शब्दकल्पद्रुमः/अम्लरुहा

शब्दकल्पद्रुमः

पृष्ठ १/०९०

अम्लरुहा, स्त्री, (अम्लाय रोहति, अम्ल + रुह् + क ।) मालवदेशजनागवल्लीभेदः । अस्या गुणाः । सुतीक्ष्णत्वं । मधुरत्वं । रुचिकारित्वं । हिमत्वं । दाहनाशित्वं । पित्तोद्रेकहरत्वं । अग्निबलसुखा- मोदश्रीसौभाग्यविवर्द्धनत्वं । मदकारित्वं । गुल्मा- ध्मानविबन्धनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“नाम्ना याऽम्लरुहा सुतीक्ष्णमधुरा रुच्या हिमा दाहनुत् पित्तोद्रेदकहरा सुदीपनकरी बल्या सुखा मोदिनी । स्त्रीसौभाग्यविवर्द्धिनी मदकरी ज्ञेया सदा वल्लभा गुल्माध्मानविबन्धजित् च कथिता सा मालवे तु स्मृता” ।) अम्ललोणिका, स्त्री, (अम्लं रसं लाति गृह्णाति अम्ललः तम् ऊनयति हीनयति, अम्लल + ऊन + ण्वुल्, णत्वम् ।) क्षुद्रवृक्षविशेषः । आम- रुल । इति भाषा । तत्पर्य्यायः । चाङ्गेरी २ चुक्रिका ३ दन्तशठा ४ अम्बष्ठा ५ । इत्यमरः ॥ अस्या गुणाः । कफवायुनाशित्वं । अग्निदीपनत्वं । ग्रहणीरोगे हितकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ वस्त्रादिलग्नलौहचिह्नकषायरागनाशकगुणोऽप्य -- स्ति । राजनिर्घण्टोक्तगुणपर्य्यायौ क्षुद्राम्लिका- शब्दे द्रष्टव्यौ । तत्पर्य्यायगुणाः । “चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशठाम्बष्ठाम्ललोणिका । अश्मन्तकस्तु शफरी कुशली चाम्लपत्रकः” ॥ क्वचित् पुस्तके कुशलीस्थाने शकली इति च पाठः । “चाङ्गेरी दीपनी रुच्या लघूष्णा कफवातनुत् । पित्तलाम्ला ग्रहण्यर्शःकुष्ठातीसारनाशिनी” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (“दीपनी चोष्णवीर्य्या च ग्राहिणी कफमारुते । प्रशस्यतेऽम्लचाङ्गेरी ग्रहण्यर्शोहिता च सा” ॥ इति चरकः ॥ “चाङ्गेरी कफवातघ्नी वह्निकृद् ग्रहणी हिता” । इति वैद्यकद्रव्यगुणः ॥ “चाङ्गेर्य्यम्लाग्निदीपनी” । “ग्रहण्यर्शोऽनिलश्लेष्महितोष्णा ग्राहिणी लघुः” ॥ इति च वाभटः ॥ “ग्रहण्यर्शोविकारघ्नी साम्ला वातकफे हिता । उष्णा कषायमधुरा चाङ्गेरी चाग्निदीपनी” ॥ इति सुश्रुतश्च ।) अम्ललोणी, स्त्री, अम्ललोणिका । चाङ्गेरी । इत्य- मरटीका ॥ अम्लवती, स्त्री, (अम्लो रसो विद्यतेऽस्याः, अम्ल + मतुप् मस्य वत्वम् ।) क्षुद्राम्लिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ आमरुल । इति भाषा । अम्लवर्गः, पुं, (अम्लानां अम्लरसप्रधानानां वर्गः ।) अम्लगणः । यथा । चाङ्गेरी । लकुचं । अम्लवेतसं । जम्वोरकं । वीजपूरकं । नागरङ्गं । दाडिमं । कपित्थं । अम्लं । वीजाम्लकं । अम्बष्ठा । कर- मर्दकं । निम्बूकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मता- न्तरे यथा, -- “आम्र आम्रातको धात्री लकुचं च कपित्थकं । नारङ्गं द्विविधा जम्बूः करमर्दं प्रियारकं ॥ दाडिमं पार्ब्बती द्राक्षा द्विधा वदरतूदकं ।

वीजपूरं च जम्बीरं निम्बल्मीकाम्लवेतसं ॥ वृक्षाम्लं हरिमन्थञ्च चाङ्गेरीत्यम्लवर्गकः” ॥) “अम्लवेतसजम्बीरलुङ्गाम्लचणकाम्लकाः । नागरङ्गं तिन्तिडी च चिञ्चापत्रञ्च निम्बुकं ॥ चाङ्गेरी दाडिमञ्चैव करमर्द्दन्तथैव च । एष चाम्लगणः प्रोक्तो वेतसाम्लं सदोत्तमम्” ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसङ्ग्रहः ॥ “दाडिमामलकमातुलुङ्गाम्रातक-कपित्थ-करमर्द्द- वरकोल-प्राचीनामलक-तिन्तिडीक-कोशाम्र- भव्य-पारावत-वेत्रफल-लकुचाम्ल-वेतस-दन्तशठ- दधि-तक्र-सुरा-शुक्त-सौवीरक-तुषोदक-धान्याम्ल- प्रभृतीनि समासेनाम्लोवर्गः” ॥ इति सुश्रुतश्च ॥) अम्लवल्ली, स्त्री, (अम्लरसवती वल्ली ।) त्रिपर्णिका- नामकन्दविशेषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लवाटिका, स्त्री, (अम्लस्य वाटिका स्थानमिव ।) नागवल्लीभेदः । अस्या गुणाः । कटुत्वं । अम्लत्वं । तिक्तत्वं । रूक्षत्वं । उष्णत्वं । मुखपाककारित्वं । विदाहपित्तरक्तप्रकोपकारित्वं । विष्टम्भदातृत्वं । वायुनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (उक्तञ्च, -- “स्यादम्लवाटी कटुकाम्लतिक्ता रूक्षा तथोष्णा मुखपाककर्त्री । विदाहपित्ताम्रविकोपिनी च विष्टम्भदा वातनिवर्हणी च” ॥) अम्लवास्तूकं, क्ली, (अम्लरसान्वितं वास्तूकं शाक- भेदः ।) चुक्रं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लवीजं, क्ली, (अम्लस्य वीजं कारणं ।) वृक्षाम्लं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लवृक्षं, क्ली, (अम्लरसो वृक्षे यस्य ।) वृक्षाम्लं । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेँतुल इति भाषा । अम्लवेतसः, पुं, स्वनामप्रसिद्धः अम्लरसवृक्षविशेषः । चुकाशाक इति ख्यात इति केचित् । अम्ल- कुचाइ इति ख्यात इति केचित् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अम्लः २ बेधी ३ रसाम्लः ४ आम्लवेतसः ५ वेतसाम्लः ६ अम्ल- सारः ७ शतबेधी ८ बेधकः ९ भीमः १० भेदनः ११ भेद्री १२ राजाम्लः १३ अम्लभेदनः १४ अम्ला- ङ्कुशः १५ रक्तसारः १६ फलाम्लः १७ अम्ल- नायकः १८ सहस्रबेधी १९ वीराम्लः २० गुल्म- केतुः २१ वराभिधा २२ शङ्खद्रावी २३ मांस- द्रावी २४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ वराङ्गी २५ । इति रत्नमाला ॥ चुक्रः २६ । इत्यमरः ॥ तत्फल- गुणाः । अत्यम्लत्वं । कषायत्वं । उष्णत्वं । वायु- कफार्शःश्रमगुल्मनाशित्वं । अरुचिहारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ छागमांसलौहसूचीद्रव- कारित्वं । चणकाम्लवत् गुणकारित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ आनाहरोगनाशित्वं । तत्पक्व- फलगुणाः । दोषविनाशित्वं । गुरुत्वं । धारकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “स्यादम्लवेतसश्चुक्रः शतबेधी सहस्रजित् । अम्लवेतसमत्यम्लं भेदनं लघु दीपनं ॥ हृद्रोगशूलगुल्मघ्नं पित्तलोहितदूषणं । रूक्षं विण्मद्यदोषघ्नं प्लीहोदावर्त्तनाशनं ॥

हिक्कानाहारुचिश्वासकासाजीर्णवमिप्रणुत् । कफवातामयध्वंसि छागमांसद्रवत्वकृत् ॥ चणकाम्लगुणं ज्ञेयं लौहसूचीद्रवत्वकृत्” । इति भावप्रकाशः ॥ (“अम्लिकायाः फलं पक्वं तस्मादल्पान्तरं गुणैः । गुणैस्तैरेव संयुक्तं भेदनन्त्वम्लवेतसम्” ॥ इति च चरकः ॥) अम्लशाकं, क्ली, (अम्लः शाको यस्य तत् ।) वृक्षाम्लं । चुक्रं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वृक्षाम्लशब्देऽस्य- विशेषो द्रष्टव्यः ॥) अम्लशाकः, पुं, (अम्लः शाको यस्य सः ।) अम्लद्रव्य- विशेषः । तत्पर्य्यायः । शाकाम्लं २ शुक्ताम्लं ३ अम्लचुक्रिका ४ चिञ्चाम्लं ५ अम्लचूडः ६ चिञ्चा- सारः ७ । अस्य गुणाः । अतिशयाम्लत्वं । वात- नाशित्वं । कफदाहहारित्वञ्च । समशर्करा- मिश्रितस्यास्य गुणः । दाहपित्तकफार्त्तिनाशित्वं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यदुक्तं, -- “अम्लशाकस्त्वतीवाम्लो वातघ्नः कफदाहनुत् । साम्येन शर्करामिश्रो दाहपित्तकफार्त्तिनुत्” ॥) अम्लसारं, क्ली, (अम्लरस एव सारः यस्य तत् ।) काञ्जिकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लसारः, पुं, (अम्लरस एव सारः यस्य सः ।) अम्लवेतसः । निम्बूकः । हिन्तालः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अम्लहरिद्रा, स्त्री, (अम्लरसयुक्ता हरिद्रा ।) शटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लाङ्कुशः, पुं, (अम्लं अङ्कुशाकारं अग्रं यस्य ।) अम्लवेतसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लातकः, पुं, (न म्लायति, म्लै + तन् स्वार्थे कन्, नञ्समासः ।) अम्लानवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणपर्य्यायौ राजतरुणीशब्दे ज्ञेयौ ॥ अम्लानः, पुं, (म्लै + क्तः ततो नञ्समासः ।) महा- सहावृक्षः । इत्यमरभरतौ ॥ आँयला इति ख्यातः । अम्लानः, त्रि, (म्लै + क्तः, न म्लानः नञ्समासः ।) म्लानिरहितः । यथा, -- “अम्लानपङ्कजां मालां शिरस्युरसि चापरां” । इति देवीमाहात्म्यं ॥ (स्वच्छः । परिष्कृतः । निर्म्मलः । उज्ज्वलः । प्रसन्नः । विशदः । प्रत्यग्रः । अपर्य्युषितः । अशुष्कः ।) अम्लानिनी, स्त्री, (अम्लानानां पद्मानां समूहः । इनि ।) पद्मसमूहः । पद्मिनी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अम्लिका, स्त्री, (अम्लैव, स्वार्थे कन् ।) तिन्तिडी ॥ इत्यमरः ॥ पलाशीलता । श्वेताम्लिका । क्षुद्रा- म्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ अम्लोद्गारः । इति इति वाभटः । मेदिनी ॥ (“दीपनं भेदनं शुष्कमम्लिकाकोलयोः फलं” । “अम्लिकायाः फलं पक्वं तस्मादल्पान्तरं गुणैः” ॥ इति चरकः । “अम्लिकायाः फलं पक्वं तद्वद्भेदि तु केवलं” ॥ इति सुश्रुतः ।)

पृष्ठ १/०९१

अम्लिकावटकः, पुं, (अम्लिकाया वटकः ।) अम्लिकां स्वेदयित्वा जलेन सह मर्दयित्वा तत्सं स्कृतजले मग्नवटकः । अम्लवडा इति भाषा । अस्य गुणाः । रुच्यग्निकारित्वं । वटकगुणतुल्यगुणत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (“अम्लिकां स्वेदयित्वा तु जलेन सह मर्दयेत् । तन्नीरे कृतसंस्कारे वटकान् मज्जयेज्जनः । अम्लिकावटकास्ते तु रुच्या वह्निप्रदीपनाः । वटकस्य गुणैः पूर्ब्बैरेतेऽपि च समन्विताः” ॥) अम्लीका, स्त्री, अम्लिका । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ अम्लोटकः, पुं, (अम्लं उटं पत्रं यस्य सः ।) अश्म- न्तकवृक्षः । अम्लकुचाइ इति ख्यातः । इति रत्नमाला ॥ अय ङ गतौ । (इति कविकल्पद्रुमः ॥) ङ अयते । इति दुर्गादासः ॥ अयः, पुं, (एति सुखमनेन, इण + करणे अच् ।) शुभावहविधिः । मङ्गलानुष्ठानं । इत्यमरः ॥ (कल्याणदायकं दैवं । “स गुप्तमूलप्रत्यन्तः शुद्धपार्ष्णिरयान्वितः” । इति रघुवंशे । नरकभेदः । अयःपानमप्यत्र । इति वैद्यकरसेन्द्रसारसङ्ग्रहः ॥) अयः, [स्] क्ली, (इणगतौ, असुन् ।) लौहं । इत्यमरः ॥ (गुडूच्यादिलौहं ॥ “आयुःप्रदाता बलवीर्य्यधाता, रोगापहर्त्ता मदनस्य कर्त्ता । अयःसमानं न हि किञ्चिदस्ति, रसायनं श्रेष्ठतमं नराणां” ॥ * ॥ “गुडूचीसारसंयुक्तं त्रिकत्रयसमन्त्वयः । वातरक्तं निहन्त्याशु सर्व्ववातहरं परं” ॥) अयनं, क्ली, (अय + भावे ल्युट् ।) शास्त्रं । यथा, -- “ज्योतिषामयनं नेत्रं निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ पन्थाः । सूर्य्यस्य उत्तर- दक्षिणदिग्गमनं । तद्यथा । माघादिषण्मासाः उत्तरायणं । श्रावणादिषण्मासाः दक्षिणायनं । इत्यमरः ॥ गमनं । गत्थर्थायधातोर्भावेऽनट् ॥ रविसंक्रान्तिविशेषः । यथा भविष्यमात्स्यज्यो- तिषेषु । “मृगकर्कटसंक्रान्ती द्वे तूदक्दक्षिणायने । विषुवती तुला मेषे गोलमध्ये तथापराः” ॥ मृगो मकरः । गोलो राशिचक्रं । देवीपुराणे, “यावद्विंशकला मुक्ता तत्पुण्यं चोत्तरायणे । निरंशे भास्करे दृष्टे दिनान्तं दक्षिणायने” ॥ तत्र स्नानदानादौ कोटिगुणफलं भवति । यथा मात्स्ये । “अयने कोटिगुणितं लक्षं विष्णुपदीषु च ।” इत्वादि । “अयने विषुवे चैव शयने बोधने हरेः । अनध्यायस्तु कर्त्तव्यो मन्वादिषु युगादिषु” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ * ॥ सूर्य्यगतिविशेषः । यथा, -- “मृगसंक्रान्तितः पूर्ब्बं पञ्चात्तारादिनान्तरे ।

एकवर्षे चतुःपञ्चपलमानक्रमेण तु ॥ षट्षष्टिवत्सरानेकदिनं स्यादयनं रवेः । एवं चतुःपञ्चदिनमयनारम्भणं क्रमात् ॥ व्युत्क्रमेण च तद्वत् स्यादुदग्यानं रवेर्ध्रुवं । कर्क्किसंक्रमणे तद्वदभितो दक्षिणायनं” ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वं ॥ अयनांशः, पुं, (अयनस्य अंशः भागः ।) सूर्य्यगतिवि- शेषस्य भागः । अथायनांशलग्नसाधनं । “लग्नं लग्नान्तरं कृत्वा अयनांशैः प्रपूरयेत् । खानलैर्हरते भागं मिश्रयित्वा दिने दिने” ॥ अस्यार्थः । लग्नं रामोगवेदैरित्याद्युक्तं लग्नान्तरं कृत्वा यथा मेषलग्नं ३ । ४७ लग्नान्तरं वृषलग्नं ४ । १७ अत्रान्तरेण द्वयोराधिक्येन ३० त्रिंशत्पलं तञ्चायनांशैः पूरयेत् ॥ अयनांशस्तु जातकार्णवोक्तः । यथा, -- “शाकमेकाक्षिवेदोनं द्विः कृत्वा दशभिर्हरेत् । लब्धं हीनञ्च तत्रैव षष्ट्याप्ताश्चायनांशकाः” ॥ इति । लब्धस्थाने लब्धेन इति पाठः सिद्धान्त- रहस्ये ॥ ते च इदानीं चैत्रस्यैकादशाहे सम्भवात् ऊनविंशतिसंख्यकाः । ते च पुनःखानलैः ३० त्रिं- शता हरेत् । भागलब्धिस्तु ऊनविंशतिः १९ । तञ्च मेषलग्ने मिश्रयित्वा ४ । ६ षट्पलाधिक- दण्डचतुष्टयात्मकं मेषलग्नं भवति । एवं वृषादिक- मूह्यं । किन्तु लग्नान्तरेण यत्राधिकं लभ्यते तत्रा- धिकं लग्नं भवति । एवं यत्र लग्नान्तरेण हानि- स्तत्र लग्नेऽपि हानिरिति निष्कर्षः ॥ * ॥ इदानीं स्पष्टज्ञानार्थं पद्येन लिख्यते । बाणैवदो ४ । ५- ऽष्टवैदैः श्रुति ४ । ४८-रिभनयनैरिन्द्रियं ५ । २८ -खाम्बुनेषु ५ । ४०-र्बाणो वेदानलैः ५ । ३४ -खाग्निमिरिषु ५ । ३०-रिषुरङ्गाग्निने ५ । ३६ षुःकुवेदै ५ । ४१-र्बाणोनागेन्दुभिस्तु ५ । १८ श्रुतिरपि रसरामै ४ । ३६-र्गुणाः सप्तबाणैः ३ । ५७ रामोऽश्वाद्भिस्तु ३ । ४७-सिद्धान्तजमतमयनांशा- दिदं लग्नमानं ॥ एतञ्च तमोलिप्तादिदेशीयं प्रागुक्तायनांशसाधितं ॥ * ॥ अङ्गेन वेदो ४ । ६ मेषः स्यात् वसुवेदैः सुखं ४ । ४८ वृषः । मुनियुग्मैः शरो ५ । २७ द्वन्द्वः व्योमाब्धिबाण ५ । ४०-कर्कटः ॥ वेदरामैः शरः ५ । ३४ सिंहः कन्याङ्कयुम्मपञ्चकः ५ । २९ । तुला ऋषिरामपञ्च ५ । ३७-वृश्चिकः खाब्धिपञ्चकः ५ । ४० ॥ नवचन्द्रबाण ५ । १९ -- धनुर्वेदरामैः सुखं ४ । ३४ मृगः । वसुपञ्च- त्रयः ३ । ५८ कुम्भः ऋषिवेदत्रयो ३ । ४७ झषः ॥ * ॥ शत्रुर्वेदश्च ४ । ६ मेषो नवसुखसुख ४-४९ । -गौर्मृत्युयुम्मैः शिवास्यो ५ । २८ द्वन्द्यो- ऽङ्काप्यित्तवाणो ५ । ३९ हिमकरभवनो राम- रामैः कलम्बः ५ । ३३ । सिंहः कन्याब्जरामैरिषु ५ । ३१-रिषुजसुखाग्नीषु ५ । ३४-यूकोऽलिपृथ्वी ५ । ४१ वेदेशास्योऽष्टपृथ्वीस्मरहरमुख ५ । १८ कोदण्डमाहुर्वराहाः ॥ बन्धू रामश्च वेदो ४ । ३४ रविसुतभवनः पर्ब्बतः पञ्चरामः ३ । ५७ कुम्भो मीनश्च भुङ्क्ते गिरिसुखदहनं ३ । ४७ प्रत्यहं प्रक्रमेण । अस्तं यामित्रराशावनुदिनमवसाद्यञ्च

राजीवनाथो यद्यातिस्म द्रुतं स्यादुदयमनुदिवा- रात्रमाहुर्वराहाः ॥ * ॥ लग्नं लग्नान्तरं कृत्वेति प्रकारान्तरेण यदुक्तं तदपि पद्येन लिख्यते यथा । वेदोऽङ्गै ४ । ६-रिभवेदैः श्रुति ४ । ४८-रिषुरिभ- पक्षैः ५ । २८ कुवेदैश्च बाणो ५ । ४१ बाणो रामानलै ५ । ३३-रिन्द्रियमपि नवाक्षै ५ । २९ रिषुः सप्तरामैः ५ । ३७ बाणः शून्याब्धिने ५ । ४० षुर्धृतिभि ५ । १८ -- रिषुगुणैरब्धि ४ । ३५-रष्टेष- णाग्नी ३ । ५८ रामोऽश्वाद्भिस्तु ३ । ४७ सिद्धान्त- जमतमयनांशादिदं लग्नमानं ॥ “चैत्रस्यैकादशाहे तु विषुवारम्भणं यदा । तदैतल्लग्नमानं हि ज्ञेयमन्यत्र साधनात्” ॥ इति ज्योतिषसंग्रहः ॥ (गतिः । गमनं । मार्गः । “अगस्त्यचिह्नादयनात् समीपं दिगुत्तरा भास्वति सन्निवृत्ते” । इति रघुवंशे । स्थानं । भूमिः । समरसमार- म्भकाले योधानां यथाप्रधानं यूद्धभूमौ पूर्ब्बाप- रादिदिग्विभागेनावस्थितिस्थानं । सेनासन्निवेश- विशेषरूपव्यूहप्रवेशमार्गः । “अयनेषु च सर्व्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व्व एव हि” ॥ इति भगवद्गीता । आश्रयः । विश्रामस्थानं । “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्ब्बं तेन नारायणः स्मृतः” ॥ इति मनुः । गृहं । वसतिः । वासस्थानं । शास्त्रं । भावसाधनो ग्रन्थः । “शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चयः । ज्योतिषामयनञ्चैव वेदङ्गानि षडेव तु ॥ छन्दः पादौ तु वेदस्य हस्तः कल्पोऽथ कथ्यते । ज्योतिषामयनं नेत्रं निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते” ॥ इति कूर्म्मपुराणे ।) अयानयीनः, पुं, शारः । यथा । अनुपदसर्व्वान्नायानयं बद्धा भक्षयति नेयेषु । अयानयः स्थलविशेषः । तन्नेयः । अयानयीनः शारः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ अयन्त्रितः, त्रि, (न यन्त्रितः, नञ्समासः ।) अबाधः । अनर्गलः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अनियन्त्रितः । अनियमितः । स्वाधीनः । “सावित्रीमात्रसारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः । नायन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि सर्व्वाशी सर्व्वविक्रयी” ॥ इति मनुः ।) अयस्कान्तः, पुं, (अयस्सु कान्तः रमणीयः ।) लौह- विशेषः । कान्तलोह इति ख्यातः । तत्प- र्य्यायः । कान्तलोहं २ कान्तं ३ लौहकान्तकं ४ कान्तायसं ५ कृष्णलोहं ६ महालोहं ७ । अस्य गुणाः । तीक्ष्णत्वं । उष्णत्वं । रूक्षत्वं । पाण्डुशोथकफपित्तहरत्वं । रसायनत्वं । अनु- त्तमत्वञ्च । स चतुर्व्विधः । भ्रामकः १ चुम्बकः २ रोमकः ३ स्वेदकः ४ । एते रसायने उत्त- रोत्तरगुणिनः । “क्रमेण दार्ढ्याङ्गकान्तिकार्त्स्न्येनीरोगदायिनः” । इति राजनिर्घण्टः ॥ चुम्बकप्रस्तरोऽप्ययं । (चुम्बक

