर्व्वाक्षतसमायुक्तं नमस्ते विश्वमूर्त्तये” ॥ आचमनीयं गृहीत्वा, -- “ॐ इदमाचमनीयन्ते दिव्यतोयोद्भवं प्रभो । भक्त्या दत्तं मयानन्त नमस्ते पन्नगाधिप” ॥ एवं मधुपकं पुनराचमनीयं स्नानीयं वस्त्रयुग्मञ्च दद्यात् ॥ * ॥ गन्धः, -- “ॐ गन्धोऽयं देवदेवेश कुड्कुमागुरुसम्भवः । यथाशक्त्या मया दत्तो देवेश प्रतिगृह्यतां” ॥ पुष्पं, -- “ॐ पुष्पं गृहाण भोऽनन्त सुगन्धिद्रव्यमुत्तमं । पद्मनाभ नमस्तेऽस्तु कुशलं कुरु सर्व्वदा” ॥ धूपः, -- “ॐ धूपोऽयं ते महाभाग दशाङ्गोऽगुरुणा सह । मया दत्तः प्रभो विष्णो गृह्यतां सुरनायक” ॥ दीपः, -- “ॐ दीपं गृहाण भोऽनन्त जाज्ञ्वल्यमानमद्भतं । त्वं गृहाण सदा देव रक्ष मां घोरसागरात्” ॥ यज्ञोपवीतं, -- “ॐ ऋग्यजुःसाममन्त्रेण त्रिवृत्तं पठ्मयोनिना । सावित्रीग्रन्थिसंयुक्तमुपवीतं तवानघ” ॥ नैवेद्यं, -- “ॐ नानाभक्ष्यसमायुक्तं चतुर्द्दशफलैर्युतं । भक्त्या सम्पादितं देव सपूपं गृह्यतां विभो” ॥ * ॥ ततो बलभद्रं संपूज्य स्तुतिं कुर्य्यात्, -- “ॐ बलभद्रं महात्मानं हलिनं लाङ्गलायुधं । कादम्बरीमदोन्मत्तं नमामि बलदेवकं” ॥

तत आवरणदेवताः पूजयेत् । ॐ गणेशाय नमः । एवं लोकपालेभ्यः । नव- ग्रहेभ्यः । अष्टवसुभ्यः । एकादशरुद्रेभ्यः । द्वादशा- दित्येभ्यः । अनन्तादिनागेभ्यः । मत्स्यादिदशाव- तारेभ्यः । मासेभ्यः । ऋतुभ्यः । वत्सरेभ्यः । धर्म्माय । अधर्म्माय । ज्ञानाय । अज्ञानाय । वैराग्याय । अवैराग्याय । ऐश्वर्य्याय । अनैश्वर्य्याय । शिवाय । दुर्गायै । पृथिव्यै । गङ्गायै । यभुनायै । महालक्ष्म्यै । सरस्वत्यै । गरुडाय । शङ्खाय । चक्राय । गदायै । पद्माय । कौस्तुभाय । सूर्य्यमण्डलाय । सोममण्डलाय । वह्निमण्डलाय । वायुमण्डलाय । सर्व्वेभ्यो देवेभ्यः । सर्व्वाभ्यो देवीभ्यः ॥ * ॥ ततः स्तुतिं पठेत्, -- “ॐ अनन्तसंसारमहासमुद्रे मग्नं समभ्युद्धर वासुदेव । अनन्तरूपिन् विनियोजयस्व अनन्तरूपाय नमो नमस्ते ॥ नमोऽस्त्वनन्ताय सहस्रमूर्त्तये सहस्नपादाक्षिशिरोरुबाहवे । सहस्रनाम्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटीयुगधारिणे नमः ॥ हृदिस्थं सर्व्वदेवानां इन्द्रियाणां गुणातिगं । सर्व्वपापहरं देवं प्रणमामि जनार्द्दनं ॥ अनन्तरूपेण बिभर्षि पृथ्वीं अनन्तलक्ष्मीं विदधासि तुष्टः । अनन्तभोगान् प्रददासि तुष्टः अनन्तमोक्षं पुरुषे प्रहृष्टः ॥ प्रणमामि हृषीकेशं वासुदेवं जगद्गुरुं । सृष्टिस्थितिविनाशानां कर्त्तारं प्रणमाम्यहं ॥ राक्षसानामरिं नौमि नौमि दैत्यविमर्द्दकं । जगतां हितकर्त्तारं नौमि पङ्केरुहेक्षणं ॥ जन्मजन्मकृतं यच्च बाल्ययौवनवार्द्धके । वृद्धिमाप्नोतु तत् पुण्यं पापं हर हलायुध ॥ भक्तिहीनं क्रियाहीनं मन्त्रहीनं यदर्च्चितं । यथोद्दिष्टासिमां पूजां परिपूर्णां कुरुष्व मे ॥ पापोऽहं पापकर्म्माहं पापात्मा पापसम्भवः । त्राहि मां पुण्डरीकाक्ष हरे संसारसागरात्” ॥ ततो घटस्थजलेन संप्रोक्ष्य करमूले डोरकं समर्पयेत् । “ॐ इदं डोरमनन्ताख्यं चतुर्द्दशगुणात्मकं । सर्व्वदेवमयं बिष्णो स्वकरे धारयाम्यहं” ॥ ततो भोज्यमुत्सृजेत् ॥ * ॥ ततः कथां शृणुयात् । यथा, -- अरण्यवासमुषितो युधिष्ठिरनृपो वशी । प्राप्तस्त्रैलोक्यनाथेन कृष्णेन परमात्मना ॥ कथोकथनं जातं तयोस्तत्र प्रियाप्रियं । विशेषेण च गोविन्दं पप्रच्छ च युधिष्ठिरः ॥ * ॥ युधिष्ठिर उवाच । केन व्रतेन देवेश वाञ्छितं प्राप्यते फलं । निष्पापाः सकला लोकाः भवन्ति जन्मजन्मनि ॥ * ॥ श्रीकृष्ण उवाच ।

