शब्दकल्पद्रुमः/अनियमः

शब्दकल्पद्रुमः

पृष्ठ १/०४७

अनियमः, पुं, (न नियमः, नञ्समासः ।) नियमा- भावः । अनिश्चयः । अनिर्द्धारः । यथा, -- “गुरुषष्ठञ्च पादानां शेषेष्वनियमो मतः” । इति छन्दोमञ्जरी ॥ तद्विशिष्टे त्रि ॥ अनिराकृतः, त्रि, (निर् + आ + कृ कर्म्मणि क्तः, ततो नञ्समासः ।) अनिवारितः । यथा, -- “अनिराकृततापसम्पदं फलहीनां सुमनोभिरुञ्झितां” । इति माघः ॥ अनिरुद्धं, क्ली, (नि + रुध् + भावे क्तः, नास्ति निरुद्धं यस्मात् तत् ।) सन्दानं । पश्वादिबन्धनरज्जुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अनिरुद्धः, पुं, (न निरुध्यतेऽसौ नि + रुध् + कर्म्मणि क्तः, ततो नञ्समासः ।) कामदेवपुत्त्रः । तत्- पर्य्यायः । उषापतिः २ ब्रह्मसूः ३ विश्वकेतुः ४ । इत्यमरः ॥ स तु भगवतश्चतुर्व्यूहान्तर्गतादिव्यूहः । तस्मात् सृष्टिर्भवति यथा, -- “तमसो ब्रह्मसम्भूतं तमोमूलामृतात्मकं । तद्विश्वभावसंज्ञान्तं पौरुषीं तनुमाश्रितं ॥ सोऽनिरुद्ध इति प्रोक्तस्तत् प्रधानं प्रचक्षते । तदव्यक्तमिति ज्ञेयं त्रिगुणं नृपसत्तम ॥ विद्यासहायवान् देवो विश्वक्सेनो हरिः प्रभुः । अप्स्वेव शयनञ्चक्रे निद्रायोगमुपागतः ॥ जगतश्चिन्तयन् सृष्टिं महानात्मगुणः स्मृतः” । इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ अनिरुद्धः, त्रि, (नि + रुध् + कर्म्मणि क्तः, ततो नञ्समासः ।) रोधशून्यः । अप्रतिबद्धः । चरः । इति विश्वः ॥ अनिरुद्धपथं, क्ली, (अनिरुद्धः प्रतिबन्धरहितः पन्था यत्र सः ।) आकाशं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अरुद्ध- वर्त्म ॥ अनिरुद्धभाविनी, स्त्री, (अनिरुद्धस्य कामपुत्त्रस्य भाविनी पत्नी, षष्ठीतत् ।) उषा । सा च काम- पुत्त्रपत्नी । बाणराजकन्या । इति शब्दरत्नावलो ॥ अनिर्णयः, पुं, (निर् + नी + भावे अच्, ततो नञ्- समासः ।) अनिर्द्धारः । अनिश्चयः । निर्पूर्ब्बक- नीञ्धातोरलि नञ्समासः ॥ अनिर्धारितः, त्रि, (निर् + धृ + णिच् कर्म्मणि क्तः, ततो नञ्समासः ।) अकृतनिर्धारणः । अनि- श्चितः । यथा । “अनिर्धारितैकत्वानेकत्वविशेषस्य पूर्ब्बरूपमात्रस्य व्यक्तस्य व्याधिलिङ्गत्बं” । इति रोगपूर्ब्बरूपलक्षणे रक्षितः ॥ अनिर्म्मलः, त्रि, (न निर्म्मलः परिष्कृतः नञ्- समासः ।) मलिनः । आविलः । अपरिष्कृतः । निर्म्मलाभावे क्ली ॥ अनिर्म्माल्या, स्त्री, (निर् + मल् + ण्यत् स्त्रियां टाप्, ततो नञ्समासः ।) पृक्कानामकौषधिः । इति शब्दरत्नावली ॥ अनिर्व्वचनीयः, त्रि, (निर् + वच् + कर्म्मणि अनीयः, ततो नञ्समासः ।) निर्व्वचनायोग्यः । अनि-

र्व्वाच्यः । वाक्यागम्यः । यथा, “सदसद्भ्यामनिर्व्वच- नीयं त्रिगुणात्मकं भावरूपं ज्ञानविरोधि यत्- किञ्चिदिति वदन्ति” । इत्यज्ञानलक्षणे वेदान्त- सारः ॥ अनिर्व्वाहः, पुं, (निर् + वह् + भावे घञ्, ततो नञ्समासः ।) निर्व्वाहाभावः । अनिष्पत्तिः । असङ्गतिः । यथा । मुख्यार्थबाधे तद्योगे इति कारिकायां मुख्यार्थस्यान्वयबाधोऽपि तात्पर्य्य- विषयस्यान्वयस्य मुख्यार्थतावच्छेदकरूपेणानिर्व्वाह एव । इति काव्यप्रकाशटीकायां महेश्वरः ॥ अनिर्व्विण्णः, त्रि, (निर् + विद् + क्तः, ततो नञ्- समासः ।) निर्व्वेदशून्यः । वव्रे निर्व्विण्णमानस इत्यत्र निर्व्विण्णं विरक्तं इति देवीमाहात्म्यटीका तद्भिन्नः अविरक्तः विषयासक्त इति यावत् ॥ निर्व्विण्णोतिममत्वेन इत्यत्र निर्व्विण्णो दुःखितः इति देवीमाहात्म्यटीका तद्भिन्नः अदुःखितः ॥ बहुव्रीहौ तु अतिदुःखितः ॥ अनिर्वृतिः, स्त्री, (नि निर्वृतिः, स्वाच्छन्द्यं, नञ्- समासः ।) निर्वृत्यभावः । दरिद्रता । यथा । “अनिर्वृतिनिशाचरी मम गृहान्तरालं गता” । इत्युद्भटः ॥ अनिलः, पुं, (अनिति जीवत्यनेन अन् + इलच् ।) वायुः । इत्यमरः ॥ वसुविशेषः । इति मेदिनी ॥ (शरीरस्थप्राणादिवायुः । वातरोगः । स्वाति- नक्षत्रं ।) अनिलघ्नकः, पुं, (अनिलं वातरोगं हन्ति इति, अनिल + हन् + टक् + स्वार्थे कन् ।) विभीतक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनिलसखः, पुं, (अनिलस्य सखा इति राजाहः- सखिभ्यष्टच् इति समासान्तः टच् ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनिलान्तकः, पुं, (अनिलस्य अन्तकः ।) इङ्गुदी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनिलामयः, पुं, (अनिलः वात एव आमयः रोगः, रूपकसमासः ।) वातरोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनिर्लोचितः, त्रि, (न निर्लोचित इति नञ्समासः, निर् + लोचि + क्त ।) अनालोचितः । अविवे- चितः । यथा, -- “अनिर्लोचितकार्य्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा” । इति माघः ॥ अनिशं, क्ली, (निशा रात्रिः, उपचारात् व्यापार- राहित्यम्, नास्ति निशा यस्मिन् तत्, क्रिया- विशेषणत्वे अस्य क्लीवत्वं, द्रव्यविशेषणत्वे तु त्रिलिङ्गत्वं ।) अनवरतं । सततं । इत्यमरः ॥ (“निजमैक्षि मन्दमनिशं निशितैः क्रशितं शरीर- मशरीरशरैः” । इति माघे ।) अनिश्चितः, त्रि, (निर् + चि + कर्म्मणि क्तः, न निश्चित इति नञ्समासः ।) निश्चयरहितः । अनिरूपितः । अनिर्णीतः । यथा, “कवय आनतकन्धरचित्ताः कश्मलं ययुरनिश्चिततत्त्वाः” । इति श्रीभागवतं ॥ अनिष्टः, त्रि, (इष् + कर्म्मणि क्तः, न इष्ट इति नञ-

समासः ।) अनभिलषितः । अवाञ्छितः । यथा, “इष्टनाशादनिष्टाप्तेः करुणाख्यो रसो भवेत्” । इति साहित्यदर्पणं ॥ अनिष्टा, स्त्री, (इष् + क्त, + टाप्, नञ्समासः ।) नागबला । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनिष्णातः, त्रि, (नि + स्ना + कर्त्तरि क्तः, न निष्णात इति नञ्समासः ।) अकुशलः । अप्र- वीणः । अनभिज्ञः । अकृती । निपूर्ब्बात् स्नाल शोधने इत्यस्मात् कर्त्तरि क्ते नञ्समासः ॥ अनिष्पन्नः, त्रि, (पाणिनिमते तु नि + स्ना + कर्त्तरि क्तः, निनदीभ्यां स्नातेः कौशले इति षत्वं, ततो नञ्समासः ।) निष्पत्तिरहितः । असमाप्तः । असम्पूर्णः । निर्पूर्ब्बकपदधातोः कर्म्मणि क्ते निष्पन्नः पश्चान्नञ्समासः ॥ अनिक्षुः, पुं, (इक्षुसदृशः नञ्समासः, नञत्र सादृश्ये । “तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता । अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्थाः षट् प्रकीर्त्तिताः” ॥ इति कारिकायां ।) इक्षुविशेषः । आनाखु । खाकडा इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । इक्षुतुल्या २ इक्षुरालिका ३ इक्ष्वा- लिका ४ । इति रत्नमाला ॥ अनीकः, पुं, क्ली, (नास्ति नीः स्वर्गप्रापको यस्मात् । कप्, अर्द्धर्च्चादित्बात् पुंस्त्वं क्लीवत्वञ्च ।) युद्धं, सैन्यं । इति मेदिनी ॥ अनीकस्थः, पुं, (अनीके युद्धे तिष्ठति, अनीक + स्था + कर्त्तरि डः, उपपदसमासः ।) रणगतः । संग्रामस्थः । हस्तिशिक्षाविचक्षणः । राजरक्षकः । चिह्नं । वीरमर्द्दलकः । इति मेदिनी ॥ जयढाक इति भाषा । अनीकिनी, स्त्री, (अनीको रणोऽस्ति प्रयोजनत्वेन अस्या इति, अनीक + इनि + स्त्रियाम् ।) सैन्य- संख्याविशेषः । तद्यथा । ६५६१ अश्वाः । २१८७ हस्तिनः । १०९३५ पदातयः । २१८७ रथाः । समुदायेन सप्तत्यधिकाष्टशताधिकसहस्राधिका- युतद्वयं । २१८७० अक्षौहिणोदशमांशेयं । इत्य- मरभरतौ ॥ अनीचिदर्शी, [न्] पुं, (नीचात् नीचकार्य्यात् अन्यत्, नञ्समासः, तदेव विद्यतेऽस्य अनीच + इन्, तादृशसत्कर्म्मशालिजनवत् पश्यति अनीची + दृश + णिनि, उपपदसमासः ।) बुद्धभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अनीतिः, स्त्री, (न नीतिः, नञ्समासः ।) दुर्नीतिः । अन्यायः । अत्याचारः । यथा, -- “विष्टयो व्यतिपाताश्च ये चान्येऽनीतिसम्भवाः” । इति वामनपुराणं ॥ अनीशः, पुं, (नास्ति ईशः नियन्ता यस्य सः ।) विष्णुः । इति तस्य सहस्रनाममध्ये पठितः ॥ ईश्वरभिन्ने त्रि । यथा, -- “अनीशो वा कुर्य्याद्भुवनजनने कः परिकरं” । इति पुष्पदन्तः ॥ अनु, व्य, उपसर्गविशेषः । अस्यार्थाः । पश्चात् । सादृश्यं । लक्षणं । वीप्सा । इत्थम्भावः । भागः ।

पृष्ठ १/०४८

:हीनः । सहार्थः । आयामः । समीपं । परिपाटी । इति मेदिनी ॥ पुनरर्थः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ अनुकः, त्रि, (अनु कामयते, अनु + कन् । का- मुकः । कामी । इत्यमरः ॥ अनुकम्पा, स्त्री, (अनु + कम्प् + भावे अः, स्त्रियां टाप् ।) दया । कृपा । इत्यमरः ॥ (“भूतानुकम्पा तव चेदियं गौरेका भवेत् स्वस्तिमती त्वदन्ते” । इति रघुवंशे ।) अनुकम्प्यः, त्रिः (अनुकम्पामर्हति अनुकम्पा + अर्हार्थे यत् । अथवा अनु + कम्प् णिच् + कर्म्मणि यत् ।) तरस्वी । वेगवान् । इति हारावली ॥ कृपायोग्यः । दयापात्रं । “अनुकम्प्योऽनुकम्प्यश्च स जातः स च जीवति” । इति काव्यप्रकाशः ॥ (“दुहितरमनुकम्प्यामद्रिरादाय दोर्भ्यां” ।) इति कुमारसम्भवे ।) अनुकरणं, क्ली, (अनु + कृ + ल्युट् ।) अनुकारः । सदृशीकरणं । व्याकरणमते तत् द्विविधं । यत्रार्थ- रहितकेवलशब्दस्य सदृशकरणं तत् शब्दानु- करणं १ । यत्रार्थविशिष्टस्य सदृशकरणं तदर्थानु- करणं २ । इति गोयीचन्द्रदीकोपरि विद्यालङ्कार- टीप्पनी ॥ अनुकर्षः, पुं, (अनुकृष्यते स्वसम्बद्धेन चक्रेण, अनु + कृष + घञ् ।) रथाधःस्थितकाष्ठं । इत्यमरः ॥ रथेर तला इति भाषा । रथस्याधस्तनभागे यद्द्वा- रुधारणकाष्ठं तिष्ठति यतोऽधश्चक्रं उपरि पट्ट- कर्म्म यत्र चक्रं तदनुकर्षशब्दवाच्यं । इति भरतः । आकर्षणं । इति मेदिनी ॥ अनुकर्षणं, क्ली, (अनु + कृष् + भावे ल्युट् ।) अव- कर्षणं । आकर्षणं । इति मेदिनी ॥ अनुकर्षा, [न्] पुं, (अनु + कृष् + अन् ।) अनु- कर्षः । रथाधःस्थितकाष्ठं । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अनुकल्पः, पुं, (अनुकल्प्यते गौणत्वेन विधीयते, अनु + कृप् + णिच् + अच् ।) मुख्यकल्पादधमः । गौणकल्पः । मुख्यस्थानापन्नप्रतिनिधिः । यथा, “व्रीह्यभावे नीवारैर्यजेत” । इत्यमरभरतौ ॥ (“प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्त्तते । न साम्परायिकं तस्य दुर्म्मतेर्विद्यते फलं” ॥ इति मनुः ।) अनुकामीनः, त्रि, (कामस्य इच्छायाः सदृशं, सादृ- श्यार्थे अव्ययीभावः, ततो गच्छतीत्यर्थे खः तस्य ईनः ।) कामङ्गामी । स्वेच्छागमनशीलः । इत्य- मरः ॥ अनुकारः, पुं, (अनु + कृ + घञ् ।) सदृशीकरणं । सदृशरूपवेशभाषाद्याविष्करणं । तत्पर्य्यायः । अनुहारः २ । इत्यमरः ॥ उपमा ३ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (“भवेदभिनयोऽवस्थानुकारः स चतुव्विधः” । इति साहित्यदर्पणे ।) अनुकूलः, त्रि, (अनुकूलं करोति, अनुकूल + करो-

त्यर्थे णिच् पचाद्यच् ।) अप्रतिकूलः । दक्षिणः । सहायः । यथा, “मयानुकूलेन नभस्वतेरितं” । इति श्रीभागवतं ॥ अनुकूलः, पुं, (अनुकूलयति केवलस्वपत्नीं सुखयति, अनुकूल + करोत्यर्थे णिच् अच् ।) पतिभेदः । तस्य लक्षणं । “सदा पराङ्गनापराङ्मुखत्वे सति स्वस्त्र्यनुरक्तत्वं” । इति रसमञ्जरी ॥ (यथा साहित्यदर्पणे, -- “एकस्यामेव नायिकायामासक्तोऽनुकूलनायकः । किन्त्वन्येऽपि जना वदन्ति सुभगोऽप्यस्याः प्रियो नान्यतो दृष्टिं निक्षिपतीति विश्वमियता मन्या- महे दुःस्थितं” ।) अनुकूलता, स्त्री, (अनुकूलस्य भावः, अनुकूल + भावे तल् स्त्रियां टाप् ।) आनुकूल्यं । तत्पर्य्यायः । दाक्षिण्यं २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (अनुग्रहः । दया । प्रसादः । “सुहृदिव प्रकटय्य सुखप्रदां प्रथममेकरसामनुकूलतां” । इति उत्तरचरिते ।) अनुकूला, स्त्री, (अनुकूल + स्त्रियां टाप् ।) दन्ती- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनुक्रमः, पुं, (क्रममनुगतः, प्रादिसमासः ।) यथा- क्रमं । तत्पर्य्यायः । आनुपूर्ब्बी २ परिपाटी ३ आवृत् ४ पर्य्यायः ५ । इत्यमरः ॥ प्रतिसंक्रमणं । अनुक्रमणिका । यथा, -- “द्वादशे तु पुराणोक्तसर्व्वार्थानुक्रमः कृतः । प्रथमस्कन्धमारभ्य प्राधान्येन समासतः” ॥ इति श्रीभागवते १२ स्कन्धे १२ अध्यायटीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (“कनिंष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यग्रं करस्य च । प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात्” इति याज्ञवल्क्यः ।) अनुक्रमणिका, स्त्री, (अनुक्रम्यते उत्तरोत्तरं परि- पाट्या आरभ्यतेऽनया, अनु + क्रम + करणे ल्युट्, स्त्रियां ङीप्, ततः स्वार्थे कन् स्त्रियां टाप् ।) भूमिका । ग्रन्थादेर्मूखबन्धः । पुराणादेरुक्तविव- रणस्य संक्षेपेण पुनः कथनं । इति पुराणं ॥ (“अनुक्रमणिकाध्यायं वृत्तान्तानां सपर्ब्बणाम्” । इति महाभारते ।) अनुक्रोशः, पुं, (अनु + क्रुश् + घञ् ।) करुणा । दया । इत्यमरः ॥ (“सौहार्दाद्वा विधुर इति वा मय्यनु- क्रोशबुद्ध्या” । इति मेघदूते ।) अनुगः, त्रि, (अनुगच्छति, अनु + गम् + डः ।) पश्चाद्गामी । अनुचरः । अनुसरः । तत्पर्य्यायः । अन्वक् २ अन्वक्षः ३ अनुपदः ४ । इत्यमरः ॥ सेवकः ५ । दासः ६ । इति हलायुधः ॥ (“येषां शास्त्रानुगा बुद्धिर्न ते मुह्यन्ति भारत” । इति महाभारते ।) अनुगतः, त्रि, (अनुगच्छति अनु + गम् + कर्त्तरि क्तः ।) अनुगः । आश्रितः । अधीनः । पश्चाद्गतः । यथा, -- “आगच्छद् यत्र काकुत्स्थः स्वर्गाय समुपस्थितः । विमानवरकोटीभिर्देवैरनुगतस्तदा” ॥ इति रामायणं ॥ नियतः । यथा, “न च तदनु-

