शब्दकल्पद्रुमः/आनुमानिकः

पृष्ठ १/१७७

आनुमानिकः, त्रि, (अनुमानाय हितः । अनुमान + ठक् । युक्तिसिद्धः । सांख्यमते प्रधानं प्रकृतिः ।) अनुमानसम्बन्धीयः । अनुमानविषयीभूतः ॥ आनुरक्तिः, स्त्री, (आ + अनु + रन्ज + क्ति ।) अनु- रागः । (आसक्तिः । अनुरक्तिः ॥) आनुविधित्सा, स्त्री, (आ + अनु + वि + धा + सन् + अङ् + टाप् ।) उपकृतेरप्रत्युपकारेच्छा । इति पुराणम् ॥ आनूपः, पुं, (अनूप + अण् ।) अनूपदेशस्थजन्तु- मात्रं । तच्च खङ्गिमहिषवराहादि । एषां मांस- गुणाः । गुरुत्वं । उष्णत्वं । मधुरत्वं । स्निग्धत्वं । शुक्रकारित्वं । वायुनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अनूपदेशजलगुणाः । घनत्वं । गुरुत्वं । पिच्छि- लत्वं । मधुरत्वं । श्लेष्मजनकत्वं । स्निग्धत्वं । अग्नि- नाशित्वं । प्रमेहश्लीपदच्छर्द्दिगलगण्डादिरोग- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनूपदेशस्थ- जन्तोर्लक्षणं तन्मांसस्य गुणाश्च । “कुलेचराः प्लवाश्चापि कोशस्थाः पादिनस्तथा । मत्स्या एते समाख्याताः पञ्चधानूपजातयः ॥ आनूपा मधुराः स्निग्धा गुरवो वह्निमर्द्दनाः । श्लेष्मलाः पिच्छिलाश्चापि मांसपुष्टिप्रदा भृशं ॥ तथाभिष्यन्दिनस्ते हि प्रायोऽपथ्यतमाः स्मृताः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (“सृमरश्चमरः खङ्गो महिषो गवयो गजः । न्यङ्कुर्वराहश्चानूपा मृगाः सर्व्वे रुरुस्तथा” ॥ “गुरूष्णो मधुरो नातिधान्वानूपनिषेवणात्” । इति चरकः ॥ तथाच हारीतः ॥ “आनूपास्तेषु विज्ञेयाः श्लेष्मना वातकोपनाः” । आनूपवर्गस्तु पञ्चविधः । यथा । “कूलचराः प्लवाः कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्चेति” इति सुश्रुतः ॥ बहुजलयुक्ते, त्रि ।) आनृशंस्यं, क्ली, (अनृशंसस्य भावः । अनृशंस + ष्यञ् ।) अनिष्ठुरता ॥ (अक्रौर्य्यं । अहिंसत्वं । का- रुण्यं । यथा मनुः १ । १०१, ३ । ५४, ३ । ११२ । “आनृशंस्यात् ब्राह्मणस्य भुञ्जते हीतरे जनाः” । “अर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यं च केवलम्” ॥ “मोजयेत् सह भृत्यैस्तावानृशंस्यं प्रयोजनम्” ॥) आन्तरीक्षं, क्ली, (अन्तरीक्ष + अण् ।) अन्तरीक्षं । गगनं । इति द्विरूपकोषः ॥ (यथा महाभारते । “उत्पातांस्त्रिविधान् प्रापुर्नारदो भगवानृषिः । दिव्यांश्चैवान्तरीक्षांश्च पार्थिवांश्च पितामह” ॥) अन्तरीक्षमववस्तुनि त्रि ॥ (यथा रामायणे । “स्वस्ति तेऽस्त्वान्तरीक्षेभ्यः पार्थिवेभ्यः पुनः पुनः” ॥) आन्तिका, स्त्री, (अन्तिक + अण् + टाप् ।) अन्तिका । ज्येष्ठा भगिनी ॥ इति द्विरूपकोषः ॥ आन्त्रिकः, त्रि, (अन्त्र + ठक् ।) अन्त्रे भवः । अन्त्र- सम्बन्धीयः ॥ आन्दोल त् क् दोलने । (अदन्तचुरा ०-उभ ०-अक ० सेट् ।) इति कविकल्पद्रमः ॥ आन्दुदोलत् । इति दुर्गादासः ॥ आन्दोलनं, क्ली, (आन्दोल + ल्युट् ।) चलनं । कम्पनं ॥ (“किन्त्वासामरविन्दसुन्दरदृशां द्राक्-

चामरान्दोलनादुद्वेल्लद्भुजवल्लिकङ्कणझनत्कारः क्षणं वार्य्यताम्” । इति कालिदासः । पुनः पुन- रभ्यासः । मुहुरालोचनम् ।) आन्दोलितं, त्रि, (आन्दोल + क्त ।) कृतान्दोलनं । तत्पर्य्यायः । चलितं २ कम्पितं ३ धूतं ४ वेल्लितं ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ आन्धसिकः, त्रि, (अन्धस् + ठक् ।) पाचकः । सूप- कारः । इत्यमरः ॥ आन्वयिकः, त्रि, (अन्वय + ठक् ।) प्रशस्तकुलजः । सत्कुलोद्भवः । तत्पर्य्यायः । कौलः २ । इति त्रि- काण्डशेषः । अन्वयसम्बन्धी ॥ (कुलीनः । दिव्य- भावरतः । कुलाचारी । साधकः । “और्द्धस्रोत- सिकः शैवः कौल आन्वयिकः स्मृतः” । इति त्रिकाण्डशेषः ।) आन्वीक्षिकी, स्त्री, (श्रवणादनु ईक्षा पर्य्यालोचना प्रयोजनमस्याः । अनु + ईक्षा + ठञ् + ङीप् ।) तर्कविद्या । न्यायविद्या । इत्यमरः ॥ दुर्गा । यथा, “आत्मवेदनशीलत्वादन्वीक्षणपराथवा । अन्वीक्षां कुरुते यस्मात्तस्मादान्वीक्षिकी स्मृता” ॥ इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ (अध्यात्मविद्या, प्रत्यक्षपरोक्षाभ्यामीक्षितस्य अर्थस्यानु पश्चात् ईक्षणं अन्वीक्षा सा प्रयोजनं यस्याः सा आन्वी- क्षिकी अनुमानविद्या न्यायदर्शनवैशिषिका- दिका । इयं हि त्रयीवार्त्तादिविद्याचतुष्टयान्त- र्गता आत्मविज्ञानहेतुका धर्म्मार्थसंसाधिका रा- जभिरवश्यं रक्षणीया सती विद्येति कथ्यते ॥ यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । “आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्ता दण्डनीतिश्च शाश्वतो । विद्याश्चतस्र एवैता लोकसंस्थितिहेतवः” ॥ “आन्वीक्षिक्यात्मविज्ञानं धर्म्माधर्म्मौ त्रयीस्थितौ । अर्थनर्थौ च वार्त्तायां दण्डनीतौ नयानयौ” ॥ इति ।) आप ऌ न औ कि ष्यापने । (चुरा० पक्षे भ्वादि०- स्वादि० वा-उभ०-पर०-सक०-सेट् ।) इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ ऌ आपत् । न आप्नोति कीर्त्ति- र्ब्रह्माण्डं । औ आप्ता । कि आपयति आपति । स्वराज्यं प्राप्स्यते भवान् । इति गणकृतानित्य- त्वात् । इति दुर्गादासः ॥ (पालने । “स्वे स्वेऽन्तरे सर्व्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम्” । इति मनुः । (अभि) अभिलाषे । “नान्यदत्तमभीप्सामि स्थानमम्ब ! स्वकर्म्मणा । इच्छामि तदहं स्थानं यन्न प्राप पिता मम” ॥ इति विष्णुपुराणम् । (प्रति + अव) प्रतिग्रहणे । “तां प्रत्यवापुरविलम्बितमुत्तरन्तो धौताङ्गलग्ननवनीलपयोजपत्रैः” । इति । शिशुपालबधे । (प्र) उपगमने । “ते च प्रापुरुदन्तन्तं बुबुधे चादिपूरुषः” । इति रघुवंशे १० । ६ । इत्यादि ।) आपः, पुं, (आप् + घञ् ।) अष्टवसुमध्ये वसुविशेषः । इति जटाधरः ॥ आपः [स्] क्ली, (आप् + असुन् ।) जलं । पापं । इत्युणादिकोषः ॥

आपक्वं, त्रि, (आङ् + पच् + क्त ।) ईषत्पक्वकला- यादि । तत्पर्य्यायः । पौलिः २ अभ्यूषः ३ । इत्य- मरः ॥ रुटी इति केचित् ॥ (यथा ऋतुसंहारे ॥ “आपक्वशालिललितानतगात्रयष्टिः प्राप्ता शरन्नवबधूरिव रम्यरूपा” ॥ १ ॥) आपगा, स्त्री, (अपां समूहः आपं । तस्य समूहे इत्यण् । तत आपेन जलसमूहेन गच्छति प्रचल- तीति । आप् + गम् + ड + टाप् ।) नदी । इत्यमरः । (यथा रामायणे । “आपगाः कृतपुण्यास्ताः पद्मिन्यश्च सरांसि च” ॥ “आपगाश्च महानूपाः सानुमन्तश्च पर्ब्बताः” ॥ तथाच माघे २ । १०० । “सम्भूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा” ॥) आपणः, पुं, (आङ् + पण + अच् ।) पण्यविक्रय- शाला । दोकान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निषद्या २ विपणिः ३ पण्यवीथिका ४ । इत्यमरः ॥ वतुष्कं हट्टे इत्यन्ये । आपणादिद्वयं हट्टे विपण्यादिद्वयं हट्टगृहे इति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः । (यथा रामायणे । “माल्यापणेषु राजन्ते नाद्य पण्यानि वै तथा” । तथा महाभारते । “भक्ष्यमाल्यापणानाञ्च ददृशुः श्रियमुत्तमां” ॥) आपणिकः, पुं, (आङ् + पण् + इकन् । अथवा आ- पण + ठक् ।) बणिकः । इत्युणादिकोषः ॥ दोकानि मुदि व्यवसायी इत्यादि भाषा । (पण्यानां क्रयवि- क्रयादिविषयके, त्रि ॥) आपतिकः, पुं, (आङ् + पत् + इकन् ।) श्येनपक्षी । वाज इति भाषा । दैवायत्ते त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ आपत्, [द्] स्त्री, (आङ् + पद् + क्विप् ।) विपत् । विपत्तिः । इत्यमरः ॥ यथा । “आपत्सु मूढो द्युतिमान्यः सम्यक् प्रतिपद्यते कर्म्माण्यवश्यकार्य्याणि तमाहुः पुरुषं बुधाः” ॥ इति वह्निपुराणम् ॥ ० ॥ किञ्च । “आपदि किं शरणोयं शरणीयं चरणयुगलम- म्बायाः । तच्छरणं किं कुरुते ब्रह्मादीनपि किङ्क- रान् कुरुते” ॥ इत्युद्भटः ॥ ० ॥ मनुः ११ । २९-३० । “विश्वैश्च देवैः साध्यैश्च ब्राह्मणैश्च महर्षिभिः । आपत्सु मरणाद्भीतैर्व्विधेः प्रतिनिधिः कृतः” ॥ “प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्त्तते । न साम्परायिकं तस्य दुर्म्मतेर्व्विद्यते फलम्” ॥ इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ “आपत्काले तु विप्रेण भुक्तं शूद्रगृहे यदि । मनस्तापेन शुद्ध्येत्तु द्रुपदां वा शतं जपेत्” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ ० ॥ “आपदर्थे धनं रक्षेत् दारान् रक्षेत् धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेत् दारैरपि धनैरपि” । इति । “जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे । मित्रञ्चापदि काले च भार्य्याञ्च विभवक्षये” ॥ इति च चाणक्यम् ॥ २९ ॥ २१ ॥ आपत्तिः, स्त्री, (आङ् + पद् + क्तिन् ।) दोषः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रापणं । आपत् । इति मेदिनी ॥ आपत्प्राप्तः, त्रि, (आपदं प्राप्तः । २ या तत्पुरुषः ।)

पृष्ठ १/१७८

:विपद्ग्रस्तः । तत्पर्य्यायः । आपन्नः २ । इत्यमरः ॥ आपद्, स्त्री, (आङ् + पद् + क्विप् ।) विपत्तिः । इत्यमरः ॥ (यथा हितोपदेशे । “आपदामापतन्तीनां हितोऽप्यायाति हेतुतां” ।) आपदा, स्त्री, (आ + पद् + अङ् + टाप् ।) विपत्तिः । इति रायमुकुटः ॥ आपनं, क्ली, (आप् + ल्युट् ।) प्रापणम् ॥ मरीचं । इति शब्दचन्द्रिका । आपनिकः, पुं, (आङ् + पन् + इकन् ।) इन्द्रनील- मणिः । किरातः । इत्युणादिकोषः ॥ आपन्नः, त्रि, (आङ् + पद् + क्तः ।) आपद्ग्रस्तः । तत्पर्य्यायः । आपत्प्राप्तः २ । इत्यमरः ॥ प्राप्तः । इति मेदिनी ॥ (यथा भागवते, -- “आपन्नः संसृतिं घोरां यन्नाम विवशो गृणन् । ततः सद्यो विमुच्येत यद्बिभेति स्वयं भयं” ॥ यथा हितोपदेशे, -- “बलीयसाभियुक्तस्तु नृपोऽनन्यप्रतिक्रियः । आपन्नः सन्धिमन्विच्छेत्कुर्व्वाणः कालयापनं” ॥) आपन्नसत्त्वा, स्त्री, (आपन्नं प्राप्तं सत्त्वं गर्भरूपेण जन्तुरनया ।) गर्भवती । इत्यमरः ॥ (“सममापन्नसत्त्वास्ता रेजुरापाण्डुरत्विषः” । इति रघुः १० । ५० । “नार्य्याश्चापन्नसत्त्वायास्तथातिद्रुतमश्नतः” ॥ इति सुश्रुतः ॥) आपमित्यकं, क्ली, (मेङ् प्रणिदाने उदीचां माङो व्यतीहारे इति क्त्वा । कुगतीति समासः । समासे- ऽनञिति ल्यबादेशः । मयतेरिदन्यतरस्यामिर्तात्वं अपमित्य निर्वृत्तं । अपमित्ययाचिताभ्यां कक्कना- विति कक् ।) विनिमयात् प्राप्तं । इत्यमरः ॥ वदल करिया लओया द्रव्य इति भाषा । आपवः, पुं, (आपोर्वरुणस्यापत्यं पुमान् । आपु + अप- त्यार्थे अण् ।) वशिष्ठमुनिः । इति महाभारतं ॥ (“तत्ते शापात् विनिर्मुक्ता आपवस्य महात्मनः” । इति महाभारते । तथा च हरिवंशे, -- “यं लेभे वरुणः पुत्त्रं पुरा भास्वन्तमुत्तम् । वशिष्ठं नाम स मुनिः ख्यात आपव इत्युत” ॥) आपस्तम्वः, पुं, धर्म्मशास्त्रप्रयोजकमुनिविशेषः । “मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः । यमापस्तम्बसंवर्त्ताः कात्यायनवृहस्पती ॥ पराशरव्यासशङ्खलिखिता दक्षगोतमौ । शातातपो वशिष्ठश्च धर्म्मशास्त्रप्रयोजकाः” ॥ इति याज्ञवल्क्यवचनं ॥ आपस्तम्भिनी, स्त्री, (आपः स्तभ्नातीति । आपस् + स्तम्भ + णिनि ।) लिङ्गिनीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ आपाकः, पुं, (आङ् + पच् + घञ् ।) कुम्भकारमृत्- पात्रदहनस्थानं । इति जटाधरः ॥ पोयान् इति भाषा । आपातः, पुं, (आङ् + पत् + घञ् ।) पतनं । तत्कालः । इति मेदिनी ॥ पातनं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा हितोपदेशे । “आपातरमणीयानां संयोगानां प्रियैः सह” ।

“आपातरम्या विषयाः पर्य्यन्तपरितापिनः” । तथा च मनुः ११ । ९ । “मध्वापातो विषास्वादः स्वधर्म्मप्रतिरूपकः” ।) आपानं, क्ली, (आपीयते अस्मिन् । आङ् + पा + अधि + ल्युट् ।) मद्यपानार्थसभा । तत्पर्य्यायः । पानगोष्ठिका २ । इत्यमरः ॥ मद खावार चक्र इति भाषा ॥ (यथा महाभारते, वनपर्ब्बणि २८० अध्याये । “गन्धर्व्वाप्सरसो भद्रे ! मामापानगत सदा” । १३ । तत्रैव २ अध्याये । “आपाने पानकलिता दैवेनाभिप्रणोदिताः” । “ददर्श यदुवीराणामापाने वैशसं महत्” ।) आपालिः, पुं, (आङ् + पल् + इन् ।) केशकीटः । इति जटाधरः ॥ उकुन इति भाषा । आपिञ्जरं, क्ली, (ईषत् पिञ्जरम् ।) स्वर्णं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“आपिञ्जरा बद्धरजःकणत्वा- न्मञ्जर्य्युदारा शुशुभेऽर्ज्जुनस्य” ॥ इति रघुः १६ । ५१ । स्वर्णशब्देऽस्य गणादयो वक्तव्याः ॥) आपीडः, पुं, (आङ् + पीड् + पचाद्यच् ।) शिखा- स्थितमाल्यं । तत्पर्य्यायः । शेखरः २ । इत्यमरः ॥ (यथा रघुवंशे १८ । २८ । “तस्मिन् कुलापीडनिभे निपीडं सम्यक् महीं शासति शासनाङ्कां” ॥) आपीतं, क्ली, (आङ् + पा + क्त ।) माक्षिकधातुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा रामायणे । “आपीतवर्णवदनं प्रसुप्तमिव भूमिपं” ।) आपीनं, क्ली, (ओ प्यायी वृद्धौ । आङ् + प्याय + क्त । प्यायः पी निष्ठायां सोपसर्गस्य नः ।) ऊधः । गरुर पालान् । इति भाषा । इत्यमरः ॥ (यथा रघुवंशे २ । १८ । “आपीनभारोद्वहनप्रयत्नात् गृष्टिर्गुरुत्वाद्वपुषो नरेन्द्रः” ॥) आपीनः, त्रि, (आङ् + प्याय + क्त ।) ईषत्स्थूलः । सम्यक्स्थूलः ॥ आपीनः, पुं, कूपः । इति वोपदेवः ॥ आपूपिकं, क्ली, (अपूपानां समूहः । अपूप + ठक् ।) अपूपसमूहः । बहुपिष्टकं । इत्यमरः ॥ आपूपिकः, त्रि, (अपूपाः पण्यमस्य । अपूप + ठक् ।) पिष्टकजीवी । पिष्टकविक्रयकर्त्ता । तत्- पर्य्यायः । कान्दविकः २ भक्ष्यकारः ३ । इत्यमरः ॥ मयरा हालुइकर रुटिओयाला । इत्यादि भाषा ॥ आपूप्यः, पुं, (अपूप + यञ् ।) शक्तुः । चूर्णकः । इति त्रिकण्डशेषः ॥ छातु मयदा वेसन इत्यादि भाषा । आपूर्त्तिः, स्त्री, (आङ् + पॄ + क्तिः ।) ईषत्पूरणं । सम्यक्पूरणं ॥ आपूषं, क्ली, (आ + पूष् वृद्धौ + करणे घञ् ।) रङ्गं । इति राजनिर्घण्टः ॥ रां इति भाषा ॥ (रङ्गशब्दे- ऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) आपृच्छा, स्त्री, (आङ् + प्रच्छ + अङ् + ततः टाप् ।)