पृष्ठ १/०४३

:अस्ति व्रतमनन्ताख्यं यत्कृतं सुरसद्मनि । इन्द्राद्यैर्लोकपालैश्च तन्मे कथयतः शृणु ॥ शुक्लपक्षे चतुर्द्दश्यां मासि भाद्रपदे तथा । तस्यानुष्ठानमात्रेण सर्व्वपापं प्रणश्यति ॥ * ॥ युधिष्ठिर उवाच । कृष्ण कोऽयं त्वयाख्यातो योऽनन्त इति संज्ञितः । कोऽयं शेषश्च नागश्च अनन्तस्तक्षकः स्मृतः ॥ परमञ्चोत्तमं वापि उताहो ब्रह्म उच्यते । क एषोऽनन्तसंज्ञो वै तन्मे ब्रूहि जनार्द्दन ॥ * ॥ श्रीकृष्ण उवाच । अनन्त इत्यहं पार्थ मम रूपं निबोध तत् । आदित्यगतिरूपेण यः काल उपपद्यते ॥ कलाकाष्ठामुहूर्त्तादिदिनरात्रिव्यवस्थया । पक्षो मास ऋतुर्व्वर्षं युगकल्पव्यवस्थया ॥ सोऽहं कालोऽवतीर्णोऽस्मि भुवो भारावतारणात् । दानवानां विनाशाय वसुदेवतनूद्भवं ॥ अनन्तं विद्धि मां पार्थ कृष्णं विष्णुं हरिं शिवं । ब्रह्माणं भास्करं शेषं सर्व्वव्यापिनमीश्वरं ॥ प्रत्ययार्थं मया पार्थ विश्वरूपं निबोध तत् । पूर्ब्बमेव महाबाहो योगिध्येयमनुत्तमं ॥ * ॥ यधिष्ठिर उवाच । अनन्तव्रतमाहात्म्यं विधिं विधिविदां वर । किं पुण्यं किं फलं तस्य अनुष्ठानञ्च तस्य किं ॥ केन वा तत्कृतं पूर्ब्बं लोके केन प्रकाशितं । तत्सर्व्वं बहु विस्तार्य्य ब्रूहि नारायण प्रभो ॥ * ॥ श्रीकृष्ण उवाच । आसीत्पुरा कृतयुगे सुमन्तुर्नाम वै द्विजः । वशिष्ठगोत्रजो विद्वान् शीलवान् विजितेन्द्रियः ॥ पत्नी तस्याभवद्दीक्षा सती सत्यव्रते स्थिता । चारित्रशीलसम्पन्ना सुरूपा भृगुवंशजा ॥ तस्याः कालेन संजाता दुहिता सर्व्वलक्षणा । शीला नाम्ना सुशीला सा वर्द्धते पितृवेश्मनि ॥ माता तस्यास्तु कालेन ज्वरदाहप्रपीडिता । समागत्य नदीतोये मृता स्वर्गपुरं ययौ ॥ कृतं सुमन्तुना तस्याः कर्म्म यत् पारलौकिकं । ततः सुमन्तुः संत्यज्य दुःखं शोकं क्रमात् पुनः । नापत्नीको गृही धर्म्मं कर्त्तुमर्हति वै क्वचित् । इति सञ्चिन्त्य मनसा विवाहोत्सुकमानसः ॥ देवलस्य मुनेः कन्यां कर्कशां परिणीतवान् । सा कर्कशातिदुःशीला सदा निष्ठुरभाषिणी ॥ कोपना प्रतिकूला च निर्ल्लज्जा कलहप्रिया । अदक्षा गृहकृत्येषु दक्षा भोजनकर्म्मणि ॥ कलहेन तु सन्तुष्टा रुष्टा बन्धुजनान् प्रति । सा तु शीला पितुर्गेहे वर्द्धिता च दिने दिने करोति सखिभिः सार्द्धं शिशुक्रीडामनुत्तमां । गृहान्तरस्थलद्वारदेहलीतोरणादिषु ॥ चतुरङ्गकवर्णैश्च रक्तपीतसितासितैः । स्वस्तिकं पठ्मशङ्खौ च मण्डयन्ती पुनः पुनः ॥ कुर्व्वन्ती प्रत्यहं बाला देवतातिथिपूजनं । गृहकृत्ये सदा दक्षा पितुरत्यन्तवल्लभा ॥ कालेन कियता विप्रस्तां दृष्ट्वा यौवनोद्गतां । कस्मै देया मया कन्या इति चिन्तान्वितोऽभवत् ॥

ततो दैववशात्तत्र कौण्डिन्यः समुपागतः । मुनिश्रेष्ठो महाभागः कुलीनो धर्म्मतत्परः ॥ मनसा चिन्तयामास सुमन्तुः सुतपाः सुधीः । अस्मै भाग्यवशाच्छीला प्रतिपाद्या प्रयत्नतः ॥ इति कृत्वा मतिं विप्रो ददौ कन्यां शुभे दिने । कन्यामलङ्कृतां साध्वीं शीलां चन्द्रनिभाननां ॥ गृह्योक्तवेदविधिना विवाहमकरोत्तदा । ततो होमादिकं कर्म्म समाप्य समये मुनिः ॥ सुमन्तुः कर्कशां प्राह जामात्रे देहि दक्षिणां । सफलं कुरु मे दानं प्रिये मुनिकुलोद्भवे ॥ दक्षिणारहितं कर्म्म निष्फलं जायते यतः । सा तु तद्वचनं श्रुत्वा कर्कशा कुपिताभवत् ॥ सुमन्तुं भर्त्सयामास कर्कशैर्व्वचनैः पतिं । अलङ्कारं समानीय स्वकीयञ्चापि बन्धनं ॥ निक्षिप्य निभृते स्थाने कर्कशान्यगृहं ययौ । सुमन्तुश्चातिदीनात्मा लज्जितश्चाभवत्तदा ॥ यत्किञ्चिदर्थयोग्यञ्च द्रव्यमानीय यौतुकं । जामात्रे प्रददौ विप्रः परिचार्य्य पुनः पुनः ॥ ततो विवाहं निर्व्वर्त्त्य कौण्डिन्योऽपि निजाश्रमं । गोयाने तां समारोप्य शीलामादाय वै ययौ ॥ ततः सा पथि गच्छन्ती शीला चन्द्रनिभानना । मध्याह्ने भोज्यवेलायां समुत्तीर्य्य सरित्तटे ॥ ददर्श शीला नारीणां समूहं व्रतचारिणां । पुंसां वृन्दञ्च तत्रैव रक्तपीतास्बरासनं ॥ चतुर्द्दश्यामर्चयन्तं भक्त्यानन्तं पृथक् पृथक् । दृष्ट्वा समूहं नारीणां सती पप्रच्छ सादरं ॥ विनयावनता साध्वी प्रणिपत्य सुरेश्वरं । किमिदं क्रियते कार्य्यं भवतीभिस्तदुच्यतां ॥ * ॥ स्त्रिय ऊचुः । भाद्रे मासि सिते पक्षे उत्थिते वासवध्वजे । आराधिते महेन्द्रे च ध्वजाकारासु यष्टिषु ॥ नत्वा सरसि यः स्नात्वा अनन्तार्च्चनमारभेत् । कृत्वा दर्भमयं देवं वारिवाजसमन्वितं ॥ अनन्तं देवदेवेशं चतुर्ब्बाहुं किरीटिनं । अतसीपुष्पसंकाशं काञ्चनाङ्गदभूषणं ॥ शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गं विविधायुधधारिणं । एह्येहि भगवन् कृष्ण तव यज्ञः प्रवर्त्तते ॥ वारिधान्यां तथानन्तं भगवन्तं नियोजयेत् । मण्डले पुष्पनैवेद्यं धूपवस्त्रानुलेपनं ॥ दत्त्वा च पूजयेद्भक्त्या अनन्तं विश्वरूपिणं । पिष्टकार्थं व्रीहिचूर्णं यवगोधूमयोश्च वा ॥ एतेषां प्राप्यते यत्तु तद्ग्राह्यं प्रस्थसंज्ञितं । अर्द्धं विप्राय दातव्यमर्द्धमात्मनि योजयेत् ॥ पूजयित्वा तथा देवं गन्धपुष्पैर्यथाक्रमं । श्रुत्वा कथां ततस्तस्य कुङ्कमाक्तं सुडोरकं ॥ चतुर्द्दशग्रन्थियुक्तं नारी वामकरे न्यसेत् । पुमांस्तु दक्षिणे बाहौ तदानन्तं प्रपूजयेत् ॥ निर्व्वर्त्त्य पूजां देवस्य पूपं भुक्त्वा यथासुखं । विसृज्य दक्षिणां दत्त्वा प्रणम्य च यथासुखं ॥ शीला श्रुत्वा वचस्तासां यथा ताभिरुदाहृतं । व्रतं चकार सा बाहौ बद्ध्वा डोरकमुत्तमं ॥ पूपप्रस्थञ्च सा कृत्वा भुक्त्वा चैव तथैव च ।