पृष्ठ १/०९२

:इति ख्यातः प्रस्तरभेदः । चुम्बकपाथर इति भाषा । “उमारूपेण ते यूयं संयमस्तिमितं मनः । शम्भोर्यतध्वमाक्रष्टुमयस्कान्तेन लौहवत्” ॥ इति कुमारसम्भवे ।) (“ततः कोटिसहस्रैर्वा कान्तलौहं महागुणं” । इति वैद्यकरसेन्द्रसारसङ्ग्रहः ॥) अयस्कार, पुं, (अयोविकारं करोति, क्त + अण् उपपदसमासः ।) प्रजङ्घाग्रः । जङ्घाग्रभागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लौहकारः । अयस्करोतीति व्युत्पत्त्या ॥ अयाः, [स्] पुं, (इन् + असुन् ।) अग्निः । इत्यु- णादिकोषः ॥ अयाचकः, त्रि, (याच + ण्वुल्, ततो नञ्समासः ।) याच्ञारहितः । यथा । “यदि भवति स दाता याचकायाचकेषु” । इत्युद्भटः ॥ (भिक्षापराङ्मुखः । प्रार्थनाविमुखः ।) अयाचितं, त्रि, (याच् + क्तः, नञ्समासः ।) याच्- ञां विना लब्धवस्तु । अप्रार्थितं । इत्यमृतशब्दार्थे मेदिनी ॥ (अनर्थितं । “अयाचितोपस्थितमम्बु केवलं” । इति कुमारसम्भवे । “अमृतं स्याद- याचितं” । इति मनुः । “अयाचिताहृतं ग्राह्य- मपि दुष्कृतकर्म्मणः” । इति स्मृतिः ।) अयाचितः, पुं, (याच् + क्तः, ततो नञ्समासः ।) मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । उपवर्षः २ हलभृतिः ३ कृतकोटिः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अयानं, क्ली, स्वभावः । इति हारावली ॥ अगमनं । गत्यर्थयाधातोर्भावेऽनट् ततो नञ्समासः ॥ अयि, व्य, प्रश्नः । (इण + इन् ।) अनुनयः । सम्बो- धनं । इति मेदिनी ॥ अनुरागे । (“अयि कठोर ! यशः किल ते प्रियं” । इति उत्तर- चरिते । “अयि घनोरु ! पदानि शनैः शनैःः” । इति वेणीसंहारे । “अयि जीवितनाथ ! जीव- सीत्यभिधायोत्थितया तया पुरः” । इति कुमार सम्भवे ।) अयुक्छदः, पुं, (अयुग्माः सप्त सप्त छदा अस्य ।) सप्तपर्णवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ अयुक्तं, त्रि, (युज् + क्तः, नञ्समासः ।) अमि- श्रितं । अनुचितं । यथा, -- “अयुक्तं यदिह प्रोक्तं प्रमादेन भ्रमेण वा” । इति दुर्गादासः ॥ (असंसक्तः । संयोगरहितः । अनियोजितः । यथा, “अयुक्तचारा राजानो भविष्यन्ति कथं नु ते” । इति रामायणे । सर्व्वदा विषयासक्तचित्ततया कर्त्तव्येष्वनवहितः । “परावमन्ता विषयेषु सङ्गवान्, न देशकालप्रविभागतत्त्ववित् । अयुक्तबुद्धिर्गुणदोषनिश्चये, विपन्नराज्यो न चिरात् विपत्स्यसे” ॥ इति रामायणे ।) अयुग्मच्छदः, पुं, (अयुग्माः सप्त सप्त छदा अस्य ।) विषमच्छदः । सप्तपर्णवृक्षः । इत्यमरटीकायां

भरतः ॥ (छातिम इति ख्यातः सप्तच्छदवृक्षः । “अनेकराजन्यरथाश्वसङ्कुलं तदीयमास्थाननिकेतनाजिरं । नयत्ययुग्मच्छदगन्धिरार्द्रतां भृशं नृपोपायनदन्तिनां मदः” ॥ इति किरातार्ज्जुनीये ।) अयुतं, क्ली, (न युतं, नञ्समासः ।) दशसहस्रसंख्या । इति हेमचन्द्रः ॥ १०००० दशहाजार इति भाषा । (“नागानामयुतं तुरङ्गनियुतं सार्द्धं रथानां शतं” । इति रामायणे ।) अयुतः, त्रि, (न युतः, नञ्समासः ।) अमिश्रितः । अयुक्तः । यथा । अपृथग्भावोऽयुतासिद्धिः । इति चरकटीका ॥ (असंयुक्तः । असंश्लिष्टः । संयोगरहितः । पुसि स्वनामख्यातः राधिकस्य पुत्रः स च क्रोधनस्य पिता ।) अये, व्य, (इण + एच् ।) कोपः । विषादः । सम्भ्रमः । स्मरणं । इति मेदिनी ॥ सम्बोधनं । इति शब्द- रत्नावली ॥ (कोमलामन्त्रणे । “अये कान्ते मुग्धे- चटुलनयने चन्द्रवदने” । इत्युद्भटः । “अये कथं तातसारथिरश्वसेनः” । इति वेणीसंहारे ।) अयोगः, पुं, (युज् + घञ्, नञ्समासः ।) विश्लेषः । विधुरः । कूटः । कठिनोद्यमः । इति मेदिनी ॥ वमनविरेचनादीनां प्रतिलोमप्रवृत्तिरल्पप्रवृ- त्तिर्व्वा । यथा, -- “योगः सम्यक्प्रवृत्तिः स्यादतियोगोऽतिवर्त्तनं । अयोगः प्रातिलोम्येन न चाल्पं वा प्रवर्त्तनं” ॥ इति वैद्यकं ॥ (“तत्रासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगो- ऽयोगातियोगमिथ्यायोगादियुक्ता रूपरसादयः” ॥ इति माधवकरकृतरोगविनिश्चयग्रन्थे विजय- रक्षितः ॥ “त्रीण्यायतनानीति अर्थानां कर्म्मणः कालस्य चातियोगायोगमिथ्यायोगाः तत्रातिप्रभावतां दृश्यानामतिमात्रं दर्शनमतियोगः ॥ सर्व्वशो- ऽदर्शनमयोगः अतिसूक्ष्मातिश्लिष्टातिविप्रकृष्ट- रौद्रभैरवाद्भुतद्विष्टबीभत्सविकृतादिरूपदर्शनं । मिथ्यायोगः” ॥ इति चरकः ॥) योगो ध्यानं तदभावः । योगो भेषजं तदभावश्च ॥ (विच्छेदः । मिथः संरूढगाढानुरागयोर्नायकनायिकयोर्गुरु- जनपराधीनतया दैवगत्या वा विप्रकर्षादन्योन्याद- र्शनरूपदशाविशेषः, यदुक्तं दशरूपादर्शे । “तत्रायोगोऽनुरागेऽपि नवयोरेकचित्तयोः । पारतन्त्र्येण दैवाद्वा विप्रकर्षादसङ्गमः” ॥ अयञ्च पूर्ब्बराग इत्युच्यते । यदुक्तं दर्पणकारैः । “श्रवणाद्दर्शनाद्वापि मिथः संरूढरागयोः । दशाविशेषो योऽप्राप्तौ पूर्ब्बरागः स उच्यते” ॥) अयोगवः, त्रि, (अयैव कटिना गौर्वाणी यस्य सः, अच् । अयोगं दुष्टयोगं वाति वा + कः ।) वैश्यकन्यायां शूद्रादुत्पन्नसन्तानः । इति जटाधरः ॥ (“शूद्रादयोगवः क्षत्ता चाण्डालश्चाधमो नृणाम् । वैश्यराजन्यविप्रास जायन्ते वर्णसङ्कराः” ॥ इति मनुः । शूद्रात् वैश्यायां जातः प्रतिलोमजः सङ्कीर्णवर्णः ।

“प्रसाधनोपचारज्ञमदासं दासजीवनं । सैरिन्ध्रं वागुरावृत्तिं सूते दस्युरयोगवे” ॥ इति मनुः ।) अयोगुडः, पुं, (अयसा निर्म्मितो गुडः पिण्डः ।) लौह- गुलिका । यथा, -- “वरमाशीविषविषं क्वथितं ताम्रमेव वा । पीतमत्यग्निसन्तप्ता भक्षिता वाप्ययोगुडाः” ॥ इति चरकः ॥ अयोग्रं, क्ली, (अयोऽग्रे मुखे यस्य तत् ।) मुषलं । इत्यमरः ॥ अयोघनः, पुं, (अयांसि हन्यन्ते ताड्यन्तेऽनेन, हन + अप् + घनादेशश्च ।) एकीभूतलौहपुञ्जः । हातुडी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । लौहकूटं २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“अयोघनेनाय इवाभितप्तं वैदेहिबन्धोर्हृदयं विदद्रे” । इति रघुवंशे । “कुरु करे गुरुमेकमयोघनं वहिरितो मुकुरुञ्च कुरुष्व मे” । इति नैषधं ।) अयोध्या, स्त्री, (योद्धुमशक्या, युध + ण्युत्, नञ्- समासः ।) श्रीरामनगरी । पश्चिमदेशे अओद् इति प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । साकेतं २ कोशला ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्तरकोशला ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सा तु मोक्षदा पुरी । यथा, -- “अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्ची अवन्तिका । पुरी द्वारवती चैव सप्तैता मोक्षदायिकाः ॥ एतास्तु पृथिवीमध्ये न गण्यन्ते कदाचन । श्रीरामधनुरग्रस्था अयोध्या सा महापुरी” ॥ इति भूतशुद्धितन्त्रं ॥ * ॥ तद्वर्णनं यथा, -- “कोशलो नाम मुदितः स्फीतो जनपदो महान् । निविष्टः सरयूतीरे प्रभूतधनधान्यवान् ॥ अयोध्या नाम नगरी तत्रासील्लोकविश्रुता । मनुना मानवेन्द्रेण या पुरी निर्म्मिता स्वयम् ॥ आयता दश च द्वे च योजनानि महापुरी । श्रीमती त्रीणि विस्तीर्णा सुविभक्तमहापथा ॥ राजमार्गेण महता सुविभक्तेन शोभिता । मुक्तपुष्पावकीर्णेन जलसिक्तेन नित्यशः ॥ तान्तु राजा दशरथो महाराष्ट्रविवर्द्धनः । पुरीमावासयामास दिवि देवपतिर्यथा ॥ कपाटतोरणवतीं सुविभक्तान्तरापणां । सर्व्वयन्त्रायुधवतीमुषितां सर्व्वशिल्पिभिः ॥ सूतमागधसम्बाधां श्रीमतीमतुलप्रभां । उच्चाट्टालध्वजवतीं शतघ्नीशतसंकुलां ॥ बधूनाटकसंघैश्च संयुक्तां सर्व्वतः पुरीं । उद्यानाम्रवणोपेतां महतीं शालमेखलां ॥ दुर्गगम्भीरपरिखां दुर्गामन्यैर्दुरासदां । वाजिवारणसम्पूर्णां गोभिरुष्ट्रैः खरैस्तथा ॥ सामन्तराजसङ्घेश्च बलिकर्म्मभिरावृतां । नानादेशनिवासैश्च बणिग्भिरुपशोभितां ॥ प्रासादैः रत्नविकृतैः पर्ब्बतैरिव शोभितां । कूटागारैश्च सम्पर्णामिन्द्रस्येवामरावतीं ॥

पृष्ठ १/०९३

:चित्रामष्टापदाकारां वरनारीगणैर्युतां । सर्व्वरत्नसमाकीर्णां विमानगृहशोभितां ॥ गृहगाढामविच्छिद्रां समभूमौ निवेशितां । शालितण्डुलसम्पूर्णामिक्षुकाण्डरसोदकां ॥ दुन्दुभीभिर्मृदङ्गैश्च वीणाभिः पणवैस्तथा । नादितां भृशमत्यर्थं पृथिव्यां तामनुत्तमां ॥ विमानमिव सिद्धानां तपसाधिगतं दिवि । सुनिवेशितवेश्मान्तां नरोत्तमसमावृतां ॥ ये च बाणैर्न बिध्यन्ति विविक्तमपरापरं । शब्दबेध्यञ्च विततं लघुहस्ता विशारदाः ॥ सिंहव्याघ्रवराहाणां मत्तानां नदतां वने । हन्तारो निशितैः शस्त्रैर्बलाद्बाहुबलैरपि ॥ तादृशानां सहस्रैस्तामभिपूर्णां महारथैः । पुरीमावासयामास राजा दशरथस्तदा ॥ तामग्निमद्भिर्गुणवद्भिरावृतां द्विजोत्तमैर्व्वेदषडङ्गपारगैः । सहस्रदैः सत्यरतैर्महात्मभि- र्महर्षिकल्पैरृषिभिश्च केवलैः” ॥ इत्यार्षे रामायणे बाल्मीकीये बालकाण्डे पञ्चमः सर्गः ॥ * ॥ “तस्यां पुर्य्यामयोध्यायां वेदवित् सर्व्वसंग्रहः । दीर्घदर्शी महातेजाः पौरजानपदप्रियः ॥ इक्ष्वाकूणामतिरथो यज्वा धर्म्मपरो वशी । महर्षिकल्पो राजर्षिस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः ॥ बलवान्निहतामित्रो भित्रवान् विजितेन्द्रियः । धनैश्च सञ्चयैश्चान्यैः शक्रवैश्रवणोपमः ॥ यथा मनुर्महातेजा लोकस्य परिरक्षिता । तथा दशरथो राजा लोकस्य परिरक्षिता ॥ तेन सत्याभिसन्धेन त्रिवर्गमनुतिष्ठता । पालिता सा पुरी श्रेष्ठा इन्द्रेणेवामरावती ॥ तस्मिन् पुरवरे हृष्टा धर्म्मात्मानो बहुश्रुताः । नरास्तुष्टा धनैः स्वैः स्वैरलुब्धाः सत्यवादिनः ॥ नाल्पसन्निचयः कश्चित्तदा तस्मिन् पुरोत्तमे । कुटुम्बी यो ह्यसिद्धार्थोऽगवाश्वधनधान्यवान् ॥ कामी वा न कदर्य्यो वा नृशंसः पुरुषः क्वचित् । द्रष्टं शक्यमयोध्यायां नाविद्वान्न च नास्तिकः ॥ सर्व्वे नराश्च नार्य्यश्च धर्म्मशीलाः सुसंयताः । मुदिताः शीलवृत्ताभ्यां महर्षय इवामलाः ॥ नाकुण्डली नामुकुटी नास्रग्वी नाल्पभोगवान् । नामृष्टो न न लिप्ताङ्गो नासुगन्धश्च विद्यते ॥ नामृष्टभोजी नादाता नाप्यनङ्गदनिष्कधृक् । नाहस्ताभरणो वापि दृश्यते नाप्यनात्मवान् ॥ नानाहिताग्निर्नायज्वा न क्षुद्रो वा न तस्करः । कश्चिदासीदयोध्यायां न चावृत्तो न सङ्करः ॥ स्वकर्म्मनिरता नित्यं ब्राह्मणा विजितेन्द्रियाः । दानाध्ययनशीलाश्च संयताश्च प्रतिग्रहे ॥ नास्तिको नानृतो वापि न कश्चिदबहुश्रुतः । नासूयको न चाशक्तो नाविद्वान् विद्यते क्वचित् ॥ नाषडङ्गविदत्रास्ति नाव्रतो नासहस्नदः । न दीनः क्षिप्तचित्तो वा व्यथितो वापि कश्चन ॥ कश्चिन्नरो वा नारी वा नाश्रीमान्नाप्यरूपवान् । द्रष्टुं शक्यमयोध्यायां नापि राजन्यभक्तिमान् ॥

वर्णेष्वग्र्यचतुर्थेषु देवतातिथिपूजकाः । कृतज्ञाश्च वदान्याश्च शूरा विक्रमसंयुताः ॥ दीर्घायुषो नराः सर्व्वे धर्म्मं सत्यञ्च संश्रिताः । सहिताः पुत्त्रपौत्त्रैश्च नित्यं स्त्रीभिः पुरोत्तमे ॥ क्षत्त्रं ब्रह्ममुखं चासीद्वैश्याः क्षत्त्रमनुव्रताः । शूद्राः स्वकर्म्मनिरतास्त्रीन् वर्णानुपचारिणः ॥ सा तेनेक्ष्वाकुनाथेन पुरी सुपरिरक्षिता । यथा पुरस्तान्मनुना मानवेन्द्रेण धीमता ॥ योधानामग्निकल्पानां पेषलानाममर्षिणां । सम्पूर्णा कृतविद्यानां गुहा केशरिणामिव ॥ काम्बोजविषये जातैर्व्वाह्लीकैश्च हयोत्तमैः । वनायुजैर्नदीजैश्च पूर्णा हरिहयोत्तमैः ॥ विन्ध्यपर्ब्बतजैर्मत्तैः पूर्णा हैमवतैरपि । मदान्वितैरतिबलैर्मातङ्गैः पर्ब्बतोपमैः ॥ ऐरावतकुलीनैश्च महापद्मकुलैस्तथा । अञ्जनादपि निष्क्रान्तैर्वामनादपि च द्विपैः ॥ भद्रैर्मन्द्रैर्मृगैश्चैव भद्रमन्द्रमृगैस्तथा । भद्रमन्द्रैर्भद्रमृगैर्मृगमन्द्रैश्च सा पुरी ॥ नित्यमत्तैः सदा पूर्णा नागैरचलसन्निभैः । सा योजने द्वे च भूयः सत्यनामा प्रकाशते ॥ तां पुरीं स महातेजा राजा दशरथो महान् । शशास शमितामित्रो नक्षत्राणीव चन्द्रमाः ॥ तां सत्यनामां दृढतोरणार्गलां गृहैर्व्विचित्रैरुपशोभितां शिवां । पुरीमयोध्यां नृसहस्रसंकुलां शशास वै शक्रसमो महीपतिः” ॥ इत्यार्षे रामायणे वाल्मीकीये बालकाण्डे षष्ठः सर्गः ॥ युद्धायोग्ये त्रि ॥ अयोमलं, क्ली, (अयसो मलमिव ।) लौहमलं । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहार गु इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मण्ड्ररं २ लौहकिट्टं ३ । तस्य गुणाः । “शतोर्द्ध्वमुतमं किट्टं मध्यञ्चाशीतिवर्षकं । अधमं षष्टिवर्षीयं ततो हीनं विषोपमं ॥ यल्लौहं यद्गुणं प्रोक्तं तत्किट्टञ्चापि तद्गुणं” । इति वैद्यकं ॥ (अस्य शोधनमारणं यथा, -- “दग्ध्वाक्षकाष्ठैर्मलमायसन्तु, गोमूत्रनिर्व्वापितमष्टवारान् । विचूर्ण्य लीढं मधुना चिरेण, कुम्भाह्वयं पाण्डुगदं निहन्ति” ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसङ्ग्रहः ॥) अरं, क्ली, (इयर्त्ति गच्छत्यनेन, ऋ + अच् ।) शीघ्रं । चक्राङ्गं । चाकार पाकि इति भाषा । शीघ्रगे त्रि । इति मेदिनी ॥ अरः, पुं, (ऋ + अच् ।) जिनानां कालचक्रस्य द्वाद- शांशः । स तु अवसर्पिण्याः षष्ठभागः ॥ जिना- नामष्टादशतीर्थङ्करः । इति हेमचन्द्रः ॥ अरकः, पुं, (अ + ऋकन् ।) शैवालं । इति हारा- वली ॥ पर्पटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरग्बधः, पुं, आरग्बधवृक्षः । सोदालि इति ख्यातः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (अस्य गुणादयः आरग्बधशब्दे ज्ञेयाः ।)

अरघट्टः, पुं, (अरं शीघ्रं घट्यते चाल्यतेऽसौ, अर + घट्ट + अच् ।) महाकूपः । इत्यमरजटाधरौ ॥ (कूपात् जलनिःसारणार्थं घटीयन्त्रभेदः । कूपोपरिनिबद्ध- जलोत्तोलककाष्ठभेदः । “स कदाचिद्दायादैरुद्वे- जितोऽरघट्टघाटिकामारुह्य कूपात् क्रमेण नि- ष्क्रान्तः” । इति पञ्चतन्त्रे ।) अरघट्टकः, पुं, (अरघट्ट + स्वार्थे कन् ।) महाकूपः । तत्पर्य्यायः । पादावर्त्तः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अरजाः, [स्] स्त्री, (रन्ज + असुन्, नलोपः नञ्- समासः ।) कन्या । कुमारी । इति हेमचन्द्रः ॥ रजोगुणरहिते त्रि ॥ (निर्म्मलः । धौतः । परि- ष्कृतः ।) अरटुः, पुं, (अरं शीघ्रं अटति, अट् + उन् ।) अर- लुवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अरणिः, पुं, (ऋ + अनि ।) गणिकारिकावृक्षः । इति मेदिनी । सूर्य्यः । इति काशीखण्डं ॥ अरणिः, पुं, स्त्री, (ऋ + अनि ।) निर्म्मन्थ्यदारु । अग्निसाधनीभूतकाष्ठं । धर्षणद्वाराग्निजनककाष्ठं । इत्यमरः ॥ (अग्निमन्थनकाष्ठं । अग्न्युत्पादनाय यत्काष्ठं काष्ठान्तरेण घृष्यते तदरणिनामकं काष्ठं । “विपक्षवक्षोऽरणिमन्थनोत्थः प्रतापवह्नेरिव धूमलेखा” । इति धनञ्जयविजयव्यायोगे ।) अरणी, स्त्री, अरणिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (“विधिना मन्त्रयुक्तेन रूक्षाऽपि मथिताऽपि च । प्रयच्छति फलं भूमिररणीव हुताशनम्” ॥ इति पञ्चतन्त्रे ।) अरणीकेतुः, पुं, (अरणी केतुरस्य सः ।) अग्निमन्थ- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरण्यं, क्ली, (अर्य्यते मृगैः, ऋ गतौ, अर्त्तेर्निश्चेति अन्यः ।) वनं । इत्यमरः ॥ (मोक्षप्रदं दण्ड- कादिकं नवारण्यं । यदुक्तं, -- “दण्डकं सैन्धवारण्यं जम्बुमार्गञ्च पुष्करं । उत्पलावर्त्तकारण्यं नैमिषं कुरुजाङ्गलं ॥ हिमवानर्व्वुदश्चैव नवारण्यं विमुक्तिदं” ।) अरण्यः, पुं, कट्फलवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (स्वनामख्यातो रैवतस्य मनोः पुत्त्रः । यदुक्तं हरिवंशे, -- “अरण्यश्च प्रकाशश्च निर्मोहः सत्यवान् कृती । रैवतस्य मनोः पुत्त्राः पञ्चमञ्चैतदन्तरं” ।) अरण्यकदली, स्त्री, (अरण्यस्यैव कदली, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) गिरिकदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वनकदली । इयं ग्रामादौ न जायते ।) अरण्यकार्पासी, स्त्री, (अरण्ये कार्पासी, सप्तमी- तत्पुरुषः ।) वनकार्पासी । तत्पर्य्यायः । वनजा २ भारद्वाजी ३ वनोद्भवा ४ । अस्या गुणाः । हिमत्वं । रूक्षत्वं । व्रणशस्त्रक्षतनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरण्यकुलत्थिका, स्त्री, (अरण्यस्य कुलत्थिका, षष्ठी- तत्पुरुषः ।) कुलत्था । इति राजनिर्घण्टः ॥ वन- कुलथी इति भाषा । अरण्यकुसुम्भः, पुं, (अरण्यस्य कुसुम्भः, षष्ठीतत्-

पृष्ठ १/०९४

:पुरुषः ।) वनकुसुम्भः । तत्पर्य्यायः । कौसुम्भः २ अग्निसम्भवः ३ । अस्य गुणाः पाके कटुत्वं । श्लेष्म- नाशित्वं । अग्निवृद्धिकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अरण्यघोली, स्त्री, (अरण्यजा घोलो, कर्म्मधारयः ।) वनघोली । पत्रशाकविशेषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरण्यचटकः, पुं, (अरण्यस्य चटकः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) वनचटकः । तत्पर्य्यायः । धूसरः २ भूमिशयः ३ । अस्य गुणाः । शीतत्वं । लघुत्वं । शुक्रवृद्धि- कारित्वं । बलप्रदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य मांसगुणा यथा राजनिर्घण्टे, -- “चटकास्रजं तु शीतं लघु वृष्यं बलप्रदं । तद्वञ्चारण्यचटकं तत्तूष्णं लघुपथ्यदम्” ॥) अरण्यजार्द्रका, स्त्री, (अरण्य जायते या, अरण्य + जन् + ड, अरण्यजा आर्द्रका, कर्म्मधारयः ।) वनार्द्रका । इति राजनिर्घण्टः । वन आदा इति भाषा । अस्य गुणपर्य्यायौ ऐन्द्रशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ अरण्यजीरः, पुं, (अरण्यस्य जोरः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) वनजीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वनजीरा इति भाषा । अरण्यधान्यं, क्ली, (अरण्यस्य धान्यं, षष्ठीतत्पुरुषः ।) नीवारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उडी धान इति भाषा । अरण्यमक्षिका, स्त्री, (अरण्यस्य मक्षिका, षष्ठी- तत्पुरुषः ।) दंशः । इति शब्दरत्नावली ॥ डाँश इति भाषा । अरण्यमुद्गः, पुं, (अरण्यस्य मुद्गः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) मकुष्टकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वनमुग इति भाषा । (अस्य गुणाः मुकुष्टकशब्दे द्रष्टव्याः ।) अरण्यवायसः, पुं, (अरण्यस्य वायसः, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) द्रोणकाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दाँड काक इति भाषा । अरण्यवासिनी, स्त्री, (अरण्ये वसति या, अरण्य + वस् + णिनि, स्त्रियां ङीप् ।) अत्यम्लपर्णी लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरण्यवास्तूकः, पुं, (अरण्यस्य वास्तूकः, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) वनवास्तूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वन वेतो इति भाषा । अस्य गुणपर्य्यायौ कुणञ्जर- शब्दे द्रष्टव्यौ ॥ अरण्यशालिः, पुं, (अरण्यभवः शालिः, कर्म्मधारयः मध्यपदलोपश्च ।) नीवारः । वनधान्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरण्यशूरणः, पुं, (अरण्यजातः शूरणः, कर्म्म- धारयः ।) वनशूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वन- ओल इति भाषा । अरण्यश्वा, [न्] पुं, (अरण्ये श्वेव हिंस्रः ।) वृकः । इति हेमचन्द्रः ॥ नेक्डे वाघ इति भाषा । अरण्यषष्ठी, स्त्री, (अरण्याय गन्तुं षष्ठी, चतुर्थीतत्- पुरुषः ।) ज्यैष्ठशुक्लषष्ठी । वाँटाषष्ठी इति भाषा । यथा राजमार्त्तण्डे, -- “ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे षष्ठी चारण्यसंज्ञिता । व्यजनैककरास्तस्यामटन्ति विपिने स्त्रियः ॥