आभाषणं । आलापः । इति हेमचन्द्रः ॥ आपोक्लिमं, क्ली, लग्नात् तृतीयषष्ठनवमद्वादशलग्नं । इति ज्योतिःशास्त्रं ॥ आप्तः, त्रि, (आप + क्तः ।) प्रत्ययितः । विश्वस्तः । इत्यमरः ॥ (यथा मानवे ७ । ८० । “सांवत्सरिकमाप्तैश्च राष्ट्रादाहारयेत् वलिं” ।) प्राप्तः । लब्धः । (तेभ्यः किमाप्तं मया । इति कालि- दासः ।) सत्यं । इति हेमचन्द्रः ॥ (हितः । कुशलः । “कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्म्मणि” । इति रघुवंशे ३ । १२ । सन्निकृष्टः । आत्मीयः । “असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत् । विशुध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान्” ॥ इति मनुः ३ । १२ । “आप्तान् स्वन्निकृष्टान् सहो- दरभातृमगिन्यादीन्” इति तट्टीका । बहुः । अधिकः । यथा मनुः । “यजेत राजा क्रतुभिर्व्विविधैराप्तदक्षिणैः” । “राजा नानाप्रकारान् बहुदक्षिणान् अश्वमेधा- दियज्ञान् कुर्य्यात्” । इति तट्टीका । आप्तः, पुं, (आप् + क्त ।) भ्रमप्रमादविप्रलिप्साकरणा- पाटवरूपदोषचतुष्टयरहितः । स च ऋष्यादिः । इति स्मृतिः । आप्तास्तावत् ॥ “रजस्तमोभ्यां निर्म्मुक्तास्तपोज्ञानबलेन ये । येषां त्रैकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा ॥ आप्ताः शिष्टा विबुद्धास्ते तेषां वाक्यमसंशयं । सत्यं वक्ष्यन्ति ते कस्मादसत्यं नीरजस्तमाः” ॥ इति चरकः ॥) आप्तगर्व्वः, त्रि, (आप्तः प्राप्तः गर्व्वो येन सः । प्राप्ताहङ्कारः ॥) आप्ता, स्त्री, जटा । इति हारावली ॥ आप्तिः, स्त्री, (आप् + क्ति ।) सम्बन्धः । योगः । लाभः । प्राप्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ आप्तोक्तिः, स्त्री, (आप्तस्य भ्रमप्रमादादिशून्यजनस्य उक्तिः ।) सिद्धान्तवाक्यं । तत्पर्य्यायः । राद्धं २ सिद्धकतं ३ अभ्योतः ४ समयः ५ आगमः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ आप्यं, त्रि, (अपां विकारः तस्य विकारैत्वणत्वात् स्वाथे ष्यञ् ।) जलविकारजं । फेनादि । तत्पर्य्यायः । अम्मयं २ । इत्यमरः ॥ (यथा हरिवंशे । “आप्याः प्रभूता ऋभवः पृथुकाश्च दिवौकसः । लेखा नाम महाराज पञ्च देवगणाः स्मृताः” ॥ “तस्मादाप्यो रसः परस्परसंसर्गात् परस्परानु- ग्रहात् परस्परानुप्रवेशाच्च सर्व्वेषु सर्व्वेषां सा- न्निध्यमस्त्युत्कर्षापकर्षात्तु ग्रहणं” । इति सुश्रुतः ॥) आप्यं, क्ली, वाप्यवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । कुड इति भाषा ॥ आप्यायनं, क्ली, (आङ् + प्याय् + ल्युट् ।) तर्पणं । प्रीणनं । तृप्तिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा महाभारते, -- “पितृप्रसादमिच्छेयं तव चाप्यायनं पुनः” । यथा मनुः, ३ । २१३, ३ । २०३ । “लोकस्याप्यायनेयक्तान् श्राद्धदेवान् द्विजोत्तमान् ।”

पृष्ठ १/१७९

:“देवकार्य्याद्विजातीनां पितृकार्य्यं विशिष्यते । देवं हि पितृकार्य्यस्य पूर्ब्बमाप्यायनं स्मृतं” ॥) आप्यायितः, त्रि, (आङ् + प्याय् + णिच् + क्तः ।) तृप्तः । प्रीतः । बर्द्धितः । यथा, -- “एषा सूर्य्यस्य वीर्य्येण सोमस्याप्यायिता तनुः । पौर्णमास्यां स दृश्येत सम्पूर्णो दिवसक्रमात्” ॥ इति कौर्म्मे ४० अध्यायः ॥ आनन्दितः । इति लोकप्रसिद्धं ॥ (यथा हितोपदेशे । “आप्यायितोऽहं भवतामनेन वचनामृतेन” ॥) आप्रच्छनं, क्ली, (आङ् + प्रच्छ + ल्युट् ।) गमनागम- नादिसमये सुहृदादेरालिङ्गनारोग्यप्रश्नस्वागता- दिनानन्दनं । इत्यमरः ॥ आप्रच्छन्नं, क्ली, (आङ् + प्र + छद् + क्त ।) आप्र- च्छनं । तत्पर्य्यायः । आनन्दनं २ सभाजनं ३ ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ आप्रपदं, क्ली, (प्रपदं पादाग्रं । तत्पर्य्यन्तं ।) पादाग्रपर्य्यन्तं ॥ आप्रपदीनं, त्रि, (आप्रपदं पदाग्रान्तं व्याप्नोतीति । आङ् + प्र + पद + ख ।) पादाग्रपर्य्यन्तपतित- वस्त्रादि । इत्यमरः ॥ (“आप्रपदीनां कण्ठे यम- दोलामिब गुणकुसुममालामारूढाम्” । इति हर्षचरिते ५ म उच्छ्वासः ।) आप्लवः, पुं, (आङ् + प्लु + अप् ।) स्नानं । इत्यमरः ॥ आप्लवव्रती, [न्] पुं, (आप्लवते प्लुङ् + अच्, आप्लव- श्चासौ व्रती च । आप्लवः स्नानं तत्र व्रती नित्यस्ना- यीति मुकुटः ।) आप्लुतव्रती । स्नातकब्राह्मणः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ आप्लावः, पुं, (आङ् + प्लुङ् + घञ् । जलप्रक्षेपः, जल- सेचनं, जलमध्ये सम्यगवगाहनं, जलप्लावनं, ज- लानां सर्व्वतः समुच्चलनं ।) स्नानं । इत्यमरः ॥ आप्लुतः, पुं, (आङ् + प्लुङ् + क्तः ।) आप्लुतव्रती । स्ना- तकः । इति मेदिनी ॥ आप्लुतः, त्रि, (आङ् + प्लु + क्त ।) स्नातः । कृतस्नानः । इति मेदिनी ॥ (आप्लुतः सर्व्वपापेभ्यः स गङ्गायां व्यमुच्यत । इति भारते ।) स्नाने क्ली इति हेम- चन्द्रः ॥ (आर्द्रीकृतः । सिक्तः । पञ्चतन्त्रे, -- “अन्ये जर्ज्जरितकलेवरा रुधिराप्लुताः” । इति) आप्लुतव्रती, [न्] पुं, (आप्लुतस्य स्नातकस्य व्रत- मस्यास्तीति । आप्लुतव्रत + इनि ।) समाप्तवेदा- ध्ययनस्नानशीलः । ब्रह्मचर्य्यं त्यक्त्वा यो गृहाश्रमं गतः सः । समाप्तवेदाध्ययनो यः स्नानशील आ- श्रमान्तरं न गतः सोऽपि । आप्लुतं स्नानं तत्र व्रती नित्यस्नायी इति व्युत्पत्तिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ आघा, [न्] पुं, (आप् + वुन् ।) वायुः । इति सिद्धा- न्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ आफूकं, क्ली, अफेनं । इति वैद्यकं ॥ आफिं इति भाषा । (अस्य गुणानाह । भावप्रकाशे ॥ “आफूकं शोषणं ग्राहि श्लेष्मघ्नं वातपित्तलं” ।) आबद्धः, पुं, (आङ् + बन्ध + क्तः ।) दृढबन्धनं । प्रेम । अलङ्कारः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (यथा मेघदूते ९ । “गर्भाधानक्षणपरिचयान्नूनमाबद्धमाला” ॥) योत्त्रं । इति मेदिनी ॥

आबन्धः, पुं, (आबध्यतेऽनेन आङ् + बन्ध + घञ् ।) योत्त्रं । इत्यमरहेमचन्द्रौ ॥ योत्दडी इति भाषा । भूषणं । प्रेम । बन्धनं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा अमरुशतके । ३८ ॥ “गते प्रेमाबन्धे प्रणयबहुमाने विगलिते” ।) आबलिः, स्त्री, आलिः । श्रेणी । इत्यमरः ॥ (समूहः, आबली ।) आबिद्धः, त्रि, (आङ् + व्यध् + क्तः ।) वक्रः । क्षिप्तः । इत्यमरः । पराहतः । इति मेदिनी ॥ मूर्खः । इति शब्दरत्नावली ॥ आबिधः, पुं, बेधनास्त्रं । इत्यमरः ॥ भोमर तुरपन इत्यादि भाषा । आबिलः, त्रि, (आ + बिल + क ।) अनच्छः । अनि- र्म्मलः । इत्यमरः ॥ आबिलकन्दः, पुं, मालाकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आबुत्तः, पुं, (आप् + क्विप् + आपमुत्तनोति । अन्ये- भ्योपीति ड ।) नाट्योक्तौ भगिनीपतिः । इत्यमरः ॥ आभरणं, क्ली, (आभ्रियतेऽनेन । भृञ भरणे । ल्युट् ।) भूषणं । अलङ्कारः । इत्यमरः ॥ (तच्चतुर्व्विधं, आ- बेध्यं बन्धनीयं, क्षेप्यं, आरोप्यं चेति । तत्र आबेध्यं कुण्डलादि, बन्धनीयं कुसुमादिकं, क्षेप्यं नूपुरादिकं, आरोप्यं हारादि । यदुक्तं, -- “स्याद्भूषणं त्वाभरणं चतुर्धा परिकीर्त्तितं । आबेध्यं बन्धनीयञ्च क्षेप्यमारोप्यमेव तत्” ॥ (यथा मनुः, ७ । २२२ । “वाहनानि च सर्व्वाणि शास्त्राण्याभरणानि च” । यथा कुमारसम्भवे । ५ । ४४ ॥ “किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्द्धकशोभि वल्कलं” ॥) आभा, स्त्री, (आङ् + भा + अङ् + टाप् ।) शोभा कान्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ दीप्तिः । ज्योतिः ॥ (वातरोगभेदः । ववुले । यथा भावप्रकाशे वात- व्याधौ त्रिकशूलचिकित्सा, -- “आभा ववुलपर्य्यायः कथितः कोविदैरिह” ।) आभातिः, स्त्री, (आङ् + भा + क्तिन् दीप्तिः, ज्यो- तिः ।) छाया । इति राजनिर्घण्टः ॥ आभाषणं, क्ली, (आङ् + भाष् + ल्यट् ।) आलापः । कथनं । इत्यमरः ॥ (यथा रघुवंशे । २ । ५८ ॥ “सम्बन्धमाभाषणपूर्ब्बमाहुः” ।) आभासः, पुं, (आङ् + भास् + पचाद्यच् ।) सदृशः । प्रतिविम्बं । इति वेदान्तः ॥ दीप्तिः । अभिप्रायः ॥ (प्रतिविम्बादिवदवास्तवस्वरूपमविद्याकार्य्यं, मृ- षाबुद्धिः । यथा अध्यात्मरामायणे, -- “आभाषस्तु मृषाबुद्धिरविद्याकार्य्यमुच्यते । अविच्छिन्नं तु तद्ब्रह्म विच्छेदस्तु विकल्पतः ॥ आभासत्वपरं विम्बभूतमेवं त्रिधा चितिः । साभासबुद्धेः कर्त्तृत्वमवच्छिन्ने विकारिणि” ॥ तथा च पञ्चदशी ६ -- ७ । “चित्राधारेण वस्त्रेण सदृशा इव कल्पिताः । पृथक् पृथक् चिदाभासश्चैतन्याध्यस्तदेहिनां ॥ कल्प्यन्ते जीवनामानो बहुधा संसरत्न्यमी । वस्त्राभासे स्थितान् वर्णान् यद्वदाधारवस्त्रगान्” ॥)

आभास्वरः, पुं, (आङ् + भास् + वरच् ।) चतुःषष्टि- सङ्ख्यकगणदेवताविशेषः । इत्यमरः ॥ (यदुक्तं, आ- भास्वराश्चतुःषष्टि । यद्वा, -- “आत्मा ज्ञाता दमो दान्तः शान्तिर्ज्ञानं शमस्तपः । कामः क्रोधो मदो मोहो द्वादशाभास्वरा इमे” ॥) आभिजनः, पुं, (अभिजनादागतः । अभिजन + अण् ।) अभिजनस्य भावः । कुलसम्बन्धीयः । गाँइ पदवी इत्यादि भाषा ॥ (यथा कुमारसम्भवे, १ । २६ । “तां पार्ब्बतीत्याभिजनेन नाम्ना बन्धुप्रियां बन्धुजनो जुहाव” ॥) आभिजात्यं, क्ली, (अभिजात + ष्यञ् ।) अभिजातस्य भावः । कौलिन्यं । पाण्डित्यं ॥ (महावंशजनन- जनितमर्य्यादा । यथा रामायणे, -- “आभिजात्यं हि ते मन्ये यथा मातुस्तथैव च” ॥) आभिधा, स्त्री, (अभि + धा + अङ् + टाप् ।) शब्दः । इति शब्दरत्नावली ॥ आभिधातकं, क्ली, (अभिधा + तक् + अच् ।) शब्दः । इति शब्दरत्नावली ॥ आभिरूप्यं, क्ली, (अभिरूप + ष्यञ् ।) अभिरूपस्य भावः । यथा, -- “अर्च्चकस्य तपोयोगादर्च्चनस्यातिशायनात् । आभिरूप्याच्च विम्बानां देवः सान्निध्यमृच्छति” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वधृतहयशीर्षपञ्चरात्रीयवचनं ॥ आभीरः, पुं, (आ समन्तात् भियं राति । रा दाने आत इति कः ।) गोपः । इत्यमरः ॥ आहिर इति भाषा । स च ब्राह्मणादम्बष्ठायां जातः । इति मनुः ॥ आभीरपल्लिः, स्त्री, (आभीराणां पल्लिः ।) गोप- पल्ली । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ गोयाला- पाडा इति भाषा ॥ आभीरपल्ली, स्त्री, (आभीराणां पल्ली ।) गोपगृह- समूहः । गोपग्रामः । गोपगृहं । गोपस्थानं । तत्पर्य्यायः । घोषः २ । इत्यमरः ॥ आभीरी, स्त्री, (आभीरपुंयोगादितिजातेरिति च ङीष् ।) गोपस्त्रीजातिः । गोपपत्नी । तत्पर्य्यायः । महाशूद्री २ । इत्यमरः ॥ आहिरिणी इति भाषा ॥ आभीलं, क्ली, (आ समन्तात् भियं लाति जनयति । आङ् + भी + ला + क ।) कष्टं । कृच्छ्रं । इत्यमरः ॥ (भयावहः, भीतिजनकः । यथा मेदिनी, -- “आभीलं न द्वयोः कृच्छ्रे वाच्यलिङ्गं भयानके” ॥ यथा महाभारते, -- “रात्रौ निशीथे स्वाभीले गतेऽर्द्धसमये नृप । प्रचारे पुरुषादानां रक्षसां घोरकर्म्मणाम्” ॥) आभीलः, त्रि, (आङ् + भी + ला + क ।) कष्टयुक्तः । इत्यमरः ॥ भयानकः । इति मेदिनी ॥ आभीक्ष्णं, क्ली, (अभीक्ष्ण + ष्यञ् ।) अत्यर्थं । नित्यं । तद्युक्तक्रियायां त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ आभेरी, स्त्री, रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ आभोगः, पुं, (आङ् + भुज + घञ् ।) परिपूर्णता । इत्यमरः ॥ (यथा मेघटूते, उत्तरमेघे २१ । “गण्डाभोगात्कठिनविषमामेकवेणीं करेण” ।

पृष्ठ १/१८०

:यथा शाकुन्तले । “अकथितोऽपि ज्ञायत एव यथायमाभोगस्तपोवनस्य” ॥) वरुणस्य छत्रं । यत्नः । इति मेदिनी ॥ कविनाम- युक्तगानसमापककविता । भणिता इति भाषा । यथा, -- “यत्रैव कविनाम स्यात् स आभोग इतीरितः” । इति सङ्गीतदामोदरः ॥ आभ्युदयिकं, त्रि, (अभ्युदयः प्रयोजनम् अस्य । अभ्यु- दय् + ठक् ।) अभ्युदयनिमित्तश्राद्धादि । यथा । अथाभ्युदयिकश्राद्धं । तत्र गोभिलः । आभ्युदयिके श्राद्धे युग्मानाशयेत् प्रदक्षिणमुपचारः ऋजवो दर्भाः यवैस्तिलार्थः । सम्पन्नमिति तृप्तिप्रश्नः । दधिवदराक्षतमिश्राः पिण्डाः नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति दैवे वाचयित्वा नान्दीमुखेभ्यः पि- तृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यो मातामहेभ्यः प्रमातामहेभ्यो वृद्धप्रमातामहेभ्यश्च प्रीयन्तां न स्वधाञ्च प्रयुञ्जीत इति । अभ्युदयो विवाहादिस्त- दर्थं श्राद्धं आभ्युदयिकं । आभ्युदयिके अभ्युदय- निमित्तके । अभ्युदयः इष्टलाभः । स च भूत- भविष्यद्भेदेन द्विबिधः । तत्र भूतं पुत्त्रजन्मादि भविष्यत् विवाहादि । एवञ्च श्राद्धविवेकादौ श्राद्धभेदगणने वृद्धिश्राद्धत्वेन कर्म्माङ्गत्वेन च यदुभयत्वमुक्तं तदुभयमेवात्राभ्युदयिकत्वेनोपपन्नं तेनाभिलापे आभ्युदयिकश्राद्धमिति प्रयोज्यं । अत्र यवैस्तिलार्थ इत्यनेन पार्ब्बणश्राद्धप्राप्ततिलस्थाने यवविधानात् आभ्युदयिकस्यापि पार्ब्बणप्रकृतित्वं प्रतीयते । अन्यथा तिलार्थ इत्युपादानं व्यर्थं स्यात् । ततश्च पार्ब्बणप्रकृतिकत्वेन पित्र अयुग्म- ब्राह्मणप्राप्तौ तन्निराशाय पितृपक्षे ब्राह्मणयुग्म- त्वोपदेशः दैवे युग्मत्वस्य पार्ब्बणप्राप्तत्वान्नतदर्थो- पदेशः । “अपसव्यं ततः कृत्वा पितॄणामप्रदक्षिणं” । इति याज्ञवल्क्यवचनेन देवकर्म्मानन्तरं पितृ- कर्म्मकरणे प्राप्तवामोपचारनिराशाय प्रदक्षिण- मुपचारः तेन देवपितृकर्म्मकरणाय दक्षिणावर्त्तेन गन्तव्यं । द्विगुणभुग्नत्वनिराशाय ऋजवो दर्भा इति ऋजुत्वोपदेशः । तृप्ताः स्थ इत्यनेन तृप्तिप्रश्ने सम्पन्नमिति प्रष्टव्यं । योग्यत्वात् सुसम्पन्नमिति प्रोक्ते इति वक्ष्यमाणछन्दोगपरिशिष्टवचनाच्च सु- सम्पन्नमित्युत्तरं । एतद्दर्भमयब्राह्मणपक्षेप्यबाधि- तत्वाद्वाच्यं । दधिवदराक्षतमिश्रा इत्यनेन दध्या- दिमिश्रणमावश्यकं । अक्षतो यवः । “अक्षताश्च यवाः प्रोक्ता भृष्टा धाना भवन्ति ते” । इति भट्टनारायणधृतात् । अतएव वक्ष्यमाणछन्दो- गपरिशिष्टवचने अक्षतमनुक्त्वा संयोज्य यवकर्क्क- न्धुदधिभिरिति निःसन्दिग्धमुक्तं । स्वधावाचनप्रश्न- निवृत्तये नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामित्युप- देशः । तत्र स्वधां वाचयिष्ये इति पितृपक्षएव प्रत्रः अतएव तन्निष्टत्तये दैव इति आदौ देवपक्षे नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति प्रश्नः । उत्तरञ्च प्रीयन्तामिति । ततः पितृपक्षे स्वधावाचनस्थानी- यत्वेन वृद्धप्रमातामहेभ्यश्च इति चकारनिर्देशेन

