शब्दकल्पद्रुमः/अर्दना

शब्दकल्पद्रुमः]

पृष्ठ १/१०६

अर्दना, स्त्री, (अर्द + युच्, टाप् ।) याच्ञा । भिक्षा । इत्यमरः । (यातना । बधः । हिंसा । गतिः ।) अर्दनिः, पुं, (अर्द + अनि ।) अग्निः । याच्ञा । रोगः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अर्दितं, क्ली, (अर्द + क्तः ।) वायुव्याधिविशेषः । तस्य (निदानपूर्ब्बरूपसम्प्राप्तिपूर्ब्बकं) लक्षणमाह (सुश्रुतः) । “उच्चैर्व्याहरतोऽत्यर्थं खादतः कठिनानि च । हसतो जृम्भतो भाराद्विषमाच्छयनादपि ॥ शिरोनासौष्ठचिवुकललाटेक्षणसन्धिजः । अर्द्दयित्वानिलो वक्त्रमर्द्दितं जनयत्यतः ॥ वक्रीभवति वक्त्रार्द्धं ग्रीवा चाप्यपवर्त्तते । शिरश्चलति वाक्सङ्गो नेत्रादीनाञ्च वैकृतम् ॥ ग्रीवाचिवुकदन्तानां तस्मिन् पार्श्वे तु वेदना ॥ (यस्याग्रजो रोमहर्षो वेपथुर्नेत्रमाविलं । वायरूर्द्ध्वं त्वचि स्वापस्तोदो मन्याहनुग्रहः ॥) तमर्द्दितमिति प्राहुर्व्याधिं व्याधिविशारदाः” ॥ तस्यासाध्यलक्षणञ्चाह ॥ “क्षीणस्यानिमिषाक्षस्य प्रसक्ताव्यक्तभाषिणः । न सिध्यत्यर्द्दितं वाढं त्रिवर्षं वेपनस्य च ॥ * ॥ भावप्रकाशेऽप्येयं व्याख्या ॥ व्याहरतः वदतः । कठिनानि पूगफलादीनि । विषमाच्छयनासना- दिति पाठान्तरे । विषमाच्छयनासनात् ग्रीवादि- वैपरीत्येन शयनादासनाच्च । अर्द्दयति पीडयति । जनयेत्तत इति पाठान्तरे । ततस्तदनन्तरं अर्द्दितं जनयेत् । अर्द्दिते जाते किं स्यात्तदाह । वक्री- भवतीत्यादि । अपवर्त्तते वक्रीभवति । चलति कम्पते । वाक्सङ्गः वाङ्निरोधः । नेत्रादीना- मित्यादिशब्देन भ्रूगण्डनासिकादीनां ग्रहणं । वैकृतं वेदनास्फुरणवक्रत्वादि । ग्रीवेत्यादि यस्मिन् पार्श्वे अर्द्दितं तस्मिन् पार्श्वे ग्रीवादीनां वेदना ॥ अनिमिषाक्षस्य निमेषासमर्थचक्षुषः । प्रसक्तं प्रकर्षेण लग्नं अव्यक्तञ्च भाषितुं शीलं यस्य । तस्य अर्द्दितं न सिध्यति त्रिवर्षं अतीतवर्षत्रयं । अथवा त्रयाणां चक्षुर्नासामुखानां वर्षः स्रावो यत्र तत् । वेपनस्य कम्पनशीलस्य च । वाढमतिशयेन न सिध्यति इत्यन्वयः । गाढमित्यर्थे च स एवार्थः ॥ * ॥ (चरकश्चाह । “अतिवृद्धः शरीरार्द्धमेकं वायुः प्रपद्यते । यदा तदोपशोष्यासृक् बाहुं पादञ्च जानु च ॥ तस्मिन् सङ्कोचयत्यर्द्धे मुखं जिह्मं करोति च । वक्रीकरोति नासाभ्रुललाटाक्षिहनुन्तथा ॥ ततो वक्रं व्रजत्यास्ये भोजनं वक्रनासिकं । स्तब्धं नेत्रं कथयतः क्षरथुश्च निगृह्यते ॥ दीना जिह्मा समुत्क्षिप्ता कला सज्जति चास्यवाक् । दन्ताश्चलन्ति बाध्येते श्रवणौ भिद्यते स्वरः ॥ पादहस्ताक्षिजङ्घोरुशङ्खश्रवणगण्डरुक् । अर्द्धे तस्मिन् मुखार्द्धे वा केवले स्यात्तदर्द्दितं” ॥ * ॥ वाभटस्वाह । “शिर सा भारहरणादतिहार्यप्रभाषणात् । उत्त्रासवक्त्रक्षरथुस्वरकार्मुककर्षणात् ॥ विषमादुपधानाच्च कठिनानाञ्च चर्ब्बणात् । वायुर्विवृद्धस्तैस्तैश्च वातलैरूर्द्ध्वमास्थितः ॥

वक्रीकरोति वक्त्रार्द्धमूर्द्ध्वं हसितमीक्षितं । ततोऽस्य कम्पते मूर्द्धा वाक्सङ्गस्तब्धनेत्रता ॥ दन्तचालः स्वरभ्रंशः श्रुतिहानिः क्षरग्रहः । गन्धाज्ञानं स्मृतेर्म्मोहस्त्रासः सुप्तस्य जायते ॥ निष्ठीवः पार्श्वतोयायादेकस्याक्ष्णोनिमीलनं । जत्रोरुर्द्ध्वं रुजा तीव्रा शरीरार्द्धेऽधरेपि वा ॥ तमाहुरर्दितं केचिदेकायामथ चापरे” ॥ * ॥ हारीतसंहितायामप्युक्तं । “सन्तापदाहशोषाश्च मूर्च्छापित्तान्वितोमरुत् । शैत्यं शोथोऽरुचिर्जाड्यं वातश्लेष्मसमन्वितं ॥ यो द्वन्द्वजाश्रितो धीरास्तं साध्यं मारुतं विदुः । केवलोऽपि समीरोऽपि सोऽपि साध्यतमः स्मृतः ॥ वक्त्रं भवति वक्रार्द्धं ग्रीवा चाप्यपवर्त्तते । वैकृत्यं नयनानाञ्च विसंज्ञो वेदनातुरः ॥ ग्रीवायां गण्डयोर्दन्तपार्श्वे यस्यातिवेदना । तमर्द्दितमिति प्राहुर्वातव्याधिविचक्षणाः ॥ लालास्रावोऽथ शोषश्च हनुग्राहो विरस्यता । दन्तशूलं भवेद्यस्य वातेनार्द्दितमेव च ॥ पीतार्द्धं सज्वरं तृष्णा पित्तजे मोह एवच । शोफस्तम्भोऽस्य भवति कफोद्भूतेऽथवार्द्दिते” ॥ * ॥) “वातात्पित्तात्कफाच्च स्यात् त्रिविधं तत्समासतः । लालास्रावो व्यथा कम्पः स्फुरणं हनुवाग्ग्रहः ॥ ओष्ठयोः श्वयथुः शूलश्चार्दिते वातजे भवेत् । पीतमास्यं ज्वरस्तृष्णा पित्तजे मोहधूपने ॥ गण्डे शिरसि मन्यायां शोथः स्तम्भः कफात्मके” ॥ * ॥ (अथ तस्य चिकित्सामाह सुश्रुतः ॥ अर्द्दितातुरं बलवन्तमुपकरणवन्तञ्च वातव्याधिविधानेनोपच- रेद्वैशेषिकैश्च मस्तिष्कशिरोवस्तिनस्यधूपोपनाह- स्नेहनाडीस्वेदादिभिः । ततः सतृणं महापञ्चमूलं काकोल्यादिं विदारिगन्धादि सौदकानूपमांसं त- थैवौदकन्दांश्च संहृत्य द्विगुणोदके क्षीरद्रीणे नि- क्वाथ्य पादावशिष्टमवतार्य्य परिस्राव्य तैलप्रस्थे- नोन्मिश्र्य पुनरग्नावधिश्रयेत् ततस्तैलं क्षीरानु- गतमवतार्य्य शीतीभूतमभिमन्थीयात्तत्र यः स्नेहः उत्तिष्ठेत्तमादाय मधुरौषधसहाक्षीरयुक्तं वि- पचेदेतत् क्षीरतैलमर्द्दितातुराणां पानाभ्यङ्गादि- धूपयोज्यं ॥ तैलहीनं वा क्षीरसर्पिरक्षितर्पण- मिति ॥ * ॥ चरकस्तु ॥ “अर्द्दिते नावनं मूर्द्ध्नि तैलं तर्पणमेव च ॥ नाडीस्वेदोपनाहाश्च आनूपपिशितैर्हिताः” ॥ * ॥ वाभटश्च ॥ “अर्द्दिते नावनं मूर्द्ध्नि तैलं श्रोत्राक्षितर्पणं । सशोफे वमनं दाहरागयुक्ते शिराव्यधः” ॥ * ॥ हारीतसंहितायां । “अर्द्धं पलं रसोनञ्च हिङ्गुसैन्धवजीरकैः । सौवर्च्चलेन संयुक्तं तथैव कटुकत्रिकं ॥ घृतेन संयुतं भक्षेन्मासमेकं दिने दिने । निहन्ति वातरोगञ्च अर्द्दितञ्च प्रतानकं” ॥ * ॥ चक्रपाणिसंग्रहे ॥ “रसोनं नवनीतेन प्राश्य हन्त्यर्दितं द्रुतं । अर्द्दिते नवनीतेन खादेन्माषण्डरीं नरः ॥ क्षीरमांसरसैर्भुक्त्वा दशमूलीरसं पिबेत् ।

स्नैहाभ्यङ्गशिरोवस्तिपाननस्यपरायणः । अर्द्दितं स जयेत् सर्पिः पिबेदौत्तरभक्तिकं” ॥ * ॥ भावप्रकाशेऽप्येतदतिरिक्तं यत्संगृहीतं तच्चैतत् ॥) “स्नेहपानानि नस्यञ्च भोज्यान्यनिलहृन्ति च । उपनाहाश्च शस्यन्ते स्वेदनं वस्तयोऽर्द्दिते” ॥ वस्तिरत्रशिरोवस्तिरेव । “दशमूलीकषायेण मातुलुङ्गरसेन वा । बलया पञ्चमूल्या वा क्षीरं वातात्मके हितं ॥ पिष्टं माषकृतं जग्ध्वा नवनीतेन सोऽर्द्दिती । क्षीरं मांसरसैर्भुक्त्वा दशमूलीरसं पिबेत् ॥ अर्दिते पित्तजे शीतान् स्नेहांश्चैव विनिर्द्दिशेत् । घृतवस्तिप्रसेकञ्च क्षीरसेकं तथैव च ॥ जिह्मीभूताननो मूको दाहवान् योऽर्द्दिती भवेत् । कुर्य्यात् प्रतिक्रियां तस्य वातपित्तविनाशिनीं ॥ श्लेष्मभागे क्षयं नीते वृंहणैः समुपाचरेत् । अर्दिते शोथसंयुक्ते वमनञ्च प्रशस्यते ॥ रसोनकल्कं तिलतैलमिश्रं खादेन्नरो योऽर्द्दितरोगयुक्तः । तस्यार्द्दितं नाशमुपैति शीघ्रं वृन्दं घनानामिव वायुवेगात्” ॥ इति । अर्द्दितः, त्रि, (अर्द्द + क्तः ।) याचितः । इत्यमरः ॥ हिंसितः । इति मेदिनी ॥ गतः । पीडितः । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्द्धं, क्ली, (ऋध् + घञ् ।) समानांशः । समभागः । इत्यमरः ॥ आधा इति भाषा । समभागेऽर्द्धशब्दः पुमान् क्लीवञ्च । अर्द्धशब्दः पुंलिङ्गः खण्डपर्य्याय- एव विभागीकृत्य वण्टितस्य तुल्यवण्टिते अद्ध क्लीवमेवेति केचित् । अर्द्धो रूपभेदात् भागे पुंसि । तथा वस्त्रार्द्धो नगरार्द्धः उपचारात्तु भाग- वति वाच्यलिङ्गः । यथा अर्द्धा शाटी अर्द्धः कम्बलः अर्द्धं वस्त्रं । इति माधवी ॥ असमपरिभागवृ- त्तिस्त्रिलिङ्गोऽर्द्धैत्यनुन्यासः । समग्रविभागेऽर्द्ध- शब्दो नपुंसक एव नान्यलिङ्गः । इति भागवृत्तिः । इति भरतः ॥ अर्द्धः, पुं, (ऋध् + घञ् ।) एकदेशः । तत्पर्य्यायः । भित्तं २ शकलं ३ खण्डं ४ । इत्यमरः ॥ (“पश्चा- र्द्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्ब्बकायम्” ॥ इति शाकुन्तले । “सर्व्वनाशे समुत्पन्ने अर्द्धं त्यजति पण्डितः । अर्द्धेन कुरुते कार्य्यं सर्व्वनाशो हि दुःसहः” ॥ इति पञ्चतन्त्रं ।) अर्द्धगङ्गा, स्त्री, (अर्द्धं गङ्गायाः, एकदेशतत्पुरुषः ।) कावेरी नदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अर्द्धगुच्छः, पुं, (अर्द्धः चन्द्रसमः गुच्छः ।) चतुर्व्विं- शतिगच्छकहारः । इति हेमचन्द्रः ॥ चव्विशनरि दाना इति भाषा । अर्द्धचन्द्रः, पुं, (अर्द्धं चन्द्रस्य ।) नखक्षतं । बाण- विशेषः । (“चतुर्भिरर्द्धचन्द्रैश्च जघान चतुरो हयान्” । इति रामायणे ।) गलहस्तः । (“शृगालाः सर्व्वे- ऽर्द्धचन्द्रं दत्वा निःसारिताः” । इति एञ्चतन्त्रे ।) गलाटिपी यस्य प्रसिद्धिः । इति मेदिनी ॥ चन्द्रकः ।

पृष्ठ १/१०७

:चन्द्रखण्डं । इति हेमचन्द्रः ॥ मयूरपुच्छेर चाँद इति भाषा । अर्द्धचन्द्रा, स्त्री, (अर्द्धं चन्द्रस्य, अर्द्धचन्द्र + टाप् ।) कृष्णत्रिवृत् । इत्यमरः ॥ काल तेउडी इति भाषा । अर्द्धचन्द्रिका, स्त्री, (अर्द्धचन्द्र + स्वार्थे कन्, ह्रस्वे अत इत्त्वे टांप् ।) कर्णस्फोटालता । इति राजनि- र्घण्टः ॥ अर्द्धचोलकः, पुं, क्षुद्रचोलकः । इति हारावली ॥ काँचली इति भाषा । अर्द्धजाह्नवी, स्त्री, (अर्द्धं जाह्नव्याः ।) कावेरी नदी । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्द्धतिक्तः, पुं, (अर्द्धः असम्पूर्णस्तिक्तः ।) नेपाल- निम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नेपालनिम्बशब्दे- ऽस्य गुणा वक्तव्याः ॥) अर्द्धनारीशः, पुं, (अर्द्धाङ्गे या नारी पार्ब्बतीरूपा तस्या ईशः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य ध्यानं यथा, -- “नीलप्रबालरुचिरं विलसत्त्रिनेत्रं पाशारुणोत्पलकपालकशूलहस्तं । अर्द्धाम्बिकेशमनिशं प्रविभक्तभूषं बालेन्दुबद्धमुकुटं प्रणमामि रूपं” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ अर्द्धनारीश्वरः, पुं, (अर्द्धाङ्गे या नारी तस्या ईश्वरः ।) उमामहेश्वरः । स च शिवः । यथा विष्णुधर्म्मोत्तरे । “अष्टमी नवमीयुक्ता नवमी चाष्टमीयुता । अर्द्धनारीश्वरप्राया उमामाहेश्वरी तिथिः” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अपि च । “अजेशः सर्व्वसोमेशस्तथा लाङ्गुलिदारुकौ । अर्द्धनारीश्वरश्चोमाकान्तश्चाषाढिदण्डिनौ” ॥ इति तन्त्रसारे शिवमन्त्रे श्रीकण्ठादिन्यासः ॥ * ॥ अस्य मन्त्रादिकं यथा, -- “अग्निसंवर्त्तकादित्यरानिलौ षष्ठविन्दुमत् । चिन्तामणिरिति ख्यातं वीजं सर्व्वसमृद्धिदं” ॥ अग्नीरेफः । संवर्त्तकः क्षकारः । आदित्यो मकारः । र रेफः । अनिलो यकारः । औ स्वरूपं । षष्ठस्वर ऊकारः ॥ प्रपञ्चसारे । “अनलकयमरेफ- प्राणसत्यान्तवामश्रुतिहिमरुचिखण्डैर्मण्डितो म- न्त्रराजः” । इति वचनात् रेफ एव न तु वकारः । रं£ क्षं£ मं£ रं£ यं£ औं£ ऊं£ । इति मन्त्रः । अस्य पूजा प्रातःकृत्यादिशैवोक्तपीठमन्वन्तं विन्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । यथा शिरसि कश्यपाय ऋषये नमः । मुखेऽनुष्टुप्छन्दसे नमः । हृदि अर्द्धनारीश्वराय देवतायै नमः । ततः कराङ्गन्यासौ कुर्य्यात् । रं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । कं तर्जनीभ्यां स्वाहा । षं मध्यमाभ्यां वषट् । मं अनामिकाभ्यां हुँ । रं कनिष्ठाभ्यां वौषट् । यं करतलपृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । तथा च निबन्धे । “रेफादिव्यञ्जनैः षड्भिः कुर्य्यादङ्गानि षट् क्रमात्” । ततो ध्यानं । “नीलप्रबालरुचिरं विलसत्त्रिनेत्रं पाशारुणोत्पलकपालकशूलहस्तं । अर्द्धाम्बिकेशमनिशं प्रविभक्तभूषं

बालेन्दुबद्धमुकुटं प्रणमामि रूपं” ॥ एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्यार्घ्यस्थापनं कृत्वा शैवोक्तपीठपूजां विधाय पुनर्ध्यात्वावाहनादिपञ्च- पुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधाय आवरणपूजामार- भेत । यथा । केशरेष्वग्न्यादिकोणेषु मध्ये दिक्षु च रं इत्यादिना षडङ्गानि पूजयेत् । ततः पत्रेषु पूर्ब्बवत् वृषभादीन् पूजयेत् । पत्राग्रेषु पूर्ब्बादितः ब्राह्मीं माहेश्वरीं कौमारीं वैष्णवीं वाराहीं इन्द्राणीं चामुण्डां महालक्ष्मीञ्च पूजयेत् । तद्वहि- रिन्द्रादीन् वज्रादींश्च संपूज्य धूपादिविसर्जनान्तं कर्म्म समापयेत् ॥ अस्य पुरस्करणं लक्षजपः । तथा च । “लक्षमेकं जपेन्मन्त्रमित्थं मन्त्री विचिन्तयन् । अयुतं मधुरासिक्तैर्ज्जुहुयात्तिलतण्डुलैः” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ अर्द्धपारावतः, पुं, (अर्द्धेन अङ्गेन पारावत इव ।) चित्रकण्ठकपोतः । तित्तिरिपक्षी । इति मेदिनी ॥ अर्द्धमाणवः, पुं, द्वादशयष्टिकहारः । इति हेम- चन्द्रः ॥ वारोनरि हार इति भाषा । अर्द्धरात्रः, पुं, (अर्द्धं रात्रेः, अर्द्धं नपुंसकमित्येक- देशी समासः, अहःसर्व्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेरिति समासान्तोऽच्प्रत्ययः, रात्र्यह्नाहा पुंसि इति नियमात् पुंस्त्वम् ।) रात्र्यर्द्धभागः । दुइप्रहर रात्रि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निशीथः २ । इत्यमरः ॥ निसम्पातः ३ अवसरालयः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ सुप्तजनः ५ । इति जटाधरः ॥ रात्र्यष्टममुहूर्त्तः । स तु रात्रिमध्यदण्डद्वयात्मकः । सम्पूर्णार्द्धरात्रोऽप्ययं । महानिशा । सा तु सा- र्द्धप्रहरानन्तरं सार्द्धतृतीयप्रहरपर्य्यन्तं । इति स्मृतिः ॥ (“मध्यन्दिनेऽर्द्धरात्रे च श्राद्धं भुक्त्वा च सामिषम्” । “मध्यन्दिनेऽर्द्धरात्रे वा विश्रान्तो विगतक्लमः । चिन्तयेद्धर्म्मकामार्थान् सार्द्धं तैरेक एव वा” ॥ इति मनुः ।) अर्द्धर्चः, पुं, क्ली, (अर्द्धं ऋचः समासान्तः अच्- प्रत्ययः ।) अर्द्धऋक् । ऋङ्नामकवैदिकमन्त्रार्द्ध- भागः । इत्यमरः ॥ अर्द्धलक्ष्मीहरिः, पुं, (अर्द्धं लक्ष्म्या आकारे, अर्द्धं च हरेः, तादृशो हरिः ।) विष्णुः । यथा । गौतमीये, -- “ऋषिः प्रजापतिश्छन्दो गायत्त्री देवता पुनः । अर्द्धलक्ष्मीहरिः प्रोक्तः श्रीवीजेन षडङ्गकं” ॥ अस्य मन्त्रादि यथा, -- “तारं नमः पदं ब्रूयान्नरौ दीर्घसमन्वितौ । पवनोणायमन्त्रोऽयं प्रोक्ती वस्वक्षरः परः” ॥ अस्य पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिस्नानान्तं कर्म्म कृत्वा पूजामण्डपमागत्य वैष्णवाचमनं कुर्य्यात् । तद्यथा गौतमीये, -- “केशवाद्यैस्त्रिभिः पीत्वा द्वाभ्यां प्रक्षालयेत् करौ । द्वाभ्यामोष्ठौ द्विरुन्मृज्य द्वाभ्यां मृज्यान्मुखं ततः ॥ एकेन हस्तं प्रक्षाल्य पादावपि तथैकतः । संप्रोक्ष्यैकेन मूर्द्धानं ततः सङ्कर्षणादिभिः ॥

आस्यनासाक्षिकर्णांश्च नाभ्युरस्कं भुजौ क्रमात् । स्पृशेदेवं भवेदाचमनञ्च वैष्णवान्वये ॥ एवमाचमनं कृत्वा साक्षान्नारायणो भवेत्” ॥ केशवादयस्तु केशव-नारायण-माधव-गोविन्द- विष्णु-मधुसूदन-त्रिविक्रम-वामन-श्रीधर-हृषी- केश-पद्मनाभ-दामोदर-सङ्कर्षण-वासुदेव-प्रद्युम्ना- निरुद्ध-पुरुषोत्तमाधोक्षज-नृसिंहाच्युत-जनार्द्दनो- पेन्द्र-हरिविष्णवः ॥ वाक्यन्तु ओम् केशवाय नमः । इत्यादि । तथा च । “सचतुर्थिनमोऽन्तैश्च नामभिर्व्विन्यसेत् सुधीः” ततः सामान्यार्ध्यादिमातृकान्यासान्तं कर्म्म वि- धाय केशवकीत्यादिन्यासं कुर्य्यात् । अस्य ऋष्यादि- न्यासः । शिरसि प्रजापतये ऋषये नमः । मुखे गायत्रीच्छन्दसे नमः । हृदि अर्द्धलक्ष्मीहरये देवतायै नमः । ततः कराङ्गन्यासौ । श्रीं अङ्गु- ष्ठाभ्यां नमः । इत्यादि । श्रीं हृदयाय नमः । इत्यादि । तथा च गौतमीये । “ऋषिः प्रजापतिश्छन्दो गायत्री देवता पुनः । अर्द्धलक्ष्मीहरिः प्रोक्तः श्रीवीजेन षडङ्गकं” ॥ ततो ध्यानं । “उद्यत्प्रद्योतनशतरुचिं तप्तहेमावदातं पार्श्वद्वन्द्वे जलधिसुतया विश्वधात्र्या च जुष्टं । नानारत्नोल्लसितविविधाकल्पमापीतवस्त्रं, विष्णुं वन्दे दरकमलकौमोदकीचक्रपाणिं” ॥ इत्यादि । इति तन्त्रसारः ॥ अर्द्धवीक्षणं, क्ली, (अर्द्धमसम्पूर्णं वीक्षणम् ।) अपा- ङ्गदर्शनं ॥ कटाक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्द्धशनं, क्ली, (अर्द्धमसम्पूर्णमशनं भोजनं, अर्द्ध + अश् + ल्युट् ।) अर्द्धाशनं । अर्द्धभोजनं । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्द्धसफरः, पुं, (अर्द्धः सफरः ।) क्षुद्रमत्स्यविशेषः । दाँडिका माछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दण्ड- पालः २ । इति हारावली ॥ अर्द्धहारः, पुं, (ऋध-वृद्धौ + अच्, अर्द्धः सम्पन्नः हारः ।) चतुःषष्टियष्टिकहारः । इत्यमरः ॥ चौ- षट्टिनरि हार इति भाषा । अर्द्धाशनं, क्ली, (अर्द्धमसम्पूर्णमशनं भोजनं, अर्द्ध + अश + ल्युट् ।) अर्द्धभोजनं । इति शब्दरत्नावलीं ॥ अर्द्धासनं, क्ली, (अर्द्धमासनस्य ।) स्नेहदानं । अकुत्- सनं । इति धरणिः ॥ (उपवेशनार्थमासनार्द्धदान- रूपः स्नेहव्यञ्जकः सम्मानभेदः । यथा, -- “अर्द्धासनं गोत्रभिदोऽधितष्टौ” । इति रघु- वंशे । “मम हि दिवौकसां समक्षम् अर्द्धा- सनोपवेशितस्य” ! इति शाकुन्तले ।) अर्द्धेन्दुः, पुं, (अर्द्धमिन्दोः ।) चन्द्रार्द्धभागः । गल- हस्तः । नखचिह्नं । अतिप्रौढस्त्रीयोन्यङ्गुलियो- जनं । इति मेदिनी ॥ अर्द्धचन्द्रबाणः । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्द्धोदयः, पुं, (अर्द्धस्य समृद्धस्य पुण्यस्य उदयो यत्र ।) योगविशेषः । स च रविवारव्यतीपातश्रवणा- नक्षत्रैर्युक्ता चेत् पौषमाघयोरमावास्या स्यात्तदा भबति । यथा । पाश्चात्यनिर्णयामृते ।