गतमेव अभिधावलम्बने नापि तस्य भावात्” । इति पञ्चमोल्लासे काव्यप्रकाशकारः ॥ अनुगवीनः, पुं, (गोः पश्चात् अव्ययीभावः अनुगु + खः, तस्य ईनः ।) गोपः । गोरक्षकः । गोः पश्चात् यथेष्टगामी । इति संक्षिप्तसारव्याकरणपरिशिष्टं । अनुगमः, पुं, (अनु + गम् + भावे अप् ।) पश्चाद्ग- मनं । उपसर्पणं । यथा, -- “कृते तु दीयते गत्वा त्रेतायामाहुताय वै । द्वापरे याचमानाय कलौ त्वनुगमान्विते” ॥ इति स्मृतिः ॥ न्यांयमते येन रूपेण तावत्पदार्थ- ग्रहः तदेव रूपं तावत्पदार्थानुगमकं तस्य क्रिया ॥ अनुगमनं, क्ली, (अनु साहित्येन गमनं, अनु + गम् + भावे ल्युट् ।) सहगमनं । यथा, “अष्टौ लोक- पाला आदित्यचन्द्रानिलाग्न्याकाशभूमिजलहृद- यावस्थितान्तर्यामिपुरुषयमदिनरात्रिसन्ध्याधर्म्माः ! यूयं साक्षिणो भवत ज्वलच्चितारोहणेन भर्तृ- शरीरानुगमनमहं करोमि” । इति शुद्धितत्त्वं ॥ अनुगामी, [न्] त्रि, (अनुगच्छति, अनु + गम् + णिनि ।) कामंगामी । इति हेमचन्द्रः ॥ सह- चरः २ । पश्चाद्गामी ३ । यथा, -- “दृष्ट्वा श्रियमिवायान्तीं ब्रह्माणमनुगामिनी” । इति रामायणं ॥ अनुग्रहः, पुं, (अनु + ग्रह् + अप् ।) दुःखदूरकर- णेच्छा । अनिष्टवारणपूर्ब्बकेष्टसाधनं । तत्पर्य्यायः । अभ्युपपत्तिः २ । इत्यमरः ॥ (“विजपोन्मत्तनिःस्वानामकुत्सापूर्ब्बकं हि यत् । पूरणं दानमानाभ्यामनुग्रह उदाहृतः” ॥ इत्युक्तलक्षणा दारिद्र्यादिजनितदुःखहरणेच्छा । (“महाननुग्रहो मे स्यादाज्ञप्तस्य महात्मना” । इति रामायणे ।) अनुचरः, त्रि, (अनु साहित्येन चरति गच्छति, अनु + चर + ट ।) सहचरः । सहायः । इत्य- मरः ॥ दासः । इति हलायुधः ॥ (“अनुचरेण धनाधिपतेरथो” । इति भारविः । “पैतृकं वाञ्छतो राज्यं पार्थस्यानुचरा व्यधुः” । इति रामायणं ।) अनुच्छिष्टः, त्रि, (उत् + शिष् + क्त, नञ्समासः ।) उच्छिष्टभिन्नः । पवित्रः । इति हलायुधः ॥ (“लक्ष्म्या निमन्त्रयाञ्चक्रे तमनुच्छिष्टसम्पदा” । इति रघुवंशे ।) अनुजं, क्ली, प्रपौण्डरीकनामसुगन्धिद्रव्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनुजः, पुं, (अनु पश्चात् जायते, अनु + जन् + ड ।) कनिष्ठभ्राता । तत्पर्य्यायः । जघन्यजः २ कनिष्ठः ३ यवीयान् ४ अवरजः ५ । इत्यमरः ॥ कनीयान् ६ यविष्ठः ७ । इति जटाधरः । जघन्यः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ अनुजा, स्त्री, (अनु पश्चात् जाता, अनु + जन् + ड + स्त्रियां टाप् ।) कनिष्ठा भगिनी । यथा, -- “भ्रातस्तवानुजाताहं भुङ्क्ष्व भक्तमिदं पयः” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥

पृष्ठ १/०४९

अनुजीवी, [न्] त्रि, (अनुजीवति, अनु + जीव् + णिनि ।) दासः । तत्पर्य्यायः । सेवकः २ अर्थी ३ । इत्यमरः ॥ अनुचरः । इति हलायुधः ॥ (“अनु- जीविना पराधिकारचर्च्चा न कर्त्तव्या” । इति हितोपदेशः ।) अनुज्ञा, स्त्री, (अनु + ज्ञा + भावे अङ् ।) आज्ञा । अनुमतिः । यथा, “नाग्न्योर्न ब्राह्मणयोर्न गुरु- शिष्ययोरन्तरा व्यपेयात् अनुज्ञया तु व्यपेयात्” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अनुतरं, क्ली, (अनुतीर्य्यते नदी उत्तीर्य्यते अनेन, अनु + तॄ + अप् ।) आतरः । तरपण्यं । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ पाराणी कडी । इति भाषा । अनुतर्षः, पुं, (अनु + तृष् + भावे घञ् ।) तृष्णा । अभिलाषः । मद्यपानपात्रं । इति मेदिनी ॥ अनुतर्षणं, क्ली, (अनु + तृष् + करणे ल्युट् ।) चषकः । सुरापानपात्रं । इत्यमरः ॥ अनुतापः, पुं, (अनु + तप् + भावे घञ् ।) पश्चा- त्तापः । इत्यमरः ॥ पस्तान इति भाषा । (“चिरसम्मोहशयनादुत्थितस्य य आत्मनः । हाहाकारोऽनुतापः स्यात् स्वकर्म्मस्मृतिसम्भवः” ॥ इति सद्भावे ।) (“ख्यापनेनानुतापेन तपसाध्ययनेन च । पापकृन्मुच्यते पापात् तथा दानेन चापदि” ॥ इति मनुः ।) अनुत्तमः, त्रि, (नास्ति उत्तमः उत्कृष्टो यस्मात् सः ।) श्रेष्ठः । प्रधानः । इत्यमरः ॥ (“श्रुतिस्मृत्युदितं धर्म्ममनुतिष्ठन् हि मानवः । इह कीर्त्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम्” । इति मनुः ।) नञ्समासे तु अधमः ॥ अनुत्तरं, त्रि, (नास्ति उत्तरं प्रधानं यस्मात्, न उत्तरं इति नञ्समासो वा ।) मुख्यं । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रेष्ठं । प्रतिजल्पविवर्जितं । प्रत्युत्तर- हीनं । इति मेदिनी ॥ स्थिरं । इति धरणी ॥ अधः । दक्षिणदिक् । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ प्रत्युत्तराभावे क्ली । यथा, “भवत्यवज्ञा च भव- त्यनुत्तरात्” । इति नैषघं ॥ अनुदग्रः, त्रि, (नास्ति उदग्रं उन्नतं यस्मात्, न उदग्रः इति वा ।) अनुच्चः । बहुव्रीहौ तु अत्युच्चः ॥ अनुदात्तः, पुं, (उत् + आ + दा + क्त, न उदात्तः इति नञ्समासः ।) वेदगाने नीचस्वरः । यथा, “उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितश्च त्रयः स्वराः” । इति शब्दरत्नावली ॥ (“उच्चैरुदात्तः, नीचैरनुदात्तः, समाहारः स्वरितः” इति पाणिनिः ।) अनुदारः, त्रि, (न उदार इति नञ्समासः नास्ति उदारो यस्मात् इति वा ।) अतिशयदाता । अदाता । अतिमहान् । अमहान् । अनुगत- दारः । यथा, “यस्मिन् प्रसीदसि पुनः स भव- त्युदारोऽनुदारश्च” । इति मम्मटभट्टः ॥ अनुदिनं, क्ली, (दिने दिने इनि वीप्सायामव्ययी- भावः ।) प्रतिदिनं । प्रत्यहं । यथा, --

“पारावत खलु शिलाकणमात्रभोगी कामी भवेदनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः” । इति श्रीचैतन्यदेवः ॥ अनुद्रुतं, क्ली, (अनु + द्रु + क्तः ।) तालविशेषः । स तु द्रुतार्द्धो मात्राचतुर्थभागो वा । यथा, -- “अर्द्धमात्रं द्रुतं ज्ञेयं द्रुतार्द्धञ्चाप्यनुद्रुतं” । इति शब्दरत्नावली ॥ अनुधाविते त्रि । यथा, -- “अनुद्रुतः संयति येन केवलं बलस्य शत्रुः प्रशशंस शीघ्रतां” । इति माघः ॥ अनुधावनं, क्ली, (अनु + धाव् + भावे ल्युट् ।) पश्चा- द्धावनं । अनुसन्धानं । यथा, -- “तस्मिन् कुरङ्गशावाक्षी मुहुश्चित्तं निवारय । न तन्मनस्तवाधीनं वृथा तत्रानुधावनं” ॥ इत्युद्भटः ॥ अनुनयः, पुं, (अनु + नी + भावे अच् ।) विनयः । (“कथं नु शक्योऽनुनयोमहर्षे- र्विश्राणनाच्चान्यपयस्विनीनाम्” । इति रघुवंशे ।) तत्पर्य्यायः । प्रणिपातः २ प्र- णतिः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (सदाचारः । क्रोधो- पनयः । “एवं रामवचः श्रुत्वा लक्ष्मणानुनयं तथा” । इति रामायणं ।) अनुपदं, क्ली, (अनु पश्चात् पद्यते गच्छति, अनु + पद् + पचाद्यच् ।) अनुगः । पश्चाद्गामी । इत्य मरः ॥ (व्य, पदस्य पश्चात् इति अव्ययीभावे अन्वक् । अनन्तरं । अव्यवहितोत्तरकालं । “अमोघाः प्रतिगृह्णन्तावर्घ्यानुपदमाशिषः । आशिषामनुपदंसमस्पृशत् दर्भपाटिततलेन पाणिना” । इति रघुवंशे ।) अनुपदी, [न्] त्रि (अनुपदमन्वेष्टा अनुपद + इन् ।) अन्वेष्टा । अन्वेषणकर्त्ता । इति हलायुधः ॥ अनुपदीना, स्त्री, (अनुपद + अनुपदं बद्धा इत्यर्थे खः तस्य ईनः स्त्रियां टाप् ।) पदायतोपानत् । इत्यमरः ॥ वुट् इत्यादिभाषा । अनुपमः, त्रि, (नास्ति उपमा सादृश्यं यस्य सः ।) उपमाशून्यः । उत्तमः । इति मेदिनी ॥ (सर्व्वोत्- कृष्टः । सादृश्यरहितः । “बलं प्रमाणं शक्तिश्च परैरनुपमं मम” । इति रामायणे ।) अनुपमा, स्त्री, (नास्ति उपमा सादृश्यं यस्याः सा ।) कुमुदनामदिग्गजयोषा । इत्यमरः ॥ सुप्रतीक- नामदिग्गजस्त्री । “भवेदनुपमा सुप्रतीकिन्यां स्त्री त्रिषूत्तमे” । इति मेदिनी ॥ अनुपातः, पुं, (अनु + पत् + भावे घञ्, अनुरूपः त्रैराशिकेन पातः । पाटिगणितोक्तेन त्रैराशिकेन युक्तः संख्यापातः ।) पश्चात्पतनं । पूर्ब्बाङ्कपातानु- सारेण अपराङ्कपातः । यथा, -- “पुरान्तरं चेदिदमुत्तरं स्यात् तदक्षविश्लेषलवैस्तदा किं । चक्रांशकैरित्यनुपातयुक्त्या

युक्तं निरुक्तं परिधेः प्रमाणं” ॥ इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोलाध्यायः ॥ अनुपातकं, क्ली, (पातयति निरयं प्रेरयति, पत् + णिच् + ण्वुल् । पातकं ब्रह्महत्यादि तत्सदृशं प्रादिसमासः । वेदनिन्दादिजन्यपापविशेषः । तानि च विष्णुना दर्शितानि, यथा, -- “यागस्थस्य क्षत्त्रियस्य वैश्यस्य च रजस्वलायाश्चान्तर्व्वत्न्याश्चा- त्रिगोत्रायाश्चाविज्ञातस्य गर्भस्य शरणागतस्य च घातनं ब्रह्महत्यासमानमिति” ।) महापातक- सदृशपापविशेषः । तत् पञ्चत्रिंशत्प्रकारं, यथा, -- समुत्कर्षे मिथ्यावचनं १ तत् द्विविधं । आत्मगामि । असूयापूर्ब्बकपरगामि च । राजगामि पैशुन्यं १ पितुर्मिथ्यादोषकथनं १ एतत्त्रयं ब्रह्महत्यासमं ॥ ३ वेदत्यागः । स तु अधीतवेदविस्मरणं । १ वेदनिन्दा १ कौटसाक्ष्यं १ तद्द्विविधं । ज्ञातस्याकथनं । मिथ्याकथनञ्च । सुहृद्बधः १ स तु ब्राह्मणव्यतिरिक्तमित्रबधः । ज्ञानपूर्ब्बकाभ्यासेन गर्हितान्नस्य अर्थात् अन्त्य- जान्नस्य भक्षणं १ ज्ञानपूर्ब्बकाभ्यासेन गर्हिताद्यस्य अर्थात् छत्रा- कादेर्भक्षणं १ एतत् षड्विधं सुरापानसमं ॥ ६ निक्षेपहरणं १ नरहरणं १ अश्वहरणं १ रजतहरणं १ भूमिहरणं १ हीरकहरणं १ मणिहरणं १ एतानि सप्त स्वर्णस्तेयसमानि ॥ ७ सपीण्डस्त्रीगमनं १ कुमारीगमनं १ अन्त्यजागमनं १ सख्युः स्त्रीगमनं १ औरसेतरपुत्त्रस्त्रीगमनं १ पुत्त्रस्यासवर्णस्त्रीगमनं १ एतानि षट् विमातृगमनसमानि ॥ ६ मातृष्वसृगमनं १ पितृष्वसृगमनं १ श्वश्रूगमनं मातुलानीगमनं शिष्यस्त्रीगमनं

पृष्ठ १/०५०

:भगिनीगमन १ आचार्य्यभार्य्यागमनं १ शरणागतागमनं १ राज्ञीगमनं १ प्रव्रजितागमनं १ धात्रीगमनं १ साध्वीगमनं १ वर्णोत्तमागमनं १ एतानि त्रयोदश गुर्व्वङ्गना- गमनसमानि ॥ १३ इति प्रायश्चित्तविवेकसङ्ग्रहः ॥ ३५ अनुपानं, क्ली, (अनु + पा + कर्म्मणि ल्युट् ।) औष- धाङ्गपेयविशेषः । औषधेन सह तत्पश्चाद्वा पीयते यत् । यथा, -- “अनुपानविशेषेण करोति विविधान् गुणान्” । इति वैद्यकं ॥ अनुपुष्पः, पुं, (पुष्पमनुगतः तत्पुष्पविकसनेनैव तत्प्र- काशात् प्रादिसमासः ।) शरः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ अनुप्रासः, पुं, (रसाद्यनुगतत्वेन प्रकर्षेण वर्णानामासः न्यासः, अनु + प्र + अस् + घञ् ।) तुल्यवर्ण- विन्यासः । यथा, -- “वर्णसाम्यमनुप्रासः” इति काव्यप्रकाशः ॥ “वर्णावृत्तिरनुप्रासः पदे पादे विधीयते” । इति काव्यचन्द्रिका । अस्य विवरणं अलङ्कार- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (“वर्णसाम्यरूपः शब्दालङ्कार- विशेषः, अत्र वर्णानामेव सादृश्यं ज्ञेयं, स्वर- मात्रेऽपि सादृश्यं वैचित्र्याभावात् न गणितं । स तु पञ्चविधः, छेकानुप्रासो वृत्त्यनुप्रासः श्रुत्यनु- प्रासोऽन्त्यानुप्रासो लाटानुप्रासश्चेति । अनुप्रासः शब्दसाम्यं वैषग्येऽपि स्वरस्य यत्” । इति सा- हित्यदर्पणे ।) अनुप्लवः, पुं, (अनु साहित्येन प्लवते गच्छति, अनु + प्लु + पचाद्यच् ।) सहायः । अनुचरः । इत्यमरः ॥ (“सानुप्लवः प्रभुरपि क्षणदाचराणाम्” । इति रघुवंशे ।) अनुबन्धः, पुं, (अनु + बन्ध् + यथासम्भवं भावादौ घञ् ।) दोषोत्पत्तिः । प्रकृत्यादिः । आदिशब्देन प्रत्ययागमादेशाः । विनश्वरः । उच्चरितप्रध्वंसी इत्संज्ञको वर्णः ॥ मुख्यानुयायिशिशुः । विवाहा- मन्त्रणयात्रादिषु मुख्यं पित्रादिकमनुयाति यः । मुख्यानुयायी शिशुश्चेति द्वयं स्वतन्त्रमिति स्वामी । प्रकृतस्यानुवर्त्तनं । प्रक्रान्तस्य अनिवर्त्तनं । इत्य- मरभरतौ ॥ दोषोत्पादे यथा, -- “अनुबन्धं बुद्ध्वास्य दण्डो विधीयतामिति” । विनश्वरे यथा । औट् टकारानुबन्धे लोपः ॥ प्रकृतस्यानुवर्त्तने यथा । भोक्तुमनुबन्धः कृतः । शिशौ यथा । “बालकानुबन्धेन यात्राभङ्गो माभूत्” । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ * ॥ बन्धः । इति मेदिनी ॥ आरम्भः । इति शब्दरत्नावली ॥ लेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ वेदान्तमते

अधिकारिविषयसम्बन्धप्रयोजनानि । वैद्यकमते वातादिदोषाणामप्राधान्यं ॥ अनुबन्धी, स्त्री, (अनुबध्यते अतिनिश्वासेन व्याप्रि- यतेऽनया, अनु + बन्ध + करणे घञ्, ततो गौरा- दित्वात् ङीष् ।) हिक्वा । तृष्णा । इति मेदिनी ॥ (“अनुबन्धः शिशौ दोषे पादे मुख्यानुयायिनि । विनश्वरे प्रकृत्यादौ प्रवृत्तस्यानुवर्त्तने ॥ अनुबन्धी तु हिक्वायां तृष्णायामपि योषिति” । इति मेदिनी ।) अनुबोधः, पुं, (अनु + बुध् + णिच् + भावे अच् ।) गन्धोद्दीपनं न्यूनपूर्ब्बगन्धस्य चन्दनादेः प्रयत्न- विशेषेण पुनः पूर्ब्बसौगन्धोत्पादनं । तत्पर्य्यायः । प्रबोधनं २ । इत्यमरः ॥ पश्चाद्बोधः ॥ अनुभवः, पुं, (अनु + भू + भावे अप् ।) स्मृतिभिन्न- ज्ञानं । अनुमानादि । धारावाहिज्ञानं । तत्प- र्य्यायः । उपलम्भः २ इत्यमरः ॥ अनुभावः, पुं, (अनुभावयति बोधयत्यनेन, अनु + भू + णिच् करणे अच् ।) प्रभावः । कोषदण्डजं तेजः । सतां मतिनिश्चयः । सतां अभिप्रायस्य निश्चयः । निश्चयमात्रेऽपि । भावबोधकः । रत्यादि- सूचकगुणक्रियादिः । स च लोचनचातुर्य्यभ्रूक्षेप- मुखरागादिरूपः । एवमन्यत्रापि । इत्यमरभरतौ ॥ (स्थिरता । निर्द्धारः । अवश्यम्भाविता । तेजः । यथा, -- “नरपतिकुलभूत्यैर्गर्भमाधत्त राज्ञी गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः” । इति रघुवंशे ।) अनुभूतिः, स्त्री, (अनुभवनं अनु + भू + क्तिन् ।) अनुभवः । सा चतुर्व्विधा । प्रत्यक्षं १ अनुमितिः २ उपमितिः ३ शाब्दबोधः ४ । इति भाषा रिच्छेदः ॥ अनुभूताद्यविस्मृतिः, स्त्री, (अनुभूतादीनिव्याकरणा- दीनां पदपदार्थप्रभृतीनि न विस्मर्य्यन्तऽनया, न + वि + स्मृ + करणे क्तिन् ।) संस्कारः । अनु- भूतानां स्मृतानाञ्च अविस्मृतिर्यस्मात् स भाव- नाख्यसंस्कार इति यावत् ॥ अनुमतकर्म्मकारी, [न्] त्रि, (अनुमतमनुज्ञातं कर्म्म कर्म्मधारयः, तत्करोति यः अनुमतकर्म्म + कृ + णिनि उपपदसमासः ।) लिखितपत्राद्यनु- सारेण कर्म्मकर्त्ता । आज्ञया कार्य्यकर्त्ता च ॥ इति व्यवहारकाण्डं ॥ अछी इति आरवी भाषा । अनुमतिः, स्त्री, (अनु + मन् + भावे क्त्विन् । कला- हीनत्वेऽपि पूर्णिमाविहितयागादिकरणाय अनु- ज्ञायतेऽस्यां अनु + मन् + अधिकरणे क्तिन् ।) सम्मतिः । अनुज्ञा । न्यूनेन्दुकला पूर्णिमा । चतु- र्द्दशीयुक्ता पूर्णिमा । इति मेदिनी ॥ (“कुह्वै चैवानुमत्यै च प्रजापतय एव च । सहद्यावापृथिव्योश्च तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः” ॥ इति मनुः ।) अनुमरणं, क्ली, (अनु + मृ + भावे ल्युट् ।) पश्चा- न्मरणं । भर्त्तरि मृते तत्पादुकादिकमादाय ज्वल- च्चितारोहणपूर्ब्बकं स्त्रिया मरणं । यथा -- “देशान्तरमृते पत्यौ साध्वी तत्पादुकाद्वयं ।