च स्वधोच्यतामितिवत् प्रत्येकमेव प्रीयन्तामिति पृच्छेत् प्रत्युत्तरञ्च अस्तु स्वधा इतिवत् तन्त्रेणैव प्रीयन्तामिति । अत्र नान्दीमुखाः पितर इत्यादि नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्य इति निर्देशेन च नान्दी- मुखं पितृगणमिति विष्णुपुराणेन च मातामहे- भ्यश्च तथा नान्दीमुखेभ्य एव च इति व्रह्मपुराणेन च नान्दीमुखपदश्रुतेस्तद्विशेषणविशिष्टस्यैवाभ्यु- दयिके देवतात्वं ततश्चात्रापि प्रीयन्तामितिवन्ना- न्दीमुखेभ्यः पितामहेभ्य इति वाच्यं । न तु नान्दी- मुखविशेषणशून्यं पितामहेभ्यः प्रीयन्तामिति पितृदयितोक्तं युक्तम् । नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्य प्रीयन्तामित्यत्रान्वितस्य नान्दीमुखेभ्य इत्यस्य पितामहेभ्य इत्यादावनन्वयित्वेन प्रागुक्तयुक्त्या प्राप्तस्य नान्दीमुखविशेषणस्य पितामहेभ्य इत्या- दावपि प्राप्तेः । एतेनात्र मैथिलोक्तं तन्त्रता- विधानमपि निरस्तं । पार्ब्बणवत् स्वधाः प्राप्तेः तन्निराशाय न स्वधां प्रयुञ्जीतेति अत्र विशेषादभिलापे मन्त्रे च स्वधापदनिवृत्तिः । अभिलापे नम इति ब्रूयात् । “अमुकामुकगोत्रै- तत् तुभ्यमन्नं स्वधा नमः” । इति ब्रह्मपुराणे श्राद्धे स्वधा नमः पदयोस्त्यागबोधकत्वेन विकल्पाद- त्राभ्युदयिके स्वधानिषेधान्नम एवान्वेति । पितॄ- नप्यत्र देववदित्यनेनापि पार्ब्बणोक्तविश्वदेव- पक्षीयनम एव प्रतीयते न तु मैथिलोक्तं स्वाहेति । श्राद्धे तथा प्रयागे प्रमाणाभावात् । एवमाश्वला- यनगृह्ये यवोसीति मन्त्रे तु पुष्ट्या इति श्रुतेर्मन्त्र- मात्रे स्वधापदस्थाने पुष्टिपदप्रयोगः । इति श्राद्ध- तत्त्वं । अन्यत् नान्दीमुखशब्दे द्रष्टव्यं ॥ आमं, त्रि, (आम्यते ईषत्पच्यते । आ + अम + कर्म्मणि घञ् ।) पाकरहितं । काँचा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अपक्वं २ असिद्धं ३ असृतं ४ । इति रत्नमाला ॥ (“आमपक्वक्रमं हित्वा नातिसारे क्रिया यतः” । इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥ “मज्जत्यामागुरुत्वाद्विट् पक्वातूत्प्लबते जले । विनातिद्रवसङ्घातशैत्यश्लेष्मप्रदूषणात् ॥ परीक्ष्यैवं पुरा सामं निरामं वा सदोषिणां । विधिनोपाचरेत्सम्यक् पाचनेनेतरेण वा” ॥ चिकित्सा यथा, -- “चित्रकं पिप्पलीमूलं द्वौ क्षारौ लवणानि च । व्योषं हिङ्खजमोदाञ्च चव्यञ्चैकत्र चूर्णयेत् ॥ गुडिका मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा । कृता विपाचयन्त्यामन्दीपयन्त्याशु चाननं” ॥ इति चित्रकाद्यगुडिकाः । इति चरकः ॥) आमं, क्ली, षट्प्रकाराजीर्णरोगमध्ये रोगविशेषः । तस्य कारणरूपे । “आमं विदग्धं विष्टब्धं कफपित्तानिलैस्त्रिभिः । अजीर्णं केचिदिच्छन्ति चतुर्थं रसशेषतः ॥ अजीर्णं पञ्चमं केचिन्निर्दोषं दिनपाकि च । वदन्ति षष्ठं चाजीर्णं प्राकृतं प्रतिवासरं ॥ तत्रामे गुरुतोत्क्लेदः शोथो गण्डाक्षिकूटगः । उद्गारश्च यथाभुक्तमविदग्धः प्रवर्त्तते” ॥

इति निदानं ॥ अन्यच्च । भुक्तमन्नावशेषं यत् रसं भूयस्त्वपाचितं । गतमामाशये यस्मात्तस्मादामं तदुच्यते ॥ अन्नमन्नरसं केचित् केचिच्च मलसञ्चयं । प्रथमां दोषटुष्टिञ्च आममित्यभिधीयते” ॥ अपक्वं । यथा, -- “शस्यं क्षेत्रगतं प्राहुः सतुषं धान्यमुच्यते । आमं वितुषमित्युक्तं स्विन्नमन्नमुदाहृतं” ॥ इति श्राद्धतत्त्वधृतवशिष्ठवचनं ॥ रोगविशेषः तल्लक्षणादि अजीर्णशब्दे द्रष्टव्यं ॥ (“उष्मणोऽल्पबलत्वेन धातुमाद्यमपाचितं । दुष्टमामाशयगतं रसमामं प्रचक्षते ॥ आमेन तेन संपृक्ता दोषादूष्याश्च दूषिताः । सामाइत्युपदिश्यन्ते ये च रोगास्तदुद्भवाः ॥ स्रोतोरोधबलभ्रंशगौरवानिलमूढताः । आलस्यापक्तिनिष्ठीवमनोभेदारुचिक्लमाः ॥ लिङ्गं मलानां सामानां निरामाणां विपर्य्ययः” । इति चरकः ॥ “आमेऽजीर्ने तु बन्धश्चेत् क्षाराम्लं लघु शस्यते । पुष्पकासीशमिश्रं वा क्षीरेण लवणेन च । सदाडिमरसं सर्पिः पिबेद्वातेऽधिके सति” ॥ इति च चरकः ॥) आमः, पुं, (अम + घञ् ।) रोगमात्रं । रोगभेदः । इति मेदिनी ॥ मलवैषम्यरोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“पिबेत् स परिकर्त्तामे मले वा दाडिमाम्बुना । विडेन लवणं पिष्टं विल्वं चित्रकनागरं” ॥ इति चरकः ।) आमगन्धि, क्ली, (आमस्यापक्वस्य गन्धैव गन्धो यत्र ।) चिताधूमादिगन्धयुक्तं । अपक्वमांसादि- गन्धविशिष्टं । तत्पर्य्यायः । विस्रं २ विश्रं ३ । इत्यमरः ॥ आमण्डः, पुं, (आमण्डयतीति । आ + मडि + पचा- द्यच् ।) एरण्डवृक्षः । इति राजनिर्घण्टशब्दरत्ना- वल्यौ ॥ (एरण्डशब्देऽस्य गुणादयो व्याख्येयाः ।) आमनस्यं, क्ली, (अमनसो भावः । ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् ।) पीडा । दुःखं । इत्यमरः ॥ आमन्त्रणं, क्ली, (आ + मन्त्र + भावे ल्युट् ।) सम्बो- धनं । इति हेमचन्द्रः ॥ आप्रच्छनं । इति जटा- धरः ॥ निमन्त्रणं । इति स्मृतिः ॥ निमन्त्रण- विशेषः । यदकरणे प्रत्यवायो नास्ति । यथा “इह शयीत भवान्” । इति मुग्धबोधव्याकरणं ॥ आमयं, क्ली, (आमं रोगं यात्यनेन । आम + या + ड ।) कुष्ठनामौषधिः । इतिराजनिर्घण्टः ॥ कुड इति भाषा । आमयः, पुं, (अम रोगे + भावे + घञ् । मीञ् हिंसायां करणे अच् वा ।) रोगः । इत्यमरः ॥ (“तद्युक्तं विविधैर्योगैर्निहन्यादामयान् बहून्” । इति सुश्रुतः ॥ “तत्र व्याधिरामयो गद आतङ्को यक्ष्माञ्वरो विकारो रोग इत्यनर्थान्तरं” । इति चरकः ॥) आमयावी, [न्] त्रि, (आमयोऽस्त्यस्य आमयस्योप- संख्यानं इति दीर्घश्चेति विनिः ।) रोगी । इत्यमरः ॥

पृष्ठ १/१८१

आमर्षः, पुं, (मृष + घञ् + नञ्समासः । अन्येषा- मपीति दीर्घः ।) क्रोधः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (“निरुद्योगं निरामर्षं निर्वीर्य्यमरिनन्दनं” । इति रामायणे ।) आमलकं, क्ली, (आ + मल + क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः । आमलक्याः फलं । फलेलुगिति विकारावयवप्रत्य- यस्य लुक् ॥) आमलकीविशेषः । काठ आमला- इति भाषा । तत्पर्य्यायः । काष्ठधात्रीफलं २ क्षुद्रा- मलकं ३ क्षुद्रजातीफलं ४ । अस्य गुणाः । कषा- यत्वं । कटुत्वं । शीतत्वं । पित्तास्रदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“तद्वदामलकं शीतमम्लं पित्तकफापहं” । इति वाभटः ॥ “विद्यादामलके सर्व्वान् रसान् लवणवर्ज्जितान् । स्वेदमेदःकफोत्क्लेदपित्तरोगविनाशनं” ॥ इति चरकः ॥) आमलकः, पुं, (आङ् + मल + क्कुन् ।) वासकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा मार्कण्डेयपुराणे । “भल्लातकानामलकांस्तिन्दुकांश्च महाफलान्” ।) आमलकी, स्त्री, (आङ् + मल + क्कन् + जातेरिति ङीष् ।) स्वनामख्यातफलवृक्षविशेषः । आमला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तिष्यफला २ अमृता ३ वयस्था ४ वयःस्था ५ कायस्था ६ । इत्यमरस्त- ट्टीका च ॥ श्रीफला ७ धात्रिका ८ शिवा ९ शान्ता १० धात्री ११ अमृतफला १२ वृष्या १३ वृत्तफला १४ रोचनी १५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ कर्षफला १६ तिष्या १७ इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । हरीतकीगुणवद्गुणत्वं । विशे- षेण शुक्रकारित्वं । शीतवीर्य्यत्वं । अम्लत्वात् वायु- नाशित्वं । शैत्यमाधुर्य्यात् पित्तनाशित्वं । कषाय- रूक्षत्वात् कफनाशित्वं । सर्व्वफलाधिकगुणत्वं । भोजनाद्यमध्यान्ते प्राशस्त्यं । निरत्ययत्वं । दोष- हरत्वञ्च ॥ अस्य मज्जगुणाः । तृष्णाच्छर्दिकफ- वायुनाशित्वं । लघुत्वं । कषायत्वं । बलकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । लघुत्वं । दाहवमि- मेहशोषनाशित्वं । रसायनत्वं । कटुत्वं । रुचि- करत्वं । रक्तदोषनाशित्वं । श्रमविबन्धाध्मान- विष्टम्भदोषप्रशमनकारित्वञ्च । अस्य मज्जनो विभीतकमज्जवद्गुणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्या नामानि गुणाश्च । “त्रिष्वामलकमाख्यातं धात्री तिष्यफलामृता । हरीतकीसमञ्जात्रीफलं किन्तु विशेषतः ॥ रक्तपित्तप्रमेहघ्नं परं वृष्यं रसायनम् । हन्ति वातं तदम्लत्वात् पित्तं माधुर्य्यशैत्यतः ॥ कफं रूक्षकषायत्वात् फलं धात्र्यास्त्रिदोषजित् । यस्य यस्य फलस्येह वीर्य्यं भवति यादृशं ॥ तस्य तस्यैव वीर्य्येण मज्जानमपि निर्द्दिशेत्” । इति भावप्रकाशः ॥ “तान् गुणांस्तानि कर्म्माणि विद्यादामलकीष्वपि । यान्युक्तानि हरीतक्यां वीर्य्यस्य तु विपर्य्ययः” । इति धरकः ॥) तच्छुष्कफलगुणाः । कफपित्तनाशित्वं । अम्लत्वं ।

स्वादुद्रव्यद्वारा पाके पित्तनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ तस्या उत्पत्तिर्यथा । सख्यावूचतुः । “उक्तस्त्वया महेशानि तुलसीविल्वसम्भवः । अनयोस्तुल्य एकः कः शिवविष्णुप्रियस्तरुः ॥ तदावां श्रोतुमिच्छावः शिवसुन्दरि कथ्यतां” । देव्युवाच । “अस्ति विल्वतुलसीतरुतुल्यः पुण्य एक उत विष्णुशिवार्हः । नामतोऽमलक इत्यपि सख्यौ रोपितः कमलयाथ मयापि ॥ कदाचित् देवयात्रायां प्रभासे पुण्यतीर्थके । सर्व्वे देवाः समायाता दिने पुण्ये च कुत्रचित् ॥ तत्राहञ्च स्वयं लक्ष्मीरेकस्थाने समागते । तत्रावयोर्मतिर्जाता शिवविष्णुप्रपूजने ॥ अहं श्रियमवोचञ्च सामुद्रि शृणु मे मतिं । स्वकल्पितेन द्रव्येण पूजयेऽहं हरिं प्रभुं ॥ मामुवाच ततो लक्ष्मीर्गद्गदाक्षरभाषिणी ॥ ममाप्येवं मतिर्जाता त्वमवोचः स्वयं यथा । स्वकल्पितेन द्रव्येण पूजयेऽहं त्रिलोचनं” ॥ देव्युवाच । “सजये विजये देवि ! नावेवम्भूतयोस्तदा । नयनेषु सुजातानि अमलाश्रुजलानि च ॥ तानि नौ नयनेभ्यश्च निपेतुर्मुवि हे सखि ! । ततो जाता द्रुमाः पृथ्व्यां चत्वारो विमलप्रभाः ॥ ख्याता आमलकी नाम्ना जाता कादमलाद्यतः । श्यामलच्छदवृन्दास्ते कर्व्वूरस्कन्धमूलकाः ॥ शिराग्रथितपत्राली पत्रमालाकपत्रका । विल्वस्य च तुलस्याश्च ये गुणाः कथिताः सखि ॥ ते ते गुणाः सर्व्वएव आमलक्यां समाहिताः । पत्रमालादलैरस्याः शिवविष्णु सुरेश्वरौ ॥ सर्व्वथा पूजितौ स्यातां सख्यौ नास्त्यत्र संशयः । माघे मासि सितायां तामेकादश्यां समुद्भवां ॥ शुभामामलकीं दृष्ट्वा समेताः सर्व्वदेवताः । ऋषयस्ते सशिष्याश्च हर्षमापुः परं तदा ॥ शिवाच्युबस्वरूपाञ्च ददृशुस्तुष्टुवुस्तदा” ॥ * ॥ अस्या नमस्कारमन्त्रादिः । “नमाम्यामलकीं देवीं पत्रमालाद्यलङ्कृतां । शिवविष्णुप्रियां दिव्यां श्रीमतीं सुन्दरप्रभां ॥ एतेन खलु मन्त्रेण सर्व्वा अस्याः क्रिया मताः । एतामुद्दिश्य तीर्थानि त्रीण्युक्तानि मनीषिभिः ॥ विल्ववृक्षवदेवेह पृथिव्यां कर्म्मणां स्थले । सिषित्तुस्तामामलकीं सर्व्वतीर्थजलैर्द्विजाः ॥ अथ सर्व्वसुराणाञ्च मुनीनाञ्च तदाग्रतः । मया संपूजितः कृष्णः श्रीश्च शम्भुमपूजयत् ॥ तदा जयजयध्वानो बभूव क्षितिमण्डले । आकाशे पुष्पवृष्टिश्च शङ्खशब्दाश्च पुष्कलाः ॥ दृष्ट्वा ह्यामलकी देवी दधारानन्दमुत्तमं । तेन धात्रीति नाम्नापि राजत्यामलकी शुभा ॥ नमस्कृत्य ह्यामलकीं गता देवा द्विजास्तथा । ब्रह्मविष्णुशिवाश्चापि तत्राधिष्ठानमास्थिताः ॥ जाता ह्यामलकी देवी परमानन्ददायिनी । मान्या स्थाप्या च पूज्या च प्रणन्तव्या सखोत्वियं” ॥

इति वृहद्धर्म्मपुराणे आमलकीप्रादुर्भावः १२ अध्यायः ॥ * ॥ एकादश्यां तत्र विष्णुप्रीतिर्यथा । “तुष्यत्यामलकैर्विष्णुरेकादश्यां विशेषतः । श्रीकामः सर्व्वदा स्रानं कुर्व्वीतामलकैर्न्नरः” ॥ इति गारुडे २१५ अध्वायः ॥ आमवातः, पुं, (आमोऽपाकहेतुः वातः ।) स्वनामख्यात- रोगविशेषः । तस्य निदानपूर्ब्बिकां संप्राप्तिमाह । “विरुद्धाहारचेष्टस्य मन्दाग्नेर्निश्चलस्य च । स्निग्धं भुक्तवतो ह्यन्नं व्यायामं कुर्व्वतस्तथा ॥ वायुना प्रेरितो ह्यामः श्लेष्मस्थानं प्रधावति । तेनात्यर्थमपक्वोऽसौ धमनीभिः प्रपद्यते ॥ वातपित्तकफैर्भूयो दूषितः सोऽन्नजो रसः । स्रोतांस्यभिष्यन्दयति नानावर्णोऽतिपिच्छिलः ॥ जनयत्यग्निदौर्ब्बल्यं हृदयस्य च गौरवं । व्याधीनामाश्रयो ह्येष आमसंज्ञोऽतिदारुणः ॥ विरुद्धाहारचेष्टस्य विरुद्धाहारः क्षीरमत्स्यादि । विरुद्धा चेष्टा मुक्त्वा व्यायामादि । तद्युक्तस्य । निश्चलस्य निर्व्व्यापारस्य । “स्निग्धं भुक्तवतो ह्यन्नं व्यायामं कुर्व्वतः” इति मिलितो हेतुः । श्लेष्म- स्थानं आमाशयसन्ध्यादि । तेन श्लेष्मस्थानगतेन अत्यर्थं अपक्वः । पित्तस्थानगमने तु पक्वोऽभ- विष्यदित्यभिप्रायः । असौ आमः धमनीभिः प्रपद्यते धमनोमार्गैश्चलति । भूयो दूषितः अति- शयेन दूषितः । सोऽन्नजो रसः । आमः स्रो- तांसि अभिष्यन्दयति संस्तभ्य रसवहशिराव- रोधं कृत्वा स्रोतांसि गुरूणि करोति । नानावर्णः वातादिजनितवर्णभेदान्नानावर्णः ॥ * ॥ आमस्य लक्षणमाह । “अजीर्णात् यो रसो जातः सञ्चितो हि क्रमेण तै । आमसंज्ञां स लभते शिरोगात्ररुजाकरः” ॥ अजीर्णात् भुक्तादजीर्णात् ॥ * ॥ आमवातस्य सा- मान्यलक्षणमाह । “युगपत् कुपितावेतौ त्रिकसन्धिप्रवेशकौ । स्तब्धञ्च कुरुते गात्रमामवातः स उच्यते” ॥ एतौ वातकफौ । त्रिकसन्धिप्रवेशकौ वेदनयेति बोद्धव्यौ ॥ * ॥ तन्त्रान्तरे तस्य लक्षणान्तरमाह । “अङ्गमर्दोऽरुचिस्तृष्णास्यालस्यं गौरवं ज्वरः । अपाकः शूलताङ्गानां आमवातस्य लक्षणम्” ॥ * ॥ अस्यैवातिवृद्धस्य लक्षणमाह । “स कष्टः सर्व्वरोगाणां यदा प्रकुपितो भवेत् । हस्तपादशिरोगुल्फत्रिकजानूरुसन्धिषु ॥ करोति सरुजं शोथं यत्र दोषः प्रपद्यते । स देशो रुज्यतेऽत्यर्थं व्याबिद्ध इव वृश्चिकैः ॥ जनयेत् सोऽग्निदौर्ब्बल्यं प्रसेकारुचिगौरवम् । उत्साहहानिं वैरस्यं दाहञ्च बहुमूत्रतां ॥ कुक्षौ कठिनतां शूलं तथा निद्राविपर्य्ययं । तृट्छदिश्रममूर्च्छाश्च हृद्ग्रहं विडविबद्धतां ॥ जाड्यान्त्रकूजमानाहं कष्टांश्चान्यानुपद्रवान्” । यदा प्रकुपितो भवेत् प्रकर्षेण कुपितः स्यात्तदा वक्ष्यमाणानुपद्रवान् करोति । तानाह हस्तेत्यादि । यत्र दोषः दुष्ट आमः प्रद्यते गच्छति । जाड्यं अकर्म्मण्यत्यं । अन्यानुपद्रवान् कलायखञ्जत्वादीन्