पृष्ठ १/१०८

:“अमार्कपातश्रवणैर्युक्ता चेन्माघपौषयोः । अर्द्धोदयः स विज्ञेयः कोटिसूर्य्यग्रहैः समः ॥ अत्र सूर्य्यपर्ब्बशताधिक इति कृत्यचिन्तामणौ पाठः । तथा । “दिवैव योगः शस्तोऽयं न च रात्रौ कदाचन ।” स्कन्दपुराणे । “अर्द्धोदये तु संप्राप्ते सर्व्वं गङ्गासमं जलं । शुद्धात्मानो द्विजाः सर्व्वे भवेयुर्ब्रह्मसन्निभाः ॥ यत्किञ्चित् क्रियते दानं तद्दानं सेतुसन्निभं” ॥ शिवविष्णुस्नानप्रशस्तकालोऽपि । वृहन्नारदीयं । “अर्द्धोदये च पूष्यार्के हस्तार्के रोहिणीबुधे” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अर्द्धोरुकं, क्ली, (अर्द्धमूरोः अर्द्धोरु, तत्र काशते, काश + ड ।) उत्तमस्त्रीणां अर्द्धोरुपर्य्यन्तं चेल- नाकारपरिधेयवस्त्रं । तत्पर्य्यायः । चण्डातकं २ । इत्यमरः ॥ अर्पणं, क्ली, (ऋ + णिच् + ल्युट् ।) प्रापणं । सम- र्पणं । यथा, -- “यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणं” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां ९ अध्यायः । (स्थापनं । न्यासः । “कैलासगौरं वृषमारुरुक्षोः पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम्” । इति रघुवंशे । स्वत्वत्यागः । परित्यागः । “अर्पणं स्वस्य वाक्यार्थे परस्यान्वयसिद्धये” । इति साहित्यदर्पणे ।) अर्पिसः, पुं, (ऋ + णिच् + इसन् ।) हृदयं । इत्युणा- दिकोषः ॥ (अग्रमांसः ।) अर्ब्ब, हिंसे । (भ्वादि-परं-सकं-सेट् ।) गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अर्ब्बति । इति दुर्गादासः ॥ अर्ब्बुदः, पुं, क्ली, (अर्ब्ब + विच्, तस्मै उदेति, उद् + इण + ड ।) दशकोटिसंख्या । रोगविशेषः । मांसकीलः । मांसपुरुषः । आव् इति भाषा । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरो मेदिनी च ॥ तस्य निदानलक्षणे । “गात्रप्रदेशे क्वचिदेव दोषाः संमूर्च्छिता मांसमसृक् प्रदूष्य । वृत्तं स्थिरं मन्दरुजं महान्त- मनल्पमूलं चिरवृद्ध्यपाकं ॥ कुर्ब्बन्ति मांसोच्छ्रयमत्यगाधं तमर्ब्बदं शास्त्रविदो वदन्ति” । महान्तं ग्रन्थ्यपेक्षया चिरेण वृद्धिरपाकश्च यस्य तत् चिरवृद्ध्यपाकं । अपाकमिति ग्रन्थेः सका- शादस्य भेदज्ञापकं । अत्यगाधं दूरानुप्रविष्टं ॥ * ॥ निदानपूर्ब्बकाणि विशिष्टानि लक्षणान्याह । “वातेन पित्तेन कफेन वापि रक्तेन मांसेन च मेदसा च । तज्जायते तस्य च लक्षणानि ग्रन्थेः समानानि सदा भवन्ति” ॥ ग्रन्थेः समानानि वातिकपैत्तिकश्लैष्मिकमेदोजानां ग्रन्थीनां लक्षणैर्व्वातिकपैत्तिकश्लैष्मिकमेदोजाना-

मर्ब्बुदानां लक्षणानि तुल्यानि भवन्ति ॥ * ॥ रक्ता- र्ब्बुदमाह । “दोषप्रदुष्टे रुधिरं शिराश्च सङ्कोच्य संपीड्य ततस्त्वपाकं । सस्रावमुन्नह्यति मासपिण्डं मांसाङ्कुरैरावृतमाशु वृद्धिं ॥ स्रवत्यजस्रं रुधिरं प्रदुष्ट- मसाध्यमेतद्रुधिरात्मकन्तु । रक्तक्षयोपद्रवपीडितत्वात् पाण्डुर्भवेदर्ब्बुदपीडितस्तु” ॥ दोषोऽत्र पित्तं रुधिरं शिराश्च सङ्कोच्य संपीड्य संहतीकृत्यमांसासृजोः सर्वेष्वर्ब्बुदेषु दूष्यत्वं रक्तजे तु विशेषतोरक्वदुष्टिः । एवं मांसार्ब्बुदे विशेषतो मांसदुष्टिर्बोद्धव्या । ततो मांसपिण्डमुन्नह्यति उद्गतं करोति । अपाकं ईषत्पाकं यथा स्यादेव- मिति क्रियाविशेषणं ईषत्पाकश्च एकदेशपाकेन । रक्तक्षयोपद्रवपीडितत्वात् । रक्तक्षयोपद्रवाः सुश्रुतेनोक्ताः । तैः पीडितत्वात् । अर्ब्बुदपीडितः रक्तार्ब्बुदपीडितः ॥ * ॥ मांसार्ब्बुदस्य संप्राप्तिमाह “मुष्टिप्रहारादिभिरर्दितेऽङ्गे मांसं प्रदुष्टं समुपैति शोथं । अवेदनं स्निग्धमनन्यवर्ण- मपाकमश्मोपममप्रचाल्यं” ॥ मांसं प्रदुष्टं वातेन । अवेदनं वेदनारहितं ईषद्वेदनं वा । अपाकं पाकरहितं ईषत्पाकं वा । अश्मोपमं पाषाणवत् कठिनं । अप्रचाल्यं स्थिरं । यद्यपि रक्तमांसार्ब्बुदयो रक्तमांसयो- र्हेतुत्वेनोक्तिः तथापि रक्तजे पित्तं मांसजे वायु- रारम्भकः ॥ * ॥ निदानमाह । “प्रदुष्टमांसस्य नरस्य गाढ- मेतद्भवेन्मांसपरायणस्य” । मांसाशनाभ्यासेन यः प्रदुष्टमांसस्तस्यैव भवति इत्यर्थः ॥ * ॥ असाध्यमाह । “मांसार्बुदं त्वेतदसाध्यमाहुः साध्येष्वपीमानि विवर्जयेच्च । संप्रस्तुतं मर्म्मसु यच्च जातं स्रोतःसु वा यच्च भवेदचाल्यं” ॥ साध्येष्वपि वातजादिष्वपि । इमानि वक्ष्यमाणानि संप्रस्तुतादीनि ॥ * ॥ अपरासाध्यमाह । “यज्जायतेऽन्यत् खलु पूर्ब्बजाते ज्ञेयं तदध्यर्ब्बुदमर्ब्बुदज्ञैः ॥ यद्द्वन्द्वजातं युगपत् क्रमाद्वा द्विरर्ब्बुदं तच्च भवेदसाध्यं” ॥ * ॥ अर्ब्बुदानां पाकाभावे हेतुमाह । “न पाकमायाति कफाधिकत्वा- न्मेदोबहुत्वाच्च विशेषतस्तु । दोषस्थिरत्वात् ग्रथनाच्च तेषां सर्व्वार्ब्बुदान्येव निसर्गतस्तु” । ग्रथनात् ग्रन्थिरूपत्वात् । नन्वपच्यां कफमेद- सोराधिक्येऽपि पाको दृश्यते तथात्र कथं न पाक इत्याह निसर्गात् स्वभावात् ॥ * ॥ अथार्ब्बुदस्य चिकित्सा ।

“ग्रन्थ्यर्ब्बुदानां न यतो विशेषः प्रदोषहेत्वाकृतिदोषदुष्टेः । अतश्चिकित्सेद्भिषगर्ब्बुदानि विधानविद्ग्रन्थिचिकित्सितेन ॥ हरिद्रा-लोध्र-पत्तङ्ग-गृहधूम-मनःशिला । मधुप्रगाढो लेपोऽयं मेदोऽर्ब्बुदहरः परः ॥ १ ॥ मूलकस्य कृतः क्षारो हरिद्रायास्तथैव च । शङ्खचूर्णेन संयुक्तो लेपः सिद्धोऽर्ब्बुदापहः ॥ २ ॥ वटदुग्धकुष्ठरोमकलिप्तं बद्धं वटस्य पत्रेण । अध्य- स्थिसप्तरात्रात् महादप्युपशान्तिमर्ब्बुदं गच्छेत् ॥ ३ ॥ शिग्रुमूलकयोर्ब्बीजं रक्षोघ्नं सुरसां यवं । तक्रेणाश्वरिपुं पिष्ट्वा लिम्पेदर्ब्बुदशान्तये ॥ ४ ॥ रक्षोघ्नं सर्षपं । सुरसां तुलसीं । यवं रन्द्रयवं । अश्वरिपुं करवीरं । इत्यर्ब्बुदाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ अर्ब्बुद, पुं, (अर्ब्ब + उदच् ।) पर्ब्बतविशेषः । इति मेदिनी ॥ अर्भः, पुं, (ऋ + भ ।) बालकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (प्रभाहीनः । मलिनः । शिष्यः । छात्रः । शिशिरः । शाकशस्यादिकं ।) अर्भकः, पुं, (अर्भ एव, स्वार्थे कन् ।) शिश्रुः । इत्य- मरः ॥ (“अभूच्च नम्रः प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोऽर्भकः” । इति रघुवंशे ।) मूर्खः । कृशः । इति मेदिनी ॥ स्वल्पः । सदृशः । इत्युणादिकोषः ॥ अर्म्मं, क्ली, पुं, (ऋ + मन् ।) चक्षूरोगविशेषः । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ तच्च पञ्चविधं । प्रस्तार्य्यर्म्म १ शुक्लार्म्म २ रक्तार्म्म ३ मांसार्म्म ४ स्नाष्वर्म्म ५ । एषां लक्षणानि तत्तत्शब्दे द्रष्ट- व्यानि । वैद्यके नान्तक्लीवलिङ्गोऽयं शब्दः ॥ अर्म्मणः, पुं, (ऋ + बाहुलकात् मन् ।) द्रोणपरि- माणं । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ अर्य्यः, पुं, (ऋ + यत् ।) स्वामी । वैश्यः । इत्यमरः ॥ श्रेष्ठे त्रि । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (त्रि, उत्कृष्टः । न्याय्यः । प्रभुः । अर्य्यमा, [न्] पुं, (अर्य्यं श्रेष्ठं मिमीते, मा + कनिन् ।) सूर्य्यः । (“प्रोषितार्य्यमणं मेरोरन्धकारस्तटीमिव” । इति माघः । “सूर्य्योऽर्य्यमा भगस्त्वष्टा पूषार्कः सविता रविः । गभस्तिमानजः कालो मृत्युर्धाता प्रभाकरः” ॥ इति महाभारति । कश्यपात् दक्षकन्यया दित्या जातो द्वादशादित्यमध्ये परिगणितः ख्यात आ- दित्यः, यदुक्तं हरिवंशे, -- “मारीचात् कश्यपाज्जातास्ते दित्या दक्षकन्यया । तत्र शक्रश्च विष्णुश्च जज्ञाते पुनरेव ह ॥ अर्य्यमा चैव धाता च त्वष्टा पूषा च भारत ! ॥ विवस्वान् सविता चैव मित्रो वरुण एव च । अंशोभगश्चातितेजा आदित्या द्वादश स्मृताः” ॥) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ पितृदेवविशेषः । इति मेदिनी ॥

पृष्ठ १/१०९

अर्य्या, स्त्री, (ऋ + यत् + टाप् ।) वैश्यस्त्रीजातिः । इत्यमरः ॥ अर्य्याणी, स्त्री, (अर्य्य + आनुक् + ङीप् ।) वैश्यस्त्री- जातिः । इत्यमरः ॥ अर्य्यी, स्त्री, (अर्य्य + ङीप् ।) वैश्यपत्नी । इत्यमरः ॥ वैश्यस्त्रीजातिः । इति दुर्गादासः ॥ अर्व्व बधे । (इति कविकल्पद्रुमः) ॥ (भ्वादिं-परं- सकं-सेट् ।) अर्व्वति । इति दुर्गादासः ॥ अन्तः- स्थवकारान्तोऽयं ॥ अर्व्वती, स्त्री, (अर्व्व + बाहुलकात् वनिप् + ङीप् ।) घोटकी । इति हलायुधः ॥ कुट्टनी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अर्व्वा, [न्] पुं, (ऋ + वनिप् ।) घोटकः । इत्य- मरः ॥ इन्द्रः । गोकर्णपरिमाणं । इति विश्वः ॥ कुत्सिते त्रि । इत्यमरः ॥ अर्व्वाक्, व्य, (अवरे काले देशे वा अञ्चति, अन्च + क्विन्, पृषोदरादित्वात् अर्व्वादेशः ।) पूर्ब्ब- कालतः पश्चात् । तत्पर्य्यायः । अवरः २ । इत्य- मरः ॥ निकटं । इति भरतः । अर्व्वाच् इति केचित् ॥ अर्व्वाचीनः, त्रि, (अर्व्वाग्भवः, खः ।) पश्चाज्जातः । विपर्य्यस्तं । इति धरणिः ॥ (इदानीन्तनः । अधो- भागस्थितः । अवरदेशगतः । (“यटूर्द्ध्वं पृथिव्या अर्व्वाचीनमन्तरीक्षात्” । इति शतपथब्राह्मणे ।) अर्शं, क्ली, (ऋश् + अच् ।) अर्शोरोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ (बलिकाकारः गुह्यस्थरोगभेदः ।) अर्शः, [स्] क्ली, (ऋ + असुन्, शुट् ।) स्वनाम- ख्यातपायुरोगः । तत्पर्य्यायः । दुर्नामकं २ । इत्य- मरः ॥ दुर्नाम ३ गुदकीलः ४ गुदाङ्कुरः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनामकं ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ यथा । अथार्शोऽधिकारः । तत्रार्शसः सन्निकृष्टनिदानान्याह । “पृथग्दोषैः समस्तैश्च शोणितात् सहजानि च । अर्शांसि षट्प्रकाराणि विद्याद्गुदवलित्रये” ॥ केचिद्रुधिरस्यापि दोषत्वं मन्यन्ते । तन्मतमाश्रि- ग्राह । शोणितादिति । सहजानि शरीरेण सह जातानि । सङ्ख्याञ्चाह । षट्प्रकाराणीति । गुद- वलित्रये सार्द्धचतुरङ्गुलं गुदस्य मानं तस्यावयव- भूतास्तिस्रो वलयः शङ्खावर्त्तनिभा उपर्य्युपरि सन्ति । तासां नाम प्रवाहिणी विसर्जनी संव- रणी चेति । तत्र गुदौष्ठोऽर्द्धाङ्गुलमानस्तदूर्द्ध्व- मङ्गुलमाना प्रथमा वलिः । सार्द्धैकाङ्गुलमाना द्वितीया । तृतीया च तावती । उक्तञ्च । “अर्द्धाङ्गुलप्रमाणेन गुदौष्ठं परिचक्षते । गुदौष्ठादङ्गुलं चैकं प्रथमान्तु वलिं विदुः ॥ सार्द्धैकाङ्गुलमानेन पृथगन्ये प्रकीर्त्तिताः” ॥ * ॥ अथ वातार्शसो विप्रकृष्टं निदानमाह । “कषायकटुतिक्तानि रूक्षशीतलघूनि च । प्रमिताल्पाशनं तीक्ष्णं मद्यं मैथूनसेवनं ॥ लङ्घनं देशकालौ च शीतौ व्यायामकर्म्म च । शोको वातातपस्पर्शो हेतुर्व्वातार्शसां मतः” ॥

प्रमितमपरिमितं । तीक्ष्णमिति मद्यविशेषणं । पैष्ट्यादिमृदुमद्यस्य वातसमकत्वात् । आतप- स्तूष्णवीर्य्योऽप्युद्भूतरौक्ष्याद्वातप्रकोपे हेतुः वाता- र्शसां । नन्वर्शांसि सर्व्वाणि त्रिदोषजानि । यतआह । “पञ्चात्मा मारुतः पित्तं कफो गुदवलित्रये । सर्व एव प्रकुप्यन्ति गुदजानां समुद्भवः” ॥ इति । तथा सति कथं वातार्शसामिति उच्यते । तत्त- दाधिक्याद्व्यपदेशभेद इति न दोषः । अतएव अग्रे वक्ष्यते । पित्तोल्वणानामिति तथाच चरकः । “अर्शांसि नाम जायन्ते नासन्निपतितैस्त्रिभिः । दोषैर्दोषविशेषात्तु विशेषः कथ्यतेऽर्शसां” ॥ इति ॥ * ॥ अथ पित्तार्शसो विप्रकृष्टनिदान- माह । “कट्वम्ललवणोष्णानि व्यायामाग्न्यातपप्रभाः । देशकालावशिशिरौ क्रोधोमद्यमसूयनं विदाहि तोक्ष्णमुष्णं यत् तत् सर्व्वं पानभोजनं । पित्तेल्वाणानां विज्ञेयः प्रकोपे हेतुरर्शसां” ॥ उष्णद्रव्यस्य स्पर्शनादि बोद्धव्यं उष्णपानभोजन- स्याग्रे वक्ष्यमाणत्वात् । अग्न्यातपप्रभा अग्न्या- तपयोः प्रभा तेजः । अथवा अग्न्यातपेतरतेज- स्विद्रव्यस्य दीप्तिः प्रभा । अशिशिरो देशो मरुः । असूयनं परसम्पत्तिद्वेषः । पानभोजनं पीयत इति पानं । भुज्यते इति भोजनं प्रकोपे उत्पत्तौ ॥ * ॥ अथ कफार्शसो विप्रकृष्टं निदानमाह । “मधुरस्निग्धशीतानि लवणाम्लगुरूणि च । अव्यायामदिवास्वप्नशय्यासनसुखे रतिः ॥ प्राग्वातसेवाशीतौ च देशकालावचिन्तनं । श्लैष्मिकाणां समुद्दिष्टमेतत् कारणमर्शसां” ॥ अचिन्तनं निश्चिन्तता ॥ * ॥ अथ त्रिदोषार्शसो विप्रकृष्टं निदानमाह । “सर्व्वो हेतुस्त्रिदोषाणां सहजैर्लक्षणं समं” । जनकत्वेन त्रयो दोषा येषां तानि त्रिदोषाणि अर्शांसि तेषां सर्व्वो हेतुः । पृथग्वातपित्त- कफार्शोहेतुः । त्रिदोषार्शसां लक्षणञ्च सहजैः सहजार्शोभिः समं सदृशं । ननु त्रिदोषाणां इति विशेषणं व्यर्थं । यतः सर्व्व एव व्याधयस्त्रिदोषजाः । उक्तञ्च । “द्रव्यमेकरसं नास्ति न रोगोऽप्येकदोषजः । एकस्तु कुपितो दोष इतरावपि कोपयेत्” ॥ इति । युक्तिमप्याह । स्वकारणाद्वद्धो वायुः शै- त्याच्छीतलं श्लेष्माणं लाघवात्तेजोरूपं पित्तं वर्द्ध- यते । तथा पित्तं कटुकत्वात् वातं द्रवत्वात् कफं वर्द्धयते । श्लेष्मा च शैत्याद्वायुं द्रवत्वात् पित्तं वर्द्धयते इति । उच्यते । यत्र स्वस्वकारणात्त्रयो दोषाः कुप्यन्ति तत्र त्रिदोषजव्यपदेश इति न दोषः ॥ * ॥ अथार्शसां पूर्ब्बरूपमाह । “विष्टम्भोऽन्नस्य दौर्बल्यं कुक्षेराटोप एव च । कार्श्यमुद्गारबाहुल्यं सक्थिसादोऽप्लविट्कता ॥ ग्रहणीदोषपाण्ड्वर्त्तेः प्रशङ्का चोदरस्य च । पूर्ब्बरूपाणि निर्द्दिष्टान्यर्शसामभिवृद्धये” ॥ दौर्बल्यमाबल्यं । आटोपः गुड्गुडाशब्दः । अभि-

वृद्धये उत्पत्तये ॥ * ॥ अथार्शसां संप्राप्तिपूर्ब्बकं सामान्यं लक्षणमाह । “दोषास्त्वङ्मांसमेदांसि संदूष्य विविधाकृतीन् । मांसाङ्कुरानपानादौ कुर्वन्त्यर्शांसि तान् जगुः” ॥ त्वङ्मांसपदेन त्वङ्मांसाश्रितं रक्तमपि गृह्यते । चिकित्सायां रक्तस्रावणोपदेशात् । अपानं गुदं । आदिशब्दान्नासानेत्रनाभिमेढ्रादिष्वपि कुर्वन्ति ॥ * ॥ अथ वातार्शोलक्षणमाह । “गुदाङ्कुरा बह्वनिलाः शुष्काश्चिमिचिमान्विताः । म्लानाः श्यावारुणाः स्तब्धा विशदाः परुषाः खराः ॥ मिथोविसदृशा वक्रास्तीक्ष्णा विस्फुटिताननाः । विम्बीकर्क्कन्धुखर्ज्जूरकार्पासीफलसन्निभाः ॥ केचित्कदम्बपुष्पाभाः केचित् सिद्धार्थकोपमाः । शिरःपार्श्वांसकट्यूरुवङ्क्षणाभ्यधिकव्यथाः ॥ क्षवथूद्गारविष्टम्भहृद्ग्रहारोचकप्रदाः । कासश्वासाग्निवैषम्यकर्णनादभ्रमावहाः ॥ तैरार्त्तो ग्रथितं स्तोकं सशब्दं सप्रवाहिकं । रुक्फेनपिच्छानुगतं विड्बद्धमुपवेश्यते ॥ कृष्णत्वङ्नखविण्मूत्रनेत्रवक्त्रञ्च जायते । गुल्मप्लीहोदराष्ठीलासम्भवस्तत एव च” ॥ बह्वनिलाः वातोल्वणाः । गुदाङ्कुराः अर्शांसि । चिमिचिमान्विताः चिमिचिमा व्यथाविशेषः चरचराव इति लोके तदन्विताः । श्यावारुणाः श्यावा धूम्रवर्णाः । अरुणा ईषद्रक्ताः । स्तब्धाः कठिनाः । विशदाः अपिच्छिलाः । परुषाः गो- जिह्वावत् स्पर्शे कर्कशाः । खराः कर्क्कोटकफल- वत् सूक्ष्मानेककण्टकाचिताः । विम्बादिफल- सन्निभाः आकृत्याः । अत्र विकल्पबोधकं वक्ष्यमाणं केचित् केचिदिति पदं सग्वन्धनीयं । “कदम्बपुष्पाभाः स्थूला अनेकसूक्ष्मशिखराः । सिद्धार्थकोपमाः पीतसूक्ष्मपिडकाश्रिताः” ॥ तैरार्त्त इति अर्शोभिः पीडितः । तैरार्त्तो विडुप- वेश्यत इत्यार्त्तस्य प्रयोज्यकर्त्तुः कर्म्मतार्थत्वात् । ग्रथितं मलगुटिकाग्रथितविड्वर्त्तिरूपं । पिच्छा पिच्छिलो द्रवभागः । बद्धं संहतं । विष्शब्दो- नपुंसकेऽप्यस्ति । उपवेश्यते त्यज्यते । अतएव वातार्शस एव गुल्मादीनां सम्भवः । अष्ठीला नाभेरधोभागे पाषाणपिण्डिकावद्वातव्याधिविशेषः ॥ * ॥ अथ पित्तार्शोलक्षणमाह ॥ “पित्तोत्तरा नीलमुखा रक्तपीतासितप्रभाः । तन्वस्रस्राविणो विस्रास्तनवो मृदवः श्लथः ॥ शुष्कजिह्वायकृत्खण्डजलौकोवक्त्रसन्निभाः । दाहपाकज्वरस्वेदतृष्णामूर्च्छारतिप्रदाः ॥ सोष्माणो द्रवनीलोष्णपीतरक्तामवर्च्चसः । यवमध्या हरित्पीतहारिद्रत्वङ्नखादयः” ॥ पित्तोत्तराः पित्तोल्वणाः । तनु अघनं । श्लथाः लम्बिनः । सन्निभाः आकृत्या । पाको गुदस्य । सोष्माणः उष्णस्पर्शाः । हरिच्छाकवर्णं । पीतं हरितालवर्णं । हारिद्रं हरिद्रावर्णं । आदि- शब्दान्मलमूत्रमुखानां ग्रहणं ॥ * ॥ अथ केचि- द्रुधिरस्यापि दोषत्वं मन्यन्ते तन्मतमाश्रित्य रक्ता- र्शोलक्षणमाह ।

पृष्ठ १/११०

:“रक्तोल्वणा गुदे कीलाः पित्ताकृतिसमन्विताः । वटप्ररोहसदृशा गुञ्जाविद्रु मसन्निभाः ॥ तेऽत्यर्थं दुष्टमुष्णञ्च गाढविट्कप्रपीडिताः । स्रवन्ति सहसा रक्तं तस्य चातिप्रवृत्तितः ॥ भेकाभः पीड्यते दुःखैः शोणितक्षयसम्भवैः । हीनवर्णबलोत्साहो हतौजाः कलुषेन्द्रियः ॥ विट् श्यावं कठिनं रूक्षमधोवायुर्न वर्त्तते । तनु चारुणवर्णञ्च फेनिलञ्चासृगर्शसां ॥ कट्यूरुगुदशूलञ्च दौर्ब्बल्यं यदि वाधिकं । तत्रानुबन्धो वातस्य हेतुर्यदि च रूक्षणं ॥ शिथिलं श्वेतपीतञ्च विट् स्निग्धं गुरु शीतलं । यद्यर्शसां घनञ्चासृक् तन्तुमत् पाण्डु पिच्छिलं ॥ गुदं सपिच्छं स्तिमितं गुरु स्निग्धञ्च कारणं । श्लेष्मानुबन्धो विज्ञेयस्तत्र रक्त्वार्शसां बुधैः” ॥ गुदे कीला अर्शांसि । पित्ताकृतिसमन्विताः पित्तार्शोलक्षणयुक्ताः । आकारेण च वटप्ररो- हादिसदृशाः । दुःखै रोगैः । त्वक्पारुष्याम्बु- शीतप्रार्थनादिभिः । कलुषेन्द्रियः व्याकुलसर्वेन्द्रियः ॥ ० ॥ रक्तजस्यापि वातोल्वणस्य लक्षणमाह ॥ तत्र रक्तार्शसि । अनुबन्धः उल्वणत्वं । रूक्षणं रूक्षयतीति रूक्षणं रूक्षं द्रव्यं । पित्तोल्वणस्य तु लक्षणं । “रक्तोल्वणा गुदे कीलाः पित्ताकृतिसमन्विताः” । इत्यादिनैवोक्तं । रक्तपित्तयोः समानलिङ्गत्वात् ॥ ॥ * ॥ कफोल्वणस्य लक्षणमाह । सपिच्छं पिच्छि- लार्द्रं । स्तिंमितमार्द्रचर्म्मावगुण्ठितमिव ॥ * ॥ अथ श्लेष्मार्शोलक्षणमाह । “श्लेष्मोल्वणा महामूला घना मन्दरुजः सिताः । उत्पन्नोपचिताः स्निग्धाः स्तब्धवृत्तगुरुस्थिराः ॥ पिच्छिलास्तिमिताः श्लक्ष्णाः कण्ड्वाढ्याः स्पर्शनप्रियाः करीरपनसास्थ्याभास्तथा गोस्तनसन्निभाः ॥ वङ्क्षणानाहिनः पायुवस्तिनाभिविकर्षिणः । सकासश्वासहृल्लासप्रसेकारुचिपीनसाः ॥ मेहकृच्छ्रशिरोजाड्यशिशिरज्वरकारिणः । क्लैव्याग्निमार्द्दवच्छर्द्दिरामप्रायविकारदाः ॥ वसाभसकफप्राज्यपुरीषाः सप्रवाहिकाः । न स्रवन्ति न भिद्यन्ते पाण्डुस्निग्धत्वगादयः” ॥ उत्पन्नाः उन्नताः । उपचिताः स्थूलाः । स्निग्धा । सस्नेहाः । स्थिरा निश्चलाः । पिच्छिलाः कफा- रब्धत्वात् । स्तिमिताः आर्द्रवस्त्रगुण्ठिता इव । श्लक्ष्णा मणिवन्मसृणाः । करीरो वंशाङ्कुरः । पनसास्थिगोस्तनाः तदाकृतयः । वङ्क्षणानाहिनः वङ्क्षणयोरानाहकारिणः । पाष्वादिष्वाकर्षणवत् पीडाकारिणः । कृच्छ्रं मूत्रकृच्छ्रं । शिरोजाड्यं शिरसो भाराक्रान्तत्वमिव । क्लैव्यं स्त्रीष्वनिच्छा । अत्र छर्द्दिशब्दः सान्त आर्षत्वात् । आमप्राय- विकारदाः आमबहुला व्याधयोऽतीसारग्रहण्या- दग्रः तान् ददाति ॥ * ॥ अथ द्वन्द्वजार्शोलक्षण- माह । “हेतुलक्षणसंसर्गाद्विद्यात् द्वन्द्वोल्वणानि च” ॥ * ॥ अत्र त्रिदोषार्शसः सहजार्शसश्च लक्षणमाह । “सर्व्वैः सर्व्वात्मकान्याहुर्लक्षणैः सहजानि च” ।