निधायोरसि संशुद्धा प्रविशेत् जातवेदसं” ॥ इति ब्रह्मपुराणं ॥ ब्राह्मण्या निषेधमाह, स्मृतिः । “पृथक् चितिं समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हति” ॥ सहमरणं । मृतभर्त्त्रा सह ज्वलच्चितारोहण- पूर्ब्बकं स्त्रिया मरणं । यथा, -- “भर्त्रानुमरणं काले याः कुर्व्वन्ति तथाविधाः । कामात्क्रोधाट्भयान्मोहात्सर्व्वाः पूता भवन्ति ताः” ॥ इति महाभारतं ॥ अनुमा, स्त्री, (अनु + मा + भावे अङ् ।) अनु- मितिः । अनुमानं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अनुमानं, क्ली, (अनु + मा + ल्युट् ।) अनुमिति- करणं । अनुमितिः । इति चिन्तामणिः ॥ तत्पर्य्या- यः । अनुमा २ इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अनुमानोक्तिः, स्त्री, (अनुमानेन उक्तिः कथनं तत्- पुरुषः ।) तर्कः । ऊहः । इति हलायुधः ॥ अनुमितिः, स्त्री, (अनु + मा + क्तिन् ।) अनुभव- विशेषः । व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्म्मताज्ञानजन्यज्ञानं । यथा, -- “धूमदर्शनाद्वह्निमान् पर्व्वत इत्याकार- ज्ञानं । अस्या व्यापारकारणं परामर्शः । अस्याः कारणं व्याप्तिज्ञानं” । इति भाषापरिच्छेदः ॥ अनुमोदितं, त्रि, (अनु + मुद् + णिच् + कर्म्मणि क्तः ।) कृतानुमोदनं । अनुमतं । यथा, -- “भवता यद्व्यवसितं तन्मे साध्वनुमोदितं” । इति श्रीभागवतं ॥ (“गान्धर्व्वेण विवाहेन बह्व्योऽथ मुनिकन्यकाः । श्रूयन्ते परिणीतास्ताः पितृभिश्चानुमोदिताः” ॥ इति शाकुन्तले ।) अनुयायी, [न्] त्रि, (अनुयाति पश्चात् गच्छति, अनु + या + णिनि ।) सदृशः । पश्चाद्गामी । यथा । मुख्यानुयायिनि शिशावित्यनुबन्धशब्दार्थे अमरः ॥ अनुयुक्तः, पुं, (अनु + युज् + क्तः ।) भृतकाध्येता । इति महाभारतं । (अभियुक्तः । निन्दितः । जिज्ञा- सितपदार्थः । कृतप्रश्नः ।) अनुयोक्ता, [ऋ] पुं, (अनु + युज् + तृच् ।) भृत- काध्यापकः । इति महाभारतं ॥ (प्रश्नकर्त्ता ।) अनुयोगः, पुं, (अनु + युज् + घञ् ।) प्रश्नः । इत्यमरः ॥ अनुयोगकृत्, पुं, (अनुयोगं प्रश्नविषयसन्देहं कृन्तति छिनत्ति, अनुयोग + कृत् + क्विप् ।) आचार्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनुयोजनं, क्ली, (अनु + युज् + णिच् + ल्युट् ।) प्रश्नः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनुयोज्यं, त्रि, (अनुयुज्यते नियुज्यते, अनु + युज् + शक्यार्थे ण्यत् ।) निन्दार्हं । अनुपूर्ब्बक- निन्दार्थयुजधातोः कर्म्मणि यप्रत्ययः ॥ (प्रष्टव्यः । जिज्ञास्यः । “ममेदमिति यो ब्रूयात् सोऽनुयोज्यो यथाविधिः” इति मनुः ।) अनुरक्तः, त्रि, (अनु + रन्ज + कर्त्तरि क्तः ।) आ- सक्तः । अनुरागयुक्तः । यथा, -- “अनुरक्तो गुणान् ब्रूते विरक्तो दूषणानि च” । इत्युद्भटः ॥

पृष्ठ १/०५१

अनुरञ्जनं, क्ली, (अनु + रन्ज + भावे ल्युट् ।) अनुरागः । हर्षजननं । यथा, -- विश्वेषामनु- रञ्जनेन जनयन्नानन्दमिन्दीबरेति जयदेवः ॥ (प्रीतिजननं । आह्लादनं । आराधनं । “युक्तः प्रजानामनुरञ्जने स्यास्तस्मात् यशो यत् परमं धनं वः” । इति उत्तरचरिते ।) अनुरतः, त्रि, (अनु + रम् + कर्त्तरि क्तः ।) अनु- रागविशिष्टः । प्रीतः । अनुरक्तः । अनुपूर्ब्बरम- धातोः कर्त्तरि क्तः ॥ (“धर्म्मानुरतमत्यर्थं शान्तं सूनृतभाषिणम्” । इति भारते) ॥ अनुरतिः, स्त्री, (अनु + रम् + भावे क्तिन् ।) अनु- रागः । इति हेमचन्द्रः ॥ अनुरागः, पुं, (अनु + रन्ज + भावे घञ् ।) प्रीतिः । आसक्तिः । तत्पर्य्यायः । रतिः २ रागः ३ अनु- तिः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“कण्टकितेन प्रथयति मय्यनुरागं कपोलेन” । इति शाकुन्तले ।) अनुरागी, [न्] त्रि, (अनु + रन्ज + कर्त्तरि घिनुण कुत्वं निपातनात् नलोपश्च ।) अनुरागविशिष्टः । अनुरक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ अनुराधा, स्त्री, (राधां विशाखामनुगता, कुगति- प्रादयैति सूत्रेण समासः ।) सप्तदशनक्षत्रं । तस्या रूपं । सर्पाकृतिसप्ततारामयं । इति कालि- दासः । “बलिनिभताराचतुष्टयात्मकं” । इति दीपिकाटीका ॥ अस्या अधिदेवता मित्रः । तत्र जातफलं । यथा, -- “सत्कीर्त्तिकान्तिश्च सदोत्सवः स्या- ज्जेता रिपूणाञ्च कलाप्रवीणः । स्यात्सम्भवे यस्य किलानुराधा सम्पत्प्रमादौ विविधौ भवेतां ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ अनुरूपः, त्रि, (रूपमनुगतः प्रादिसमासः ।) तुल्य- रूपः । सदृशः । यथा, -- “देबानामनुरूपा हि चरन्त्येते महीतले” । इति रामायणं ॥ (तुल्यगुणः । योग्यः । “तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः” । इति रघुवंशे ।) ॥ अनुरोधः, पुं, (अनु + रुध् + घञ् ।) आराध्या- देरिष्टसम्पादनं । उपरोधः । (“तदनुरोधात् कठोरगर्भामपि बधूं जानकीं विमुच्य गुरुजन- स्तत्र गतः” । इति उत्तरचरिते ।) तत्पर्य्यायः । अनुवर्त्तनं २ । इत्यमरः ॥ अनुलापः, पुं, (अनु वारं वारं लपनं, अनु + लप् + भावे घञ् ।) पुनः पुनः कथनं । पुनरुक्तिः । इत्यमरः ॥ अनुलेपनं, क्ली, (अनु + लिप् + भावे ल्युट् ।) पात्रे गन्धद्रव्यादिलेपनं । तद्द्रव्यञ्च । तस्य गुणाः । प्रीत्योजःशुक्रवृद्धिकारित्वं । घर्म्मदौर्गन्ध्यतन्द्रा- तापश्रमनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“निर- स्तमाल्याभरणानुलेपनाः” । इति ऋतुसंहारे ।) अनुलोमः, पुं, (अनुपूर्ब्बात् लोमशब्दात् अच्, प्रत्यन्व-

वेति अच् ।) यथाक्रमं । अविलोमः । यथा, -- “वर्णमाला समाख्याता अनुलोमविलोमिका” । इति तन्त्रसारे नारदवचनं ॥ (क्रमानुगतः । अनु- कूलः । “जडानप्यनुलोमार्थान् प्रवाचः कृतिनां गिरः” । इति शिशुपालबधे ।) अनुलोमजः, त्रि, (अनुलोमेन यथाक्रमेण जातः, अनुलोम + जन + डः, उपपदसमासः) । अनु- लोमजातः । अप्रतिलोमजः । यथा । ब्राह्मणात् क्षत्त्रियागर्भजातः । क्षत्त्रियात् वैश्यायां जातः । इत्यादि उत्तमादधमायां जातः । यथा, -- “सङ्कीर्णयोनयो ये तु प्रतिलोमानुलीमजाः । अन्योऽन्यव्यतिषक्ताश्च तान् प्रवक्ष्याम्यशेषतः” ॥ इति मनुः ॥ अनुवत्सरः, पुं, (अनुकूलोवत्सरः, दानादिविशेषाय ।) वर्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ संवत्सरादिपञ्चकान्तर्गत- वत्सरविशेषः । अस्मिन् वर्षे धान्यदाने महाफलं । शकाब्दात् पञ्चभिर्हृते यः शेषस्तिष्ठति तेन एकादिक्रमेणसं-परि-इदा-अनु-उदा-पूर्ब्बकवत्सर- संज्ञका वत्सरा भवन्ति । इति मलमासतत्त्वं ॥ अनुवर्त्तनं, क्ली, (अनु + वृत् + भावे ल्युट् ।) अनु- रोधः । इत्यमरः ॥ व्याकरणमते पूर्ब्बलक्षण- स्थितषदादेरनुवृत्तिः ॥ (पश्चाद्गमनं । अनुसरणं । “इदानीं तदाज्ञानुवर्त्तनं उचितम्” । इति हि- तोपदेशः ।) अनुवाकः, पुं, (अनूच्यते अनु + वच् + घञ्, कुत्वं ।) ऋग्यजुःसामसमूहः । इत्यमरः ॥ वेदविशेषः । इति सुभूतिः ॥ (“जेतुं जैत्रानथ खलु जपन् सूक्त- सामानुवाकान्” । इति महावीरचरिते ।) अनुवादः, पुं, (अनु + वद् + घञ् ।) कुत्सितार्थवाक्यं । इति शब्दरत्नावली ॥ पुनरुक्तिः । उक्तस्य पुनः- कथनं । यथा, -- “विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थवादस्त्रिधा मतः” ॥ इति शुद्धितत्त्वटीका ॥ वाचारम्भनमात्रं । यथा, -- “विनानुवादं न च तन्मनीषितं सम्यग्यतस्त्यक्तमुपाददत् पुमान्” । इति श्रीभागवतं ॥ अनुवासनं, क्ली, (अनु + वास + सौरभ्ये भावे ल्युट् ।) स्नेहनं । धूपनं । इति हेमचन्द्रः ॥ स्नेहवस्तिः । यथा, -- “अथानुवासनं स्नेहवस्तिधूपनयोरपि” । इति मेदिनी ॥ “द्विधा वस्तिः परिज्ञेयो निरूहश्चानुवासनं । कषायाद्यैर्निरूहः स्यात् स्नेहाद्यैरनुवासनं” ॥ इति वैद्यकं ॥ अनुवृत्तिः स्त्री, (अनु + वृत् + क्तिन् । अनुवर्त्तनं । अनुरोधः । इति । हेमचन्द्रः । व्याकरणमते, -- “पूर्ब्बसूत्रस्थितपदस्य परसूत्रेषूपस्थितिः” । तत्प- र्य्यायः । अधिकारः २ । सा त्रिविधा यथा, -- “सिंहावलोकिताख्यश्च मण्डूकप्लुतिरेव च । गङ्गास्रोत इति ख्यातः अधिकारास्त्रयो मताः” ॥

सिंहावलोकितो यथा । वावगोर्दान्ते इत्यस्मात् दान्त इति पदस्य ऋक्यगित्यन्तेषूपस्थितिः ॥ मण्डूकप्लुतिर्यथा । टा भिस् ङे ङसीत्यस्मात् अत इति पदस्य आक्तिमभवीत्यत्रोपस्थितिः ॥ गङ्गास्रोतो यथा । लेः सि औ जसित्यस्मात् लेरिति पदस्य तद्धितपर्य्यन्तेषूपस्थितिः ॥ इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ (अनुवर्त्तनं । अनु- सरणं । अनुमोदनं । अनुरञ्जनं । “अमङ्गलाभ्यासरतिं विचिन्त्यतं तवानुवृत्तिं न च कर्त्तुमुत्सहे” । इति कुमारसम्भवे । अनुकरणं । “यासां सत्यपि सद्गुणानुसरणे दोषानुवृत्तिः परा” । इति सा- हित्यदर्पणे । “कान्तानुवृत्तिचातुर्य्यमपि अनुशिक्षितं वत्सेन” । इति उत्तरचरिते ।) अनुव्रजनं, क्ली, (अनु + व्रज + भावे ल्युट् ।) अनु- व्रज्या । गृहागतानां शिष्टानां गमनसमये किय- द्दूरपर्य्यन्तपश्चाद्गमनरूपशिष्टाचारः । आग वा- डान इति भाषा । यथा, -- “आयान्तमग्रतो गच्छेत् गच्छन्तं तमनुव्रजेत्” । इति तन्त्रसारे निगमकल्पद्रुमः ॥ अनुशयः, पुं, (अनु + शी + भावे अच्, शयं हस्त- मनुगतः प्रादिसमासः, हस्तानुगते त्रि ।) दीर्घ- द्वेषः । पूर्ब्बवैरता । अनुतापः । इत्यमरः । (“अनु- शयादनुरोदिमि चोत्सुकः” । “अनुशयदुःखायेदं हतहृदयं सम्प्रति विबुद्धम्” । इति शाकुन्तले ।) द्वेषः । अनुबन्धः । इति मेदिनी ॥ (क्रोधः । पश्चा- त्तापादिकारणात् विप्रतिपत्तिः । यथा, -- “क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः” । इति मनुः ।) अनुशयाना, स्त्री, (अनु + शी + शानच्, अनुताप- कर्त्तरि त्रि ।) परकीयान्तर्गतनायिकाभेदः । तस्या लक्षणं । इष्टहानिजनितानुतापवती । सा त्रिधा । वर्त्तमानसङ्केतस्थानविघट्टनेन १ भावि- सङ्केतस्थानाभावशङ्कया २ स्वानधिष्ठितसङ्केतस्थाने भर्त्तुर्गमनानुमानेन ३ । इति रसमञ्जरी ॥ अनुशयी, स्त्री, (अनुशय्यते अनुतप्यतेऽनया, अनु + शी + अच्, गौरादित्वात् ङीष् ।) क्षुद्ररोगान्त- र्गतपादरोगविशेषः । तस्य लक्षणं । यथा, -- “गम्भीरामल्पसंरम्भां सवर्णामुपरिस्थितां । पादस्यानुशयीं तान्तु विद्यादन्तःप्रपाकिनीं” ॥ इति माधवकरः ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “हरेदनुशयीं वैद्यः क्रियया श्लेष्मविद्रधेः” । इति भावप्रकाशः ॥ अनुशयी, [न्] त्रि, (अनु + शी + इनि ।) दण्ड- वत्प्रणामैश्चरणमूले शेते यः । यथा । “यं संपद्य जहात्यजामनुशयी सुप्तः कुलायं यथा” । इति श्रीभागवतं ॥ (अत्यर्थमासक्तः । अनुरक्तः । पश्चा- त्तापयुक्तः । अनुशोचनपरः ।) अनुशरः, पुं, (अनुशृणाति हिनस्ति, अनु + शृ + पचाद्यच् ।) राक्षसः । इति शब्दमाला ॥

पृष्ठ १/०५२

अनुशासनं, क्ली, (अनु + शास् + भावे ल्युट् ।) आ- देशः । आज्ञा । यथा, -- “इत्येते ब्रह्मणः पुत्त्रा आश्रुत्यात्मानुशासनं” । इति श्रीभागवतं ॥ व्युत्पादनं । यथा नामलिङ्गानु- शासनमित्यमरः ॥ (उपदेशः । नियोगकरणं । “अहिंसयैव भूतानां कार्य्यं श्रेयोनुशासनम्” । इति मनुः ।) अनुशीलनं, क्ली, (अनु पौनःपुन्येन शीलनमभ्यासः, अनु + शीलि + भावे ल्युट् ।) पुनःपुनरभ्यासः । मुहुः सेवनं । यथा, -- “आनुकूल्येन कृष्णानुशीलनं भक्तिरुत्तमा” । इति भक्तिरसामृतसिन्धुः ॥ अनुशोचनं, क्ली, (अनु + शुच् + भावे ल्युट् ।) अनुशोचना । तत्पर्य्यायः । मन्युः २ शोकः ३ शुक् ४ । इति जटाधरः ॥ अनुषङ्गः, पुं, (अनु + सन्ज + भावे घञ् ।) कारुण्यं । दया । इति हलायुधः ॥ एकत्रान्वितपदस्यान्य- त्रान्वयः । यथा । कोषोबलञ्चापहृतमित्यादौ बलान्वितापहृतस्य कोषेऽन्वयः ॥ न्याये उपनय- स्थायम्पदस्य निगमनेऽनुषङ्गः । यथा । बह्निव्याप्य- धृमवांश्चायं तस्माद्वह्निमान् ॥ प्रसङ्गः । अन्योद्देशेन प्रवृत्तावन्यस्यापि सिद्धिः । यथा, -- “नित्यक्रियां तथा चान्ये ह्यनुषङ्गफलां श्रुतिं” । इति स्मृतिः ॥ अनुष्टुप्, [भ्] स्त्री, (अनु सततं स्तुभ्यतेऽनया, अनु + स्तुन्भ + क्विप् षत्वं ।) सरस्वती । इति शब्दरत्नावली ॥ अष्टाक्षरपदं छन्दः । सा तु समार्द्धसमविषमवृत्तभेदेन त्रिधा तत्र शेषस्य प्रायिकप्रयोगः । तस्य लक्षणं । “पञ्चमं लघु सर्व्वत्र सप्तभं द्विचतुर्थयोः । गुरु षष्ठन्तु पादानां शेषेष्वनियमो मतः” ॥ इति छन्दोमञ्जरी ॥ अस्याः प्रस्ताराः २५६ । इति पिङ्गलः ॥ अनुष्ठानं, क्ली, (अनु + स्था + भावे ल्युट्) । कर्म्मा- रम्भः । करणं । यथा, -- “कृता श्रीभवदेवेन कर्म्मानुष्ठानपद्धती” । (उपपादनं । व्यवस्थापनं । उपयोगिता । आनु- रूप्यं । कार्य्यकरणं । अभ्यासः । अनुशीलनं । चर्च्चा । “उपपत्तिपरित्यक्तशास्त्रानुष्ठानमोहितैः” । इति राजतरङ्गिणी । “अस्य नित्यमनुष्ठानं सम्यक् कुर्य्यादतन्द्रित” । इति मनुः । शास्त्रविहितकर्त्तव्यादिसम्पादनम् । “किन्त्वनुष्ठाननित्यत्वं स्वातन्त्र्यमपकर्षति” । इति उत्तरचरिते ।) अनुष्णं, क्ली, (न उष्णं नञ्समासः ।) उत्पलं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनुष्णः, त्रि, (न उष्णः, नञ्समासः ।) अलसः । इत्यमरः ॥ उष्णभिन्नः शीतलः बहुव्रीहौ तु अत्युष्णः ॥ अनुष्णवल्लिका, स्त्री, (अनुष्णा शीतला वल्लीव कर्म्म- धारयः ।) नीलदूर्व्वा । इति राजनिघण्टः ॥

अनुसन्धानं, क्ली, (अनु + सम् + धा भावे ल्युट् ।) अन्वेषणं । चेष्टा । इत्यादिकाव्यानुसन्धानबला- दिति काव्यप्रकाशः ॥ अनुसारः, पुं, (अनु + सृ + भावे घञ् ।) अनुसरणं । अनुयानं । अनुक्रमः । यथा, -- “अथ लौहविधिं वक्ष्ये लौहशास्त्रानुसारतः” । इति वैद्यकसुखबोधः ॥ अनुहार, पुं, (अनु + हृ + घञ् ।) अनुकारः । सदृशी- करणं । सदृशरूपवेशभाषाद्याविष्करणं । इत्य- मरः ॥ उपमा । इति हेमचन्द्रः ॥ (“तद्रूपाननुहारस्तु हेतौ सत्यप्यतद्गुणः” । इति साहित्यदर्पणे ।) अनुक्षणं, क्ली, (क्षणे क्षणे वीप्सायामव्ययीभावः ।) प्रतिक्षणं । सर्व्वदा । अनवरतं । क्षणशब्दस्य वीप्सार्थानुपसर्गेणाव्ययीभावसमासः ॥ अनूकं, क्ली, (अनु + उच् + घञर्थे कः, न्यङ्क्वादीनाञ्च इति कुत्वम् ।) कुलं । वंशः । शीलं । स्वभावः । इति मेदिनी ॥ अनूकः, पुं, (अनु + उच् + घञर्थे कः, न्यङ्क्वादीनाञ्च इति कुत्वम् ।) गतजन्म । पूर्ब्बजन्म । इति मेदिनी ॥ (वंशः । कुलं । स्वभावः । शीलं । “अनूकं तु कुले शीले पुंसि स्यात् गतजन्मनि” । इति मेदिनी ।) अनूचानः, पुं, (अनु + ब्रु + लिट् तस्य कानच् ।) साङ्गवेदविचक्षणः । शिक्षादिषडङ्गसहितवेद- वेत्ता । इत्यमरः ॥ (“इदमूचुरनूचानाः प्रीतिकण्टकितत्वचः” । इति कुमारसम्भवे । “ऋषयश्चक्रिरे धर्म्मं योऽनूचानः स नो महान्” । इति मनुः ।) अनूचानः, त्रि, (अनु + वच् + लिट् तस्य कानच् । वेदस्यानुवचनं कृतवान्, उपेयिवानित्यादिना साधु ।) विनीतः । सविनयः । इति मेदिनी ॥ (साङ्गवेदविचक्षणः । “अनूचानो विनीते स्यात् साङ्गवेदविचक्षणेः” । इति मेदिनी ॥ शिक्षाकल्पादिषडङ्गसहितवेदाध्ययनकारी, यथा, “इदमूचुरनूचानाः प्रीतिकण्ठकितत्वचः” । इति कुमारसम्भवे । “ऋषयश्चक्रिरे धर्म्मं योऽनूचानः स नो महान्” । इति मनुः) ॥ अनूढः, त्रि, (वह + कर्म्मणि क्तः संप्रसारणं ततो नञ्समासः ।) अविवाहितः । आइवड इति भाषा । यथा, -- “परिवेत्तानुजोऽनूढे ज्येष्ठे दारपरिग्रहात्” । इत्यमरः ॥ अनूद्यं, त्रि, (अनु + वद् + क्यप् संप्रसारणं ।) अनु- वाद्यं । अनुवदनीयं । अवदनीये ह्रस्वमध्यं । इति संक्षिप्तसारव्याकरणं ॥ अनूनं, त्रि (न ऊनं, नञ्समासः ।) अखण्डं । समग्रं । पूर्णं । इति जटाधरः ॥ (अहीनः । अन्यूनः । “इमामनूनां सुरभेरवेहि” । इति रघुवंशे ।)