पुनर्जगाम तेनैव गोरथेन समन्विता ॥ तेनानन्तप्रसादेन गृहं गोधनसङ्कुलं । तदाश्रमं श्रिया युक्तं धनधान्यसमन्वितं ॥ विविधातिथिसम्पूर्णं नानारत्नैर्विभूषितं । वराश्वमत्तमातङ्गमहिषैर्गोधनान्वितं ॥ शीला च मणिकाञ्चीभिर्मुक्ताभरणभूषिता । दिब्याङ्गी शीलसम्पन्ना सावित्रीप्रतिमा यथा ॥ कदाचिदुपविष्टा सा वह्निकुण्डं समागता । कौण्डिन्योऽपि विशेद्रोषात् दृष्ट्वा डोरमनन्तकं । शीलायाः करमूले च बद्धमेव प्रयत्नतः । पप्रच्छ क्रोधवचसा भृकुटीकुटिलं मुखं ॥ किमिदं डोरकं हस्ते बद्ध्वा भार्य्येऽत्र तिष्ठसि । प्रमेयः कस्य देवस्य दुर्ब्बुद्धे ब्रूहि सत्वरं ॥ * ॥ शीलोबाच । अनन्तं देवदेवस्य प्रमेयं डोरकं शुभं । करे बद्धं विधानेन शृणु मे वचनं प्रभो ॥ प्रसादाद् यस्य देवस्य भुङ्क्ते सुविपुलं धनं । न जानासि कथं नाथ तदेवं जगदीश्वरं ॥ शीलावाक्यं ततः श्रुत्वा कौण्डिन्यः कुपितोऽभवत् । कोऽसावनन्तसंज्ञो वै न श्रुतोऽपि वरानने ॥ इत्युक्त्वाकृष्य कुपितो भुजाड्डोरमनन्तकं । क्षिप्तं ज्वालाकुले वह्नौ निर्भर्त्स्य बहुधा प्रियां ॥ ततः सा संभ्रमात् शीला हाहा कृत्वा प्रधाविता । वह्नेः सूत्रं समादाय क्षीरभध्ये ततोऽक्षिपत् ॥ ततस्तया करे वामे पुनर्बद्धं सुडोरकं । अनन्ताक्षेपदोषेण दारिद्र्यं पतितं गृहे ॥ न कैश्चित् वर्ण्यते लोकैः सोऽपि विप्रो युधिष्ठिर । गात्रे मलिनता प्राप्ता चक्षुर्निद्रां तथैव च ॥ शून्यानि गृहरूपाणि दग्धानि वह्निना क्वचित् । निरीक्ष्य स्वपुरं विप्रश्चिन्तयामास चेतसा ॥ अथ शीला विवर्णा सा दुःखिता पतिदोषतः । विचचार पुरों सर्व्वां शून्यागारसमन्वितां ॥ अथ कौण्डिन्यविप्रस्य संजाता बुद्धिरुत्तमा । ममापि दुष्कृतं कर्म्म कृतं वा मे विगर्हितं ॥ अनन्ताक्षेपदोषेण ममापि गतिरीदृशी । अनन्तं यत्र पश्यामि तत्र यास्यामि दुर्म्मतिः ॥ ततो जगाम कौण्डिन्यो वनं व्याघ्रादिसङ्कुलं । व्रतस्यान्वेषणं कर्त्तुं पादौ द्रष्टुं तथा हरेः ॥ विह्वलः स ययौ मार्गे जनजन्तुविवर्ज्जिते । तत्रापश्यच्च तं वृक्षं फलपुष्पसमन्वितं ॥ वर्ज्जितं पक्षिसङ्घातैः कीटैश्चैव विशेषतः । तमपृच्छत् त्वयानन्तः क्वचिद्दृष्टो महाद्रुम ॥ स चोवाच महाबृक्षो नानन्तं वेद्मि भो द्विज । ततो गच्छन् ददर्शाग्रे तृणमध्ये सवत्सिकां ॥ तृणमध्ये प्रधावन्ती न खादति न जिघ्रति । हे महाधेनुके ब्रूहि किमनन्तस्त्वयेक्षितः ॥ सवत्सा तमुवाचाथ नानन्तं वेद्मि हे द्विज । ततो गच्छन् ददर्शाग्रे वृषश्रेष्ठं वने स्थितं ॥ तमपृच्छदयं विप्रः अनन्तो वीक्षितस्त्वया । वृषभस्तमुवाचेदं विषण्णं ब्राह्मणं प्रति ॥ यद्यनन्तमहं जाने तदा मे गतिरीदृशी । ततो व्रजन् ददर्शाग्रे गर्द्दभं कुञ्जरं तथा ॥