सर्व्वैर्लक्षणैर्वातपित्तश्लेष्मार्शोलक्षणैः प्रागुक्तैः । स- र्व्वात्मकानि सान्निपातिकान्यर्शांस्याहुः । तथा तरेव लक्षणैः सहजानि चार्शांस्याहुः ॥ * ॥ तन्त्रा- न्तरे सहजार्शोलक्षणं पृथगाह । “अर्शांसि सहजातानि दारुणानि भवन्ति हि । दुर्दर्शनानि पाण्डूनि परुषाण्यरुणानि च ॥ अन्तर्म्मुखानि तैरार्त्तः क्षीणः क्षीणस्वरो भवेत् । क्षीणानलः क्षीणरेताः शिरासन्ततविग्रहः ॥ अल्पप्रजः क्रोघशीलः सन्ततान्त्रस्वनान्वितः । शिरोदृक्कर्णनासासु रोगी हृल्लेपसेकवान्” ॥ * ॥ अथ सुखसाध्यार्शोलक्षणमाह । “वाह्यायान्तु बलौ जातान्येकदोषोन्त्वणानि च । अर्शांसि सुखसाध्यानि न चिरोत्पतितानि च” ॥ वाह्यायां वलौ संवरण्यां । न चिरोत्पतितानि अनतिक्रान्तसंवत्सराणि । एतानि लक्षणानि मिलितानि सुखसाध्यत्वबोधकानि ॥ * ॥ अथ । कष्टसाध्यार्शोलक्षणमाह । “द्वन्द्वजानि द्वितीयायां वलौ यान्याश्रितानि च । कृच्छ्रसाध्यानि तान्याहुः परिसंवत्सराणि च” ॥ द्वितीयायां वलौ विसर्जन्यां । परिसंवत्सराणि परिगतः सवत्सरो येषां तानि । अतिक्रान्त- संवत्सराणि इति यावत् । एतानि प्रत्येकं कष्ट- साध्यलक्षणानि ॥ * ॥ अथासाध्यार्शोलक्षणमाह । “सहजानि त्रिदोषाणि यानि चाभ्यन्तरां वलिं । जायन्तेऽर्शांसि संगृह्य तान्यसाध्यानि निर्दिशेत्” ॥ अभ्यन्तरां वलिं प्रवाहिणीं । एतान्यपि प्रत्येक- मसाध्यलक्षणानि । “शेषत्वादायुषस्तानि चतुष्पादसमन्वये । याप्यन्ते दीप्तकायाग्नेः प्रत्याख्येयान्यतोऽन्यथा” ॥ यद्यायुषः शेषो वर्त्तते चिकित्सायाश्चत्वारः पा- दास्ते यथा । वद्यवचनकारी धनवानुदारो जिते- न्द्रियो रोगी । १ । शास्त्रे कर्म्मणि च कुशलो वैद्यः । २ । अनलस आप्तः प्रियः परिचारकः । ३ । नवं रसवीर्य्यादियुक्तमौषधं । ४ । एषां समन्वये संयोगे सति दीप्तकायाग्रेः पुरुषस्य । तानि अ- र्शांसि । याप्यन्ते चिकित्सया । अतोऽन्यथा प्रत्या- ख्येयानि न चिकित्स्यानीत्यर्थः ॥ * ॥ अथार्शो- ऽरिवृमाह । “हस्ते पादे मुखे नाभ्यां गुदे वृषणयोस्तथा । शोथो हृत्पार्श्वशूलञ्च यस्यासाध्योऽर्शसो हि सः ॥ असाध्यः सन्निहितमरणो बोद्धव्यः । अर्शसः अर्शोरोगयुक्तः । एतन्मिलितमरिष्टलक्षणं । “हृत्पार्श्वशूलं संमोहच्छर्द्दिरङ्गस्य रुग्ज्वरः । तृष्णा गुदास्यपाकश्च निहन्युर्गुदजातुरं ॥ गुदस्य यदास्यमोष्ठदेशस्तस्य पाकः । हृत्पार्श्व- शूलादिसमस्तं व्यस्तं चारिष्टलक्षणं ॥ “तृष्णारोचकशूलार्त्तमतिप्रस्रुतशोणितं । शोथातिसारसंयुक्तमर्शांसि क्षपयन्ति हि” ॥ * ॥ अथ मेढ्रादिजार्शोलक्षणमाह । “मेढ्रादिष्वपि वक्ष्यन्ते यथास्वं नाभिजानि च । गण्डूपदास्यरूपाणि पिच्छिलानि मृदूनि च” ॥ यथास्वं यथात्मीयलक्षणं । न चात्रोक्तनिदान-

पूर्ब्बरूपसंप्राप्तिलक्षणयुक्तं । तत्र तत्रार्शःपदं तु मांसाङ्कुरसाम्यात् । गण्डूपदः किञ्चुलकः ॥ * ॥ अत्र मांसाङ्कुरसाम्यादत्राधिकारे चर्म्मकीलस्य संप्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “व्यानो गृहीत्वा श्लेष्माणं करोत्यर्शस्त्वचो वहिः । कीलोपमं स्थिरखरञ्चर्मकीलन्तु तद्विदुः” ॥ चर्म्मा इति लोके । खरं कर्कशं ॥ * ॥ तस्यैव वातादिभेदेन लक्षणमाह । “वातेन तोदपारुष्यं पित्तादसितरक्तता । श्लेष्मणा स्निग्धता तस्य ग्रथितत्वं सवर्णता” ॥ सवर्णता शरीरसमानवर्णता ॥ * ॥ अथ सामा न्यतः अर्शसश्चिकित्सा । “यद्वायोरानुलोम्याय यदग्निबलवृद्धये । अन्नपानौषधं सर्वं तत्सेव्यं नित्यमर्शसैः” ॥ अर्शसैः अर्शोरोगयुक्तैः । “शालियष्टिकगोधूमयवान्नानि घृतैः सह । अजाक्षीरेण वा निम्बपटोलानां रसेन वा ॥ कन्दैर्व्वार्त्ताकुमूलोत्थै रसैर्मांसरसेन वा । जीवन्त्युपोदिकाशाकैस्तण्डुलीयकवास्तुकैः” ॥ १ ॥ कन्दोऽत्र शूरणः । अत्र मूलं मूलकं । “अन्यैश्च सृष्टविन्मूत्रमरुद्भिर्वह्निदीपनैः । अर्शांसि भिन्नवर्चांसि हन्याद्वातातिसारवत् ॥ सतक्रं लवणं दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनं । न प्ररोहन्ति गदजाः पुनस्तक्रसमाहताः ॥ तक्राम्यासोऽर्शसैः कार्य्यो बलवर्णाग्निवृद्धये । स्रोतःसु तक्रशुद्धेषु सम्यक् चलति यद्रसः ॥ तेन पुष्टिस्तथा तुष्टिर्बलं वर्णश्च जायते । वातश्लेष्मविकाराणां शतञ्च विनिवर्त्तयेत् ॥ मृल्लिप्तं शौरणं कन्दं पक्त्वाग्नौ पुटपाकवत् । अद्यात् सतैललवणं दुर्नामविनिवृत्तये ॥ २ ॥ चिरिविल्वाग्निसिन्धूत्थनागरेन्द्रयवारलून् । तक्रेण पिबतोऽर्शांसि निपतन्त्यसृजा सह” ॥ चिरिविल्वः करञ्जः तस्य फलस्यात्र मज्जा ग्राह्या । अरलुः श्योनकः । करञ्जादिचूर्णं ॥ ३ ॥ “लेपं रजनिचूर्णेन सुधादुग्धयुतेन च । अर्शोरोगनिवृत्त्यर्थं कारयेत्तच्चिकित्सकः ॥ ४ ॥ पिप्पलीसैन्धवं कुष्ठं शिरीषस्य फलं तथा । स्नुग्दुग्धमर्कदुग्धं वा लेपोऽयं गुदजान् हरेत् ॥ ५ ॥ हरिद्राजालिनीचूर्णं कटुतैलसमन्वितं । एष लेपो वरः प्रोक्तो ह्यर्शसामन्तकारकः” ॥ जालिनी कटुतुरै इति लोके ॥ ६ ॥ “असितानां तिलानान्तु पलं शीतजलेन तु । खादतोऽर्शांसि शाम्यन्ति दृढादन्ता भवन्तिहि ॥ ७ ॥ शस्त्रैर्व्वाथ जलौकोभिः प्रोच्छूनकठिनार्शसः । शोणितं सञ्चितं दृष्ट्वा हरेत् प्राज्ञः पुनः पुनः ॥ ८ ॥ कासीसं सैन्धवं कृष्णा शुण्ठी कुष्ठञ्च लाङ्गली । शिलाभिदश्वमारश्च दन्तीजन्तुघ्नचित्रकं ॥ तालकं कुनटी स्वर्णक्षीरी चैतैः पचेद्भिषक् । तैलं स्नुह्यर्कपयसा गवां मूत्रे चतुर्गुणे ॥ एतदभ्यङ्गतोऽर्शांसि क्षारेणैव पतन्ति हि । क्षारकर्म्मकरं ह्मेतन्न च संदूषयेद्वलिं” ॥ कासीसं कौसीस इति लोके । लाङ्गली करहारी

पृष्ठ १/१११

:इति लोके । शिलाभित् पाषाणभेदः । अश्वमारः कनैल इति लोके । स्वर्णक्षीरी चोक इति लोके । वृहत्कासीसाद्यं तैलं ॥ ९ ॥ “शुण्ठीकणामरिचनागदलत्वगेलं चूर्णीकृतं क्रमविवर्द्धितमूर्द्ध्वमन्त्यात् । खादेदिदं समसितं गुदजाग्निमान्द्यं गुल्मारुचिश्वसनकण्ठहृदामयेषु” ॥ तद्यथा । एलात्र सूक्ष्मा ग्राह्या । यत आह मदन- पालः । “एला सूक्ष्मा कफश्वासकासार्शोमूत्रकृच्छ्रहृत्” । इत्यादि । तस्या वीजभागः १ तजभागः २ दलं पत्रं । यत आह निघण्टौ धन्वन्तरिः । “तमालपत्रकं पत्रं स्यात् पलाशं दलाह्वयम्” । इति तस्य भागः ३ । नागो नागकेशरं । यत आह निघण्टौ धन्वन्तरिः । “नागपुष्पं मतं नागं केशरं नागकेशरम्” ॥ इत्यादि । तस्य भागः ४ मरीचभागः ५ पिपरि- भागः ६ शुण्ठीभागः ७ चिनिभागः २८ । सम- शर्करचूर्णं ॥ १० ॥ “त्रिपलं शृङ्गवेरस्य चतुष्क मारचस्य च । पिप्पल्याः कुडवार्द्धञ्च चव्यायाः पलमेव च ॥ तालीशपत्रस्य पलं पलार्द्धं केशरस्य च । द्विपलं पिप्पलीमूलमर्द्धकर्षञ्च पत्रकात् ॥ सूक्ष्मैलाकर्षमेकन्तु कर्षञ्च त्वङ्मृणालयोः । गुडात् पलानि त्रिंशच्च चूर्णमेकत्र कारयेत् ॥ अङ्कप्रमाणगुटिका प्राणदा चेति सा स्मृता । पूर्ब्बं भक्ष्यञ्च पश्चाच्च भोजनस्य यथाबलं ॥ मद्यं मांसरसं यूषं क्षारतोयं पिबेदनु । हन्यादर्शांसि सर्व्वाणि सहजान्यस्रजानि च ॥ वातपित्तकफोत्थानि सन्निपातोद्भवानि च । पानात्यये मूत्रकृच्छ्रे उरोरोगे गलग्रहे ॥ विषमज्वरपित्ते च पाण्डुरोगे तथैव च । कृमिहृद्रोगिणाञ्चैव गुल्मशूलार्त्तिनां तथा ॥ छर्द्यतीसाररोगाणां कामलाहिक्किनां तथा । शुण्ठीस्थानेऽभया देया हृद्ग्रहे पित्तजे गदे ॥ प्राणदेयं सितां दत्त्वा गुडमानाच्चतुर्गुणां । अम्लपित्ताग्निमान्द्यादौ प्रयोज्या गुदजातुरे ॥ अनुपाने प्रयोक्तव्यं व्याधौ श्लेष्मभवे पलं । पलद्वयं त्वनिलजे पित्तजे तु पलत्रयं ॥ फलाम्लधान्याम्लरसास्यशस्ता मद्यं मरुद्रोगिणि चानुपानं । इक्षो रसक्षारहिमाम्बु पित्ते उष्णाम्बुयूषौ कफजे विदध्यात् ॥ गण्डूषमात्रमादेयं मृदौ क्रूरे च पञ्च वा । अनुपानं प्रयोक्तव्यं देशकालमवेक्ष्य वा” ॥ इति प्राणदा गुटिका ॥ ११ ॥ “त्रिकत्रयं वचा हिङ्गु पाठाक्षारौ निशाद्वयं । चव्यतिक्ता कलिङ्गानि शताह्वा लवणानि च ॥ ग्रन्थिविल्वाजमोदा च गणोऽष्टाविंशतिर्मतः । एतानि समभागानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् ॥ चूर्णं विडालपदकं पिबेदुष्णेन वारिणा । एरण्डतैलयुक्तं वा लिह्याच्चूर्णमिदं नरः ॥

हन्यादर्शांसि सर्व्वाणि श्वासशोषभगन्दरान् । हृच्छूलं पार्श्वशूलञ्च वातगुल्मं तथोदरं ॥ हिक्कां कासं प्रमेहांश्च पाण्डुरोगं सकामलं । आमवातमुदावर्त्तमन्त्रवृद्धिं गुदक्रिमीन् ॥ अन्ये च ग्रहणीदोषा भिषग्मिर्ये प्रकीर्त्तिताः । विजयो नाम चूर्णोऽयं तान् सर्व्वानाशु नाशयेत् ॥ महाज्वरोपसृष्टानां भूतोपहतचेतसां । अप्रजानाञ्च नारीणां हितमेतद्धि भेषजं ॥ त्रिकत्रयं त्रिफलात्रिकटुत्रिसुगन्धीनि । क्षारौ स्वर्ज्जिका यवक्षारश्च । लवणानि पञ्च । ग्रन्थिः पिप्पलीमूलं । विडालपदकं कर्षं । विजय- चूर्णं ॥ १२ ॥ “मरिचमहौषधचित्रकशूरण- भागा यथोत्तरं द्विगुणाः । सर्व्वसमो गुडभागः सेव्योऽयं मोदकः प्रसिद्धफलः ॥ ज्वलनं ज्वलयति जाठर- मुन्मूलयति शूलगुल्मगदान् । निःशेषयति श्लीपद- मर्शांसि विनाशयत्याशु” ॥ तद्यथा । मरिचभागः १ शुण्ठीभागः २ चिता- भागः ४ शूरणभागः ८ गुडभागः १५ । लघु- शूरणमोदकः ॥ १३ ॥ “षोडशशूरणतोऽंशा वह्नेरष्टौ महौषधस्याथ । अर्द्धेन भागयुक्तिर्मरिचस्य ततोऽपि चार्द्धेन ॥ त्रिफला कणा समूला तालीशारुस्करकृमिघ्नानां । भागा महौषधसमा दहनांशतालमूली च ॥ भागः शूरणतुल्यो दातव्यो वृद्धदारकस्यापि । भृङ्गैले मरिचांशे सर्व्वाण्येकत्र कारयेत् चूर्णं ॥ द्विगुणेन गडेन युतः सेव्योऽयं मोदकः प्रकामधनैः । गुरुवृष्यभोज्यनिरतैरितरेषूपद्रवं कुर्य्यात् ॥ भस्मकमनेन जनितं पूर्ब्बमगस्त्यस्य योगराजेन । भीमस्य मारुतेरपि महाशनौ येन तौ जातौ ॥ अग्निबलमात्रहेतुर्न केवलं शूरणो महावीर्य्यः । हन्ता शस्त्रक्षारानलैर्विनाप्यर्शसामेषः ॥ श्वयथुश्लीपदगदहृद्ग्रहणीञ्च कफानिलोद्भुतां । नाशयति वलीपलितं मेधां कुरुते जरां हरते ॥ हिक्कां कासं श्वासं सराजरोगान् प्रमेहांश्च । प्लीहानञ्च तथोग्रं हन्यादाशु रसायनं पुंसां” ॥ एषां भागो यथा । शूरणभागः १६ चिताभागः ८ सोठिभागः ४ मरिचभागः २ । हररे वहेरा अवरा । पीपर पिपरामूल । तालीशं तालीश- पत्रं । अरुस्करं भल्लातकं । तदसह्यत्वे रक्तचन्दनं । विडङ्गं प्रत्येकं भागः ४ तालमूली मूषली तस्याः भागः ८ विधाराभागः १६ तजभागः २ एलाइच- छोटीवीजभागः २ गुडभागः ४ । ७२ । वृहच्छू- रणो मोदकः ॥ १४ ॥ “त्रिवृत्तेजोवती दन्ती श्वदंष्ट्रा छित्रकं शटी । गवाक्षीमुस्तविश्वाह्वविडङ्गानि हरीतकी ॥ पलोन्मितानि चैतानि पलान्यष्टावरुस्करात् । वृद्धदारात् पलान्यष्टौ शूरणस्य तु षोडश ॥ जलद्रोणद्वये क्वात्थ्यं चतुर्भागावशेषितं ।

पूत तु तं रसं भूयः क्वाथेभ्यः त्रिगुणं गुडं ॥ लेहं पचेत् पुनस्तावद्यावद्दर्व्वीप्रलेपनं । अवतार्य्य ततः पश्चात् चूर्णानीमानि दापयेत् ॥ त्रिवृत्तेजोवतीकन्दचित्रकान् द्विपलांशिकान् । एलात्वङ्मरिचं चापि नागाह्वं चापि षटपलं ॥ द्वात्रिंशच्च पलान्यत्र चूर्णयित्वा निधापयेत् । ततो मात्रां प्रयुञ्जीत जीर्णे क्षीररसाशिनः” ॥ तेजोवती तेजवती तेजवल्कल इति च । कन्दः शूरणः । “हन्यादर्शांसि सर्व्वाणि तथा सर्व्वोदराण्यपि । गुल्मानपि प्रमेहांश्च पाण्डूरोगं हलीमकं ॥ दीपयेदनलं मन्दं यक्ष्माणं चापकर्षति । आद्यवाते प्रतिश्याये पीनसेऽयं हितो मतः ॥ भवन्त्यनेन पुरुषाः शतं वर्षाण्यनामयाः । दीर्घायुषः प्रजनना वलीपलितवर्ज्जिताः ॥ गुडः श्रीबाहुशालोऽयं रसायनवरो मतः । दुर्न्नामान्तकरो ह्येष दृष्टो वारसहस्रशः ॥ यावद्दर्व्वीप्रलेपः स्याद्यावद्वा तण्डुली भवेत् । तोयपूर्णे यदा पात्रे क्षिप्तो न प्लवते गुडः ॥ क्षिप्तस्तु निश्चलस्तिष्ठेत् पतितस्तु न शीर्य्यति । एष पाकः समस्तानां गुडानां परिकीर्त्तितः ॥ सार्द्धं पलं पलञ्चार्द्धं भक्षयेद्गुडखण्डयोः । श्रेष्ठा तु मध्यमा हीना मात्रोक्ता मुनिभिस्त्रिधा” । बाहुशालो गुडः ॥ १५ ॥ “तिला भल्लातकं पथ्या गुडश्चेति समांशकं । दुर्न्नामश्वासकासघ्नं प्लीहपाण्डूज्वरापहं ॥ पित्तश्लेष्मप्रशमनी कच्छुदद्रुरुजापहा । गुदजान्नाशयत्याशु भक्षिता सगुडाभया” ॥ १६ ॥ * ॥ “प्रणम्य शङ्करं रुद्रं दण्डपाणिं महेश्वरं । जीवितारोगमन्विच्छन्नारदोऽपृच्छदीश्वरं ॥ सुखोपायेन हे नाथ शस्त्रक्षाराग्निभिर्व्विना । चिकित्सामर्शसां नॄणां कारुण्याद्वक्तुमर्हसि ॥ नारदस्य वचः श्रुत्वा नराणां हितकाम्यया । अर्शसां नाशनं श्रेष्ठं भैषज्यं शङ्करोऽवदत् ॥ पाण्ड्यवज्रादिलोहानामादायान्यतमं शुभं । कृत्वा निर्म्मलमादौ तु कुनट्या माक्षिकेण च ॥ पत्तूरमूलकल्केन लिम्पेद्रसयुतेन च” । कुनटी मनःशिला । माक्षिकं सुवर्णमाक्षिकं । पत्तूरं वकम इति लोके । शालिञ्चा इति रसेन्द्र- चिन्तामणौ । रसः पारदः । “वह्नौ निःक्षिप्य विधिवत् साराङ्गारेण निर्धमेत् । ज्वाला च तस्य रोद्धव्या त्रिफलाया रसेन वा” ॥ सारः काष्ठसारः । शालाङ्गारेण इति रसेन्द्र- चिन्तामणौ पाठः । “ततो विज्ञाय गलितं शङ्कुनोर्द्ध्वं समुत्क्षिपेत् । त्रिफलाया रसे पूते तदाकृष्य तु निर्व्वपेत् ॥ न सम्यग्गालितं यत्तु तेनैव विधिना पुनः । ध्मातं निर्व्वापयेत्तस्मिन् लोहं तत् त्रिफलारसे ॥ यल्लोहं न मृतं तत्र पाच्यं भूयोऽपि पूर्ब्बवत् । मारणान्न मृतं यच्च तत्त्यक्तव्यमलोहवत् ॥ ततः संशोष्य विधिवत् चूर्णयेल्लोहभाजने । लोहेनैव तथा वत्स दृषदा सूक्ष्मचूर्णितं ॥

पृष्ठ १/११२

:कृत्वा लोहमये पात्रे मार्द्दे वा लिप्तरन्ध्रके । रसैः पङ्कोपमं कृत्वा तं पचेद्गोमयाग्निना ॥ पुटानि क्रमशो दद्यात् पृथगेषां विधानतः । त्रिफलार्द्रवभृङ्गाणां केशराजस्य बुद्धिमान् ॥ माणकन्दकभल्लातवह्नीनां शूरणस्य च । हस्तिकणंपलाशस्य कुलिशस्य तथैव च” ॥ भृङ्ग भङ्गरिया । केशराजः भृङ्गराज इति द्विः । कुलिशं स्नुहीक्षीरं । “पुटे पुटे चूर्णयित्वा लोहात् षोडशिकं पलं । तन्मानं त्रिफलायाश्च पलेनाधिकमाहरेत् ॥ अष्टभागावशिष्टे तु रसे तस्याः पचेद्बुधः । अष्टौ पलानि दत्त्वा च सर्पिषो लोहभाजने ॥ ताम्रे वा लोहदर्व्या तु चालयेद्विधिपूर्ब्बकं । ततः पाकविधानज्ञः स्वच्छे चोर्द्ध्वे च सर्पिषि ॥ मृदुमध्यादिभेदेन गृह्णीयात् पाकमाज्यतः । आरभेत विधानज्ञः कृतकौतुकमङ्गलः ॥ भ्रामरं घृतसंयुक्तं विलिह्याद्रक्तिकक्रमात् । वर्द्धमानानुपानञ्च गव्यक्षीरेण संयुतं ॥ गव्याभावे त्वजायाश्च स्निग्धवृष्यादिभोजनं । सद्योवह्विकरञ्चैव भस्मकञ्च नियच्छति ॥ हन्ति वातं तथा पित्तं कुष्ठानि विविधं ज्वरं । गुल्माक्षिपाण्डुरोगांश्च निद्रालस्यमरोचकं ॥ शूलञ्च परिणामञ्च प्रमेहमवबाहुकं । अयथुं रुधिरस्रावं दुर्न्नामानं विशेषतः ॥ बलकृद्वृंहणञ्चैव कान्तिदं स्वरवर्द्धनं । शरीरलाघवकरमारोग्यं पुष्टिवर्द्धनं ॥ आयुष्यं श्रीकरञ्चैव वयस्तेजस्करं शुभं । सश्रीकपुत्रजननं वलीपलितनाशनं ॥ दुर्न्नामारिरयं नाम्ना दृष्टो वारसहस्रशः । अनेनार्शांसि दह्यन्ते यथा तूलञ्च वह्निना ॥ सौकुमार्य्याल्पकायत्वात् मद्यसेवी यथा नरः । जीर्णमद्यादियुक्तादिभोजनैः सह दापयेत्” ॥ रसेन्द्रचिन्तामणौ यथास्थाने यदा तृतीयचरण- स्थाने जीर्णे मद्ये प्रयोक्तव्यमिति पाठः । “लावतित्तिरवर्त्तीरमयूरशशकादयः । चटकः कलविङ्कश्च वर्त्तका हरितालकः ॥ श्येनकश्च वृहल्लावो वनविष्करकादयः । पारावतमृगादीनां मांसं जाङ्गलकं शुभं ॥ वर्त्तीरः वगेरा इति लोके । चटको वन्यचटकः । कलविङ्को गृहचटकः । वर्त्तका वटई इति लोके । हरितालकः हरिताल इति लोके । विष्किरा- वर्त्तकादयः । “मद्गुरो रोहितः श्रेष्ठः शकुलश्च विशेषतः । मत्स्यराजा इमे प्रोक्ता हितमत्स्याय देहिने ॥ वृन्ताकम्य फलं शस्तं पटोलं वृहतीफलं । प्रलम्बाभीरुवेत्राग्रं तालकस्तण्डुलीयकं” ॥ प्रलम्बा लम्बालावुः । अभीरुः शतावर्य्याः पत्रशाकं । तालकः देवदालो । तथा च निघण्टौ धन्वन्तरिः । “जीमूतको देवताडो वृत्तकोशो गरा गरी । प्रोक्ताखुविष हृद्वेणी देवदाली च ताडकः ॥ देवदाली रसे तिक्ता कफार्शःशोयपाण्डुताः” नशयेदित्यादि ॥