अनूनकं, त्रि, (नऊनं, नञ्समासः, ततः स्वार्थे कन् ।) सकलं । पूर्णं । अखण्डं । इत्यमरः ॥ अनूपं, त्रि, (अनुगता आपोऽत्र, समासान्त अच्, अस्य उत्वं ।) जलबहुलदेशः । जलप्लावितस्थानं । तत्पर्य्यायः । जलप्रायं २ । इत्यमरः ॥ अस्य गुणाः । शीतलत्वं । स्निग्धत्वं । वातश्लेष्मकारित्वं । गुरुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ एतद्देशीयजलगुणाः । गुरुत्वं ॥ घनत्वं । पिच्छिलत्वं । मधुरत्वं । श्लेष्मजनकत्वं । स्निग्धत्वं । अग्निनाशित्वं । प्रमेहगलगण्डश्लीप- दच्छर्द्दिप्रभृतिरोगकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः । अनूपः, पुं, (अनुगता आपोऽत्र, प्रादिभ्यो धातुजस्य वाच्योवाचोत्तरपदलोपश्चेति बहुव्रीहिः) महिषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (जलप्रायः । जलबहुलः । बह्वम्बुयुक्तः । “अनूपो महिषे नाम्बुप्रायदेशे तु वाच्यवत्” । इति मेदिनी ॥) अनूपजं, क्ली, (अनूपे जलप्रायदेशे जायते, अनूप + जन् + डः उपपदसमासः ।) आर्द्रकं । इति राज- निर्घण्टः ॥ अनूपदेश, पुं, (अनूपः जलप्रायः देशः कर्म्मधारयः ।) जलप्रायदेशः । तस्य लक्षणं यथा, -- “नदीपल्वलशैलाद्यफुल्लोत्पलकुलैर्युतः । हंससारसकारण्डचक्रवाकादिसेवितः ॥ सरोवराहमहिषरुरुरोहिकुलाकुलः । प्रभूतद्रुममुख्याढ्यो नानाशस्यफलान्वितः ॥ अनेकशालिकेदारकदलीक्षुविभूषितः । अनूपदेशो ज्ञातव्यो वातश्लेष्ममयार्त्तिमान्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अनूरुः, पुं, (नास्ति ऊरू यस्य सः ।) सूर्य्यसारथिः । अरुणः । इत्यमरः ॥ (ऊरुहीनः ।) ॥ अनूरुसारथिः, पुं, (अनूरुः अरुणः सारथिः रथ- चालको यस्य सः ।) सूर्य्यः । यथा, -- “गतं तिरश्चीनमनूरुसारथेः” । इति माघः ॥ अनृजुः त्रि, (न ऋजुः सरलः, नञ्समासः ।) अस- रलः । शठः । इत्यमरः ॥ (“न पाणिपादचपलो न नेचचपलोऽनृजुः” । इति मनुः ।) अनृणी, [न्] त्रि, (ऋणं विद्यतेऽस्य, ऋण + इनि ऋणी, नञ्समासः ।) अऋणी । अधारी । यथा, -- “एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् । पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा सोऽनृणी भवेत्” ॥ इत्याह्निकतत्त्वं ॥ ऋणाभावविशिष्टः । यथा यक्ष उवाच । “को मोदते किमाश्चर्य्यंकः पन्थाः का च वार्त्तिका । वद मे चतुरः प्रश्नान् मृता जीवन्तु बान्धवाः” ॥ युधिष्ठिर उवाच । “पञ्चमेऽहनि षष्ठे वा शाकं पचति स्वे गृहे । अनृणी चाप्रवासी च स वारिचर मोदते ॥ अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालय । शेषाः स्थिरत्वमिच्छन्ति किमाश्चर्य्यमतःपर ॥ तर्कोऽप्रतिष्ठः श्रतयो विभिन्ना नैको मुनिर्यस्य मतं प्रमाण ।

पृष्ठ १/०५३

:धर्म्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्थाः ॥ अस्मिन् महामोहमये कटाहे सूर्य्याग्निना रात्रिदिवेन्धनेन । मासर्त्तुदर्व्वीपरिघट्टनेन भूतानि कालः पचतीति वार्त्ता” ॥ इति मुद्राङ्कितमहाभारते वनप्रर्व्वणि ३१२ अ- ध्यायः ॥ अपि च । “देवानामनृणी जन्तुर्यज्ञैर्भवति मानवः” । इत्यादि शुद्धतत्त्वं । अनृतं, क्ली, (न ऋतं नञ्समासः ।) कृषिः । मिथ्या । इत्यमरः ॥ विवाहादिपञ्चकेष्वनृतं न पापजनकं । यथा, -- “विवाहकाले रतिसंप्रयोगे प्राणात्यये सर्व्वधनापहारे । विप्रस्य चार्थे ह्यनृतं वदेत पञ्चानृतान्याहुरपातकानि” ॥ इति महाभारते कर्णपर्ब्बणि अर्जुनं प्रति श्रीकृष्ण- वचनं ॥ अनेकं, त्रि, (एकस्मात् अन्यत् नञ्समासः ।) एक- त्वातिरिक्तसंख्यानं तद्विशिष्टञ्च । बहु । यथा, -- “अनेकराजन्यरथाश्वसङ्कुलं” । इति भारविः ॥ अनेकजः, पुं, (अनेकं जायते, अनेक + जन् + डः उपपदसमासः ।) पक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बहुजाते त्रि ॥ अनेकधा, व्य, (अनेक + प्रकारार्थे धा ।) अनेक- प्रकारं । बहुधा । यथा, -- “पाटीसूत्रोपमं वीजं गूढमित्यवभाषते । नास्ति गूढमगूढानां नैव षोढेत्यनेकधा” ॥ इति लीलावती ॥ अनेकवारार्थेऽपि क्वचित्प्रयोगः ॥ अनेकपः, पुं, (अनेककाभ्यां मुखशूण्डाभ्यां पिबति, अनेक + पा + कः, उपपदसमासः ।) हस्ती इत्यमरः ॥ अनेकाश्रितगुणः, पुं, (अनेकानि आश्रितः, द्वितीया- श्रितातीत इत्यादिना समासः, तादृशः गुणः कर्म्मधारयः ।) बहुनिष्ठगुणः । तद्यथा । संयोगः १ विभागः २ द्विपृथक्त्वादिः ३ एकत्वान्यसङ्ख्या ४ । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ (“संयोगश्च वियोगश्च सङ्ख्या द्वित्वादिकास्तथा । द्विपृथक्त्वादयस्तद्वदेतेऽनेकाश्रिता गुणाः” । इति भाषापरिच्छेदे ।) अनेडमूकः, त्रि, (नास्ति एडः वधिरः मूकः वाक्- शक्तिरहितश्च यस्मात् सः ।) धूर्त्तः । शठः । श्रुतिवाग्विहीनः । इति मेदिनी ॥ काला वोवा इति भाषा । अनेहाः, [स्] पुं, (न हृन्यते, न + हन् + असुन् पृषोदरादित्वात् हन् स्थाने एहादेशः, ततः सौकृते अनङादेशः ।) कालः । समयः । इत्यमरः ॥ (“तस्थुस्तस्यान्तिके द्रोहश्छिद्रानेहःप्रतीक्षिणः” । इति राजतरङ्गिणी ।) अनैक्यं, क्ली, (न एक भावे व्यञ् ।) ऐक्याभावः । अने-

कता । एकस्य भावः ऐक्यं पश्चान्नञ्समासः ॥ अनो, व्य, (न नी डो) निषेधार्थः । अभावः । इत्य- मरटीकायां नीलकण्ठः ॥ अनोकहः, पुं, (अनसः शकटस्य अकं गमनं षष्ठी- तत्, तत् हन्ति अनोक + हन् + डः ।) वृक्षः । इत्यमरः ॥ (“पृक्तस्तुषारैर्गिरिनिर्झराणा- मनोकहाकम्पितपुष्पगन्धी” । इति रघुवंशे ।) अन्च उ गतिपूजनयोः । इति मुग्धबोधे वोपदेवः ॥ अन्च उ पूजने । गमने । म्लिष्टोक्तौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ उ अञ्चित्वा अङ्क्त्वा । म्लिष्टोक्तिर- व्यक्तशब्दः । इति दुर्गादासः ॥ अन्च क व्यक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ व्यक्तिरिह विशेषणं । क अञ्चयति बुद्धिं सुधीः । विशिनष्टी- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ अन्ज उ ध ञि व्यक्तौ । गतौ । म्रक्षणे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ उ अञ्जिष्यति अङ्क्ष्यति । ध अनक्ति । ञि अक्तोस्ति । व्यक्तिः स्फुटीकरणं । “शरीरभाजां भवदीयदर्शनं व्यनक्ति कालत्रितयेऽपि योग्यतां” । इति माघः ॥ अनक्ति गात्रं तैलेन जनः । इति दुर्गादासः ॥ अन्तं, क्ली, (अम् + तन् ।) स्वरूपं । स्वभावः । इति मेदिनी त्रिकाण्डशेषश्च ॥ अन्तं, क्ली, पुं, (अम् + तन् ।) शेषः । इति मेदिनी ॥ तत्पर्य्यायः । जघन्यं २ चरमं ३ अन्त्यं ४ पाश्चात्यं ५ पश्चिमं ६ । इत्यमरः ॥ अन्तः, पुं, (अम् + तन् ।) नाशः । इत्यमरः ॥ स्वरूपः । प्रान्तः । सीमा । निश्चयः । अवयवः । इति हेमचन्द्रः ॥ अन्तः, त्रि, (अम् + तन् ।) अन्तिकः । निकटः । इति मेदिनी ॥ अतिमनोहरः । इति विश्वः ॥ अन्तःकरणं, क्ली, (अन्तर्मध्यवर्त्ति करणं ज्ञानसाधनं, कर्म्मधारयः, कृ + करणे ल्युट् ।) अन्तरिन्द्रियं । धीन्द्रियं । तत्पर्य्यायः । मनः २ निगुः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अस्य कार्य्यभेदान्नामचतुष्टयं, यथा, -- “मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तं करणमान्तरं । संशयो निश्चयो गर्व्वः स्मरणं विषया अमी” ॥ इति वेदान्तः ॥ (अस्योत्पत्तिर्यथा, -- “मिलितैस्तु तैः अन्तःकरणमेकं स्यात्” इति । तैः पञ्चभूतस्थ- सत्त्वांशैर्मिलितैः अन्तःकरणं भवतीत्यर्थः । “धनुर्भृतोऽप्यस्य दयार्द्रभाव- माख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः” । इति रघुवंशे ।) अन्तःकुटिलः, पुं, (अन्तरभ्यन्तरे कुटिलः वक्रः ।) शङ्खः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुटिलान्तःकरणे त्रि ॥ अन्तःपुरं, क्ली, (अन्तर्मध्यवर्त्ति पुरं मृहं, कर्म्म- धारयः ।) राज्ञः स्त्रीगृहं । तत्पर्य्यायः । अव- रोधनं २ अवरोधः ३ शुद्धान्तः ४ । इत्यमरः ॥ अन्तःपुरादयो राजदारेष्वपि तात्स्थ्यात् वर्त्तन्ते ।

यथा । “शुद्धान्तसम्भोगनितान्ततुष्टे” । इति नैषधम् । इति भरतः ॥ “दाक्षिण्येन ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा” । इत्यभिज्ञान शकुन्तलम् ॥ अन्तःपुराध्यक्षः, पुं, (अन्तःपुरस्य अध्यक्षः रक्षकः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) राज्ञामन्तःपुररक्षकः । तल्ल- क्षणं यथा, -- “वृद्धः कुलोद्गतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुराध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते” ॥ इति युक्तिकल्पतरुः ॥ अन्तःसत्वा, स्त्री, (अन्तर्मध्ये सत्त्वं प्राणी सारो वा यस्याः सा, स्त्रियां टाप् ।) भल्लातकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गर्ब्भवती । अन्तरुदरमध्ये सत्वं प्राणी यस्याः सा ॥ अन्तःस्वेदः, पुं, (अन्तः मध्ये स्वेदः मदजलं यस्य सः ।) हस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अन्तकः, पुं, (अन्तं विनाशं करोति, अन्त + करो- त्यर्थे णिच् ततो ण्बुल् ।) यमः । इत्यमरः । (“ऋषिप्रभावात् मयि नान्तकोऽपि प्रभुः प्रहर्तुं किमुतान्यहिंस्राः” । इति रघुवंशे ।) अन्तगः, त्रि, (अन्तं पारं गच्छति, अन्त + गम् + डः, उपपदसमासः ।) अन्तगामी । पारगः । यथा, “वेदान्तगोब्राह्मणः स्यात् क्षत्रियो विजयी भवेत्” इति महाभारते विष्णुसहस्रनामफलं ॥ मृतः । अन्तं नाशं गच्छतीति ॥ अन्ततः, [स्] व्य, (अन्त + तस् ।) सम्भावना । अवयवः । पञ्चम्यर्थं । शासनं । इति विश्वः ॥ (शेषादारभ्य । प्रान्तभागेन । अग्रभागेन । “वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिश्चशूद्रः स्पृष्टाभिरन्ततः” इति मनुः ।) अन्तर्, व्य, (अम् + अरन् तुडागमश्च ।) मध्यं । प्रान्तं । स्वीकारः । इति विश्वः ॥ अन्तरं, क्ली, (अन्तं राति ददाति, अन्त + रा + कः, उपपदसमासः ।) अवकाशः । अवधिः । परि- धानं । अन्तर्धानं । भेदः । तादर्थ्यं । अवसरः । मध्यं । अन्तरात्मा । छिद्रं । आत्मीयः । विना । वहिः । इत्यमरः ॥ सदृशः । इति तट्टीका मेदिनी च ॥ * ॥ अवकाशे यथा । “मृणालसूत्रान्तरमप्य- लभ्यं” । इति कुमारसम्भवे ॥ अवधौ यथा । “निरन्तराभ्यन्तरवातवृष्टिषु” ॥ परिधाने यथा । अन्तरे शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः ॥ अन्तर्द्धौ यथा, “पर्ब्बतान्तरितो रविः” ॥ भेदे यथा, -- “यदन्तरं सर्षपशैलराजयो- र्यदन्तरं वायसवैनतेययोः” । इति रामायणं ॥ तादर्थ्ये यथा । त्वामन्तरेण ऋणं गृहीतं त्वदर्थमित्यथेः ॥ छिद्रेयथा । “प्रहरेदन्तरे रिपुं” ॥ आत्मीये यथा । “अयमत्यन्तरो मम” ॥ विनार्थे यथा । “हरे त्वदालोकनमन्तरेण” ॥ वहिरर्थे यथा । अन्तरे चण्डालगृहा वाह्या इत्यर्थः ॥ अवसरे यथा । “अत्रान्तर च कुलटा कुलवर्त्मपातेत्थादि” ॥ मध्येयथा । “आवयोर- न्तरे जाताः पर्ब्बताः परितो द्रुमाः” ॥ सदृशे

पृष्ठ १/०५४

:यथा “हकारस्य घकारोऽन्तरतमः” । इति भरतः ॥ अन्तरङ्गः, त्रि, (अन्तः सदृशं अङ्गं यस्य सः ।) आत्मीयः । स्वसम्पर्कः । यथा, -- “चरमगिरिकुरङ्गी शृङ्गकण्डूयनेन स्वपिति सुखमिदानीमन्तरङ्गः कुरङ्गः” । इति कालिदासः ॥ अन्तरा, व्य, (अन्तरेति अन्तर + इन् + डा, टिभाग- लोपः ।) वर्ज्जनं । विना । यथा, -- (“न द्रक्ष्यामः पुनर्जातु धार्म्मिकं राममन्तरा” । इति रामायणे ।) मध्यं । निकटं । इति मेदिनी ॥ अन्तरापत्या, स्त्री, गर्ब्भिणी । अन्तरे उदरमध्ये अपत्यं यस्याः सा ॥ अन्तरायः, पुं, (अन्तरं व्यवधानं एति, अन्त + इन् + अच्, षष्ठीतत्पुरुषः ।) विघ्नः । इत्यमरः ॥ (“स चेत् स्वयं कर्म्मसु धर्म्मचारिणां त्वमन्तरायो भवसि च्युतो विधिः” । इति रघुवंशे ।) अन्तरालं, क्ली, (अन्तरा मध्यं लाति, अन्तरा + ला + कः ।) मध्यप्रदेशः । अभ्यन्तरं । इत्यमरः ॥ (“मुहुरन्तरालभुवमस्तगिरिः सवितुश्च योषिद- मिमीत दृशा” । इति माघः । “उदेति भानुर्ग- गनान्तराले” । इति पद्यमाला ।) अन्तरालकं, क्ली, (अन्तराल + स्वार्थे कन् ।) अभ्यन्तरं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्तरितं, त्रि, (अन्तरं इतं प्राप्तं द्वितीयातत्, अथवा अन्तरं व्यवधानं जातमस्य, अन्तर + तार- कादित्वात् इतच् ।) अन्तर्द्धानप्राप्तं । व्यवहितं । तत्पर्य्यायः । प्रसृतं २ । इति त्रिकाण्डशेषः । व्यवकलिताङ्कः । वाकि इति भाषा । इति लीला- वती ॥ अन्तरिक्षं, क्ली, (अन्तर्मध्ये ऋक्षाणि नक्षत्राणि यस्य तत्, पृषोदरादित्वात् ऋकारस्य इकारः । अन्त- रीक्षमिति पाठे ऋकारस्य ईकारः ।) अन्त- रीक्षं । आकाशं । इति छान्दसं । इत्यमरटीकायां पुरुषोत्तमजातरूपसुभूतिरायादयः ॥ (“अन्तरिक्षगतांश्चैव मुनीन् देवांश्च पीडयेत्” । इति मनुः ।) अन्तरीपं, क्ली, पुं, (अन्तर्गता आपोऽत्र, तत्, समा- सान्तः अः, द्वन्तरुपसर्गेभ्य इति अपईदादेशः ।) द्वोपं । इत्यमरः ॥ अन्तरीयं, क्ली, (अन्तरस्य परिधानस्य इदं अन्तर् + छः तस्य ईयः ।) अधोवस्त्रं । परिधानवस्त्रं । इत्यमरः ॥ (“नाभौ धृतञ्च यद्वस्त्रं आच्छादयति जानुनी । अन्तरीयं प्रशस्तं तत् अच्छिन्नमुभयोस्तयोः” ॥ इत्येवं लक्षणं) अन्तरीक्षं, क्ली, (अन्तर्मध्ये ऋक्षाणि नक्षत्राणि यस्य तत्, पृषोदरादित्वात् ऋकारस्य ईकारः ।) गगनं । इत्यमरः ॥ अभ्रकधातुः । इति राज- निर्घण्टः । अन्तरीक्षजल, क्ली, (अन्तरीक्षस्य आकाशस्य जलं