पृष्ठ १/०४४

:नानामायाप्रचरन्तं मदगर्ज्जनदर्पितं । स तं दृष्ट्वा द्विजोऽपृच्छदनन्तं दृष्टवान् किमु ॥ प्रत्युत्तरमुवाचेदं नानन्तं वेद्मि हे द्विज । ततो व्रजन् ददर्शाग्रे रम्यं पुष्करिणीद्वयं ॥ अन्योन्यजलसंघातैर्व्वोचिभिरुपशोभितं । शुभैः कुमुदकह्लारैः कमलोत्पलशोभितं ॥ भ्रमरैश्चक्रवाकैश्च हंसकारण्डवैर्युतं । तमपृच्छत् द्विजोऽनन्तो भवतीभ्याञ्च लक्षितः ॥ पुष्करिण्यावूचतुस्तं न जानीवो हरिं क्वत्तित् । निपपात ततो विप्रो हाहा कृत्वा रुदन् भुवि ॥ किं करोमि क्व गच्छामि कथं पश्यामि तं विभुं ॥ * ॥ ततः कृपालुहृदयो देबेशो देवपूजितः ॥ तत्क्षणाद्भगवान् विष्णुर्द्विजप्रत्यक्षमागतः । वृद्धब्राह्मणरूपेण प्रोवाच वचनं द्विजं ॥ उत्तिष्ठोत्तिष्ठ विप्रेन्द्र त्यज दुःखं सुखी भव । अनन्तं दर्शयिष्यामि कृष्णं विष्णुं हरिं शिवं ॥ ब्राह्मणं तं समादाय पातालवर्त्मना पुरीं । तां पुरीं दर्शयामास ततश्चान्तर्द्दधे द्विजः ॥ स तां ददर्श कौण्डिन्यः पुरीं त्रैलोक्यदुर्ल्लभां ॥ दिव्यनारीनरैर्युक्तां मणिरत्नविभूषितां ॥ सुवर्णरचितां सर्व्वां वेष्टितां तक्षकादिभिः । तत्रापश्यत् स कौण्डिन्यो देवदेवमनन्तकं ॥ बिश्वरूपं जगन्नाथं चतुर्ब्बाहुं किरीटिनं । शङ्खचक्रगदापठ्मधारिणं गरुडध्वजं ॥ दक्षिणे विलसल्लक्ष्मीं वामे क्रीडत्सरस्वतीं । सप्तफणासमायुक्तं दिव्यसिंहासनेस्थितं ॥ एवं रूपं जगन्नाथं दृष्ट्वा भक्त्या स्तुतिः कृता । जगाम भूमौ शिरसा अनन्तस्य समीपतः ॥ नमोऽस्त्वनन्ताय सहस्रमूर्त्तये सहस्रपादाक्षिशिरोरुबाहवे । सहस्रनाम्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटीयुगधारिणे नमः ॥ अज्ञानेन मया देव यत् कृतं पापकर्म्मणा । तत्सर्व्वं कृपया शंस क्षमस्व मधुसूदन ॥ * ॥ अथ कौण्डिन्यविप्रस्य स्ततिं श्रुत्वा जनार्द्दनः । प्रसन्नो भगवान्देवश्चानन्तोऽनन्तरूपधृक् ॥ कथं मे प्रियमाख्यातमिहागच्छेति भूसुर ॥ * ॥ अनन्त उवाच । तुष्टोऽहं ब्राह्मणश्रेष्ठ भक्त्या तव विशेषतः । वरं गृहाण विप्रेन्द्र तुष्टोऽस्मि त्यज विस्मयं ॥ * ॥ कौण्डिन्य उवाच । स्वकर्म्मफलभोगेन यां यां योनिं व्रजाम्यहं । तस्यां तस्यां हृषीकेश हरिभक्तिर्दृढास्तु मे ॥ अतिप्रमादान्मोहाद्वा यन्मया दुष्कृतं कृतं । तदागः क्षम्यतां नाथ प्रणमामि पुनः पुनः ॥ श्रुत्वानन्तस्तु तद्वाक्यं ददौ तस्मै वरत्रयं । दारिद्रनाशनं धर्म्मं विष्णुलीकं तथाक्षयं ॥ * ॥ कौण्डिन्य उवाच । पूर्णो मनोरथो देव मम चाद्य विशेषतः । किञ्चित् पृच्छामि देवेश तन्मे ब्रूहि जगत्पते ॥ कश्चूतः को वृषः का गौः किन्तत् पुष्करिणीद्वयं । कः खरः कुञ्चरः को वा को वा वृद्धद्विजोत्तमः ॥

कृपया कथयस्वाद्य पथि दृष्टो मया विभो । श्रीअनन्त उवाच । यश्चाम्रवृक्षो दृष्टो हि विप्रो विद्यासु गर्व्वितः । उपस्थिताय शिष्याय विद्यां यस्मान्न दत्तवान् ॥ तेन कर्म्मविपाकेन वृक्षत्वं प्राप्य तिष्ठति । वृषभो यस्त्वया दृष्टो लोभकर्म्मकृतः पुरा ॥ दत्तं पर्य्युषितं द्रव्यं स्वादु भुक्तं स्वयं यतः । वृषभत्वं समासाद्य ततस्तिष्ठति निर्ज्जने ॥ विप्राय वसुधां दत्त्वा निष्फलां शस्यवर्ज्जितां । तेनासौ गोत्वमासाद्य तृणमध्ये प्रधावति ॥ धर्म्माधर्म्मौ विजानीयाद्यत्तत् पुष्करिणीद्वयं । गर्द्दभोऽज्ञानसम्पन्नः कुञ्जरो मदगर्व्वितः ॥ ब्राह्मणोऽसावनन्तोऽहं यस्त्वया दर्शितो मुने । एतत्ते कथितं सर्व्वं गच्छ विप्र निजाश्रमं ॥ पुनः समृद्धिस्ते विप्र भविष्यति न संशयः । भुक्त्वा भोगांश्च विपुलान् संप्राश्यसि महत् पदं ॥ इति दत्त्वा वरं तस्मै तत्रैवान्तरधीयत । कौण्डिन्योऽपि गृहं तत्वा करोति व्रतमुत्तमं ॥ अनन्ताख्यं महापुण्यं वर्षाणाञ्च चतुर्द्दशं । शीलया सह धर्म्मात्मा सुखं भुक्त्वा मनोरथान् ॥ विष्णुलोकं समासाद्य रराज शीलया सह । अनन्ताख्यव्रतेनेह समाप्तेनैव पार्थिव ॥ सर्व्वपापविनिर्म्मुक्ता यास्यन्ति परमां गतिं । एवमेवं हि नियमात् स्त्रियोऽनन्तव्रतान्नृप ॥ पुत्त्रपौत्त्रधनैर्युक्ता भुक्त्वा भोगान् मनोरथान् । विष्णुलोकमाप्नुवन्ति यावच्चन्द्रदिवाकरौ” ॥ इति भविष्यपुराणे अनन्तव्रतं समाप्तं ॥ अनन्तशीर्षा, स्त्री, (अनन्तानि बहूनि शीर्षाणि शिरांसि यस्याः सा ।) वासुकिपत्नी । इति शब्दमाला ॥ अनन्ता, स्त्री, (नास्ति अन्तो यस्याः सा ।) पार्व्वती । पृथिवी । अग्निशिखावृक्षः । श्यामालता । दूर्व्वा । पिप्प्यली । दुरालभा । हरीतकी । आमलकी । गुडुची । इति मेदिनी ॥ यवासः । श्वेतदूर्व्वा । नीलदूर्व्वा । अग्निमन्थवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनन्तमूलं । तत्पर्य्यायः । गोपवल्ली २ काराला ३ सुगन्धा ४ भद्रवल्लिका ५ भद्रा ६ नागजिह्वा ७ । इति रत्नमाला ॥ गोपी ८ श्यामा ९ शारिवा १० उत्पलशारिवा ११ । इत्यमरः ॥ गोप्यादि- पञ्चश्यामलतायां नागजिह्वायां इति केचित् । गोप्यादित्रयं श्यामलतायां अनन्तोत्पलशारिवेति द्वयं अनन्तमूले इति केचित् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ तस्या गुणाः । मलबन्धकारित्वं । रक्त- पित्तनाशित्वं । शीतलत्वञ्च । इति राजबल्लभः ॥ अनन्यगतिकः, त्रि, (नास्ति अन्या गतिः यस्य । समासान्तः कः ।) गत्यन्तररहितः । एकाश्रयः । “अनन्यगतिके जने विगतपातके चातके यथारुचि तथा कुरु प्रिय तथापि नान्यं भजे” । इत्युद्भटः ॥ अनन्यजः, पुं, (नास्ति अन्यत् यस्मात् सः अनन्यो विष्णः, तस्मात् जात इति, अनन्य + जन् + ड ।) कामदेवः । इत्यमरः ॥