तां विन्ध्यवासिनीं स्कन्धषष्ठीमाराधयन्ति च । कन्दमूलफलाहारा लभन्ते सन्ततिं शुभां” ॥ कन्दं शूरणादि । मूलं तदितरत् । इति तिथ्या- दितत्त्वं ॥ अरण्यानी, स्त्री, (अरण्य + आनुक् + स्त्रियां ङीष् । महत् अरण्यम् इत्यस्मिन् अर्थे इन्द्रवरुणेति सूत्रस्थेन हिमारण्ययोर्महत्वैति वार्त्तिकेन अर- ण्यशब्दस्य आनुगागमः, ततो ङीष् ।) महावनं । इत्यमरः ॥ (“अस्ति मगधदेशे चम्पकवती नामा- रण्यानी” । इति हितोपदेशे ।) अरतत्रपः, पुं, स्त्री, (अरता विरता त्रपा यस्य ।) कुक्कुरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रत्यलज्जे त्रि ॥ (नास्ति रते शृङ्गारे त्रपा लज्जा यस्य सः ।) अरतिः, पुं, (ऋ + अति ।) क्रोधः । इत्युणादिकोषः ॥ अरतिः, स्त्री, (रम् + क्तिन्, नञ्समासः ।) अनव- स्थितचित्तत्वं । इति रक्षितः ॥ क्रीडाभावः । इति कार्त्तिकः ॥ रतिविरहः । रतिशून्ये त्रि ॥ (विरक्तिः । प्रीतिविरहः । अनुरागराहित्यं । उत्साहहीनता । उद्यमाभावः । उद्योगराहित्यं । निश्चेष्टता । सुखाभावः । दुःखं । क्लेशः । औत्- सुक्यं । उद्वेगः । इष्टवियोगात् चित्तस्याकुलीभावः । यदुक्तं, -- “स्वाभीष्टवस्त्वलाभेन चेतसो यानवस्थितिः । अरतिः सा तु विज्ञेया” । सुष्ठुताभावः । अस्वास्थ्यं । “श्रमोऽरतिर्विवर्णत्वं वैरस्यं नयनप्लवः” । इति सुश्रुते ।) अरत्निः, पुं, (ऋ + कत्निः, रत्निः बद्धमुष्टिकरः, स नास्ति यस्य ।) विस्तृतकनिष्ठाङ्गुलिमुष्टिकहस्तः । कुर्परः । इति मेदिनी ॥ (“एकविंशतियूपास्ते एकविंशत्यरत्नयः” । इति रामायणे । कफोणिः । हस्तः । करतल- पार्श्वः । बद्धमुष्टिहस्तः । कील, घुसी इत्यादि भाषा । “पदा मूर्ध्नि महाबाहुः प्राहरत् विलपिष्यतः । तस्य जानु ददौ भीमो जघ्ने चैनमरत्निना” ॥ इति महाभारते ।) अरन्धनं, क्ली, (न रन्धनं, अत्र अभावे नञ् ।) पाका- भावः । तत्तु कन्यासंक्रान्त्यां कृतञ्चेत् वृद्धारन्धनं कथ्यते । सौरभाद्रस्य यस्मिन् कस्मिन् दिने कृत- ञ्चेत् इच्छारन्धनमित्युच्यते । इति लोकप्रसिद्धं । तत्र प्रमाणं । “कर्कान्नमद्यात् सिंहाहे सिंहान्नं सिंहकन्ययोः । मनसाशेषनागेभ्यो दत्त्वा सर्व्वं निशोधितं” ॥ इत्याचारमार्त्तण्डधृतवचनं ॥ अरमः, त्रि, (न रम्यतेऽत्र, आधारे घञ् ।) अवमः । अधमः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ (नीचः । निकृष्टः । हीनः ।) अररं, त्रि, (ऋ + अरच् ।) कवाटं । इत्यमरः ॥ करीरकोषः । आच्छादनं । इति विश्वः ॥ (पुंसि चर्म्मकर्त्तनच्छुरिकाभदः । यज्ञाङ्गं । युद्धं । रणः ।) अररिः, पुं, क्ली, (ऋच्छति ऋ + विच्, अरमियर्त्ति ऋ इनि ।) कपाटं । इति हेमचन्द्रः ॥

अररुः, पुं, (ऋ + अरु ।) शत्रुः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (अस्त्रभेदः । स्वनाम- ख्यातोऽसुरभेदः ।) अररे, व्य, (अरं शीघ्रं राति, रा + के ।) त्वरान्वित- सम्बुद्धिः । शीघ्रसम्बोधनं । इति शब्दरत्नावली ॥ (शीघ्रं प्रत्युत्तरलाभेच्छया कृते अतिव्यग्रतया सम्बोधने । “अरे विकारसम्बोधे अररे त्वरयान्विते” । इति शब्दरत्नावली ।) अरलुः, पुं, (अरं लाति, ला + कु, ऋ + अरु + रस्य ल ।) श्योनाकवृक्षः । इत्यमरः ॥ शोनागाछ इति भाषा । अरविन्दं, क्ली, (अराकाराणि दलानि तत्सा- दृश्यात् अराः, तान् विन्दति लभते इत्यर्थे विद् + श ।) पद्मं । सारसपक्षी । इत्यमरः ॥ ताम्रं । रक्तकमलं । नीलोत्पलं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“उन्मीलितं तूलिकयेव चित्रं सूर्य्यांशुभिर्भिन्न- मिवारविन्दम्” । इति कुमारसम्भवे । “अरविन्दमिदं वीक्ष्य खेलत्खञ्जनमञ्जुलं । स्मरामि वदनं तस्याश्चारुचञ्चललोचनम्” ॥ इति साहित्यदर्पणे ।) अरविन्दिनी, स्त्री, (अरविन्द + इनि, ङीप् ।) नलिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ पद्मसमूहः । पद्माकरः । इति रत्नमाला ॥ अरसिकः, त्रि, (रसं वेत्ति, रस + ठन्, नञ्- समासः ।) अरसज्ञः । अविदग्धः । यथा । “अर- सिकेषु रसस्य निवेदनं शिरसि मा लिख मा लिख मा लिख” ॥ इत्युद्भटः ॥ अराजकः, त्रि, (नास्ति राजा यत्र सः, कप् ।) राजशून्यदेशादिः । यथा, -- “चौरप्रायं जनपदं हीनसत्वमराजकं” । इति श्रीभागवतं ॥ (नियन्तृहीनः । शासनकर्तृ- रहितः । “अराजके जनपदे दोषा जायन्ति वै सदा । उद्वृत्तं सततं लोकं राजा दण्डेन शास्ति वै” ॥ इति महाभारते ।) अराजकः, पुं, (नास्ति राजा यत्र सः कप् ।) राज- शून्यदेशादिः । यथा, -- “अराजके हि लोकेऽस्मिन् सर्व्वती विद्रुते भयात् । रक्षार्थमस्य सर्व्वस्य राजानमसृजत् प्रभुः” ॥ इति मानवे ७ अध्याये ३ श्लोकः ॥ अरातिः, पुं, (न राति ददाति सुखं, रा + क्तिच्, नञ्समासः ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (“अरातिविक्रमालोकविकस्वरविलोचनः” । इति साहित्यदर्पणे । “अनेकयुद्धविजयी सन्धानं यस्य गच्छति । तत्प्रभावेन तस्याशु वशं गच्छन्त्यरातयः” ॥ इति पञ्चतन्त्रे ।) अरालं, त्रि, (ऋ + विच्, अरमालाति, आ + ला + क ।) कुटिलं । वक्रं । इत्यमरः ॥ (“अरालैः स्वाभाव्यादलिकरभकश्रीभिरलकैः” । इति आनन्दलहरी ।)

पृष्ठ १/०९५

अरालः, पुं, (ऋ + विच्, अरमालाति, आ + ला + क ।) सर्ज्जरसः । मत्तहस्ती । इति मेदिनी ॥ वक्रहस्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ अराला, स्त्री, (अराल + स्त्रियां टाप्) अधृष्टा । कुलटा । इति शब्दरत्नावली ॥ अरिः, पुं, (ऋ + इन् ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (“उपकर्त्रारिणा सन्धिर्न मित्रेणापकारिणा” । इति मनुः ।) इति हितोपदेशे । “अनन्तरमरिं विद्यादरिसेविनमेव च” । चक्रं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ खदिरभेदः । तत्प- र्य्यायः । सन्दानिका २ दाली ३ खदिरपत्रिका ४ । अस्य गुणाः । कषायत्वं । कटुत्वं । तिक्तत्वं । रक्तार्त्तिपित्तनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरित्रं, क्ली, (ऋच्छत्यनेन, ऋ + इत्र ।) कर्णः । हालि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । केनिपातकः २ । इत्यमरः ॥ केनिपातः ३ । इति भरतः ॥ (“लोलै- ररित्रैश्चरणैरिवाभितः” । इति माघः ।) अरिन्दमः, त्रि, (अरीन् शत्रून् कामादीन् वा दाम्यति दमयति, दम् + अन्तर्भूतण्यर्थे खच् मुम्, उपपद- समासः ।) शत्रुदमनकारकः । इति मुग्धबोध- व्याकरणं । (“यथाकामं यथोत्साहं यथाकालमरिन्दम । सेविता विषयाः पुत्र यौवनेन मया तव” ॥ “ज्ञात्वा तु तद्गृहं सर्व्वमादीप्तं पाण्डुनन्दनाः । सुरङ्गां विविशुत्तूर्णं मात्रा सार्द्धमरिन्दमाः” ॥ इति महाभारते ।) अरिमर्दः, पुं, (अरिं रोगरूपं शत्रुं मृद्नाति, मृद् + अण्, उपपदसमासः ।) कासमर्दवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (त्रि, शत्रुमर्द्दनकारी ।) अरिमेदः, पुं, (अरेर्विट्खदिरस्येव मेदः सारः यस्य सः ।) वृक्षविशेषः । गुइया वावला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । इरिमेदः २ रिमेदः ३ गोधास्कन्दः ४ अरिमेदकः ५ अहिमारः ६ पूति- मेदः ७ अहिमेदकः ८ विट्खदिरः ९ । अस्य गुणाः । कषायत्वं । उष्णत्वं । तिक्तत्वं । भूत- विनाशित्वं । शोथातिसारकासविषवैसर्पनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य व्यवहारो यत्र तदौषधं यथा, -- “तुलां धृतां नीलसहाचरस्य, द्रोणेऽम्भसः संश्रपयेद्थथावत् । पूर्त्त्वा चतुर्भागरसे तु तैलं, पचेच्छनैरर्द्धपलप्रयुक्तैः ॥ कल्कैरनन्ताखदिरारिमेद- जम्बाम्रयष्टीमधुकोत्पलानां । तत्तैलमाश्वेव धृतं मुखेन, स्थैर्य्यं द्विजानां विदधाति सद्यः” ॥ * ॥ महासहचरं तैलं ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥) अरिष्टं, क्ली, (रिष हिंसायां कर्त्तरि क्त, नञ्- समासः ।) सूतिकागृहं । (“अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा” । इति रघुवंशे ।) अशुभं । तक्रं । मरणचिह्नं । (यदुक्तम्, “रोगिणो मरणं यस्मादवश्यम्भावि लक्ष्यते ।

तल्लक्षणमरिष्टं स्याद् रिष्टमप्यभिधीयते” ॥) शुभं । इति मेदिनी ॥ उपद्रवः । तत्पर्य्यायः । उप- लिङ्गः २ उपसर्गः ३ अजन्यं ४ ईतिः ५ उत्पातः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (मद्यं । यथा । द्राक्षारिष्टं । दशसूलारिष्टं । वव्वूलारिष्टं । “अरिष्टं लघुपाकेन सर्व्वतश्च गुणाधिकम् । अरिष्टस्य गुणा ज्ञेया वीजद्रव्यगुणैः समाः” ॥ इति वैद्यके ।) (“मरणचिह्नार्थे लक्षणं यथा । नियतमरणा- ख्यापकलिङ्गं ॥ इति माधवसंगृहीतरोगविनि- श्चयग्रन्थटीकाकृद्विजयरक्षितः ॥ * ॥ तत्र प्रकृत- वर्णोऽर्द्धशरीरे विकृतवर्णोऽर्द्धशरीरे द्वावपि वर्णौ मर्य्यादाविभक्तौ दृष्ट्वा यद्येवं सव्यदक्षिणविभा- गेन यद्येवं पूर्ब्बपश्चिमविभागेन यद्युत्तराधर- विभागेन यद्यन्तर्वहिर्विभागेनातुरस्यारिष्टमिति विद्यात्” ॥ इति चरकः । “शरीरशीलयोर्यस्य प्रकृतेर्विकृतिर्भवेत् । तत्त्वरिष्टं समासेन व्यासतस्तु निबोध मे” ॥ इति च सुश्रुतः ॥) अरिष्टः, पुं, (रिष हिंसायां कर्त्तरि क्त, नञ्समासः ।) लशुनः । निम्बः । फेनिलवृक्षः । काकः । कङ्क- पक्षी । इति मेदिनी । वृषभासुरः । इत्यनेकार्थ- ध्वनिमञ्जरी ॥ मद्यविशेषः । इक्षुविकारसहिता- भयाचित्रकदन्तीपिप्यल्यादिभूरिभेषजक्वाथादिसं- स्कारवान् अरिष्टोऽभिधीयते । इति सुश्रुतटीका ॥ अस्य गुणः । अर्शःशोथग्रहणीकफरोगनाशित्वं । इति राजवल्लभः ॥ (“द्रवेषु चिरकालस्थं द्रव्यं यत्संहितं मवेत् । आसवारिष्टभेदैस्तत् प्रोच्यते भेषजोचितं ॥ यदपक्वौषधाम्बुभ्यां सिद्धं मद्यं स आसवः । अरिष्टः क्वाथसिद्धः स्यात्तयोर्मानिं पलोन्मितं” ॥ इति शार्ङ्गधरः ॥ गुणोऽस्य यथा चरकेणोक्तः ॥ “शोकार्शोंग्रहणीदोषपाण्डुरोगारुचिज्वरान् । हन्त्यरिष्टः कफकृतान्रोगान् रोचनदीपनः ॥ * ॥ दन्तीचित्रकमूलानामुभयोः पञ्चमूलयोः । भागान् पलांशानापोथ्य जलद्रोणे विपाचयेत् ॥ त्रिफलाया दलानाञ्च प्रक्षिप्य त्रिपलं ततः । रसे चतुर्थशेषे तु पूते शीते समावपेत् ॥ तुलां गुडस्य तत्तिष्ठेत् मासार्द्धं घृतभाजने । तन्मात्रया पिबेन्नित्यं अर्शोभ्योऽपि प्रमुच्यते ॥ ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं वातवर्ञ्चोऽनुलोमनं ॥ दीपनञ्चारुचिघ्नञ्च दन्त्यरिष्टमिदं विदुः” ॥ इति दन्त्यरिष्टः । इति चरकः ॥ “अरिष्टो द्रव्यसंयोगसंस्कारादधिको गुणैः । बहुदोषहरश्चैव दोषाणां शमनश्च सः ॥ दीपनः कफवातघ्नः सरः पित्तविरोधनः । शूलाध्मानोदरप्लीहज्वराजीर्णार्शसां हितः” ॥ इति सुश्रुतश्च ॥) अरिष्टकः, पुं, (अरिष्ट एव स्वार्थेक ।) फेनिलवृक्षः, इति शब्दरत्नावली ॥ रीठाकरञ्ज इति ख्यातः । अरिष्टशब्दार्थोऽप्यत्र ॥ रिठा इति भाषा । (अस्य गुणा यथा, --

“अरिष्टकस्त्रिदोषघ्नो ग्रहजिद्गर्भपातनः” । इति । एतत्फलचूर्णौर्हि कुतपानां नेपालदेशीय- कम्बलानामित्यर्थः प्रक्षालनात् शुद्धिर्भवतीति शा- स्त्रविदां मतम् । यदुक्तं मनुना, “कौषेयाविकयोरूषैः कुतपानामरिष्टकैः । श्रीफलैरंशुपट्टानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः” ॥ इति ।) अरिष्टतातिः, त्रि, (अरिष्ट + तातिल् ।) क्षेमङ्क- रः । शुभङ्करः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (स्त्री, शुभा- शंसनं । सौभाग्यबुद्धिः । कुशलातिशय्यं । “तदत्र- भवता निष्पन्नाशिषां काममरिष्टतातिमाशा- स्महे” । इति महावीरचरिते ।) अरिष्टदुष्टधीः, त्रि, (अरिष्टेन मरणसूचकनिमित्तेन दुष्टा धीरस्य ।) आसन्नमरणसूचितलक्षणेन दू- षितबुद्धिः । मरणकुबुद्धियुक्तः । तत्पर्य्यायः । विवशः २ । इत्यमरः ॥ अरिष्टनेमिः, पुं, (अरिष्टस्य नेमिः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) जिनानां चतुर्व्विंशत्यन्तर्गतद्वाविंशतितीर्थङ्करः । इति हेमचन्द्रः ॥ (विनतागर्भसम्भूतः स्वनामख्यातः कश्यपमुनिपुत्त्रः, यथा हरिवंशे, “तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च गरुडश्च महाबलः । अरुणश्चारुणिश्चैव विनतायाः सुताः स्मृताः” ॥ वृष्णेः प्रपौत्रश्चित्रकस्य पुत्रः स्वनामख्यातो राजा, यथा, हरिवंशे, “चित्रकस्याभवन् पुत्राः पृथुर्विपृथुरेव च । अश्वग्रीवोऽश्ववाहश्च सुपार्श्वकगवेषणौ । अरिष्टनेमिरश्वश्च सुधर्म्मा धर्म्मभृत्तथा” ॥ स्वनामख्यातः प्रजापतिः । यथा रामायणे, आदिकाले महाबाहो ये प्रजापतयोऽभवन् । दक्षो विवस्वानपरोऽरिष्टनेमिस्तथैव च । कश्यपश्च महाभागस्तेषामासीदपश्चिमः” ॥) अरिष्टसूदनः, पुं, (अरिष्टं तन्नामानमसुरं सूदयति यः, अरिष्टस्य सूदनः नाशक इति वा ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शुभाशुभनाशके त्रि ॥ (कृष्णः । स खलु माथुरे कल्पे अरिष्टनामानमसुरं सूदितवान् ।) अरिष्टा, स्त्री, (अरिष्ट + स्त्रियां टाप् ।) कटुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ कट्की इति भाषा । (स्वनाम- ख्याता कश्यपपत्नी, सा हि सर्व्वान् गन्धर्व्वान् जनयामास । यथा, -- “अरिष्टा तु महासत्वान् गन्धर्व्वानामितौजसः” ॥ इति हरिवंशे ।) अरुः, [स्] पुं, (ऋ + उसि ।) सूर्य्यः । इत्युणादि- कोषः ॥ रक्तखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरुः, [स्] पुं, क्ली, (ऋ + उस् ।) व्रणं । क्षतं । इत्यमरः ॥ अरुः, [स्] व्य, (ऋ + उसि ।) मर्म्म । सन्धि- स्थानं । इत्युणादिकोषः ॥ अरुचिः, पुं, (न रुचिर्यत्र सः ।) रोगभेदः । स च सत्यभिलाषेऽभ्यवहारासामर्थ्यरूपः । इति रक्षितः ॥ तत्पर्य्यायः । अरोचकः २ अश्रद्धा ३ अनभिलाषः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“दोषैः पृथक् सह च चित्तविपर्य्ययाञ्च,

पृष्ठ १/०९६

:भक्तायनेषु हृदि चावतते प्रगाढं । नान्ने रुचिर्भवति तं भिषजो विकारं, भक्तोपघातमिह पञ्चविधं वदन्ति” ॥ इति सुश्रुतः । अलङ्कारशास्त्रोक्तदशविधस्मर- दशामध्ये परिगणितो वस्तुवैराग्यरूपः स्मरदशा- विशेषः, यथा साहित्यदर्पणे, -- “अङ्केष्वसौष्ठवं तापः पाण्डुता कृशताऽरुचिः । अरुचिर्वस्तुवैराग्यं सर्व्वत्रारागिता धृतिः” ॥ अरुजः, पुं, (रुजति, रुज् + क, नञ्समासः ।) आर- ग्बधवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सोँदालि इति भाषा । (स्वनामख्यातदानवविशेषः । “प्रह्लादोऽश्वशिराः कुम्भः संह्रादो गगनप्रियः । अनुह्रादो हरिहरौ वराहः संहरोऽरुजः” ॥ इति हरिवंशे ।) अरुणं, क्ली, (ऋ + उनन् ।) कुङ्कुमं । सिन्दूरं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरुणः, पुं, (ऋ + उनन् ।) सूर्य्यसारथिः । स तु विनतापुत्रः गरुडज्येष्ठभ्राता च । तत्पर्य्यायः । सूरसूतः २ अनूरुः ३ काश्यपिः ४ गरुडाग्रजः ५ सूर्य्यः । अर्कवृक्षः । अव्यक्तरागः । ईषद्रक्तवर्णः । इत्यमरः । सन्ध्यारागः । शब्दरहितः । कपिल- वर्णः । कुष्ठभेदः । अरुणगुणविशिष्टे तु वाच्य- लिङ्गः । इति मेदिनी ॥ पुन्नागवृक्षः । गुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कपिलवर्णयुक्तः । कृष्ण- मिश्रितरक्तवर्णविशिष्टः । “कपोताङ्गारुणो धूमो दृश्यते विमलाम्बरे” । इति रामायणे ।) अरुणकमलं, क्ली, (कृष्णसर्पैत्यादिवत् नित्यकर्म्म- धारयः ।) रक्तोत्पलं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरुणलोचनः, पुं, (अरुणे रक्ते लोचने यस्य सः ।) पारावतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरुणसारथिः, पुं, (अरुणः गरुडाग्रजः सारथिर्यस्य सः ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अरुणा, स्त्री, (अरुण + स्त्रियां टाप् ।) अतिविषा । श्यामा । मञ्जिष्ठा । त्रिवृता । इति मेदिनी ॥ इन्द्रवारुणी । गुञ्जा । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुण्डि- तिका । इति रत्नमाला ॥ अरुणात्मजः, पुं, (अरुणस्य आत्मजः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) जटायुपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अरुणावरजः, पुं, (अरुणस्य अवरजः षष्ठीतत्पुरुषः ।) गरुडः । इति हेमचन्द्रः (“अरुणावरजं श्रीमानारुरोह रणे हरिः । सुवर्णं स्वेन वपुषा सुपर्णं खेचरोत्तमम्” ॥ इति हरिवंशे ।) अरुणोदयः, पुं, (अरुणस्य बालादित्यस्य उदयो यत्र सः ।) सूर्य्योदयात् पूर्ब्बं मुहूर्त्तद्वयकालः । यथा, -- “चतस्रो घटिकाः प्रातररुणोदय उच्यते । यतीनां स्नानकालोऽयं गङ्गाम्भःसदृशः स्मृतः” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणं ॥ (यदुक्तं, -- “रजनीशेषयामस्य शेषार्द्धमरुणोदयः” । इति । “मॄन् प्रशंसत्यजस्रं यो घण्टाताडोऽरुणोदये” । इति मनुः ।)