षष्ठीतत् ।) आकाशजलं । दिव्योदकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्तरे, व्य (अन्तरेति अन्तर + इण् + विच् तस्य लोपः ।) मध्यं । अभ्यन्तरं । इत्यमरः ॥ अन्तरेण, व्य (अन्तरेति अन्तर + इण + णः तस्य नेत्वं पृषोदरादित्वात् ।) मध्यं । विना । व्यति- रेकः । इत्यमरः ॥ अन्तर्गडः, त्रि, (अन्तर्मध्ये गडुः ग्रीवाप्रदेशजातगल- मांसपिण्डमिव निरर्थकः ।) निरर्थकः । वृथा । इति हेमचन्द्रः ॥ (“काव्यान्तर्गडुभूता या सा तु नेह प्रशस्यते” । इति साहित्यदर्पणे ।) अन्तर्गतं, त्रि, (अन्तः अन्तकरणात् गतं, अथवा अन्तर्मध्ये गतं प्राप्तम् ।) विस्मृतं । मध्यप्राप्तं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“अन्तर्गतशवे ग्रामे” । इति मनुः । “सागरान्तर्गताः केचित्केचित् पर्ब्बतमाश्रिताः” । इति रामायणम् । आभ्यन्तरः । हृदयमध्यस्थितः । अन्तःकरणस्थः । “अन्तर्गतप्रार्थनमन्तिकस्थं” । इति शाकुन्तले । “आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च । नेत्रवक्त्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः” ॥ इति मनुः ।) अन्तर्गृहं, क्ली, (गृहस्य मध्ये, अव्ययीभावः ।) गृह- मध्यं । इति नानार्थेकोष्ठशब्दार्थे अमरः ॥ घरेर भितर इति भाषा । (वाराणसीस्थे सप्तावरणवति स्थानविशेषे । “अन्यस्थाने कृतं पापं वाराणस्यां विनश्यति । वाराणस्यां कृतं पापं पञ्चक्रोश्यां विनश्यति ॥ पञ्चक्रोश्यां कृतं पापं अन्तर्गृहे विनश्यति” । इति काशीमाहात्म्यम् ।) अन्तर्जठरं, क्ली, (जठरस्य उदरस्य मध्ये अव्ययी- भावः ।) कुक्षिमध्यं । कोष्ठं । इत्यमरः ॥ अन्तर्दधनं, क्ली, (अन्तर्मध्ये दध्यते मत्तता क्रियते- ऽनेन, अन्तर् + दध् + करणे ल्युट् ।) सुरावीजं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अन्तर्दाहः, पुं, (अन्तर्मध्ये दाहः सन्तापः ।) कोष्ठसन्ता- पः । शरीराभ्यन्तरज्वाला । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्तर्द्धा, स्त्री, (अन्तर्द्धानं, अन्तर् + धा + भावे अङ् स्त्रियां टाप् ।) अन्तर्द्धानं । इत्यमरः ॥ अन्तर्द्धानं, क्ली, (अन्तर्धानं, अन्तर् + धा + भावे ल्युट् ।) आच्छादनं । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्पर्य्यायः । अन्तर्द्धा २ व्यवधा ३ अन्तर्द्धिः ४ अपवारणं ५ अपिधानं ६ तिरोधानं ७ पिधानं ८ छदनं ९ । इत्यमरः ॥ (“अन्तर्द्धानं स्मृतिः कान्तिर्दृष्टिः श्रोतज्ञता तथा” इति याज्ञवल्क्यः ।) अन्तर्द्धिः, पुं, (अन्तर्द्धानम् अन्तर् + धा + भावे कि ।) अन्तर्द्धानं । इत्यमरः ॥ अन्तर्द्वारं, क्ली, (अन्तर्गृहमध्यस्थं द्वारं ।) प्रकोष्ठ- द्वारं । इति भरतः ॥ गृहाभ्यन्तरद्वारं । गृहा- भ्यन्तरप्रकोष्ठादिद्वारं जालद्वारं वा । इति स्वामी ॥ तत्पर्य्यायः । प्रच्छन्नं २ । इत्यमरः ॥ पक्षद्वारं

खड्किकाद्वारं । यथा, -- “प्रच्छन्नमन्तर्द्वारञ्च पक्षद्वारं तदुच्यते” । इति शवरस्वामी ॥ अन्तर्भूतः, त्रि, (अन्तर्मध्ये भूतः स्थितः, अन्तर् + भू + कर्त्तरि क्तः ।) गुणीभूतः । अन्तःस्थः । अन्त- रस्थः । अन्तर्गतः । यथा, -- “स एव भगवान् विष्णुरन्तर्भूतः सनातनः” । इति पद्मपुराणे माघमाहात्म्यं ॥ अन्तर्म्मनाः, [स्] त्रि, (वाह्यव्यापारशून्यतया अन्त- र्गमनः चेतो यस्य सः ।) दुर्म्मनाः । विमनाः । व्याकुलचेताः । इत्यमरः ॥ अन्तर्यामी, [न्] पुं, (अन्तर्मध्ये यमयति स्वस्व- कार्य्येषु इन्द्रियादीनि नियोजयति, अन्तर् + यम् + णिच् + उपपदसमासः ।) अन्तःकरण- नियामकः । तत्पर्य्यायः । आत्मा २ जीवः ३ पुरुषः ४ पुद्गलः ५ ईश्वरः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विशु- द्धसत्वप्रधानाज्ञानोपहितचैतन्यं । इति वेदान्त- सारः ॥ मनोगतज्ञे त्रि ॥ (“अन्तराविश्य भूतानि योबिभर्त्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्यामीश्वरः साक्षात् पातु नो यद्वशे स्फुटम्” । अन्तर्वंशिकः, पुं, (वंशः स्वावलम्बनयष्टिर्विद्यतेऽस्य, वंश + ठक् तस्य इकः, अन्तः नृपान्तःपुरे वंशिक यष्टिधारी नियुक्तः पुरुषः ।) अन्तःपुराधिकृतः अन्तःपुराध्यक्षः । इत्यमरः ॥ अन्तर्व्वत्नी, स्त्री, (अन्तर्गर्भमध्यस्थमपत्यं विद्यते- ऽस्याः, अन्तर् + मतुप्, अन्तर्व्वत्पतिवतोर्नुक् इति ङीप्नुगागमौ ।) गर्भिणी । इत्यमरः ॥ (“तस्यामेवास्य यामिन्यामन्तर्वत्नी प्रजावती । सुतावसूत सम्पन्नौ कोषादण्डाविव क्षितिः” ॥ इति रघुवंशे ।) अन्तर्व्वमिः, पुंः (अन्तः कुक्षिमध्यात् वमयति उद्गार- यति अन्तर् + वम् + णिच् + इक् कृष्यादिभ्य इति बाहुल्यात् इक् ।) अपाकः । अजीर्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अन्तर्व्वाणिः, त्रि, (अन्तः अन्तःकरणे वाणी शास्त्र- विहिता वाक् यस्य सः, ह्रस्वः ।) शास्त्रवित् । शास्त्रज्ञः । इत्यमरः ॥ अन्तर्व्विगाहनं, क्ली, (अन्तर्मध्ये विगाहनं प्रवेश, अन्तर् + वि + गाह् + ल्युट् ।) प्रवेशनं । इति हेमचन्द्रः ॥ अन्तर्व्वेदी, स्त्री, (अन्तः पृथ्वीमध्यस्थतया वेदीव । अन्तर्वेदि इति पाठे अन्तर्मध्ये वेदिर्यत्र देशे सः ।) ब्रह्मावर्त्तदेशः । गङ्गायमुनयोर्म्मध्यदेशः । आ- प्रयागहरिद्वारपर्य्यन्तदेशः । दोयाव इति पश्चिम- देशे ख्याता । तत्पर्य्यायः । शशस्थली २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अन्तर्हासः, पुं, (अन्तरव्यक्तोहासः हास्यं ।) अव्यक्त- हासः । गूढहास्यं । तत्पर्य्यायः । उद्वर्द्धनं २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तद्वति त्रि ॥ (“ततोऽन्तर्हासविका- समुखः स तदुचितमाचचार” । इति पञ्चतन्त्रं । “सान्तर्हासं कथितमसकृत् पृच्छतश्च त्वया मे” । इति मेघदूतम् ।)

पृष्ठ १/०५५

अन्तर्हितं, त्रि, (अन्तर् + धा + क्तः ।) लुक्कायितं । गुप्तं । तत्पर्य्यायः । संवीतं २ रुद्धं ३ आवृतं ४ संवृतं ५ पिहितं ६ छन्नं ७ स्थगितं ८ अपवारितं ९ तिरोधानं १० । इति हेमचन्द्रः ॥ (“अन्तर्हिते शशिनि सैव कुमुद्वतीमे दृष्टिं न नन्दयति संस्मर- णीयशोभा” । इति शाकुन्तले ।) अन्तवासी, [न्] पुं, (अन्तेऽध्येतुमध्यापकसमीपे वसति, अन्त + वस् + णिनि उपपदसमासः ।) अन्तेवासी । शिष्यः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अन्तशय्या, स्त्री, (अन्ताय नाशाय शय्या शयनं शी + भावे क्यप् । स्त्रियां टाप्) भूमिशय्या । मृत्युः । श्मशानं । इति मेदिनी ॥ (“अन्तशय्या मृतौ भूमिशय्यायां पितृकानने” । इति मेदिनी ।) अन्तावशायी, [न्] पुं, (अन्ते नीचजातितया ग्राम- सीमायामवशेते तिष्ठति, अन्त + अव + शी + णिनि उपपदसमासः ।) चण्डालः । मुनिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ नापितः । इत्यमरः ॥ अन्तिः, स्त्री, (अन्त्यते ज्येष्ठभगिनीत्वेन सम्बध्यते- ऽसौ, अन्त + करोत्यर्थे णिच् + इक् । अन्तिकेति- पाठे स्वार्थे कन् स्त्रियां टाप् ।) नाट्योक्तौ ज्येष्ठा भगिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ (अन्तिका भगिनी ज्येष्ठेत्यमरः ।) समीपे व्य । यथा । “मुग्धप्रभीत- वदुपेयतुरन्तिमात्रोः” । इति श्रीभागवतं ॥ अन्तिकं, त्रि, (अन्तः सामीप्येन विद्यतेऽस्य, अन्त + ठन् तस्य इकः ।) निकटं । इत्यमरः ॥ सामीप्ये क्ली । इति धरणी ॥ (“अन्तर्गतप्रार्थनमन्ति- कस्थं” । “स्वनसि मृदुकर्णान्तिकचरः” । इति शाकुन्तले । “ननु मां प्रापय पत्युरन्तिकम्” । इति कुमारसम्भवे ।) अन्तिकतमः, त्रि, (अतिशयेन अन्तिकः, अन्तिक + तम ।) अतिनिकटः । तत्पर्य्यायः । नेदिष्ठः २ । इत्यमरः ॥ नेदीयान् ३ अन्तितमः ४ । इति जटाधरः ॥ अन्तिका, स्त्री, (अन्तः नाट्याय अभिनेतृसामीप्य- मस्याः अस्ति, अन्त + ठन् तस्य इकः स्त्रियां टाप् ।) नाट्योक्तौ ज्येष्ठा भगिनी । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । अत्तिका २ अर्त्तिका ३ । इति तट्टीका । चुल्ली । शातलानामौषधं । इति मे- दिनी ॥ चामारकषा इति ख्याता । (“अन्तिकं निकटे वाच्यलिङ्गं स्त्री शातलौषधौ । चुल्यां ज्येष्ठभगिन्याञ्च नाट्योक्त्या कथ्यतेऽन्तिका” ॥ इति मेदिनी ।) अन्तिकाश्रयः, पुं, (अन्तिकस्य आश्रयः अवलम्बनं, षष्ठीतत्पुरुषः ।) निकटाश्रयः । समीपस्थावल- म्वनं । तत्पर्य्यायः । उपघ्नः २ । इत्यमरः ॥ अन्तिमः, त्रि, (अन्त + डिमच् ।) अन्ते भवः । चरमः । अन्त्यः । इति जटाधरः ॥ (“अजातमृतमूर्खाणां वरमाद्यौ न चान्तिमः । सकृत् दुःखकरावाद्यावन्तिमस्तु पदे पदे” ॥ इति हितोपदेशः ।) अतिनिकटः । इत्यमर- टीकायां नीलकण्ठः ॥

अन्तेवासी, [न्] पुं, (अन्ते विद्यामध्येतुमध्यापक- समीपे वसति । चण्डालपक्षे तु नीचजातितया ग्रामप्रान्ते वसति शयवासेत्यलक्, अन्त + वस् + णिनि ।) शिष्यः । (“कृशाश्वान्तेवासी कुशिकपतिराज्ञापयति वः” । इति महावीरचरिते । “तात ! प्राचेतसान्तेवासी लवोऽभिवादयते” । इति उत्तरचरिते ।) चण्डालः । इत्यमरः ॥ प्रान्त- स्थायिनि त्रि ॥ इति विश्वः ॥ अन्त्यं, क्ली, (अन्ते भवं, अन्त + यत् ।) दशसागर- संख्या । सहस्रलक्षकोटिः । इति लीलावती ॥ द्वादशलग्नं । इति ज्योतिषं ॥ अन्त्यः, त्रि, (अन्ते भवः, अन्त + यत् ।) अन्ते भवः । शेषोत्पन्नः । अधमः । जघन्यः । इति मेदिनी ॥ (अन्तिमः । चरमः । शेषः । “असह्यपीडं भगवन् ऋणमन्त्यमवेहि मे” । इति रघुवंशे ।) अन्त्यः, पुं, (अन्ते भवः अन्त + यत् ।) मुस्ता । इति मेदिनी ॥ मुता घास इति भाषा । म्लेच्छः । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ अन्त्यजः, पुं, (अन्त्यो भूत्वा जायते, अन्त्य + जन् + डः ।) शूद्रः । इति हलायुधः ॥ रजकादिसप्त- जातयः । यथा, -- “रजकश्चर्म्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्त्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते अन्त्यजाः स्मृताः” ॥ इति यमवचनं ॥ जघन्यजे त्रि ॥ अन्त्यजन्मा, [न्] पुं, (अन्त्यं ब्राह्मणक्षत्त्रियविशां जन्मानन्तरं जन्म यस्य सः ।) चतुर्थवर्णः । शूद्रः । इति रत्नावली ॥ (“प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः” । इति मनुः ।) अन्त्यजातिः, पुं, (अन्त्या जातिर्जन्म यस्य सः ।) चाण्डालादिः । यथापस्तम्बः । “अन्तजातिरविज्ञातो निवसेद्यस्य वेश्मनि । स वै ज्ञात्वा तु कालेन कुर्य्यात्तत्र विशोधनं ॥ चान्द्रायणं पराको वा द्विजातीनां विशोधनं । प्राजापत्यन्तु शूद्राणां तथा संसर्गदूषणे ॥ यैस्तत्र भुक्तं पक्वान्नं कृच्छ्रं तेषां विनिर्दिशेत् । तेषामपि च यैर्भुक्तं तेषामर्द्धं विधीयते” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ अन्त्यभं, क्ली (अन्त्यं शेषस्थितं भं नक्षत्रं कर्म्म- धारयः ।) रेवतीनक्षत्रं । मीनराशिः । इति ज्योतिषं ॥ अन्त्यवर्णः, पुं, (अन्त्यः वर्णः जातिः कर्म्मधारयः ।) शूद्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ अन्त्यावसायी, [न्] पुं, (अन्त्यः सन् अवस्यति, अन्त्य + अव + सो + णिनि उपपदसमासः ।) चाण्डालादिसप्तजातयः । यथा, -- “चाण्डालः श्वपचः क्षत्ता सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवौ चैव सप्तैतेऽन्त्यावसायिनः” ॥ इति अङ्गिराः ॥ (निषादस्त्रियां चण्डालजातो मुद्दाफरास इति ख्यातः संकीर्णजातिविशेषः ।

“निषादस्त्री तु चण्डालात् पुत्रमन्त्यावसायिनं । श्मशानगोचरं सूते वाह्यानामपि गर्हितम्” ॥ इति मनुः ।) अन्त्येष्टिः, स्त्री, (अन्त्या अन्ते भवा इष्टिः, कर्म्म- धारयः ।) चरमसंस्कारः । स तु शवदाहादि- रूपः । यथा, -- “सपिण्डादिभिदाशौचसंक्षेपोऽन्त्येष्टिपद्धतिः” । इति शुद्धितत्त्वप्रतिज्ञायां स्मार्त्तभट्टाचार्य्यः ॥ तत्- प्रयोगो दाहशब्दे द्रष्टव्यः ॥ तदनन्तरं पूरकपिण्ड- प्रमाणं पिण्डशब्दे द्रष्टव्यं ॥ तस्य प्रयोगोऽत्र लिख्यते । ततः पिण्डदानं तत्र क्रमः । तण्डुल- प्रसृतिद्वयं द्विः प्रक्षाल्य ऐशान्यां दिशि सुखिन्नं पचेत् । ततः पवित्रपाणिः प्राचीनावीती पातित- वामजानुर्दक्षिणामुखो हस्तप्रमाणां चतुरङ्गुलो- च्छ्रायां दक्षिणप्लवां पिण्डिकां कृत्वा तदुपरि रेखां कृत्वा दर्भानास्तीर्य्य तिलान् प्रक्षिप्य । ॐ अमुकगोत्रप्रेतामुकदेवशर्म्मन्नवनेनिक्ष्व इत्या- स्तीर्णकुशोपरि सतिलजलेनावनेजयेत् । तत- स्तिलमधुघृतादिमिश्रं तप्तपिण्डं गृहीत्वा अद्या- मुकगोत्रस्य प्रेतस्यामुकदेवशर्म्मणः एतत् प्रथम- पिण्डं पूरकं इत्यवने जनस्थाने दद्यात् । ततः पिण्डपात्रक्षालनजलेन पुनरवनेजयेत् । ॐ अमुक- गोत्रप्रेतामुकदेवशर्म्मन्नेतत्ते ऊर्णातन्तुमयं वासः । ततः आममृण्मयपात्रे जलाञ्जलिं पिण्डसमीपे स्थापयेत् । गन्धं माल्यञ्च यथाशक्ति दद्यात् । वाष्पपर्य्यन्तं पिण्डं पश्यंस्तिष्ठेत् । ततः पिण्डा- दिकं जले क्षिपेत् । कालेऽप्यकृतचूडोपनयनानां अनूढकन्यानाञ्च कुशास्तरणं विनेति शेषः । एवं कृतचूडानामुपनयनकालात् प्राक् दर्भोपरि पिण्ड- दानं । उपनयनकाले आगते त्वकृतोपनयनानां दर्मोपरि पिण्डदानं । एवं अष्टवर्षविवाहकाले आगते ऊढस्त्रीणां दर्भोपरि पिण्डदानं । रात्रा- वाचम्य दक्षिणामुखः प्राचीनावीती पातितवाम- जानुः त्रिकाष्ठिकोपरि मृण्मयपात्रे उदकं तथा पात्रान्तरे क्षीरं निधाय प्रेतात्र स्नाहि पिब चेदं क्षीरमिति ब्रूयात् । तदेकरात्रमावश्यकं दशरात्रं फलभूयस्त्वार्थमिति । द्वितीयपिण्डादिषु द्वितीयं पिण्डं पूरकं इत्यादिविशेषः । द्वितीय- पिण्डे मृण्मयपात्रद्वये जलाञ्जलिद्वयं । तृतीयादि- पिण्डे पात्रादिवृद्धिः । येन पञ्चपञ्चाशत् पा- त्राण्यञ्जलयश्च तावन्ति । त्र्यहाशौचप्रथमदिने पिण्डानां त्रयं । द्वितीयदिने चतुष्टयं । तृतीये त्रयं । प्रथममेकं द्वितीये चतुष्टयं । तृतीये पञ्चमं वा कल्पः । चतुरहाशौचे प्रथमचतुर्थयोर्द्वौ द्वौ । द्वितीयतृतीययोस्त्रयस्त्रयः । पञ्चाहाशौचे तु प्र- थमपञ्चमदिनयोरेकैकशः पिण्डः । द्वितीयचतु- र्थयोर्द्वौ द्वौ । तृतीये चत्वारः । षडहाशौचे द्वि- तीयचतुर्थदिनयोस्त्रयस्त्रयः । शेषेष्वेकैकः । सप्ता- हाशौचे तृतीयचतुर्थपञ्चमदिनेषु द्वौ द्वौ । शेषे- ष्वेकैकः । अष्टाहाशौचे चतुर्थपञ्चमदिनयोर्द्वौ द्वौ । शेषेष्वेकैकः । नवाहाशौचे तु पञ्चमदिने द्वौ । शेषेष्वेकैकः । पक्षिणीद्व्यहाशौचयोस्त