अनन्यवृत्तिः, त्रि, (न अन्या वृत्तिरस्य इति ।) एकमात्रवृत्तिः । तत्पर्य्यायः । एकतानः २ एकाग्रः ३ एकायनः ४ एकसर्गः ५ एकाग्र्यः ६ एकायन गतः ७ । इत्यमरः ॥ अनपायी, [न्] त्रि, (नास्ति अपायः विनाशोऽस्य इति, न + अपाय + इनि ।) निश्चलः । अपाय- शून्यः । अनश्वरः । यथा, -- “अनपायिभिरस्माभिर्गुप्तायाश्च गृहे प्रभो” । इति श्रीभागवतं ॥ (“अनपायिनि संश्रयद्रुमे गजभग्ने पतनाय वल्लरी” । इति कुमारे ॥) अनभिज्ञः, त्रि, (अभि जानाति इति अभिज्ञः, अभि + ज्ञा + कः, न अभिज्ञ इति नञ्समासः ।) मूर्खः । प्रज्ञारहितः । बुद्धिहीनः । यथा, -- “धिक्त्वां चूततरो परापरपरिज्ञानानभिज्ञो भवान्” इति भ्रमराष्टकं ॥ अनभिलाषः, पुं, (न अभिलाष इति नञ्समासः ।) अरुविः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनिच्छा ॥ (त्रि, नास्ति अभिलाषो यस्य इति समासे अभिलाष- शून्यः ।) अनमः, पुं, (नमति प्रणमति इति नमः, नम् + पचाद्यच्, न नमः अनम इति नञ्समासः ।) ब्राह्मणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अनमितम्पचः, त्रि, (मितं परिमितं पचति इति, मित + पच् + खच्, न मितम्पच इति अमित- म्पचः, न अमितम्पच इति अनमितम्पचः, नञ्- समासः ।) मितम्पचः । कृपणः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ अनम्बरः, पुं, (नास्ति अम्बरं परिधेयं यस्य सः ।) बौद्धविशेषः । इति सिद्धान्तशिरोमणौ गो- लाध्यायः ॥ अनयः, पुं, (अयः शुभावहोविधिस्तद्भिन्नः नञ्- समासः ।) दैवं । अशुभं । व्यसनं । विपद् । इति मेदिनी ॥ (“अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विकृता मतिः” । इति रामायणे ।) अनर्गलं, त्रि, (नास्ति अर्गलं प्रतिबन्धो यस्य तत् ।) निरर्गलं । प्रतिबन्धकरहितं । तत्पर्य्यायः । अवाधं २ उच्छृङ्खलं ३ उद्द्वाम ४ नियन्त्रितं ५ निरङ्कुशं ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“ततः परं तेन मखाय यज्वना तुरङ्गसुत्सृष्टमनर्गलं पुनः । इति रघुवंशे ।) अनर्थकं, क्ली, (नास्ति अर्थः यस्य तत्, समासान्तः कः ।) निरर्थकं । अर्थशून्यवाक्यं । तत्पर्य्यायः । अबद्धं २ । इत्यमरः ॥ अबध्यं ३ । इति तट्टीका ॥ अनलः, पुं, (नास्ति अलः बहुदाह्यवस्तुदहनेऽपि तृप्तिर्यस्य सः, कृत्तिकानक्षत्रे, वत्सरे भगवति वासुदेवे ।) अग्निः । वसुभेदः । इति मेदिनी ॥ चित्रकः । रक्तचित्रकः । भल्लातकः । पित्तं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनलप्रभा, स्त्री, (अनलस्य वह्लेः प्रभेव प्रभा यस्याः

पृष्ठ १/०४५

:सा ।) ज्योतिष्मतीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनलप्रिया, स्त्री, (अनलस्य अग्नेः प्रिया षष्ठीतत् ।) अग्निभार्य्या । आग्नेयी । इति जटाधरः ॥ अनलिः, पुं, (अनिति अंन् + पचाद्यच् अनः तन्मधु- पानेन जीवनधारयिता अलिः भ्रमरो यत्र सः ।) वकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अनवधानं, क्ली, (न अवधानं मनोयोगः नञ्- समासः ।) चित्तस्याविक्षेपः । अमनोयोगः । अ- प्रणिधानं । इति हलायुधः ॥ तद्विशिष्टे त्रि ॥ अनवधानता, स्त्री, (नास्ति अवधानं मनोयोगो यस्य सः, तस्य भावः ततस्तल् स्त्रियां टाप् ।) मनोयोगशून्यता । चित्तस्यानन्यविषयाभावत्वं । कार्य्ये अनवहितत्वं । तत्पर्य्यायः । प्रमादः २ । इत्यमरः ॥ “कर्त्तव्याकरणं यत्र समर्थस्य क्वचिद्भवत् । उच्यते द्वितयं तत्र प्रमादोऽनवधानता” ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ अनवरः, त्रि, (न अवरः, नञ्समासः ।) अकनिष्ठः । अन्यूनः । श्रेष्ठः । प्रधानः । यथा, -- “सोऽयमिन्द्रादनवरो वासुदेवाच्च भारत” । इति विराटपर्व्व ॥ अनवरतं, क्ली, (अव + रम् + भावे क्तः, नास्ति अव- रतं विरतिर्यत्र तत् ।) निरन्तरं । तत्पर्य्यायः । सततं २ अनारतं ३ अश्रान्तं ४ सन्ततं ५ अवि- रतं ६ अनिशं ७ नित्यं ८ अजस्रं ९ प्रसक्तं १० आसक्तं ११ अनद्धं १२ । इति जटाधरः ॥ तद्विशिष्टे वाच्यलिङ्गं । इत्यमरः ॥ (“अनवरतधनुर्ज्यास्फालनक्रूरकर्म्मा” । इति शाकुन्तले ।) अनवरार्द्ध्यः, त्रि, (अवरमद्ध, कर्म्मधारयः, तत्र भवः, अवरार्द्ध + यत्, ततो नञ्समासः ।) उत्तमः । प्रधानः । इत्यमरः ॥ अनवलम्बः, त्रि, (नास्ति अवलम्बः आश्रयो यस्य सः ।) अवलम्बनशून्यः । निराश्रयः । यथा, -- “न परं पथि पक्षपातिता- नवलम्बे किमु मादृशेऽपि सा” । इति नैषधं ॥ अनवसरः, त्रि, (नास्ति अवसरः अवकाशो यस्य सः ।) निरवकाशः । अवसराभावे पुं । यथा, -- “अतर्क्यैश्वर्य्ये त्वय्यनवसरदुःस्था हतधियः” । इति महिम्नः स्तोत्रं ॥ अनवस्करं, त्रि, (अव अधोवर्त्मना कीर्य्यते क्षिप्यते अव + कॄ + अप्, “वर्च्चस्कोऽवस्कर इति सुडा- गमः” नास्ति अवस्करो मलं यस्य तत् ।) निर्म्मलं । शोधितं । इत्यमरः ॥ अनवस्था, स्त्री, (अव + स्था भावे अङ्, न अवस्था अव- स्थानं नञ्समासः ।) तर्कविशेषः । तस्य लक्षणं । अप्रामाणिकानन्तप्रवाहमूलकप्रसङ्गत्वं । यथा, -- “घटत्वं यदि यावद्घटहेतुवृत्ति स्यात् घटान्यवृत्ति स्यात्” । इति तार्किकाः ॥ उपपाद्योपपाद- कयोरविश्रान्तिः । इति मीमांसकाः । दशाभावः । स्थित्यभावः ॥