अरुणोदयसप्तमी, स्त्री, (अरुणोदयकाले पुण्य- विशेषजनिका या सप्तमी ।) माघशुक्लसप्तमी । माकरी सप्तमी । यथा । भविष्ये । “सूर्य्यग्रहणतुल्या हि शुक्ला माघस्य सप्तमी । अरुणोदयवेलायां तस्यां स्नानं महाफलं ॥ माघे मासि सिते पक्षे सप्तमी कोटिभास्करा । दद्यात् स्नानार्घदानाभ्यामायुरारोग्यसम्पदः ॥ अरुणोदयवेलायां शुक्ला माघस्य सप्तमी । गङ्गायां यदि लभ्येत सूर्य्यग्रहशतैः समा” ॥ कोटिभास्करा कोटिसप्तमीतुल्या । सूर्य्यग्रहण- फलं स्नानजं सन्निहिते बुद्धिरन्तरङ्गा इति न्यायात् । तेन बहुशतसूर्य्यग्रहणकालीनगङ्गा- स्नानजन्यफलसमफलप्राप्तिः फलमत्र ज्ञेयं । अत्र बहुशतसूर्य्यग्रहाणां प्रत्येकाधिकरणतासंसर्गे- णान्वयात् कालानां स्नानानां तत्फलानामपि बहु- शतत्वं लभ्यते । अतो नाप्रसिद्धिः ॥ * ॥ पूर्ण- सप्तम्यां पूर्ब्बापरयोर्यत्रारुणोदयकाले सप्तमी तत्र पूर्ब्बदिने तत्काले स्नानं । “चतस्रो घटिकाः प्रातरुणोदय उच्यते । यतीनां स्रानकालोऽयं गङ्गाम्भःसदृशः स्मृतः ॥ त्रियामां रजनीं प्राहुस्त्यक्त्वाद्यन्तचतुष्टयं । नाडीनां तदुभे सन्ध्ये दिवसाद्यन्तसंज्ञिते” ॥ इति कालमाधवीयधृतब्रह्मवैवर्त्तीयेन पूर्ब्बस्य तत्- कालस्य पूर्णतिथिसम्बन्धिदिनकर्त्तव्यकर्म्माङ्गत्वेन इतरस्य चेतराङ्गत्वेनाभिधानात् । अतएव दक्षेण तत्कालमारभ्याह्निककृत्यमभिहितं ॥ * ॥ अत्रा- रुणोदयकाले मुहूर्त्तान्यूनतिथिलाभ एव स्नानं । “व्रतोपवासस्नानादौ घटिकैका यदा भवेत् । उदये सा तिथिर्ग्राह्या श्राद्धादावस्तगामिनी” ॥ इति विष्णुधर्म्मोत्तरात् । अत्र घटिका मुहूर्त्तं श्राद्धयोग्यकालानुरोधादिति वक्ष्यते । ब्रह्मवैवर्त्त- वचने घटिका दण्डरूपा । षरवचने नाडीनामा- द्यन्तचतुष्टयमित्येकवाक्यत्वात् ॥ * ॥ ये तु सूर्य्यो- दयात् प्रागपि प्रातःस्नानविधानात् तत्रैव माघ- सप्तम्याख्यगुणफलविधिर्लाघवादित्याहुस्तच्चिन्त्यं । प्रकरणान्यत्वे प्रयोजनान्यत्वं इति जैमिनिसूत्रेण प्रकरणमेदे गुणविध्यसिद्धेः । अतएव कल्पतरु- रत्नाकरयोः । “य इच्छेद्विपुलान् भीगान् चन्द्रसूर्य्यग्रहोपमान् । प्रातःस्नायी भवेन्नित्यं द्वौ मासौ माघफाल्गुनौ” ॥ इति । विष्णुस्मृतौ । “यथाहनि तथा प्रातर्नित्यं स्नायादनातुरः” । इति नित्यस्नानप्रकरणात् प्रक- रणान्तरास्नानात् प्रकरणान्तराधिकरणन्यायेन काम्यस्नानान्तरमिदमप्युक्तं । न तु गुणफलविधिः । किन्तु काम्यकरणे प्रसङ्गान्नित्यसिद्धिरिति ॥ * ॥ अत्र माघमासनिमित्तकमाघसप्तमीनिमित्तक- काम्यस्नानयोः प्रातर्विधानात् नैमित्तिकत्वेन प्राय- श्चित्तवत् सकृदनुष्ठानं । “प्रधानस्याक्रिया यत्र साङ्गं तत् क्रियते पुनः । तदङ्गस्याक्रियायान्तु नावृत्तिर्न च तत्क्रिया” ॥ इति कात्यायनवचनात् । “न स्नानमाचरेद्भुक्त्वा नातुरो न महानिशि । न वासोमिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये” ॥

इति मनुवचनेनैकदाजस्रस्नाननिषेधात् । “धर्म्मविन्नाचरेत् स्नानमाह्निकञ्च पुनः पुनः” ॥ इति मनुवचनाच्च । अतएव नान्दीमुखप्रकरण- शेषे प्रधानानामपि काम्यानां तत्तद्देशकाल- विहितानां तन्त्रेणैव सिद्धिरिति श्राद्धचिन्ता- मणिः ॥ निष्कामविष्णुप्रीतिकामयोः सुतरां सकृ- दनुष्ठानं । गुणतारतम्यात् फलतारतम्यं इति न्यायेन फलं बोध्यं । तत्तु इक्षुक्षीरगुडादिमाधुर्य्य- भेदवन्निर्द्देष्टुमशक्यं । “पक्षान्तरेऽपि कन्यास्थे रवौ श्राद्धं प्रशस्यत । कन्यागते पञ्चमे तु विशेषेणैव कारयेत्” ॥ इति हेमाद्रिधृतादित्यपुराणोक्तवत् । एतद्वचन- प्रागर्द्धं कार्त्तिकमलमासाब्दविषयं । “देशकालाश्रमक्षेत्रद्रव्यदातृमनोगुणाः । सुकृशस्यापि दानस्य फलातिशयहेतवः” ॥ इति ब्रह्मपुराणोक्तवच्च ॥ * ॥ तीर्थभेदे त्वेकदापि नानास्नानं । “विषुवद्दिवसे प्राप्ते पञ्चतीर्थी विधानतः” । इति ब्रह्मपुराणादिवचनात् । “तीर्थभेदे तन्त्र- प्रसङ्गयोरसम्भवाच्च” । अतएव गङ्गावाक्यावली- तीर्थचिन्तामण्योः । यत्तु प्रयागे त्र्यहस्नाने क्रोडी- कृतेऽपि माघसप्तमीस्नानादावसाधारणसङ्कल्पेन पुनस्तथैव प्रातःस्नानाचरणं तद्युक्तं तदा सकृत्- स्नानस्यैव विहितत्वात् । अन्यथा तत्त्र्यहफल- कामनायां तदानन्त्यापत्तेरित्युक्तं ॥ * ॥ स्नाने परिपाटीमाह कृत्यकल्पलतायां विष्णुः । सप्त- वदरपत्राणि सप्तार्कपत्राणि च शिरसि निधाय । “यद्यज्जन्मकृतं पापं मया सप्तसु जन्मसु । तन्मे रोकञ्च शोकञ्च माकरी हन्तु सप्तमी” ॥ इत्युच्चार्य्य स्नायादितिशेषः । रोकं छिद्रं । तिथि- कृत्यस्य पौर्णमास्यन्तमासाङ्गकत्वात् माकरीपदं मकरार्कारब्धचान्द्रमासीयतिथिपरं । “तिथिकृत्ये च कृष्णादिं व्रते शुक्लादिमेव च । विवाहादौ च सौरादिं मासं कृत्ये विनिर्द्दिशेत्” ॥ इति ब्रह्मपुराणान्मन्वन्तरादित्वेन तथा युक्त- त्वाच्च । यथा मत्स्यपुराणे । “यस्मान्मन्वन्तरादौ तु रथमापुर्द्दिवाकराः । माघमासस्य सप्तम्यां तस्मात् सा रथसप्तमी ॥ अरुणोदयवेलायां तस्यां स्नानं महाफलं” । अतएव नारसिंहे रथ्याख्यायामित्युक्तं । यथा, -- “महानवम्यां द्वादश्यां भरण्यामपि चैव हि । तथाक्षयतृवीयायां शिष्यान्नाध्यापयेद्बुधः ॥ माघमासे तु सप्तम्यां रथ्याख्यायान्तु वर्ज्जयेत्” । द्वादश्यां शयनोत्थानद्वादश्यां । भरण्यां शक्रध्वज- पातभरण्यामिति कल्पतरुः ॥ अत्र महानवम्यादि- साहचर्य्याच्चान्द्रत्वं प्रतीयते । अतएव चतुर्द्दश- मन्वन्तरादिगणने क्वापि न राश्युल्लेखः । यथा । भविष्यमत्स्ययोः । “अश्वयुक् शुक्लनवमी द्वादशी कार्त्तिकी तथा । तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च ॥ फाल्गुनस्याप्यमावास्या पौषस्यैकादशी तथा । आषाढस्यापि दशमी तथा माघस्य सप्तमी ॥

पृष्ठ १/०९७

:श्रावणस्याष्टमी कृष्णा तथाषाढस्य पूर्णिमा । कार्त्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी सिता ॥ मन्वन्तरादयस्त्वेता दत्तस्याक्षयकारिकाः” । अत्र अमावास्याष्टमीव्यतिरिक्ताः शुक्लाः पुनः- पुनस्तथापदोपाकीर्त्तनादानात् । उपक्रमोपसंहा- रयोः शुक्लत्वकीर्त्तनाच्च ॥ अत्र कामधेनौ तृतोया चैव माघस्येति । कल्पतरौ तु तृतीया चैत्रमास- स्येति लिखितं । अत्र पाठद्वैधे श्रीपतिरत्नमा- लायां । “अश्वयुजि शुक्लनवमी द्वादश्यूर्ज्जे मधौ तृतीया च” । इति पाठाच्चैत्रतृतीयैव ग्राह्या । श्रीदत्तोऽप्येवं । माघसप्तम्याश्चान्द्रत्वं सौरागमेऽपि । “अर्कपत्रैः सवदरैर्दूर्व्वाक्षतसचन्दनैः । अष्टाङ्गविधिना चार्घ्यं दद्यादादित्यतुष्टये ॥ माघेऽथ फाल्गुने वापि भवेद्वै माघसप्तमी । माकरीति च यत्प्रोक्तं तत्प्रायोवृत्तिदर्शनात्” ॥ अष्टाङ्गविधिना । “योऽष्टाङ्गमर्घ्यमापूर्य्य भानोर्मूर्ध्नि निवेदयेत् । ताम्रपात्रार्घ्यदानेन पुण्यं दशगुणं स्मृतं” ॥ इति भविष्यपुराणीयेन । आदित्यपुराणे । “ऋक्षराशिविशेषेण यत्कर्म्म विहितं नरैः । दैवं वाप्यथवा पैत्र्यं तदन्यत्रापि दृश्यते” ॥ * ॥ अर्घ्यमन्त्रस्तु । “जननी सर्व्वभूतानां सप्तमी सप्तसप्तिके । सप्तव्याहृतिके देवि ! नमस्ते रविमण्डले” ॥ प्रणाममन्त्रस्तु । “सप्तसप्तिवहप्रीत सप्तलोकप्रदीपन । सप्तम्यां हि नमस्तुभ्यं नमोऽनन्ताय वेधसे” ॥ सप्तिरश्वः । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अरुणोपलः, पुं, (अरुणः उपलः, कर्म्मधारयः ।) रक्तवर्णमणिविशेषः । चुनी इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । पद्मरागः २ लोहितकः ३ लक्ष्मीपुष्पः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ अरुन्तदः, त्रि, (अरूंषि मर्म्माणि तुदति, तुद् + खश् + मुम् च ।) मर्म्मपीडकः । तत्पर्य्यायः । मर्म्मस्पृक् २ । इत्यमरः ॥ (परुषः । कठोरः । श्रवणकटुः । “माकन्दं मकरन्दतुन्दिलममुं गा- हस्व काकः स्वयं कर्णारुन्तुदमन्तरेण रुणितं त्वां मन्महे कोकिलं” । इति भामिनीविलासे । मर्म्मपीडाकरः । हृदयग्रन्थिरूपमर्म्मस्थानस्पर्श- कारी । यथा, “नारुन्तुदः स्यादार्त्तोऽपि न परद्रोहकर्म्मधीः” । इति मनुः । “तीक्ष्णा नारुन्तुदा बुद्धिः कर्म्म शान्तं प्रतापवत्” । इति माघः “अरुन्तुदमिवालानमनिर्व्वाणस्य दन्तिनः” । इति रघुवंशे ।) अरुन्धती, स्त्री, (न रुन्धती ।) वशिष्ठपत्नी । तत्प- र्य्यायः । अक्षमाला २ । इति हेमचन्द्रः ॥ सा कर्दममुनिकन्या महासाध्वी । इति श्रीभागवतं ॥ आकाशे सप्तर्षिमध्ये वशिष्ठसन्निधौ तस्या उदयः । गतायुषस्तां नं पश्यन्ति । (यदुक्तं, -- “दीपनिर्व्वाणगन्धञ्च सुहृद्वाक्यमरुन्धतीं ।

न जिघ्रन्ति न शृण्वन्ति न पश्यन्ति गतायुषः” ॥ यथा च सुश्रुते, -- “न पश्यति स नक्षत्रां यश्च देवीमरुन्धतीं । ध्रुवमाकाशगङ्गां वा तं वदन्ति गतायुषं” ॥) सप्तपदीगमनानन्तरं जामाता मन्त्रं पाठयन् बधूं तां दर्शयति च ॥ अरुन्धतीजानिः, पुं, (अरुन्धती जाया यस्य सः, निङ् ।) वशिष्ठमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ अरुन्धतीनाथः, पुं, (अरुन्धत्या नाथः, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) वशिष्ठमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अरुष्कः, पुं, (अरुर्म्मर्म्मस्थानं कायति पीडयति, कै + क ।) भल्लातकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ अरुष्करं, क्ली, (अरुः करोति अरुः + कृ + ट, उप- पदसमासः षत्वं ।) भल्लातकफलं । इति हेम- चन्द्र ॥ अरुष्करः, पुं, (अरुः करोति, अरुः + कृ + ट, षत्वं उपपदसमासः ।) भल्लातकवृक्षः । इति शब्द- रत्नावली ॥ अरुष्करः, त्रि, (अरुः करोति, अरुः + कृ + ट, षत्वं, उपपदसमासः ।) व्रणकरः । क्षतकारकः । इति मेदिनी ॥ अरुहा, स्त्री, (रोहति, रुह + क, नञ्समासः ।) भूधात्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूमि आमला इति ख्याता । अरूपः, त्रि, (नास्ति रूपमस्य ।) रूपशून्यः । यथा । “अरूपवातातीसारादाविवारुण्यं” । इति रक्षितः ॥ कुत्सितरूपः । (“इमामरूपामसतीं भक्षयिष्याम मानुषीम्” । इति रामायणे ।) अरूषः, पुं, (ऋ + ऊषन् ।) सर्पविशेषः । इत्युणादि- कोषः ॥ सूर्य्यः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ अरे, व्य, (ऋ + ए ।) नीचसम्बोधनं । इति हेम- चन्द्रः ॥ ओरे इति भाषा । अपाकृतिः । असूया । इति मेदिनी ॥ (रोषाह्वाने । अपकृतौ । “अरे चेतोमीन ! भ्रमणमधुना यौवनजले त्यज त्वं स्वच्छन्दं युवतिजलधौ पश्यसि न किम्” । इति शान्तिशतके । “अरे अनुड्वन् ! निरपराधराज- कुलकदन महापातकिन् अशिष्टविकृतचेष्ट !” इति महावीरचरिते ।) अरेरे, व्य, (अरे + वीप्सायां द्विरुक्तिः ।) अधम- सम्बोधनं । इति जटाधरः ॥ सक्रोधाह्वानं । इति शब्दमाला ॥ अरोकः, त्रि, (रुच् + घञ्, नञ्समासः ।) निष्प्रभः । दीप्तिरहितः । इत्यमरः ॥ रोकश्छिद्रन्तद्रहितश्च ॥ अरोचकः, पुं, (न रोचयति प्रीणयति, रुच् + णिच् + ण्वुल्, नञ्समासः ।) रोगविशेषः । अरुचिरोग इति भाषा । तस्य निदानरूपे । “वातादिभिः शोकभयातिलोभ- क्रोधैर्मनोघ्नाशनरूपगन्धः । अरोचकाः स्युः परिशिष्टदन्तः कषायवक्त्रोऽस्य मतोऽनिलेन ॥

कद्वम्लमुष्णं विरसञ्च पूति पित्तेन विद्याल्लवणञ्च वक्त्रं । माधुर्य्यपैच्छिल्यगुरुत्वशैत्य- विबद्धसम्बन्धयुतं कफेन” ॥ इति माधवकरः ॥ अरोचकाः न भोजने रुचिमुत्पादयन्तीत्यरोचका व्याधयः पञ्च वातजादिभेदैः ॥ * ॥ वातिकस्य ल- क्षणमाह । परिहृष्टदन्तः अम्लभक्षणेनेव परि- हृष्टो दन्तो यत्र सः । तथा कषायवक्त्रः । कषाय- रसं वक्त्रं यत्र सः ॥ * ॥ पैत्तिकमाह । “कट्वम्लमुष्णं विरसञ्च पूति पित्तेन विद्याल्लवणञ्च वक्त्रं” । कट्वम्लमित्यादिना विद्यादित्यन्तेन पैत्तिकस्य ल- क्षणं ॥ * ॥ श्लैष्मिकमाह । लवणञ्च वक्त्रं कफज- लक्षणेन पठनीयः । यतो विदग्धः श्लेष्मा लवण- भावमुपैति । “माधुर्य्यपैच्छिल्यगुरुत्वशैत्य- स्निग्धत्वदौर्गन्धयुतं कफेन” । पैच्छिल्यं मुखस्याभ्यन्तरे । स्निग्धत्वं वहिः ॥ * ॥ आगन्तुजमाह । “अरोचके शोकभयातिलोभात् क्रोधाद्यहृद्याशुचिगन्धजे स्यात् । स्वाभाविकं चास्यमथारुचिश्च त्रिदोषजे नैकरसम्भवेच्च” ॥ क्रोधादित्यादिशब्देनाहृद्ययोरशनरूपयोर्ग्रहणं । स्वाभाविकं । अविकृतरसं ॥ * ॥ त्रिदोषजमाह । नैकरसं अनेकरसमास्यं स्यात् । वातजादिभेदेन मुखे विकृतिमभिधायान्यदेशे विकृतिमाह । “हृच्छ्रलपीडनयुतं पवनेन पित्तात् तृड्दाहचोषबहुलं सकफप्रसेकं । श्लेष्मात्मकं बहुरुजं बहुभिश्च विद्यात् वैगुण्यमोहजडताभिरथापरञ्च” ॥ हृच्छलपीडनयुतं हृदि शूलेन पीडनं तेन युतं । चोषः पार्श्वस्थिताग्निनेव सन्तापः । बहुभिस्त्रिभि- र्दोषैः । बहुरुजं उक्तवातादिरोगयुक्तं । वैगुण्यं मनसो व्याकुलत्वं । जडता शून्याङ्गता । अपरं आगन्तुजं । भक्तद्वेषाभक्तच्छन्दौ चरकसुश्रुताभ्या- मरोचकत्वेनैव संगृहीतौ ॥ * ॥ वृद्धभोजस्त्वेषां लक्षणानि पृथगाह । “प्रक्षिप्तन्तु मुखे चान्नं यत्र नास्वादते नरः । अरोचकः स विज्ञेयो भक्तद्वेषमतः शृणु” ॥ आस्वादते अन्नस्य मिष्टतां न प्राप्नोति । तदन्नं मिष्टं न लगति इति यावत् । “चिन्तयित्वा तु मनसा दृष्ट्वा स्पुष्ट्वा च भोजनं । द्वेषमायाति योजन्तुर्भक्तद्वेषः स उच्यते ॥ कुपितस्य भयार्त्तस्य तथा भक्तनिरोधतः । यत्र नान्ने भवेच्छुद्धः सोऽभक्तच्छन्द उच्यते” ॥ * ॥ अथारोचकस्य चिकित्सा । “भोजनाग्रे सदा पथ्यं लवणार्द्रकभक्षणं । रोचनं दीपनं वह्नेर्जिह्वाकण्ठविशोधनं ॥ १ ॥ शृङ्गवेररसञ्चापि मधुना सह योजयेत् । अरुचिश्वासकासघ्नं प्रतिश्यायकफापहं ॥ २ ॥ पक्वाम्लिका सिता शीतवारिणा वस्त्रगालिता ।

पृष्ठ १/०९८

:एलालवङ्गकर्पूरमरिचैरवधूलिता ॥ पानकस्यास्य गण्डूषं धारयित्वा मुखे मुहुः । अरुचिं नाशयत्येव पित्तं प्रशमयेत्तथा” ॥ अम्लिकापानं ॥ ३ ॥ “राजिका जीरको भृष्टो भृष्टं हिङ्गु सनागरं । सैन्धवं दधि गोः सर्व्वं वस्त्रपूतं प्रकल्पयेत् ॥ तावन्मात्रं क्षिपेत्तत्र यथा स्याद्रुचिरुत्तमा । तक्रमेतद्भवेत् सद्व्यो रोचनं वह्निवर्द्धनं” ॥ तक्रं ॥ ४ ॥ “गव्यमावर्त्तितं दुग्धं निबद्धं दधि माहिषं । एकीकृत्य पटे घृष्टं शुभ्रशर्क्करया समं ॥ एलालवङ्गकर्पूरमरिचैश्च समन्वितं । नाम्ना शिखरिणी कुर्य्यात् रुचिं सकलवल्लभा ॥ शिखरिणी ॥ ५ ॥ द्वे पले दाडिमादष्टौ खण्डाद्व्योषंपलत्रयं । त्रिसुगन्धिपलञ्चैकं चूर्णमेकत्र कारयेत् ॥ तच्चूर्णं मात्रया भुक्तमरोचकहरं परं । दीपनं पाचनञ्च स्यात् पीनसज्वरकासजित्” ॥ दाडिमादिचूर्णं ॥ ६ ॥ “लवङ्गकक्कोलमुशीरचन्दनं नतं सनीलोत्पलकृष्णजीरकं । जलं सकृष्णागुरुभृङ्गकेसरं कणा सविश्वा नलदं सहैलया ॥ तुषारजातीफलवंशरोचना- सिताभ्रभागाः सकलं विचूर्णितं । सुरोचनं तर्पणमग्निदीपनं बलप्रदं वृष्यतमन्त्रिदोषजित् ॥ उरोविबन्धं तमकं गलग्रहं सकासहिक्कारुचियक्ष्मपीनसं । ग्रहण्यतीसारमुरक्षतं तृषां तथा प्रमेहान्निखिलान्निहन्ति हि” ॥ कक्कोलं फलं सुगन्धविशेषः । नतं तगरं । जलं बालकं । भृङ्गं त्वक् । नलदमुशीरं । तुषारः कर्पूरः । लवङ्गादिचूर्णं ॥ ७ ॥ इत्यरोचकाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ (“यवागूः पञ्चकोलस्य कुलत्थाढक्ययूषकं । मुद्गयूषेण वा सम्यक् भक्तानां भोजनं हितं ॥ सहिङ्गुत्र्युषणाढ्यञ्च व्यञ्जनं संप्रशस्यते । अगस्तिघृतवत् श्रेष्ठं भोजनारोचकेष्वपि ॥ कारवेल्लं पटोलञ्च पलाण्डुः शुरणं शठी । लवणं धान्यकं श्रेष्ठं प्रलेहञ्च कटुत्रिकं ॥ शठीसर्षपवास्तूकं शतपुष्पा यमानिका । तुण्डीरकस्य मूलानां शाकं श्रेष्ठं प्रशस्यते ॥ गोधूमपुलिका श्रेष्ठा भृष्ट्वाङ्गारैररोचके । जाङ्गलानि च मांसानि भोजयेद्भिषगूत्तमः” ॥ इति हारीतोक्तपथ्यादिनियमः ॥ * ॥ “अरुचौ कवलो ग्राह्यो धूमाः समुखधावनाः । मनोज्ञमन्नपानञ्च हर्षणाश्वासनानि च ॥ कुष्ठसौवर्च्चलाजाजी शर्करामरिचं विडं । धात्रेलापद्मकोशीरपिप्पल्युत्पलचन्दनं ॥ लोध्रं तेजोवती पथ्या त्र्यूषणं सयवाग्रजं । आर्द्रा दाडिमनिर्य्यासाश्चाजाजी शर्करायुतः ॥