पृष्ठ १/१८२

:॥ * ॥ तस्यैव विशिष्टानि लक्षणान्याह । “पित्ताद्दाहं सरागञ्च सशूलं पवनात्मकं । स्तिमितं गुरुकण्डूकं कफजुष्टं तमादिशेत्” ॥ गुरुकण्डूकं बहुकण्डूकम् ॥ * ॥ तस्यासाध्यत्वादि- कमाह । “एकदोषानुगः साध्यो द्विदोषो याप्य उच्यते । सर्व्वदेहचरः शोथः सकष्टः सान्निपतिकः” ॥ * ॥ अथ आमवातस्य चिचित्सा । “लङ्घनं स्वेदनं तिक्तं दीपनानि कटूनि च । रेचनं स्रेहनमपि वस्तयश्चाममारुते ॥ रूक्षस्वेदो विधातव्यो वालुकापुटकैरिह । उपनाहाश्च कर्त्तव्यास्तेऽपि स्नेहविवर्जिता ॥ * ॥ वास्तूकमत्र वृन्ताकं पटोलं कारवेल्लकं । कोरदूषा यवाः पथ्याः षष्टिकाः शालयोऽनवाः” ॥ अनवाः पुराणाः । “लावकानां तथा मांसं हितं तक्रेण संस्कृतं । हितश्च यूषः कौलत्थः कलायश्चणक्स्य च” ॥ * ॥ “चित्रकं कटुका पथ्या नागरातिविषामृताः । चूर्णिताः कोष्णतोयेन पिबेदामानिलापहाः । १ । शटी शुण्ठी शिवासोग्रा देवाह्वातिविषामृताः । क्वथिताः प्रपिवेदामवाती रूक्षञ्च भोजयेत् ॥ देवाह्वा देवदारु । २ । आमवातगजेन्द्रस्य शरीरवनचारिणः । एकएव निहन्तायमेरण्डस्नेहकेशरी । ३ । एरण्डस्नेहयुक्तां हरीतकीं भक्षयेद्विधिवत् । आमानिलार्त्तियुक्तो युक्तो वृद्ध्या च गृध्रस्या । ४ । श्वेतं पुनर्नवामूलं तेन तैलं प्रसाधयेत् । आमवातरुजं हन्ति पादाभ्यञ्जनमर्द्दनात् । ५ । आरग्वधस्य पत्राणि भृष्टानि कटुतैलतः । आमवातप्रशान्त्यर्थं खादेद्भक्तावृतानि च । ६ । शुण्ठीगोक्षुरकक्वाथः प्रातः प्रातर्निषेवितः । आमवाते कटीशूले पाचनं रुक्प्रणाशनं । ७ । कटीशूले पिबेत्तैलं एरण्डफलसम्भवं । महौषधगुडच्योश्च क्वाथं मागधिकायुतं ॥ विशोध्यैरण्डवीजानि पिष्ट्वा क्षीरे विपाचयेत् । तत्पायसं कटीशूले गृध्रस्यां परमौषधं । ८ । रास्ना वातारिमूलञ्च वासकः सदुरालभः । शटीदारुबलामुस्तनागरातिविषाभयाः ॥ श्वदंष्ट्राव्याधिघातश्च मिषिधान्यं पुनर्णवा । अश्वगन्धामृता कृष्णा वृद्धदारः शतावरी ॥ वचा सहचरश्चैव चविका वृहतीद्वयं । समभागानि सर्व्वाणि रास्नात्र त्रिगुणा मता ॥ पिबेत् कषायमेतेषामष्टभागावशेषितं । क्षिप्त्वा नागरचूर्णञ्च प्रक्षेपोऽत्र यथामलं ॥ सर्व्वेषु वातरोगेषु सामेषु तु विशेषतः । पक्षाघातेऽर्दिते कम्पे कुब्जे सन्धिगतेऽनिले ॥ जानुजङ्घास्थिपीडासु गृध्रस्याञ्च हनुग्रहे । उरुस्तम्भे वातरक्ते विसूच्यां क्रोष्टुशीर्षके ॥ हृदामये च दुर्नाम्नि योनिशुक्रामयेषु च । पुंसां मेढ्रगते वाते स्त्रीणां बन्ध्यामये तथा ॥ योषितां गर्भदं मुख्यं नास्त्यस्मात् परमौषधं । महारास्नादिकः क्वाथो वेधसायं विनिर्म्मितः” ।

महारास्नादिक्वथः । ९ । “अजमोदामरिच- पिप्पलीविडङ्गसुरदारुचित्रकशताह्वाः । सैन्धव- मागधिमूलं भागा नवकस्य पलिकाः स्युः ॥ शुण्ठी दशपलिका स्यात् पलानि तावन्ति वृद्धदारस्य । अभया पलानि पञ्च श्लक्ष्णं चूर्णं विधापयेदेषां ॥ समगुडवटकानदतश्चूर्णं वा कोष्णवारिणा पिबतः । नश्यन्त्यामानिलजाः सर्व्वे रोगाः सुदारुणाः शीघ्रं ॥ आनाहशूलतूनी प्रतितूनी गृध्रसी गुल्मः । कटि- पृष्ठपरिष्फुटनं स्फुटनं चैवास्थिजङ्घयोस्तीव्रं ॥ श्वयथुस्तथाङ्गसन्धिषु ये चान्येऽप्यामवातजा रोगाः सर्व्वे प्रयान्ति शान्तिं तमैव सूर्य्यांशुविध्वस्तं ॥ अजमोदादिचूर्णमोदकः । १० । “आमवाते हितोऽतीव पथ्यादिर्गुग्गुलुर्मतः” । तथैव योगराजाख्यश्चरकादिचिकित्सकैः । ११ । नागरस्य पलान्यष्टौ घृतस्य कुडवं तथा । क्षीराढकसमायुक्तं खण्डस्यार्द्धशतं पलं ॥ व्योषत्रिजातकद्रव्यात् प्रत्येकञ्च पलं पलं । निःक्षिपेच्चूर्णितं तत्र खादेदग्निबलं यथा ॥ आमवातप्रशमनं धातुपुष्टिकरं परं । बल्यमायुष्यमोजस्यं बलीपलितनाशनं” ॥ शुण्ठीखण्डः । १२ । “मेथिकायाः पलान्यष्टौ शुण्ठ्या अष्ट पलानि च । तयोश्चूर्णं पटे पूतं दुग्धे मृद्वग्निना पचेत् ॥ दुग्धाढकयुगे गव्यं घृतमष्टपलं क्षिपेत् । तत्तावत्सुपचेत् यावत् भवेदतिघनं पयः ॥ पुनः पचेत् शनैस्तत्र दत्त्वाढकमितां सितां । ततः प्राके सुविज्ञाते ज्वलनादवतारयेत् ॥ मरिचं पिप्पली शुण्ठी कणामूलं सचित्रकं । यवानी जीरको धान्यं कारवी शतपुष्पिका ॥ जातीफलं शटीत्वक् च पत्रकं भद्रमुस्तकं । गृह्णीयात् पलमेतेषां सर्व्वेषाञ्च पृथक् पृथक् ॥ षडक्षं नागरं तत्र मरिचं च षडक्षकं । एषां चूर्णं परिक्षिप्य सर्व्वं संमिश्र्य रक्षयेत् ॥ एतत्तु भेषजं प्रोक्तं मेथिकापाकसंज्ञकं । भक्षयेत् पलमात्रं तत् यथा चाग्निबलं तथा ॥ आमवातं निहन्त्येतत् सर्व्वांश्च पवनामयान् । ज्वरांश्च विषमान् हन्ति पाण्डुरोगं सकामलं ॥ हन्त्युन्मादमपस्मारं प्रमेहान् वातशोणितं । अम्लपित्तं शीतपित्तं शिरःपीडां दृगामयं ॥ पदरं सूतिकारोगं हन्यादेतन्न संशयः । वपुषः पुष्टिकृद्बल्यं वीर्य्यवृद्धिकरं परं” ॥ मेथिकापाकः । १३ । “रसो रसोनस्य पिचुप्रमाणः क्षिपेच्च तत्राक्षमितं घृतं गोः । पिबेटुभे तेन दहत्यवश्यं शिखीव तूलं हि महामवातं” ॥ सामान्यवातव्याधिचिकित्सायां हि लिखितं रसी- नाष्टकमामवाते अतिगुणदं । १४ । “सैन्धवं श्रेयसी रास्ना शतपुष्पा यवानिका । स्वर्जिका मरिचं कुष्ठं शुण्ठी सौवर्च्चलं विडं ॥ वचाजमोदा जरणः पौष्करं मधुरं कणा । एतान्यर्द्धपलांशानि सूक्ष्मकल्कानि कारयेत् ॥

प्रस्थमेरण्डतेलस्य प्रस्थोऽम्बु शतपुष्पजं । काञ्जिकं द्विगुणं दत्त्वा मस्तु च द्विगुणं तथा ॥ एतत् संभृत्य संभारं शनैर्मृद्वग्निना पचेत् । सिद्धमेतत् प्रयोक्तव्यमामवातहरं परं ॥ पाने चाम्भञ्जने वस्तौ कुरुतेऽग्निबलं भृशं । वातार्त्ते वंक्षणे शूले कटीजानूरुसन्धिजे ॥ तथा हृत्पार्श्वजे शूले शस्तं श्लेष्मणि पीडिते । अन्यांश्चानिलजान् रोगान् नाशयत्याशु देहिनां” वृहत्सैन्धवाद्यं तैलं । १५ । “दधिमत्स्यगुडक्षीरपोतकीमाषपिष्टकं । वर्जयेदामवातार्त्तो गुडमांसमनूपजं” ॥ इत्यामवाताधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ (आत्रेयौवाच । “लक्षणं शृणु पुत्त्र ! त्वं समासेन वदाम्यहं । गुर्व्वन्नाहारपुष्टेन मन्दाग्नेश्च व्यवायिनः ॥ तर्पितैः कन्दशाकैस्तु आमोवायुसमीरितः । श्लेष्मस्थाने प्रपच्यैव जायते बहुवेदनः ॥ आमातिसारो वर्त्तेत सन्धौ शोफः प्रजायते । जडत्वञ्चैव गात्राणां बलासपतनं मुखे ॥ पृष्ठमन्यात्रिकेजातवेदनार्त्तोऽपि सीदति । अङ्गं वैकल्यमायाति आमवाते भिषग्वर” ! ॥ चिकित्सा यथा ॥ * ॥ “तस्य नो स्नेहनं कार्य्यं पाचनञ्च विधीयते । आमं संक्षयते प्राज्ञैः चतुर्धा भेदलक्षणैः” ॥ विष्टम्भ्यामलक्षणं यथा ॥ * ॥ “विष्टम्भी गुल्मकृन्मेही आमः पक्वाम एव च । सर्व्वाङ्गगो भवेच्चान्यो वक्ष्ये तस्यापि लक्षणं ॥ विष्टम्भो गुरु चाध्मानं वस्तिशूलञ्च जायते । तस्यापि पाचनं कार्य्यं स्नेहनञ्चैव कारयेत्” ॥ गुल्मशङ्क्यामलक्षणं यथा ॥ * ॥ “जठरं गर्ज्जते यस्य गुल्मवत् परिपीड्यते । कटीदेशे जडत्वञ्च आमगुल्माभिशङ्कितः ॥ तस्यादौ लङ्घनानि स्युर्ज्ञात्वा देहबलाबलं । पाचनं नैव कर्त्तव्यं गुल्मपाके विमूर्च्छति ॥ पाचिते चापि गुल्मामे तदाशु मरणं ध्रुवम्” । स्नेह्यामलक्षणं यथा ॥ * ॥ “यस्य च स्निग्धता गात्रे जाड्यं मन्दाग्निको वली । स्नेहामो विजलो यस्य स्नेहीवामः प्रकीर्त्तितः ॥ तस्य नो स्नेहनं कार्य्यञ्चोपवासञ्च कारयेत् । पाचनञ्चैव कर्त्तव्यमामञ्चैवातिसारयेत्” । आमस्य लक्षणं यथा ॥ * ॥ “यस्य शोफाननं जाड्यं तथा चैव घनोदरं । अरुच्यामातिसारश्च सचासाध्यो विजानता ॥ प्रत्याख्येया क्रिया कार्य्या जीवितस्यापि संशये । पाचनं पाचितं ज्ञात्वा तस्माच्चूर्णानि दापयेत्” । चिकित्सा यथा ॥ * ॥ “आमवाते कणायुक्तं दशमूलीजलं पिबेत् । गुडूची नागरं पथ्या चूर्णमेतद्गुडान्वितं ॥ धान्यनागरराजाम्लदेवदारुवचाभयाः । पाचनञ्चामवाते च श्रेष्ठमेतत्सुखावहं” ॥) आमातीसारः, पुं, (आमरोगेण कृतः अतीसारः ।) षट्प्रकारातीसारमध्यें रोगविशेषः । तस्य

पृष्ठ १/१८३

:संप्राप्तिरूपे । अन्नाजीर्णात् प्रद्रताः क्षोभयन्तः कोष्ठं दोषा धातुसंधान् मलांश्च । नानावर्णं नैकशः सारयन्ति शूलोपेतं षष्ठमेनं वदन्ति ॥ संसृष्टमेभिर्दोषैस्तु न्यस्तमप्स्ववसीदति । पुरीषं भृशदुर्गन्धि पिच्छिलं चामसंज्ञितं” ॥ इति निदानं ॥ (चिकित्सा यथा, -- “न तु संग्रहणं दद्यात् पूर्ब्बमामातीसारिणे । दोषाह्यादौ रुध्यमाना जनयन्त्यामयान् बहून् ॥ शोथपाण्ड्वामयप्लीहकुष्ठगुल्मोदरज्वरान् । दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यर्शोगदांस्तथा ॥ क्षीणधातुबलार्त्तस्य बहुदोषोऽति निस्रुतः । आमोऽपि स्तम्भनीयः स्यात् पाचनान्मरणं भवेत्” इति वैद्यचक्रपाणिसंग्रहः ॥ * ॥ “अभया मस्तुना पिष्टा मधुशर्करयान्विता । आमातीसारं शमयेद् गुडामलकमेव च ॥ वत्सकं जीरके द्वे च दध्ना पिष्टन्तु दापयेत् । आमातिसारशमनं वस्तिशूलं नियच्छति” ॥ इति हारीतः ॥ * ॥ “तस्य रूपाणि विज्जल- मामविप्लुतमवसादितं । रूक्षं द्रवं सशब्दमशब्दं वा विबद्धमूत्रवातमतिसार्य्यते पुरीषं वायुश्चान्तः- कोष्ठस्य सशब्दशूलः तिर्य्यक् चरति विबद्ध इत्या- मातिसारः” । “आमे परिणते यस्तु विबद्धमतिसार्य्यते । सशूलपिच्छमल्पाल्पं बहुशः सप्रवाहिकं ॥ तं मूलकानां यूषेण वदराणामथापि वा । उपोदकायाः क्षोरिण्या यवाण्या वास्तुकस्य वा ॥ सुवर्च्चलायाश्चञ्चोर्व्वा शाकेनावल्गुजस्य वा । शठ्याः कर्कारुकाणां वा जीवन्त्याश्चिर्भटस्य वा ॥ लोणीकायाः सपाठाया शुष्कशाकेन वा पुनः । दधिदाडिमसिद्धेन बहुस्नेहेन भोजयेत्” ॥ इति चरकः ॥) आमात्यः, त्रि, (अमात्य एव स्वार्थे अण् ।) अमात्यः । मन्त्री । इति द्विरूपकोषः ॥ बलाध्यक्षः । आमानस्यं, क्ली, (न प्रशस्तं मानसं यस्य सः अमा- नसस्तस्य भावः । अमानस + ष्यञ् ।) आमनस्यं । पीडा । दुःखं । इति शब्दरत्नावली ॥ आमान्नं, क्ली, (आमञ्च तत् अन्नञ्चेति कर्मधारयः ।) अपक्वान्नं । काँचाचाउल इति भाषा । तद्दानमन्त्रो यथा, -- “आमान्नं ते प्रयच्छामि फलताम्बूलसंयुतं । सघृतं परमं दिव्यं मया भक्त्या निवेदितं” ॥ इति वृहन्नन्दिकेश्वरपुराणोक्तदुर्गोत्सवपद्धतिः ॥ * ॥ बलात् चाण्डालादिस्वामिकापक्वान्नभोजनप्राय- श्चित्तं यथा । चाण्डालान्नं भुक्त्वा त्रिरात्रमुपवसेत् सिद्धं भुक्त्वा पराकः । इति बलाद्भोजनविषयं । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ त्रिरात्रमामान्नविषयं । परत्र सिद्धमित्युक्तेः । पराकमाह मनुः । “यतात्मनोऽप्रमत्तस्य द्वादशाहमभोजनं । पराको नाम कृच्छ्रोऽयं सर्व्वपापापनोदनः” ॥

“तेनात्रामान्ने सिद्धान्नप्रायश्चित्ततुरीयभागविधा- नादज्ञानादावपि तत्तुरीयकल्पना इति” । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ * ॥ आमान्नद्वारा कर्त्तव्यश्राद्धानि । यथा, -- “आपद्यनग्नौ तीर्थे च चन्द्रसूर्य्यग्रहे तथा । आमश्राद्धं द्विजैः कार्य्यं शूद्रेण तु सदैव हि” ॥ इति श्राद्धतत्त्वधृतप्रचेतोवचनं ॥ अपि च । योगिनीतन्त्रे । “निरग्नेरामश्राद्धे तु अन्नं न क्षालयेत् क्वचित् । वृद्धौ च क्षालयेदन्नं संक्रमे ग्रहणेषु च” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ आमाशयः, पुं, (आमस्य आशयः षष्ठीतत्पुरुषः ।) अपक्वस्थानं । तत्तु नाभिस्तनयोर्म्मध्यभागः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा महाभारते, -- “पक्वाशयस्त्वधोनाभ्यामूर्द्ध्वमामाशयः स्थितः” । यथा च सुश्रुते, -- “पक्वामाशययोर्मध्ये शिराप्रभवा नाभिर्नाम” ॥ * ॥ “नाभिस्तनान्तरं जन्तोराहुरामाशयंबुधाः” । “आमाशयस्तु तदधः” इति भावप्रकाशः ॥ “तत्रामाशयः पित्ताशयस्योपरिष्टात् तत्प्रत्यनी- कत्वादूर्द्ध्वगतित्वात्तेजसश्चन्द्र इवादित्यस्य स चतु- र्व्विधस्याहारस्याधारः” । “आमाशयः श्लेष्मणः” । इति सुश्रुतः ॥) आमिक्षा, स्त्री, (आमिष्यते मिषु सेचने बाहुलकात् सक् ।) शृतोष्णदुग्धे दधियोगसम्भवा या । क्षीरसा इति ख्याता । छाना इति केचित् । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । दधिकूर्च्चिका २ पयस्या ३ क्षीर- सन्तालिका ४ । इति राजवल्लभादयः ॥ (“ग्राहिणी वातला रूक्षा दुर्ज्जरा तक्रकूर्च्चिका” । इति सुश्रुतः अत्र हि तक्रकुर्च्चिका शब्देनामि- क्षोच्यते इति पर्य्यायान्तरदृष्टत्वात् ॥) आमिषं, क्ली, पुं, (आमिष्यते भुज्यते मिष् श्लेषणे घञ् संज्ञापूर्ब्बकत्वान्न गुणः ।) मांसं । इत्यमरः ॥ भोग्यवस्तु । संभोगः । उत्कोचः । इति मेदिनी ॥ सुन्दराकाररूपादि । लोभसञ्चयः । इति हेम- चन्द्रः ॥ लाभः । काभगुणः । रूपं । भोजनं । इति हारावलो ॥ आमिषप्रियः, पुं, (आमिषं प्रियं यस्य सः ।) कङ्कपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मांसाभि- लाषिणि त्रि ॥ आमिषाशी, न्, त्रि, (आमिषं अश्नाति आमिष + अश् + णिनि ।) मत्स्यमांसभोजनशीलः । तत्प- र्य्यायः । शौष्कलः २ । इत्यमरः ॥ आमिषी, स्त्री, (आमिषवदाकारोऽस्त्यस्या जटाया- मिति अर्शआदित्वादच् गौरादीत्वात् ङीष् च ।) मिषी । जटामांसी । इति केचित् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ आमीक्षा, स्त्री, (आमिष्यते, मिषु सेचने बाहु- लकात् सक् ।) आमिक्षा । आवर्त्तिते तप्ते क्षीरे दधियोगात् या वटिकाकारा विकृतिर्जायते सा । इति पुरुषोत्तमः ॥ आमुक्तः, त्रि, (आङ् + मुच् + क्तः ।) पिनद्धः । परि-

हितवस्त्रादिः । इत्यमरः ॥ परिहितकवचव्यक्तिः ॥ आमुपः, पुं, (आम + वप् + क ।) कण्टकयुक्तवंश- विशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेउडवाँश । इति ख्यातः । आमुष्यायणः, त्रि, (अमुष्य अपत्यम् + फक् । अलुक् ।) ख्यातवंशोद्भवः । सत्कुलजातः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आमूलं, क्ली, (मूलपर्य्यन्तं आमूलं । अव्ययीभावः ।) मूलपर्य्यन्तं ॥ (प्रारम्भावधि । यथा, शाकुन्तले ।) “आमूलशुद्धसन्तति कुलमेतत् पौरवं प्रजाबन्ध्ये” ।) आमोदः, पुं, (आङ् + मुद् + घञ् ।) अतिदूरगामि- गन्धः । इत्यमरः ॥ गन्धः । हर्षः । इति मेदिनी ॥ सुमहद्गन्धः । इति शब्दरत्नावली । (यथा रघुवंशे । १ । ४३ । “आमोदभुपजिघ्रन्तौ स्वनिःश्वासानुकारिणम्” ।) आमोदनं, क्ली, (आङ् + मुद् + ल्युट् ।) आमोद- करणं । हर्षणं ॥ प्रीणनं । आनन्दनं । आमोदितः, त्रि, (आ + मुद् + णिच् + क्त । यद्वा आमोदः सञ्जातोऽस्य तारकादित्वादितच् ।) आ- नन्दितः । सुगन्धितः । सद्गन्धयुक्तः । यथा, -- “पारिजातप्रसूनोत्थगन्धामोदितदिङ्मुखे” । इति शिवरात्रिव्रतकथा ॥ आनन्दितः । आमोद- शब्दादितप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ आमोदी, [न्] त्रि, (आमोद + णिनि ।) मुखवासनः । इत्यमरः ॥ कर्पूरादिवटिकाकृतमुखगन्धः । इति सारसुन्दरी ॥ मुखवासनवटिकादिः । आमोद- युक्तः कर्पूरादिरामोदी । इति भरतः ॥ नानाद्रव्य- रचित एकैकश एव वा कर्पूरादिभिर्मुखोपयोग्य- मुखवासनवटिकादिः । इति सर्व्वस्वं । गन्धयुक्तः । हर्षविशिष्टः ॥ (यथा भर्तृहरिः । “नवकुटजकदम्बामोदिनो गन्धवाहाः” ।) आम्नायः, पुं, (आङ् + म्ना + घञ् + युक् ।) श्रुतिः । वेदः । (यथा महावीरचरिते । “तृतीयो ह्येष मेध्योऽग्निराम्नायः पञ्चमोऽथवा” । उत्तरचरिते । “समांसो मधुपर्क इत्याम्नायं बहुमन्यमानाः” ।) संप्रदायः । गुरुपरम्पराप्राप्तोपदेश इति यावत् ॥ इत्यमरः ॥ निगमः । उपदेशः । इति मेदिनी ॥ कुलं । आगमः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुलक्रमः । इति शब्दरत्नावली ॥ (उपदेशः, शिक्षादानं, तन्त्र- शास्त्रं, अभ्यासः, आम्रेडनं, आलोचनं ।) आम्बिकेयः, पुं, (अम्बिकाया अपत्यं स्त्रीभ्यो ढक् ।) धृतराष्ट्रो राजा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा महाभारते । “परं श्रेयः पाण्डवेया मयोक्तं न मे तच्च श्रुतवानाम्बिकेयः” ।) कार्त्तिकेयः । आम्रः, पुं, (अम्यते अम गत्यादौ अमितभ्योदीर्घश्चेति रक् दीर्घश्च ।) फलवृक्षविशेषः । आम आँव इति भाषा । तत्पर्य्यायः । चूतः २ रसालः ३ । अति- सौरभश्चेत् सहकारः ४ । इत्यमरः ॥ कामशरः । कामवल्लभः ६ कामाङ्गः ७ कीरेष्टः ८ माधवद्रुमः ९ भृङ्गाभीष्टः १० सीधुरसः ११ मधूली १२