(“एवमप्यनवस्था स्याद् या मूलक्षतिकारिणी” । इति काव्यप्रकाशे ।) अनवस्थानः, पुं, (न अवस्थानमवस्थितिर्यस्य सः ।) वायुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अवस्थितिशून्ये त्रि ॥ (चञ्चलः । अव्यवस्थितः ।) अनवस्थितिः, स्त्री, (न अवस्थितिः अवस्थानं नञ्- समासः ।) चापल्यं । चाञ्चल्यं । अस्थिरता । अधैर्य्यं । इति हेमचन्द्रः ॥ अनशनं, क्ली, (अश् भावे ल्युट्, न अशनं भोजनं, नञ्समासः ।) भोजनाभावः । उपवासः । इति हलायुधः ॥ तद्वति त्रि ॥ (प्रायोपवेशनं । “तदह- मनशनं कृत्वा प्रातः प्राणानुत्सृजामि” । इति पश्चतन्त्रे ।) अनश्वरं, त्रि, (नश् + कर्त्तरि वरच् न नश्वरं, नञ्- समासः ।) सनातनं । नित्यं । ध्रुवं । शाश्वतं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“मत्वा विश्वमनश्वरं निविशते संसारकारागृहे” । इति वैराग्यशतके ।) अनसूया, स्त्री, (असु कण्ड्वादित्वात् यक् + भावे अ, स्त्रियां टाप्, न असूया नञ्समासः ।) असूया- भावः । तस्या लक्षणं यथा वृहस्पतिः । “न गुणान् गुणिनो हन्ति स्तौति मन्दगुणानपि । नान्यदोषेषु रमते सानसूया प्रकीर्त्तिता” ॥ इत्येकादशीतत्त्वं ॥ अत्रिमुनिपत्नो । इति गारुडे २९ अध्यायः ॥ कर्द्दममुनिकन्या । इति श्रीभा- गवतं ॥ असूयाशून्ये त्रि ॥ अनहंवादी, [न्] त्रि, (अहमिति गर्व्वं वदति यः, अहं + वद् + णिनि, उपपदसमासः, ततो नञ्- समासः । अहमित्यव्ययं ।) गर्व्वरहितः । “मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्व्विकारः कर्त्ता सात्विक उच्यते” । इति श्रीभगवद्गीता । अनहंवादी गर्व्वरहितः । इत्याह्निकतत्त्वं ॥ अनहङ्कृतिः, स्त्री, (न अहङ्कृतिः अहङ्कारः नञ्- समासः ।) अहङ्काराभावः । तत्पर्य्यायः । अशोचः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (त्रि नास्ति अहङ्कृतिः यस्य इति समासे अहङ्कारशून्यः ।) अनक्षः, त्रि, अक्षिहीनः । अन्धः । न विद्येते अक्षिणी यस्य इत्यर्थे ष प्रत्ययः । अक्षभिन्नः ॥ अनक्षरं, क्ली, (न सन्ति प्रशस्तानि अक्षराणि यत्र तत् ।) दुर्व्वचनं । इति भरतः ॥ अवचनार्हं । इति मधुः ॥ गालिप्रभृति । गुणाक्षेपकदोषावि- ष्कारिवाक्यं । इति केचित् ॥ तत्पर्य्यायः । अवाच्यं २ । इत्यमरः ॥ अनक्षि, क्ली, (अप्रशस्तमक्षि नेत्रं, नञ्समासः ।) कुत्सितचक्षुः । तत्पर्य्यायः । असौम्याक्षि २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अनाकुलः, त्रि, (न आकुलः नञ्समासः ।) स्थिरः । एकाग्रः । अव्याकुलः । अव्यग्रः । इति जटाधरः । (“अनाकुलाऽविक्लवा च सुसम्भ्रान्ता च मे मतिः” । इति रामायणे ।) अनाक्रान्ता, स्त्री, (कैरपि न आक्रान्ता आक्रमितुम-