“वास्तूकं धान्यशाकञ्च केमुकं चक्रवर्त्तनं” । चक्रवर्त्तनं चकवतशाकं । “नारिकेलञ्च खर्ज्जूरं दाडिमं लवलीफलं । शृङ्गाटकञ्च पक्वाम्रं द्राक्षा तालफलानि च । जातीकोशं लवङ्गञ्च पूगं ताम्बूलपत्रकं ॥ हितान्येतानि वस्तूनि लोहमेतत् समश्नतां । नाश्नीयाल्लकुचं कोलं कर्क्कन्धुवदराणि च । जम्बीरं वीजपूरञ्च तिन्तिडीं करमर्द्दकं” ॥ कोलं क्षुद्रवदरं । कर्क्कन्धुवदराणि महान्ति । “आनूपानि च मांसानि क्रकरं पुण्ड्रकानपि । हंससारसदात्यूहशङ्कुकङ्कबलाकिकाः ॥ माणकन्दकरीराणि कतकञ्च कलिङ्गकं । कुष्माण्डकञ्च कर्क्कोटं केमुकञ्च विशेषतः ॥ कटुकं कालशाकञ्च कशेरुं कर्क्कटीं तथा । ककारादीनि सर्व्वाणि द्विदलानि च वर्जयेत् ॥ शङ्करेण समाख्यातश्चूर्णराजोऽनुकम्पया । जगतामुपकाराय दुर्नामारिरयं ध्रुवं ॥ स्थानादपैति मेरुश्च पृथ्वी पर्य्येति वायुना । पतन्ति चन्द्रताराश्च मिथ्या चेदहमब्रुवं ॥ ब्रह्मघ्नाश्च कृताघ्नाश्च क्रूरा येऽसत्यवादिनः । वर्ज्जनीयाः स्वधर्म्मेण भिषजा गुरुनिन्दकाः ॥ मुनिरसपिष्टविडङ्गं मुनिरसलीढं चिरस्थितं घर्मे । द्रावयति लोहदोषान् वह्निर्नवनीतपिण्डमिव” ॥ मुनिरत्रागस्तिः । “काले मलप्रवृत्तिर्लाघवमुदरे विशुद्धिरुद्गारे । अङ्गेषु नावसादो मनःप्रसादोऽस्य परिपाके ॥ कृमिरिपुचूर्णं लीढं सहितं स्वरसेन वङ्गसेनस्य । क्षपयत्यचिरात्त्रितयं लोहाजीर्णोद्भवं शूलं” ॥ वङ्गसेनस्य अगस्तेः । “जीर्णे लोहे पतति चूर्णं भुञ्जीत सिद्धसाराख्यं । लोहव्यापन्नश्यति विवर्द्धते जाठरो वह्निः” ॥ तद्यथा, -- “पथ्यासैन्धवशुण्ठीमागधिकानां पृथक् समो भागः । त्रिवृतो भागौ निम्बू भाव्यं तत् सिद्धसाराख्यं” ॥ “भवेद्यद्यतिसारस्तु दुग्धं पीत्वा रुजं जयेत् । गुञ्जाद्वादशकादूर्द्ध्वं वृद्धिरस्य भयप्रदा” ॥ शङ्करप्रणीतं लोहं । इति सामान्यक्रिया ॥ १७ ॥ * ॥ अथ रक्तार्शसां चिकित्सा । “रक्तार्शसामुपेक्षेत रक्तमादौ स्रवद्भिषक् । दुष्टास्रे निगृहीते स्युः शूलानाहासृगामयाः ॥ चन्दनकिराततिक्तकधन्वयवासाः सनागराः क्व- थिताः । रक्तार्शसां प्रशमना दार्व्वीत्वगुशीरनिम्बा वा” ॥ चन्दनमत्र रक्तचन्दनं । चन्दनादिक्वाथः ॥ १ ॥ नवनीततिलाभ्यासात् २ । केसरनवनीतशर्करा- म्यासात् ३ । दधिसरमथिताभ्यासात् ४ । गुदजाः शाम्यन्ति रक्तावहाः ॥ “दध्नस्तूपरि यो भागो घनः स्नेहयुतः सरः” । मथितं सररहितं निर्ज्जलं वस्त्रपूतं दधि । सपत्रकेसरं क्षौद्रं नवनीतं त्वचं लिहन् । सिताकेशरसंयुक्तं रक्तार्शसः सुखीभवेत् ॥ ५ ॥ पयसा शृतेन यूषैः सतीनमुद्गाढकीमसूराणां । ओदनमद्यादम्लैर्मधुरैरीषत्सुगन्धैश्च ॥ ६ ॥

समङ्गोत्पलमोचाह्वतिरीटतिलचन्दनैः । सिद्धं छागीपयो दद्याद् गुदजे शोणितात्मके” ॥ समङ्गा लज्जालुः । मोचाह्वो मोचरसः । तिरीटो लोध्रः । चन्दनमत्र रक्तं । समङ्गादिदुग्धं ॥ ७ ॥ “भावितं रजनीचूर्णं स्नुहीक्षीरैः पुनः पुनः । बन्धनात् सुदृढं सूत्रं छिनत्त्यर्शोभगन्दरं” ॥ क्षारसूत्रं ॥ ८ ॥ “नासानाभिसमुत्थेषु तथा मेढ्रादिजेष्वपि । क्रियामर्शःसु कुर्व्वीत तत्र तत्र यथोदितां ॥ चर्म्मकीलन्तु संछिद्य दहेत् क्षारेण चाग्निना । वेगावरोधस्त्रीपृष्ठयानान्युत्कटकाशनं ॥ यथास्वं दोषलञ्चान्नमर्शसः परिवर्ज्जयेत्” । इत्यर्शोऽधिकारः ॥ * ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अर्शसः, त्रि, (अर्शस् + अस्त्यर्थे अच् ।) अर्शोरोग- युक्तः । इत्यमरः ॥ (“हीनक्रियं निष्पुरुषं निश्छन्दो रोमशार्शसम्” । इति मनुः । “अन्नपानौषधं सर्व्वं तत्सेव्यं नित्यमर्शसाम् । हस्ते पादे मुखे नाभ्यां गुदे वृषणयोस्तथा । शोथो हृत्पार्श्वशूलञ्च यस्यासाध्योऽर्शसो हि सः” ॥ इति भावप्रकाशः ।) अर्शसानः, पुं, (ऋ + असानच्, शुट् ।) अग्निः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (“अर्श- सानाय शत्रूणां हिंसित्रे” । इति वेदभाष्यम् ।) अर्शी, [न्] त्रि, (अर्शमस्त्यस्य, अर्श + इनि ।) अर्शोरोगयुतः । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्शोघ्नः, पुं, (अर्शो हन्ति, अर्श + हन् + ट ।) ओल्लः । तत्पर्य्यायः । शूरणः २ कन्दः ३ । इत्य- मरः ॥ सूरणः ४ । इति तट्टीका ॥ ओल इति भाषा । (अर्शोरोगविनाशकः । “अर्शोघ्नं कारभं मूत्रं मानुषन्तु विषापहम्” । इति सुश्रुते ।) अर्शोघ्नी, स्त्री, (अर्शस् + हन् + ट + ङीप् ।) ताल- मूली । इति मेदिनी ॥ अर्शोहितः, पुं, (अर्शसि हितः, सेवनेन तन्नाशक- त्वात् ।) भल्लातकः । इति त्रिकाण्डशेषः । भेला इति भाषा । अर्ह योग्यत्वे । (भ्वादिं-परं-सकं-सेट् ।) पूजने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अर्हति विप्रो वेदं पठितुं । सकर्म्मकोऽपि । “यज्ञदानतपांस्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीं” । इति दुर्गादासः ॥ (“अध्यापयन् गुरुसुतो गुरुवन्मानमर्हति” । इति मनुः । “द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन्” । इति रघुवंशे । “गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुवन्मानमर्हति” । इति मनुः ।) अर्ह क पूजने । (चुरां-उभं-सकं-सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ क अर्हयति । इति दुर्गादासः ॥ (“राजार्ज्जिहत्तं मधुपर्कपाणिः” । इति । भट्टि- काव्ये ।)

पृष्ठ १/११३

अर्हः, पुं, (अर्ह + अच् ।) इन्द्रः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अर्हः, त्रि, (अर्ह + अच् ।) योग्यः । उपयुक्तः । यथा, -- “तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्त्तराष्ट्रान् सबान्धवान्” । इति श्रीमगवद्गीता ॥ अर्हणा, स्त्री, (अर्ह + युच् + टाप् ।) पूजा । इत्यमरः ॥ (“अर्हाणामर्हते चक्रर्मुनयो नयचक्षुषे” । इति रघुवंशे ।) अर्हन्, [त्] पुं, (अर्हः प्रशंसायां शतृ ।) क्षपणकः । बुद्धः । इति मेदिनी ॥ शेषस्य पर्य्यायः । जिनः २ पारगतः ३ त्रिकालवित् ४ क्षीणाष्ट- कर्म्मा ५ परमेष्ठी ६ अधीश्वरः ७ शम्भुः ८ स्वयम्भूः ९ भगवान् १० जगत्प्रभुः ११ तीर्थङ्करः १२ तीर्थकरः १३ जिनेश्वरः १४ वादी १५ अभयदः १६ सार्व्वः १७ सर्व्वज्ञः १८ सर्व्वदर्शी १९ केवली २० देवाधिदेवः २१ बो- धदः २२ पुरुषोत्तमः २३ वीतरागाप्तः २४ । इति हेमचन्द्रः ॥ अर्हन्, (त्) त्रि, (अर्ह + शतृ ।) पूज्यः । मान्यः । इति मेदिनी ॥ स्तुतः । इति शब्दरत्नावली ॥ (“यदध्यासितमर्हद्भिस्तद्धि तीर्थं प्रचक्षते” । इति कुमारसम्भवे । “त्वमर्हतामग्रसरः स्मृतोऽसि नः” । इति शाकुन्तले ।) अर्हन्तः, पुं, (अर्ह + बाहुलकात् झच् ।) बुद्धः । क्षपणकः । मान्ये त्रि । इति जटाधरः ॥ शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्हितः, त्रि, (अर्ह + क्त ।) पूजितः । इत्यमरः ॥ अल ञ वारणपर्य्याप्तिभूषासु (भ्वादिं-उभं-सकं ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ ञ अलति अलते पापं गङ्गा निवारयतीत्यर्थः । पर्य्याप्तिः सामर्थ्यं । “पर्य्याप्तन्तु यथेष्टं स्यात् तृप्ते शक्ते निवारणे” । इति विश्वप्रकाशात् । अलति घोटको धावितुं समर्थः स्यादित्यर्थः । अलति हारो जनं भूष- यति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ अलं, क्ली, (अल + अच् ।) वृश्चिकपुच्छकण्टकः । इति हेमचन्द्रः । विछार हुल इति भाषा । हरितालं । इति रत्नमाला अमरटीका च ॥ अलं, व्य, भूषणं । पर्य्याप्तिः । वारणं । निरर्थकं । शक्तिः । इति मेदिनी ॥ अत्यर्थं । यथा, -- “सर्वं मे विमलं वदामलमलं गोलं विजानासि चेत्” । इति लीलावती ॥ अलकः, पुं, क्ली, (अलति भूषयति मुखं, अल + क्वुन् ।) भङ्गियुतः केशः । कर्पूरादेः क्षोदश्चूर्णं तस्य कुन्तलाश्चूर्णकुन्तलाः तद्धि तत्र न्यस्यते इत्यन्ये । अलति भूषयति मुखं इत्यलकं । इति भरतः ॥ कुटिलकुन्तलः । इति सुभूतिः । इति सारसुन्दरी ॥ तत्पर्य्यायः । चूर्णकुन्तलः २ । इत्यमरः । (“कर्णेषु योग्यं नवकर्णिकारं स्तनेषु हारा अलकेष्वशोकः” ।

इति ऋतुसंहारे । “हस्ते लीलाकमलमलके बालकुन्दानुविद्धं” । इति मेघदूते ।) अलकः, पुं, (अल + क्वुन् ।) अलर्कः । क्षिप्तकुक्कुरः । इत्थमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अलकनन्दा, स्त्री, (अलति पर्य्याप्नोति, अल + क्वुन्, अलका, नन्दयति इति अच् नन्दा, अलका चासौ नन्दा चेति इति इति कर्म्मधारयः ।) कुमारी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भारतवर्षीयगङ्गा । इति शब्दमाला ॥ “तथैवालकन्दा दक्षिणेन तु ब्रह्म- सदनाद्बहूनि गिरिकूटान्यतिक्रम्य निषध-हेमकूट- हिमकूटान्यतिरभसतररंहसा लुठन्ती भारत- मपि वर्षं दक्षिणस्यां दिशि लवणजलधिमभि- प्रविशति” । इति श्रीभागवतं ॥ (हिमालयादुत्पन्ना श्रीनगरस्यादूरे गङ्गया सह मिलिता स्वनामख्याता नदी । गङ्गैव देवलोके अलकनन्देत्युच्यते । इति महाभारते । यदुक्तं, -- “देवेषु गङ्गा गन्धर्ब्ब ! प्राप्नोत्यलकनन्दताम् । तथैवालकनन्दापि दक्षिणेनैति भारतं । प्रयाति सागरं भूत्वा सप्तभेदा महामुने” ॥ इति भागवतपुराणे ।) अलकप्रभा, स्त्री, (अलका पर्य्याप्ता प्रभा यस्याः सा ।) कुवेरपुरी । इति शब्दरत्नावली ॥ अलकप्रियः, पुं, (अलकान् प्रीणाति अलक + प्री + क ।) वृक्षविशेषः । इति जटाधरः ॥ अलका, स्त्री, (अल + क्वुन् + टाप् ।) कुवेरनगरी । इत्यमरः ॥ अष्टवर्षावधिदशवर्षपर्य्यन्तवयस्का कन्या । इति शब्दरत्नावली ॥ अलकाधिपः, पुं, (अलकाया अधिपः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) कुवेरः । इति जटाधरः ॥ अलकाधिपतिः, पुं, (अलकाया अधिपतिः, षष्ठी- तत्पुरुषः ।) कुवेरः । इति शब्दरत्नावली ॥ अलक्तः, पुं, (न रक्तोऽस्मात्, रस्य लत्वं ।) वृक्षनि- र्यासविशेषः । लाहा । जौ इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । राक्षा २ लाक्षा ३ जतु ४ यावः ५ द्रुमामयः ६ । इत्यमरः ॥ रक्षा ७ । इति भरतः । अरक्तः ८ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ जतुकं ९ यावकः १० अलक्तकः ११ रक्तः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ पलङ्कषा १३ कृमिः १४ वर- वर्णिनी १५ । इति जटाधरः ॥ तस्य गुणादिः । “लाक्षा पलङ्कषालक्ती यावो वृक्षामयो जतु । लाक्षा वर्ण्या हिमा बल्या स्निग्धा च तुवरालघुः ॥ अनुष्णा कफपित्तास्रहिक्काकासज्वरप्रणुत् । व्रणोरक्षतवीसर्पकृमिकुष्ठगदापहा ॥ अलक्तको गुणैस्तद्वद्विशेषाद्व्यङ्गनाशनः” । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ लाक्षारसः । आल्ता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अलक्तकः २ जतुरसः ३ रागः ४ निर्भर्त्सनः ५ जननी ६ जनकरी ७ सम्पद्या ८ चक्रवर्त्तिनी ९ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वं । उष्णत्वं । कफवातरोगब्रणदोषनाशित्वं । कण्ठरोगशम- नत्वं । रुचिकारित्वञ्च । इति राजनिर्गण्टः ॥ अलक्तकः, पुं, (अलक्त एव, अलक्तः स्वार्थे कन् ।)

निर्भर्त्सनं । अलक्तः । इति हलायुधो हारावली च ॥ लाक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“अलक्त- काङ्क्षानि पदानि पादयोः” । इति कुमारसम्भवे । “पादालक्त्वकरक्तमौक्तिकशिलःसिद्धाङ्गनानाङ्गतैः” इति नागानन्दे ।) अलगर्दः, पुं, (लगति स्पृशति, क्विप्, लग्, अर्द्दयति, अर्द्द + अच्, अर्दः, लग् चासौ अर्दश्चेति इति लगर्दः, लग्नः सन् पीडक इत्यर्थः, निर्व्विषत्वात् तद्भिन्नः ।) जलसर्पः । जलवोडा इति केचित् । अलाध इति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (सविषो जलव्यालभेदः । विलकेउटिया इति भाषा, “तत्र सविषाः कृष्णाः कर्वुरा अलगर्द्दा इन्द्रायुधाः सामुद्रिका गोचनन्दाः चेति” । सुश्रुते ।) अलगर्द्धः, पुं, (अलं गृध्यति इति गृध + अच्, पृषी- दरादित्वात् साधुः ।) जलव्यालः । इत्यमरः ॥ केउटिया इति ख्यातः । जलवोडा इति केचित् । अलाध इति केचित् । इति भरतः ॥ अलङ्करणं, क्ली, (अलम् + कृ + भावे ल्युट् ।) भूषणं । इति शब्दरत्नादली ॥ अलङ्करिष्णुः, त्रि, (अलम् + कृ + इष्णुच् ।) अलङ्कार- कर्त्ता । भूषणशीलः । इति रघुनाथचक्रवर्त्त्या- दयः ॥ तत्पर्य्यायः । मण्डनः २ । इत्यमरः ॥ अलङ्कर्त्ता ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अलङ्कार- युक्तव्यक्तिः । इति सारसुन्दर्य्यादयः ॥ तत्पर्य्यायः । अलंकर्त्ता २ मण्डितः ३ प्रसाधितः ४ अलङ्कृतः ५ भूषितः ६ परिष्कृतः ७ । इत्यमरः ॥ अलङ्कर्त्ता, [ऋ] त्रि, (अलम् + कृ + तृच् ।) अल- ङ्करिष्णुः । इत्यमरः ॥ अलङ्कर्म्मीणः, त्रि, (अलं समर्थः कर्म्मणे, खः ।) कार्य्य- कुशलः । कर्म्मक्षमः । इत्यमरः ॥ अलङ्कारः, पुं, (अलम् + कृ + भावे घञ् ।) भूषणं । तत्पर्य्यायः । आभरणं २ परिष्कारः ३ विभूषणं ४ मण्डनं ५ । इत्यमरः ॥ अलङ्क्रिया ६ भूषा ७ अलङ्करणं ८ । इति शब्दरत्नावली । कलापः ९ इति जटाधरः ॥ * ॥ अथालङ्कारयुक्तिः । तद्धा- रणदिनमुच्यते । “रेवत्यश्विधनिष्ठासु हस्तादिष्वपि पञ्चसु । गुरुशुक्रबुधस्याह्नि वस्त्रालङ्कारधारणं ॥ अनिष्टेष्वपि निर्दिष्टं बस्त्रालङ्कारधारणम् । उद्वाहे राजसम्माने ब्राह्मणानाञ्च सम्मते ॥ शिरस्त्रं मुकुटं हारः कुण्डलञ्चाङ्गदन्तथा । कङ्कणं बालकञ्चैव मेखलाष्टाविति क्रमात् ॥ प्रधानभूषणान्येषु यथासंख्यानि निश्चयः । पद्मरागश्च वज्रञ्च विजयो गोविदास्तथा ॥ मुक्ता वैदूर्य्यनीलञ्च तथा मरकतं क्रमात् । आदित्यादिदशाजानां सर्व्वसम्पत्तिदायकाः ॥ सुवर्णेनापि घटना सर्व्वेषामुपयुज्यते । प्रधानभूषणेष्वेवमप्रधाने न निर्णयः ॥ प्रधानभूषणं प्रायः शिरसो ह्यभिधीयते । तस्य प्रधानभूषत्वादित्याह भृगुनन्दनः ॥ सुखदा मणयः शुद्धा दुःखदा दोषशालिनः । अतो मणीनां वक्ष्यामि लक्षणानि यथाकम” ॥

पृष्ठ १/११४

:इति युक्तिकल्पतरुः ॥ * ॥ मणिविशेषाणां लक्ष- णानि तत्तच्छन्दे द्रष्टव्यानि ॥ * ॥ काव्यालङ्कारः । स द्विविधः । शब्दालङ्कारः १ । अर्थालङ्कारश्च २ । तस्य लक्षणं । काव्यशोभाकरधर्म्मः । इति काव्या- दर्शः ॥ वैचित्र्यमलङ्कार इत्यलङ्कारसामान्यलक्षणं । अथालङ्कारनामानि अक्रमातिशयोक्तिः -- १ अतद्गुणः -- २ अत्यन्तातिशयोक्तिः -- ३ अत्युक्तिः -- ४ अधिकं -- ५ अनन्वयः -- ६ अनुकूलं -- ७ अनुगुणः -- ८ अनुज्ञा -- ९ अनुप्रासः -- १० अनुप्रासस्तु पञ्चविधः । एकस्य लक्षणोदाहरणे उक्ते । अपरेयथा, वृत्त्यनुप्रासः -- श्रत्यनुप्रासः -- अन्त्यानुप्रासः -- लाटानुप्रासः -- अनुमानं -- ११ अन्योन्यं -- १२ अपह्नवातिशयोक्तिः -- १३ अप्रस्तुतप्रशंसा -- १४ अभिधाहेतुः -- १५ अर्थान्तरन्यासः -- १६ अर्थापत्तिः -- १७

वैचित्र्यञ्च भङ्गीविशेषः प्रतीतिसाक्षिकः । इति काव्यप्रकाशटीकायां महेश्वरः ॥ अङ्गदादिवत् शब्दार्थशोभातिशयजनको रसाद्युपकारकोऽस्थि- रधर्म्मः । इति साहित्यदर्पणं ॥ अस्य विवरणं दण्डि-काव्यप्रकाश-साहित्यदर्पणालङ्कारकौस्तुभ- तल्लक्षणानि “अक्रमातिशयोक्तिः स्यात् सहत्वे हेतुकार्य्ययोः । १ “सङ्गतानुगुणासङ्गीकारमाहुरतद्गुणं” । २ “अत्यन्तातिशयोक्तिस्तु कार्य्ये हेतुप्रशक्तिजे” । ३ “अत्युक्तिरद्भुतातथ्यशौर्य्यौदार्य्यादिवर्णनं” । ४ “अधिक पृथुलाधारादाधेयाधिक्यवर्णनं” । ५ “उपमानोपमेयत्वं यदेकस्यैव वस्तुनः” । ६ “अनुकूलं प्रातिकूल्यमनुकूलानुबन्धि चेत् । ७ “प्राक्सिद्धः स्वगुणोत्कर्षोऽनुगुणः परसन्निधेः” । ८ “दोषस्याभ्यर्थनानुज्ञा तत्रैव गुणदर्शनात्” । ९ “अनुप्रासः शब्दसाम्यं वैषम्येऽपि स्वरस्य यत्” । १० “अनेकस्यैकधा साम्यसकृद्वाप्यनेकधा । एकस्य सकृदप्येष वृत्त्यनुप्रास इष्यते” ॥ “उच्चार्य्यत्वाद्यदेकत्र स्थाने तालुरदादिके” । सादृश्यं व्यञ्जनस्यैतत् श्रुत्यनुप्रास उच्यते ॥ व्यञ्जनञ्चेद्यथावस्थं सहाद्येन स्वरेण तु । आवर्त्त्यतेऽन्त्ययोज्यत्वादनुप्रासः स एव तत्” । “शब्दार्थयोः पौनरुक्तं भेदे तात्पर्य्यमात्रतः । लाटानुप्रास इत्युक्तः” ॥ “अनुमानन्तु विच्छित्त्या ज्ञानं साध्यस्य साध- नात्” । ११ “अन्योन्यं नाम यत्र स्यादुपकारः परस्परं” । १२ “रूपकातिशयोक्तिः स्यान्निगीर्य्याध्यवसानतः । यदापह्नुतिगर्भत्वं सैव सापह्नवा मता” । १३ “अप्रस्तुतप्रशंसा स्यात् सा यत्र प्रस्तुताश्रया” । १४ “अभेदेनाभिधाहेतुर्हेतोर्हेतुमता सह” । १५ “उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः” । १६ “दण्डापूपिकयान्यार्थागमोऽर्थापत्तिरिष्यते । क्वचित् प्राकरणिकादप्राकरणिकार्थस्यापतर्न । क्वचित् अप्राकरणिकात् प्राकरणिकार्थस्येति द्वौ भेदौ” । १७

चन्द्रालोकोज्ज्वल-नीलमणि-काव्यचन्द्रिका-कुबल- यानन्द-सरस्वतीकण्ठाभरणादिग्रन्थेषु ज्ञेयं । अल- ङ्काराणां मध्ये ये ये प्रसिद्धास्तेषां नामलक्षणोदा- हरणानि चन्द्रालोकधृतानि तदतिरिक्तानि सा- हित्यदर्पणोक्तानि च लिख्यन्ते ॥ तदुदाहरणानि “आलिङ्गन्ति समं देव ज्यां शराश्च परांश्चते” ॥ १ “चिरं रागिणि मच्चित्तेनिहितापि न रज्यसि” ॥ २ “यास्यामीत्युदिते तन्व्या बलयोऽभवदूर्म्मिका” ॥ ३ “त्वयि दातरि राजेन्द्र याचकाः कल्पशाखिनः” ॥ ४ “ब्रह्माण्डानि जले यत्र तत्र मान्ति न ते गुणाः” ॥ ५ “इन्दुरिवेन्दुः श्रीमानित्यादौ तदनन्वयः” ॥ ६ “कुपितासि यदा तन्वि निधाय करजक्षतं । बधान भुजपाशाभ्यां कण्ठमस्य दृढं तदा” ॥ ७ “नीलोत्पलानि दधते कटाक्षैरतिनोलतां” ॥ ८ “मय्येव जीर्णतां यातु यत्त्वयैव कृतं हरे । नरः प्रत्युपकारार्थी विपत्तिमभिकाङ्क्षति” ॥ ९ “आदाय वकुलगन्धानन्धीकुर्व्वन् पदे पदे भ्रमरान् । अयमेति मन्दमन्दं कावेरीवारिपावनः पवनः” ॥ १० “उन्मीलन्मधुगन्धलूब्धमधुपव्याधूतचूताङ्कुरक्रीडत्- कोकिलकाकलीकलकलैरुद्गीर्णकर्णज्वराः । नीयन्ते पथिकैः कथं कथमपि ध्यानावधानक्षण- प्राप्तप्राणसमासमागमरसोल्लासैरमी वासराः” ॥ “दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः । विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुमो वामलोचनाः” ॥ “केशः काशस्तवकविकाशः कायः प्रकटितकरभ- विलासः । चक्षुर्दग्धवराटककल्पं त्यजति न चेतः काममनल्पं” ॥ “स्मेरराजीवनयने नयने किं निमीलिते । पश्य निर्जितकन्दर्पं कन्दर्पवशगं प्रियं” ॥ “जानीमहेऽस्याः किल सारसाक्ष्या विराजतेऽन्तः- प्रियवक्त्रचन्द्रः । तत्कान्तिजालैः प्रसृतैस्त्वदङ्गेष्वा- पाण्डुता कुट्मलताक्षिपद्मे” ॥ ११ “त्रियामा शशिना भाति शशी भाति त्रिया- मया” ॥ १२ “त्वत्सूक्तिषु सुधा, राजन् भ्रान्ताः पश्यन्ति तां विधौ” ॥ १३ “एकः कृती स कृत्येषु योऽन्यं शक्रान्न याचते” ॥ १४ “तारुन्यविलासः । इत्यत्र वशीकरणहेतुर्नायिका- वशीकरणत्वेनोक्ता । विलासहासयोस्त्वध्यवसाय- मूलोऽयमलङ्कारः” ॥ १५ “हनूमानब्धिमतरत् दुस्तरं किं महात्मनां ॥ गुणवद्वस्तुसंसर्गात् याति स्वल्पोऽपि गौरवं । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्य्यते” ॥ १६ “हारोऽयं हरिणाक्षीणां लुठति स्तनमण्डलें । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः” ॥ “विललाप सवाष्पगद्गदं सहजामप्यपहाय धी- रतां । अतितप्तमयोऽपि मार्द्दवं भजते कैव कथा शरीरिणां” ॥ १७

पृष्ठ १/११५

:अथालङ्कारनामानि अल्पं -- १८ अवज्ञालङ्कृतिः -- १९ असङ्गतिः -- २० तस्य त्रीणि लक्षणानि । असदर्थनिदर्शना -- २१ असम्भवः -- २२ आवृत्तिदीपकं -- २३ तत् त्रिविधं । पदावृत्तिः । अर्थावृत्तिः । उभया- वृत्तिः । आक्षेपः -- २४ अस्य त्रीणि लक्षणानि लक्ष्याणि च । उत्प्रेक्षा -- २५ सा वस्तुहेतुफलात्मतागोचरत्वेन त्रिविधा वस्तूत्प्रेक्षा । हेतूत्प्रेक्षा । फलोत्प्रेक्षा । तत्राद्या उक्तविषया अनुक्तविषया चेति द्विविधा । परे हेतुफलोत्प्रेक्षे सिद्धासिद्धविषयतया प्रत्येकं द्वि- विधे । एवमुत्प्रेक्षा षड्विधा । उत्तरं -- २६ उदात्तं -- २७ उपमा -- २८ उपमेयोपमा -- २९ उल्लासः -- ३० उल्लखः -- ३१ लक्षणभेदेन स द्विविधः । एकावली -- ३२ कारकदीपकं -- ३३ कारणमाला -- ३४ सा पूर्ब्बपूर्ब्बपदार्थानां कारणत्ववर्णनेन एवमुत्त- रोत्तरपदार्थानां कारणत्ववर्णनेन च द्विधा । काव्यलिङ्गं -- ३५ काव्यार्थापत्तिः -- ३६ कैतवापह्नुतिः -- ३७ गूढोक्तिः -- ३८ चपलातिशयोक्तिः -- ३९ चित्रं -- ४०