सतैलमाक्षिकास्त्वेते चत्वारः कवलग्रहाः । चतुरोऽरोचकान् हन्युर्व्वाताद्येकजसर्व्वजान् ॥ कारवी मरिचाजाजी द्राक्षावृक्षाम्लदाडिमं । सौवर्ञ्चलं गुडं क्षौद्रं सर्व्वारोचकनाशनं ॥ वस्तिः समीरणे पित्ते विरेकं वमनं कफे । कुर्य्याद्धृद्यानुकूलानि हर्षणञ्च मनोघ्नजे” ॥ इति चरकोक्तास्यचिकित्सा । सनिदानलक्षणां चि- कित्साञ्चाह ॥ * ॥ सुश्रुतः । “दोषैः पृथक् सह च चित्तविपर्य्ययाञ्च, भक्तायनेषु हृदि चावतते प्रगाढं । नान्नेऽरुचिर्भवति तं भिषजो विकारं, भक्तोपघातमिह पञ्चविधं वदन्ति ॥ हृच्छूलपीडनयुतं विरसाननत्वं, वातात्मके भवति लिङ्गमरोचके तु । हृद्दाहचोषबहुता मुखतिक्तता च, मूर्च्छा सतृड् भवति पित्तकृते तथैव ॥ कण्डूगुरुत्वकफसंस्रवसादतन्द्राः, श्लेष्मात्मके मधुरमास्यमरोचके तु । सर्व्वात्मके पवनपित्तकफा बहूनि, रूपाण्यथास्य हृदये समुदीरयन्ति ॥ संरागशोकभयविप्लुतचेतसस्तु, चिन्ताकृतो भवति सोऽशुचिदर्शनाच्च” ॥ * ॥ चिकित्सा यथा, -- “वाते वचाम्बु वमनं कृतवान् पिबेच्च, स्नेहैः सुराभिरथवोष्णजलेन चूर्णं । कृष्णाविडङ्गयवभस्महरेणुभार्गी, रास्नैलहिङ्गुलवणोत्तमनागराणां ॥ पित्ते गुडाम्बुमधुरैर्वमनं प्रशस्तं, स्नेहः ससैन्धवसितामधुसर्पिरिष्टः । निम्बाम्बुवामितवतः कफजेऽनुपानं, राजद्रुमाम्बुमधुना तु सदीप्यकं स्यात् ॥ चूर्णं यदुक्तमथवानिलजे तदेव, सर्व्वैश्च सर्व्वकृतमेवमुपक्रमेत ॥ द्राक्षापटोलविडवेत्रकरीरनिम्ब- मूर्व्वाभयाक्षवदरामलकेन्द्रवृक्षैः । वीजैः करञ्जनृपवृक्षभवैश्च पिष्टै- र्लेहं पचेत् सुरभिमूत्रयुतं यथावत् ॥ मुस्तां वचां त्रिकटुकं रजनीद्वयञ्च, भार्गीञ्च कुष्ठमथ निर्दहनीञ्च पिष्ट्वा । मूत्रेऽविजे द्विरदमूत्रयुते पचेद्वा, पाठान्तगामतिविषां रजनीञ्च मुख्यां ॥ मण्डूकिमर्कममृताञ्च सलाङ्गलाख्यां, मूत्रे पचेत्तु महिषस्य विधानविद्वा । एतान्न सन्ति चतुरो लिहतस्तु लेहान्, गुल्मारुचिश्वसनकण्ठहृदामयाश्च ॥ सात्म्यान् स्वदेशरचितान् विविधांश्च भक्ष्यान्, पानानि मूलफलषाडवरागयोगान् । अद्याद्रसांश्च विविधान् विविधैः प्रकारै- र्भुञ्जीत वापि लघुरूक्षमनःसुखानि ॥ आस्थापनं विधिवदत्र विरेचनञ्च, कुर्य्यान्मृदूनि शिरसश्च विरेचनानि । त्रीण्यूषणानि रजनीत्रिफलायुतानि,

चूर्णीकृतानि यवशूकविमिश्रितानि ॥ क्षुद्रायुतानि वितरेन्मुखधावनार्थ- मन्यानि तिक्तकटुकानि च भेषजानि । मुस्तादिराजतरुवर्गदशाङ्गसिद्धैः, क्वाथैर्जयेन्मधुयुतैर्विविधैश्च लेहैः ॥ मूत्रासवैर्गुडकृतैश्च तथात्वरिष्टैः, क्षारासवैश्च मधुमाधवतुल्यगन्धैः । स्यादेषएव कफवातहते विधिश्च, शान्तिं गते हुतभुजि प्रशमाय तस्य ॥ इच्छाभिघातभयशोकहतेऽन्तरग्नौ, भावान् भवाय वितरेत् खलु शक्यरूपान् । अर्थेषु चाप्यपचितेषु पुनर्भवाय, पौराणिकैः श्रुतिपथैरनुमानयेत्तं ॥ दैन्यं गते मनसि बोधनमत्र शस्तं, यद्यत् प्रियं तदुपसेव्यमरोचके तु ॥ * ॥ रसगन्धौ समौ शुद्धौ दन्तीक्वाथेन भावयेत् । जम्बीरस्य रसैर्वापि आर्द्रकस्य रसेन वा ॥ मातुलुङ्गस्य तोयेन तस्य मज्जरसैर्बुधः । पश्चाद्विशोष्य सर्व्वांस्तान् टङ्गणञ्चावचारयेत् ॥ देवपुष्पं बाणमितं रसपादं मृतामृतं । मासमात्रञ्च तत् सर्व्वं नागरेण गुडेन वा ॥ सर्व्वारोचकशूलार्त्तिमामवातं सुदारुणं । सोऽयं निवारयत्याशु केशरी करिणं यथा” ॥ सुधानिधिरसः ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसार- संग्रहः ॥) अर्क, क, तापे । (चुरादि उभयपदी सेट् ।) स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ एकककारः प्रकृतिः पश्चा- द्रेफनिमित्तकद्वित्वं विभाषया वक्तव्यं । तेन क अर्कयति अर्क्कयति एवं सर्व्वत्र । इति दुर्गादासः ॥ अर्कः, पुं, (अर्च + कर्म्मणि घञ्, कुत्वम् ।) सूर्य्यः । इन्द्रः । ताम्रं । स्फटिकः । इति मेदिनी ॥ पण्डितः । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्येष्ठभ्राता । इति दण्डा- दिनाथः ॥ लक्षणया रविवारः । इति ज्योतिघं ॥ वृक्षविशेषः । आकन्द इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षीरदलः २ पुच्छी ३ प्रतापः ४ क्षीरकाण्डकः ५ विक्षीरः ६ क्षीरी ७ खर्ज्जुघ्नः ८ शीतपुष्पकः ९ जम्भनः १० क्षीरपर्णी ११ विकीरणः १२ सदापुष्पः १३ सूर्य्याह्वः १४ आस्फोतकः १५ तूल- फलः १६ शुकफलः १७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसुकः १८ आस्फोतः १९ गणरूपः २० मन्दारः २१ अर्कपर्णः २२ । इत्यमरः ॥ * ॥ अथ श्वेता- र्कपर्य्यायः । अलर्कः १ राजार्कः २ प्रतापसः ३ गणरूपी ४ ॥ * ॥ अथ रक्तार्कपर्य्यायः । विश्वोरः १ सदापुष्पी २ रूपिका ३ आदित्यपुष्पिका ४ दिव्यपुष्पिका ५ अर्कः ६ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वं । उष्णत्वं । अग्निकारित्वं । वातशोथव्रणार्शःकुष्ठक्रिमिनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ कफदोषनाशित्वं । तीक्ष्णत्वञ्च । अस्य क्षीरगुणाः । क्रिमिदोषव्रणनाशित्वं । कुष्ठार्श- उदररोगेषु हितकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ तस्य पर्य्यायगुणाः । “श्वेतार्को गणरूपः स्यान्मन्दारो वसुकोऽपि च ।

पृष्ठ १/०९९

:श्वेतपुष्पः सदापुष्पः स बालार्कः प्रतापसः ॥ रक्तोऽपरोऽर्कनामा स्यादर्कपर्णो विकीरणः । रक्तपुष्पः शुक्लफलस्तथास्फोतः प्रकीर्त्तितः ॥ अर्कद्वयं सरं वातकुष्ठकण्डूविषव्रणान् । निहन्ति प्लीहगुल्मार्शःश्लेष्मोदरयकृत्कृमीन् ॥ शुक्लार्ककुसुभं वृष्यं लघु दीपनपाचनं । अरोचकप्रसेकार्शःकासश्वासनिवारणं ॥ रक्तार्कपुष्पं मधुरं सतिक्तं कुष्ठकृमिघ्नं कफनाशनञ्च । अर्शो विषं हन्ति च रक्तपित्तं संग्राहि गुल्मे श्वयथौ हितं तत् ॥ क्षीरमर्कस्य तिक्तोष्णं स्निग्धं सलवणं लघु । कुष्ठगुल्मोदरहरं श्रेष्ठमेतद्विरेचनं” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ निर्यासविशेषः । आरक इति आरवीभाषा । तस्य विधिर्यथा, -- “द्रव्यकल्पः पञ्चधा स्यात् कल्कचूर्णं रसस्तथा । तैलमर्कः क्रमाज्ज्ञेयं यथोत्तरगुणं प्रिये ॥ पृथक् द्वन्द्वे सन्निपाते सङ्करेऽसाध्यरोगिणि । क्रमादेते प्रयोक्तव्या अन्यथा नु विनाशकाः ॥ आद्ये गुणा गुणाः सर्व्वे द्वितीयञ्च ततो लघु । तृतीयं शीघ्रकारि स्यात् चतुर्थं नातिदोषकृत् ॥ पञ्चमं दोषरहितं गुणसद्यःप्रकाशकं । पञ्चमस्य तु सामर्थ्यं स्वयं पञ्चाननोऽब्रवीत् । वर्षाणान्तु सहस्राणि कथ्यतेऽहर्निशं मया । सम्पूर्णो नैव जायेत कल्पोऽर्कस्य दशानन ॥ * ॥ पुंवारे पुरुषर्क्षे च दिवार्को यस्तु निर्म्मितः ॥ रमणीषु प्रदातव्यो विलोमात् पुंसु योजयेत् ॥ लोहचूर्णं गौरिकञ्च खटिका भृष्टमृत्तिका । मृत्तिकास्थिभवं चूर्णं काचं कीकसजं रजः ॥ एतानि समभागानि सर्व्वतुल्या च मृत्तिका । भ्रंशनीया पञ्चमूत्रैः खराश्वमहिषोद्भवैः ॥ गजाजसम्भवाभ्याञ्च शटितं तद्विशोषयेत् । यथा गन्धविनाशः स्यात् तथा संमर्दयेत्ततः ॥ लघुहस्तः कुलालोऽस्य कुर्य्याद्यन्त्रं सुनिर्म्मलं । यथेष्टां स्थालिकां कुर्य्यात् अङ्गुलप्रान्तसारिकां ॥ पृथुबुध्नोदराकारां द्व्यङ्गुलोत्सेधवेष्टनीं । सारिकान्ते तु परिधिं त्र्यङ्गुलोत्सेधशोभितां ॥ विनिर्मायाथ सार्य्यन्ते यथा शिल्पविनिर्म्मितां । छिद्रं कृत्वा नलं दद्याद्गजशुण्डसमं बुधः ॥ सारिकापरिधेरन्तस्तस्य कुर्य्यात् पिधानकं । अर्द्धनिम्बफलसमं परिधिं तस्य चान्ततः ॥ वेदाङ्गुलं मस्तकोर्द्ध्वं कार्य्यं तोयस्य धारणे । समर्थां तत्र नलिकां कुर्य्यात्तोयविमोचनीं ॥ तस्यैवान्तरतो लेप्या जीर्णास्थ्नां मृत्तिकाम्बुना । अथवा श्वेतकाचं तु सर्व्वदोषापनुत्तये ॥ * ॥ अथ वक्ष्ये तु जीर्णास्थिमृत्तिकाकरणं प्रिये । शिलाजतुस्थले कुर्य्यात् दीर्घगर्त्तं मनोहरं ॥ निक्षिपेत्तत्र नानास्थिसञ्चयं द्विचतुष्पदां । सर्जिक्षारं महाक्षारं मृत्क्षारं लवणानि च ॥ गन्धकोष्णजलं क्षेप्यं नानामूत्राणि तत्र वै । एवं कृत्वा मासषट्कं दद्यात् पाषाणमृत्तिकां ॥ कङ्कास्थ्यूर्द्ध्वं तदूर्द्ध्वन्तु कुर्य्याद्वह्नीष्टिकां शुभां ।

त्रिवर्षाज्जायते सर्व्वमेकीभूतं दृशत्समं ॥ ततो निष्काश्य तच्चूर्णं कृत्वा पात्राणि निर्ममेत् । प्रशस्तं भोजनं तत्र सूचयेदन्नदूषणं ॥ महाविषस्य संयोगात्तस्य भङ्गं प्रजायते । सूचीविषादिसंयोगात् यत्र स्फोटा भवन्ति च ॥ तत्र क्षिप्तं क्षुद्रविषं पात्रं कृष्णं प्रजायते । एवं ज्ञात्वा तत्र दद्यान्न कदाचिद्विषादिकं ॥ विषादीनामर्कसिद्ध्यै कुर्य्यात् पात्रन्तु लोहजं । स्वर्णजं रौप्यजं वापि कुर्य्यात् पात्रमकल्मषं ॥ अथवा ताम्रजं कुर्य्यादन्तर्व्वङ्गविलेपितं । पात्रन्तु बुद्ध्वा कुर्व्वीत कषायो न भवेद्रसः ॥ द्रव्यान्तरस्य संयोगादर्कं तैलञ्च गर्भतः । सर्व्वेषां निःसरत्येव पाषाणस्यापि किं पुनः ॥ अनग्न्यर्कस्तथा तैलं गन्धतालादिसम्भवं । बेधकं सर्व्वधातूनां देहस्यापि च सिद्धिदं ॥ यस्तैलकरणे दक्षश्चार्कनिःसारणे क्षमः । तत्तत्सेवाकरो नित्यं स रोगैर्नैव बाध्यते ॥ * ॥ कुत्सितार्कस्तु यामेन द्वियामाभ्यान्तु मध्यमः । त्रिभिर्यामैर्भवेच्छ्रेष्ठः स एवार्कस्तु सिद्धिदः ॥ द्रव्यादधिकसौगन्ध्यं यस्मिन्नर्के प्रदृश्यते । जीर्णास्थिपात्रसङ्क्षिण्णो द्रव्यवर्णः प्रदृश्यते ॥ शङ्खकुन्देन्दुधवलोऽन्यथा पात्रान्तरे स्थितः । जिह्वोपरिगतः स्वादं दद्याद्द्रव्यभवन्तु यः ॥ तमेवार्कं विजानीयादन्यज्ज्ञेयं रसादिवत् । कृत्वा सुगन्धं दुर्गन्धमर्कं पुष्पादिभिः सुधीः ॥ गुणार्थं पश्चात् सेवेत ह्यन्यथापगुणो भवेत् । दुर्गन्धं भक्षयेदर्कं यदि मोहात् कथञ्चन ॥ तदास्य जायते ग्लानिर्व्वान्तिरालस्यकं तृषा । तद्दोषस्य विनाशाय कुर्य्याद्वान्तिमतन्द्रितः ॥ द्वीपोद्गमप्रसूनानां पिबेदर्कपलं जनः । चम्बेल्यर्कपलं वापि शीतार्त्तो मालतीभवं ॥ * ॥ अर्कनिष्काशनार्थाय क्रमाज्ज्ञेयाः षडग्नयः । धूमाग्निश्चैव दीपाग्निर्मन्दाग्निर्मध्यमस्तथा ॥ खराग्निश्च भडाग्निश्च तेषां वक्ष्यामि लक्षणं । विज्वालो यो धमशिखो धूमाग्निः स उदाहृतः ॥ ससारमतिशुष्कं यत् मुष्टिमध्ये समेष्यति । तत्काष्ठं काष्ठमित्याहुः खदिरादिसमुद्भवं ॥ द्वाभ्यां तस्य चतुर्थाभ्यां योऽग्निर्दीपाग्निरुच्यते । चतुरंशेन तेनैव मन्दाग्निः परिकीर्त्तितः ॥ अर्द्धीकृताभ्यां द्वाभ्यान्तु मध्यमाग्निरुदाहृतः । अर्द्धैस्तैः पञ्चभिः प्रोक्तः खराग्निः सर्व्वकर्म्मसु ॥ मस्तकावधिपात्रस्यं चतुर्दिक्षु क्रमेण च । प्रसरन्ति यदा ज्वालाः स भडाग्निरुदीरितः ॥ सार्द्धयामञ्च यामञ्च याममेकं मुहूर्त्तकं । मुहूर्त्तमात्रमित्येवमर्कार्थं वह्नयः स्मृताः ॥ * ॥ जीर्णास्थिपात्रे गृह्णीयादर्कं वा काचसम्भवे । पाषाणसम्भवे पात्रे कांस्यजेऽथ हिमस्थले ॥ पिबेदर्कमनिर्व्वापं पीत्वा ताम्बू लभक्षणं । कुर्य्यादनुक्तताम्बू ले लवङ्गं भक्षयेत्ततः ॥ मर्दनादिषु सर्व्वत्र द्रव्यतैलं प्रयोजयेत् । अर्क एव प्रयोक्तव्यो भक्षणे न तु मर्दने ॥ ये ये द्रव्यगुणाः प्रोक्ताः सर्व्वे तेऽर्कसमाश्रिताः ।

सेवेतार्कं प्रिये तस्माद्राजा परमधार्म्मिकः ॥ स्वस्थेऽपि वा रोगिणे वा याच्यतेऽर्केस्तु येन वा । ज्ञात्वा तल्लक्षणं दद्यादन्यथा ब्रह्महा भवेत् ॥ * ॥ वर्णस्वराणां प्रमितिं दूतोक्तस्य तु कारयेत् । शकैर्युक्ता विगुणिता त्रिभिर्भागं समाहरेत् ॥ एकशेषे गुणाः शीघ्रं द्विशेषे वर्द्धते गदः । त्रिशेषे मरणं वाच्यं स्वार्थं वाचयते यदि ॥ अर्कं तदैतत् विज्ञाय दद्यादर्कं न चान्यथा । गदिना तु यदा दूतः प्रेषितश्चेद्विचार्य्यते ॥ नपुंसकान्त्यैरूणास्तु स्वरा एकादश प्रिये । वर्णास्तत्सङ्ख्यका लेख्याः कठवाद्याश्च तत्तले ॥ एकादशसु कोष्ठेषु क्रमादङ्कान् प्रविन्यसेत् । रसास्त्रयो द्वयं वेदाः पर्ब्बता ऋतवः कृताः ॥ वह्नयः पृथिवी शून्यं चन्द्रमा इति च क्रमात् । विहाय जीवं दूतस्य नामाङ्काक्षरयोजनं ॥ एवमेवातुरे कृत्वा द्वयोरष्टावशेषितं । कृत्वाङ्कयोगं गदिनोऽधिके शेषे शुभं भवेत् ॥ समशेषे दीर्घरोगः न्यूनशेषे च तन्मृतिः । एतद्विचार्य्य दातव्यमन्यदप्यौषधं बुधैः ॥ चक्रद्वयन्तु योऽज्ञात्वा दद्यादर्कं विमोहितः । जायते त्वयशस्तस्य यथा मम मृते सति” ॥ इति श्रीलङ्कानाथकृतार्कचिकित्सायां यन्त्रविधि- शतकं प्रथमं ॥ * ॥ “अथातः संप्रवक्ष्यामि निर्गमोऽर्कस्य भामिनि । पञ्चप्रकारद्रव्यस्य कुर्य्यान्निष्काशनं भिषक् ॥ अत्यन्तकठिनं चाद्यं कठिनञ्च द्वितीयकं । आर्द्रं तृतीयमुद्दिष्टं चतुर्थं वुल्वुलं भवेत् ॥ पञ्चमञ्च द्रवद्रव्यं तेषां विधिरथोच्यते ॥ * ॥ रसवच्चूर्णयेत् द्रव्यमत्यन्तकठिनन्तु यत् ॥ द्विगुणे निःक्षिपेत्तोये छायायां स्थापयेच्च तत् । यावच्छुष्कं भवेत्तोयं द्रव्यञ्च शिथिलं यथा ॥ ततः पुनः क्षिपेत्तोयं पूर्ब्बद्रव्यसमं भिषक् । कृत्वाष्टप्रहरं तत्तु सूर्य्यचन्द्रकरैरलं ॥ संपूज्य गणपतिं सूर्य्यं भैरवं कुलदेवतां । निःक्षिपेदर्कयन्त्रे तत् क्षिप्त्वास्यार्कं समाहरेत् ॥ वर्षाधिकन्तु यत् द्रव्यमत्यन्तकठिनन्तु तत् । चन्दनादीनि सर्व्वाणि अत्यन्तकठिनानि च ॥ कीटैर्भुक्तं घुणैर्युष्टं यच्च गन्धविवर्ज्जितं । रहितं स्वरसेनापि नार्ककर्म्मणि योजयेत् ॥ यथार्केसंस्थितं द्रव्यं कुर्य्याद्भोक्तुस्तथा वपुः । अर्के तरुणभैषज्यं तस्मात् संयोजयेत् प्रिये ॥ * ॥ यवान्यजाजीत्रिकटुभूनिम्बादिकमौषधं । ज्ञेयं तत् कठिनं द्रव्यं तदर्कस्य विधिं शृणु ॥ द्विगुणं निःक्षिपेत्तोयं द्रव्ये तु कठिने मते । अष्टप्रहरिकं तच्च कुर्य्यात् पर्य्यायमेककं ॥ रक्षेत् द्रव्यं द्विगुणितं दृष्ट्वा देशे तु कौतुकं । पश्चात् दत्त्वार्कयन्त्रे तत् अर्कंनिष्काशयेच्छनैः ॥ * ॥ आर्द्रद्रव्यं द्विधाप्रोक्तं सरसं नीरसं तथा । सदुग्धं गुप्तरसकं द्विधा नीरसमुच्यते ॥ वास्तूकं सार्षपं शाकं निर्गुण्ड्येरण्डमार्षकं । धत्तूराद्यमिदं सर्व्वमार्द्रं सरसमुच्यते ॥ एषां नालान् चूर्णयित्वा विंशांशं निःक्षिपेज्जलं ।