योग्या कण्टकव्याप्तत्वात्, नञ्समासः ।) कण्ट- कारीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ अनाक्रमणवि- शिष्टे त्रि ॥ अनागतं, त्रि, (आङ् + गम् + कर्त्तरि क्तः, न आगतं नञ्समासः ।) भविष्यत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनायातं । अनुपस्थितं । अज्ञातं । यथा -- (“तावद्भयस्य भेतव्यं यावद्भयमनागतं” । इति पञ्चतन्त्रे ।) “अनागतादिलिङ्गेन न स्यादनुमितिस्तदा” । इति भाषापरिच्छेदः ॥ अनागतार्त्तवा, स्त्री, (न आगतमप्राप्तमार्त्तवं स्त्री- पुष्पविकाशनं यस्याः सा, स्त्रियां टाप् । ऋतु + अण् ।) अप्राप्तऋतुका । अरजस्का । तत्पर्य्यायः । गौरी २ नग्निका ३ । इत्यमरः ॥ अनाचारः, पुं, (न कुत्सित आचारः नञ्समासः । नञत्र अप्राशस्त्ये अभावार्थे तु आचाराभावः ।) कदाचारः । अशुद्धाचारः । श्रुतिस्मृतिविरुद्ध- कर्म्मकरणं । यथा, -- “सर्व्वदेशेष्वनाचारः पथि ताम्बूलचर्व्वणं” ॥ इति स्मृतिः ॥ तद्विशिष्टे त्रि ॥ अनातपः, पुं, (आङ् + तप् + अच्, आतपस्य रौद्रस्या- भावः नञ्समासः ।) रौद्राभावः । छाया । इति राजनिर्घण्टः ॥ (त्रि छायाविशिष्टे । “खल्वाटोदिवसेश्वरस्य किरणैः सन्तापिते मस्तके । वाञ्छन् देशमनातपं विधिवशात् विल्वस्य मूलं गतः” ॥ इति नीतिशतके ।) अनातुरः, त्रि, (न आतुरः रोगी नञ्समासः ।) अरोगी । यथा, -- “तेषामनातुराः पूर्ब्बे वातलाद्याः सदातुराः” । इति चरकः । (“भेजे धर्म्ममनातुरः” । इति रषुवंशे ।) अनाथः, त्रि, (नास्ति नाथः आश्रयो यस्य सः ।) प्रभुहीनः । नाथशून्यः । यथा, -- “वना वना वनाथवत् स्वजीवना वनाभवत्” । इति नलोदयः । (“नाथवन्तस्त्वया लोकास्त्वमनाथा विपद्यसे” । इति उत्तरचरिते ।) अनादरः, पुं, (आ + दृ + भावे अप्, न आदरः नञ्- समासः ।) निरादरः । तत्पर्य्यायः । परिभवः २ परिभावः ३ तिरस्क्रिया ४ रीढा ५ अवमानना ६ अवज्ञा ७ अवहेलं ८ असूक्षणं ९ । इत्यमरः ॥ असुक्षणं १० असुर्क्षणं ११ असूर्क्षणं १२ । इति भरतः ॥ (“गुणेषु रागो व्यसनेष्वनादरः” । इति पञ्चतन्त्रं ।) अनादिः, त्रि, (नास्ति आदिः कारणं यस्य सः ।) आदिरहितः । उत्पत्तिशून्यः । स्वयम्भूः । यथा, -- “अनादिरादिर्गोविन्दः सर्व्वकारणकारणं” । इति ब्रह्मसंहिता ॥ अनादृतः, त्रि, (आ + दृ + कर्म्मणि क्तः, न आदृतः नञ्समासः ।) निरादरः । अवज्ञातः । अव- मानितः । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ १/०४६

:(“सव्व तस्यादृता धर्म्मा यस्यैते त्रय आदृताः । अनादृतास्तु यस्यैते सर्व्वास्तस्याफलाः क्रियाः” ॥ इति मनुः ।) अनामकं, क्ली, (अनम् अन् + घञर्थे कः, अनं जीवनं आमयति, रोगग्रस्तं करोति, अम् + णिच् + ण्वुल् अनस्य आमकं षष्ठीतत्पुरुषः ।) अर्शो- रोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ मलमासे पुं । इति मलमासतत्त्वं ॥ दुर्नामके निर्नामके च त्रि । अनामयं, क्ली, (आ + अम् + भावे घञ्, आमं रुग्ना- वस्थां याति प्राप्नोत्यनेन, आम + या क, आम- यस्य अभावः अव्ययीभावः ।) रोगाभावः आरोग्यं । इत्यमरः ॥ (“ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् क्षत्रबन्धुमनामयं” । इति मनुः ।) तद्विशिष्ट त्रि ॥ अनामा, [न्] पुं, (नास्ति ब्रह्मशिरश्छेदनसाधन- तया अप्रशस्तं नाम यस्य सः । अनया अङ्गुल्या शिवेन ब्रह्मशिरश्छिन्नं । इति पुराणे ।) अना- मिकाङ्गुली । इति शब्दरत्नावली ॥ अनामिका, स्त्री, (नास्ति ब्रह्मशिरश्छेदनसाधनतया प्रशस्तं नाम यस्याः सा । स्त्रियां डाप् ततः स्वार्थे कन् टाप् च ।) कनिष्ठामध्यमयोर्मध्य- वर्त्त्यङ्गुली । इत्यमरः ॥ (“वस्त्रान्तानामिकाकेश- नखरोमदशास्पृशः” । इति सुश्रुते ॥) अनायत्तः, त्रि, (आ + यत् + क्तः, न आयत्तः नञ्- समासः ।) अवशीभूतः । अनधीनः । यथा, -- “एतावज्जन्मसाफल्यं यदनायत्तवृत्तिता ।” इति हितोपदेशः ॥ अनायासः, पुं, (आ + यस् + घञ् ततो नञ्समासः ।) अक्लेशः । तस्य लक्षणं यथा । वृहस्पतिः ॥ “शरीरं पीड्यते येन सुशुभेनापि कर्म्मणा । अत्यन्तं तन्न कुर्व्वीत अनायासः स उच्यते” ॥ इत्येकादशीतत्त्वं ॥ श्रमव्यतिरेकः । यत्नाभावः । यथा, -- “अनायासेन मरणं विना दैन्येन जीवनं । अनाराधितगोविन्दचरणस्य कथं भवेत्” ॥ इति प्रामाणिकाः ॥ अनायासकृतं, त्रि, (अनायासेन अक्लेशेन कृतं तृतीयातत्पुरुषः ।) अनायासेन यत् क्रियते स्म तत् । विना यत्नेन कृतं । तत्पर्य्यायः । फाण्टं २ । इत्यमरः ॥ अनारतं, क्ली, (आ + रम् + क्तः, ततो नञ्समासः ।) अनवरतं । सततं । नित्यं । इत्यमरः ॥ (“अनारतं तेन पदेषु लम्भिताः । विभज्य सम्यग्विनियोगसत्क्रिया” ॥ इति किरातार्ज्जुनीये ।) अनारम्भः, पुं, (आ + रभ् + भावे घञ्, ततो नञ्- समासः ।) आरम्भाभावः । यथा, -- “न कर्म्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्म्यं पुरुषोऽश्नुते” । इति भगवद्गीता ॥ अनार्जवं, क्ली, (ऋजोर्भावः ऋजु + भावे अण्, ततो नञ्समासः ।) रोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ऋजुत्वाभावः ।