तल्लक्षणानि “अल्पन्तु सूक्ष्मादाधेयाद्यदाधारस्य सूक्ष्मता” । १८ “ताभ्यां तौ यदि न स्यातामवज्ञालङ्कृतिस्तुसा” । १९ “विरुद्धभिन्नदेशत्वं कार्य्यहेत्वोरसङ्गतिः । अन्यत्र करणीयस्य ततोऽन्यत्र कृतिश्च सा ॥ अन्यत् कर्त्तुं प्रवृत्तस्य तद्विरुद्धकृतिश्च सा” । २० “अपरांबोधनं प्राहुः क्रिययासत्सदर्थयोः” । अस्यार्थः । कस्यचित् किञ्चित् क्रियाविशिष्टस्य स्वक्रियया- परान् प्रति असतः सतो वार्थस्य बोधनंवर्णनं । २१ “असम्भवोत्थनिष्पत्तेरसम्भाव्यत्ववर्णनं” । २२ “त्रिविधं दीपकावृत्तौ भवेदावृत्तिदीपकं” । २३ “आक्षेपः स्वयमुक्तस्य प्रतिषेधो विचारणात् । निषेधाभास आक्षेपं बुधाः केचन मन्वते ॥ आक्षेपोऽन्यो व्रिधौ व्यक्ते निषेधेच तिरोहिते” । २४ “सम्भावनाः स्युरुत्प्रेक्षा वस्तुहेतुफलात्मता । उक्तानुक्तास्पदाद्यात्र सिद्धासिद्धास्पदे परे” । २५ “किञ्चिदाकूतसहितं स्याद्गूढोत्तरमुत्तरं” । २६ “उदात्तमृद्धिरचितं श्लाघ्यमाल्योपलक्षणं” । २७ “उपमा यत्र सादृश्यलक्ष्मीरुल्लसति द्वयोः” । २८ “पर्य्यायेण द्वयोस्तच्चेदुपमेयोपमा मता” । २९ “एकस्य गुणदोषाभ्यामुल्लासोऽन्यस्य तौ यदि” । ३० “बहुभिर्बहुधोल्लेखादेकस्योल्लेख ईष्यते । एकोनबहुधोल्लेखोऽप्यसौ विषयभेदतः” । ३१ “गृहीतमुक्तरीत्यार्थश्रेणीरेकावली मता” । ३२ “क्रमिकैकगतानान्तु गुम्फः कारकदीपकं” । ३३ “गुम्फः कारणमाला स्याद्यथा प्रक्रान्तकारणैः” । ३४ “समर्थनीयस्यार्थस्य काव्यलिङ्गं समर्थनं” । ३५ “कैमुत्येनार्थसंसिद्धिः काव्यार्थापत्तिरिष्यते” । ३६ “कैतवापह्नुतिर्व्यक्ते व्याजाद्यैर्निह्नवे पदैः” । ३७ “गूढोक्तिरन्योद्देश्या गीर्यदन्यं प्रति कथ्यते” । ३८ “चपलातिशयोक्तिस्तत्पौर्ब्बापर्य्यव्यतिक्रमः” । ३९ “पद्माद्याकारहेतुत्वे वर्णानां चित्रमुच्यते” । ४०

तदुदाहरणानि “मणिमालोर्म्मिका तेऽद्य करे जपवटायते” ॥ १८ “स्वल्पमेवाम्बु लभते पान्थः प्राप्यापि सागरं । मीलन्ति यदि पद्मानि का हानिरमृतद्युतेः” ॥ १९ “विषं जलधरैः पीतं मूर्च्छिता पथिकाङ्गना । अपारिजातां वसुधां चिकीर्षन् द्यां तथाकृथाः । गोत्रोद्धारप्रवृत्तो हि गोत्रोद्धारं पुराकरोः” ॥ २० “नश्येद्राजविरोधीति क्षीणं चन्द्रोदये पुनः” ॥ २१ “को वेद गोपशिशुकः शैलमुत्पाटयिष्यति” ॥ २२ “वर्षत्यम्बुदमालेयं वर्षत्येषा च शर्व्वरी ॥ उन्मीलन्ति कदम्बानि स्फुटन्ति कुटजोद्गमाः । माद्यन्ति चातकास्तृप्ता माद्यन्ति च शिखाबलाः” ॥ २३ “चन्द्र सन्दर्शयात्मानमथवास्ति प्रियामुखं । नायं दूति तनोस्तापस्तस्याः कालानलोपमः । गच्छ गच्छसि चेत्कान्त तत्रैव स्याज्जनिर्म्मम” ॥ २४ “धूमस्तोमं तमः शङ्के कोकीविरहलक्षणं । लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः ॥ रक्तौ तवाङ्घ्री मृदुलौ भुवि विक्षेपणाद्ध्रुवं । तन्मुखाभेच्छया नूनं पद्मैर्व्वैरायते शशी ॥ मध्यः किं कुचयोर्धृत्यै बद्धः कनकदामभिः । प्रायोऽब्जं त्वत्पदेनैक्यं प्राप्तुं तोये तपस्यति” ॥ २५ “यत्रासौ वेतसी पान्थ तत्रेयं सुतरां सरित्” ॥ २६ “सासौ यत्राभवद्युद्धं तव धूर्ज्जटिनाऽर्ज्जुनः” ॥ २७ “हंसीव भूपतेः क्रीर्त्तिः स्वर्णदीमवगाहते” ॥ २८ “धर्म्मोऽर्थ इव पूर्णश्रीरर्थो धर्म्म इव त्वयि” ॥ २९ “अपि मां पावयेत् साध्वी स्नात्वेतीच्छति जाह्नवी ॥ काठिन्यं कुचयोर्दृष्टं वाञ्छन्त्यः पादपद्मयोः । निम्दन्ति विश्वधातारं त्वद्धाटीष्वरियोषितः ॥ तदभाग्यं धनस्यैव यन्नाश्रयति सज्जनं ॥ लाभोऽयमेव भूपाल सेवकानां न चेद्बधः” ॥ ३० “स्त्रीभिः कामोऽर्थिभिः स्वद्रुः कालः शत्रुभिरैक्षि सः । गुरुर्वचस्यर्जुनोऽयं कीर्त्तौ भीष्मः शरासने” ॥ ३१ “नेत्रे कर्णान्तविश्रान्ते कर्णौ दोःस्तम्भशासनौ । दोःस्तम्भौ जानुपर्य्यन्तप्रलम्बनमनोहरौ । जानुनी रत्नमुकुराकारे तस्य महीभुजः” ॥ ३२ “गच्छत्या गच्छति पुनः पान्थः पश्यति पृच्छति” ॥ ३३ “नयेन श्रीः श्रिया त्यागस्त्यागेन विपुलं यशः ॥ भवन्ति नरकाः पापाः पापं दारिद्र्यसम्भवं । दारिद्र्यमप्रदानेन तस्माद्द्वानपरो भव” ॥ ३४ “जितोऽसि मन्द कन्दर्प मच्चित्तेऽस्ति त्रिलोचनः” ॥ ३५ “स जितन्त्वन्मुखेनेन्दुः का वार्त्ता सरसीरुहां” ॥ ३६ “निर्यान्ति स्मरनाराचा बालादृक्पातकैतवात्” ॥ ३७ “वृषापेहि परक्षेत्रादायाति क्षेत्ररक्षकः” ॥ ३८ “अग्रे मानो गतः पश्चादनुनीता प्रियेण सा” ॥ ३९ “मारमासुषमा चारुरुचा मारबधूत्तमा । मात्तधूर्त्ततमावासा सा वामा मेऽस्तु मारमा” ॥ ४०

पृष्ठ १/११६

:अथालङ्कारनामानि चित्रकाव्यमनेकविधं यथा । पद्म-च्छत्र-धनुः-खड्ग- नागपाश-कवाट-नौका-बन्धाः । अश्वगति-त्रिपदी- गोमूत्रिकादयः । छेकापह्नुतिः -- ४१ तद्गुणः -- ४२ तुल्ययोगिता -- ४३ सा त्रिधा । प्रथमा यथा -- द्वितीया यथा -- तृतीया यथा -- दीपकं -- ४४ दृष्टान्तः -- ४५ निदर्शना -- ४६ सा त्रिधा । निरुक्तिः -- ४७ परिकरः -- ४८ परिकराङ्कुरः -- ४९ परिणामः -- ५० परिवृत्तिः -- ५१ परिसंख्या -- ५२ पर्य्यस्तापह्नुतिः -- ५३ पर्य्यायः -- ५४ स द्विविधः । पर्य्यायोक्तं -- ५५ तत् द्विविधं । पिहितं -- ५६ पुनरुक्तवदाभासः -- ५७ पूर्ब्बरूपः -- ५८ स द्विविधः । प्रतिवस्तूपमा -- ५९ प्रतिषेधः -- ६० प्रतीपं -- ६१ तल्लक्षणभेदेन पञ्चविधं । न तु नामभेदेन । प्रत्यनीकं -- ६२ प्रस्तुताङ्कुरः -- ६३ प्रहर्षणं -- ६४ तत् त्रिविधं । प्रौढोक्तिः -- ६५ भाविकं -- ६६ भाषासमावेशः -- ६७

तल्लक्षणानि “छेकापह्नुतिरन्यस्य शङ्कातस्तस्य निह्नवे” । ४१ “तद्गणः स्वगुणत्यागादन्यदीयगुणग्रहः” । ४२ “वर्ण्यानामितरेषां वा धर्म्मैक्यं तुल्ययोगिता” । “हिताहिते वृत्तितौल्यमपरा तुल्ययोगिता । गुणोत्कृष्टेः समीकृत्य वचोऽन्या तुल्ययोगिता” । ४३ “वदन्ति वर्ण्यावर्ण्यानां धर्म्मैक्यं दीपकं बुधाः” । ४४ “चेद्विम्बप्रतिविम्बत्वं दृष्टान्तस्तदलङ्कृतिः” । ४५ “वाक्यार्थयोः सदृशयोरैक्यारोपो निदर्शना । पदार्थगर्भामप्यन्ये वदन्त्यन्यां निदर्शनां ॥ अपरां बोधनं प्राहुः क्रिययासत्सदर्थयोः” । ४६ “निरुक्तिर्योगतो नाम्नामन्यार्थत्वप्रकल्पनं” । ४७ “अलङ्कारः परिकरः साभिप्रायविशेषणे” । ४८ “साभिप्रायविशेष्यश्चेद्भवेत् परिकराङ्कुरः” । ४९ “परिणामः क्रियार्थश्चेद्विषयी विषयात्मना” । ५० “परिवृत्तिर्व्विनिमयो न्यूनाभ्यधिकयोर्म्मिथः” । ५१ “परिसंख्या निषिध्यैकमेकस्मिन् वस्तुयन्त्रणं” । ५२ “अन्यत्र तस्यारोपार्थः पर्य्यस्तापह्नुतिस्तु सा” । ५३ “पर्य्यायो यदि पर्य्यायेणैकस्यानेकसंश्रयः । “एकस्मिन् यस्यनेकं वा पर्य्यायः सोऽपि सम्मतः” ॥ ५४ “पर्य्यायोक्तं तु गम्यश्चेद्वचोभङ्ग्यान्तराश्रयः । पर्य्यायोक्तं तदप्याहुर्यद्व्याजेनेष्टसाधनं” ॥ ५५ “पिहितं परवृत्तान्तज्ञातुः साकूतचेष्टितं” । ५६ “आपाततो यदर्थ स्य पौनरुक्तावभाषणं । पुनरुक्तवदाभासः स भिन्नाकारशब्दगः” ॥ ५७ “पुनः स्वगुणसंप्राप्तिः पूर्ब्बरूपमुदाहृतं । पूर्ब्बावस्थानुवृत्तिश्च विकृते सति वस्तुनि” ॥ ५८ “वाक्ययोरेकसामान्ये प्रतिवस्तूपमा मता” । ५९ “प्रतिषेधः प्रसिद्धस्य निषेधस्यानुकीर्त्तनं” । ६० “प्रतीपमुपमानस्याप्युपमेयत्वकल्पनं । अन्योपमेयलाभेन वर्ण्यस्यानादरश्च तत् ॥ वर्ण्योपमानलाभेन तथान्यस्याप्यनादरः । वर्ण्येनान्यस्योपमाया अनिष्पत्तिर्वचश्च तत् ॥ प्रतीपमुपमानस्य कैमर्थ्यमपि मन्वते” । ६१ “प्रत्यनीकं बलवतः शत्रोः पक्षे पराक्रमः” । ६२ “प्रस्तुतेनं प्रस्तुतस्य द्योतने प्रस्तुताङ्कुरः” । ६३ “उत्कण्ठितार्थसंसिद्धिर्व्विना यत्नं प्रहर्षणं । वाञ्छितादधिकार्थस्य संसिद्धिश्च प्रहर्षणं ॥ यत्नादुपायसिद्धार्थात् साक्षाल्लाभः फलस्य तत्” ॥ ६४ “प्रौढोक्तिरुत्कर्षहेतौ तद्धेतुत्वप्रकल्पनं” । ६५ “भाविकं भूतभाव्यर्थसाक्षात्कारस्य वर्णनं” । ६६ “शब्दैरेकविधैरव भाषासु विविधास्वपि । वाक्यं यत्र भवेत् सोऽयं भाषासम इतीष्यते” ॥ ६७

तदुदाहरणानि “प्रजल्पन् मत्पदे लग्नः कान्तः किं न हि नूपुरः” ॥ ४१ “पद्मरागायते नासामौक्तिकं तेऽधरत्विषा” ॥ ४२ “सङ्कुचन्ति सरोजानि स्वैरिणीवदनानि च । त्वदङ्गमार्दवे दृष्टे कस्य चित्ते न भासते । मालतीशशभृल्लेखा कदलीनां कठोरता ॥ प्रदीयते पराभूतिर्मित्रशात्रवयोस्त्वया ॥ लोकपालो यमः पाशी श्रीदः शक्रो भवानपि” ॥ ४३ “मदेन भाति कलभः प्रतापेन महीपतिः” ॥ ४४ “त्त्वमेव कीर्त्तिमान्राजन् विधुरेव हि कन्तिमान्” ॥ ४५ “या दातुः सौम्यता सेयं पूर्णेन्दोरकलङ्कता ॥ त्वन्नेत्रयुगलं धत्ते लीलां नीलाम्बुजन्मनोः ॥ नश्यद्राजविरोधीति क्षीणं चन्द्रोदये तमः” ॥ ४६ “ईदृशैश्चरितैर्जाने सत्यं दोषाकरो भवान्” ॥ ४७ “सुधांशुकलितोत्तंसस्तापं हरतु वः शिवः” ॥ ४८ “चतुर्णां पुरुषार्थानां दाता देवश्चतुर्भुजः” ॥ ४९ “प्रसन्नेन दृगब्जेन वीक्षते मदिरेक्षणा” ॥ ५० “ययावेकं शरं मुक्त्वा कटाक्षान् स रिपुस्त्रियाः” ॥ ५१ “स्नहक्षयः प्रदीपेषु न स्वान्तेषु नतभ्रुवां” ॥ ५२ “नायं सुधांशुः किं तर्हि सुधांशुः प्रेयसीमुखं” ॥ ५३ “पद्मं मुक्त्वा गता चन्द्रं कामिनीवदनप्रभा ॥ अधुना पुलिनं तत्र यत्र स्रोतः पुराजनि” ॥ ५४ नमस्तस्मै कृतो येन मुधा राहुबधूकुचौ ॥ यामि चूतलतां द्रष्टुं युवाभ्यामास्यतामिह” ॥ ५५ “प्रिये गृहागते प्रातः कान्ता तल्पमकल्पयत्” ॥ ५६ “भुजङ्गकुण्डलीव्यक्तशशिशुभ्रांशुशीतगुः । जगन्त्यपि सदा पायादव्याच्चेतोहरः शिवः” ॥ ५७ हरकण्ठांशुलिप्तोऽपि शेषस्त्वकृशशासितः ॥ दीपे निर्व्वापितेऽप्यासीत् काञ्चीरत्नैर्मुहर्मुहुः” ॥ ५८ “तापेन भ्राजते सूर्य्यः शूरश्चापेन राजते” ॥ ५९ “न द्यूतमेतत् कितवाक्रीडनं निशितैः शरैः” ॥ ६० “तल्लोचनसमं पद्मं तद्वक्त्रसदृशो विधुः । अलं गर्व्वेण ते वक्त्रकान्त्या चन्द्रो भवादृशः । कः क्रौर्य्यदर्पस्ते मृत्यो त्वत्तुल्याः सन्ति हि स्त्रियः । मिथ्यावादो हि मुग्धाक्षि त्वन्मुखाभं किलाम्बुजं । दृष्टं चेद्वदनं तस्याः किं पद्मेन किमिन्दना” ॥ ६१ “जैत्रनेत्रानुगौ कर्णवुत्पलाभ्यामधःकृतौ” ॥ ६२ “किं भृङ्ग सत्यां मालत्यां केतक्या कण्टकस्थया” ॥ ६३ “तामेव ध्यायते तस्मै विसृष्टा सैव दूतिका ॥ दीपमुद्दीपयेद्यावत्तावदभ्युदितो रविः ॥ निध्यञ्जनौषधीमूलं खनतासादितो निधिः” ॥ ६४ “कचाः कलिन्दजातीरतमालस्तोममेचकाः” ॥ ६५ “अहं विलोकयेऽद्यापि युध्यन्तेऽत्र सुरासुराः” ॥ ६६ “गुञ्जन्मणिमञ्जीरे कलगम्भीरे विहारसरसीतीरे । विरसासि केलिकीरे किमालि धीरे च गन्धसार- समीरे” ॥ ६७

पृष्ठ १/११७

:अथालङ्कारनामानि भेदकातिशयोक्तिः -- ६८ भ्रान्तापह्नुतिः -- ६९ भ्रान्तिमान् -- ७० मालादीपकं -- ७१ मिथ्याध्यवसितिः -- ७२ मीलितं -- ७३ मुद्रा -- ७४ यथासंख्यं -- ७५ यमकं -- ७६ युक्तिः -- ७७ रत्नावली -- ७८ रूपकं -- ७९ तत् द्विविधं । अभेदरूपकं । ताद्रूप्यरूपकञ्च । तच्च समन्यूनाधिक्यकथनद्वारा प्रत्येकं त्रिविधं । समाभेदरूपकं । न्यूनाभेदरूपकं । अधिकाभेद- रूपकं । समताद्रूप्यरूपकं । न्यूनताद्रूप्यरूपकं । अधिकताद्रूप्यरूपकं । एतेन षड्विधं । रूपकातिशोक्तिः -- ८० ललितं -- ८१ लुप्तोपमा -- ८२ सा चाष्टधा । वाचकलुप्ता । धर्म्मलुप्ता । उपमान- लुप्ता । धर्म्मवाचकलुप्ता । वाचकोपमेयलुप्ता । वाचकोपमानलुप्ता । धर्म्मोपमानलुप्ता । धर्म्मो- पमानवाचकलुप्ता । लेशः -- ८३ लोकोक्तिः -- ८४ वक्रोक्तिः -- ८५ विकल्पः -- ८६ विकस्वरः -- ८७ विचित्रं -- ८८ विधिः -- ८९ विनोक्तिः -- ९० लक्षणभेदेन सा द्विविधा । विभावना -- ९१ अस्या लक्षणाण्युदाहरणानि च षट् । विरोधः -- ९२ स दशधा ।

तल्लक्षणानि “भेदकातिशयोक्तिः स्यात् तस्यैवान्यत्वकल्पनं” । ६८ “भ्रान्तापह्नुतिरन्यस्य शङ्कायां भ्रान्तिवारणे” । ६९ “स्यात् स्मृतिर्भ्रान्तिसन्देहैस्तदङ्कालङ्कृतित्रयं” । ७० “दीपकैकावलीयोगान्मालादीपकमुच्यते” । ७१ “किञ्चिन्मिथ्यात्वसिद्ध्यर्थं मिथ्यार्थान्तरकल्पनं” । ७२ “मीलितं यदि सादृश्याद्भेद एव न दृश्यते” । ७३ “सूच्यार्थसूचनं मुद्रा प्रकृतार्थपरैः पदैः” । ७४ “यथासंख्यं क्रमेणैव क्रमिकाणां समन्वयः” । ७५ “सत्यर्थे पृथगर्थायाः स्वरव्यञ्जनसंहतेः । क्रमेण तेनैवावृत्तिर्यमकं विनिगद्यते” । ७६ “युक्तिः पराभिसन्धानं क्रियया मर्म्मगुप्तये” । ७७ “क्रमिकाप्रकृतार्थानां न्यासं रत्नावलीं तिदुः” । ७८ “विषय्यभेदताद्रूप्यरञ्जनं विषयश्च यत्” । “रूपकं तत् त्रिधाधिक्यन्यनत्वानुभयोक्तिभिः” ॥ ७९ “रूपकातिशयोक्तिः स्यात् निगीर्य्याध्यवसानतः” । अस्यार्थः । विषयसम्बन्धेन उल्लेखनं विना विषयि- वाचकशब्देन ग्रहणं विषयनिगरणं तत्पूर्ब्बकं विषयस्य विषयिरूपतया अध्यवसानं तस्मिन् सति रूपकातिशयोक्तिः” । ८० “प्रस्तुते वर्ण्यवाक्यार्थप्रतिविम्बस्य वर्णनं” । ८१ “वर्ण्योपमानधर्म्माणामुपमावाचकस्य च । एकद्वित्र्यनुपादानात् भिन्ना लुप्तोपमाष्टधा” ॥ ८२ “लेशः स्याद्दोषगुणयोर्गुणदोषत्वकल्पनं” । ८३ “लोकप्रवादानुकृतिं लोकोक्तिरिति कथ्यते” । ८४ “वक्रोक्तिः श्लेषकाकुभ्यामपूर्ब्बार्थप्रकल्पनं” । ८५ “विरोधे तुल्यबलयोर्व्विकल्पालङ्कृतिर्म्मता” । ८६ “यस्मिन् विशेषसामान्यविशेषाः स विकस्वरः” । ८७ “विचित्रं तत्प्रयत्नश्चेत् विपरीतफलेच्छया” । ८८ “सिद्धस्यैव विधानं यत्तामाहुर्व्विध्यलङ्कृतिं” । ८९ “विनोक्तिः स्याद्विना किञ्चित् प्रस्तुतं हीनमुच्यते । तच्चेत् किञ्चिद्विना रम्यं विनोक्तिः सापि कथ्यते” ॥ ९० “विभावना विनापि स्यात्कारणं कार्य्यजन्म चेत् । हेतूनामसमग्रत्वे कार्य्योत्पत्तिश्च सा मता ॥ कर्य्योत्पत्तिस्तृतीया स्यात् सत्यपि प्रतिबन्धके । अकारणात् कार्य्यजन्म चतुर्था स्याद्विभावना ॥ विरुद्धात् कार्य्यसम्पत्तिर्दृष्टा काचिद्विभावना । कार्य्यात् कारणजन्मापि दृष्टा काचिद्विभावना” ॥ ९१ “जातिश्चतुर्भिर्ज्जात्याद्यैर्गुणो गुणादिभिस्त्रिभिः । क्रियाक्रियाद्रव्याभ्यां यत् द्रव्यं द्रव्येण वा मिथः । विरुद्धमिव भासेत विरोधोऽसौ दशाकृतिः” ॥ ९२

तदुदाहरणानि “अन्यदेवास्य गाम्भीर्य्यमन्यद्धैर्य्यञ्च भूपतेः” ॥ ६८ “तापं करोति सोत्कम्पं ज्वरः किन्नु सखे स्मरः” ॥ ६९ “अयं प्रमत्तो मधुपस्त्वन्मुखं वेत्ति पङ्कजं” ॥ ७० “स्मरेण हृदये तस्यास्तेन त्वयि कृता स्थितिः” ॥ ७१ “मिथ्याध्यवसितिर्व्वेश्यां वशयेत् खस्रजं वहन्” ॥ ७२ “रसो नालक्षि लाक्षायाश्चरणे सहजारुणे” ॥ ७३ “नितम्बगुर्व्वी तरुणी दृग्युग्मविपुला च सा” ॥ ७४ “शत्रुं मित्रं विपत्तिञ्च जय रञ्जय भञ्जय” ॥ ७५ “नवपलाशपलाशवनं पुरःस्फुटपरागपरागतपङ्कजं । मृदुलतान्तलतान्तमलोकयत् स सुरभिं सुरभिं सु- मनोभरैः” ॥ ७६ “त्वामालिखन्तिदृष्ट्वान्यां धनुः पौष्पंकरेऽलिखत्” ॥ ७७ “चतुरास्यः पतिर्लक्ष्म्याः सर्व्वज्ञस्त्वं महीपते” ॥ ७८ “अयं हि धूर्ज्जटिः साक्षाद्येन दग्धाः पुरः क्षणात् । अयमास्ते विना शम्भुस्तार्त्तीयैकं विलोचनं ॥ शम्भुर्व्विश्वमवत्यद्य स्वीकृत्य समदृष्टितां । अस्या मुखेन्दुना लब्धे नेत्रानन्दे किमिन्दुना ॥ साध्वीयमपरा लक्ष्मीरसुधासागरोत्थिता । अयं कलङ्किनश्चन्द्रान्मुखचन्द्रोऽतिरिच्यते” ॥ ७९ पश्य नीलोत्पलद्वन्द्वान्निःसरन्ति सिताः शराः” ॥ ८० “ललितं निर्गते नीरे सेतुमेषा चिकीर्षति” ॥ ८१ “तडिद्गौरीन्दुतुल्यास्या कर्पूरन्ती दृशोर्म्मम । कान्त्या स्मरवधूयन्ती दृष्टा तन्वी रहो मया ॥ यत् त्वया मेलनं तत्र लाभो मे यश्च तद्रतेः । तदेतत् काकतालीयमवितर्क्कितसम्भवं” ॥ ८२ “अखिलेषु विहङ्गेषु हन्त स्वच्छन्दचारिषु । “शुक पञ्जरबन्धस्ते मधुराणां गिरां फलं” ॥ ८३ “सहस्व कतिचिन्मासान्मीलयित्वा विलोचने” ॥ ८४ “मुञ्च मानं दिनं प्राप्तं नेह नान्दी हरान्तिके” ॥ ८५ “सद्यः शिरांसि चापान् वा नमयन्तु महीभुजः” ॥ ८६ “स न जिग्ये महान्तो हि दुर्द्दशाः सागरा इव” ॥ ८७ “नमन्ति सन्तस्त्रैलोक्यादपि लब्धुं समुन्नतिं” ॥ ८८ “पञ्चमोदञ्चने काले कोकिलः कोकिलोऽभवत्” ॥ ८९ “विद्या हृद्यापि सा विद्या विना विनयसम्पदं । विना खलैर्व्विभात्येषा राजेन्द्र भवतः सभा” ॥ ९० “अपलाक्षारसासिक्तं रक्तं ते चरणद्वयं । अस्त्रैरतीक्ष्णकठिनैर्ज्जगज्जयति मन्मथः ॥ नरेन्द्रानेव ते राजन् दशत्यसिभुजङ्गमः । शङ्खाद्वीणानिनादोऽयमुदेति महदद्भुतः ॥ शीताङ्गकिरणास्तन्वीं हन्त सन्तापयन्ति तां । यशःपयोराशिरभूत् करकल्पतरोस्तव” ॥ ९१ “तव विरहे मलयमरुद्दावानलः शशिरुचोऽपि शोषमणिः । हृदयमनिरुतमपि भिन्ते नलिनी- दलमपि निदाघरविरस्याः ॥ सन्ततमुषलासङ्गा- द्बहुतरगृहकर्म्मघटनाया नृपते । द्विजषत्नीनां