पृष्ठ १/१८४

:कोकिलोत्सवः १३ वसन्तदूतः १४ अम्लफलः १५ मोदाख्यः १६ मन्मथालयः १७ मध्वावासः १८ सुमदनः १९ पिकरागः २० नृपप्रियः २१ प्रि- याम्बुः २२ कोकिलावासः २३ । इति राजनिर्घण्टः । माकन्दः २४ षट्पदातिथिः २५ मधुव्रतः २६ वसन्तद्रुः २७ पिकप्रियः २८ स्त्रीप्रियः २९ गन्ध- बन्धुः ३० अलिप्रियः ३१ । इति शब्दरत्नावली ॥ मदिरासखः ३२ । इति जटाधरः ॥ बालाम्रफल- गुणाः । वायुरक्तपित्तकारित्वं । इति राजव्रल्लभः ॥ अपिच । कषायत्वं । अम्लरसत्वं । सुगन्धित्वं ॥ कफामयनाशित्वं । अस्रकरत्वं । पित्तप्रकोपवायु- रक्तदोषपटुत्वादिरुचिप्रदत्वञ्च । तच्च बद्धास्थिता- दृक् । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ मध्याम्रगुणः । पित्तकारित्वं ॥ * ॥ पक्वाम्रगुणाः । वर्णरुचि- मांसशुक्रबलकारित्वं । पित्ताविरोधित्वं । वायु- नाशित्वं । हृद्यत्वं । गुरुत्वं । अनुलोमनत्वं । इति राजवल्लभः ॥ अपिच । त्रिदोषशमताकारित्वं । स्वादुत्वं । पुष्टिजनकत्वं । अधिकधातुप्रचयकारित्वं । तृप्तिकान्तिकारित्वं । तृष्णाश्रमशमनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ मधुयुक्ताम्रगुणाः । क्षयरोग- प्लीहवातश्लेष्मरोगनाशित्वं ॥ * ॥ घृतयुक्ताम्रगुणाः । वातपित्तनाशित्वं । अग्निबलवर्णकारित्वञ्च ॥ * ॥ दुग्धयुक्ताम्रगुणाः । शीतलत्वं । स्वादुत्वं । गुरुत्वं । स्निग्धत्वं । भेदकत्वं । वातपित्तहारित्वं । शुक्ररक्तब- लवर्द्धकत्वञ्च ॥ * ॥ तत्फलास्थिगुणाः । तृष्णाच्छ- र्द्दिमेहातीसारनाशित्वं । इति राजबल्लभः ॥ * ॥ तत्त्वग्गुणः । कषायत्वं ॥ * ॥ तन्मूलगुणाः । सुगन्धित्वं । कषायत्वं । रुचिकारित्वं । संग्राहित्वं । शीतलत्वञ्च ॥ * ॥ तत्पुष्पगुणौ । रुचिकारित्वं । अग्निदीपनत्वञ्च ॥ * ॥ आम्रपेषीगुणाः । काषा- यत्वं । अम्लत्वं । भेदकत्वं । कफवातनाशित्वञ्च ॥ * ॥ कृत्रिमपक्वाम्रगुणः ॥ अम्लरसहानेर्मधुरत्वाच्च पित्तनाशित्वं ॥ * ॥ चुषिताम्रगुणाः ॥ परमरुचि- बलवीर्य्यकारित्वं । लघुत्वं । शीतलत्वं । शीघ्र- पाकित्वं । वातपित्तहारित्वं । सारकत्वञ्च ॥ * ॥ तद्गालितरसगुणाः । बलकारित्वं । गुरुत्वं । वात- हरत्वं । सारकत्वं । हृद्यत्वं । तृप्तिजनकत्वं । अति- शयष्टंहणत्वं । कफवर्द्धकत्वञ्च ॥ * ॥ तत्खण्ड- गुणाः ॥ गुरुत्वं । रोचकत्वं । गुरुपाकित्वं । मधु- रत्वं । वृंहणत्वं । बलकारित्वं । शीतलत्वं । वातना- शित्वञ्च ॥ * ॥ अतिशयाम्रभक्षणगुणाः ॥ मन्दाग्नि- बिषमज्वररक्तामयबद्धगुदोदरनयनामयकारित्वं । “एतदम्लाम्रविषयं न तु मधुराम्रपरं । मधुरस्य परं नेत्रहितत्वादिगुणत्वात् ॥ यद्यतिशयभक्षणं करोति तदा शुण्ठीजलानुपानं । अथवा सौवर्च्चलेन सह क्षीरं प्रयोक्तव्यं” ॥ * ॥ तत्पल्लवगुणाः । रुचिकारित्वं । कफपित्तनाशि- त्वञ्च ॥ * ॥ तथा च राजनिर्घण्टः । “आम्रमामं जलं स्विन्नं मर्द्दितं दृढपाणिना । सिताशीताम्बुसंयुक्तं कर्पूरमरिचान्वितं ॥ प्रपाणकमिदं श्रेष्ठं भीमसेनेन निर्म्मितं । सद्यो रुचिकरं बल्यं शीघ्रमिन्द्रियतर्पणम्” ॥

(तत्रादावाम्रस्य नामानि गुणाश्च । “आम्रः प्रोक्तो रसालश्च सहकारोऽतिसौरभः । कामाङ्गो मधुदूतश्च माकन्दः पिकवल्लभः ॥ * ॥ आम्रपुष्पमतीसारकफपित्तप्रमेहनुत् । असृग्दुष्टिहरं शीतं रुचिकृद्ग्राहि वातलम् ॥ आम्रं बालं कषायाम्लं रुच्यं मारुतपित्तकृत् । तरुणन्तु तदत्यम्लं रूक्षं दोषत्रयस्रकृत् ॥ आम्रमामं त्वचाहीनमातपेऽतिविशोषितम् ॥ अम्लं स्वादुकषायं स्याद्भेदनं कफवातजित् ॥ * ॥ पक्वन्तु मधुरं वृष्यं स्निग्धं बलसुखप्रदम् ॥ गुरु वातहरं हृद्यं वर्ण्यं शीतमपित्तलम् । कषायानुरसं वह्लि-श्लेष्म-शुक्र-विबर्द्धनम् ॥ * ॥ तदेव वृक्षसम्पक्वं गुरुवातहरं परम् । मधुराम्लरसं किञ्चित् भवेत् पित्तप्रकोपनम् ॥ * ॥ अम्रं कृत्रिमपक्वञ्च तद्भवेत् पित्तनाशनम् ॥ * ॥ रसस्याम्लस्य हीनस्तु माधुर्य्याच्च विशेषतः ॥ उषितं तत्परं रुच्यं बल्यं वीर्य्यकरं लघु ॥ शीतलं शीतपाकि स्याद्वातपित्तहरं सरम् ॥ * ॥ तद्रसो गालितो बल्यो गरुर्वातहरः सरः । अहृद्यस्तर्पणोऽतीव वृंहणः कफवर्द्धनः ॥ * ॥ तस्य खण्डं गुरुपरं रोचनं चिरपाकि च । मधुरं वृंहणं बल्यं शीतलं वातनाशनम् ॥ वातपित्तहरं रुच्यं वृंहणं बलवर्द्धनम् ॥ * ॥ वृष्यं वर्णकरं स्वादु दुग्धाम्रं गुरु शीतलम् ॥ * ॥ मन्दानलत्वं विषमज्वरञ्च रक्तामयं बद्धगुदोदरञ्च । आम्रातियोगो नयनामयं वा कंरोति तस्मादति तानि नाद्यात् ॥ एतदम्लाम्रविषयं मधुराम्लपरं न तु । मधुरस्य परं नेत्रहितन्त्वाद्या गुणा यतः ॥ शुण्ठ्याम्भसोऽनुपानं स्यादाम्राणामतिभक्षणे । जीरकं वा प्रयोक्तव्यं सह सौवर्च्चलेन च” ॥ * ॥ आम्रवीजस्य गुणाः । “आम्रवीजं कषायं स्याच्छर्द्द्यतीसारनाशनम् । ईषदम्लञ्च मधुरं तथा हृदयदाहनुत्” ॥ * ॥ आम्रनवपल्लवस्य गुणाः ॥ “आम्रस्य पल्लवं रुच्यं कफपित्तविनाशनम्” ॥ * ॥ इति भावप्रकाशः ॥ “अपक्वमाम्रं फलमेव शस्तं संग्राहि पित्तासृजि कोपनञ्च । तथा विपक्वं मधुरन्तु चाल्पं, भेद्यं सपित्तामयनाशनञ्च” ॥ इति हारीतः ॥ “वातपित्तास्नकृद्बालं बद्धास्थिकफपित्तकृत् ॥ गुर्व्वाम्रं वातजित् स्वाद्वम्लं कफशुक्रकृत्” । इति वाभटः ॥ “रक्तपित्तकरं बालमापूर्णं पित्तवर्द्धनम् । पक्वमाम्रं जयेद्वायुं मांसशुक्रबलप्रदम्” ॥ * ॥ “आम्रामलकलेहाश्च वृंहणा बलबर्द्धनाः । रोचनास्तर्पणाश्चोक्ताः स्नेहमाधुर्य्यगौरवात्” ॥ इति चरकः ॥ “पित्तानिलकरं बालं पित्तलं बद्धकेशरम् ॥

हृद्यं वर्णकरं रुच्यं रक्तमांसबलप्रदम् । कषायानुरसं स्वादु वातघ्नं वृंहणं गुरु ॥ पित्ताविरोधि सम्पक्वमाम्रं शुक्रविवर्द्धनम् । वृंहणं मधुरं बल्यं गुरु विष्टभ्य जीर्य्यति” ॥ इति सुश्रुतः ॥) आम्रगन्धकः, पुं, (आम्रगन्ध + कन् ।) समष्ठिल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आम्रपेषी, स्त्री, (आम्रस्य पेषी ।) शुष्काम्रखण्डं । आम्षी इति भाषा । अस्या गुणाः । अम्लत्वं । कषायत्वं । उष्णत्व । भेदकत्वं कफवातनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ आम्रातः, पुं, (आम्र + अत् + अच् ।) आम्रातकः । इति शब्दमाला ॥ (अस्य गुणाः । यदुक्तं । “आम्रातमम्लं वातघ्नं गुरूष्णं रुचिकृत् परम् । पक्वन्तु तुवरं स्वादुरसपाकं हिमं स्मृतम् । तर्पणं श्लेष्मनं स्निग्धं वृष्यं विष्टम्भि वृंहणम् । गुरु बल्यं मरुत्पित्तक्षतदाहक्षयास्रजित्” । “राजाम्रष्टङ्क आम्रातः कामाह्वो राजपुत्त्रकः । राजाम्रन्तुवरं स्वादु विशदं शीतलं गुरु ॥ ग्राहि रूक्षं विबन्धाध्मवातकृत् कफपित्तनुत्” । इति भावप्रकाशः ॥ तथा च चरके । “मधुरं वृंहणं बल्यमाम्रातं तर्पणं गुरु । सस्नेहं श्लेष्मलं शीतं वृष्यं विष्टभ्य जीर्य्यति” ॥) आम्रातकः, पुं, (आम्रं तद्रसम् आ ईषत् अतति माति । अत सातत्यगमने कृञादित्वात् वुन् ।) वृक्षविशेषः । आम्डा इति भाषा । तत्पपर्य्यायः । पीतनः २ कपीतनः ३ । इत्यमरः ॥ वर्षपाकी ४ । इति रत्नमाला ॥ पीतनकः ५ कपिचूडा ६ अभ्र- वाटिकः ७ भृङ्गीफलः ८ रसाढ्यः ९ तनुक्षीरः १० कपिप्रियः ११ अम्बरातकः १२ अम्बरीयः १३ कपिचूडः १४ । इति जटाधरः ॥ तदपक्वफलगुणाः । कषायत्वं । अम्लत्वं । हृत्कण्ठहर्षणत्वञ्च । तत्पक्व- फलगुणाः । मधुराम्लत्वं । स्निग्धत्वं । पित्तकफ- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपिच । तृप्ति- बलविष्टम्भाजीर्णकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ आम्रावर्त्तः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा मार्कण्डेयपुराणे । “आम्रानाम्रातकान् भव्यान् नारिकेलान् सतिन्दुकान्” । इति । अस्य पर्य्यायो गुणाश्च । “आम्रातकः पीतनश्च मर्कटाम्रः कपीतनः ॥ आम्रातमम्लं वातघ्नं गुरूष्णं रुचिकृत्सरम् । पक्वन्तु तुवरं स्वादु रसे पाके हिमं स्मृतं ॥ तर्पणं श्लेष्मलं स्निग्धं वृष्यं विष्टम्भि वृंहणं । गुरु बल्यम्मरुत्पित्तक्षतदाहक्षयास्रजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ “आम्रातकफलं वृष्यं सस्नेहं श्लेष्मवर्द्धनं” । इति सुश्रुतः ॥) आम्रावर्त्तः, पुं, (आम्रस्य आवर्त्तः ।) आम्र शुष्करसः । तत्पर्य्यायः । आम्रातकः २ । आम्सत्व इति भाषा । अस्य गुणाः । तृष्णाच्छर्द्दिवातपित्त- हरत्वम् । सारकत्वम् । रुचिकारित्वम् । सूर्य्यां-

पृष्ठ १/१८५

:शुभिः पाकात् लघुत्वञ्च । “पक्वस्य सहकारस्य- कटे विस्तारितो रसः । घर्म्मशुष्को मुहुर्दत्त आम्रातक इति स्मृतः” ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ (यदुक्तम् । “आम्रावर्त्तस्तृषाच्छर्द्दिवातपित्तहरः सरः । रुच्यः सूर्य्यांशुभिः पाकाल्लघुश्च स हि कीर्त्तितः” ।) आम्रेडितं, क्ली, (आङ् + म्रेडि + क्तः ।) द्विस्त्रि- रुक्तम् । इत्यमरः ॥ दुइ तिन् वार वला इति भाषा । (उन्मत्तेन यथा कथितस्य पुनः पुनः कथनं क्रियते एवं कथितस्य द्विस्त्रिवारकथनम् ।) आम्लवेतसः, पुं, (आम्लोऽम्लरसयुक्तो वेतसः ।) अम्लवेतसवृक्षः । इति राजनिर्जण्टः ॥ (अम्लवेतसशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) आम्ला, त्रि, (आ सम्यक् अम्ला अम्लरसयुक्ता ।) तिन्तिडीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्रीवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ आम्लिका, स्त्री, (आम्ला + कन् ।) तिन्तिडीवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अम्लोद्गारः । इति शब्दमाला ॥ (यथा चरके । “आम्लिकायाः फलं पक्वं तस्मादल्पान्तरं गुणैः” ॥) आम्लीका, स्त्री, (अम्ल + ठक् ।) तिन्तिडीवृक्षः । इत्यमरटीका ॥ आयः, पुं, (आङ् + या + ड ।) धनागमः । प्राप्तिः । लाभः । (यथा मनुः । ८ । ४१९ । “अहन्यहन्यवेक्षेत कर्म्मान्तान् वाहनानि च । आयव्ययौ च नियतावाकरान् कोषमेव च” ॥) स्त्र्यगाररक्षकः । इति हलायुधः ॥ (ज्योतिष- प्रसिद्धमेकादशभवनम् ।) आयःशूलिकः, त्रि, (अयःशूलेन अर्थानन्विच्छति । अयःशूलदण्डाजिनाभ्यां ठक्ठञाविति ठक् ।) तीक्ष्णकर्म्मा । क्षिप्रकारी । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यदुक्तम् । “तीक्ष्णोपायेन योऽन्विच्छेत्स आयःशूलिको जनः” ।) आयतः, त्रि, (आङ् + यम् + क्तः ।) दीर्घः । इत्यमरः ॥ लम्बा इति भाषा । (विस्तृतः । विशालः । आ- कृष्टः । यथा पञ्चतन्त्रे । “तन्तवोऽप्यायता नित्यं तन्तवो बहुलाः समाः” ।) आयतच्छदा, स्त्री, (आयताः च्छदा यस्याः सा ।) कदलीवृक्ष । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आयतनं, क्ली, (आङ् + यत + ल्युट् ।) यज्ञस्थानं । देव- स्थानं । तत्पर्य्यायः । चैत्यं २ । इत्यमरः ॥ यथा रामायणे, -- “येभ्यः प्रणमसे पुत्त्र ! चैत्येष्वायतनेषु च” । “समित्कुशपवित्राणि वेद्यश्चायतनानि च । स्थण्डिलानि च विप्राणां शैला वृक्षा ह्रदाः क्षुपाः” ॥ आश्रयः, विश्रामस्थानं । यथा चाणक्यः । “नासमीक्ष्य परं स्थानं पूर्ब्बमायतनं त्यजेत्” ॥ कुमारसम्भवे, ७ । ५ । “स्नेहस्तदेकायतनं जगाम” । भद्रासन भिटा इत्यादिख्यातो वास्तुदेशः । याज्ञवल्क्यः, -- “आरामायतनग्रामनिपानोद्यानवेश्मसु” ।) व्याधिनिदानम् ।)

आयतिः, स्त्री, (आङ् + यम् + क्तिन् ।) उत्तरकालः । भविष्यत्कालः । (यथा मनुः, ७ । १६९, ७ । १७८ । “यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः । तदात्वे चाल्पिकां पीडां तदा सन्धिं समाश्रयेत्” । “आयतिं सर्व्वकार्य्याणां तदात्वञ्च विचारयेत्” ॥) प्रभावः । कोषदण्डजं तेजः । इत्यमरः ॥ दैर्घ्यं । सङ्गः । इति विश्वहेमचन्द्रौ ॥ प्रापणं । इति धरणी ॥ (राजतरङ्गिणी । “प्रतापमायतिं शोभां हेमन्ताहस्य वारिदः । स्मृतिशेषां करोत्येव लोभश्च पृथिवीभुजां” ॥) आयत्तः, त्रि, (आङ् + यम् + क्तः ।) अधीनः । बशी- भूतः । इत्यमरः ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे, -- “तत् भद्र ! स्वयत्नायत्तो ह्यात्मा सर्व्वस्य” ।) आयत्तिः: स्त्री, (आङ् + यत् + क्तिन् ।) दिनं । स्नेहः । वशित्वं । सामर्थ्यं । सीमा । इति विश्वः हेम- चन्द्रश्च ॥ शयनं । दैर्घ्यं । प्रभावः । भविष्यत्कालः । इति धरणी ॥ (न्यायपथावलम्बिता । अधीनता ।) आयल्लकं, क्ली, उत्कण्ठा । इति हेमचन्द्रः ॥ आयसं, क्ली, (अयस् + अण् ।) लौहं । इति भरतः राजनिर्घण्टश्च ॥ अयोनिर्मितादौ, त्रि ॥ (यथा महाभारते, -- “आयसं हृदयं मन्ये तस्य दुष्कृतकर्म्मणः” । यथा मनुः, ८ । ३१५ । “शक्तिं चोभयतस्तीक्ष्णामायसं दण्डमेव वा” । रघुवंशे, १७ । ६३ । “स चकर्ष परस्मात् तदयस्कान्त इवायसम्” । (अयोजनितार्थे यथा, -- “विपाके कटु शीतञ्च सर्व्वश्रेष्ठं तदायसम्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ॥) आयसी, स्त्री, (अयसा निर्म्मिता । अयस् + अण् + ङीप् ।) लौहमयकवचः । तत्पर्य्यायः । अङ्गरक्षिणी २ जालिका ३ जालप्राया ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ आयस्तः, त्रि, (आङ् + यस् + कर्त्तरि क्तः ।) तेजितः । क्षिप्तः । क्लेशितः । कुपितः । हतः । इति मेदिनी ॥ (प्रयत्नशीलः, कार्य्योत्सुकः, यत्नसिद्धः, कष्टसिद्धः ।) आयातं, त्रि, (आङ् + या + क्तः ।) आगतं । यथा, “हंसयुक्तविमानाग्रे साक्षसूत्रकमण्डलुः । आयाता ब्रह्मणः शक्तिर्ब्रह्माणी साभिधीयते” ॥ इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्यम् ॥ आयानं, क्ली, (आङ् + या + ल्युट् ।) स्वभावः । इति जटाधरः ॥ आगमनं ॥ (यथा महाभारते, -- “आयाने वासि विदितो रामस्य विदितात्मनः” । आयामः, पुं, (आङ् + यम् + घञ् ।) दैर्घ्यं । इत्यमरः ॥ (यथा रामायणे, -- “योजनायमविस्तारमेकैको धरणीतलम्” । मेघदूते, पूर्ब्बमेघे । ५८ । “तेनोदीचीं दिशमनुसरेस्तिर्य्यगायामशोभी” ।) आयासः, पुं, (आङ् + यस् + घञ् ।) श्रान्तिः । तत्- पर्य्यायः । श्रमः २ क्लमः ३ क्लेशः ४ परिश्रमः ५ प्रयासः ६ व्यायामः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ (अति- यत्नः । प्रयत्नः । यथा साहित्यदर्पणे, --