पृष्ठ १/१००

:मुहूर्त्तमुष्णे संस्थाप्य ग्राह्योऽर्को विबुधोत्तमैः ॥ पत्राणान्तु शतांशेन तुल्यतोयेन सेचयेत् । दद्यात् घटीमर्ककरां ततोऽर्कं कलयेच्छनैः ॥ वटाश्वत्थकरीराद्यमार्द्रद्रव्यन्तु नीरसं । विंशांशं निःक्षिपेत्तोयं जलं घर्म्मे च धारयेत् ॥ ततो निष्काशयेदर्कं क्रमवृद्ध्याग्निनोक्तवत् । सदुग्धन्तु द्विधा प्रोक्तं मृदु तीक्ष्णमिति क्रमात् ॥ सातलावज्रसेहुण्डसौरिण्याद्यास्तु तीक्ष्णकाः । खण्डानि तेषां कृत्वाथ निःक्षिपेत् पुष्कले जले ॥ दिनत्रयञ्च निष्काश्य तोयादीषच्च कुट्टयेत् । तदा न दृश्यते दुग्धं दद्य्नात्तोयं रदांशकं ॥ निष्काशयेच्छनैरर्कं स तु तीक्ष्णार्कसंज्ञकः । दुग्धिकार्कक्षीरिण्याद्या मृदुदुग्धाः प्रकीर्त्तिताः ॥ जले चतुर्गुणे दद्यात्तान् घर्म्मे विनिवेशयेत् । यावज्जलस्योष्णता स्यात् ततो यन्त्रे विनिःक्षिपेत् ॥ आदावीषच्चूर्णयित्वा षष्ठांशजलसंयुतं । एवं द्रव्यं लक्षयित्वा स्वयुक्त्यार्कं विनिर्हरेत् ॥ खण्डीकृत्य च आमानां फलानां मृदुकायिनां । सरसानाञ्च गृह्णीयादर्कं तोयेन वर्ज्जितं ॥ * ॥ काष्ठोडम्बरिकादीनां आमानां दार्य्यभागिनां । कृत्वा स्वल्पानि खण्डानि अशीत्यंशं प्रदापयेत् ॥ पृथक् पृथक् च तुवरीं सर्जिक्षारञ्च सैन्धवं । दत्त्वा विमर्दयेत् सर्व्वं चत्वारिंशांशकं जलं ॥ क्षिप्त्वा तत्कलसं धर्म्मे यामार्द्धेनोष्णता भवेत् ततो यन्त्रे तु तद्दत्त्वा गृह्णीयादर्कमुत्तमं ॥ अतिपक्वफलानान्तु वीर्य्यतश्चार्कमाहरेत् । पुष्पार्कार्थं षोडशांशं जलं पुष्पेषु दापयेत् ॥ बहुवारफलादीनि चिल्लिकादीनि यानि च । क्षेप्याण्युक्तोदके तानि वुल्वुलत्वस्य शान्तये ॥ ततश्चत्वारिंशदंशं जलं दत्त्वा समाहरेत् । तेषामर्कमथ द्रावद्रव्यार्कोपाय उच्यते ॥ द्रवद्रव्योत्क्षेपशान्त्यै प्रोच्यते वापकल्पना ॥ * ॥ पिधानानि विचित्राणि तेषामन्तो न विद्यते ॥ शतपत्रप्रसूनैर्व्वा जात्युत्थैर्मालतीभवैः । गुलावपारिजातैश्च केतकीजैः समाचरेत् ॥ दुग्धे दध्नि रसे तक्रे क्षौद्रे तैले च सर्पिषि । मूत्रादौ देहतोये च चम्बेल्यादिपिधानकं ॥ * ॥ कान्तपाषाणसत्वस्य कृतं यन्त्रमनुत्तमं । निष्काशयेत् सर्व्वथार्कं द्रवद्रव्यस्य नान्यथा ॥ अथवा स्तम्भकं द्रव्यं दध्नस्तु नवनीतकं । वर्षदल्लीजलस्योक्ता मधूच्छिष्टन्तु सर्पिषः ॥ गोकण्ठकन्तु दुग्धस्य तथा मद्यस्य किण्वकं । तैलस्य तस्य पिण्याकं सर्व्वं घृतसमन्वितं ॥ यन्त्र दत्त्वा द्रवद्रव्यं ययोस्थालोनिवेशनं । तथा स्थलं स्थापयित्वा द्रवैर्यन्त्रं प्रपूरयेत् ॥ आच्छाद्यं सारकैः पूर्णं स्थालीं दद्यादधोमुखीं । तथा चाकर्षितः सर्व्वो द्रवः फेनं परित्यजेत् ॥ * ॥ दुर्गन्धिर्य्यो भवेदर्कन्तं कुर्य्यात् शुचिगन्धकं । मर्व्वेषामेव मांसानां दुर्गन्धानाञ्च सर्व्वशः ॥ घृताभ्यक्ता हिङ्गुजीरमेथिका राजिका कृता । नवीनायां हण्डिकायां दद्यात् द्रव्यं पुनः पुनः ॥ तत्र दद्यात्तदर्कस्तु यथा दुर्गन्धतां व्रजेत् ।

तथा पुनः पुनः काय्यं जायते गन्धबारणं ॥ आयाति रोचको गन्धो भवेत्तद्वह्णिदीपनं ॥ * ॥ सर्व्वेष्वर्कप्रयोगेषु गन्धपाषाणवासना ॥ अर्काणान्तु प्रदातव्या ते भवन्त्यर्कसम्भवाः । सर्व्वत्र वातरोगेषु महिषाक्षादिवासना ॥ महिषाक्षस्तथा रालं निर्य्यासः सर्ज्जकस्य च । कृष्णागुरुः कदम्बञ्च महिषाक्षादिपञ्चकं ॥ सर्व्वेषु पित्तरोगेषु चन्दनादिकवासना । सर्व्वेषु कफरोगेषु जटामांस्यादिवासनं ॥ चन्दनञ्च तथोशीरं कर्पूरो गन्धवाकुची । एलाकर्चूरगोहूलाः सप्तैते चन्दनादयः ॥ जटामांसी नखं पत्री लवङ्गं तगरं रसः । शिलाया गन्धपाषाणः सप्त मांस्यादिका अमी ॥ वासयेद्वा दशाङ्गेन त्रिदोषाप्तेन चार्ककं । नश्यन्ति यस्य धूपेन अवग्रहपिशाचकाः ॥ पञ्चाशद्गन्धपाषाणात् तावन्महिषगुग्गुलुः । चतुरंशं चन्दनञ्च जटामांसी च तावती ॥ त्रिभागः सर्ज्जकः सारस्तावदेव हि रालकं । उशीरं तु द्विभागं स्यात् घृतभृष्टं नखं समं ॥ कर्पूरो मृगनाभिश्च एकभागौ प्रकीर्त्तितौ । एष दशाङ्गधूपस्तु रुद्रस्यापि मनो हरेत् ॥ * ॥ पलाण्डुलशुनादीनां निर्गन्धीकरणं शृणु । उत्पाद्यान्तर्व्विषं सम्यक् तक्रमध्ये विनिःक्षिपेत् ॥ पर्य्यायमेकमत्यम्लमध्येऽस्मिन् विरसे सति । दद्यान्निष्काश्यान्यतक्रं कुर्य्यात्तच्चाष्टमांशकं ॥ द्रोणपुष्पीरसेऽप्येवं मूर्व्वापत्ररसेऽपि वा । त्रिपर्य्यायोत्तरं तत्तु रसोनं क्षालयेत् सुधीः ॥ हरिद्राराजिकातोये स्थाप्यं पर्य्यायमेककं । उष्णोदकेन संक्षाल्य पर्य्यायं वासयेत्ततः ॥ सहस्रपत्रीपुष्पैर्व्वा अभावे पल्लवैरपि । आलोडयेद्दशांशेन पञ्चांशेन च मस्तुना ॥ युक्तं कृत्वा याममात्रं स्थापयेत् प्रकटातपे । ततो निष्काशयेदक जात्यादिकपिधानितं ॥ अस्यार्कस्य सुगन्धेन एकदा मोहितो हरः । को जानाति रसोनस्य ह्यर्कोऽयमिति भूतले ॥ एकतः सर्व्व एवार्का मासार्कस्तु तथैकतः । मया स्वर्गे गृहीतस्तु प्राप्तं तत्र च नामृतं ॥ तदा प्रोक्तं शिवस्याग्रे मम धिग् जीवितं प्रभो । नीता वाथ प्रभुक्ता वा सुधा देवैर्मया श्रुतं ॥ न दृष्टा तत्र देवेश शिरश्छेदं करोम्यहं । ततः प्रसन्नो गिरिशो वाक्यं मां प्रति सोऽव्रवीत् ॥ दत्तं मया समस्तं ते देवाबध्यत्वमेव च । किन्ते कार्य्यन्तु सुधया सुधातोऽधिकरोचनं ॥ * ॥ संप्रवक्ष्यामि मांसार्कं मद्यस्यार्कं तथैव च । द्रव्याणां विजयादीनां लभ्यते यैः सुखं महत् ॥ मांसन्तु त्रिविधं ज्ञेयं मृदुलं कठिनं घनं । तेषामर्कं यथा प्रोक्तं यन्त्रान्निष्काशयेच्छनैः ॥ मृदुलं यद्भवेन्मांसं चत्वारिंशांशकं पटुः । स्थूलखण्डीकृते तस्मिन् दत्त्वा तत् क्षालयेच्छनैः ॥ षष्ट्यंशेनाष्टगन्धेन तद्विलोड्य च निःक्षिपेत् । रसमिक्षोरष्टमांशं तदभावे पयः क्षिपेत् ॥ जातीपत्रं लवङ्गञ्च त्वगेला नागकेशरं ।

मरिचं मृगनाभिश्च विदुर्गन्धाष्टकं त्विदं ॥ कार्य्यं पुष्पपिधानाद्यमर्कं निष्काशयेत्ततः । जायतेऽसौ महास्वादुः सुधासमरसः प्रिये ॥ दृढमांसस्य खण्डानि लघून्येव प्रकल्पयेत् । दद्याच्च तुवरीं तत्र लवङ्गं प्रोक्तया द्विशा ॥ क्षालयेदारनालेन त्रिवारं कोष्णवारिणा । क्षालयेत् सप्तवाराणि हरेदर्कन्तु पूर्ब्बवत् ॥ दृढमांसस्य खण्डानि कुर्य्यादतिलघूनि च । आलोड्य शङ्खद्रावेण क्षालयेत् पयसा पुनः ॥ सप्तवाराणि लवणं चयेत् पूर्ब्बवदेव हि । तद्दत्त्वा यन्त्रमध्ये तु हरेत् पूर्ब्बवदर्ककं ॥ सर्ज्जिक्षारं यवक्षारं श्वेतक्षारञ्च टङ्कणं । सौभाग्यक्षारकं सौरक्षारं शङ्खभवं तथा ॥ अर्कसेहुण्डपालाशक्षारञ्च तुवरी तथा । अपामार्गभवं क्षारं तथाष्टौ लवणानि च ॥ लवणाष्टकमेतच्च सैन्धवञ्च सुवर्च्चलं । विडं समुद्रसंजातं उद्भिदं रोमकं गडं ॥ कृत्वा सर्व्वाणि चैकत्र निम्बुनीरेण भावयेत् । एकविंशतिवाराणि काचकूप्यां विनिःक्षिपेत् ॥ नखांशनिम्बुरसकैः सर्व्वमार्द्रीकृतञ्च तत् । अधःसच्छिद्रपीठरीं मध्ये कूप्यां निवेशयेत् ॥ मृत्कर्पटसमायुक्तां सहेदग्निं यथाविधि । तस्याग्रे कूपिका योज्या दीर्घकण्ठा मनोहरा ॥ सा कूपिका तले स्थाप्या मेलयेच्च द्वयोर्म्मुखं । जलमुष्णं यथा न स्यात् तथा चापरकूपिका ॥ अग्नयः क्रमतो देया यामं यामञ्च पञ्च च । अनेनैव प्रकारेण क्षारार्काणां समुद्भवः ॥ दद्यादस्थीनि मांसानि शङ्खशुक्त्यादिकान्यपि । सर्व्वाण्यपि विलीयन्ते शङ्खद्रावे न संशयः ॥ * ॥ पारावताजचटकशशशूकरटिट्टिभाः । क्षुद्रमत्स्यादिकाः सर्व्वे मांसेषु मृदुलाः स्मृताः ॥ मृगरोहितकाद्याश्च मत्स्याः शल्लकिसम्बराः । एते कठिनमांसाः स्युः पक्षिणो जलचारिणः ॥ गजकुम्भीरघण्टाद्याः सुगन्धा वर्करादयः । गोधा गोऽश्वा लुलापाद्याः घनमांसाः प्रकीर्त्तिताः ॥ अन्नादिसम्भवो योऽर्कस्तन्मद्यं परिकीर्त्तितं । तस्य भेदान् प्रवक्ष्यामि शटितं तत् समुद्धरेत् ॥ तद्वासनानिवृत्यर्थमष्टगन्धं प्रयोजयेत् । पूर्ब्बोक्तैर्धूपयेद्धूपैर्ज्जायते गन्धपर्ज्जितं ॥ अर्द्धं तत्र जलं देयं सिद्धे देयोऽष्टगन्धकः । तुषोदकैर्यवैरामैः सतुषैः सकलीकृतैः ॥ सौवीरन्तु यवैरामैः सतुषैः सकलीकृतैः । गोधूमैरपि सौवीरं जायते स्वल्पमादकं ॥ आरनालन्तु गोधूमैरामैः स्यान्निस्तषीकृतैः । धान्याम्लं शालिचूर्णादिकोद्रवादिकृतं भवेत् ॥ शण्डाकीराजिकायुक्तैः स्यान्मूलकदलद्रवैः । सर्षपस्वरसैर्व्वापि शालिपिष्टकसंयुतैः ॥ कन्दमूलफलादींश्च सस्नेहलवणानि च । एकीकृत्य कृतोऽर्को यस्तत्सूक्तमभिंधीयते ॥ पक्वौषधाम्बुसंसिद्धो योऽर्कस्तत् स्यादरिष्टकं । अरिष्टलघुपाकेन सर्व्वतश्च गुणाधिकं ॥ शालिपिष्टकपिष्टादिकृतौ योऽर्कः सुरा तु सा ।

पृष्ठ १/१०१

:पुनर्नवाशिवापिष्टैर्विहिता वाहनी स्मृता ॥ इक्षोः पक्वैरसैः सिद्धः सीधुः पक्वरसस्य च । आमैस्तैरेव यः सिद्धः स च शीतरसः स्मृतः ॥ पर्य्यायावाम्भवेन्मद्यं तामस्यं राक्षसप्रियं । मण्डलावाग्राजसन्तु तटूर्द्ध्वं सात्विकं भवेत् ॥ सात्विके गीतहास्यादि राजसे साहसादिकं । तामसे निन्द्यकर्म्माणि निद्राञ्च मदिरा चरेत् ॥ भङ्गादिमत्तद्रव्याणां यवानीपादयोगतः । अर्कं निष्काशयेद्धीमान् बोधकः स्यान्मदस्य सः ॥ धुस्तूरादिकवीजानि तक्रं पयसि निःक्षिपेत् । कण्ठशोषविबन्धादिरहितोऽर्को भवेत् सहि” ॥ इति श्रीलङ्कानाथकृतार्कचिकित्सायां यन्त्रशतकं द्वितीयं ॥ * ॥ “अथातः संप्रवक्ष्यामि केवलार्कगुणान् प्रिये । हरीतक्याः शूलकृच्छ्रकामलानाहनाशनः ॥ विभीतकस्य तृट्छर्द्दिकफकासविनाशनः । आमलस्य त्रिदोषास्रपित्तमेहान् विनाशयेत् ॥ पिप्पल्याः श्वासकासामवातार्शोज्वरशूलहृत् । मरीचस्य कृमीन् श्वासं हरेत् सर्व्वान् गदानपि ॥ ग्रन्थिकस्य प्लीहगुल्मकफवातोदरापहः । चव्यार्कोऽत्यन्तरुचिकृत् विशेषाद्गुदजापहः ॥ अर्कस्तु गजपिप्पल्या वातश्लेष्माग्निमान्द्यनुत् । चित्रकस्याग्निकृत् कासग्रहणीकृमिशोथहा ॥ यवान्याः पाचनो रुच्यो दीपनः शुक्रशूलहृत् । अजमोदोद्भवो वातकफहा वस्तिशोधनः ॥ पारसीकयवान्यास्तु ग्राही पाचनमादनः । जीरकस्य तु संग्राही गर्भाशयविशुद्धिकृत् ॥ कृष्णजीरस्य चक्षुष्यो गुल्मच्छर्द्यतिसारजित् । कारव्या बलकृत् ह्यर्को ज्वरघ्नः पाचनः सरः ॥ धान्यार्कस्य तृषादाहवमिश्वासत्रिदोषहृत् । शोथज्वरानिलश्लेष्मव्रणशूलाक्षिरोगहृत् ॥ मिश्रेयाया वह्निमान्द्ययोनिशूलकृमीन् हरेत् । ज्वालामरीचकस्यापस्मारभूतत्रिदोषहृत् ॥ मेथिकायाः श्लेष्मवातज्वरामकफनाशनः । वनमेथ्याः सर्व्वरोगान् हरेत् कुञ्जरवाजिनां ॥ चन्द्रशूरस्य हिक्कासृग्वातहृत् पुष्टिवर्द्धनः । हिङ्गुनः पाचनो रुच्यः कृमिशूलोदरापहः ॥ वचाया वह्निवमिकृत् विबन्धाध्मानशूलहृत् । पारसीकवचायास्तु भूतोन्मादबलं हरेत् ॥ कुलिञ्जनस्य स्वरकृत् हृत्कण्ठमुखशोधनः । स्थूलग्रन्थिभवश्चार्को विशेषात् कफकासनुत् ॥ द्वीपान्तरवचायास्तु हरेच्छूलं फिरङ्गकं । हपुषाया हरेत् प्लीहं विषं मोहञ्च दारुणं ॥ हपुषायाः समीरार्शोग्रहणीगुल्मशूलहृत् । विडङ्गस्योदरश्लेष्मकृमिवातविबन्धनुत् ॥ तुम्बुरोर्गुरुताश्वासकासप्लीहकृमीन् हरेत् । वंशरोचनजस्तृष्णाक्षयकासज्वरान् हरेत् ॥ समुद्रफेनजः शीतो लेखनः कफहृत् सरः । जीरकोत्थः शुक्रकफबलकृच्छीतलः समः ॥ आर्षभः पित्तदाहास्रकासवातक्षयापहः । महामेदोद्भवोऽर्कस्तु वृष्यस्तन्यः कफावहः ॥ महामेदोद्भवः शीतो रक्तपित्तज्वरप्रणुत् ।

काकोल्याः शुक्रलः शीतः पित्तशोषज्वरापहः ॥ क्षीरकाकोलिकाजातो वृंहणो दाहवातहा । ऋद्ध्या बल्यस्त्रिदोषघ्नो रक्तपित्तविनाशनः । वृद्ध्या गर्भप्रदः शीतः क्षतकासक्षयापहः ॥ मधुयष्ट्याः केशकरः स्वर्य्यः पित्तानिलास्रजित् । जलयष्ट्या विषच्छर्दितृष्णाग्लानिक्षयापहः ॥ कम्पिल्लस्य विरेकी स्यात् मेहानाहविकारनुत् । आरम्बधस्य पित्ताम्लवातोदावर्त्तशूलहृत् ॥ कट्व्या मेहश्वासकासकृमिकुष्ठज्वरापहः । भूनिम्बस्य तृषाकुष्ठज्वरव्रणकृमिप्रणुत् ॥ भद्राया वस्तुपित्तास्रकृमिवीसर्पकुष्ठनुत् । मदनोत्थः छर्द्दनेन चातुर्थज्वरकादिहृत् ॥ रास्रोद्भवः समीरास्रवातशूलोदरापहः । नागभिन्नोद्भवो भोगिलुताद्याखुविकारहृत् ॥ माचिकाजस्तु पित्तास्रपक्वातीसारहा लघुः । तेजस्विन्याः श्वासकासकफहृद्वह्निदीपनः ॥ ज्योतिष्मत्या वान्तिकरो वह्निबुद्धिस्मृतिप्रदः । कुष्ठस्य हन्ति वातास्रकासकुष्ठमहत्कफान् ॥ पौष्करस्यारुचिश्वासान् विशेषात् पार्श्वशूलनुत् । हेमाह्वाया रेकवान्तिकरः कण्डूविनाशनः ॥ शृङ्ग्या हरेदूर्द्ध्ववातहिक्कातृष्णाक्षयस्वरान् । कट्फलोत्थः श्वासकासप्रमेहार्शोऽरुचोन् हरेत् ॥ भार्ग्या हरेत् कफश्वासपीनसज्वरमारुतान् । पाषाणभेदजो योनिरोगकृच्छ्रास्मगुल्महा ॥ धातकीजस्तृषासारविषक्रिमिविसर्पजित् । मञ्जिष्ठाजो विषश्लेष्मरक्तातीसारकुष्ठहा ॥ कुसुम्मजो वर्णकरो रक्तपित्तकफापहः । लाक्षाजः कृमिवीसर्पव्रणोरक्षतकुष्ठहा ॥ हरिद्राया मेहशोथत्वग्दोषव्रणपाण्डुनुत् । आरण्यकहरिद्रायाः कुष्ठवातास्रनाशनः ॥ कर्पूरकहरिद्रायाः सर्व्वकण्डूविनाशनः । दार्व्या विशेषतो लेपात् नेत्रकर्णास्यरोगनुत् ॥ रसाञ्जनोद्भवो नेत्रविकारव्रणदोषहृत् । वाकुच्याः कृमिविष्टम्भपाण्डुशोथकफापहः ॥ प्रपुन्नाटस्य हन्त्येव कण्डूदद्रुविषानिलान् । विषाजो दीप्तिकृत् पाके कफपित्तातिसारहा ॥ लोध्रजः शीतलो ग्राही चक्षुष्यः कफपित्तनुत् । वृहत्पत्रोद्भवो नेत्र्योदरातीसारशोथहृत् ॥ भल्लातकोद्भवो हन्यात् ज्वरोदरकृमिव्रणान् । गुडूच्या दीपनो ग्राही कासपाण्डुज्वरापहः ॥ ताम्बूल्या मुखदौर्गन्ध्यमलवातश्रमापहः ॥ वैल्वः श्लेष्महरो बल्यो लघुरुष्णश्च पाचनः ॥ गम्भारीजो भ्रमतृष्णाशूलार्शोविषदाहहृत् । पाटल्याश्छर्द्दिशोथास्रतृट्श्लेष्मारुचिदाहहा ॥ अग्निमन्थोद्भवः शोथकृमिपाण्डुबलासनुत् । श्येनाकजस्तु गुल्मार्शःकृमिहृद्रुचिदीप्तिकृत् ॥ शालिपर्ण्याः क्षतकृमिज्वरच्छर्द्यतिसारहा । पृश्निपर्ण्या ज्वरश्वासरक्तातीसारदाहजित् ॥ वार्त्ताक्या ज्वरवैरस्यमलारोचकशूलहा । कण्टकार्य्या गर्भकरः पाचनः कफकासहा ॥ गोक्षुरस्याश्मरीमेहकृच्छ्रहृद्रोगवातहा । जीवन्त्याः सारहृन्नेत्रदोषत्रितयनाशनः ॥

मुद्गपर्ण्याः शोथदाहग्रहण्यर्शोऽतिसारहृत् । माषपर्ण्याः शुक्रकरो वातपित्तज्वरास्रजित् ॥ पञ्चाङ्गुलोद्भवः शूलशिरःपीडोदरापहः । रुवुकोत्थो व्रध्नश्वासकासकुष्ठाममारुतान् ॥ मन्दारजो वातकुष्ठकण्डूव्रणविषापहः । अर्कार्कः प्लीहगुल्मार्शःश्लेष्मोदरकृमीन् हरेत् ॥ वज्रीजो लेपतो हन्याद्व्रणशोथोदरव्रणान् । सातलोत्थः कफानाहपित्तोदावर्त्तशोथहा ॥ लाङ्गल्या लेपतो हन्यात् शोफास्रव्रणरुग्जितः । करवीरोद्भवो नेत्रकोपकुष्ठव्रणापहः ॥ चण्डालोत्थस्तु विषवत् भक्षणे लेपने सुहृत् । धत्तुरजो हरेत् क्लेशयूकाकृमिविषादिकं ॥ वासोद्भवी ज्वरच्छर्द्दिमेहकुष्ठक्षयापहः । पार्पटो हन्ति पित्तास्रभ्रमतृष्णाकफज्वरान् ॥ निम्बजो भ्रमतृट्कासज्वरारुचिवमिप्रणुत् । महानिम्बोद्भवो गुल्ममूषिकाविषनाशनः ॥ पारिभद्रोऽनिलश्लेष्मशोथमेदकृमिप्रणुत् । काञ्चनारो गण्डमालागुदभ्रंशव्रणापहः ॥ कोविदारस्तु पित्तास्रप्रदरक्षयकासहा । शौभाञ्जनार्को रुचिकृत् शुक्रलो ग्राहिदीपनः ॥ मधुशिग्रूद्भवो हन्यात् विद्रधिश्वयथुक्रिमीन् । शिग्रुजो विषहृन्नेत्र्यो नस्येनाश्वक्षिरोगहृत् ॥ गिरिकर्ण्याः कुष्ठशूलशोथव्रणविषापहः । सिन्धुवारोद्भवो हन्ति शूलशोथाममारुतान् ॥ निर्गुण्ड्यर्को हरेज्जन्तुव्रणकुष्ठारुचीन् लघुः । कौटजो दीपनः शीतः कफतृष्णामकुष्ठजित् ॥ कारञ्जः कफगुल्मार्शोव्रणक्रिमिविषापहः । घृतकारञ्जको भेदी वातार्शःकृमिकुष्ठजित् ॥ करञ्ज्या वमिवातार्शःकृमिकुष्ठप्रमेहजित् । उच्चटार्कः केशकरो वातपित्तकफापहः ॥ गुञ्जाया हरते श्वासमुखशोषभ्रमज्वरान् । कपिकच्छूद्भवो वृष्यो वृंहणो वाजिकर्म्मकृत् ॥ मांसरोहिण्युद्भवस्तु वृष्यो दोषत्रयापहः । चिह्लः कुर्य्याद्धातुपुष्टिं तत्फलान्मारयेज्जनान् ॥ पुस्तकान्तरे चेल्हुरिति च पाठः ॥ कण्टकार्य्या दीपनः श्लेष्मशोथोदररुजं हरेत् । वैतसो हरते दाहं शोथार्शोयोनिरुग्व्रणान् ॥ जलवेतसजो ग्राही शीतो वातप्रकोपनः ॥ इज्जलार्कस्तु हरते चराचरविषं स्फुटं ॥ अङ्कोठकस्य शूलामशोथग्रहविषापहः । बलार्को ग्राही वातास्रपित्तास्रक्षतनाशनः ॥ अतिपूर्ब्बबलार्कस्तु मूत्रातीसारनाशनः । महाबलार्को हरते कृच्छ्रं वातानुलोमनः ॥ नागपूर्ब्बबलार्कस्तु मूर्च्छामोहहरः परः । लक्ष्मणार्कन्तु सेवेत बन्ध्यापि लभते सुतं ॥ स्वर्णवल्ल्याः शिरःपीडात्रिदोषान् हन्ति टुग्धदः कार्पासार्कः कर्णसंस्थः कर्णरोगान् विनाशयेत् ॥ वंशजः कफपित्तघ्नः कुष्ठास्रव्रणशोथजित् । नलार्को वस्तियोन्यर्त्तिदाहपित्तविसर्पहृत् ॥ पाट्या जयेत् ज्वरच्छर्द्दिकुष्ठतीसारहृद्रुजः । श्वेतवृक्षोद्भवो रेकी पित्तजार्शोदरापहः ॥ शरपुङ्खोद्भवः प्लीहान् गुल्मव्रणविषापहः ।