पृष्ठ १/११८

:अथालङ्कारनामानि विरोधामाषः -- ९३ विवृतोक्तिः -- ९४ विशेषः -- ९५ स त्रिविधः । विशेषोक्तिः -- ९६ विषमं -- ९७ तत् त्रिविधं । विषादनं -- ९८ व्याघातः -- ९९ स द्विविधः । व्याजनिन्दा -- १०० व्याजस्तुतिः -- १०१ स द्विविधः । व्याजोक्तिः -- १०२ व्यतिरेकः -- १०३ शुद्धापह्नुतिः -- १०४ श्लेषः -- १०५ स च त्रिविधः । प्रकृतानेकावषयः १ अप्रकृता- नेकविषयः २ प्रकृताप्रकृतानेकविषयः ३ । सदर्थनिदर्शना -- १०६ सन्देहः -- १०७ समं -- १०८ तत् त्रिविधं । समाधिः -- १०९ समासोक्तिः -- ११० समुच्चयः -- १११ स द्विविधः । सम्बन्धातिशयोक्तिः -- ११२ लक्षणभेदेन सा द्विधा । सम्भावनं -- ११३ सहोक्तिः -- ११४ सामान्यं -- ११५ सारः -- ११६ सूक्ष्मं -- ११७ न्तोकोक्तिः -- ११८ स्वभावोक्तिः -- ११९

तल्लक्षणानि “आभाषत्वं विरोधस्य विरोधाभाष इष्यते” । ९३ “विवृतोक्तिः श्लेषगुप्तं कविनाविष्कृतं यदि” । ९४ “विशेषः ख्यातमाधारं विनाप्याधेयवर्णनं । विशेषः सोऽपि यद्येकं वस्त्वनेकत्र वर्ण्यते ॥ किञ्चिदारम्भतोऽशक्यवस्त्वन्तरकृतिश्च सः” । ९५ “कार्य्याजनिर्विशेषोक्तिः सति पुष्कलकारणे” । ९६ “विषमं वर्ण्यते यत्र घटनाननुरूपयोः । विरूपकार्य्यस्योत्पत्तिरपरं विषमं मतं ॥ अनिष्टस्याप्यवाप्तिश्चेत्तदिष्टार्थसमुद्यमात्” । ९७ “इष्यमाणविरुद्धार्थसंप्राप्तिश्च विषादनं” । ९८ “स्याद्व्याघातोऽन्यथाकारि तथाकारि क्रियेत चेत् । सौकार्य्येण निबद्धापि क्रियाकार्य्यविरोधिनः” । ९९ “निन्दाया निन्दया व्यक्तिर्व्याजनिन्देति गोयते” । १०० “उक्तिर्व्याजस्तुतिर्निन्दास्तुतिभ्यांस्तुतिनिन्दयोः” । १०१ “व्याजोक्तिरन्यहेतूक्त्या यदाकारस्य गोपनं” । १०२ “व्यतिरेको विशेषश्चेदुपमानोपमेययोः” । १०३ “शुद्धापह्नुतिरन्यस्यारोपार्थो धर्म्मनिह्नवः” । १०४ “नानार्थसंश्रयः श्लेषो वर्ण्यावर्ण्योभयाश्रयः” । १०५ “विभावनं समृद्धानां फलं सुहृदनुग्रहः” । १०६ “स्यात् स्मृतिभ्रान्तिसन्देहैस्तदङ्कालङ्कृतित्रयं” । १०७ “समं स्याद्वर्णनं यत्र द्वयोरप्यनुरूपयोः । सारूप्यमपि कार्य्यस्य कारणेन समं विदुः । विना यत्नेन तत्सिद्धिर्यदर्थः कर्त्तुमुद्यमः” । १०८ “समाधिः कार्य्यसौकर्य्यं कारणान्तरसन्निधेः” । १०९ “समासोक्तिः परिस्फूर्त्तिः प्रस्तुते प्रस्तुतस्य चेत्” । ११० “बहूनां युगपद्भाजां भावगुम्फः समुच्चयः । अहं प्रथमिकाभाजामेककार्य्यान्वयोऽपि सः” । १११ “सम्बन्धातिशयोक्तिः स्यादयोगे योगकल्पनं । योगेप्ययोगसम्वन्धातिशयोक्तिरितीर्य्यते” । ११२ “सम्भावनं यदीदं स्यादित्यूहोऽन्यस्य सिद्धये” । ११३ “सहोक्तिः सहभावश्चेद्भासते जनरञ्जनः” । ११४ “सामान्यं प्रकृतस्यान्यतादात्म्यं सदृशैर्गुणैः” । ११५ “उत्तरोत्तरमुत्कर्षः सार इत्यभिधीयते” । ११६ “सूक्ष्मं पराशयाभिज्ञे तरसाकूतचेष्टितं” । ११७ “स्तोकोक्तिर्यत्र लोकोक्तेः स्यादर्थान्तरगर्भिता” । ११८ “स्वभावोक्तिः स्वभावस्य जात्यादिस्थस्य वर्णनं” । ११९

तदुदाहरणानि । कठिनाः सति भवति कराः सरोजकुमाराः ॥ अजस्य गृह्णतो जन्म निरीहस्य हतद्विषः । स्व- पतो जागरूकस्य याथार्थ्यं वेद कस्तव ॥ वल्लभोत्- सङ्गसङ्गेन विना हरिणचक्षुषः । राकाविभावरी- जानिर्व्विषज्वालाकुलो भवेत् ॥ नयनयुगासेचनकं मानसवृत्त्यापि दुष्प्रापं । रूपमिदं मदिराक्ष्या मदयति हृदयं दुनोति च मे” ॥ ९२ “विनापि तन्वि हारेण वक्षोजौ तव हारिणौ” ॥ ९३ “वृषापेहि परक्षेत्रादिति वक्ति स सूचनं” ॥ ९४ “गते सूर्य्येऽपि द्वीपस्थास्तमश्छिन्दन्ति तत्कराः । अन्तर्वहिः पुरः पश्चात् सर्व्वदिश्यपि सैव मे ॥ त्वां पश्यता मया लब्धं कल्पवृक्षनिरीक्षणं” ॥ ९५ “हृदि स्नेहक्षयो नाभूत् स्मरदीपे ज्वलत्यपि” ॥ ९६ “क्वेयं शिरीषमृद्वङ्गी क्व तादृङ्मदनज्वरः । कीर्त्तिं प्रसूते धवलां श्यामा तव कृपाणिका ॥ भक्षाशया हि मञ्जूषां दृष्ट्याखुस्तेन भक्षितः” ॥ ९७ “दीपमुद्दीपयेद्यावत्तावन्निर्व्वाण एव सः” ॥ ९८ “यैर्जगत् प्रीयते हन्ति तैरेव कुसुमैः स्मरः । दया चेद्बाल इति मय्यपरित्यज्य एव ते” ॥ ९९ “विधे स निन्द्यो यस्ते प्रागेकमेवाहरच्छिरः” ॥ १०० “कः स्वर्धुनि विवेकस्ते नयसे पापिनो दिवं ॥ साधु दूति पुनः साधु कर्त्तब्यं किमतः परं । यन्मदर्थे विलूनासि दन्तैरपि नखैरपि” ॥ १०१ “सखि पश्य गृहारामपरागैरस्मि धूसरा” ॥ १०२ “शैला इवोन्नताः सन्तु किन्तु प्रकृतिकोमलाः” ॥ १०३ “नायं सुधांशुः किं तर्हि व्योमगङ्गासरोरुहं” ॥ १०४ “सर्व्वतो माधवः पायात् स यो गङ्गामदीधरत् ॥ अब्जेन त्वन्मुखं तुल्यं हरिणा हतशक्तिना । उच्चरद्भूरिकोलालः शुशुभे वाहिनीपतिः” ॥ १०५ “उदयन्नेव सविता पद्मेष्वर्पयति त्विषं” ॥ १०६ “पङ्कजं वा सुधांशुर्व्वेत्यस्माकन्तु न निर्णयः” ॥ १०७ “स्वानुरूपं कृतं पठ्महारेण कुचमण्डलं ॥ नीचप्ररमता लक्ष्मि जलजायास्तवोचिता ॥ युक्तो वारणलाभोऽयं भूपतेर्वारणार्थिनः” ॥ १०८ “उत्कण्ठिता च कुलटा जगामास्तञ्च भानुमान्” ॥ १०९ “अयमैन्द्रीमुखं पश्य रक्तश्चुम्बति चन्द्रमाः” ॥ ११० “नश्यन्ति पश्चात् पश्यन्ति भ्रश्यन्ति च तव द्विषः ॥ लं शीलं वयो विद्या धनञ्च मदयत्यमुं” ॥ १११ “सौधाग्राणि पुरस्यास्य स्पृशन्ति विधुमण्डलं । त्वयि दातरि राजेन्द्र स्वर्द्रुमान्नाद्रियामहे” ॥ ११२ “यदि शेषोऽभवद्वक्ता कथिताः स्युर्गुणास्तव” ॥ ११३ “दिगन्तमगमत्तस्य कीर्त्तिः प्रत्यर्थिभिः सह” ॥ ११४ “मल्लिकाचितधम्मिल्लाश्चारुचन्दनचर्च्चिताः । अविभाव्याः सुखं यान्ति चन्द्रिका अभिसारिकाः” ॥ ११५ “मधुरं मधु पीयूषं तस्मात् तस्मात् कवेर्वचः” ॥ ११६ “मयि पश्यति सा केशैः सीमन्तमणिमावृणोत्” ॥ ११७ “भुजङ्ग एव जानीते भुजङ्गाचरणं सखे” ॥ ११८ “कुरङ्गैरन्तराङ्गाक्षैः स्तब्धकर्णैः समीक्ष्यते” ॥ ११९

पृष्ठ १/११९

:अथालङ्कारनामानि स्मतिमान् -- १२० हेतुः -- १२१ स द्विविधः । हेत्वपह्नुतिः -- १२२ अलङ्क्रिया, स्त्री, (अलम् + कृ + भावे श ।) भू- षितकरणं । तत्पर्य्यायः । भूषा २ । इत्यमरः ॥ अलङ्कृतः, त्रि, (अलम् + कृ + कर्म्मणि क्तः ।) अल- ङ्कारयुक्तः । तत्पर्य्यायः । भूषितः २ प्रसाधितः ३ परिष्कृतः ४ मण्डितः ५ । इत्यमरः ॥ (“अलङ्कृतं जनाकीर्णं विविशुर्वारणावतम्” । इति महाभारते ।) अलञ्जरः, पुं, (अलम् + जॄ + अच् ।) मृण्मयबहु- जलधरपात्रं । जाला इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । अलिञ्जरः २ मणिकं ३ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अलतिः, पुं, (अल + बाहुलकात् अतिच् ।) गीत- विशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ अलन्धूमः, पुं, (अलमत्यर्थो धूमः ।) धूमसमूहः । इति जटाधरः ॥ अलम्, व्य, भूषणं । पूर्णता । सामर्थ्यं । निषेधः । इत्यमरः ॥ निरर्थकं । इति भरतः ॥ अलम्बुषः, पुं, (अलं पुष्णाति, पुष + क, पृषोदरा- दित्वात् पस्य बः ।) प्रहस्तः । वमनं । राक्षस- विशेषः ॥ इति मेदिनी ॥ (कुरुक्षेत्रयुद्धे कौरवाणां सहायः स्वनामख्यातो राक्षसः । “सात्यकिश्चापि संक्रुद्धो राक्षसं क्रूरमाहवे । अलम्बुषं शरैर्घोरैर्विव्याध बलिनां बली” ॥ इति महाभारते ।) अलम्बुषा, स्त्री, (अलं पुष्णाति, पुष + क, पस्य बः, ततः स्त्रियां टाप् ।) मुण्डीरी । स्वर्गवेश्याभेदः । इति मेदिनी ॥ (“अलम्बुषा मिश्रकेशी पुण्डरीका तिलोत्तमा । सुरूपा लक्षणा क्षेमा तथा रम्भा मनोरमा” ॥ इति महाभारते ।) अन्यप्रवेशवारणार्थदत्तरे- खादिः ॥ लज्जालुभेदः । तत्पर्य्यायः । खरत्वक् २ मेदः ३ गला ४ । अस्या गुणाः । लघुत्वं । स्वादुत्वं । कृमिपित्तकफनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भावप्राकाशश्च ॥ “अलम्बुषा गोक्षुरकं त्रिफला नागरा मृताः । यथोत्तरं भागवृद्ध्या श्यामाचूर्णन्तु तत्समं ॥ पिवेन्मस्तुसुरातक्रकाञ्जिकोष्णोदकेन वा । पीतं जयत्यामवातं सशोथं वातशोणितं ॥ त्रिकजानूरुसन्धिस्थं ज्वरारोचकनाशनं । पथ्याक्षधात्र्यस्त्रिफला भागवृद्धावयं क्रमः” ॥ * ॥ अलम्बुषाद्यं चूर्णम् ॥ * ॥ इति वैद्यकचक्रपाणि- संग्रहः ॥ “अलम्बुषा गोक्षुरकं मूलं वरुणकस्य च । गुडूची नागरञ्चेति समभागानि कारयेत् ॥

तल्लक्षणानि “स्यात् स्मृतिभ्रान्तिसन्देहैस्तदङ्कालङ्कृतित्रयं” । १२० “हेतोहतुमता सार्द्ध वर्णनं हेतुरुच्यते । हेतुर्हेतुमतोरैक्यवर्णनं हेतुरुच्यते” । १२१ “शुद्धापह्नुतिरन्यस्यारोपार्थो धर्म्मनिह्नवः । स एव युक्तिपूर्ब्बश्चेदुच्यते हेत्वपह्नुतिः” । १२२ काञ्जिकेन तु तत्पेयं विडालपदमात्रकं । आमवाते प्रवृद्धे च योगोऽयममृतोपमः ॥ * ॥ अपरालम्बुषाद्यं चूर्णं ॥ * ॥ इति च भावप्रकाशे ॥) अलर्कः, पुं, (अलमर्कतेऽर्च्यते वा, अर्क + अच्, अर्च + घञ् वा ।) क्षिप्तकुक्कुरः । (“आलर्कं विष- मिव सर्व्वतः प्रसुप्तम्” । इति उत्तरचरिते ।) श्वेतार्कवृक्षः । शादा आकन्द इति भाषा । (अस्य पर्य्यायान्तरं गुणान्तरञ्च यथा -- “अलर्को गुणरूपः स्यान्मन्दारो वसुकोपि च । श्वेतपुष्पः सदापुष्पः सबालार्कः प्रतापसः ॥ रक्तोऽपरोऽर्कनामा स्यादर्कपर्णो विकीरणः । रक्तपुष्पः शुक्लफलस्तथास्फोटः प्रकीर्त्तितः ॥ अर्कद्वयं सरं वातकुष्ठकण्डूविषव्रणान् । निहन्ति प्लीहगुल्मार्शःश्लेष्मोदरशकृत्क्रिमीन् ॥ अलर्ककुसुमं वृष्यं लघुदीपनपाचनं । अरोचकप्रसेकार्शःकासश्वासनिवारणम्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ “दुष्टकर्द्दमसंस्पर्शाः कण्डूक्लेदान्वितान्तराः” । अङ्गुल्योऽलस मित्याहुः ॥ इति वाभटः ॥) तत्पर्य्यायः । प्रतापसः २ राजार्कः ३ गणरूपी ४ । इति रत्नमालामरौ ॥ शूकराकाराष्टपादतीक्ष्ण- दन्तसूच्याकृतिलोमजन्तुविशेषः । दंशनामासुरो भृगुशापात् अयं जन्तुर्भूत्वा कर्णस्योरुं भित्त्वा परशुरामदृष्टिपातात् शापमुक्तः पूर्ब्बरूपो बभूव । इति महाभारते राजधर्म्मे ॥ (“ददर्श रामस्तं चापि कृमिं शूकरसन्निभं । अष्टपादं तीक्ष्णदंष्ट्रं सूचीभिरिव संवृतं ॥ रोमभिः संनिरुद्धाङ्गमलर्कं नाम नामतः । सोऽब्रवीदहमासं प्राग्दंशो नाम महासुरः । पुरा देवयुगे तात ! भृगोस्तुल्यवया इव । सोऽहं भृगोः सुदयितां भार्य्यामपहरं बलात् ॥ महर्षेरभिशापेन कृमिभूतोऽपतं भुवि” । स्वनामख्यातो नृपतिः । “शैव्यः शेनकपोतीये स्वमांसं पक्षिणे ददौ । अलर्कश्चक्षुषी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम्” ॥ इति रामायणे । स्वनामख्यातः काशिराजः, स हि वत्सराजस्य पुत्त्रः सन्नतेश्च पिता, यथा हरिवंशे, -- “वत्सपुत्त्रस्त्वलर्कस्तु सन्नतिस्तस्य चात्मजः । अलर्कः काशिराजस्तु ब्रह्मण्यः सत्यसङ्गरः ॥ षष्टिं वर्षसहस्राणि षष्टिं वर्षशतानि च । तस्यासीत् सुमहद्राज्यं रूपयौवनशालिनः” ।) अलले, व्य, पिशाचभाषायां सम्बोधनं । तत्पर्य्यायः । अले २ अलेले ३ । इति शब्दरत्नावली ॥

तदुदाहरणानि “पङ्कजं पश्यतः कान्ता मुखं मे गाहते मनः” ॥ १२० “असावुदेति शीतांशुर्मानच्छेदाय सुभ्रुवां ॥ लक्ष्मीविलासो विदुषां कटाक्षावेङ्कटप्रभोः” ॥ १२१ “नेन्दुस्तीव्रो न निश्यर्कः सिन्धोरौर्व्वोऽयमुत्थितः” ॥ १२२ अलवालं, क्ली, (लवमालाति, ला + क, ततो नञ्- समासः ।) आलवालं । वृक्षमूले जलधारणार्थ- कृतालिः । चारमादा इति ख्यातः । इत्यमर- टीकायां भरतादयः ॥ अलवालकं, क्ली, (अलवाल एव, अलवाल + स्वार्थे कन् ।) आलवालं । इति शब्दरत्नावली ॥ अलसः, त्रि, (न लसति व्याप्रियते, लस + अच् ।) आलस्ययुक्तः । आल्स्या इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मन्दः २ तुन्दपरिमृजः ३ आलस्यः ४ शीतकः ५ अनुष्णः ६ । इत्यमरः ॥ शीतलः ७ कुण्ठः ८ मुख- निरीक्षकः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ (क्रिया- मन्दः । क्रियाजडः । अवश्यकर्त्तव्येषु अप्रवृत्ति- शीलः । “अव्यवसायिनमलसं दैवपरं साहसाच्च परिहीनं । प्रमदेव वृद्धपतिं नेच्छत्युपगृहीतुं लक्ष्मीः” । इति हितोपदेशे ।) अलसः, पुं, (लस + अच्, ततो नञ्समासः ।) वृक्ष- विशेषः । पादरोगभेदः । इति मेदिनी ॥ पाँकुइ इति भाषा । तस्य निदानरूपे । “क्लिन्नाङ्गल्यन्तरौ पादौ कण्डूदाहरुजान्वितौ । दुष्टकर्द्दमसंस्पर्शादलसं तं विभावयेत्” ॥ अलसं कादई इति लोके । अथ तस्य चिकित्सा । “पादौ सित्कारनालेन लेपनं त्वलसे हितं । पटोलकुनटीनिम्बरोचनामरिचैस्तिलैः ॥ क्षुद्रास्वरससिद्धेन कटुतैलेन लेपयेत् । ततः कासीसकुनटीतिलचूर्णैर्व्विचूर्णयेत्” ॥ अवधूलयेत् । “करञ्जवीजं रजनी कासीसं पद्मकं मधु । रोचना हरितालञ्च लेपोऽयमलसे हितः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (“टुष्टकर्द्दमसंस्पर्शाः कण्डू- क्लेदान्वितान्तराः । अङ्गुल्योऽलसमित्याहुः” ॥ इति वाभटः ॥) अलसकः, पुं, (न लस्यति अनेन, लस + करणे वुन् ।) उदररोगविशेषः । इति माधवकरः ॥ तस्य रूपं “कुक्षिरानह्यतेऽत्यर्थं प्रताम्येत् परिकूजति । निरुद्धो मारुतश्चैव कुक्षावुपरि धावति ॥ वातवर्च्चोनिरोधाश्च यस्यात्यर्थं भवेदपि । तस्यालसकमाचष्टे तृष्णोद्गारौ तु यस्य च” ॥ तन्त्रान्तरे । “प्रयाति नोर्द्ध्वं नाधस्तादाहारो न च पच्यते । आमाशयेऽलसीभूतस्तेन सोऽलसकः स्मृतः” ॥ अस्य लक्षणं चिकित्सा च अजीर्णशब्दे द्रष्टव्या ॥ (अलसकमुपदेक्ष्यामः । दुर्ब्बलस्याल्पाग्नेर्बहुश्लेष्मणो वातमूत्रपुरीषवेगविधारिणः स्थिरगुरुबहुरूक्ष

पृष्ठ १/१२०

:शीतशुष्कान्नसेविनस्तदन्नपानमनिलप्रपीडितं श्ले- ष्मणा च विबद्धमार्गमतिमात्रप्रलीनमलसत्वान्न वहिर्मुखी भवति । ततश्छर्द्यतीसारवर्ज्यान्याम- प्रदोषलिङ्गान्यभिदर्शयति अतिमात्राणि । अति- मात्रप्रदुष्टाश्च दोषाः प्रदुष्टामबद्धमार्गास्तिर्य्यगा- गच्छन्तः कदाचित् केवलमेवास्य शरीरं दण्डवत् स्तम्भयन्ति । ततस्तमलसकमसाध्यं ब्रुवते । विरुद्धाध्यशनाजीर्णाशनशीलिनः पुनरेव दोष- मामविषमित्याचक्षते भिषजो विषसदृशलिङ्ग- त्वात् । तत्परमसाध्यमाशुकारित्वात् विरुद्धोप- क्रमत्वाच्चेति । तत्र साध्यमामं प्रदुष्टमलसीभूत- मुल्लेखयेत् । पाययित्वा सलवणमुष्णवारि । ततः स्वेदनवर्त्तिप्रणिधानाभ्यामुपाचरेदुपवासयेच्चैनम् । इति चरकः ॥) अलसा, स्त्री, (लस + अच्, ततो नञ्समासः, स्त्रियां टाप् ।) हंसपदीलता । इति मेदिनी ॥ हंसपदीशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञेयाः ॥ अलसेक्षणा, स्त्री, (अलसे ईक्षणे यस्याः सा ।) स्त्री- विशेषः । सा अलसदृष्टियुक्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ अलक्षणं, क्ली, (लक्षणमनुमापकं सुचिह्नं, विरोधे नञ्, नञसमासः ।) दुर्लक्षणं । मन्दचिह्नं । (“आचारात् धनमक्षय्यमाचारो हन्त्यलक्षणम्” । इति मनुः ।) तद्विशिष्टे त्रि ॥ अलक्ष्मीः, स्त्री, (न लक्ष्मी, नञत्र विरोधे ।) नरक- देवता । तत्पर्य्यायः । निरृतिः २ । इत्यमरः ॥ कालकर्णी ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ काल- कर्णिका ४ । इति जटाधरः ॥ ज्येष्ठादेवी ५ इति पाद्मोत्तरखण्डं ॥ तस्या विवरणं ज्येष्ठाशब्दे द्रष्टव्यं ॥ * ॥ दीपान्वितामावास्यायां तस्याः पूजा- विधिर्यथा । तत्र प्रदोषे आदौ आचारादलक्ष्मी- पूजनं । इत्याचार्य्यचूडामणिप्रभृतयः ॥ गोमय- पुत्तलिकां निर्माय वामहस्तेन कृष्णपुष्पं गृहीत्वा ध्यायेत् । “अलक्ष्मीं कृष्णवर्णां द्विभुजां कृष्णवस्त्रपरीधानां लौहाभरणभूषितां शर्कराचन्दनचर्च्चितां गृह- सम्मार्ज्जनीहस्तां गर्दभारूढां कलहप्रियां” । इति ध्यात्वा विमुखेन “ॐ अलक्ष्म्यै नमः” इत्यनेन निर्म्माल्येन कृष्णपुष्पेण संपूज्य प्रणमेत् । “(ॐ)अलक्ष्मीस्त्वं कुरूपासि कुत्सितस्थानवासिनी । सुखरात्रौ मया दत्तां गृह्ण पूजाञ्च शाश्वतीं ॥ दारिद्र्यकलहप्रिये देवि ! त्वं धननाशिनी । याहि शत्रोर्गृहे नित्यं स्थिरा तत्र भविष्यसि ॥ यदि त्वं मे महाभागे प्रीता भवसि सर्व्वदा । पुत्त्रबन्धुकलत्रेषु कदाचिन्नागमिष्यसि ॥ गच्छ त्वं मन्दिरं शत्रोर्गृहीत्वा चाशुभं मम । मदाश्रयं परित्यज्य स्थिरा तत्र भविष्यसि” ॥ ततः शूर्पवाद्येन सीमान्ते तां विसृजेत् । इति कृत्यचन्द्रिका ॥ * ॥ किञ्च, -- “एवं गते निशीथे तु नारी च स्वगृहाङ्गनात् । अलक्ष्मीश्च वहिष्कार्य्या अमन्त्रञ्च यथाविधि” ॥ इति कृत्यतत्त्वार्णवधृतब्रह्मपुराणं ॥ * ॥ “एवं गते निशीथे तु जने निद्रार्द्धलोचने ।