“रत्यायासमनस्तापक्षुत्पिपासादिसम्भवा” । महाभारते, -- “शोकहर्षौ तथायासः सर्व्वं स्नेहात् प्रवर्त्तते” । रामायणे, -- “नैवायासं क्वचित् भद्रे प्राप्ससे न च विप्रियं” ।) आयुः, पुं, क्ली, (एति इण् गतौ छन्दसीण इत्युण् ।) जीवितव्याप्यकालः । इति जटाधरः ॥ (जीवनं, प्राणाः । यथा महाभारते, -- “अहं केशरिणः क्षेत्रे वायुना जगदायुना । जातः कमलपत्राक्षो हनूमान्नाम वानरः” । स्वनामख्यातश्चन्द्रवंशीयो राजा, स च नहुषस्य पिता । यथा महाभारते, -- “नहुषो नाम राजर्षिर्व्यक्तं ते श्रोत्रमागतः । तत्रैव पूर्ब्बपूर्ब्बेषामायोर्वंशधरः सुतः” । पुरूरवसः पुत्त्रः स्वनामख्यातो राजा । यथा हरिवंशे, -- “बुधस्य तु महाराज विद्वान् पुत्त्रः पुरूरवाः” । “तस्य पुत्त्रा बभूवुस्ते सप्त देवसुतोपमाः । दिवि जाता महात्मान आयुर्धीमानमावसुः” । हृदस्य पुत्रः स्वनामख्यातोऽसुरः । यथा हरिवंशे, -- “हृदस्य पुत्त्रो ह्यायुर्वै शिविः कालस्तथैव च” ।) आयुः, [स्] क्ली, (एति गच्छतीति इण् + उसि + णिच्च ।) जीवितकालः । परमायुः । इत्यमरः ॥ तत्- पर्य्यायः । विजीवितं २ नित्यगः ३ अनुबन्धः ४ । “पुरुषाः सर्व्वसिद्धाश्च चतुर्वर्षशतायुषः । कृते त्रेतादिकेऽप्येवं पादशो ह्रसति क्रमात्” ॥ इति वैद्यकं ॥ “अरोगाः सर्व्वसिद्धार्थाश्चतुर्व्वर्षशतायुषः । कृते त्रेतादिषु ह्येषामायुर्ह्रसति पादशः” ॥ इति मनुः १ । १८३ ॥ घृतं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“नाभिस्थः प्राणपवनः स्पृष्ट्वा हृत्कमलान्तरं । कण्ठाद्वहिर्विनिर्याति पातुं विष्णुपदामृतं ॥ पीत्वा चाम्बरपीयुषं पुनरायाति वेगतः । प्रीणयन् देहमखिलं जीवयन् जठरानलम् ॥ शरीरप्राणयोरेवं संयोगादायुरुच्यते” । इति शार्ङ्गधरः ॥ “शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितं । नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्य्यायैरायुरुच्यते” ॥ इति । “वर्षशतं खल्वायुषः प्रमाणमस्मिन् काले । सन्ति पुनरधिकोनवर्षशतजीविनो मनुष्याः । तेषां विकृतिवर्ज्ज्यैः प्रकृत्यादिबलविशेषैरायुषो लक्ष- णतश्च प्रमाणमुपलभ्य वयसस्त्रित्वं विभजेत” । “तन्त्रेण तत्रायुरुक्तं स्वलक्षणतो यथावदिहैव तत्र शरीरमानसाभ्यां रोगाभ्यामनभिद्रुतस्य विशेषेण यौवनवतः समन्वागतबलवीर्य्यपौरुष- पराक्रमस्य ज्ञानविज्ञानेन्द्रियेन्द्रियार्थबलसमुदाये वर्त्तमानस्य परमर्द्धिरुचिरविविधोपभोगस्य स- मृद्धसर्व्वारम्भस्य यथेष्टविचारणात् सुखमायु- रुच्यते” । इति च । “असुखमतो विपर्य्ययेण हितैषिणः पुनर्भूताना- म्परस्वादुपरतस्य सत्यवादिनः शमपरस्य परी-

पृष्ठ १/१८६

:क्ष्यकारिणोऽप्रमत्तस्य त्रिवर्गं परस्परेणानुपहत- मुपसेवमानस्य पूजार्हसम्पूजकस्य ज्ञानविज्ञानोप- शमशीलस्य वृद्धोपसेविनः सुनियतरागरोगेर्ष्या- मदमानवेगस्य सततं विविधप्रदानपरस्य तपो- ज्ञानप्रशमनित्यस्याध्यात्मविदस्तत्परस्य लोकमि- मञ्चासुञ्चापेक्षमाणस्य स्मृतिमतो हितमायु- रुच्यते” । इति च ॥ “अहितमतो विपर्य्ययेण प्रमाणमायुषस्त्वर्थेन्द्रिय- मनोबुद्धिचेष्टादीनां विकृतिलक्षणैरुपलभ्यते अ- निमित्तैरिदमस्मात् क्षणान्मुहूर्त्ताद्दिवसात्त्रिपञ्च- दश-सप्तदश-द्वादशाहात् पक्षान्मासात् षण्मा- सात् संवत्सराद्वा स्वभावमापत्स्यते इति । तत्र- स्वभावः प्रवृत्तेरुपरमो मरणमनित्यतानिरोध- इत्येकोऽर्थः । इत्यायुषः प्रमाणमतो विपरीतम- प्रमाणम्” । इति च ॥ “वर्षशतं खल्वायुषः प्रमाणमस्मिन् काले तस्य नि- मित्तं प्रकृतिगुणात्मसम्पत् सात्मोपसेवनञ्चेति” । इति च चरकः ॥) आयुक्तः, त्रि, (आङ् + युज् + क्तः ।) कर्म्माध्यक्षः । तत्पर्य्यायः । नियोगी २ कर्म्मसचिवः ३ व्यापृतः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ आयुधः, पुं, (आयुध्यते अनेनेति । आङ् + युध् + क ।) अस्त्रं । इत्यमरः ॥ (आयुधानां त्रयो भेदाः । प्रहर- णानि, पाणिमुक्तानि, यन्त्रमुक्तानि चेति । तत्र प्रहरणानि खड्गादीनि, पाणिमुक्तानि चक्रादीनि, यन्त्रमुक्तानि शरादीनि । “धृतायुधो यावदहं तावदन्यैः किमायधैः” । “किं वक्ष्यत्ययमेवमद्य विमुखं मामुद्यतेऽप्यायुधे” । इति चौत्तरचरिते ।) आयुधधर्म्मिणी, स्त्री, (आयुधस्येव धर्भ्मो विद्यते यस्याः । आयुधधर्म्म + इन् + ङीप् ।) जयन्ती- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आयुधागारं, क्ली, (आयुधानां, आगारं । षष्ठीतत् ।) अस्त्रगृहं । सेलाखाना इति ख्यातं । इति महा- भारते राजधर्म्मः ॥ तत्र नियुक्तस्य लक्षणं यथा,- “स्थापनाजातितत्त्वज्ञः सततं प्रतिजागृता । राज्ञः स्यादायुधागारे दक्षः कर्म्मसु चोद्यतः” ॥ इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ (यथा मनुः ९ । २८० । “कोष्ठागारायुधागारदेवतागारभेदकान् । हस्त्यश्वरथहर्त्तॄंश्च हन्यादेवाविचारयन्” ॥) आयुधिकः, पुं, (आयुधेन जीवति, आयुध + ठक् ।) अस्त्रजीवी । तत्पर्य्यायः । शस्त्राजीवः २ काण्ड- पृष्ठः ३ आयुधीयः ४ । इत्यमरः ॥ (यथा महा- भारते १६ । ७ । ३६ । “न पादरक्षैः संयुक्ताः नान्तरायुधिका ययुः” । आयुधीयः, पुं, (आयुध + छ ।) आयुधिकः । इत्य- मरः ॥ (योद्धा । यथा मनुः ७ । २२२ । “अलङ्कृतश्च सम्पश्येदायुधीयं पुनर्जनं” । उत्तरचरिते ६ । “तर्ज्जयन्ति विस्फुरितशस्त्राः कुमारमायुधीयश्रेणयः” ।) आयुर्द्रुव्यं, क्ली, (आयसो द्रव्यम् ।) औषधं । इति रत्नमाला ॥ आयुर्व्वेदः, पुं, (आयुरनेन विन्दति वेत्ति वेत्यायुर्व्वेदः । आयस् + विद् + करणे घञ् ।) अष्टादशविद्या-

न्तर्गतधन्वन्तरिप्रणीतविद्याविशषः । वैद्यकशास्त्रं । चिकित्साशास्त्रं । तत्तु अथर्व्ववेदान्तर्गतं । यथा, “विधाताथर्व्वसर्व्वस्वमायुर्व्वेदं प्रकाशयन् । स्वनाम्ना संहितां चक्रे लक्षश्लोकमयीमृजुं” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ चरणव्यूहमते ऋग्वेदस्योपवेदः आयुर्व्वेदः । अथ- र्व्ववेदस्य शस्त्रशास्त्राण्युपवेदः ॥ * ॥ अथायुर्व्वेदस्य विवरणम् । “ऋग्यजुःसामाथर्व्वाख्यान् दृष्ट्वा वेदान् प्रजापतिः । विचिन्त्य तेषामर्थं चैवायुर्व्वेदं चकार सः ॥ कृत्वा तु पञ्चमं वेदं भास्कराय ददौ विभुः । स्वतन्त्रसंहितां तस्मात् भास्करश्च चकार सः ॥ भास्करश्च स्वशिष्येभ्य आयुर्व्वेदं स्वसंहितां । प्रददौ पाठयामास ते चक्रुः संहितास्ततः ॥ तेषां नामानि विदुषां तन्त्राणि तत्कृतानि च । व्याधिप्रणाशवीजानि साध्वि मत्तो निशामय ॥ धन्वन्तरिर्द्दिवोदासः काशीराजोऽश्विनीसुतौ । नकुलः सहदेवोऽर्किश्च्यवनो जनको बुधः ॥ जावालो जाजलिः पैलः करथोऽगस्त्य एव च । एते वेदाङ्गवेदज्ञाः षोडश व्याधिनाशकाः ॥ चिकित्सातत्त्वविज्ञानं नाम तन्त्रं मनोरमम् । धन्वन्तरिश्च भगवान् चकार प्रथमे सति ॥ चिकित्सादर्पणं नाम दिवोदासश्चकार सः । चिकित्साकौमुदीं दिव्यां काशीराजश्चकार सः ॥ चिकित्सासारतन्त्रञ्च भ्रमघ्नं चाश्विनीसुतौ । तन्त्रं वैद्यकसर्व्वस्वं नकुलश्च चकार सः ॥ चकार सहदेवश्च व्याधिसिन्धुविमर्द्दनं । ज्ञानार्णवं महातन्त्रं यमराजश्चकार सः ॥ च्यवनो जीवदानञ्च चकार भगवानृषिः । चकार जनको योगी वैद्यसन्देहभञ्ञनं ॥ सर्व्वसारं चन्द्रसुतो जावालस्तन्त्रसारकं । वेदाङ्गसारं तन्त्रञ्च चकार जाजलिर्मुनिः ॥ पैलो निदानं करथस्तन्त्रं सर्व्वधरं परं । द्वैधनिर्णयतन्त्रञ्च चकार कुम्भसम्भवः ॥ चिकित्साशास्त्रवीजानि तन्त्राण्येतानि षोडश व्याधिप्रणाशवीजानि बलाधानकराणि च ॥ मथित्वा ज्ञानमन्थानैरायुर्व्वेदपयोनिधिं । ततस्तन्त्राण्युज्जहरुर्नवनीतानि कोविदाः ॥ एतानि क्रमशो दृष्ट्वा दिव्यां भास्करसंहितां । आयुर्व्वेदं सर्व्ववीजं सर्व्वं जानामि सुन्दरि ॥ व्याधेस्तत्त्वपरिज्ञानं वेदनायाश्च निग्रहः । एतद्वैद्यस्य वैद्यत्वं न वैद्यः प्रभुरायुषः ॥ आयुर्व्वेदस्य विज्ञाता चिकित्सासु यथार्थवित् । धर्म्मिष्ठश्च दयालुश्च तेन वैद्यः प्रकीर्त्तितः” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १६ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य लक्षणम् यथा, -- “आयुर्हिताहितं व्याधिनिदानं शमनं तथा । विद्यन्ते यत्र विद्वद्भिः स आयुर्व्वेद उच्यते” ॥ तस्य निरुक्तिर्यथा, -- “अनेन पुरुषो यस्मात् आयुर्विन्दति वेत्ति च । तस्मान्मुनिवरैरेष आयुर्वेद इति स्मृतः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यत् रोगशब्दे वेद-

शब्दे वैद्यशब्दे च द्रष्टव्यम् ॥ (“हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितं । मानञ्च तच्च यत्रोक्तमायुर्व्वेदः स उच्यते” ॥ “तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः । वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोक्रयोरुभयोर्हितः” ॥ “किमायु कस्मादायुर्व्वेदः किञ्चायुर्व्वेदः शाश्वतो ऽशाश्वत इति । कानि चास्याङ्गानि कैश्चायमध्ये- तव्यः किमर्थञ्चेति” । “तत्र भिषजा पृष्टेनैवञ्चतुर्णामृक्सामयजुरथर्व्व- वेदानामात्मनोऽथर्ब्बवेदे भक्तिरादेश्या वेदोह्या- थर्व्वणः स्वस्त्ययनबलिमङ्गलहोमनियमप्रायश्चि- त्तोपवासमन्त्रादिपरिग्रहाच्चिकित्सां प्राह चि- कित्सा चायुषो हितायोपदिश्यते बेदञ्चोपदि- श्यायुर्वाच्यं तत्रायुश्चेतनाप्रवृत्तिजीवितमनुबन्धो- धारि चेत्येकोऽर्थः, तदा आयुर्व्वेदयत्यायुर्व्वेदः कथ- मुच्यते स्वलक्षणतः सुखासुखतो हिताहिततः प्रमाणाप्रमाणतश्च यतश्चायुष्यानायुष्याणि द्रव्य- गुणकर्म्माणि वेदयत्यतोऽप्यायुर्व्वेदः तत्रायुष्याणि अनायुष्याणि च द्रव्यगुणकर्म्माणि केबलेनोप- देक्ष्यन्ते” । “तानिन्द्रः सहस्रदृगमरगुरुवरोऽब्रवीत् स्वागतं ब्रह्मविदां ज्ञानतपोधनानां ब्रह्मर्षीणामस्ति भुवो- ग्लानिरप्रभावत्वं वैस्वर्य्यं वैवर्ण्यञ्च ग्राम्यवासकृत- मसुखमसुखानुबन्धं च । ग्राम्यो हि वासो मूल- मशस्तानां तत्कृतं पुण्यकृद्भिरनुग्रहः प्रजानां स्वशरीरमरक्षिभिः कालश्चायमायुर्व्वेदोपदेशस्य ब्रह्मर्षीणामात्मनः प्रजानाञ्चानुग्रहार्थमायुर्व्वेद- मश्विनौ मह्यं प्रयच्छतां प्रजापतिरश्विभ्यां । प्रजापतये ब्रह्मा प्रजानामल्पमायुर्ज्जराव्याधि- बहुलमसुखमसुखानुबन्धं अल्पत्वादल्पतपोदम- नियमदानाध्ययनसञ्चयं मत्वा पुण्यतममायुः- प्रकर्षकरं जराव्याधिप्रशमनं ऊर्ज्जस्करममृतं शिवं शरण्यमुदात्तं भवन्तो मत्तः श्रोतुमर्हन्त्युप- धारयितुं प्रकाशयितुञ्च प्रजानुग्रहार्थमार्षं ब्रह्म च मैत्रीं कारुण्यमात्मनश्चानुत्तमं पुण्यमुदारं ब्राह्ममक्षयं कर्म्मेति” । इति चरकः ॥ “तानुवाच भगवान् स्वागतं वः । सर्व्वत्र वा मीमांस्या अध्याप्याश्च भवन्तो वत्साः ! इह खल्वायुर्व्वेदो नाम यदुपाङ्गमथर्व्ववेदस्यानुत्पाद्यव प्रजाः श्लोकशतसहस्रमध्यायसहस्रञ्च कृतवान् स्व- यम्भूः । ततोऽल्पायुष्ट्वमल्पमेधस्त्वञ्चावलोक्य नराणां भूयोऽष्टधा प्रणीतवान् ॥ तद्यथा ॥ शल्यं शालाक्यं कायचिकित्सा भूतविद्या कौमारमृत्यमगदतन्त्रं रसायनतन्त्रं वाजीकरणतन्त्रमिति” ॥ “वत्स ! सुश्रुत ! इह खल्वायुर्व्वेदप्रयोजनं व्या- ध्युपसृष्टानां व्याधिपरिमोक्षः स्वस्थस्य रक्षणञ्च । आयुरस्मिन् विद्यतेऽनेन वा आयुर्विन्दतीत्यायु- र्वेदः । तस्याङ्गवरमाद्यमागमप्रत्यक्षानुमानोपमानै- रविरुद्धमुच्यमानमुपधारय । एतद्ध्यङ्गं प्रथमं प्रागभिघातव्रणसंरोहादयज्ञशिरःसन्धानाच्च” । “तदिदं शाश्वतं पुण्यं स्वर्ग्यं यशस्यमायुष्यं वृत्ति- करञ्चेति” ॥

पृष्ठ १/१८७

:“ब्रह्मा प्रोवाच ततः प्रजापतिरधिजगे तस्मा- दश्विनावश्विभ्यामिन्द्र इन्द्रादहं मया त्विह प्रदेय- मर्थिभ्यः प्रजाहितहेतोः” ॥ इति सुश्रुतः ॥) आयुर्व्वेदी, [न्] त्रि, (आयुर्व्वेदो ज्ञातव्यत्वेन विद्यते यस्य । आयुर्व्वेद + इनि ।) आयुर्व्वेदज्ञः । चिकित्- सकः । वैद्यः । इति हेमचन्द्रः राजनिर्घण्टश्च ॥ आयुर्योगः, पुं, (ज्रायुषो जीवितकालस्य योगो भवत्यस्मात् ।) औषधं । इति राजनिर्घण्टः । आयुष्मान्, [त्] त्रि, (आयुस् + मतुप् ।) चिरजीवी । दीर्घायुः । तत्पर्य्यायः । जैवातृकः २ । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः, २ । १२५, ३ । २६३ । “आयुष्मान् भव सौम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने” । “आयुष्मन्तं सुतं सूते यशोमेधासमन्वितं” इतिच ॥) आयुष्मान्, पुं, विस्कुम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गत- तृतीययोगः । तत्र जातफलं । “यस्यायुष्मान् जन्म- काले धनुष्मान् याने यानं तस्य देशेषु कार्य्यं । कुर्य्यान्न्यूनं क्रीडनं पुष्पवाट्यां दासैर्व्वासैरन्वितो गर्व्वितश्च” ॥ इति दीपिका ॥ (“आयुष्मान् सत्त्ववान् साध्यो द्रव्यवानात्मवानपि” इति सुश्रुतः ॥) आयुष्यं, त्रि, (आयुष् + यत् ।) पथ्यं । इति राज- निर्घण्टः ॥ आयुर्हितकारकं ॥ (मनुः । ४ । १०६ । “धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं चातिथिपूजनं” । तत्रैव २ । ५१ । “आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते यशस्यं दक्षिणामुखम्” । “आयुष्यं भोजनं जीर्णे वेगानाञ्चाविधारणं । ब्रह्मचर्य्यमहिंसा च साहसानाञ्च वर्ज्जनं” ॥ इति सुश्रुतः ॥ “आयुष्या दीपनी चैव चक्षुष्या व्रणशोधिनी” । इति हारीतः ।) आयुष्यसूक्तं, क्ली, (आयुष्यञ्च तत्सूक्तञ्चेति । कर्म्म- धारयः ।) नान्दीश्राद्धादौ वसुधारासम्पातनान- न्तरपाठ्यो वैदिकमन्त्रविशेषः । सामगानां तन्मन्त्रो यथा, -- ॐ आयुर्विश्वायुर्विश्वं विश्वमायुरसिमहि । प्रजा- न्त्वष्टरधिनिधेह्यस्मै शतं जीवेम शरदो वयन्ते । आयुषे मे पवस्व वर्च्चसे मे पवस्व विदुः पृथिव्या दिवो जनित्र्या शृण्वन्त्वापोधःक्षरन्ती सोमो होद्गाय ममायुषे मम ब्रह्मवर्च्चसाय यजमान- स्यर्द्ध्या अमुष्य राज्याय । अमुष्य स्थाने यदर्थं वृद्धि- स्तस्य षष्ट्यन्तनाम प्रयोज्यं । इति रघुनन्दनभट्टा- चार्य्यकृतश्राद्धप्रयोगतत्त्वं ॥ * ॥ यजुर्विदां तन्मन्त्रो यथा, -- ॐ आयुष्यं वर्च्चस्यं रायष्पोषमौद्भिदं इदं हिरण्यं वर्च्चस्व जेत्रायाविशतादुमां । न तद्रक्षां¤सि न पिशाचास्तरन्ति वेदानामोजः प्रथमजं¤ ह्येतत् । यो बिभर्त्ति दाक्षायण्यं¤ हिरण्यं¤ सहदेवेषु कृणुते दीर्घमायुः समनुष्येषु कृणुते दीर्घमायुः । यदा बध्रान्दाक्षायणां¤ हिरण्यं¤ शतानीकाय सुमनस्यमानाः । तन्न आवध्रामि शतसारदया युष्माञ्जरदष्टिर्यथासं” । इति तत्कृतयजुर्व्वेदीय- श्राद्धप्रयोगतत्त्वं ॥