पृष्ठ १/१०२

:जवासजो मदभ्रान्तिपित्तासृक्कुष्ठकासजित् ॥ मण्डिजोऽत्यन्तबलकृत् प्लीहमोहानिलार्त्तिजित् । अपामार्गभवश्छर्द्दिकफमेदोऽनिलापहः ॥ आरक्तापामार्गभवो धातुस्तम्भनकारकः । कोकिलाक्षभवः शीघ्रं सेकाच्छोफान्निवारयेत् ॥ अस्थिसंहारिकायास्तु भग्नसन्धानकृच्छिवे । कुमारिकाया उत्थोऽग्रिदग्धविस्फोटकान् जयेत् ॥ पुनर्नवायाः श्वेतायाः सर्व्वनेत्रामयापहः । पुनर्नवाया रक्ताया ग्राही पित्तास्रनाशनः ॥ प्रसारिण्या वातहरो वृष्यः सन्धानकृत् सरः । सारिवाया वह्निमान्द्यकासामविषनाशनः ॥ भृङ्गराजस्य दत्तोऽर्कः केश्यस्त्वच्यः शिरोऽर्त्तिहृत् । शणपुष्पीलतायास्तु अर्कः पित्तकफान्तकः ॥ त्रायन्त्यर्कः शूलविषविलेपीज्वरनाशनः । मूर्व्वाया मोहहृद्रोगकण्डूकुष्ठज्वरापहः ॥ काकमाच्या नेत्रहितश्छर्दिहृद्रोगनाशनः । काकनासाभवो वामी शोथार्शश्चित्रकुष्ठहृत् ॥ काकजङ्घोद्भवो हन्यात् ज्वरकण्डूविषक्रिमीन् । नागिन्यास्तु हरेच्छूलयोनिदोषवमिक्रिर्मीन् ॥ मेषशृङ्ग्याः श्वासकासव्रणश्लेष्माक्षिशूलहा । हंसपाद्या हन्ति शूलभूतरक्तविषव्रणान् ॥ सोमवल्ल्यास्त्रिदोषघ्नः क्षीरहृच्च रसायनः । आकाशवल्ल्याः शीतोऽर्कः पित्तश्लेष्मामनाशनः ॥ पातालगरुडीजातोऽर्को वृष्यः पवनापहः । वृन्दावृक्षोद्भवोऽर्कस्तु विषरक्षोव्रणापहः ॥ वटपत्रीभवश्चोष्णो योनिमूत्रगदापहः । हिङ्गुपत्र्या विबन्धार्शःश्लेष्मगुल्मानिलापहः ॥ वंशपत्र्याः पाचनोष्णो हृद्वस्तिगदसंघहृत् । मत्स्याक्ष्यर्को ग्राहिशीतकुष्ठपित्तकफास्रजित् ॥ सर्पाक्ष्या रोपणः सर्पवृश्चिकोन्दुरदंशहृत् । शङ्खपुष्प्या विषहरः स्मृतिकान्तिबलाग्निदः ॥ अर्कपुष्प्याः कृमिश्लेष्ममेहपित्तविकारजित् । लज्जालुकाया भगरुग्रक्तपित्तातिसारहृत् ॥ अलम्बु षासम्भवोऽर्कः कृमिपित्तकफापहः । दुग्धिकायाः कफहरो वृष्यस्तम्भी क्रिमिप्रणुत् ॥ भूम्यामल्याः कासतृष्णाकफपाण्डुक्षतापहः । ब्राह्म्या बुद्धिप्रदश्चार्कः षण्मासाभ्यासतः कविः ॥ ब्रह्ममण्डुकिका पाण्डुविषशोथज्वरान् हरेत् । द्रोणपुष्प्या ज्वरश्वासकामलाशोथजन्तुजित् ॥ सूर्य्यमुख्या हरेत् स्फोटयोनिरुक्कृमिपाण्डुताः । बन्ध्याकर्कोटिकाजातः सर्पदर्पव्रणापहः ॥ मार्कण्डिकाया दुर्गन्धविषगल्मोदरापहः । देवदाल्याः शूलगुल्मश्लेष्मार्शोवातजित् परः ॥ धत्तूरजो ग्राहिहिमो वह्निकृद्व्रणदाहहा । गोजिह्वाया मेहकासव्रणसारज्वरापहः ॥ नागपुष्प्याः सर्पविषसर्व्वग्रहनिवारणः । वेल्लन्तरो मूत्रघातास्मरीयोन्यनिलार्त्तिजित् ॥ छिक्कन्या वह्निरुचिकृदर्शःकुष्ठकृमिप्रणुत् । कौकुन्दरो ज्वरं रक्तं मुखशोषं कफं हरेत् ॥ सुदर्शनार्कश्चात्युष्णः कफशोथास्रवातजित्” । इति श्रीलङ्कानाथकृतार्कचिकित्सायामौषध्यर्क- विधानं तृतीयशतकं ॥ * ॥ अतःपरं नानौषध-

विधानं चतुर्थशतकं । नानारोगनिवारणार्थं पञ्चमशतकं । विस्फोटकनिवारणार्थं षष्ठशतकं । क्षुद्ररोगादेर्निवारणं सप्तमशतकं । कार्म्मणं ना- माष्टमशतकं । गणसंख्या नवमशतकं । धातु- शुद्धिर्दशमशतकं । एतत् सर्व्वं अर्कप्रकाशे रावणमन्दोदरीसंवादे अस्ति बाहुल्यभिया न लिखितं ॥ (“अर्कक्षीरं सुधाक्षीरं तिक्ततुम्ब्याश्च पल्लवाः । करञ्जो वस्तमूत्रञ्च लेपनं श्रेष्ठमर्शसां” ॥ इति चक्रपाणिसङ्ग्रहः ॥ * ॥ “अर्कानर्ककरञ्जद्वयनागदन्तीमयूरकभार्गीरास्ने- न्द्रपुष्पीक्षद्रश्वेतामहाश्वेतावृश्चिकाल्यलवणा स्ता पसवृक्षश्चेति” । इति अर्कादिगणः ॥ “अर्कादिको गणो ह्येष कफमेदोविषापहः । क्रिमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद्व्रणशोधनः” ॥ इति सुश्रुतः ॥) अर्ककान्ता, स्त्री, (अर्कोऽर्ककिरणः कान्तोऽनुकूलो यस्याः सा, कम् + क्तः स्त्रियां टाप् ।) आदित्त- भक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ हुडहुडिया इति ख्याता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्या गुणा आदित्यभक्ताशब्दे ज्ञातव्याः ॥) अर्कचन्दनं, क्ली, (अर्कस्य प्रियं चन्दनं, षष्ठीतत्- पुरुषः ।) रक्तचन्दनं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रक्त- चन्दनशब्देऽस्य गुणावली ज्ञेया ॥) अर्कजौ, पुं, (अर्काज्जायेते यौ, अर्क + जन् ड, पञ्चमीतत्पुरुषः ।) अश्विनीकुमारौ । नित्यद्विव- चनान्तशब्दोऽयं । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्कतनयः, पुं, (अर्कस्य तनयः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) कर्णराजः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैवस्वतमनुः । सावर्णिमनुः । शनिः । यमः । यमुनायां तपत्याञ्च स्त्री । इति महाभारतं । अर्कनन्दनः, पुं, (अर्कस्य नन्दनः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) अर्कतनयः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अर्कपत्रः, पुं, (अर्कः सूर्य्यैव तीक्ष्णं पत्रं यस्य सः ।) आदित्यपत्रवृक्षः इति राजनिर्घण्टः ॥ अर्कपत्रा, स्त्री, (अर्कः सूर्य्यैव तीक्ष्णं पत्रं यस्याः सा ।) वृक्षविशेषः । इशेर मूल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सुनन्दा २ अर्कमूला ३ विषापहा ४ । इति रत्नमाला ॥ अर्कपर्णः, पुं, (अर्क इव रक्तं पर्णमस्य सः ।) अर्क- वृक्षः । इत्यमरः ॥ आकन्द इति ख्यातः । (अस्य विशेषोऽर्कशब्दे ज्ञातव्यः ।) अर्कपादपः, पुं, (अर्कः अर्कवृक्षैव तीक्ष्णः पादपः ।) निम्बवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अर्कपुष्पिका, स्त्री, (अर्कस्यार्कवृक्षस्य पुष्पमिव पुष्प- मस्याः सा, जातित्वात् ङीप् कप् ।) वृक्षभेदः । अर्कहुली हुलीपुष्पश्चेति ख्याता । तत्पर्य्यायः । पयस्या २ सूर्य्यवल्ली ३ सितपर्णो ४ । इति रत्न- माला ॥ अर्कपुष्पी, स्त्री, (अर्कस्यार्कवृक्षस्य पुष्पमिव पुष्प- मस्याः सा, जातित्वात् ङीप् ।) कुटुम्बिनीवृक्षः । तत्पर्य्यायगुणाः ।

“अर्कपुष्पी क्रूरकर्म्मा पयस्या जलकामुका । अर्कपुष्पी कृमिश्लेष्ममेहचित्तविकारजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ राजनिर्घण्टोक्तपर्य्यायगुणाः कुटुम्बिनीशब्दे द्रष्टव्याः ॥ अर्कप्रिया, स्त्री, (अर्कं प्रीणाति, प्री + क, अर्कस्य प्रिया इति वा ।) जवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जवाशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) अर्कबन्धुः, पुं, (अर्कस्य बन्धुरिव ।) गौतमः । स च इक्ष्वाकुकुलोद्भवशाक्यवंशीयबुद्धः । इत्यमरः ॥ अर्कबान्धवः, पुं, (बन्धुरेव बान्धवः, बन्धु + स्वार्थे अण्, अर्कस्य बान्धवः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) अर्कबन्धुः इति हेमचन्द्रः ॥ अर्कभक्ता, स्त्री, (अर्कस्य भक्ता, षष्ठीतत्पुरुषः ।) आदित्यभक्तावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हुड्- हुडिया इति ख्याता । अर्कमूला, स्त्री, (अर्क इव विषधराणां दुःसहं मूलं यस्याः सा ।) अर्कपत्रा । इति रत्नमाला ॥ इशेर- मूल इति भाषा । अर्करेतोजः, पुं, (अर्कस्य रेतसो जायते, अर्करेतस् + जन् + ड, उपपदसमासः ।) सूर्य्यपुत्त्रविशेषः । तत्पर्य्यायः । रेवन्तः २ प्लगगः ३ हयवाहनः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्कवल्लभः, पुं, (अर्कस्य वल्लभः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) बन्धूकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बन्धूकवृक्ष- शब्देऽस्य गुणादयो ज्ञेयाः ॥) अर्कवेधं, क्ली, (अर्केण विध्यते, अर्क + व्यध + पचाद्यच् ।) तालीशपत्रं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तालीशपत्रशब्देऽस्य गुणादिविवरणं ज्ञेयं ।) अर्कव्रतं, क्ली, (अर्कस्य व्रतं, षष्ठीतत्पुरुषः ।) आ- रोग्यसप्तम्यादि सूर्य्यव्रतं । इति स्मृतिः ॥ सूर्य्यस्य जलशोषणवत्प्रजाकरग्रहणं । यथा, -- “अष्टौ मासान् यथादित्यस्तोयं हरति रश्मिभिः । तथा हरेत् करान्राष्ट्रान्नित्यमर्कव्रतं हि तत्” ॥ इति मनुः । अर्कसूनुः, पुं, (अर्कस्य सूनुः पुत्त्रः ।) यमः । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्कसोदरः, पुं, (अर्कस्य सोदर इव हितकारी ।) ऐरावतहस्ती । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्कहिता, स्त्री, (अर्काय हिता अनुकूला, चतुर्थी- तत्पुरुषः ।) आदित्यभक्तावृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ हुढुडिया इति ख्याता । (अस्याः विशेष आदित्यभक्ताशब्दे द्रष्टव्यः ॥) अर्काश्मा, [न्] पुं, (अर्कस्य अनुगतः अश्मा, मध्य- पदलोपी कर्म्मधारयः ।) अरुणोपलः । (चुणि इति ख्यातः प्रस्तरभेदः ।) सूर्य्यकान्तमणिरिति यावत् । इति हलायुधः ॥ अर्काह्वः, पुं, (अर्केण आहूयते यः, अर्क + आ + ह्वे + अप् ।) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ आकन्द इति भाषा । अर्कोपलः, पुं, (अर्कस्यानुगत उपलः, कर्म्मधारयः ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (चुणि इति ख्यातो रत्नभेदः । स्फटिकमणिः । “अका-

पृष्ठ १/१०३

:पलोल्लसितवह्निभिरह्नि तप्तास्तीव्रं महाव्रतमिवात्र चरन्ति वप्राः” । इति माघः ।) अर्गलं, क्ली, स्त्री, (अर्ज + कलच्, कुत्वम् ।) कपाट- बन्धककाष्ठविशेषः । इत्यमरः ॥ हुड्का तसला इत्यादि भाषा । (“ससम्भ्रमेन्द्रद्रुतपातितार्गला निमिलिताक्षीव भियामरावती” । इति काव्यप्रकाशे । “तां सत्यनाम्नीं दृढतोरणार्गलां गृहैर्विचित्रैरुपशीभितां शिवां” । इति रामायणे । “अथानपोढार्गलमप्यगारं” । इति रघुः । प्रति- बन्धः । प्रत्यवायः । अन्तरायः । “ईप्सितं तदवज्ञानात् विद्धिसार्गलमात्मनः” । इति रघुवंशे ।) कल्लोले त्रि । इति मेदिनी ॥ देवीमाहात्म्यपाठ- स्यादौ पाव्यस्तोत्रविशेषः ॥ यथा मार्कण्डेय उवाच । “ब्रह्मन् केन प्रकारेण दुर्गामाहात्म्यमुत्तमं । शीघ्रं सिद्ध्यति तत्सर्व्वं कथयस्व महाप्रभो ॥ ब्रह्मोवाच । अर्गलं कीलकञ्चादौ पठित्वा कवचं पठेत् । जपेत् सप्तशतीं पश्चात् क्रम एष शिवोदितः ॥ अर्गलं दुरितं हन्ति कीलकं फलदं तथा । कवचं रक्षते नित्यं चण्डिका त्रितयं दिशेत् ॥ अर्गलं हृदये यस्य स चानर्गलवाक् सदा । कीलकं हृदये यस्य वशकीलितमानसः ॥ कवचं हृदये यस्य स वज्रहृदयः खलु । ब्रह्मणा निर्म्मितं पूर्व्वं विनिश्चित्यापि चेतसा” ॥ इत्यादि । तदाद्यश्लोको यथा, -- “जय त्वं देवि चामुण्डे जय भूतापहारिणि ! । जय सर्व्वगते देवि ! कालरात्रि नमोऽस्तु ते” ॥ तस्य शेषश्लोको यथा, -- “इदं स्तोत्रं पठित्वा च महास्तोत्रं पठेन्नरः । सप्तशतीं समाराध्य वरमाप्नोति सम्पदं” ॥ इत्यर्गलास्तोत्रं ॥ अर्गलिका, स्त्री, (क्षुद्रार्गला, अर्गला गौरादित्वात् ङीष् स्वार्थे कन् ।) अल्पार्गला । इति हेमचन्द्रः ॥ खिल इति भाषा । अर्घ, मूल्ये, (भ्वादि -- परं -- सकं सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ अर्घति गां गोपः । इति दुर्गा- दासः । (“परीक्षका यत्र न सन्ति देशे नार्घन्ति रत्नानि समुद्रजानि” । इति पञ्चतन्त्रे ।) अर्घः, पुं, (अर्घ + घञ् ।) मूल्यं । (“कुर्य्युरर्घं यथापण्यं ततो विंशं नृपो हरेत्” । “मणिमुक्ताप्रबालानां लौहानां तान्तवस्य च । गन्धानाञ्च रसानाञ्च विद्यादर्घबलाबलम्” ॥ इति मनुः ।) पूजाविधिः । इत्यमरः ॥ अयं शब्दः सामगानां सर्व्वत्राभिलापे सयकारो नपुंसकलिङ्गे- नैव प्रयोज्यः अन्यवेदिनां निर्यकारः पुंलिङ्गेन प्रयोज्यः । इति श्राद्धतत्त्वं ॥ (दूर्व्वाक्षतसर्षप- पुष्पादिविरचितोदेवब्राह्मणादिसम्मानार्थः पूजो-

पचारभेदः । “अये वनदेवतेयं फलकुसुमपल्लवा- र्घेण मामुपतिष्ठते” । इति उत्तरचरिते । “स प्रत्यग्रैः कुटजकुसुभैः कल्पितार्घाय तस्मै” । इति मेघटूते । “टूर्व्वासर्षपपुष्पाणां दत्वाघं पूर्णमञ्जलिम्” । इति याज्ञवल्क्यः ।) अर्घीशः, पुं, (अर्घोऽस्त्यस्य इति अर्घी, तेषु ईशः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्घ्यं, त्रि, (अर्ह्यते पूज्यते, अर्ह + ण्यत्, न्यङ्क्वादी- नाञ्चेति कुत्वं, अर्घमर्हति इति पादार्घाभ्याञ्चेति यत् वा ।) पूजनयोग्यं । पूज्यं । इति मेदिनी ॥ अर्घ्यार्थं । तत्तु पूजार्थदूर्व्वाक्षतचन्दनपुष्पमिश्रित- वारि । इत्यमरः ॥ (“अनर्घ्यमर्घ्येण तमद्रिनाथः, स्वर्गौकसामर्च्चितमर्च्चयित्वा” । इति कुमारसम्भवे । “अर्घ्यमर्घ्यमितिवादिनं नृपं, सोऽनवेक्ष्य भरताग्रजो यतः” । इति रघुवंशे ।) अर्घार्थजलम् इति अमरटीकायां भरतः ॥ तत्तु सामान्यविशेषभेदेन द्विविधं । तत्राद्यस्य क्रमः । स्ववामे त्रिकोणवृत्तभूविम्बं विलिख्याधारशक्तिं पूजयित्वा अस्त्रमन्त्रेण पात्रं प्रक्षाल्य मन्त्रेण जलेनापूर्य्याङ्कुशमुद्रया मन्त्रेण, सूर्य्यमण्डलात्तीर्थमावाह्य प्रणवेन गन्धपुष्पाभ्यां संपूज्य धेनुमुद्रां प्रदर्श्य प्रणवमष्टधा दशधा वा जपेत् ॥ अन्त्यस्य क्रमः । स्ववामे त्रिकोणमण्डलं कृत्वा तत्र त्रिपदिकामारोप्य अस्त्रेण शङ्खं प्रक्षाल्य तदुपरि संस्थाप्य मन्त्रेण गन्धपुष्पाक्षत- दूर्व्वादि तत्र निःक्षिप्य विमलजलेन विलोम- मातृकया मूलेन च पूरयेत् ततस्त्रिपदिकायां वह्निमण्डलपूजा शङ्खे सूर्य्यमण्डलपूजा जले सोममण्डलपूजा ततो मन्त्रेणाङ्गुशमुद्रया सूर्य्यम- ण्डलात्तीर्थमावाह्य मन्त्रेण स्वहृदयाद्देवतां तत्रा- वाह्य कूर्च्चमन्त्रेणावगुण्ठ्यास्त्रमन्त्रेण गालिनीमुद्रां प्रदर्श्य मन्त्रेण तज्जलं वीक्ष्य अङ्गमन्त्रैः सकलीकृत्य गन्धपुष्पाभ्यां देवतां संपूज्य तदुपरि मत्स्यमुद्रया- च्छाद्य मूलमन्त्रमष्टधा जप्त्वा धेनुमुद्रां प्रदर्श्या- स्त्रेण संरक्ष्य तस्मात् किञ्चित् जलं प्रोक्षणीपात्रे निःक्षिपेत् । इति तन्त्रसारः ॥ अर्घ्यं, क्ली, (अर्घ + यत् ।) जरत्कारुमुनितपोवनतरू- द्भतमधु । तस्य गुणाः । चक्षुरायुर्हितकारित्वं । आमवातकफपित्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अर्च्च, क, पूजे । (चुरादि -- सक -- सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ क अर्च्चयति । गोवर्द्धनस्त्विम- मात्मनेपदिनं मत्वा विभ्राजसे मकरकेतनमर्च्च- यन्तीत्यादि स्खलितमित्याह । इति दुर्गादासः ॥ अर्च्च, ञ, पूजे । (भ्वादि -- सक -- सेट् ।) इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ ञ अर्च्चति अर्च्चते । इति दुर्गादासः ॥ अर्च्चकः, त्रि, (अर्च्चति, अर्च्च + ण्वुल् ।) पूजकः । अर्च्चनाकारकः । यथा, -- “अर्च्चकस्य तपोयोगात् अर्च्चनस्यातिशायनात् । आभिरूप्याच्च विम्बानां देवः सान्निध्यमृच्छति” ॥

इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ (“ब्रह्मचारी व्रती च स्यात् गुरुदेवद्विजार्च्चकः” । इति मनुः ।) अर्च्चनं, क्ली, (अर्च्च + भावे ल्युट् ।) पूजनं । यथा, -- “धनधान्यकरं नित्यं गुरुदेवद्विजार्च्चनं” । इति राजवल्लभः ॥ पूजाद्रव्येत्रि । यथा, -- “अर्च्चकस्य तपोयोगात् अर्च्चनस्यातिशायनात्” । इति तिथ्यादितत्त्वं । अर्च्चना, स्त्री, (अर्च्च + युच्, टाप् ।) पूजा । इति जटाधरः ॥ गुरुदेवद्विजानां नित्यार्च्चनागुणाः । स्वर्गयश-आयुर्धनधान्यकारित्वं । अलक्ष्मीपाप- नाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अर्च्चा, स्त्री, (अर्च्च + आधारे अङ् ।) पूजा । प्रतिमा । इति मेदिनी ॥ (देवादीनां पूजनं । “अर्च्चा चेत् विधितश्च ते वद तदा किं मोक्षलाभक्लमैः” ॥ इति शिवशतके ।) अर्च्चिः, स्त्री, (अर्च्च + इन् ।) अग्निशिखा । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (“आसीदासन्ननिर्व्वाणप्रदीपार्च्चिरिवोषसि” । इति रघुवंशे ।) अर्च्चिः, [स्] स्त्री, क्ली, (अर्च्च + इसि ।) अग्निशिखा । किरणाः । इत्यमरः । दीप्तिः । इत्युणादिकोषः ॥ अयं शब्दः सान्त इदन्तश्च ॥ (“हर्म्याणां हेमशृङ्ख- श्रियमिव निचयैरर्च्चिषामादधानः” । “विरम विरम वह्ने मुञ्च धूमानुबन्धं प्रकटयसि किमुच्चै- रर्च्चिषां चक्रवालम्” । इति रत्नावली ।) अर्च्चितः, त्रि, (अर्च्च + कर्म्मणि क्तः ।) पूजितः । इत्यमरः ॥ (पूजाविधिना सम्मानितः । “वेश्मन्येवं कृते तत्र गत्वा तान् परमार्च्चितान्” । “अर्च्चिताश्च नरैः पौरैः पाण्डवा भरतर्षभ” । इति महाभारते ।) अर्च्चिष्मान्, [त्] पुं, (अर्च्चिर्विद्यतेऽस्य, अर्च्चिस् + मतुप् ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ सूर्य्यः । अर्च्चिः- शब्दात् अतिशये मतुप्रत्ययः ॥ (त्रि, दीप्तः । तेजो- विशिष्टः । प्रभावान् ।) (स्वनामख्यातो देवर्षिभेदः । यदुक्तं, हरिवंशे, “अर्च्चिष्मांस्तम्बरुश्चैव भारिश्च वदतां वरः । नेतारो देवदेवानामेते हि तपसान्विताः” ।) अर्च्च्यः, त्रि, (ऋच् + स्तुतौ ण्यत्, अर्च्च + यत् वा ।) अर्च्चनीयः । पूज्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं, तमर्च्च्यमारादभिवर्त्तमानम्” । इति रघुवशे ।) अर्ज्ज, अर्ज्जने । (भ्वादि -- परं -- सकं सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ अर्ज्जनमलब्धस्य लाभः । यश- श्चार्ज्जति यः स्थिरमिति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ अर्ज्ज, क संस्कारे (चुरादि -- उभं -- सकं -- सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ क अर्ज्जयति किमपि लोकः संस्करोतीत्यर्थः । प्रतियत्ने प्राञ्चः । अर्ज्ज यति धनं परिजनः । इति रमानाथः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ १/१०४