तावन्नगरनारीभिः शूर्पडिण्डिमवादनैः ॥ निष्काश्यते प्रहृष्टाभिरलक्ष्मीः स्वगृहाङ्गनात्” ॥ इति निर्णयसिन्धौ मदनरत्नधृतभविष्यपुराणं ॥ अलातं, क्ली, (ला + क्त, नञ्समासः ।) अङ्गारः । इत्यमरः ॥ (अर्द्धदग्धकाष्ठः । “कुरुतेऽस्मिन्नमोघेऽपि निर्व्वाणालातलाघवम्” । इति कुमारसम्भवे ।) अलावुः, पुं, स्त्री, (न लम्बते, न + लवि ऊर्णित् नलो- पश्च वृद्धिः ।) लताविशेषः तत्फलञ्च । लाउ इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । तुम्बः २ तुम्बकः ३ तुम्बा ४ तुम्बी ५ पिण्डफला ६ महाफला ७ आलावुः ८ एलावुः ९ लावुः १० लावुका ११ । इत्यमरः तट्टीका च ॥ तुम्बिका १२ तुम्बिः १३ अलावुः १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या गुणाः । “अलावुः कथिता तुम्बी द्विधा दीर्घा च वर्त्तुला मिष्टं तुम्बीफलं हृद्यं पित्तश्लेष्मापहं गुरु ॥ वृष्यं रुचिकरं प्रोक्तं धातुपुष्टिविवर्द्धनं” । इति भावप्रकाशः ॥ भेदकत्वं कफकारित्वं । गुरु- पाकित्वं । हिमत्वं । पित्तनाशित्वञ्च । तन्नाडी- गुणाः । गुरुत्वं । मधुरत्वं ॥ मलभेदकत्वं । वात- श्लेष्मकारित्वं । रूक्षत्वं । शीतलत्वं । पित्त- नाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“वर्च्चोभेदीन्यलावूनि रूक्षशीतगुरूणि च” । इति चरकश्च । “अलावुर्भिन्नविट्का तु रूक्षागुर्व्यतिशीतलां” । इति च सुश्रुतः ॥) अलारं, क्ली, (अरार्द्यते, ऋ + यङ्लुक् + अच् रस्य लः ।) कवाटं । इति शब्दरत्नावली ॥ अलिः, पुं, स्त्री, (अलति दंशे समर्थो भवति यः, सः, अल + इन् ।) भ्रमरः । (“अलिपङ्क्तिरनेकशस्त्वया, गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता” । इति कुमारसम्भवे । “अनुगतमलिवृन्दैर्गण्डभित्तीर्विहाय” । इति रघुवंशे ।) वृश्चिकः । इत्यमरः ॥ काकः । कोकिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ मदिरा । इति मेदिनी ॥ (वृश्चिकराशिः ।) अलिकं, क्ली, (अल्यते भूष्यते, अल + कर्म्मणि इकन् ।) ललाटं । इत्यमरः ॥ अलिकुलसड्कुलः, पुं, (अलिकुलेन सङ्कलः व्याप्तः, तृतीयातत्पुरुषः ।) कुब्जकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अलिगर्द्धः, पुं, (अलिरिव वृश्चिक इव गृध्नोति, गृध् + अच् ।) जलसर्पः । आलाध इति ख्यातः । इति शब्दरत्नावली ॥ अलिजिह्वा, स्त्री, (अलिरिव क्षुद्रा जिह्वा, ।) जिह्वो- परि क्षुद्रजिह्वा । आलजिव इति ख्याता । इति शब्दरत्नावली ॥ अलिजिह्विका, स्त्री, (अलिजिह्वा एव स्वार्थे कन्; टाप् ।) अलिजिह्वा । इति शब्दरत्नावली ॥ अलिञ्जरः, पुं, (अल + इन, अलिं सामर्थ्यं जरयति जृणाति वा, अलि + जृ + अच्, पृषोदरादित्वात्

साधुः ।) मृदादिनिर्म्मितजलाधारविशेषः । जाला इति ख्यातः । इत्यमरः ॥ (“उदकान्तमुपनीय मत्स्यं वैवस्वतो मनुः । अलिञ्जरे प्राक्षिपत्तं चन्द्रांशुसदृशप्रभं” ॥ इति महाभारते ।) अलिदूर्व्वा, स्त्री, (अलिरिवाकारेण दूर्व्वा ।) माला- दूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ अलिन्दः, पुं, (अलते भूष्यते, अल + कर्म्मणि बाहुलकात् किन्दच् ।) वहिर्द्वारसंलग्नचतुरस्र- कृत्रिमभूमिः । तत्पर्य्यायः । प्रघाणः २ प्रघणः ३ वहिर्द्वारप्रकोष्ठः ४ आलिन्दः ५ । इत्यमरः ॥ गृह- द्वारपिण्डकः । अलिन्दः नाम्नीति अलञ् इन्द ह्रस्वादिः । यस्यामलिन्देंषु न चक्रुरेवेति माघः । स्वार्थे ष्णे आलिन्दो दीर्घादिरपि । “गृहैकदेशे आलिन्दः प्रघाणःप्रघणस्तथा” । इत्यमरदत्तः । अथ पिण्डक आलिन्द इति हड्डः । इह तूभयमेव श्लेषादिति साज्झः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ अन्यच्च । “प्रघाणप्रघणालिन्दा द्वारवाह्यप्रकोष्ठके । गृहाभ्यन्तरशय्यार्थपिण्डिकायामपि त्रयं ॥ आलिन्दः स्यादलिन्दोऽपि स्यादलिन्दक इत्यपि” । इति शब्दरत्नावली ॥ (“शुकाङ्गनीलोपलनिर्म्मितानां लिप्तेषु भासा गृहदेहलोनां । यस्यामलिन्देषु न चक्रुरेव मुग्धाङ्गना गोमयगोमुखानि ॥” इति माघः ।) अलिपकः, पुं, स्त्री, (कुत्सितवर्णेन लिप्यते, लिप + बाहुलकात् कर्म्मणि वुन् ।) भ्रमरः । कोकिलः । कुक्कुरः । इति मेदिनी ॥ (वृश्चिकः ।) अलिपत्रिका, स्त्री, (अलिर्वृश्चिक इव पत्रमस्याः, कपि अत इत्त्वम् ।) वृश्चिकाख्यक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अलिपर्णी, स्त्री, (अलिरिव पर्णमस्याः, ङीप् ।) वृश्चिकालीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अलिप्रियं, क्ली, (अलीनां प्रियं षष्ठीतत्पुरुषः ।) रक्तोत्पलं । रक्तपद्मं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अलिप्रिया, स्त्री, (अलीनां प्रिया, षष्ठीतत्पुरुषः ।) पाटलावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ अलिमकः, पुं, (अलिरिव मक्कते, मक्क + अच्, पृषोदरादित्वात्कलोपः ।) भेकः । कोकिलः । भ्रमरः । पद्मकेशरः । मधूकवृक्षः । इति मेदिनी ॥ अलिमोदा, स्त्री, (अलीन् मोदयति मुद् + णिच् + अच् ।) गणिकारीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अलिम्बकः, पुं, (न + लिपि + वुन्) पद्मकेशरः । भेकः । भ्रमरः । कोकिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ (कुक्कुरः । मधूकवृक्षः ।) अलिवाहिनी, स्त्री, (अलिं वाहयति गन्धेन, वह + णिच् + णिनि + ङीप् ।) केविकापुष्पं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अली, [न्] पुं, (अलं वृश्चिकपुच्छस्थकण्टकं विद्य- तेऽस्य इनि ।) भ्रमरः ।

पृष्ठ १/१२१

:(“मलिनिमालिनि माधवयोषिताम्” । इति माघः ।) वृश्चिकः । इति मेदिनी ॥ अलीकं, क्ली, (अल + ईकन् ।) अप्रियं । (“तद्यथा स महाराजो नालीकमधिगच्छति” । इति रामायणे ।) मिथ्या । इत्यमरः ॥ (“ज्ञातेऽलीकनि- मीलिते नयनयोः” । इति अमरुशतके ।) स्वर्गः । इति मेदिनी ॥ ललाटं । इति हेमचन्द्रः ॥ अलीकं, त्रि, (अल + ईकन् ।) मिथ्या । अप्रियं । अल्पं । इति शब्दरत्नावली ॥ अलीकमत्स्यः, पुं, अङ्गारखिन्नतिलतैलभृष्टमासपिष्टं । तत्र प्रमाणं राजनिर्घण्टे यथा । “माषपिष्टिकया लिङ्ग्यनागवल्लीदलैर्महत् । तत्तु संस्वेदयेद्युक्त्या स्थाल्यामङ्गारकोपरि ॥ ततो निष्काशितं खण्ड्यं तिलतैलेन भर्ज्जयेत् । अलीकमत्स्य उक्तोऽयं प्रकारः पाकपण्डितैः ॥ तं वृन्ताकभटित्रेण वास्तूकेन च भक्षयेत् ॥” अलुः, स्त्री, (अल + उन् ।) आलुः । क्षुद्रकलसी । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ अलुब्धः, त्रि, (लुभ + क्तः, नञ्समासः ।) लोभ- रहितः । यथा मनुः । “एकोऽप्यलुब्धः साक्षी स्यात् बह्व्यः शुच्योऽपि न स्त्रियः । स्त्रीबुद्धेरस्थिरत्वात्तु दोषैश्चान्येऽपि ये वृताः” ॥ “एकोऽलुब्धस्तु साक्षी स्यादिति कुल्लूकभट्टधृत- पाठः ।” इति व्यवहारतत्त्वं ॥ (“अलुब्धैः स्निग्धैः प्रबुद्धैश्चामात्यैः परिवृतः” । इति कादम्बरी ।) अले, व्य, पिशाचभाषया सम्बोधनं । इति शब्द- रत्नावली ॥ अलेले, व्य, पिशाचभाषया सम्बोधनं । इति शब्द- रत्नावली ॥ अलोभः, पुं, (न लोभः, अभावे नञ् ।) लोभाभावः । यथा, -- “इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं धृतिः क्षमा । अलोभ इति मार्गोऽयं धर्म्मश्चाष्टविधः स्मृतः” ॥ इति महाभारतं ॥ अलोभी, [न्] त्रि, (लोभोऽस्त्यस्य इति लोभी, न लोभी इति नञ्समासः ।) लोभशून्यव्यक्तिः । नास्ति लोभो यस्य इति बहुब्रीहिसमासादिन्- प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ अलोहितं, क्ली, (न लोहितं, नास्ति लोहितं यस्मात् इति वा ।) रक्तपद्मं । इति रत्नमाला ॥ अलौकिकः, त्रि, (लोके विदितः, लोक + ठक् ततोनञ्समासः ।) लौकिकप्रत्यक्षाविषयः । अमा, मुषिकः । लोकातीतः । यथा, -- “अलौकिकत्वादमरः स्वकोषे न यानि नामानि समुल्लिलेख । विलोक्य तैरप्यधुना प्रचार- मयं प्रयत्नः पुरुषोत्तमस्य” ॥ इति त्रिकाण्डशेषद्वितीयश्लोकः ॥ (“उपसंहर विश्वात्मन्नदोरूपमलौकिकम्” । इति भागवतपुराणम् ।)

अल्पं, त्रि, (अल् + प् ।) किञ्चित् । तत्पर्य्यायः । ईषत् २ मनाक् ३ स्तोकं ४ । (“अल्पोऽप्येवं महान् वापि विक्रयस्तावदेव सः” । इति मनुः ।) खुल्लकं ५ श्लक्ष्णं ६ दभ्रं ७ कृशं ८ तनुः ९ तनूः १० त्रुटिः ११ त्रुटी १२ मात्रा १३ लवः १४ लेशः १५ कणः १६ कणी १७ कणिका १८ अणुः १९ सूक्ष्मं २० । इत्यमरः ॥ क्षुल्लं २१ क्षुल्लकं २२ खुल्लं २३ कणा २४ । इति शब्दरत्नावली । (अतिसामान्यः । “अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् विचारमूढः प्रतिभासि मे त्वम्” । इति रघुवंशे । संक्षिप्तं । अदीर्घं । “अनन्तपारं किल शब्दशास्त्रं, स्वल्पं तथायुर्बहवश्च विघ्नाः” । इति पञ्चतन्त्रम् ।) अल्पकः, पुं, (अल्प एव, अल्प + स्वाथ कन् ।) यवासवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणाः ॥ “यासः स्वादुः सरस्तिक्तस्तुवरः शीतलो लघुः । कफमेदोमदभ्रान्तिपित्तासृक्कुष्ठकासजित् ॥ तृष्णाविसर्पवातास्रवमिज्वरहरः स्मृतः । यवासस्य गुणैस्तुल्या बुधैरुक्ता दुरालभा” ॥ इति भावप्रकाशः ।) (स्वल्पपरिमितः । किञ्चित् । “यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः । तदात्वे चाल्पिकां पीडां तदा सन्धिं समाश्रयेत्” ॥ इति मनुः ।) अल्पकेशी, स्त्री, (अल्पः केशैव पत्रमस्याः सा ।) भूतकेशीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ अल्पगन्धं, क्ली (अल्पो गन्धो यस्य तत् ।) रक्तकैरवं । इति रत्नमाला ॥ अल्पतनुः, त्रि, (अल्पा क्षुद्रापरिमाणा तनुर्यस्य ।) खर्व्वः । दुर्ब्बलः । अल्पास्थियुक्तः । क्षुद्रदेहवान् तत्पर्य्यायः । पृश्निः २ । इत्यमरः ॥ अल्पपत्रः, पुं, (अल्पं पत्रं यस्य सः ।) क्षुद्रपत्रतुलसी । इति रत्नमाला ॥ अल्पपद्मं, क्ली, (अल्पमसम्पूर्णं पद्मं ।) रक्तपद्मं । इति रत्नमाला ॥ अल्पप्रमाणकः, पुं, (अल्पं प्रमाणमस्य, वा कन् ।) चेलानं । इति रत्नमाला ॥ चेलो चेला तरमूज इति ख्यातः । खरमूज इति केचित् । अल्पमारिषः, पुं, (अल्पः क्षुद्रः मारिषः नटिया इति ख्यातः शाकः, कर्म्मधारयः ।) शाकविशेषः । क्षुद्रनटिया इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः तण्डुलीयः २ । इत्यमरः ॥ (तण्डुलीयशब्देऽस्य गुणा ज्ञेयाः ।) अल्पसरः, [स्] क्ली, (अल्पं क्षुद्रं सरः, कर्म्मधारयः ।) क्षुद्रसरोवरः । डोवा गेडे इति भाषा । तत्- र्य्यायः । वेशन्तः २ पल्वलं ३ । इत्यमरः ॥ अल्पायुः, [स्] पुं, (अल्पं संक्षिप्तं आयुर्जीवनकालो यस्य सः ।) छागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अचि- रजीविते त्रि ॥ (अदीर्घजीवी । “दुराचारो हि पुरुषो लोके भवति निन्दितः । दुःखभागी च सततं व्याधितोऽल्पायुरेव च” । इति मनुः ।)

अल्पिष्ठः, त्रि, (अतिशयेन अल्पः, अल्प + इष्ठन् । अत्यल्पं । इत्यमरः ॥ अल्पीयः, [स्] (अतिशयेन अल्पः, अल्प ईयसुन् ।) अत्यल्पं । इत्यमरः ॥ अल्लः, पुं, (अल् + क ।) परमेश्वरः । एतन्नाम्ना यवना उपासन्ते । यथा । “ॐ अस्मल्लां इल्ले मित्रावरुणो दिव्यानि धत्ते । इलल्ले वरुणो राजा पुनर्ददुः । हयामि मित्रो इल्लां इल्लल्लेति इल्लाल्लां वरुणो मित्रो तेजकामाः । होवारमिन्द्रो होतारमिन्द्रो माहासुरिन्द्राः । अल्लो ज्येष्ठं श्रेष्ठं परमं पूर्णं ब्रह्माणमल्लां अल्लोरसुर महमदरकं वरस्य अल्लो अल्लां आदल्लावुकमेककं । अल्लां वुकं । निखातकं । अल्लो यज्ञेन हुतहुत्वः अल्ला सूर्य्यचन्द्रसर्व्वनक्षत्राः अल्लो ऋषीणां स- दिव्या इन्द्राय पूर्ब्बं मायापरमन्त अन्तरिक्षाः । अल्लो पृथिव्या अन्तरिक्षं विश्वरूपं दिव्यानि धत्ते इल्लल्ले वरुणो राजा पुनर्ददुः । इल्लाकवर इल्ला- कवर इल्लल्लेति इल्लाल्लाः इल्ला इल्लल्ला अनादि- स्वरूपा अथर्व्वणी शाखां ह्रूँ ह्रीँ जनान् पशून् सिद्धान् जलचरान् अदृष्टं कुरु कुरु फट् । असुर- संहारिणीं हुँ अल्लो रसुरमहमदरकं वरस्य अल्लो अल्लां इल्लल्लेति इल्लल्लः” । इत्याथर्व्वणसूक्तं । अल्ला, स्त्री, (अल + क, स्त्रियां टाप् ।) परमेश्वरः । एतन्नाम्ना यवना उपासन्ते । यथा । “ॐ अस्मल्लां इल्ले मित्रावरुणो दिव्यानि धत्ते । इलल्ले वरुणो राजा पुनर्ददुः । हयामि मित्रो इल्लां इल्लल्लेति इल्लाल्लां वरुणो मित्रो तेजकामाः । होवारमिन्द्रो होतारमिन्द्रो माहासुरिन्द्राः । अल्लो ज्येष्ठं श्रेष्ठं परमं पूर्णं ब्रह्माणमल्लां अल्लोरसुर महमदरकं वरस्य अल्लो अल्लां आदल्लावुकमेककं । अल्लां वुकं । निखातकं । अल्लो यज्ञेन हुतहुत्वः अल्ला सूर्य्यचन्द्रसर्व्वनक्षत्राः अल्लो ऋषीणां स- दिव्या इन्द्राय पूर्ब्बं मायापरमन्त अन्तरिक्षाः । अल्लो पृथिव्या अन्तरिक्षं विश्वरूपं दिव्यानि धत्ते इल्लल्ले वरुणो राजा पुनर्ददुः । इल्लाकवर इल्ला- कवर इल्लल्लेति इल्लाल्लाः इल्ला इल्लल्ला अनादि- स्वरूपा अथर्व्वणी शाखां ह्रूँ ह्रीँ जनान् पशून् सिद्धान् जलचरान् अदृष्टं कुरु कुरु फट् । असुर- संहारिणीं हुँ अल्लो रसुरमहमदरकं वरस्य अल्लो अल्लां इल्लल्लेति इल्लल्लः” । इत्याथर्व्वणसूक्तं । अल्ला, स्त्री, (अल्यते इत्यल्, क्विप्, अलें भूषायै लाति गृह्णाति, ला + क ।) नाट्योक्तौ माता । इति वोपदेवः ॥ (अथर्व्ववेदे अल्लाल्लेत्यादि- ख्यातो यवनोपास्यः परमेश्वरः ।) अव रक्षणे । (यथायथं सकं-अकं-च, भ्वादिं- परं-सेट् ।) गतौ । कान्तौ । स्पृहायामिति यावत् । प्रीतौ । तृप्तौ । द्युतौ । शोभायामिति यावत् । श्रुतौ । आकर्णने इति यावत् । प्राप्तौ । श्लेषे । आलिङ्गने इति यावत् । अर्थने । याच्ञा- यामिति यावत् । वेशे । प्रवेशे इति यावत् । भावे । सत्तायामिति यावत् । वृद्धौ । ग्रहे । आदाने इति यावत् । बधे । सामर्थ्ये । अवगमे । कृतौ । करणे इति यावत् । कामे । इच्छोत्पादने इति यावत् । (इति वोपदेवीयकविकल्पद्रुमः तट्टीका च ॥) “अव रक्षे गतौ कान्तौ प्रीतौ तृप्तौ द्युतौ स्तुतौ । प्राप्तौ श्लेषेऽर्थने वेशे भागे वृद्धौ गृहे बधे । सामर्थ्येऽवगमे कामे धृतौ” । ऊन- विंशतिरर्थाः । कान्तिरिच्छा । द्युतिः शोभा । काम इति ञ्यन्ताद्व्युत्पत्तेरिच्छोत्पादाना इति भेदः । श्लेष आलिङ्गनं । सामर्थ्यं शक्तिः । रक्षणे प्रसिद्धोऽयं । प्रीतौ तु । “न मामवति सद्वीपा रत्नसूरपि मेदिनी” । इति रघुः ॥ अन्यत्र विरल- प्रयोगः । केचित्तु स्तुति-भाग-गृह-काम-धृतीर्न पठित्वा क्रिया-श्रवण-दहन-भावानाहुः । अवति । इति दुर्गादासः ॥ अव, व्य, (अव + अच् ।) उपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । निश्चयः । असाकल्यं । अनादरः । इति दुर्गादासः ॥ आलम्बनं । विज्ञापनं । व्यापनं । शुद्धिः । अल्पं । परिभवः । नियोगः । पालनं । इति शब्दरत्ना- वली ॥

पृष्ठ १/१२२

अवकटं, क्ली, (अव + स्वार्थे कटच् ।) वैरूप्यं । अवात् कुटारश्च वैरूप्ये चकारात् कटश्च । इति गोयीचन्द्रकृतलक्षणं ॥ अवकरः, पुं, (अव + कृ + अप् ।) सम्मार्ज्जन्यादि- निःक्षिप्तधूल्यादिः । जञ्जाल इति ख्यातः । तत्- पर्य्यायः । सङ्करः २ । इत्यमरः ॥ अवस्करः ३ । इत्यमरटीकायां मथुरानाथः ॥ सङ्कारः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (“अवकरनिकरं विकिरति तत् किं कृकवाकुरिव हंसः” । इति नीतिशतके ।) अवकलितः त्रि, (अव + कल + क्त ।) दृष्टः । इति धरणी ॥ अवकाशः, पुं, (अव + काश + घञ् ।) अवस्थान- देशः । फाँक इति यावत् । अवसरः । व्याप्ति- रहितस्थानं । इत्यन्तरशब्दटीकायां भरतः ॥ (“न सूक्ष्मतन्तोरपि तावकस्य तत्रावकाशो भवतः कथं स्यात्” । इति रत्नावलीनाटिकायाम् ।) अपि च । “एवञ्च षडशीत्यादिष्वप्यवकाशमलभमानं” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अन्यच्च । “अवकाशेषु चोक्षेषु नदीतीरेषु चैव हि । विविक्तेषु च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा” ॥ इति मानवे ३ अध्याये २०७ श्लोकः ॥ (प्रशस्त- प्रदेशः । “अवकाशो विविक्तोऽयं महानद्योः समागमे” । इति रामायणे । द्रव्यादिसञ्चयस्थानं । अवस्थानं । स्थितिः । “अवकाशं किलोदन्वान् रामायाभ्यर्थितो ददौ” । इति रघुवंशे ।) अवकीर्णः, त्रि, (अव + कॄ + क्त ।) अवचूर्णितः । तत्पर्य्यायः । अवध्वस्तः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (विस्तृतः । प्रसृतः । विक्षिप्तः । “भुक्तानि यौवनसुखानि यशोऽवकीर्णे राज्ये स्थितं स्थिरधिया चरितं तपोऽपि” । इति नागानन्दे । उल्लङ्घितः । अतिक्रान्तः ।) अवकीर्णो, [न्] त्रि, (अवकीर्णमनेन अव + क + क्त + इनि, अवकीर्णं ध्वस्तं व्रतमिति शेषः, अस्यास्तीति ।) क्षतव्रतः । स्त्रीसंसर्गादिना त्यक्त- नियमव्यक्तिः । इत्यमरजटाधरौ । (“कुशीलवोऽवकीर्णी च वृषलीपतिरेव च । पौनर्भवश्च काणश्च यस्य चोपपतिर्गृहे” ॥ इति मनुः ।) अवकुटारं, क्ली, (अव + स्वार्थे अतिशये वा कुटा- रच् ।) वैरूप्यं । इति संक्षिप्तसारव्याकरणस्य परिशिष्टं ॥ (अवाचीनत्वं । वैपरीत्यं ।) अवकृष्टः, त्रि, (अव + कृष् + क्त ।) वहिष्कृतः । दूरीकृतः । तत्पर्य्यायः । निष्काशितः २ । इत्य- मरः ॥ निःसारितः ३ । इति जटाधरः ॥ निर्ग- मितः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (वहिष्कारितः । निर्गलितः । आकृष्टः । “एकाकिनापि हि मया रमसावकृष्ट- निस्त्रिंशदीधितिसटाभरभासुरेण” ।

इति नागानन्दे । नीचः । निकृष्टः । “प्रतिकर्त्तुं प्रकृष्टस्य नावकृष्टेन युज्यते” । इति रामायणे । हीनजातीयः ॥ नीचजातीयः । अपकृष्टवर्णः । “चान्द्रायणं चरेत् सर्व्वानवकृष्टान् निहन्य तु” । इति याज्ञवल्क्यः । गृहादिसम्मार्ज्जकोदकवा- हादिः कर्म्मकरः । “पाणौ देयोऽवकृष्टस्य षडुत्कृष्टस्य वेतनम् । षाण्मासिकस्तथाच्छादो धान्यद्रोणस्तु मासिकः” ॥ इति मनुः ।) अवकेशी, [न्] त्रि, (अवच्युतं कं सुखं यस्मात्, अवकं फलशून्यतामीशितुं शीलमस्य, अवक + ईश + णिनि ।) फलकालेऽप्यनुत्पन्नफलकवृक्षादिः । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । बन्ध्यः २ अफलः ३ ॥ अवक्तव्यं, त्रि, (न वक्तव्यं, नञ्समासः ।) वचना- योग्यं । अकथनीयं । न वक्तव्यं अवक्तव्यमिति नञ्समासनिष्पन्नं । यथा, -- “असम्भाव्यं न वक्तव्यं प्रत्यक्षमपि दृश्यते” । इति चाणक्यः ॥ अवक्रयः, पुं, (अवक्रीयते प्रतिरूपदानेन स्वाधीनं क्रियतेऽनेन, अव + क्री + अच् ।) क्रयसाधनद्रव्यं । मूल्यं । इत्यमरः ॥ (राजग्राह्यं द्रव्यं । बणिग्भिः शुक्लस्थाने प्रतिभाण्डमधिपतये देयं ! “विक्रयावक्रयाधानयाचितेषु पणान् दश” । इति याज्ञवल्क्यः । एतावत्कालमुपयोगार्थं भा- ण्डवस्त्राश्वादिर्म्मया दीयते मह्यं च युष्माभिरेता- बद्धनं देयमित्येवंविधं भाटकं । भाडा इति भाषा ।) अवगणितं, त्रि, (अव + गण + कर्म्मणि क्त ।) अव- ज्ञातं । अवमानितं । इत्यमरः ॥ (तिरस्कृतं । “आयासेनालसाङ्ग्योऽप्यवगणितरुजः कानने चन्द- नानां, अस्मिन् गायन्तु रागादुरगयुवतयः कीर्त्ति- मेतां तवैव” । इति नागानन्दः ।) अवगण्डः, पुं, (अव + गम + ड, डकारस्य नेत्वम् ।) गण्डस्थव्रणः । वयस्फोडा इति यावत् । तत्- पर्य्यायः । वरण्डः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवगतं, त्रि, (अव + गम + क्त ।) ज्ञातं । तत्प- र्य्यायः । बुद्धं २ बुधितं ३ मनितं ४ विदितं ५ प्रतिपन्नं ६ अवसितं ७ । इत्यमरः ॥ प्रमितं ८ मतं ९ प्रतीतं १० । इति जटाधरः ॥ अवगतिः, स्त्री, (अव + गम + भावे क्तिन् ।) ज्ञान- सामान्यं । इति जटाधरः ॥ (बोधमात्रं । अप गमः । अपसरणम् ।) अवगथः, त्रि, (अव + गा + कर्त्तरि थ, निपातनात् ह्रस्वः ।) प्रातःस्नातः । प्रातःस्नायी । इति सि- द्धान्तकौमुदी ॥ अवगादः, पुं, (अव + गद + घञ् ।) जलद्रोणी । नौकाजलसेचनकाष्ठपात्रं । इति हलायुधः ॥ अवगाहः, पुं, (अव + गाह + घञ् ।) स्नानं । स्नान- गृहं । इति वोपदेवः ॥ (“प्रचण्डसूर्य्यः स्पृहणीयचन्द्रमाः सदावगाहक्षमवारिसञ्चयः” । इति ऋतुसंहारः ।)