आयुस्करः, त्रि, (आयुस् + कृ + क ।) परमायुर्ज- नकः ॥ (आयुर्वृद्धिजनकः । “सहामलकशुक्तिभिर्दधिसरेण तैलेन वा गुडेन पयसा घृतेन यवशक्तुभिर्वा सह । तिलेन सहमाक्षिकेण पलनेन सूपेन वा वपुस्करमरुस्करं परममेध्यमायुस्करं” ॥ इति वाभटः ॥) आयोगः, पुं, (आङ् + युज् + घञ् ।) गन्धमाल्यो- पहारः । व्यापारः । रोधः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामायणे, -- “सरलैः कर्णिकारैश्च किंशुकैश्च सुपुष्पितैः । स देशो भ्रमरायोगः प्रदीप्त इव लक्ष्यते” ॥) आयोगवः, पुं, (अयोगव एव स्वार्थे अण् ।) शूद्रा- द्वैश्यायां जातो जातिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य कर्म्म काष्ठतक्षणं । (यथा मनुः १० । १२, १० । १६ । “शूद्रादायोगवः क्षत्ता चण्डालश्चाधमो नृणां । वैश्यराजन्यविप्रासु जायन्ते वर्णसङ्कराः” ॥ “आयोगवोऽयं क्षत्ता च चाण्डालश्चाधमो नृणां । प्रातिलोम्येन जायन्ते शूद्रादपसदास्त्रयः” ॥) आयोजनं, क्ली, (आङ् + युज् + ल्युट् ।) उद्योगः । आहरणं । द्रव्यासादनं । यथा, -- “कुत्रचित् तण्डुलाः सन्ति क्व च स्थाली क्व चेन्धनं । तेषामायोजनं कुर्व्वन् मुख्यः कर्त्ताभिधीयते” ॥ इति गोयीचन्द्रधृतकारिका ॥ आयोधनं, क्ली, (आङ् + युध + ल्यट् ।) युद्धं । बधः । इति मेदिनी ॥ (रघुवंशे, ६ । ४२ । “आयोधने कृष्णगतिं सहाय- मवाप्य यः क्षत्रियकालरात्रिं” । भट्टिः, “आयोधने स्थायुकमस्त्रजातम्” । रघुः, ५ । ७१ । “आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर ! याते ।) आरं, क्ली, (आङ् + ऋ + भावे घञ् ।) मुण्डायसं । मुण्डलोहं । इति राजनिर्घण्टः ॥ पित्तलं । इत्य- मरटीका ॥ कोणः । प्रान्तभागः । इत्यानन्दलह- रीटीका ॥ (चक्राङ्गकाष्ठभेदः । यथा महाभारते, “आरान्तरेनावपतत् संक्षिप्याङ्गं क्षणेन ह” । “यस्त्रिषष्टिशतारण्यं वेदार्थं स परः कविः” ॥) आरः, पुं, (आङ् + ऋ + कर्त्तरि संज्ञायां घञ् ।) मङ्गलग्रहः । शनिः । पित्तलं । इति हेमचन्द्रः ॥ वृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । मधुराम्लफलः २ । इति रत्नमाला ॥ रेफल इति ख्यातः ॥ आरकूटः, पुं क्ली, (आरं कूटयति स्तूपीकरोति पचाद्यच् ।) पित्तलं । इत्यमरः ॥ (यथा नैषधे । “अकाञ्चने काञ्चननायिकाङ्गके किमारकूटाभर- णेन न श्रियः” ।) आरक्षं, त्रि, (आरक्षतीति । आङ् + रक्ष + अच् ।) रक्षायुक्तं । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्षणीयं । इति विश्वः ॥ आरक्षः, पुं, (आङ् + रक्ष + अच् ।) गजकुम्भसन्धिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आरग्वधः, पुं, (आ + रगे शङ्कायां क्विप । आरग

रोगशङ्कामपि हन्ति अच् बधादेशश्च ।) वृक्ष- विशेषः । सोनालु सोँदालि इति ख्यातः । तत्- पर्य्यायः । राजवृक्षः २ सम्पाकः ३ चतुरङ्गुलः ४ आरेवतः ५ व्याधिघातः ६ कृतमालः ७ सुव- र्णकः ८ । इत्यमरः ॥ मन्थानः ९ रोचनः १० दीर्घ- फलः ११ नृपद्रुमः १२ हिमपुष्पः १३ राजतरुः १४ कण्डुघ्नः १५ ज्वरान्तकः १६ अरुजः १७ स्वर्ण- पुष्पः १८ स्वर्णद्रुः १९ कुष्ठसूदनः २० कर्णा- भरणकः २१ महाराजद्रुमः २२ कर्णिकारः २३ स्वर्णाङ्गः २४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रग्रहः २५ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । अतिमधुरत्वं । शीतलत्वं । शूलज्वरकण्डुकुष्ठमेहकफविष्टम्भना- शित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । ज्वर- हृद्रोगवातरक्तोदावर्त्तरोगे अतिशयपथ्यत्वं । मृदु- त्वञ्च । अस्य फलगुणाः । मधुरत्वं । शुक्रकारित्वं । वातपित्तहारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ आमल- तास इति हिन्दीभाषा । “आरग्वधो राजकृक्षः सम्पाकश्चतुरङ्गुलः । आरेवतव्याधिघातकृतमालसुवर्णकाः ॥ कर्णिकारो दीर्घफलः स्वर्णाङ्गः स्वर्णभूषणः । आरग्वधो गुरुः स्वादुः शीतलः स्रंसनोत्तमः ॥ ज्वरहृद्रोगपित्तास्रवातोदावर्त्तशूलनुत् । तत्फलं स्रंसनं रुच्यं कुष्ठपित्तकफापहं ॥ ज्वरे तु सततं पथ्यं कोष्ठशुद्धिकरं परं” । इति भावप्रकाशः ॥ (व्यवहारो यथा, -- “बाले वृद्धे क्षते क्षीणे सुकुमारे च मानवे । योज्योमृद्वलपायित्वाद्विशेषाच्चतुरङ्गुलः” । * ॥ ग्रहणप्रणाली यथा ॥ * ॥ “फलकाले फलन्तस्य ग्राह्यं परिणतञ्च यत् । तेषां गुणवतां भारं सिकतासु निधापयेत् ॥ सप्तरात्रात् ससुद्धृत्य शोषयेदातपे मिषक् । ततो मज्जानमुद्धृत्य शुचौ भाण्डे निधापयेत्” । * ॥ संयोगविशेषे गुणा यथा ॥ * ॥ “द्राक्षारसयुतो देयो दाहोदावर्त्तपीडिते । चतुर्व्वर्षसुखं बाले यावद्द्वादशवार्षिके । * ॥ चतुरङ्गुलमज्ज्ञस्तु प्रसृतं वाथवाञ्जलिं । सुरामण्डेन संयुक्तमथवा कोलसीधुना ॥ दधिमण्डेन वा युक्तंरसेनामलकस्य वा । कृत्वा शीतकषायं तं पिबेत् सौवीरकेण वा” ॥ इति चरकः ॥) आरट्टः, पुं, (आङ् + रट् + टच् ।) देशविशेषः । त्रिकाण्डशेषे क्षत्रियवर्गे आरट्टजशब्ददर्शनात् ॥ तत्र आरट्टजोऽपि पाठः ॥ (यथा भारते, -- “पञ्चनद्यो वहन्त्येता यत्र पीलवनान्युत । शतद्रुश्च विपाशा च तृतीयैरावती तथा ॥ चन्द्रभागा वितस्ता च सिन्धुषष्ठा वहिर्गिरेः । आरट्टा नाम ते देशा नष्टधर्म्मा न तान् व्रजेत्” ॥ “पञ्च नद्यो वहन्त्येता यत्र निःसृत्य पर्ब्बतात् । आरट्टा नाम वाहीका न तेष्वार्य्यो द्व्यहं वसेत्” ॥) आरट्टजः, पुं, (आरट्टदेशे जायते आरट्ट + जन + डः ।) आरट्टदेशोद्भवघोटकः । इति जटाधरः

पृष्ठ १/१८८

:त्रिकाण्डशेशभूरिप्रयोगौ च ॥ (आरट्टदेशोत्पन्ने, त्रि । यथा महाभारते, -- “सीधोः पानं गुरुतल्पावमर्द्दो भ्रूणहत्या परवित्तापहारः । येषां धर्म्मस्तान् प्रति नास्त्यधर्म्म- आरट्टजान् पञ्चनदान् धिगस्तु” ॥) आरणिः, पुं, (आङ् + ऋ + अणिच् ।) आवर्त्तः । तत्पर्य्यायः । कुलहण्डकः २ । इति हारावली ॥ पाकमारा जल इत्यादि भाषा ॥ आरण्यपशुः, पुं, (अरण्ये भवः । अरण्य + ष्यञ् + स चासौ पशुश्चेति कर्म्मधारयः ।) अरण्यजातपशुः । स च सप्तधा यथा । महिषः १ वानरः २ ऋक्षः ३ सरीसृपः ४ रुरुः ५ पृषतः ६ मृगः ७ । इति तिथ्यादितत्त्वे पैठीनसिः ॥ आरण्यमुद्गा, स्त्री, (अरण्यमुद्गस्येवाकारः पर्णे यस्याः । ततः स्वार्थे अण् ।) मुद्गपर्णे । मुगानी इति भाषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ आरण्यराशिः, पुं, (अरण्ये भवः आरण्यः अत्र सिंह एव स एव राशिः ।) सिंहराशिः । मकरप्रथ- मार्द्धः । मीनमेषवृषराशयः । इति दीपिका ॥ आरतिः, स्त्री, (आङ् + रम् + क्तिन् ।) विरतिः । नि- वृत्तिः । इत्यमरः ॥ (उपरमः, नीराजनम् ।) आरनालं, क्ली, (आर्च्छति आङ् + ऋ + अच् आरः । नल गन्धे ज्वलतीति णः नालः । आरः नालो गन्धो यस्य ।) काञ्जिकं । इति हेमचन्द्रः ॥ “आरनालन्तु गोधूमैरामैः स्यान्निस्तुषीकृतैः । पक्वैर्व्वा सन्धितैस्तत्तु सौवीरसदृशं गुणैः” ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ (“लाक्षा हरिद्रा मञ्जिष्ठा कल्कैस्तैलं विपाचयेत् । षड्गुणेनारनालेन दाहशीतज्वरापहं” ॥ * ॥ लाक्षादितैले ॥ * ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥) आरनालकं, क्ली, (आरनालम् एव स्वार्थे कः ।) काञ्जिकं । इत्यमरः ॥ कांजि इति भाषा । आरब्धं, त्रि, (आङ् + रभ् + क्तः ।) कृतारम्भं । आरम्भे क्ली । यथा, -- “आरब्धं मलमासात् प्राक् यत् कर्म्म न समापितं । आगते मलमासेऽपि तत् समाप्यं न संशयः” ॥ इति मलमासतत्त्वं ॥ * ॥ आरब्धकर्म्मण्यशौचा- भावो यथा, -- “व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमेऽर्च्चने जपे । आरब्धे सूतकं न स्यादनारब्धे तु सूतकं” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ आरम्भः, पुं, (आङ् + रभि + घञ् ।) प्रथमकृतिः । तत्पर्य्यायः । प्रक्रमः १ उपक्रमः २ अभ्यादानं ३ उदॄतः ४ आरम्भः ५ । इत्यमरः ॥ अभ्यादानादि- त्रयमारम्भमात्रे । प्रक्रमादिपञ्च आरम्भमात्रे इत्येके ॥ केचित्तु प्रक्रमादिद्वयं प्रथमारम्भे ॥ अभ्यादानादित्रयं आरम्भमात्रे । इति बहुभिरुक्त- मपि न साधु यतः प्रथमकृतिरेव आरम्भः तत्पूर्ब्ब- द्वयं आरम्भे शेषत्रयं आरब्धे इत्याहुः । इति मरतः ॥ त्वरा । उद्यमः । बधः । दर्पः । इति मेदिनी ॥ प्रन्तावना । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आद्यकृतिः ।

यथा, -- “मीनादिस्थो रविर्येषामारम्भप्रथमक्षणे । भबेत्तेऽब्दे चान्द्रमासाश्चैत्राद्या द्वादश स्मृताः” ॥ आरम्भप्रथमक्षणे आद्यकृत्याद्यसमये । इति मल- सामतत्त्वम् ॥ पारिभाषिकारम्भो यथा, -- “आरम्भो वरणं यज्ञे सङ्कल्पो व्रतजापयोः । नान्दीश्राद्धं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिष्क्रिया” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा मेघदूते । ३७ । -- “मृत्यारम्भे हर पशुपतेरार्द्रनागाजिनेच्छाम्” । साहित्यदर्पणे । प्रमथपरिच्छेदे । “ग्रन्थारम्भे निर्विघ्नेन प्रारिप्सितपरिसमाप्ति- कामः” । रघुवंशे । १ । १५ । “आगमैः सदृशारम्भ आरम्भसदृशोदयः” ।) आरवः, पुं, (आङ् + रु + अच् ।) शब्दः । इत्यमरः ॥ (यथा रामायणे । “वानराश्चक्रुरारवं” ।) आरवी, स्त्री, आरवनामकम्लेच्छदेशीयभाषा । यथा, “ज्येष्ठाश्लेषा मघा पूर्ब्बा रेवती भरणीद्वये” । विशाखार्द्रोत्तराषाढशतभे पापवासरे ॥ लग्रे स्थिरे सचन्द्रे च पारसीमारवीं पठेत्” । इति गणपतिमुहूर्त्तः ॥ आरा, स्त्री, (आङ् + ऋ + अच् + टाप् ।) चर्म्म- भेदकास्त्रं । तत्पर्य्यायः । चर्म्मप्रभेदिका २ । इत्य- मरः ॥ “उद्यम्यारामग्रकायोत्थितस्य” । इति माघः ।) आराग्रं, क्ली, (आरायाः अग्रं षष्ठीतत् ।) अर्द्धचन्द्रा- द्यस्त्रमुखं । “अर्द्धचन्द्रखुरप्रादिधाराग्रं मुखमुच्यते” । “आराग्रन्तु मुखन्तेषां पुष्पपत्रादिभेदतः” ॥ इति हलायुधः ॥ आरात्, व्य, (आ राति । रा दाने बाहुलकादाति- प्रत्ययः ।) दूरं । निकटः । इत्यमरः ॥ (यथा, उत्तरचरिते । “मेघमालेव यश्चायमारादपि विभाव्यते” । इति “तमर्च्यमारादभिवर्त्तमानम्” । इति रघौ २ । १० । आरातिः, पुं, (आङ् + रा + क्तिन् ।) अरातिः । शत्रुः । इति भरतः द्विरूपकोषश्च ॥ आरात्रिकं, क्ली, (आङ् + रात्रि + कन् ।) नीराजन- निमित्तदीपः । नीराजना । नीराजनपात्रञ्च । आरति इति भाषा । तथाच हरिभक्तिविलासे । “ततश्च मूलमन्त्रेण दत्त्वा पुष्पाञ्जलित्रयं । महानीराजनं कुर्य्यात् महावाद्यजयस्वनैः ॥ प्रज्वालयेत्तदर्थञ्च कर्पूरेण घृतेन वा । आरात्रिकं शुभे पात्रे विषमानेकवर्त्तिकं” ॥ अन्यच्च । “आदौ चतुष्पादतले च विष्णो र्द्वौ नाभिदेशे मुखमण्डलैकं । सर्व्वेषु चाङ्गेष्वपि सप्तवारा- नारात्रिकं भक्तजनस्तु कुर्य्यात्” ॥ आराधनं, क्ली, (आङ् + राध् + ल्युट् ।) साधनं । प्राप्तिः । तोषणं । इत्यमरः ॥ पचनं । इति मे- दिनी ॥ (यथा तैराग्यशतके तृष्णादृषणे ५ । ‘मन्त्राराधनतत्परेण मनसा नीताः श्मशाने निशाः’ ।

उत्तरचरिते । प्रथमाङ्के । “स्नेहं दयाञ्च सौख्यञ्च यदि वा जानकीमपि । आराधनाय लोकानां मुञ्चतो नास्ति मे व्यथा” ॥ कुमारसम्भवे १ । ५९ । “आराधनायास्य सखीसमेतां समादिदेश प्रयतां तनूजाम्” ।) आराधना, स्त्री, (आङ् + राध् + णिच् + युच् + स्त्रीत्वात् टाप् ।) साधना । तत्पर्य्यायः । सेवा २ भक्तिः ३ परिचर्य्या ४ प्रसादना ५ शुश्रूषा ६ उपास्तिः ७ वरिवस्याः ८ परिष्टिः ९ उपचारः १० । इति हेमचन्द्रः ॥ आरामः, पुं, (आरम्यतेऽत्र, आङ् + रम् + आधारे घञ् ।) उपवनं । इत्यमरः ॥ वागान् इति भाषा । (यथा, मनुः, -- ८ । २६२ । ८ । २६४ । “क्षेत्रकूपतडागानामारामस्य गृहस्य च” । “गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन्” ॥) आरामशीतला, स्त्री, (आरामत्वात् शीतला स्निग्धा ।) सुगन्धिपत्रिविशेषः । वब्बर्य्यादिवर्गे लिखिता । तत्पर्य्यायः । आनन्दी २ शीतला ३ सुगन्धिनी ४ रामा ५ महानन्दा ६ गन्धाढ्या ७ रामशीतला ८ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वं । शीतलत्वं । पित्त- हारित्वं । दाहशोथप्रशमनत्वं । विस्फोटव्रणरोप- णत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा वैद्यके । “आरामशीतला तिक्ता शीतला पित्तहारिणी” ।) आरालिकः, त्रि, (अरालं कुटिलं चरति इति ठक् ।) सूपकारः । पाचकः । इत्यमरः ॥ आरावः, पुं, (आङ् + रु + घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः ॥ (यथा महाभारते । “आरावं मातृवर्गस्य भृगूणां क्षत्रियैर्बधे” । “आरावः सुमहांश्चासीत्” ।) आरुः, पुं, (ऋ + उण् ।) वृक्षभेदः । कर्कटः । शूकरः । इति मेदिनी ॥ आरूः, पुं, (ऋच्छति अर्यते वा । ऋ + ऊ + णिच्च ।) पिङ्गलवर्णः । तद्युक्ते त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ आरूकं, क्ली, (आरू + कन् ।) हिमाचले प्रसिद्धौ- षधीविशेषः । आड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वीरसेनं २ वीरं ३ वीरारुकं ४ । तत्पत्रपुष्पादि- भेदतः चतुर्जातिः । तेषां गुणाः । मधुरत्वं । हि- मत्वं । अर्शःप्रमेहगुल्मास्रदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा चरके ॥ “अम्लं परुषकं द्राक्षा वदर्य्याण्यारूकाणि च” ॥) आरूढः, त्रि, (आङ् + रुह् + कर्त्तरि क्तः ।) कृता- रोहणः । वृक्षादिर उपर चडा व्यक्ति इति भाषा । यथा, -- “राम रामेति रामेति कूजन्तं मधुराक्षरं । आरूढकविताशाखं वन्टे वाल्मीकिकोकिलं” ॥ इति रामायणपाठस्य पूर्ब्बपाठ्यश्लोकः ॥ (यथा स्मृतिः । “आरूढो नैष्ठिकं धर्म्मं यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रायश्चित्तं न पश्यामि येन शुध्येत् स आत्महा” ॥ गीता । “योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते” ।)