पृष्ठ १/०५६

:आद्यद्वितीयदिनयोः पञ्च पञ्च पिण्डाः । द्वादशा- हाद्यशौचे नवदिनेषु नवपिण्डाः । शेषदिने दशमः । सद्यः शौचैकाहयोरेकाह एव दशपिण्डाः । अशौ- चान्तमध्ये पिण्डो देयः रात्रावपि ॥ * ॥ गङ्गाम्भस्यस्थिप्रक्षेपप्रयोगस्तु । ततः स्नात्वा- चम्य उदङ्मुखः कुशत्रयजलान्यादाय ॐ तत्सदित्यु- च्चार्य्य अद्यामुकेत्यादि अमुकस्य एतदस्थिसम- संख्यकवर्षसहस्रावच्छिन्नस्वर्गाधिकरणकमहीय- मानत्वकामोऽमुकस्यैतान्यस्थिखण्डानि गङ्गायां प्र- क्षिपामीति सङ्कल्प्यापसव्यं कृत्वास्थीनि पञ्चगव्येन सिक्त्वा हिरण्यमध्याज्यतिलैः संयोज्य मृत्तिकापुटे स्थापयित्वा दक्षिणहस्तेन तत्पुटकमादाय दक्षिणां दिशं पश्यन् ॐ नमोऽस्तु धर्म्मराजायेति वदन् जलं प्रविश्य स मे प्रीतो भवत्वित्युक्त्वास्थि प्रक्षि- पेत् । ततो मज्जनं कृत्वोत्थाय सूर्य्यं दृष्ट्वा दक्षि- णामुत्सृजेत् । इति शुद्धितत्त्वं ॥ * ॥ किञ्च शातातपः । “जलमेकाहमाकाशे स्थाप्यं क्षीरञ्च मृण्मये” । पारस्करः । मृण्मये तां रात्रिं क्षीरोदके विहा- यसि निदध्युः । प्रेतात्र स्नाहीत्युदकं पिब चेदं क्षीरं । इदं रात्राविति गौडाः । गारुडे तु । “अपक्वे मृण्मये पात्रे दुग्धं दद्यात् दिनत्रयम्” । इत्युक्तं । हेमाद्रौ पाद्मे तु दशाहमुक्तं । “तस्मान्निधेयमाकाशे दशरात्रं पयो जलं । सर्व्वतापोपशान्त्यर्थमध्वश्रमविनाशनं” ॥ देवजानीये कारिकायां । “तत्र प्रेतोपकृतये दशरात्रमखण्डितं । कुर्य्यात् प्रदीपं तैलेन वारिपात्रञ्च मार्त्तिकं ॥ भोज्यात् भोजनकाले तु भक्तमुष्टिञ्च निर्व्वपेत् । नाभगोत्रेण सम्बुध्य धरित्र्यां पितृयज्ञवत्” ॥ इति निर्णयसिन्धौ ५ परिच्छेदः ॥ अन्त्रं, क्ली, (अन्त्यते कायः सम्बध्यतेऽनेन अति बन्धने करणे ष्ट्रन् ।) पुरीतत् । इत्यमरः ॥ आँत्डी (आँत् इति भाषा । आँत् इति ख्यातः देहबन्धको नाडीभेदः । उक्ताः सार्द्धास्त्रयो व्यामाः पुंसामन्त्राणि सूरिभिः । अर्द्धव्यामेन हीनानि स्त्रीणामन्त्राणि निर्दिशेत् ॥ इति वैद्यकम् ।) अन्त्रवृद्धिः, स्त्री, पुं, (अन्त्रजन्या वृद्धिः, शाक- पार्थिवादित्वात् समासः मध्यपदलोपश्च ।) रोग- विशेषः । तन्निदानादि यथा, -- “वातकोपिभिराहारैः शीततोयावगाहनैः । धारणे रणभाराध्वविषमाङ्गप्रवर्त्तनैः ॥ क्षोभणैः क्षोभितान्यैश्च क्षुद्रान्तावयवं यदा । पवनो द्विगुणीकृत्य स्वनिवेशादधो नयेत् ॥ कुर्य्याद्वंक्षणसन्धिस्थो ग्रन्थ्याभं श्वयथुं तदा” । धारणं उपस्थितस्य वेगस्य । ईरणं अनुपस्थितस्य वेगस्य प्रेरणं । “विषमाङ्गप्रवर्त्तनं वक्रत्वेनाङ्गमोटनं” । अन्यानि क्षोभणानि च बलवद्विग्रहकठोरधनुरा- कर्षणादीनि । तैः क्षोभितः संदूष्य सञ्चालितः पवनः यदा क्षुद्रान्त्रावयवं द्विगुणीकृत्य स्वनिवेशा- दधो नयेत् । तदा वंक्षणसन्धिस्थः सन् वंक्षण-

सन्धौ ग्रन्थिरूपं श्वयथुं कुर्य्यात् इत्यर्थः ॥ * ॥ उपेक्षिताया अन्त्रवृद्धेरवस्थामाह । “उपेक्षमाणस्य मरुद्विवृद्धि- माध्मानरुक् स्तम्भवतीञ्च कुर्य्यात् । स पीडितोऽन्तः स्वनवान् प्रयाति प्रध्मापयन्नेति पुनश्च मुक्तः ॥ उपेक्षमाणस्य वृद्धिमित्यर्थः । मरुद्वृद्धिं मुष्क- वृद्धिं । आध्मानरुक् स्तम्भवतीं कुर्य्यात् । तत्रा- ध्मानमुदरे रुक् वृद्धयोर्मुष्कयोः स्तम्भो गात्रे तद्- युक्तां कुर्य्यात् इत्यर्थः । भोजोऽप्याह । “अन्त्रं द्विगुणमादाय वातो नयति वंक्षणं । वंक्षणात्तद्रुजा युक्तं फलकोष्यां प्रपद्यते” ॥ स मुष्कवृद्धिः । अन्तः उदरे प्रध्मापयन् आग- मनमार्गमुच्छूनं कुर्व्वन् एति प्रयाति ॥ * ॥ अ- साध्यमाह । “यश्चान्त्रावयवश्लिष्टान्मुष्कयोर्व्वातसञ्चयात् । स्यादन्त्रवृद्धिः सोऽसाध्यो वातवृद्धिसमाकृतिः” ॥ स कीदृक् स्यादित्याकाङ्क्षायामाह । वातवृद्धि- समाकृतिः ॥ * ॥ सामीप्यादत्रैव ब्रध्नमाह । “अत्यभिष्यन्दिगुर्व्वन्नशुष्कपूत्यामिषाशनात् । करोति ग्रन्थिवच्छोथं दोषो वंक्षणसन्धिषु ॥ ज्वरशूलाङ्गसादाढ्यं तं ब्रध्नमिति निर्दिशेत्” ॥ * ॥ अथ वृद्धेश्चिकित्सा । “वृद्धावत्यासनं मार्गमुपवासं गुरूणि च । वेगाघातं पृष्ठयानं व्यायामं मैथुनं त्यजेत् ॥ वातवृद्धौ पिबेत् स्निग्धं यथाप्राप्तं विरेचनं । सक्षीरं वा पिबेत् तैलं मासमेरण्डसम्भवं ॥ गुग्गुल्वेरण्डजं तैलं गोमूत्रेण पिबेन्नरः । वातवृद्धिं जयत्याशु चिरकालानुबन्धिनीं ॥ पित्तग्रन्थिक्रमेणैनं पित्तवृद्धिमुपाचरेत् । जलौकाभिर्हरेद्रक्तं वृद्धौ पित्तसमुद्भवे ॥ चन्दनं मधुकं पद्ममुशीरं नीलमुत्पलं ॥ क्षीरपिष्टप्रलेपेन दाहशोथरुजापहं ॥ त्रिकटुः त्रिफलाक्वाथं सक्षारं लवणं पिबेत् । विरेचनमिदं श्रेष्ठं कफवृद्धिविनाशनं ॥ लेपनं कटुतीक्ष्णोष्णं स्वेदनं रूक्षमेव च । परिषेकोपनाहौ च सर्व्वमुष्णमिहेष्यते ॥ मुहुर्मुहुर्जलौकाभिः शोणितं रक्तजे हरेत् । पिबेद्विरेचनं वापि शर्कराक्षौद्रसंयुतं ॥ शीतमालेपनं सर्व्वं सर्व्वं पित्तहरं तथा । पित्तवृद्धिक्रमं कुर्य्यादामे पक्वे च रक्तजे ॥ स्वेदोमेदः समुत्थे तु लेपयेत् सुरसादिना । शिरो विरेचनद्रव्यैः सुखोष्णैर्मूत्रसंयुतैः ॥ संसेद्य मूत्रप्रभवं वस्त्रपट्टेन वेष्टयेत् । सीवन्याः पार्श्वतोऽधस्तात् विध्यद्व्रीहिमुखेन वै ॥ मुष्कशोथमगच्छन्त्यामन्त्रवृद्धौ विचक्षणः” । व्रीहिमुखेन शस्त्रविशेषेण । अगच्छन्त्यां अस्र- वत्यां ॥ “तैलमेरण्डजं पीत्वा बलासिद्धं पयोन्वित । आध्मानशूलोपचितामन्त्रवृद्धिं जयेन्नरः ॥ रास्नायष्ट्यमृतैरण्डवलारग्वधगोक्षुरैः । पटोलेन वृषेणापि विधिना विहितं मृतं ॥

रुवुतैलेन संयुक्तमन्त्रवृद्धिं व्यपोहति” । रास्नादिक्वाथः ॥ * ॥ “गन्धर्व्वहस्ततैलेन वृषेणापि युतं पिबेत् । विशालामूलजं चूणं वृद्धिं हन्यान्न संशयः” ॥ विशाला इन्द्रवारुणी ॥ * ॥ “वचासर्षपकल्केन प्रलेपः शोथनाशनः । शिग्रुत्वक्सर्षपैः पिष्टैः शोथश्लेष्मानिलापहः ॥ शुद्धसूतं द्विधागन्धं मृतान्येतानि योजयेत् । लोहं रङ्गं तथा ताम्रं कांस्यञ्चाथ विशोधितं । तालकं तुत्थकं वापि तथा शङ्खं वराटकं ॥ त्रिकटु त्रिफला चव्यं विडङ्गं वृद्धदारकं ॥ कर्च्चूरं मागधीमूलं पाठां सहवुषां वचां । एलावीजं देवकाष्ठं तथा लवणपञ्चकं ॥ एलादिसमभागानि चूर्णयेदथ कारयेत् । कषायेण हरीतक्या वटिकां टङ्कसम्मितां ॥ एकां तां वटिकां यस्तु निगिलेद्वारिणा सह । अण्डवृद्धिरसाध्योऽपि तस्य नश्यति सत्वरं” ॥ वृद्धिवाधिकावटी ॥ * ॥ अथ ब्रध्नस्य चिकित्सा । “भृष्टश्चैरण्डतैलेन सम्यक् कल्कोऽभयाभवः । कृष्णासैन्धवसंयुक्तो ब्रध्नरोगहरः परः ॥ अजाजीहवुषाकुष्ठं गोमेदवदरान्वितं । काञ्जिकेन तु संपिष्टं तल्लेपो ब्रध्नजित् परः” ॥ गोमेदं पत्रं । तथा च निर्घण्टौ धन्वन्तरिः । “पत्रं हलाह्वयं रामं गोमेदं वसनाह्वयं” । इतिवृद्धिब्रध्नधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ अन्दिका, स्त्री, (अन्दति नाट्याय ज्येष्ठभगिनीत्वं सम्बध्नाति, अदि + ण्वुल् स्त्रियां टाप् । नाट्योक्तौ ज्येष्ठभगिनी इत्यमरटीकायां ।) अन्तिका । चुल्ली । इत्यमरटीकायां नीलकण्ठः ॥ चुला इति भाषा । अन्दुः, स्त्री, (अन्द्यते बध्यतेऽनेन, अदि + करणे उण्बाहुल्यात् ।) हस्तिनिगडः । आँदुया इति भाषा । स्त्रीपादभूषणं । इति हेमचन्द्रो भूरिप्रयो- गश्च ॥ मल पञ्चम इत्यादि भाषा । अन्दुकः, पुं, (अन्द्यते बध्यतेऽनेन, अदि + करणे उण्, ततः स्वार्थे कन् ।) हस्तिपादबन्धनशृङ्खलः । तत्पर्य्यायः । निगडः २ । इत्यमरः ॥ पादालङ्कार- विशेषः । तत्पर्य्यायः । पादकटकः २ । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ अन्दूः, स्त्री, (अन्द्यते वध्यतेऽनेन, अदि + उण् ततः ऊङुत इति स्त्रियां ऊङ् ।) हस्तिपादवन्धन- लौहनिगडः । आन्दुया इति भाषा । स्त्रीपाद- भूषञं । भल गुजरी इत्यादि भाषा । इति मेदिनी ॥ (निगडः । शृङ्खला । वन्धनरज्जुः । अन्दः स्त्रियां स्यान्निगडे प्रभेदे भूषणस्य च । इति मेदिनी ।) अन्दूकः, पुं, (अन्दू + स्वार्थे कन्, पृषोदरादित्वात् पक्षे केहण इति ह्रस्वाभावः । स्वार्थिकप्रत्ययाः प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिक्रामन्ति इति पुंस्त्व मन्यथा अन्दूका इति स्यात् ।) अन्दूः । इत्यमर- टीकायां स्वामी ॥ अन्धत् क दृक्क्षये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (पाणिनिमते तु अन्धदृष्टि

पृष्ठ १/०५७

:विघाते चुरादि सेट् ।) दृक्क्षयो दृष्टिरहिती- भावः । तेनाकर्म्मकोऽयं । सत्ताजीवनदर्पभीति- शयनक्रीडानिवासक्षयाव्यक्तध्वाननभोगतिस्थिति- जरालज्जाप्रमादोदये । मोहे खोटनवेगयुद्धदहन- ख्यातिक्षरोन्मादके शुद्धिस्वेदपलायनभ्रमणके शान्तौ प्लुतौ मज्जने ॥ दृप्तौ जागरशोषवक्रगम- नोत्साहे मृतौ संशये म्लानौ मन्दगतौ च नृत्य- पतने चेष्टाक्रुधौ रोदने । वृद्धौ हावकृतौ च सिद्धिविरतौ हर्षोपवेशे बले कम्पोद्बेगनिमेषभङ्ग- यतनाद्ये धातवोऽकर्म्मकाः ॥ दौर्बल्यादिषु चा- र्थेषु वर्त्तमानास्तु धातवः । वाचका भावमात्रस्य यतस्तस्मादकर्म्मकाः ॥ कौटिल्यादिषु चार्थेषु प्रोक्ता ये ते तु धातवः । तद्वद्भावेऽकर्म्मकाः स्युस्तद्वत्- कृत्यां सकर्म्मकाः ॥ इति । अन्धयति अन्धापयति वृद्धः । इति दुर्गादासः ॥ अन्धं, क्ली, (अन्ध + अच् ।) अन्धकारः । (“सीदन्नन्धे तमसि विधुरो मज्जतीवान्तरात्मा” । इति उत्तरचरिते ।) जलं । इति मेदिनी । अन्धः, त्रि, (अन्ध + अच् ।) चक्षुर्द्वयहीनः । आन्धा आँध्ला इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । अ- दृक् २ । इत्यमरः । (“वृद्धोऽन्धः पतिरेष मञ्चक- गतः” । इति साहित्यदर्पणे । “अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति स नरः कण्टकैः सह । यो भाषतेऽर्थवैकल्यमप्रत्यक्षं सभाङ्गतः” । इति मनुः ।) अन्धः, [स्] क्ली, (अन्ध + असुन् ।) अन्नं । इत्य- मरः ॥ अन्धकः, पुं, (अन्ध + ण्वुल् ।) देशभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ नृपभेदः । (“सुदंष्ट्रं च सुचारुं च कृष्णमित्यन्धकास्त्रयः” । इति हरिवंशे ।) असुरभेदः । इति महाभारतं ॥ (“स व्रजत्यन्धवद्यस्मादनन्धोऽपि हि भारत । तमन्धकोऽयं नाम्नेति प्रोचुस्तत्र निवासिनः” । इति हरिवंशे ।) मुनिविशेषः । इति याज्ञ- वल्क्यः ॥ (दृष्टिहीनः । चक्षुर्द्वयहीनः । “अन्धकः कुब्जकश्चैव राजकन्या च त्रिस्तनी । त्रयोऽप्यन्यायतः सिद्धाः सम्मुखे कर्म्मणि स्थिते” ॥ इति पञ्चतन्त्रे ।) अन्धकरिपुः, पुं, (अन्धकस्य असुरस्य रिपुः नाशक- तया शत्रुः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) शिवः । इत्यमरः ॥ श्लेषकाव्यादौ अन्धकारनाशकत्वात् सूर्य्याग्नि- चन्द्रेषु च वर्त्तते ॥ अन्धकारः, पुं, क्ली, (अन्धमन्धकवत् करोति, अन्ध + कृ + अण् ।) तेजःसामान्याभावः । आँधार इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ध्वान्तं २ तमिस्रं ३ तिमिरं ४ तमः ५ । इत्यमरः ॥ (“अथान्धकारं गिरिगह्वराणां” । इति रघुवंशे ।) भूच्छायं ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ महान्धकारे अन्धतमसं । ७ सर्व्वव्यापकान्धकारे सन्तमसं । ८ अल्पान्धकारे अवतमसं ९ । इत्यमरः ॥ अस्य गुणाः । भयदृष्टि- तेजोऽवरोधकारित्वं । तिक्तत्वं । सर्व्वव्याधिकर- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥

अन्धकासुहृद्, पुं, (अन्धकस्य असुरस्य असुहृत्, नाशकतया शत्रुः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः ॥ अन्धकूपः, पुं, (अन्धमन्धकारं करोति, अन्ध + करो- त्यर्थे णिच् + पचाद्यच्, तादृशः कूपः ।) सान्ध- कारकूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आँधुया पात्कुया इति भाषा । (“मज्जत्यात्मा भक्तिहीनो महामोहमये भवे । अन्धकूपे निरालम्बश्छिन्नरज्जुर्यथा घटः” ॥ इति सद्भावे ।) अन्धतमसं, क्ली, (अन्धयति, अन्ध + अच्, अन्धं तमः कर्म्मधारयः, समासान्त अच् ।) निविडा- न्धकारं । इत्यमरः ॥ (“प्रध्वंसितान्धतमसस्तत्रोदाहरणं रविः” । इति शिशुपालबधे ।) अन्धतामसं, क्ली, (तम एव तामसं प्रज्ञादित्वात् स्वार्थे अण् ।) निविडान्धकारं । महान्धकारं । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अन्धतामिस्रं, क्लीं, (तमिस्रैव तामिस्रं, स्वार्थे अण्, अन्धं निविडं तामिस्रं कर्म्मधारयः ।) निविडा- न्धकारमयनरकविशेषः । पञ्चप्रकाराज्ञानान्तर्ग- ताज्ञानविशेषः । देहनाशे अहमेव मृतोऽस्मीति बुद्धिः । इति भारतभागवते, -- (“एकविंशतिविधनरकान्तर्गतद्वितीयनरकवि- शेषः” स च निविडान्धकारमयः । “तस्यां धर्म्म- पत्न्यामन्धतामिस्रमभ्यध्यायत्” । इति महावीर- चरिते ।) अन्धमूषिका, स्त्री, (अन्ध दृष्टिविघाते, अन्ध + भावे घञ्, अन्धं दृष्टिविघातं मुष्णाति तत्सेवनेन नाश- यति, मुष् + ण्वुल् पृषोदरादित्वात् दीर्घः स्त्रियां टाप् ।) देवताडवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अन्धाहिः, पुं, स्त्री, (अन्धः अहिः सर्पैव ।) मत्स्य- भेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुँचिया इति ख्यातः । अन्धिका, स्त्री, (अन्ध + ण्वुल् स्त्रियां टाप् ।) द्यूत- विशेषः । रात्रिः । इति मेदिनी ॥ सर्षपी । इति हेमचन्द्रः ॥ स्त्रीविशेषः । चक्षूरोगविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ अन्धुः, पुं, (अन्ध + उण् ।) कूपः । इत्यमरः ॥ अन्धुलः, पुं, (अन्ध + उलच् ।) शिरीषवृक्षः इति शब्दचन्द्रिका ॥ अन्ध्रः, पुं, (अन्धयति गीतेन मृगान् अन्धवत् करोति, अन्ध + कर्त्तरि रः ।) व्याधः । मृगया- जीवी । इति कश्चित् संग्रहकारः । (वैदिहिकात् कारावरस्त्रियां जातो जातिविशेषः, स तु सततं ग्रामवहिर्वासी मृगयाजीवी च । “कारावरनिषादात् तु चर्म्मकारः प्रसूयते । वैदिहिकादन्ध्रमेदौ वहिर्ग्रामप्रतिश्रयौ” ॥ इति मनुः ।) अन्नं, क्ली, (अद् + कर्म्मणि क्तः ।) स्विन्नतण्डुलं । यथा, -- “शस्यं क्षेत्रगतं प्राहुः सतुषं धान्यमुच्यते । आमं वितुषमित्युक्तं स्विन्नमन्नमुदाहृतं” ॥