अवगाहनं, क्ली, (अव + गाह + भावे ल्युट् ।) स्नान- करणं । तत्पर्य्यायः । अवगाहः २ वगाहः ३ मज्जनं ४ (“कन्दर्पबाणानलैर्दग्धानामवगाहनाय विधिना रम्यं सरो निर्म्मितम्” । इति शृङ्गार- तिलके ।) निमज्जनं ५ । डुव दिया नाओया इति भाषा । शिरःस्नानं । अम्भसि मज्जनं । यथा । अवगाहनन्तु चक्षुःकर्णनासिकामङ्गुलीमिरा- च्छाद्य कुर्य्यात् । “अङ्गुलीभिः पिधायैवं श्रोत्रदृङ्नासिमामुखं । निमज्जेत प्रतिस्रोतस्त्रिः पठेदघमर्षणं” ॥ इति समुद्रकरधृतात । अत्रानुद्धृते वारत्रय- मेवावगाहनं । “नाभिमात्रजले गत्वा कृत्वा केशान् द्विधा द्विजः । निरुध्य कर्णौ नासाञ्च त्रिःकृत्वो मज्जनं ततः” ॥ इति वामनपुराणात् । इत्याह्निकाचारतत्त्वं ॥ अन्यत् स्नानशव्दे द्रष्टव्यं ॥ * ॥ श्राद्धीयब्राह्मणस्य श्राद्धकर्त्तुरपि अवगाहनस्नानकर्त्तव्यत्वं । यथा गो- भिलः । “स्नातान् शुचीन् आचान्तान्” इत्यादि । स्नातान् अवगाहितान् न तु मन्त्रादिस्नातान् । स्वयमपि सूतकादिरहितः स्नातः । इति श्राद्ध- तत्त्वं ॥ अवगीतं, क्ली, (अव + गै + क्त ।) निर्व्वादः । लोकापवादः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (गीतादिना निन्दाख्यापनम् । असाधुगीतं । अशोभनगानं ।) अवगीतः, त्रि, (अव + गै + क्त ।) ख्यातगर्हणः । निन्दितः । इत्यमरः ॥ (“विधुरं किमतः परं परैरवगीतां गमिते दशामिमाम्” । इति भारविः ।) दृष्टः । इति मेदिनी ॥ मुहुर्दृष्टः । इति विश्वः ॥ अवगुण्ठनं, क्ली, (अव + गुण्ठ + ल्युट् ।) योषानना- वरकसरन्ध्रवस्त्रं । स्त्रीमुखाच्छादनवस्त्रं । घोम्टा इति ख्याता । इति शब्दरत्नावली ॥ मुद्राविशेषः । (“अवगुण्ठनसंवीता कुलजाभिसरेद्यदि” । इति साहित्यदर्पणे । “जादे ! मुहुत्तअं मा लज्ज, अवणैस्सं दाव दे अवगुण्ठणम्” । इति शाकु- न्तले ।) मुद्राविशेषः । तथा च तन्त्रसारे । “सव्यहस्तकृता मुष्टिदीर्घाधोमुखतर्ज्जनी । अवगुण्ठनमुद्रेयमभितो भ्रामिता मता” ॥ धूल्यादिम्रक्षणं ॥ अवगुण्ठिका, स्त्री, (अवगुण्ठयति आवृणोति, अव + गुण्ठ + ण्वुल्, स्त्रीत्वात् टापि अत इत्वम् ।) अवगुण्ठनं । स्त्रीमुखावरकवस्त्रं । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अवगुण्ठितं, त्रि, (अव + गुण्ड + क्त ।) चूर्णितं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गुँडा करा इति भाषा । अवगोरणं, क्ली, (अव + गुर उद्यमे + ल्युट् ।) ताडनार्थदण्डादीनामुद्यम इति ब्राह्मणं ॥ मा- रिवार निमित्ते ठेङ्गा उठान इति भाषा । यथा प्रायश्चित्तविवेके । “दण्डनिपातप्रायश्चित्तेनैव गु- रुणा तन्नान्तरीयकावगोरणप्रायश्चित्तमपि सम्प- द्यतैत्युक्तं । ननु दण्डनिपातप्रायश्चित्तात् तदन्तः-

पृष्ठ १/१२३

:पातिनोऽवगोरणप्रायश्चित्तस्य कथं सिद्धिः । तथाहि मनुः । अवगूर्य्य चरेत् कृच्छ्रमतिकृच्छ्रं निपातने । अव- गूर्य्य ब्राह्मणताडनार्थं दण्डमुद्यम्य शतयातना- जनकं यत् पापमुत्पादितं तत्क्षयकामः कृच्छ्र- प्राजापत्यव्रतं चरेत् । तदुक्तं संयुधिकरणे । शंयोः प्रजापतेः प्रार्थनया देवैर्ब्राह्मणावगोरणफलत्वेन शतयातनाभिहिता । तथा च श्रुतिः । शंयुः प्रजापतिः प्रजाविनेता प्रजाहिते रतश्च देवानां हविर्वहन् आशिषोऽयाचत । देवास्त्ववगोरणे शतयातनास्त्वित्याशिषोऽददतेति । शास्त्रदीपि- कादौ दर्शपौर्णमासप्रकरणे । देवा वै शंयुं वार्ह- स्पत्यमब्रुवन् हव्यं नो बहेति किं मे प्रजाया इति तेऽब्रुवन् यो ब्राह्मणायावगुरेत्तं शतेन यातयेत् यो निहन्यात् तं सहस्रेण यो लोहितमकरोत् यावतः पांशून् व्यनक्ति तावतः परिवत्सरान् स स्वर्गात्प्रच्यवेत । तस्मात् ब्राह्मणान् नावगुरेत् न हन्यात् न लोहितं कुर्य्यात् इति” । इतिहासा- त्मकं ब्राह्मणञ्च । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ अवग्रहः, पुं, (अव + ग्रह + घञ् ।) वृष्टिरोधः । (अनावृष्टिः । “वृष्टिर्भवति शस्यानामवग्रहविशोषिणाम्” । “नभोनभस्ययोर्वृष्टिमवग्रह इवान्तरे” ॥ इति रघुवंशे ।) प्रतिबन्धकः । हस्तिललाटं । इति मेदिनी ॥ गजसमूहः । इति हारावली ॥ स्वभावः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यदुक्तं, -- “तौ स्थास्यतस्ते नृपतेर्निदेशे परस्परावग्रहनिर्विकारौ” । इति मालविकाग्निमित्रनाटकम् ।) ज्ञानविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ शापः । इत्यमरटीकायां भर- तादयः ॥ (ग्रहणं । स्वीकारः । हरणं । अपसारणं । निरोधः । अवरोधः । “स रोचयामास परैश्च बन्धं प्रसह्य रक्षोभिवरग्रहञ्च” । इति रामायणे । अवान्तरपदसंज्ञां सूचयितुं पदपाठकाले किञ्चित्कालमवसानम् । अनादरः । निन्दासूचकवाक्यप्रयोगः ।) अवग्रहणं, क्ली, (अव + ग्रह + भावे ल्युट् ।) प्रति- रोधः । अनादरः । इति मेदिनी ॥ अवग्राहः, पुं, (अव + ग्रह + घञ् ।) ग्रहदोषादि- जन्यवृष्टिव्याघातः । शुको इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । वृष्टिविघातः २ अवग्रहः ३ । इत्यमरः ॥ हस्तिललाटं । शापः । इति तट्टीका ॥ (यथा, -- “अवग्राहस्ते भूयात्” ।) अवघट्टः, पुं, (अव + घट्ट + आधारे घञ् ।) भूरन्ध्रं । गर्त्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवघातः, पुं, (अव + हन् + घञ् ।) आघात- विशेषः । तण्डुलादिकण्डनं । इति हेमचन्द्रः ॥ काँडान यस्य प्रसिद्धिः । यथा । चरुविधौ विद्या- करवाजपेयी । शास्त्रावधारणवेलायां हि यत्र प्रयोजनाभावादिनिश्चयस्तत्रैव तदुपादानादिलोपः शास्त्रार्थः । यथा कृष्णलेऽवघातादिलोपः । यत्र

तदनुष्ठानवेलायामेव पुरुषदोषेण प्रयोजनाभावो ज्ञायते तदा प्राक् तन्निश्चयाच्छास्त्रप्रापितः पदार्थो नियमापूर्ब्बमात्रार्थमनुष्ठेयमेव । अतएव प्रकृता- वपि आलस्यादिना व्रीह्यादिस्थाने तण्डुलादिषु गृहीतेष्वाघातादि समाचरन्ति याज्ञिकाः । “घाते न्यूने तथा छिन्ने सान्नाय्ये मान्त्रिके तथा । यज्ञे मन्त्राः प्रयोक्तव्या मन्त्रा यज्ञार्थसाधकाः” ॥ सान्नाय्ये हविषि मान्त्रिके मन्त्रसाध्ये अवघातादौ तत्काले मन्त्रपाठाभावेऽपि मन्त्राः प्रयोक्तव्याः । इति शुद्धितत्त्वं ॥ (अपमृत्युः) ॥ अवचस्करः, त्रि, अवचनस्थः । कथार अवाध्य इति भाषा । न वचः करोतीत्यर्थे वचःशब्दपूर्ब्बक- कृधातोः टप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ अवचूर्णितं, त्रि, (अव + चूर्ण + कर्म्मणि क्त ।) चूर्णीकृतद्रव्यं । गुँडा करा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अवध्वस्तः २ अपध्वस्तः ३ । इत्यमरः तट्टीका च ॥ अवचूलः, पुं, (अवनता चूडा यस्य, वा डस्य लः ।) ध्वजाग्रबद्धाधोमुखवस्त्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ अवचूलकं, क्ली, (अवचूलमिव इवार्थे कन्, संज्ञायां वा कन् ।) चामरं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवच्छिन्नं, त्रि, (अव + छिद् + क्त ।) अवच्छेदकता- निरूपकं । विशिष्टं । इति न्यायभाषा । अवच्छे- दाश्रयः । यथा । प्रतियोग्यसमानाधिकरणयत्- सामानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेद- कावच्छिन्नं यन्न भवति तेन समं तस्य सामानाधि- करण्यंव्याप्तिः । इति सिद्धान्तलक्षणचिन्तामणिः ॥ (“जलाशये महाकाशस्तदवच्छिन्नमेव हि । बुद्ध्यवच्छिन्नचैतन्यमेकं पूर्णमथापरम् ॥ साभासबुद्धेः कर्तृत्वमवच्छिन्ने विकारिणि” । इति अध्यात्मरामायणे ।) अवच्छुरितं, क्ली, (अव + च्छुर + भावे क्त ।) महा- हास्यं । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अवच्छुरितकं क्ली, (अवच्छुरितमेव, स्वार्थे कन् ।) महाहास्यं । इति शब्दरत्नाबली ॥ अवच्छेदः, पुं, (अव + छिद् + भावे घञ् ।) परि- च्छेदः । एकदेशः । विशेषणत्वं ॥ (“शब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः” । इति साहित्यदर्पणम् ।) अवच्छेदकं, त्रि, (अवच्छिनत्ति, अव + छिद् + ण्वुल् ।) न्यायमते अव्याप्यवृत्त्यधिकरणसम्बन्धैक- देशः । इतरव्यावर्त्तकः । विशेषणं । अवच्छिद्यते- ऽनेनेति यथा । अव्याप्यवृत्तेरवच्छेदकत्वमपि स्व- रूपसम्बन्धविशेषः तदाश्रयावच्छेदकः । इति- न्यायशास्त्रं ॥ अवच्छेदकत्वं, क्ली, (अवच्छेदकस्य भावः, भावार्थे त्व ।) स्वरूपसम्बन्धविशेषः । यथा । घटकञ्चावच्छेदकत्वं स्वरूपसम्बन्धविशेषः । इत्यवच्छेदकत्वनिरुक्तौ शि- रोमणिः ॥ अनतिरिक्तवृत्तित्वं । यथा । अव- च्छेदकत्वञ्च इहानतिरिक्तवृत्तित्वं । तेन विशिष्ट- स्यासत्वेपि भ्रमात् प्रतिबन्धेऽपि न क्षतिः । इति सामान्यनिरुक्तौ शिरोमणिः ॥ अन्यूनानतिरिक्त- वृत्तित्वं । यथा । ननु तादृशप्रतियोगित्वान्यूना-

नतिरिक्तवृत्तित्वं वाच्यं । वह्नित्वं न घटवृत्ति तादृशप्रतियोगित्वान्यूनानतिरिक्तवृत्ति अतआह तार्णतार्णेति । इत्यवच्छेदकत्वनिरुक्तौ जगदीशः ॥ अनतिरिक्तवृत्तित्वरूपावच्छेदकत्वं पारिभाषिकं । यथा । तदवच्छिन्नाभाववदसम्बद्धस्वविशिष्टसामा- न्यकत्वं स्वविशिष्टसम्बन्धिनिष्ठाभावप्रतियोगिता- नवच्छेदकतत्कत्वं वा तदनतिरिक्तवृत्तित्वं वक्तव्यं । इति अवच्छेदकत्वनिरुक्तौ शिरोमणिः ॥ अव्याप्य- वृत्तेरवच्छेदकत्वमपि स्वरूपसम्बन्धविशेषः तदा- श्रयावच्छेदकः । तच्चावच्छेदकत्वं इह शिखरिणि नितम्बे हुताशनो न शिखरे इत्यादि प्रतीति- बलात् कुत्रचिदव्याप्यवृत्त्यधिकरणदेशविशेषादि- दानीं गोष्ठे गौर्नतु गृहे इत्यादिप्रतीतिबलात् कुत्रचित् देशवृत्तितायाः काले कुत्रचित् काल- वृत्तिताया देशे अप्यस्ति । इति न्यायशास्त्रं ॥ अवच्छेदावच्छेदः, पुं, व्यापकत्वं । इति न्यायभाषा ॥ अवज्ञा, स्त्री, (अव + ज्ञा + अङ् ।) अनादरः । अवहेला । इत्यमरः ॥ (“आत्मन्यवज्ञां शिथिली- चकार” । इति रघुवंशे ।) अवज्ञातं, त्रि, (अव + ज्ञा + क्त ।) अवमानितं । अना- दृतं । तिरस्कृतं । इत्यमरः ॥ “अवज्ञाता भविष्यामो लोकस्य जगतीपते” । इति महाभारते ।) अवज्ञानं, क्ली, (अव + ज्ञा + भावे ल्युट् ।) अवज्ञा । यथा अवज्ञानं अवज्ञा आतो अन्तःश्रद्गेरिति ङः । सम्पादित्वात् क्विबिति मधुः । तन्मते गोपावद्रूपं । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (अवमानः । तिरस्कारः । अनादरः । “ईप्सितं तदवज्ञानात् विद्धि सार्गलमात्मनः” । इति रघुवंशे ।) अवटः, पुं, (अव + अटन् ।) खिलं । गत्तः । कूपः । (“रक्षसां गतसत्त्वानामेष धर्म्मः सनातनः । अवटे ये निधीयन्ते तेषां लोकाः सनातनाः” ॥ इति रामायणे ।) कुहकजीवो । इति विश्व- मेदिन्यौ ॥ अवटिः, पुं, (अव + अटि ।) गर्त्तः । इति हलायुधः ॥ अवटीटः, त्रि, (अवनता नासिका, प्रादिसमासः, नतार्थे नासायाः टीटादेशः अर्शआदित्वादच् ।) नतनासिकः । खाँदा छेपडानेको यस्य प्रसिद्धिः । तत्पर्य्यायः । अवनाटः २ अवभ्रटः ३ । इत्यमरः ॥ अवटुः, पुं, स्त्री, (अव + टीक + मितद्व्रादित्वात् डुः ।) ग्रीवापश्चाद्भागः । इत्यमरः ॥ घाड इतिख्यातः । कूपः । गर्त्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृक्षभेदः । इत्यु- णादिकोषः ॥ अवडङ्गः, पुं, (अवगतो डङ्गः शब्दो यस्मात् ।) हट्टः इति जटाधरः । कस्यचिन्मते अवद्रङ्क इति पाठः ॥ अवडीनं, क्ली, (अव + डी + भावे क्त ।) पक्षिणाम- धोगमनं । पक्षिणामवरोहणं । इति जटाधरः ॥ अवतंसः, पुं, क्ली, (अव + तन्स + घञ् ।) कर्णपूरः । कर्णभूषणं । (“तं मातरो देवमनुव्रजन्त्यः स्ववाहनक्षोभवचलातंसाः” ।

पृष्ठ १/१२४

:इति कुमारसम्भवे ।) शेखरः । शिरोभूषणं । तत्पर्य्यायः । वतंसः २ उत्तंसः ३ । इत्यमरः ॥ मुकुटं ४ मकुटं ५ मौलिः ६ मौलीकः ७ शेखरं ८ उष्णीषकः ९ कौटीरकं १० कोटीरं ११ किरीटं १२ चूडामणिः १३ शिरोरत्नं १४ शिरो- मणिः १५ । कर्णभूषणं । तत्पर्य्यायः । वतंसः २ कर्णपुरः ३ कुण्डलं ४ कर्णवेष्टनं ५ उत्तंसः ६ दन्तपत्रं ७ कर्णकं ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ अवतमसं, क्ली, (अवततं व्याप्तं तमः, प्रादिसमासः, अच् ।) अल्पान्धकारः । इत्यमरः ॥ (“अवतमसभिदायै भास्वताभ्युद्गमेन प्रसभमुडुगणोऽसौ दर्शनीयोऽप्यपास्तः” । इति माघः ।) अवतारः, पुं, (अव + तॄ + करणे घञ् ।) अवतरणं । पुष्करिण्यादिः । तीर्थः । इति मेदिनी ॥ (सोपान- पद्धतिः । प्रस्तावना । आभासः । उपक्रमणिका । यथा । “दूरे गुरुप्रथितवस्तुकथावतारः” । इति शान्तिशतके ।) देवानां विशेषतोविष्णोर्मूर्त्त्यन्तरेण पूर्णांशावेशरुपेण पृथिव्यामवतरणं । अवतारास्त्र- संख्येयाः तेष्वेते प्रसिद्धाः । ब्रह्मा १ वराहः २ नारदः ३ नरनारायणौ ४ कपिलः ५ दत्तात्रेयः ६ यज्ञः ७ ऋषभदेवः ८ पृथुः ९ मत्स्यः १० कूर्म्मः ११ धन्वन्तरिः १२ मोहिनी १३ नृसिंहः १४ वामनः १५ परशुरामः १६ वेदव्यासः १७ रामः १८ बलरामः १९ कृष्णः २० बुद्धः २१ कल्की २२ ॥ इति श्रीभागवते ॥ यथा, -- “सएव प्रथमं देवः कौमारं सर्गमाश्रितः । चचार दुश्चरं ब्रह्मा ब्रह्मचर्य्यमखण्डितं ॥ द्वितीयन्तु भवायास्य रसातलगतां महीं । उद्धरिष्यन्नुपादत्त यज्ञेशः शौकरं वपुः ॥ तृतीयमृषिसर्गं वै देवर्षित्वमुपेत्य सः । तन्त्रं सात्वतमाचष्ट नैष्कर्म्मं कर्म्मणां यतः ॥ तुर्य्ये धर्म्मकला सर्गे नरनारायणावृषी । भूत्वात्मोपशमोपेतमकरोद्दुश्चरं तपः ॥ पञ्चमः कपिलोनाम सिद्धेशः कालविप्लुतं । प्रोवाचासुरये सांख्यं तत्त्वग्रामविनिर्णयं ॥ षष्ठमत्रेरपत्यत्वं वृतः प्राप्तोऽनसूयया । आन्वीक्षिकीमलर्काय प्रह्लादादिभ्य ऊचिवान् ॥ ततः सप्तम आकूत्यां रुचेर्य्यज्ञोऽभ्यजायत । स यामाद्यैः सुरगणैरपात् स्वायम्भुवान्तरं ॥ अष्टमे मेरुदेव्यान्तु नाभेर्जात उरक्रमः । दर्शयन् वर्त्म धीराणां सर्व्वाश्रमनमस्कृतं ॥ ऋषिभिर्य्याचितो भेजे नवमं पार्थिवं वपुः । दुग्धेमामोषधीर्विप्रास्तेनायं स उशत्तमः ॥ रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषोदधिसंप्लवे । नाव्यारोप्य महीमय्यामपाद्वैवस्वतं मनुं ॥ सुरासुराणामुदधिं मथ्नतां मन्दराचलं । दध्रे कमठरूपेण पृष्ठ एकादशे विभुः ॥ धान्वन्तरं द्वादशमं त्रयोदशममेव च । अपाययत् सुरानन्यान् मोहिन्या मोहयन् स्त्रिया ॥ चतुर्दशं नारसिंहं बिभ्रद्दैत्येन्द्रमूर्जितं । ददार करजैरूरावेरकां कटकृद्यथा ॥

पञ्चदशं वामनकं कृत्वागादध्वरं बलेः । पदत्रयं याचमानः प्रत्यादित्सुस्त्रिपिष्टपं ॥ अवतारे षोडशमे पश्यन् ब्रह्मद्रुहो नृपान् । त्रिःसप्तकृत्वः कुपितो निःक्षत्रामकरोन्महीं ॥ ततः सप्तदशे जातः सत्यवत्यां पराशरात् । चक्रे वेदतरोः शाखा दृष्ट्वा पुंसोऽल्पमेधसः ॥ नरदेवत्वमापन्नः सुरकार्य्यचिकीर्षया । समुद्रनिग्रहादीनि चक्रे वीर्य्याण्यतः परं ॥ एकोनविंशे विंशतिमे वृष्णिषु प्राप्य जन्मनी । रामकृष्णाविति भुवो भगवानहरत् भरं ॥ ततः कलौ संप्रवृत्ते संमोहाय सुरद्विषां । बुद्धोनाम्नाञ्जनसुतः कीकटेषु भविष्यति ॥ अथासौ युगसन्ध्यायां दस्युप्रायेषु राजसु । जनिता विष्णुयशसो नाम्ना कल्किर्जगत्पतिः ॥ अवतारा ह्यसंख्येया हरेः सत्वनिधेर्द्विजाः । यथा विदासिनः कुल्याः सरसःस्युः सहस्रशः ॥ ऋ षयो मनवो देवा मनुपुत्रा महौजसः । कलाः सर्व्वे हरेरेव सप्रजापतयः स्मृताः ॥ एते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयं । इन्द्रारिव्याकुलं लोकं मृडयन्ति युगे युगे” ॥ इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ३ अध्यायः ॥ (दश- अवतारा एव प्रधानतया प्रसिद्धाः । ते च यथा, -- “मत्स्यः कूर्म्मो वराहश्च नरसिंहोऽथ वामनः । रामो रामश्च रामश्च बुद्धः कल्की च ते दश” ॥) (आविर्भावः । जन्म । उत्पत्तिः । यथा, -- “अगच्छदंशेन गुणाभिलाषिणी नवावतारं कमलादिवोत्पलम्” । इति रघुः । अपसारणं । हरणं । यथा, -- “भूमेर्भारावताराय ब्रह्मणाप्रार्थितः पुरा । स एव जातो भवने कौशल्यायां तवानघ” ॥ इति अध्यात्मरामायणे । अवतारणं, क्ली, (अव + तॄ + णिच् + ल्युट् ।) भूतादि- ग्रहः । वस्त्राञ्चलं । अर्च्चनं । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (ग्रन्थप्रस्तावना । ऊर्द्ध्वादध आनयनं । यथा, -- “क्रियतां यदि शक्नोषि गङ्गाया अवतारणं” । इति रामायणे ।) अवतीर्णः, त्रि, (अव + तॄ + कर्त्तरि क्तः ।) अवतरण- विशिष्टः । प्रादुर्भूतः । जलादौ कृतावरोहः । यथा । ज्योतिषे । “नीलग्रीव शुभग्रीव सर्व्वकामफलप्रद । पृथिव्यामवतीर्णोऽसि खञ्जरीट नमोऽस्तु ते” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अवतोका, स्त्री, (अवपतितं तोकमस्याः सा ।) पत- द्गर्भा गौः । तत्पर्य्यायः । स्नवद्गर्भा २ । इत्यमरः ॥ गावडागाइ । गावफेला गाइ । इति भाषा ॥ अवदंश, पुं, (अव + दन्श + घञ् ।) सुरापानरुचि- जनकचर्व्वणद्रव्यं । गजर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । भक्षणं २ । इत्यमरः । विदंशः ३ सन्धानं ४ रोचकः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अवदातः, पुं, (अव + दै + क्तः ।) श्वेतवर्णः । पीत- वर्णः । इत्यमरः ॥ अवदातं, त्रि, (अव + दै + क्तः ।) शुक्लगुणविशिष्टं ।

(“कुन्दैः सविभ्रमबघूहसितावदातैः” ॥ इति ऋतु- संहारे । पीतवर्णयुक्तं । निर्म्मलं । “तत्त्वं क्रमेण विदुषां करुणावदाते श्रद्धावतां हृदि पदं स्वयमादधाति” । इति शान्तिशतके ।) मनोज्ञं । इत्यमरहेमचन्द्रौ ॥ अवदानं, क्ली, (अव + दो + ल्युट् ।) वृत्तं कर्म्म । प्रशस्तमथच निर्व्यूढं कर्म्म । ये कर्म्मे प्रवृत्तिते सकले प्रशंसा करे सेइ समाप्तकर्म्म इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अपदानं २ । इत्यमरः तट्टीका च । खण्डनं । इति मेदिनी ॥ (“विश्वावसुप्राग्रहरैः प्रवीणैः सङ्गीयमानत्रिपुरावदानः” । इति कुमारसम्भवे ।) वीरणमूलमिति स्वामी ॥ (पराक्रमः । वीर्य्यं । यथा, -- “नैरृतघ्नमथ मन्त्रवन्मुनेः प्रापदस्त्रमवदानतोषितात्” । इति रघुवंशे ।) अवदारणं, क्ली, (अवदीर्यतेऽनेन, अव + दॄ + णिच् करणे ल्युट् ।) खनित्रं । खन्ता इति ख्यातं । इत्यमरः ॥ (विदारणं । भेदनं । खननं । यथा, -- “अवदारणकाले तु पृथिवी नावदीर्य्यते” । इति रामायणे । अव + घॄ + भावे ल्युट् ।) अवदाहं, क्ली, (अवशमितोदाहो येन तत् ।) वीर- णमूलं । इत्यमरः ॥ (उशीरशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ।) अवदाहेष्टं, क्ली, (अवदाहे इष्टम् अनुकूलम् ।) वीरणमूलं । इत्यमरटीकायां भरतादयः ॥ अवदाहेष्टकापथं, क्ली, उशीरं । खस् इति भाषा ।) इति भरतः ॥ अवदीर्णं, त्रि, (अव + दॄ + क्त ।) द्रवीभूतघृतादि । तत्पर्य्यायः । द्रुतं २ । इत्यमरः ॥ अवदोहः, पुं, (अव + दुह + घञ् ।) दुग्धं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवद्यं, त्रि, (न वदति परं गुणं, अवद्यावमाधमार्व्व- रेफाः कुत्सिते इति वदेर्नञि कर्त्तरि यत् ।) अधमं । कुत्सितं । गर्हितं । निकृष्टं । इत्यमरः ॥ अवद्यं, क्ली, अनिष्टं । इति वोपदेवः ॥ पापं । इति पाणिनिः ॥ (“उदवहदनवद्यां तामवद्यादपेतः” । इति रघुवंशे ।) अवधानं, क्ली, (अव + धा + ल्युट् ।) मनोयोगः । तत्पर्य्यायः । समाधानं २ प्रणिधानं ३ समाधिः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ अवधारणं, क्ली, (अव + धृ + णिच् + ल्युट् ।) निश्च- यः । यथा । “हि हेताववधारणे” । इत्यमरः ॥ अवधारितः, त्रि, (अव + धृ + णिच् + क्त ।) कृता- वधारणः । यथा । “त्वया सुमुखि किं प्रोक्तं न मया ह्यवधारितं । विवेचय महाभागे सङ्केतो वर्त्तते खलु” ॥ इति व्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २० अध्यायः ॥ अवधार्य्यः, त्रि, (अव + धृ + ण्यत् ।) अवधारणीयः । अवपूर्ब्बकधृधातोर्घ्यण् प्रत्ययेन निष्पन्नः । नि- र्धार्य्यः ॥