अनार्य्यः, त्रि, (ऋ + ण्यत्, न आर्य्यः श्रेष्ठः, नञ्- समासः ।) अश्रेष्ठः । यथा, -- “अनार्य्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्त्तिकरमर्ज्जुन” । इति श्रीभगवद्गीता ॥ अनार्य्यकं, क्ली, (नास्ति आर्य्यो यत्र देशे तादृशार्य्या- वर्त्तभिन्नदेशे भवं अनार्य्य + कन् ।) अगुरुकाष्ठं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनार्य्यजं, क्ली, (नास्ति आर्य्यो यत्र देशे तादृशार्य्या- वर्त्तभिन्नदेशे जायते यत्, अनार्य्य + जन् + ड, उपपदसमासः ।) अगुरु । इति हेमचन्द्रः ॥ अनार्य्यतिक्तः, पुं, (अनार्य्यप्रियश्चासौ तिक्तश्चेति शाकपार्थिवादिः ।) भूनिम्बः । इत्यमरः ॥ चिराता इति भाषा । अनालोचितः, त्रि, (न आलोचितः कर्त्तव्यतया अव- धारितः ।) अकृतालोचनः । इतिकर्त्तव्यतयान- वधारितः । अविवेचितः । यथा, -- “किं करोमि प्रतिज्ञा मे यदनालोचिता पुरा” । इति देवीमाहात्म्यं ॥ अनाविलः, त्रि, (न आविलः, नञ्समासः ।) आविलशून्यः । निर्म्मलः । इति हलायुधः ॥ (स्वच्छः, स्वास्थ्यकरः ।) (“पद्मगन्धि शिवं वारि सुखं शीतमनाविलं” । इति रामायणे । “जाङ्गलं शस्यसम्पन्नमार्य्यप्रायमनाविलम्” । इति मनुः ।) अनावृतः, त्रि, (आ + वृ + कर्म्मणि क्तः न आवृतः, नञ्समासः ।) आवरणशून्यः । अनाच्छादितः । यथा । “अनावृतत्वाद्वहिरन्तरं न ते” । इति श्रीभागवतं ॥ अनावृष्टिः, स्त्री, (न आवृष्टिर्वर्षणं, नञ्समासः ।) ईतिविशेषः । वर्षणाभावः । इति स्मृतिः ॥ शुका इति भाषा । (“अतिवृष्टिरनावृष्टिः शलभा मूषिकाः खगाः । प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्मृताः” ॥ इति प्रसिद्धम् ।) अनाश्यः, त्रि, (पाणिनिमते तु नश् + णिच् कर्म्मणि यत् ततो नञ्समासः ।) नाशायोग्यः । नशधातो- र्घ्यणि नञ्समासः ॥ अनासिकः, त्रि, (नास्ति नासिका यस्य सः ।) नासिकारहितः । तत्पर्य्यायः । विखः २ विख्रुः ३ विग्रः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ अनाहतं, क्ली, (आ + हन् + क्तः नास्ति आहतं छेदो यस्य तत् ।) तन्त्रोक्तषट्चक्रान्तर्गतचतुर्थ- चक्रं । तत्तु हृदयस्थकादिठान्तवर्णयुक्तोद्यदादित्य- सन्निभद्वादशदलपद्माकारं । तन्मध्ये अयुतसूर्य्य- समप्रभशब्दब्रह्मयबाणलिङ्गमस्ति । इति तन्त्र- सारः ॥ अनाहतं, त्रि, (आ + हन् + भावे क्तः, न सन्ति आहतानि छेदक्षालनभोगा यस्य तत् ।) नूतन- वस्त्रं । छेदक्षालनभोगरहितवस्त्रं । इत्यमरः ॥ अगुणितं । इत्यङ्कशास्त्रं ॥ अकृताघातं ॥ (अक्षतः । आघातरहितः । अक्षुब्धः । तन्त्रोक्तषट्चक्रान्त-

र्गतचतुर्थचक्रं, तत् तु हृदयस्थकादिठान्तवर्ण- युक्तोद्यदादित्यसन्निभद्वादशदलपद्माकारं, तन्मध्ये अयुतसूर्य्यसमप्रभशब्दब्रह्ममयबाणलिङ्गमस्ति । “शब्दोब्रह्ममयः शब्दोऽनाहतो यत्र दृश्यते । अनाहताख्यं तत्पद्मं मुनिभिः परिकीर्त्तितं” ॥ अनाहारः, पुं, (आ + हृ + भावे घञ् ततो नञ्- समासः ।) भोजनाभावः । यथा, -- “ऋतावनाहारतया भयेनेति” चरकः ॥ अनाहूतः, त्रि, (आ + ह्वे + कर्म्मणि क्तः ततो नञ्- समासः ।) अकृताह्वानः । अनिमन्त्रितः । यथा, -- “अनाहूतैरेत्य प्रचुरगुणलोभेन भवतः” । इत्युद्भटः ॥ ह्रस्वमध्योऽपि यथा -- “अनाहुता अप्यभियान्ति सौहृदं” । इति श्रीभागवतं ॥ अनिगीर्णः, त्रि, (नि + गॄ + क्तः ततो नञ्समासः ।) अनुक्तः । यथा, -- “विषयस्यानिगीर्णस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिकृत्” । इति साहित्यदर्पणं ॥ अनिच्छुः, त्रि, (इष् + कर्त्तरि उ विन्दुरिच्छुरिति सूत्रेण निपातनात् साधु ।) अनिच्छाविशिष्टः । अनाकाङ्घी । अस्पृहः । इच्छतीति इच्छुः ततो नञ्समासः ॥ अनित्यः, त्रि, (नि + त्यप् ततो नञ्समासः ।) नश्वरः । अस्थायी । जन्यवस्तु । यथा, -- “धर्म्मो नित्यः सुखदुःखेऽप्यनित्ये । जीवो नित्यो हेतुरस्याप्यनित्यः” । इति महाभारते भारतसावित्री ॥ अनिन्दितः, त्रि, (निदि + कर्म्मणि क्तः ततो नञ्- समासः ।) निन्दारहितः । अगर्हितः । तत्पर्य्यायः । प्रणाय्यः २ साधुः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“अनन्दितैः स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजा । निन्दितैर्निन्दिता नॄणां तस्मान्निन्द्यान् विवर्जयेत्” ॥ इति मनुः ॥) अनिपुणः, त्रि, (न निपुणः पटुः नञ्समासः ।) अप्रवीणः । अविज्ञः । अपटुः । यथा, -- “यः शास्त्रादिष्वनिपुणः श्रद्धावान् स तु मध्यमः” । इति भक्तिरसामृतसिन्धुः ॥ अनिमिषः, पुं, स्त्री, (नास्ति निमिषः निमेषः चक्षु- स्पन्दनं यस्य सः ।) देवता । मत्स्यः । इत्यमरः ॥ (निमेषरहितः । स्थिरदृष्टिः । सावधानः । अप्र- मत्तः । “सुरेषु नापश्यदवैक्षताक्ष्णो- र्नृपे निमेषं निजसम्मुखे सति” । इति नैषधे ।) अनिमिषाचार्य्यः, पुं, (अनिमिषाणांदेवानां आचार्य्यः गुरुः षष्ठीतत् ।) वृहस्पतिः । देवगुरुः । इति शब्दरत्नावली ॥ अनिमेषः, पुं, (नास्ति निमेषः चक्षुःस्पन्दनं यस्य सः ।) देवता । मत्स्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनियतं, त्रि, (नि + यम् + क्तः, न नियतं नञ्- समासः ।) अनित्यं । अस्थायि । यथा, -- “रत्यादयोऽप्यनियते रसे स्युर्व्यभिचारिणः” । इति साहित्यदर्पणं ॥ “रिष्टं त्रिविधं मुनयो निय- तमनियतं योगजञ्च” । इति ज्योतिषं ॥