इति श्राद्धतत्त्वधृतवशिष्ठवचनं ॥ तत्पर्य्यायः । भक्तं २ अन्धः ३ भिस्मा ४ ओदनं ५ दीदिविः ६ । इत्यमरः ॥ भिस्सा ७ । इति तट्टीका ॥ क्रूरं ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अट्टं ९ कसिपुः १० जीवातुः ११ । इति जटाधरः ॥ कूरं १२ आपूपिकं १३ जीवन्तिः १४ प्रसादनं १५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ * ॥ अस्य गुणाः । बुद्धिशुक्रप्रीतिपुष्टि- धात्विन्द्रियबलकारित्वं । गुरुत्वं । क्षुधाक्षयरोग- श्रमकार्श्यनाशित्वञ्च ॥ * ॥ नवान्नगुणाः । श्लेष्म- कारित्वं । स्वादुत्वं । सुस्निग्धत्वं । वृंहणत्वं । गुरु- त्वञ्च ॥ * ॥ पुराणान्नगुणाः । विरसत्वं । रूक्षत्वं । पथ्यत्वं । अग्निकारित्वञ्च ॥ * ॥ उष्णान्नगुणाः । प्रशंसनीयत्वं । हृद्यत्वं । अग्निकारित्वं । वायुश्लेष्म- नाशित्वं । रक्तपित्तप्रकोपकारित्वञ्च ॥ * ॥ अत्यु- ष्णान्नगुणः । बलनाशित्वं ॥ * ॥ शीतशुष्कान्नयो- र्गुणः । दुर्ज्जरत्वं ॥ * ॥ अतिक्लिन्नान्नगुणः । ग्लानि- कारित्वं ॥ * ॥ तण्डुलान्वितान्नगुणः । दुर्जरत्वं ॥ * ॥ जलधौतसद्योऽन्नगुणाः । शीघ्रपाकित्वं । हिमत्वं । लघुत्वञ्च ॥ * ॥ रात्रिस्थितजलयुक्तान्नगुणौ । त्रि- दोषकोपकारित्वं । रूक्षत्वञ्च ॥ * ॥ भृष्टतण्डुलान्न- गुणौ । लघुत्वं । अग्निप्रदीपनत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ * ॥ धान्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ विष्णुः । इति तस्य सहस्रनामभध्ये पठितं ॥ अदनीयद्रव्य- मात्रं ॥ अन्नसाधनं यथा, -- “सुधौतांस्तण्डुलान् स्फीतांस्तोये पञ्चगुणे पचेत् । तद्भक्तं प्रसृतं चोष्णं विषदं गुणवन्मतं” ॥ तद्गुणाः । “भक्तं वह्निकरं पथ्यं तर्पणं रोचनं लघु । अधौतमस्रुतं शीतं गुर्व्वरुच्यं कफप्रदं” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ तद्दानफलं यथा, -- “वारिदस्तृप्तिमायाति सुखमक्षय्यमन्नदः” ॥ अन्नस्य प्रजापतिर्द्देवता । अक्षयसुखप्राप्तिः फलं । प्रतिग्रहे मुष्टिग्रहणं । इति शुद्धितत्त्वं ॥ अपि च, “ब्रह्महत्याकृतं पापं अन्नदानात् प्रणश्यति । अन्नदः पापकर्म्मापि पूतः स्वर्गे महीयते” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ * ॥ अथ प्रजापतिदैवतान्न- दानावर्त्तः । तत्र अन्नदानस्तुतिः । ब्रह्मपुराणे । “अन्ने प्रतिष्ठिता लोका अन्नमाश्वक्षयं परं । तस्मादन्नं प्रशंसन्ति सदैव पितृमानवाः ॥ अन्नस्य हि प्रदानेन नरो याति परां गतिं । सर्व्वकामसमायुक्तः प्रेत्य चेहाधिकं शुभं” ॥ तथा, -- “अन्नमूर्ज्जस्वलं लोके दत्त्वोर्ज्जस्वी भवेन्नरः । सतां पन्थानमाश्रित्य सर्व्वपापैः प्रमुच्यते” ॥ महाभारते । “अन्नदः पशुमान् पुत्त्री धनवान् भोगवानपि । प्राणवांश्चापि भवति रूपवांश्च तथा नृप” ॥ तथा, -- “अन्नदस्य मनुष्यस्य बलमोजो यशांसि च । कीर्त्तिश्च वर्द्धते शश्वत्त्रिषु लोकेषु पाण्डव” ॥ आग्नेयपुराणे । अन्नस्तुत्यनन्तरं । “तस्मादन्नं सदा देहि श्रद्धया नृपसत्तम ।

पृष्ठ १/०५८

:ब्रह्महत्यादिकं पापं अन्नदस्य प्रणश्यति” ॥ तथा, -- “अन्नदानात् परं दानं न भूतं न भविष्यति । पुण्यं यशस्यमायुध्यं बलपुष्टिविवर्द्धनं ॥ सर्व्वमन्नस्य दानेन भवतीति विनिश्चयः । महाकाञ्चनचित्राणि सेवितान्यप्सरोगणैः ॥ अन्नदस्योपतिष्ठन्ति विमानानि सुरालये । भक्ष्यभोज्यमयाः शैला दिव्यरूपाद्यलङ्कृताः ॥ हृष्टपुष्टजना नित्यमुपतिष्ठन्ति चाग्रतः । हस्त्यश्वरथयानैश्च क्रीडमानाश्च ते नराः” ॥ पद्मपुराणे । “आपर्ब्बतनदी वापी पृथिवी सर्व्वकामदा । विधिना तेन सा दत्ता योऽन्नं ददाति सर्व्वदा । क्षुधिते यः प्रयच्छेत अन्नं श्रद्धासमन्वितः । ब्रह्मणो भवने स वै ब्रह्मणा सह मोदते ॥ चान्द्रवारुणलोकाश्च याम्याः कौवेरकास्तथा । गोलोको ब्रह्मलोकश्च सर्व्वे चान्ने प्रतिष्ठिताः ॥ ददत् कन्यामलङ्कृत्य हस्त्यश्वञ्च महाधनं । अन्नदानस्य चैतानि कलां नार्हन्ति षोडशीं” ॥ विष्णुधर्म्मात्तरे । “यावतो ग्रसते ग्रासान् विद्वान् विप्रः सुसंस्कृतः । अन्नप्रदस्य तावन्तः क्रतवः परिकीर्त्तिताः” ॥ * ॥ अथान्नदानधर्म्माः । यमः । “आदरेण च भक्त्या च यदन्नमुपदीयते । तत् प्रीणयति पात्राणि मामृतं मानवर्ज्जितं ॥ दुर्लभस्तु मुदा दाता मुदा भोक्ता च दुर्लभः । मुदा दाता च भोक्ता च तावुभौ स्वर्गगामिनौ ॥ योऽन्नं बहुमतं भुङ्क्ते यश्चान्नं नावमन्यते । यश्चान्नं प्रीतितो दद्यात् तस्यान्नमुपतिष्ठते ॥ प्रीतितोऽन्नञ्च यो दद्यात् गृह्नीयात्योऽभिपूज्य च । प्रीतितोऽक्षयमश्राति पूजितः स्वर्गमश्नुते ॥ यो दद्याद्विप्रियेणान्नं यश्चान्नं नाभिनन्दति । तावुभौ नरके मग्नौ वसेतां शरदां शतं” ॥ * ॥ अथान्नदानविशेषफलविशेषपरिभाषा । कूर्म्मपुराणे । “गृहस्थायान्नदानेन फलं नाप्नोति मानवः । आममेवास्य दातव्यं दत्त्वाप्नोति परां गतिं” ॥ अन्नदानेन पक्वान्नदानेन फलं नाप्नोति । इति गृहस्थायामान्नदानेन यादृशं फलं तादृशं पक्वान्नदानेन नाप्नोतीत्यर्थः । गृहस्थस्यामान्नदाने सति तस्य पञ्चयज्ञनिष्पत्तेः ॥ * ॥ अथ सामान्यान्नदानं नन्दिपुराणे । “अन्नाद्भुतानि जातानि देवा ह्यन्नाद्यकाङ्क्षिणः । न तस्य पात्रादिविधिर्व्विना श्राद्धं प्रकीर्त्तितः” ॥ तथा, -- “अपि कीटपतङ्गानां शुनां चाण्डालयोनिनां । दत्त्वान्नं लोकमाप्नोति प्राजापत्यं समासतः ॥ बान्धवेभ्योऽतिथिभ्योऽन्नं पुत्त्रेभ्योऽन्नं प्रयच्छतः । दीनान्धकृपणानाञ्च स्वर्गः स्यादन्नदायिनां ॥ ग्रासमात्रं नरो दत्त्वा अन्नानामन्नगृध्नवे । स्वर्गे वसेत् समानान्तु शतं भोगैर्म्मनोरमैः ॥ ग्रासे ग्रासे फलं ह्येतद्विधिवत् परिकीर्त्तितं ।

एतदेवायने प्रोक्तं द्विगुणं पुण्यगौरवं ॥ अन्नं विना कृशाङ्गस्य दत्त्वान्नं देशकालतः । फलं पञ्चगुणं प्रोक्तं सर्व्वभावसमन्वित” ॥ सर्व्वभावसमन्वित इति सम्बोधनं । अत्र यज- मानः प्राणिमात्रेभ्यो गृहीतोदपूर्णताम्रपात्रः उदङ्मुखः सङ्कल्प्य यथेष्टकालावधि अन्नं दद्यात् । तद्यथा । ॐ नन्दिपुराणोक्तप्राणिमात्रान्नदान- फलप्राप्तिकामोऽहं प्राणिभ्योऽन्नं दास्ये । तदवधि यथासम्भवं प्राणिमात्रेभ्यः स्वगृहे अन्यत्र वा भक्तशालां कृत्वा अविच्छिन्नमन्नं देयं । अतएव धार्म्मिकास्ताम्रपट्टविलिखितां भूमिं समुपकल्प्य आचन्द्रार्कस्थायिनीं भक्तशालां ददाति ॥ * ॥ वायुपुराणे । “क्षिप्रमत्युष्णमक्लिष्टं दद्यादन्नं बुभुक्षिते । सव्यञ्जनं सदा स्निग्धं भक्ष्यं सत्कृत्य यत्नतः” ॥ क्षिप्रमतिथिप्राप्त्यनन्तरमेव । अक्लिष्टमनुपहतं । भक्ष्यमप्रतिषिद्धं । “तरुणादित्यसङ्काशं विमानं हंसवाहनं । अन्नदो लभते तिस्रः कल्पकोटीस्तथैव च ॥ अन्नदानात् परं दानं न भूतं न भविष्यति । अन्नाद्भूतानि जायन्ते जीवन्ति च न संशयः ॥ जीवदानात् परं दानं न किञ्चिदपि विद्यते । अन्नाज्जीवति त्रैलोक्यं त्रैलोक्यस्येह तत्फलं” ॥ बुभुक्षितेभ्योऽन्नं पूर्ब्बवत् संकल्प्य दद्यात् । ॐ वायुपुराणोक्तान्नदानफलप्राप्तिकामोऽहं बुभु- क्षितेभ्यः सव्यञ्जनं स्निग्धमन्नं दास्ये । एवं सङ्कल्प्य बुभुक्षितानन्विष्य तेभ्यो यथोक्तमन्नं दद्यात् ॥ * ॥ महाभांरते । “श्रान्ताय क्षुधितायान्नं यः प्रयच्छति भूमिप । स्वायम्भुवं महत् स्थानं स गच्छति नराधिप” ॥ श्रान्ताय क्षुधितायान्नं पूर्ब्बवत् सङ्कल्प्य दद्यात् । ॐ स्वायम्भुवस्थानप्राप्तिकामोऽहं श्रान्ताय क्षुधि- तायान्नं दास्ये । इति सङ्कल्प्य यथाकाले श्रान्तं क्षुधितमनुसन्धायान्नं तस्मै दद्यात् ॥ * ॥ तथा, -- “सद्भ्यो ददाति यश्चान्नं सदैकाग्रमना नरः । न स दुर्गाण्यवाप्नोति ह्येवमाह पराशरः” ॥ अभीष्टसमये सद्ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यशूद्रेभ्योऽन्नं पूर्ब्बवत् सङ्कल्प्य दद्यात् । ॐ महाभारतोक्तस- द्गोचरान्नदानफलप्राप्तिकामोऽहं सद्भ्योऽन्नं दास्ये । ततः प्रभृति अभिमतकाले सद्भ्यो ब्राह्मणादि- भ्योऽन्नं दद्यात् ॥ * ॥ तथा, -- “यो दद्यादपरिक्लिष्टमन्नमध्वनि वर्त्तते । श्रान्तायादृष्टपूर्ब्बाय तस्य पुण्यफलं महत्” ॥ अपरिक्लिष्टमनुपहतं । यथोक्तप्राणिनेऽन्नं पूर्ब्ब- वत् सङ्कल्पयेत् । ॐ महापुण्यफलप्राप्तिकामोऽहं श्रान्तायाध्वगाय अदृष्टपूर्ब्बायान्नं दास्ये । इति सङ्कल्प्य यथाकालमध्वगमन्विष्य यथोक्तमन्नं तस्मै दद्यात् । अत्राध्वनि वर्त्तते इति शतृनिर्द्देशात् पथि गच्छते पथिकाय वर्त्मनि कुटीं कृत्वा तरु- तले चान्नं दद्यात् ॥ * ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “मृष्टान्नं मानवो दत्त्वा मृष्टान्नार्थिनि काङ्क्षितं । अक्षयं फलमाप्नोति स्वर्गलोकञ्च गच्छति” ॥

मृष्टं संस्कृतं । सव्यञ्जनमन्नं पूर्ब्बवत् सङ्कल्प्य तद- र्थिभ्यो दद्यात् । विष्णुधर्म्मोत्तरोक्तमृष्टान्नाकाङ्क्षि- गोचरमृष्टान्नदानफलप्राप्तिकामोऽहं यथाशक्ति मृष्टान्नार्थिभ्यो मृष्टमन्नं दास्ये । इति सङ्कल्प्य मृष्टान्नार्थिनोऽनुसन्धाय तेभ्यो यथाशक्ति मृष्टान्नं दद्यात् ॥ * ॥ तथान्नदानप्रकरणे । “सहस्रपरिवेशस्तु नरकन्तु न गच्छति । विमानेनार्कवर्णेन स्वर्गलोके महीयते” ॥ सहस्रपरिवेशः सहस्रायमनुष्येभ्योऽन्नप्रदः ॥ यथा- सम्भवं सहस्राय मनुष्येभ्यो नित्यमन्नं पूर्ब्बवत् सङ्कल्प्य दद्यात् । ॐ विष्णुधर्म्मोत्तरोक्तसहस्र- परिवेशनफलप्राप्तिकामोऽहं यथासम्भवं सहस्राय मनुष्येभ्यो व्यञ्जनादिसहितमन्नं दास्ये । इति सङ्कल्प्य यथाशक्ति नानादिनैः सहस्रं मनुष्यान् भोजयेत् । देवलः । “कृत्वापि पातकं कर्म्म यो दद्यादन्नमीप्सितं । ब्राह्मणानां विशेषेण स निहन्त्यात्मनस्तमः” ॥ विशेषेण इत्यभिधानात् अब्राह्मणेऽपि फलमेतद्- भवत्येव । एवञ्च सामान्येनान्नदानमिदं । ईप्सित- मित्यर्थिनं स्पृष्ट्वा यथायथमभिमतमन्नमुत्पाद्य तेभ्यःपूर्ब्बवत् सङ्कल्प्य दद्यात् । ॐ ब्राह्मणप्रमुख- नानावर्णेभ्य आत्मीयतमःक्षयकामोऽहं यथासम्भवं ईप्सितमन्नं दास्ये । ततः प्रभृति यथायथमुप- स्थितेभ्य ईप्सितमन्नं दद्यात् । इत्यादि वल्लालसेन- कृतदानसागरे अन्नदानावर्त्तः ॥ अन्नः, पुं, (अनित्यनेन अन + ननु, अद्यते इति अद् + क्तः वा ।) सूर्य्यः । इति सिद्धान्तकौ- मुदी ॥ अन्नः, त्रि, (अनित्यनेन अन + नन् ।) भुक्तः । खादितः । इति मेदिनी ॥ अन्नकोष्ठकः, पुं, (कोष्ठमिव, कोष्ठ + कन् अन्नस्य तण्डुलादेः कोष्ठकः रक्षणस्थानं ।) तण्डुलादि- रक्षणस्थानं । इति हेमचन्द्रः ॥ गोला करुइ इत्यादि भाषा । अन्नगन्धिः, पुं, (अन्नस्येव अपक्वतया गन्धोयस्य सः । उपमानाच्च इति पाणिनिसूत्रेण इच् समासान्तः ।) उदरामयरोगः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अन्नपूर्णा, स्त्री, (अन्नं पूर्ण्णं यस्याः सा राजदन्ता- दित्वात् परनिपातः ।) स्वनामख्यातदेवीविशेषः तन्मन्त्रादि यथा, -- “माया हृद्भगवत्यन्ते माहेश्वरिपदं ततः । अन्नपूर्णे ठयुगलं मनुः सप्तदशाक्षरः” ॥ कल्पे च । “प्रणवाद्या यदा देवी तदा सप्तदशाक्षरी । अन्नप्रदा मोक्षदा च सदा विभवदायिनी ॥ मायाद्या च यदा देवी तदा सा सकलेष्टदा । श्रीवीजाद्यायदा देवी तदा सुखविवर्द्धिनो ॥ वाग्वीजाद्या यदा विद्या वागीशत्वप्रदायिनी । कामाद्या च यदा विद्या सर्व्वकामप्रदायिनी ॥ तारमायादिका विद्या भोगमोक्षैकदायिनी । माया श्रीयुग्मवीजाद्या सदा विभवदायिनी ॥

पृष्ठ १/०५९

:श्रीमाया युग्मवीजाद्या सर्व्वसम्पत्तिपूरणी” ॥ * ॥ एषां पूजा प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तं विधाय हृत्पद्मस्य केशरेषु मध्येषु च भुवनेश्वरीपीठ- मन्वन्तं पीठशक्तीर्न्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । यथा शिरसि ब्रह्मणे ऋषये नमः । मुखे पङ्क्ति- च्छन्दसे नमः । हृदि अन्नपूर्णायै देवतायै नमः । तत्रैव । “एतेषां मन्त्रराशीनां ऋषिर्ब्रह्मा उदाहृतः । पङ्क्तिः छन्दः समाख्यातं देवता चान्नपूर्णिका” ॥ ततः कराङ्गन्यासौ । ह्रीँ अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । ह्रीँ हृदयाय नमः । इत्यादि सर्व्वत्र मायावीजेन कुर्य्यात् । तथा च निबन्धे । अङ्गानि मायया कुर्य्यात् ततो देवीं विचिन्तयेत् । कल्पे च । “यद्वीजाद्या भवेद्विद्या तद्वीजेनाङ्गकल्पना” ॥ * ॥ । ततो ध्यानं । “रक्तां विचित्रवसनां नवचन्द्रचूडा- मन्नप्रदाननिरतां स्तनभारनम्रां । नृत्यन्तमिन्दुसकलाभरणं विलोक्य हृष्टां भजे भगवतीं भवदुःखहन्त्री” ॥ एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् । ततः सामान्योक्तपीठपूजां विधाय भुवनेश्वरी- मन्त्रोक्तजयादिपीठमन्वन्तां पीठपूजां विधाय पुन- र्ध्यात्वा आवाहनादिपञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं वि- धाय आवरणपूजामारभेत । यथा केशरेष्वग्नि- कोणे ह्रीँ हृदयाय नमः । नैरृते ह्रीँ शिरसे स्वाहा । वायव्ये ह्रीँ शिखायै वषट् । ऐशान्यां ह्रीँ कवचाय हूँ । मध्ये नेत्रत्रयाय वौषट् । चतु- र्द्दिक्षु ह्रीँ अस्त्राय फट् । अष्टदलेषु पूर्ब्बादिषु ब्राह्म्यै माहेश्वर्य्यै कौमार्य्यै वैष्णव्यै वाराह्यै इन्द्राण्यै चामुण्डायै महालक्ष्म्यै प्रणवादिनमोऽन्तेन पूज- येत् । तत्रैव । “दलेषु पूजयेदेता ब्राह्म्याद्याः क्रमशः सुधीः” । शूद्रस्य प्रणवश्चतुर्द्दशस्वरो विन्दुयुक्तः ॥ कालिका- पुराणे मन्त्रस्य सेतुकरणे उक्तत्वात् । तत इन्द्रा- दीन् वज्रादींश्च पूजयित्वा धूपादि विसर्ज्जनान्तं कर्म्म समापयेत् ॥ * ॥ अस्य पुरश्चरणजपः षोड- शसहस्रसङ्ख्यः । तथा च । “यथाविधि जपेन्मन्त्रं वसुयुग्मसहस्रकं । साज्येनान्नेन जुहुयात्तद्दशांशमनन्तरं” ॥ अयं मन्त्रः प्रणवादिरष्टादशाक्षरः । मायादिः श्रीवीजादिश्च । तथा मायां विना प्रणवादिः कामादिः श्रीवीजादिः वाग्भवादिश्च सप्तदशा- क्षरः । कवचे तथा प्रतिपादनात् । विशेषस्तु यद्यद्वीजादिको मन्त्रस्तेनैवाङ्गप्रकल्पना ॥ * ॥ अथान्नपूर्णास्तोत्रं । “नमः कल्याणदे देवि नमः शङ्गरवल्लभे । नमो भक्तप्रिये देवि अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ नमो मायागृहीताङ्गि नमः शङ्करवल्लभे । माहेश्वरि नमस्तुभ्यमन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ महामाये शिवधर्म्मपत्नीरूपे हरप्रिये । वाञ्छादात्रि सुरेशानि अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥

उद्यद्भानुसहस्राभे नयनत्रयभूषिते । चन्द्रचूडे महादेवि अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ विचित्रवसने देवि अन्नदानरतेऽनघे । शिवनृत्यकृतामोदे अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ साधकाभीष्टदे देवि भवदुःखविनाशिनि । कुचभारनते देवि अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ षट्कोणपद्ममध्यस्थे षडङ्गयवतीमये । ब्रह्माण्यादिस्वरूपे च अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ देवि चन्द्रकृतापीडे सर्व्वसाम्राज्यदायिनि । सर्व्वानन्दकरे देवि अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ इन्द्राद्यञ्चितपादाब्जे रुद्रादिरूपधारिणि । सर्व्वसम्पत्प्रदे देवि अन्नपूर्णे नमोऽस्तु ते ॥ पूजाकाले पठेद्यस्तु स्तोत्रमेतत् समाहितः । तस्य गेहे स्थिरा लक्ष्मीर्जायते नात्र संशयः ॥ प्रातःकाले पठेद्यस्तु मन्त्रजापपुरःसरं । तस्य चान्नसमृद्धिः स्याद्वर्द्धमाना दिने दिने ॥ यस्मै कस्मै न दातव्यं न प्रकाश्यं कदाचन । प्रकाशात् कार्य्यहानिः स्यात्तस्माद्यत्नेन गोपयेत्” ॥ इत्यन्नपूर्णास्तोत्रं समाप्तं ॥ * ॥ अथ अन्नपूर्णाकवचं ॥ “कथिताश्चान्नपूर्णाया या या विद्याः सुटुर्ल्लभाः । कृपया कथिताः सर्व्वा श्रुताश्चाधिगता मया ॥ साम्प्रतं श्रोतुमिच्छामि कवचं यत् पुरोदितं । त्रैलोक्यरक्षणं नाम कवचं मन्त्रविग्रहं” ॥ ईश्वर उवाच । “शृणु पार्ब्बति वक्ष्यामि सावधानावधारय । त्रेलोक्यरक्षणं नाम कवचं ब्रह्मरूपकं ॥ ब्रह्मविद्यास्वरूपञ्च महदैश्वर्य्यदायकं । पाठनाद्धारणान्मर्त्यस्त्रैलोक्यैश्वर्य्यभाग्भवेत् ॥ त्रैलोक्यरक्षणस्यास्य कवचस्य ऋषिः शिवः । छन्दो विराडन्नपूर्णा देवता सर्व्वसिद्धिदा ॥ धर्म्मार्थकाममोक्षेषु विनियोगः प्रकीर्त्तितः । ह्रीँ नमो भगवत्यन्ते माहेश्वरिपदं ततः । अन्नपूर्णे ततः स्वाहा चैषा सप्तदशाक्षरी ॥ पातु मामन्नपूर्णा सा या ख्याता भुवनत्रये । विमाया प्रणवाद्यैषा तथा सप्तदशाक्षरी ॥ पात्वन्नपूर्णा सर्व्वाङ्गं रत्नकुम्भान्नपात्रदा । श्रीवीजाद्या तथा चैषा द्विरन्ध्रार्णा तथा मुखं ॥ प्रणवाद्या भ्रुवौ पातु कण्ठं वाग्वीजपूर्ब्बिका । कामवीजादिका चेषा हृदयन्तु महेश्वरी ॥ तारं श्रीँ ह्रीँ नमोऽन्ते च भगवति पदं ततः । माहेश्वरि पदं चान्नपूर्णे स्वाहेति पातु मे ॥ नाभिमेकोनविंशार्णा पायान्माहेश्वरी सदा । तारं माया रमा कामः षोडशार्णास्ततःपरं ॥ शिरःस्था सर्व्वदा पातु विंशत्यर्णात्मिका च या । करौ पादौ सदा पातु रमा कामोध्रुवस्तथा ॥ ध्वजञ्च सर्व्वदा पातु विंशत्यर्णात्मिका च या । अन्नपूर्णा महाविद्या ह्रीँ पातु भुवनेश्वरी ॥ शिरः श्रीँ ह्रीँ तथा क्लीञ्च त्रिपुटा पातु मे गुदं । षड्दीर्घभाजा वीजेन षडङ्गानि पुनन्तु मां ॥ इन्द्रो मां पातु पूर्ब्बे च वह्निकोणेऽनलोऽवतु । यमो मां दक्षिणे पातु नैरृत्यां निरृतिश्च मां ॥

पश्चिमे वरुणः पातु वायव्यां पवनोऽवतु । कुवेरश्चोत्तरे पातु मामैशान्यां शिवोऽवतु ॥ ऊर्द्ध्वाधः सततं पातु ब्रह्मानन्तो यथाक्रमात् । वज्राद्याश्चायुधाः पान्तु दशदिक्षु यथाक्रमात् ॥ इति ते कथितं पुण्यं त्रैलोक्यरक्षणं परं । यद्धृत्वा पठनाद्देवाः सर्व्वैश्वर्य्यमवाप्नुयुः ॥ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च कवचं धारणाद्यतः । सृजत्यवति हन्त्येव कल्पे कल्पे पृथक् पृथक् ॥ पुष्पाञ्जल्यष्टकं देव्यै मूलेनैव पठेत्ततः । युगायुतकृतायास्तु पूजायाः फलमाप्नुयात् ॥ प्रीतिमन्योन्यतः कृत्वा कमला निश्चला गृहे । वाणी वक्त्रे वसेत्तस्य सत्यं सत्यं न संशयः ॥ अष्टोत्तरशतं चास्य पुरश्चर्य्याविधिः स्मृतः । भूर्ज्जे विलिख्य गुलिकां स्वर्णस्थां धारयेद्यदि ॥ कण्ठे वा दक्षिणे बाहौ सोऽपि सर्व्वतपोमयः । ब्रह्मास्त्रादीनि शस्त्राणि तद्गात्रं प्राप्य पार्ब्बति । माल्यानि कुसुमान्येव भवन्त्येव न संशयः” ॥ इति भैरवतन्त्रे भैरवभैरवीसंवादे अन्नपूर्णाकवचं समाप्तं । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ तस्याः स्तुत्यन्तरं यथा । ॐ नमोऽन्नपूर्णायै । “ॐ नित्यानन्दकरी वराभयकरी सौन्दर्य्यरत्नाकरी निर्धूताखिलघोरपावनकरी प्रत्यक्षमाहेश्वरी । प्रालेयाचलवंशपावनकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ १ ॥ नानारत्नविचित्रभूषणकरी हेमाम्बराडम्बरी मुक्ताहारविलम्बमानविलसद्वक्षोजकुम्भान्तरी । काश्मीरागुरुवासिताङ्गसुचरी काशीपुराधीश्वरी । भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ २ ॥ योगानन्दकरी रिपुक्षयकरी धर्म्मैकनिष्ठाकरी चन्द्रार्कानलभासमानलहरी त्रैलोक्यरक्षाकरी । सर्व्वैश्वर्य्यकरी तपःफलकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ३ ॥ कैलासाचलकन्दरालयकरी गौरी उमा शङ्करी कौमारी निगमार्थगोचरकरी ॐकारवीजाक्षरी । मोक्षद्वारकवाटपाटनकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ४ ॥ दृश्यादृश्यविभूतिभावनकरी ब्रह्माण्डभाण्डोदरी लीलानाटकसूत्रभेदनकरी विज्ञानदीपाङ्कुरी । विश्वाधीशमनःप्रमोदनकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ५ ॥ गुर्व्वी सर्व्वजनेश्वरी जयकरी मातान्नपूर्णेश्वरी नारीनीलसमानकुन्तलधरी नित्यान्नदानेश्वरी । सर्व्वानन्दकरी सदा शिवकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ६ ॥ आदिक्षान्तसमस्तवर्णनकरी चन्द्रप्रभा भास्करी काश्मीरात्रिपुरेश्वरीत्रिलहरी नित्याङ्कुरी शर्ब्बरी । कामाकाङ्क्ष्यकरी महोत्सवकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ७ ॥ चन्द्रार्कानलकोटिपूर्णवदना बालार्कवर्णेश्वरी चन्द्रार्काग्निसमानकुण्डलधरी चन्द्रार्कविम्बाधरी । मालापुस्तकपाशकाङ्कुशधरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ८ ॥

पृष्ठ १/०६०

:दर्व्वीपाकसुवर्णरत्नघटिका दक्षे करे संस्थिता वामे चारुपयोधरी रसभरी सौभाग्यमाहेश्वरी । भक्ताभीवृकरी फलप्रदकरी काशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ ९ ॥ सर्व्वत्राणकरी महाभयहरी माता कृपासागरी दाक्षानन्दकरी निरामयकरी विश्वेश्वरी श्रीधरी । साक्षान्मोक्षकरी सदाशिवकरोकाशीपुराधीश्वरी भिक्षां देहि कृपावलम्बनकरी मातान्नपूर्णेश्वरी ॥ १० ॥ अन्नपूर्णे सदा पूर्णे शङ्करप्राणबल्लभे । ज्ञानवैराग्यसिद्ध्यर्थं भिक्षां देहि नमोऽस्तु ते ॥ ११ ॥ इति श्रीशङ्कराचार्य्यविरचितमन्नपूर्णास्तोत्रं स- माप्तं ॥ क्वचित् पुस्तके शङ्कराचार्य्यस्थाने वेदव्यास इति पाठः ॥ अन्नप्राशनं, क्ली, (अन्नस्य प्राशनं भोजनं यस्मिन् तत् । अन्न + प्र + अश + भावे ल्युट् ।) षष्ठे मासि अष्टमे वा बालकस्य पञ्चमे मासि सप्तमे वा बालिकायाः प्रथमान्नभक्षणरूपसंस्कारः । इति स्मृतिः ॥ तस्य क्रमः । शोभनदिने कृतस्नानः कृत- वृद्धिश्राद्धः पिता शुचिनामानमग्निं संस्थाप्यं विरूपाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समाप्य प्रकृत- कर्म्मारम्भे प्रादेशप्रमाणां धृताक्तां समिधं तूष्णी- मग्नौ हुत्वा महाव्याहृतिहोमं कुर्य्यात् । ततः आज्येन तत्तन्मन्त्रैः पञ्चाहुतीर्जुहुयात् । ततः पञ्चप्राणानां होमः । ततो महाव्याहृतिहोमं कृत्वा प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा प्रकृतं कर्म्म समाप्य उदीच्यं शाट्यायन- होमादिवामदेव्यगानान्तं कर्म्म निर्व्वर्त्य मन्त्रेण कुमारस्य मुखे अन्नं दद्यात् । ततः कर्म्मकार- यितृब्राह्मणाय दक्षिणां दद्यात् । इति भवदेव- भट्टः ॥ तस्य विहितदिनादि यथा, -- “ततोऽन्नप्राशनं षष्ठे मासि कार्य्यं यथाविधि । अष्टमे वाथ कर्त्तव्यं यद्वेष्टं मङ्गलं कुले” ॥ षष्ठ इति मुख्यः कल्पः प्रागुक्तन्यायात् । कृत्य- चिन्तामणौ । “अन्नस्य प्राशनं कार्य्यं मासि षष्ठेऽष्टमे बुधैः । स्त्रीणान्तु पञ्चमे मासि सप्तमे प्रजगौ मुनिः ॥ द्वादशीसप्तमीनन्दारिक्तासु पञ्चपर्ब्बसु । बलमायुर्यशो हन्यात् शिशूनामन्नभक्षणं” ॥ भुजबलभीमे । “षष्ठे मासि निशाकरे शुभकरे रिक्तेतरे वा तिथौ सौम्यादित्यसितेन्दुजीवदिवसे पक्षे च कृष्णेतरे । प्राजेशादिति पौष्णवैष्णवयुगैर्हस्तादिषट्कोत्तरै- राग्नेयाप्पतिपित्र्यभैश्च नितरामन्नादिभक्षं शुभं” ॥ युगैरिति प्राजेशादौ प्रत्येकं सम्बध्यते । तथा- त्रापि तिथ्यादिविद्धमृक्षं विवर्ज्जयेत् । “ष्टषद्वन्द्वधनुर्म्मीनकन्यालग्नेऽन्नभक्षणं । त्रिकोणाष्टकयूकान्त्यग्रहा यद्वत्तथाफलं ॥ दुष्टः शशधरो लग्नात् षष्ठाष्टस्थोऽन्नभक्षणे” । मार्कण्डेयः । “देवता पुरतस्तस्य पितुरङ्कगतस्य च । अलङ्कृतस्य दातव्यमन्नं पात्रे च काञ्चने ॥ मध्वाज्यकनकोपेतं प्राशयेत् पायसं ततः ।

कृतप्राशनमुत्सङ्गे मातुर्ब्बालन्तु तं न्यसेत् ॥ देवाग्रतोऽथ विन्यस्य शिल्पभाण्डानि सर्व्वशः । शास्त्राणि चैव शस्त्राणि ततः पश्येत्तु लक्षणं ॥ प्रथमं यत् स्पृशेद्बालः शिल्पभाण्डं स्वयं तथा । जीविका तस्य बालस्य तेनैव तु भविष्यति” ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वं ॥ अन्नमयकोषः, पुं, (अन्नस्य विकारः अन्न + विका- रार्थे मयट् । “आनन्दमयोऽभ्यासादिति” शारी- रकसूत्रे भाष्यकारेणोक्तम् ।) स्थूलशरीरं । इति वेदान्तसारः ॥ अन्नमलं, क्ली, (अन्नस्य मलं षष्ठीतत्पुरुषः ।) मद्यं । यथा, -- “सुरा वै मलमन्नानां पुरीषं मलमुच्यते । तस्माद्ब्राह्मणराजन्यौ वैश्यश्च न सुरां पिबेत्” ॥ इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ अन्नविकारः, पुं, (अन्नस्य विकारः षष्ठीतत्पुरुषः ।) शुक्रं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अन्नकृतशोणित- मांसादिपरिणामजश्चरमधातुः । रेतः ।) अन्नादः, पुं, (अन्नमत्ति भुङ्क्ते अन्न + अद् + अण् । विष्णुरन्नमन्नखादकश्च जगदभिन्नतया, तथाहि श्रुतौ “सदेव सौम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीय- मित्युपक्रम्य तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेय इत्यादि शङ्करभाष्ये । “यज्ञान्तकृत् यज्ञगृह्यमन्नमन्नाद एव च” ।) विष्णुः । इति तस्य सहस्रनाममध्ये पठितः ॥ अन्नभोक्तरि त्रि ॥ (परान्नभोजनकारी ।) अन्यः, त्रि, (अन् + बाहुल्यात् यः ।) असदृशः । इति मेदिनी ॥ परः । (“चातकतापशरण्यो जलधरभिन्नो भवे भवेत्को- ऽन्यः” । इति नीतिमाला । “सोऽयमन्येन वेगादुद्दामेन द्विरदपतिना सन्निपत्याभियुक्तः” । इति उत्तरचरिते ।) तत्पर्य्यायः । भिन्नः । २ अन्य- तरः । ३ एकः । ४ त्वः । ५ इतरः ६ । इत्यमरः ॥ विलक्षणः । ७ । इति जटाधरः ॥ एकतरः ८ । नोमः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ अन्यत्, व्य, (अन् + बाहुल्यात् यत् ।) इतरं । भिन्नं । यथा देवदत्त आयातोऽन्यद्यज्ञदत्तः । “अन्यदेवास्य गाम्भीर्य्यमन्यद्धैर्य्यं महीयते” । इत्यादौ तु क्लीवलिङ्गप्रथमैकवचनान्तान्यशब्द- स्वीकारेणाप्युपपत्तिरिति बोध्यं । अन्यतः, [स्] व्य, (अन्य + “सर्व्वविभक्तिभ्यस्तसि- लिति” तसिल् ।) अन्यत्र । अन्यस्मात् । यथा -- “एकतो हि धिगमूमगुणज्ञा- मन्यतः कथमदःप्रतिलम्भः” । इति नैषधं ॥ अन्यतमः, त्रि, (अन्य + डतमच् ।) भिन्नतमः । बहूनां मध्ये निर्द्धारितैकः । इति व्याकरणं ॥ अनेकेर मध्ये एक इति भाषा । (“एषामन्यतमे स्थाने यः साक्ष्यमनृतं वदेत् । आसां महर्षिचर्य्याणां त्यक्त्वान्यतमया तनुम्” ॥ इति मनुः ।) न्यायमते अनेकभेदावच्छिन्नप्रति- योगिताकभेदः ॥

अन्यतरः, त्रि, (अन्य + डतरच् ।) अन्यः । इत्यमरः ॥ भिन्नतरः । द्वयोर्मध्ये निर्द्धारितैकः । इति व्याक- रणं ॥ दुयेर मध्ये एक इति भाषा । (“अधर्म्मेण च यः प्राह यश्चाधर्म्मेण पृच्छति । तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं वाधिगच्छति” ॥ इति मनुः ।) न्यायमते द्वयावच्छिन्नप्रतियोगिता- कभेदः ॥ अन्यतरेद्युः, [स्] व्य, (अन्यतरस्मिन् दिवसे निपा- तनात् एद्युसादेशः ।) अन्यतरदिने । दिनद्यययो- रेकतरदिने । इत्यमरः ॥ अन्यत्र, व्य, (अन्यस्मिन् + अन्य + त्रल् ।) वर्ज्जनं । विना । यथा, -- “अन्यत्र निधनात् पत्युः पत्नी केशान्न वापयेद्” । इति प्राचीनाः । पत्युर्निधनादन्यत्र पतिमरणं विनेत्यर्थः । स्थानान्तरं । यथा । “अन्यत्र यूयं कुसुमावचायं कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः” । इति काव्यप्रकाशः । (कार्य्यान्तरे । क्रियान्तरे । “मधुपर्के च यज्ञे च पितृदैवतकर्म्मणि । अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः” ॥ इति मनुः । विषयान्तरे । शास्त्रान्तरे । “योऽनधीत्य द्विजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रमं । स जीवन्नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः” ॥ इति मनुः ।) अन्यथा, व्य, (अन्येन प्रकारेण अन्य + प्रकारार्थे थाल् ।) परार्थः । मिथ्या । इति मेदिनी ॥ दुष्टं । इति शब्दरत्नावली ॥ अन्यप्रकारं । इति व्याक- रणं ॥ (“स्वभावो नोपदेशेन शक्यते कर्त्तुमन्यथा” । इति पञ्चतन्त्रं । अन्यायेन । शास्त्रविरोधेन । अय- थायथम् । “अमात्याः प्राड्विवाको वा यत्कुर्य्युः कार्य्यमन्यथा । तत् स्वयं नृपतिः कुर्य्यात् तान् सहस्रञ्च दण्डयेत्” ॥ इति मनुः ।) अन्यथासिद्धिः, स्त्री, (अन्यथा अन्यप्रकारेण सिद्धिः ।) कार्य्याव्यवहितपूर्ब्बवर्त्तित्वे सति कार्य्यानुत्पादकत्वं । सा पञ्चविधा । यथा । यत्काय्यं प्रति कारणस्य पूर्ब्बवर्त्तिता येन रूपेण गृह्यते तत्कार्य्यं प्रति तद्रूपमन्यथासिद्धं । यथा घटं प्रति दण्डत्वं ॥ १ ॥ यस्य स्वातन्त्र्येण अन्वयव्यतिरेकौ न स्तः किन्तु कारणमादायान्वयव्यतिरेकौ तदन्यथासिद्धं । यथा घटं प्रति दण्डरूपं ॥ २ ॥ अन्यं प्रति पूर्ब्बवर्त्तितां गृहीत्वैव यस्य यत्कार्य्यं प्रति पूर्ब्बवर्त्तित्वं गृह्यते तस्य तत्कार्य्यं प्रति अन्यथासिद्धत्वं । यथा घटा- दिकं प्रति आकाशस्य ॥ ३ ॥ यत्कार्य्यजनकं प्रति पूर्ब्बवर्त्तित्वं गृहीत्वैव यस्य यत्कार्य्यं प्रति पूर्ब्बवर्त्तित्वं गृह्यते तस्य तत्काय्यं प्रति अन्यथासिद्धत्वं । यथा कुलालपितुर्घटं प्रति ॥ ४ ॥ अवश्यकॢप्तनियत- पूर्ब्बवर्त्तिनएव कारणत्वसम्भवे तद्भिन्नमन्यथा- सिद्धं । यथा घटं प्रति रासभादिः ॥ ५ ॥ इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