अर्ज्जकः, पुं, (अर्ज्जयति, अर्ज्ज + ण्वुल् ।) श्वेतपर्णासः । वावुइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । श्वेतच्छदः २ गन्धपत्रः ३ पाता ४ कुठेरकः ५ । इति शब्दः- चन्द्रिका ॥ वर्व्वरीभेदः । आजबलाइ इति पश्चिमदेशे ख्यातः । तत्पर्य्यायः । क्षुद्रतुलसी २ क्षुद्रपर्णः ३ मुखार्ज्जकः ४ उग्रगन्धः ५ जम्बीरः ६ कुठेरः ७ कठिञ्जरः ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वं । उष्णत्वं । कफवातामयनेत्ररोगनाशित्वं । रुचि- कारित्वं । सुखप्रसवकारकत्वञ्च । इति राजनि- र्घण्टः ॥ सामान्यतुलसी । इति रत्नमाला ॥ (“कफघ्ना लघवो रुक्षाः स्निग्धोष्णाः पित्तवर्द्धनाः । कटुपाकरसाश्चैव सुरसार्ज्जकभूस्तृणाः” ॥ इति सुश्रुतश्च ॥) अर्ज्जकः, त्रि, (अर्ज्जयति, अर्ज्ज + ण्वुल ।) उपार्ज्जन- कर्त्ता । यथा । “अतएव वशिष्ठेन ज्येष्ठस्यांशद्वय- मभिधायार्ज्जकस्यांशद्वयमभिहितं” । इति दाय- भागः ॥ अर्ज्जनं, क्ली, (अर्ज + ल्युट् ।) उपार्जनं । स्वत्वहेतु- भूतो व्यापारः । यथा । अर्ज्जनं स्वत्वहेतुभूतो ब्यापारः अर्जनं स्वत्वं नापादयतीति विप्रतिषिद्ध- मिति दायभागः ॥ (“अर्जयितृव्यापारोऽर्जनमिति जीमूतवाहनः” । “स्वामित्वजनकव्यापारत्वम्” इति महेश्वरः । “स्वामित्वहेतुभूतव्यापारत्वम् इति । श्रीकृष्णः । “पितृनिधनकालीनं वा जीवनमेव पुत्रस्यार्ज्जनं भविष्यति” । इति दायभागः । “अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानाञ्च रक्षणे” । इति पञ्चतन्त्रे । “द्रव्यार्जनञ्च नाशञ्च मित्रामित्रस्य चार्जनम्” । इति मनुः ।) अर्जुनं, क्ली, (अर्ज + उनन् ।) तृणं । नेत्ररोगः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ तस्य लक्षणं । “एको यः शशरुधिरोपमस्तु विन्दुः शुक्रस्थो भवति तदर्जुनं वदन्ति” । इति माधवकरः ॥ (“नीरुक् श्लक्ष्णोऽर्जुनं विन्दुः शशलोहितलो- हितः” इति वाभटश्च ।) अर्जुनः, पुं, (अर्ज + उनन् ।) पाण्डुराजस्य तृतीय- पुत्रः । स नु इन्द्रात् कुन्तीगर्भे जातः । तत्पर्य्यायः । फाल्गुनः २ जिष्णुः ३ किरीटी ४ श्वेतवाहनः ५ बीभत्सुः ६ विजयः ७ कृष्णः ८ सव्यसाची ९ धनञ्जयः १० । इति विराटपर्ब्ब । पार्थः ११ शक्रनन्दनः १२ गाण्डीवी १३ मध्यमपाण्डवः १४ श्वेतवाजी १५ कपिध्वजः १६ राधाभेदी १७ सुभद्रेशः १८ गुडाकेशः १९ वृहन्नलः २० । इति जटाधरः ॥ ऐन्द्रिः २१ । इति भूरिप्रयोगः ॥ * ॥ स्वनामख्यातवृक्षविशेषः । आजन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नदीसर्जः २ वीरतरुः ३ इन्द्रद्रुः ४ ककुभः ५ । इत्यमरः ॥ शम्बरः ६ पार्थः ७ चित्रयोधीः ८ धनञ्जयः ९ वैरातङ्कः १० किरीटी ११ गाण्डीवी १२ शिवमल्लकः १३ सव्यसाची १४ कर्णारिः १५ करवीरकः १६ कौन्तेयः १७ इन्द्र- सूनुः १८ वीरद्रुः १९ कृष्णसारथिः २० पृथाजः

२१ फाल्गुनः २२ धन्वी २३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “ककुभोऽर्जुननामाख्यो नदीसर्जश्च कीर्त्तितः । इन्द्रद्रुर्वीरवृक्षश्च वीरश्च धवलः स्मृतः ॥ ककुभः शीतलो भग्नक्षतक्षयविषास्रजित् । मेदोमेहव्रणान् हन्ति तुवरः कफपित्तहृत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । क्षतभग्नरक्त- स्तम्भनमूत्रकृच्छ्ररोगे पथ्यत्वं । इति राजवल्लभः ॥ कषायत्वं । उष्णत्वं । व्रणशोधनत्वं । कफपित्तश्रम- तृष्णार्त्तिनाशित्वं । वायुरोगप्रकोपकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ (अस्य व्यवहारो यथा, -- “अर्ज्जुनस्य त्वचा सिद्धं क्षीरं दद्याद्धृदामये” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥) कार्त्तवीर्य्यार्ज्जुनः । माहिष्मती नाम पुरी तस्य राजधान्यासीत्, स खलु भुजवीर्य्येण सप्तद्वीपां धरामजयत् । योगाद् बाहुसहस्रञ्च लब्धवान् । “तस्य बाहुसहस्रन्तु युध्यतः किल भारतः ! । योगात् योगेश्वरस्येव प्रादुर्भवति मायया ॥ तेनेयं पृथिवी सर्व्वा सप्तद्वीपा सपर्ब्बता । ससमुद्रा सनगरा उग्रेण विधिना जिता ॥ तेन सप्तसु द्वोपेषु सप्तयज्ञशतानि वै । प्राप्तानि विधिना राज्ञा श्रूयन्ते जनमेजय” ॥ “योऽज्जुनेनार्ज्जनस्तुल्यो द्विबाहुर्ब्बहुबाहुना” । इति महाभारते ।) मयूरः । मातुरेकसुतः । इति मेदिनी ॥ श्वेतवर्णः । तद्वति त्रि । इत्यमरः ॥ अर्ज्जुनध्वजः, पुं, (अर्ज्जुनस्य पार्थस्य ध्वजः, रथ- केतुभूतः, सततं तत्रावस्थानात् ।) हनूमान् । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्ज्जुनी, स्त्री, (अर्ज्ज + उनन्, गौरादित्वात् ङीष् ।) गवी । करतोयानदी । कुट्टनी । उषा । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ अर्ज्जुनोपमः, पुं, (अर्ज्जुनः स्वनामख्यातः वृक्षः उपमा यस्य सः ।) वृक्षभेदः । शेगुन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महापत्रः २ शाकवृक्षः ३ अनीलः ४ अर्णः ५ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शाकाख्यः ६ खरपत्रः ७ । इति रत्नमाला ॥ अर्णः, पुं, (अर्त्तेः क्तः ।) शाकवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका । अक्षरं । इत्यागमः ॥ वर्णः । यथा, -- “वर्णोऽक्षरं रश्मिरर्णः स्वरास्तु कथिता अचः । व्यञ्जनानि हलो वर्गाः कादयोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः” ॥ इति वीजवर्णाभिधानं ॥ अर्णः, [स्] क्ली, (ऋच्छति, ऋ गतौ उदके नुट् चेत्यर्त्तेरसुन् तस्य च नुट् ।) जलं । इत्यमरः ॥ अर्णवः, पुं, (अर्णांसि जलानि सन्त्यस्मिन्, अर्णसो- लोपश्चेति वः सलोपश्च ।) समुद्रः । इत्यमरः ॥ (“अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्नैरिवार्णवः” । इति रघुवंशे ।) अर्णवजः, पुं क्ली, (अर्णवात् जायते, अर्णव + जन + ड, उपपदसमासः ।) समुद्रफेनः । इति रत्नमाला ॥ (समुद्रफेनशब्देऽस्य विवरणं ज्ञेयं ॥) अर्णवमन्दिरः, पुं, (अर्णवः मन्दिरमिव यस्य सः ।)

वरुणः । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्णवोद्भवः, पुं, (उद्भवत्यस्मात्, उत् + भू + अपा- दाने अप्, अर्णवः उद्भवो यस्य सः ।) अग्निजार- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ । (अग्निजारशब्दे- ऽस्य गुणा ज्ञातव्याः ॥) (चन्द्रः । अमृतं ।) अर्णोदः, पुं, (अर्णांसि ददाति, दा + क ।) मुस्तकः । मेघः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अर्णोभवः, पुं, (अर्णसि जले भवति, अर्णस् + भू + अप्, उपपदसमासः ।) शङ्खः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अर्त्तगलः, पुं, (आर्त्तैव गलति, गल + अच्, पृषो- दरादित्वात् वा ह्रस्वः ।) आर्त्तगलः । नील- झिण्टिका । इत्यमरटीकायांभरतः ॥ (नीलझिण्टि- शब्देऽस्य गुणो व्याख्येयः ॥) अर्त्तनं, क्ली, (ऋत + ल्युट्, पक्षे इयङभावः ।) जुगुप्सा । निन्दा । इत्यमरः ॥ अर्त्तिः, स्त्री, (अर्द्द + क्तिन् ।) पीडा । धनुरग्रभागः । इत्यमरः ॥ (पीडार्थे उदाहरणं यथा, -- “चूर्णं समं रुचकहिङ्गुमहौषधानां, शुण्ठ्यम्बुना कफसमीरणसम्भवासु । हृत्पार्श्वपृष्ठजठरार्त्तिबिसूचिकासु पेयन्तथा यवरसेन च विड्विबन्धे ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥) अर्त्तिका, स्त्री, (ऋत + ण्वुल् ।) अन्तिका । नाट्योक्तौ ज्येष्ठा भगिनी । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अर्थ त् क ङ याचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ ङ अर्थयते अर्थापयते । प्रार्थयत्यल्पमूल्यानीत्यादौ प्रार्थनं प्रार्थः पश्चात् प्रार्थं करोति इति ञौ परस्मैपदं । इति दुर्गादासः ॥ अर्थः, पुं, (अर्थ + घञ् ।) विषयः । याच्ञा । धनं । कारणं । वस्तु । शब्दप्रतिपाद्यः । निवृत्तिः । प्रयोजनं । इति मेदिनी ॥ प्रकारः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (धनार्थे यथा, -- “अर्थेन बलवान् सर्व्वः अर्थाद्भवति पण्डितः” । इति हितोपदेशे । अयञ्च त्रिवर्गस्यान्तर्गतः । “कस्यार्थधर्म्मौ वद पीडयामि सिन्धोस्तटावोघैव प्रवृद्धः ।” इति कुभारसम्भवे । “तमसोलक्षणं कामो राजसस्त्वर्थ उच्यते सत्त्वस्य लक्षणं धर्म्मः श्रेष्ठ्यमेषां यथोत्तरं” ॥ इति मनुः । शब्दप्रतिपाद्यः । शब्दानामभिधेयः । “वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये” । इति रधुवंशे । अभिधेये । अलङ्कारशास्त्रादौ अर्थस्त्रिविधः, वाच्यो लक्ष्यो व्यङ्गश्चेति । अर्थना, स्त्री, (अर्थ + युच् ।) याच्ञा । भिक्षा । इत्यमरः ॥ अर्थपतिः, पुं, (अर्थानां पतिः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) कुवेरः । राजा । इति मेदिनी ॥ (“अर्थ्यामर्थपतिर्वाचमाददे वदतां वरः” । “स नैषधस्यार्थपतेः सुतायाम्” । इति रघुवंशे ।) अर्थप्रयोगः, पुं, (अर्थानां धनानां प्रयोगः, षष्ठी- तत्पुरुषः ।) वृद्धिजोविका । इत्यमरः ॥ सुदे देया वाडी देया इत्यादि भाषा ।

पृष्ठ १/१०५

अर्थवादः, पुं, (अर्थस्य लक्षणया स्तुत्यर्थस्य निन्दा- र्थस्य वा वादः, वद् + करणे घञ् ।) स्तुतिः । प्रशंसा । इति हेमचन्द्रः ॥ स तु त्रिविधः । गुण- वादः १ अनुवादः २ भूतार्थवादः ३ । यथा, -- “विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानावर्थवादस्त्रिधा मतः” ॥ इति भट्टः ॥ तत्त्वसम्वोधिनीमते सप्तविधः । स्तुत्य- र्थवादः १ फलार्थवादः २ सिद्धार्थवादः ३ नि- न्दार्थवादः ४ परकृतिः ५ पुराकल्पः ६ मन्त्रः ७ । एषामुदाहरणानि श्रुत्युक्तत्वात् न लिखितानि ॥ विध्यसमभिव्याहृतवाक्यं । यथा । “अर्थवादश्च विध्यसमभिव्याहृतवाक्यरूपः” सोऽपि त्रिविधः । गुणवादानुवादभूतार्थवादभेदात् । यथा -- “विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानावर्थवादस्त्रिधा मतः” ॥ इति ॥ अयमर्थः । विरोधे विशेष्यविशेषणयोः सामानाधिकरण्येनान्वयविरोधे गुणवादः अङ्ग- कथनरूपत्वात् । यथा “यजमान स्रस्तरः” इति । अत्र स्रस्तरः कुशमुष्टिः तस्य यजमानेऽभेदान्वय- बाधात् यजमानस्य कुशमुष्टिधारणरूपार्थवाद- रूपत्वात् गुणवादः । अवधारिते प्रमाणान्तर- सिद्धेऽर्थे यो वादः । यथा नान्तरीक्षेऽग्निश्चेतव्यः अग्निंर्हिमस्य भेषजं इत्यादि च । अन्तरीक्षेऽग्नि- चयनस्यासम्भवेन तदभावस्य अग्नेर्हिमनाशक- त्वस्य च लौकिकप्रमाणसिद्धत्वात् अनुवादः । तद्धानौ तयोर्विरोधावधारनयोरभावे भूतार्थ- वादः । यथा इन्द्रो वृत्रहन्नित्यादि । सोऽपि द्विविधः । स्तुत्यर्थवादो निन्दार्थवादश्च । यथा, -- “सन्ध्यामुपासते ये च” इत्यादि स्तुत्यर्थवादः । “स्त्रीतैलमांससंभोगी पर्ब्बस्वेतेषुवै पुमान् ॥ विण्मूत्रभोजनं नाम प्रयाति नरकं मृतः” । इत्यादि निन्दार्थवादः । इति श्राद्धविवेकटीकायां श्रीकृष्णतर्कालङ्कारः ॥ * ॥ “प्रकरणप्रतिपाद्यस्य तत्र तत्र प्रशंसनं” । इति वेदान्तसारः ॥ तद्विवरणं यथा । अथार्थ- वादाधिकरणं । तत्रार्थवादाश्च बहुषु श्रूयन्ते ते किं प्रमाणं न वेति संशये पूर्ब्बपक्षसूत्रं । आम्ना- यस्य प्रवर्त्तकत्वं तदर्थमेव तदवतारादिति । अ- स्यार्थः । आम्नायस्य वेदस्य प्रवर्त्तकत्वं विधेये इति शेषः । तदर्थं वेदाभिधानात् । तच्च प्रवर्त्तकत्वं कार्य्यताज्ञानद्वारैव तद्विना प्रवृत्त्यभावात् । अतः सिद्धार्थकानां स्तुत्यर्थवादानां कार्य्यतावाच- कपदाभावात् न कार्य्यताधीजनकत्वं । अतो- ऽप्रामाण्यमेव । अतस्तेषामर्थवादानां प्रवर्त्तक- त्वार्थमवश्यं विधिकल्पनं कॢप्तविशेषणत्वं वा युक्तं अतएव सिद्धान्तसूत्रं । विधिना त्वेकवाक्य- त्वात् स्तुत्यर्थेन विधीनां स्युरिति । अस्यार्थः । अर्थवादानां स्तुतिपरत्वेन विधिना सह एक- वाक्यत्वात् ते अर्थवादाः प्रमाणानि स्युः । तथा च विधेयप्रवृत्तावेव तेषां तात्पर्य्यं तत्रैव प्रामाण्यं यत्परशब्दः स शब्दार्थ इति सिद्धान्तात् न स्वार्थे स्तुत्यादौ तत्र तात्पर्य्यामावात् । तर्हि यन्न टुःखेन

सम्भिन्नमित्यादेः स्वत्न्त्रार्थवादानां का गतिरित्य- त्राह भूतार्थानां क्रियार्थेन समाम्नायः । अस्यार्थः । भूतार्थानां सिद्धार्थानां क्रियार्थेन कार्य्यबोधकेन विधिना इति यावत् । समाम्नायः पाठः कार्य्य- इति शेषः । ततश्च विधिवाक्याकाङ्क्षापूरकत्वेन कार्य्यान्वितबोधकतया तेषां प्रामाण्यं । यथा । लिखिष्यमाणयूपाहवनीयवाक्यानां यूपाहवनीय- परिचयाय कार्य्यान्वितबोधकत्वेन स्वार्यबोधकत्वे प्रामाण्यं । तथा स्वर्गकामो यजेतेत्यत्र स्वर्गरूप- परिचयाय स्वर्गबोधकत्वेन । “यन्न दुःखेन सम्भिन्नं न च ग्रस्तमनन्तरं । अभिलाषोपनीतं यत् तत् सुखं स्वःपदास्पदं” ॥ इत्यादि वाक्यानामपि प्रामाण्यं । अन्यथा यूपा- दिपदार्थापरिचये च तत्तद्विधिवाक्यानां प्रवृत्तिर्न स्यादतो विधिनैकवाक्यत्वात् सिद्धार्थकानामपि प्रामाण्यं । यत्र तु विधिना सह विरोधः तत्र न स्वार्थे प्रामाण्यं । यथा “अहरहः सन्ध्यामुपा- सीत” इत्यादौ । “सन्ध्यामुपासते ये तु नियतं संशितव्रताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकमनामयम्” ॥ इत्याद्यर्थवादानां ॥ अतो नित्ये कर्म्मणि फलश्रुति- रर्थवादएव सोऽपि रुच्युत्पादनपरः । अतोऽत्र कार्य्यताज्ञानादेरप्रवृत्तिरिति दिक् । इति धर्म- दीपिका ॥ अर्थवान्, [त्] पुं, (अर्थोऽस्त्यस्य, अर्थ + मतुप् + मस्य वः ।) पुरुषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अर्थवि- शिष्टे त्रि ॥ (ऐश्वर्य्यशाली । “तेनार्थवान् लोभपरा- ङ्मुखेन” । इति रघुवंशे । अभिधेययुक्तः । सार्थकः । “करोति यः सर्व्वजनातिरिक्तां सम्भावनामर्थवतीं क्रियाभिः” । इति किरातार्जुनीये । “अर्थवान् खलु मे राज- शब्दः” । इति शाकुन्तले ।) अर्थविज्ञानं, क्ली, (अर्थस्य विज्ञानं, षष्ठीतत्पुरुषः ।) शुश्रूषाद्यष्टधीगुणान्तर्गतगुणविशेषः । शब्दार्थ- ज्ञानं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा । ऊहोऽपहोऽर्थविज्ञानं तत्वज्ञानञ्च धीगुणाः” ॥) अर्थव्ययज्ञः, त्रि, (अर्थस्य व्ययं तत्प्रकारं जानाति, ज्ञा + क ।) धनव्ययप्रकारवित् । (किं धनं, कथं, कुत्र, कियत्, कस्मै वा व्ययितव्यमिति विशेषा- भिज्ञः ।) तत्पर्य्यायः । सुकुलः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्थशास्त्रं, क्ली, (अर्थस्य भूमिधनादेः प्रापकं शास्त्रं, षष्ठीतत्पुरुषः ।) चाणक्यादिप्रणितं नीतिशास्त्रं । तत्पर्य्यायः । दण्डनीतिः २ । इत्यमरः ॥ यथा, -- “वृहस्पतिप्रभृतिभिः प्रणीतञ्चार्थशास्त्रकं । तत्रैव दण्डनीतिः स्यादत्र ज्ञेयौ नयानयौ” ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ अष्टादशविद्यान्तर्गतविद्या- विशेषः । यथा विष्णुपुराणं । “अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः । धर्म्मशास्त्रं पुराणञ्च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ॥ आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्ब्बश्चेति ते त्रयः । अर्थशास्त्रं चतुर्थञ्च विद्या ह्यष्टादशैव ताः” ॥

इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ * ॥ धर्म्मशास्त्रेणार्थ- शास्त्रस्य बाध्यत्वं यथा ॥ “स्मृत्यर्थेन विरोधे हि अर्थशास्त्रस्य बाधनं । परस्परविरोधे तु न्याययुक्तं प्रमाणवत्” ॥ अर्थशास्त्रस्य मन्वादिप्रणीतराजनीत्यादिविष यस्य । यदाह, -- “अनागमन्तु यो भुङ्क्ते बहून्यब्दशतान्यपि । चौरदण्डेन तं पापं दण्डयेत् पृथिवीपतिः ॥ इत्यनयोर्धर्म्मशास्त्रार्थशास्त्रयोर्विप्रतिपत्तौ धर्म्म शास्त्रेण दण्डविधायकमर्थशास्त्रं बाध्यते । तत- श्चार्थशास्त्रस्य त्रिपुरुषीयेतरपरत्वेन सङ्कोचः” । इति मलमासतत्त्वं ॥ अर्थसिद्धकः, पुं, (अर्थात् सिद्धः, अर्थः प्रयोजनं धनं वा सिद्धोऽस्य, समासान्तः कः ।) सिन्दवार- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अर्थागमः, पुं, (अर्थस्य आगमः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) धनागमः । तत्पर्य्यायः । आयः २ । इति हलायुधः ॥ (“अर्थागमो नित्यमरोगिता च प्रिया च भार्य्या प्रियवादिनी च । वश्यश्च पुत्त्रोऽर्थकरी च विद्या षड्जीवलोकेषु सुखानि राजन्” ॥ इति हितोपदेशे ।) अर्थिकः, पुं, (अर्थयते इत्यर्थी याचकः कुत्सितार्थे कन् ।) वैतालिकः । निद्राणस्य राजादेर्जागर- यिता । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्थी, [न्] त्रि, याचकः । सहायः । सेवकः । विवादी । इति विश्वः ॥ धनी । अर्थो विद्यते- ऽस्येति इन् ॥ अर्थ्यं, क्ली, (अर्थ + यत् ।) शिलाजतु । इत्यमर- मेदिनीकरौ ॥ अर्थहिते त्रि ॥ अर्थ्यः, त्रि, (अर्थे साधुः, तत्साधुरिति यत्, अर्था- दनपेतः, धर्म्मपथ्यर्थन्यायादनपेत इति यत्प्रत्ययः ।) पण्डितः । धनवान् । न्याय्यः । इत्यमरभरतौ । याच्यः । याचनार्थकार्थधातोः कर्म्मणि यः ॥ (अर्थयुक्तः । उदरार्थयुक्तः । “अर्थ्यामर्थपतिर्वाचमाददे वदतां वरः” । इति रघुवंशे । “वागीशं वाम्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे” । इति कुमारसम्भवे ।) अर्द यातनागतियाचनेषु । (गतौ, सकं पीडायां अकं भ्वादि परं सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ यातना ताडनं । अर्द्दति पुत्रं पिता । “शरद्घनं नार्द्दति चातकोऽपि” । न याचतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ अर्द ञ बधे । (चुरां-उभं-सकं-सेट् ।) इति कविकल्प- द्रुमः ॥ ञ अर्द्दति अर्द्दते । “रक्षःसहस्राणि चतुर्द्द- शार्द्दीत्” । अयमात्मनेपदीत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ अर्द क बधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ क अर्द्दयति । अयमात्मनेपदीत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ अर्दनं, क्ली, (अर्द + ल्युट् ।) याचनं । पीडनं । हननं । गमनं । अर्दधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययः ॥ (“सृजस्वेति तदोवाच बलं परबलार्द्दनम्” । इति रामायणे ।)