पृष्ठ १/१८९

आरेवतं, क्ली, (आरेवयति निस्तारयति मलं सार- कत्वात् । रेवृ प्लवगतौ । णिच् + विच् ॥ अतति । अत + अच् । तत आरेव् चासौ अतश्चेति ।) पारावतवृक्षफलं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“मूलकं शुष्कमात्रञ्च वर्षाभूः पञ्चमूलकं । आरेवतफलञ्चांप्सु पक्त्वा तेन घृतं पचेत्” ॥ इति सुश्रुतः तैद्यकचक्रपाणिसंग्रहश्च ॥) आरेवतः, पुं, (आरेवयति रेचयति मलं सारकत्वात् आङ् + रेव् + णिच् + विच् + अतच् ।) आरग्वध- वृक्षः । इत्यमरः ॥ आरोग्यं, क्ली, (अरोगस्य भावः । ष्यञ् ।) व्याध्यभावः । तत्पर्य्यायः । अनामयं २ । इत्यमरः ॥ पाटवं ३ लाघवं ४ वार्त्तं ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“आ- रोग्यं तत् सुखावहं” । इति शार्ङ्गधरः ॥ “धर्म्मार्थकाममोक्षाणामारोग्यं मूलमुत्तमम्” । “सुखसंज्ञकमारोग्यम्,” “वेदाध्ययनशब्दाश्च सुखो वायुः प्रदक्षिणः । पथि वेश्मप्रवेशे तु विद्यादारोग्यलक्षणम् ॥” इति चरकः ॥ “सुखमात्रं समासेन सद्वृत्तस्यैतदीरितं । आरोग्यमायुरर्थो वा नासद्भिः प्राप्यते नृभिः” ॥ इति सुश्रुतः ॥) आरोग्यशाला, स्त्री, (आरोग्यार्था शाला । मध्यपद- लोपिकर्म्मधारयः ।) आरोग्यदानगृहं । चिकित्- सालयः । यथा, -- “धर्म्मार्थकाममोक्षाणामारोग्यं साधनं यतः । अतस्त्वारोग्यदाता च नरो भवति सर्व्वदः ॥ आरोग्यशालां कुर्व्वीत महौषधपरिच्छदां । विदग्धवैद्यसंयुक्तां बह्वन्नरससंयुतां ॥ वैद्यस्तु शास्त्रवित् प्राज्ञो दृष्टौषधपराक्रमः । ओषधीमूलतत्त्वज्ञः समुद्धरणकालवित् ॥ बलवीर्य्यविपाकज्ञः शालिमांसौषधीगणे । त्यागिवद्देहिनां तद्वदनुकूलः प्रियंवदः” ॥ इति वैद्यकं ॥ आरोपः, पुं, (आङ् + रुह् + णिच् + घञ् ।) मिथ्या- ज्ञानं । यथा । “असर्पभूते रज्जौ सर्पारोपवत् वस्तुन्यवस्त्वारोपः अध्यारोपः” । इति वेदान्त- सारः ॥ मिथ्याविष्करणं । यथा । “असूया तु दोषारोपो गुणेष्वपि” । इत्यमरः ॥ (यथा साहित्यदर्पणे । १० म परिच्छेदे । “आरोपाध्यवसानाभ्यां प्रत्येकं ता अपि द्विधा” । “रूपितं रोपितारोपो विषये निरपह्ववे” ॥ “यत्र कस्यचिदारोपः परारोपणकारणं” ।) आरोपणं, क्ली, (आङ् + रुह् + णिच् + ल्युट् ।) न्यासः । संस्थापनं ॥ (शस्यादीनां रोपणं । शरा- सनादौ ज्यादीनां संयोजनं, उन्नमनं, समुत्थापनं, यथा साहित्यदर्पणे । १० म परिच्छेदे । “यत्र कस्यचिदारोपः परारोपणकारणम्” । रामायणे । आदिकाण्डे । “यद्यस्य धनुषो रामः कुर्य्यादारोपणं मुने” ।) आरोपितं, त्रि, (आङ् + रुह् + णिच् + क्तः ।) कृता- रोपणं । निहितं । न्यस्तं । इति हलायुधः ॥

कल्पितं ॥ (यथा कुमारसम्भवे ३ । ३५ । “तं देशमारोपितपुष्पचापे” । काव्यप्रकाशे । “समस्तवस्तुविषयं श्रौता आरोपिता यदा” ।) आरोहः, पुं, (आङ् + रुह् + घञ् ।) दैर्ध्यं । वरस्त्रि- याः श्रोणिः । इत्यमरः ॥ (यथा माघे “आरोहै- र्निविडवृहन्नितम्बविम्बैः” ।) अवरोहः । आरो- हणं । गजारोहः । समुच्छ्रयः । इति मेदिनी ॥ (“आरोहमिव रत्नानां प्रतिष्ठानमिव श्रियः” । इति रामायणे ।) परिमाणविशेषः । नितम्बः । इति हेमचन्द्रः ॥ (आरोहति यः । आङ् + रुह् + अच् । निषादी । यथा, हरिवंशे, -- “अश्वाश्च पर्य्यधावन्त हतारोहा दिशो दश” ।) आरोहकः, त्रि, (आङ् + रुह् + ण्वुल् ।) आरोहण- कर्त्ता ॥ आरोहणं, क्ली, (आरुह्यतेऽनेन । आङ् + रुह् + ल्युट् ।) सोपानं । सिडि इति भाषा । (भावे ल्युट् ।) समारोहः । नीचादूर्द्ध्वगमनमिति यावत् । (यथा कुमारसम्भवे १ । ३९ । “आरोहणार्थं नवयौवनेन कामस्य सोपानमिव प्रयुक्तम्” ।) प्ररोहणं । अङ्कुरादिजननमिति यावत् । इति मेदिनी ॥ आर्किः, पुं, (अर्कस्यापत्यं । अर्क + इञ् ।) अर्कपुत्त्रः । शनैश्चरः । इति ज्योतिःशास्त्रं ॥ (वैवस्वतमनुः, सुग्रीवः, कर्णश्च ।) आर्गलः, पुं स्त्री, (अर्गल एव स्वार्थे अण् ।) अर्गलः । इति द्विरूपकोषः ॥ खिल इति भाषा । आर्ग्वधः, पुं, आरग्वधवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (“आरग्वधशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः” ।) आर्घा, स्त्री, (आङ् + अर्घ् + अच् ।) पीता दीर्घतुण्डा षट्पदसन्निभा मक्षिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ आर्घ्यं, क्ली, (आर्घया मक्षिकया विहितम् । आर्घा + यत् ।) आर्घानाममक्षिकोत्पन्नमधु । तस्य गुणाः । अतिशयचक्षुर्हितकारित्वं । कफपित्तास्र- दोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यदुक्तं, -- “मधूकवृक्षानिर्यासं जरत्कार्व्वाश्रमोद्भवाः । स्रवन्त्यार्घ्यं तदाख्यातं श्वेतकं मालवे पुनः ॥ तीक्ष्णतुण्डास्तु याः पीता मक्षिकाः षट्पदोपमाः । आर्घास्तास्तत्कृतं यत् तदार्घ्यमित्यपरे जगुः” ॥ यथा सुश्रुते, -- “आर्घ्यं मध्वतिचक्षुष्यं कफपित्तहरं परं । कषायं कटु पाके च बल्यं तिक्तमवातकृत्” ॥ इदं हि अष्टविधमधुजातिमध्ये परिगणितम् । “पौत्तिकं भ्रामरं क्षौद्रं माक्षिकं छात्रमेव च । आर्घ्यमौद्दालिकं दालमित्यष्टौ मधुजातयः” ॥) आर्त्तः, त्रि, (आङ् + ऋ + क्तः ।) पीडितः । असुस्थः । यथा, -- “आर्त्तानां मार्गमाणानां प्रायश्चित्तानि ये द्विजाः । जानन्तो न प्रयच्छन्ति तेऽपि तद्दोषभागिनः” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ (दुःखितः, कातरः, शोका- भिभूतः, उद्वेजितः, विरक्तः, अपकृतः, उत्पी- डितः । यथा शाकुन्तले, प्रथमाङ्के ।

“आर्त्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्त्तुमनागसि” । “द्वेष्योऽपि सम्मतः शिष्टस्तस्यार्त्तस्य यथौषधम्” । इति रघौ । १ । २८ । (तथा च चरके ॥ “नाश्विनावार्त्तं भेषजेनोपपादयेतां” । इति ॥ आर्त्तगलः, पुं, (आर्त्त इव गलति पचाद्यच् ।) नील- झिण्टी । तत्पर्य्यायः । बाणः २ बाणा ३ दासी ४ अर्त्तगलः ५ । इत्यमरस्तट्टीका च ॥ (“दासे आर्त्तगलश्च सः” । इति भावप्रकाशः ॥) आर्त्तवं, क्ली, (ऋतुरस्य प्राप्तः, अण् यद्वा ऋतुरेव । प्रज्ञादिभ्यश्चेत्यण् ।) स्त्रीरजः । इत्यमरः ॥ पुष्पं । इति मेदिनी ॥ (यथा मनुः, ३ । ४८ । “तस्मात् युग्मासु पुत्त्रार्थी संविशेदार्त्तवे स्त्रियं” । “नोपगच्छेत् प्रमत्तोऽपि स्त्रियमार्त्तवदर्शने” ॥ अथार्त्तवस्य स्वरूपमाह । स्त्रीणां रस एव मासेनार्त्तवं भवतीत्थुक्त्वा पुन- राह शुश्रुत एव । “मासेनोपचितं काले धमनीभ्यस्तदार्त्तवं । ईषद्विवर्णकृष्णञ्च वायुर्योनिमुखं नयेत्” ॥ गर्भग्रहणयोग्यस्यार्त्तवस्य लक्षणमाह । “शशासृक्प्रतिमं यच्च यद्वा लाक्षारसोपमं । तदार्त्तवं प्रशंसन्ति यद्वासो न विरञ्जयेत्” ॥ आर्त्तवस्य वर्णद्वयाभिधानं । वातादिप्रकृतिभेदेन वर्णभेदात् । यद्वासो न विरञ्जयेत् । यद्वासो लग्नं प्रक्षालितं तद्वासस्त्यजति न तु विकृतरक्तं कुर्य्यात्” । इति भावप्रकाशः ॥ “मासान्निष्पिच्छदाहार्त्ति पञ्चरात्रानुबन्धि च । नैवातिबहुलात्यल्पमार्त्तवं शुद्धमादिशेत् ॥ गुञ्जाफलसवर्णञ्च पद्मालक्तकसन्निभं । इन्द्रगोपकसङ्काशमार्त्तवं शुद्धमेव तत्” ॥ इति चरकः, -- “शशासृक्प्रतिमं यत्तु यद्वा लाक्षारसोपमं । तदार्त्तवं प्रशंसन्ति यद्वासो न विरञ्जयेत् ॥ विधिमुत्तरवस्त्यन्तं कुर्य्यादार्त्तवशुद्धये ॥ स्त्रीणां स्नेहादियुक्तानां चतसृष्वार्त्तवादिषु । कुर्य्यात् कल्कान् पिचूंश्चापि पथ्यान्याचमनानि च ॥ ग्रन्थिभूते पिबेत् पाठां भूषणं वृक्षकाणि च । दुर्गन्धे पूयसङ्काशे मज्जतुल्ये तथार्त्तवे ॥ पिबेद्भद्रश्रियः क्वाथञ्चन्दनक्वाथमेव च” । “आर्त्तवं शोणितन्त्वाग्नेयमग्नीषोमीयत्वाद्गर्भस्य पाञ्चभौतिकञ्चापरजीवरक्तमाहुराचार्य्याः” ॥ “एवं मासेन रसः शुक्रीभवति स्त्रीणाञ्चार्त्तव- मिति” ॥ इति शुश्रुतः ॥) आर्त्तवः त्रि, (ऋतुः प्राप्तोऽस्य । अण् ।) ऋतूद्भवः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ यथा रामायणे, “आर्त्तवान्युपभुञ्जाना पुष्पाणि च फलानि च” रघौ ८ । ३६ । “अभिभूय विभूतिमार्त्तवीं मधुगन्धातिशयेन वीरुधाम्” ।) आर्त्तवी, स्त्री, वाजिनी । घोटकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ आर्त्तिः, स्त्री, (आङ् + ऋ + क्तिन् ।) पीडा । धनु- ष्कोटिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ रोगः । इति

पृष्ठ १/१९०

:राजनिर्घण्टः ॥ (यथा मेघटूते, पूर्ब्बमेघे । ५४ । “आपन्नार्त्तिप्रशमनफलाः सम्पदो ह्युत्तमानाम्” । सुश्रुते, -- “दाहातिसारपित्तासृङ्मूर्च्छामद्यविषार्त्तिषु” ।) आर्द्रं, त्रि, (अर्द्द + रक् दीर्घश्च ।) सजलवस्तु । भिजा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सार्द्रं २ क्लिन्नं ३ स्ति- मितं ४ तिमितं ५ समुन्नं ६ उत्तं ७ । इत्यमरः ॥ (तच्च द्विविधं यदुक्तं, -- “आर्द्रं द्रव्यं द्विधा प्रोक्तं सरसं नीरसं तथा । सदुग्धं गुप्तरसकं द्विधा नीरसमुच्यते ॥ वास्तूकं सार्षपं शाकं निर्गुण्ड्येरण्डमार्षकम् । धुस्तूराद्यमिदं सर्व्वमार्द्रं सरसमुच्यते ॥ वटाश्वत्थकरीराद्यमार्द्रद्रव्यं तु नीरसं । सदुग्धं तु द्विधा प्रोक्तं मृदु तीक्ष्णमिति क्रमात् । शातला वज्रसीहुण्डसौरिण्याद्यास्तु तीक्ष्णकाः । दुग्धिकार्कक्षीरिण्याद्या मृदुदुग्धाः प्रकीर्त्तिताः” ॥ यथा रघुवंशे, “आर्द्राक्षतारोपणमन्वभूतां” । मेघदूते उत्तरमेघे २५ । “तन्त्रीमाद्रां नयनसलिलैः सारयित्वा कथञ्चित्”) ॥ आर्द्रकं, क्ली, (अर्द्दयति कफं आद्रं । ततः कन् । यद्वा आर्द्रयति जिह्वायां । क्वन् ।) कटुमूलविशेषः । आदा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शृङ्गवेरं २ इत्यमरः ॥ कटुभद्रं ३ कटूत्कटं ४ । इति केचित् ॥ गुल्ममूलं ५ मूलजं ६ कन्दरं ७ वरं ८ महीज ९ सकतेष्टं १० अनूपजं ११ अपाकशाकं १२ चान्द्राख्यं १३ राहु- च्छत्रं १४ सुशाककं १५ शार्ङ्गं १६ आर्द्रशाकं १७ सच्छाकं १८ । इति रात्रनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणाः । कफवातविबन्धानाहशूलपित्तनाशित्वं । हृद्यत्वं । रुचिशुक्रकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपिच । उष्णत्वं । कटुत्वं । विपाके शीतलत्वं । लघुत्वं । अग्निदीपनत्वं । शोथकण्ठामयनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणार्द्रकगुणाः । भोजनाग्रे पथ्यत्वं । जिह्वाकण्ठविशोधनत्वं । अग्निसन्दी- पनत्वं । हृद्यत्वं, -- “वातपित्तकफेभानां शरीरवनचारिणां । एक एव निहन्तास्ति लवणार्द्रककेशरी” ॥ इति द्रव्यगुणः, -- “आर्द्रकं शृङ्गवेरं स्यात् कटुभद्रं तथार्द्रिका । आर्द्रिका भेदिनी गुर्व्वी तीक्ष्णोष्णा दीपनी तथा । कटुका मधुरा पाके रूक्षवातकफापहा । ये गुणाः कथिताः शुण्ठ्यास्तेऽपि सन्त्यार्द्रकेऽखिलाः । भोजनाग्रे सदा पथ्यं लवणार्द्रकभक्षणं । अग्निसन्दीपनं रुच्यं जिह्वाकण्ठविशोधनं ॥ कुष्ठे पाण्ड्वामये कृच्छ्रे रक्तपित्ते व्रणे ज्वरे । दाहे निदाघशरदोर्नैव पूजितमार्द्रकं” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (तद्वदार्द्रकमेतच्च, इति वामटः ॥ “रोचनं दीपनं वृष्यमार्द्रकं विश्वभेषजं । वातश्लेष्मविबन्धेषु रसस्तस्योपदिश्यते” ॥ इति चरकः ॥ “कफानिलहरं स्वर्य्यं विबन्धानाहशूलनुत् । कटूष्णं रोचनं हृद्यं वृष्यञ्चैवार्द्रकं स्मृतम्” ॥

इति सुश्रुतः ॥) आर्द्रपटी, [न्] पुं, (आर्द्रपट + इनि ।) आर्द्ररक्तवस्त्रा- वृतकर्त्तृकशत्रुनाशफलकाभिचारकर्म्मविशेषः । यथा । “अथार्द्रपटी । प्रणवो हृदयं भगवति चा- मुण्डे रक्तवाससे अप्रतिहतरूपपराक्रमे अमुक- बधाय विचेतसे वह्निवल्लभा । आर्द्ररक्तपटेनावृतः समुद्रगामिनीनदीतटे ऊषरभूमौ वा दक्षिणा- मुख ऊर्द्ध्वबाहुर्ज्जपेत् यावत् पटः शुष्यति तावत् प्राणाः शुष्यन्ति शत्रोः” । इति तन्त्रसारः ॥ आर्द्रपटविशिष्टे, त्रि ॥ आर्द्रमाषा, स्त्री, माषपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ माषाणी इति भाषा । आर्द्रशाकं, क्ली, (आर्द्रं शाकमस्य ।) आर्द्रकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ आर्द्रा, स्त्री, (आर्द्र + टाप् ।) अश्विन्यादिसप्तविंशति- नक्षत्रान्तर्गतषष्ठनक्षत्रं । अस्य रूपं । पद्माकृत्यु- ज्ज्वलैकतारकामयं । अस्या अधिष्ठात्री देवता शिवः । इति कालिदासः ॥ मणितुल्यैकतारात्मकं । इति केचित् ॥ तत्र जातफलं । “क्षुधाधिको रुक्मशरीरकान्तिः कलिप्रियः कोपयुतोऽविनीतः । प्रमूतिकाले च भवेत् किलार्द्रा नचार्द्रचेताः शरणागतेऽपि” । इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ आर्द्रालुब्धकः, पुं, (आद्रायां तन्नान्मा प्रसिद्धनक्षत्रे लुब्धक इव ।) केतुग्रहः । इति हलायुधः ॥ आर्द्रिका, स्त्री, (आर्द्रक + टाप् ।) आर्द्रकं । इति भावप्रकाशः ॥ (“आर्द्रिका तिक्तमधुरा मूत्रला न च पित्तकृत्” ॥ इति वाभटः ॥) आर्य्यः, त्रि, (अर्त्तुं प्रकृतमाचरितुं योग्यः । अर्य्यते वा ॥ ऋ + ण्यत् ।) सत्कुलोद्भवः । इत्यमरः । पूज्यः । श्रेष्ठः । बुद्धः । इति शब्दरत्नावली ॥ सङ्गतः । इत्यजयः ॥ (मान्यः, उदारचरितः, शा- न्तचित्तः । यथा, रामावणे, ३ काण्डे । “योऽहमार्य्येण परवान् भ्रात्रा ज्येष्ठेन भाविनि” । न्यायपथावलम्बी, प्रकृताचारशीलः, सततकर्त्तव्य- कर्म्मानुष्ठाता । यदुक्तं, “कर्त्तव्यमाचरन् काममकर्त्तव्यमनाचरन् । तिष्ठति प्राकृताचारे स तु आर्य्य इति स्मृतः” ॥ धार्म्मिकः । धर्म्मशीलः । यथा, मनुः, १० । ७५७ । “आर्य्यरूपमिवानार्य्यं कर्म्मभिः स्वैर्व्विभावयेत्” । उचितः । यथा, रामायणे, -- “मार्गमाय्यं प्रपन्नस्य नानुमन्येत कः पुमान्” ॥ नाट्योक्तौ सम्मानसूचकमिदं नाम प्रायेण मान्य- जनाह्वाने व्यवह्रियते । यथा, सातित्वदर्पणे, षष्ठ- परिच्छेदे । “स्वेच्छया नाममिर्विप्रैर्विप्र आर्य्येति चेतरैः” । “वाच्यौ नटीसूत्रधारावार्य्यनाम्ना परस्परं” ॥) आर्य्यः, पुं, (अर्त्तुं सदाचरितुं योग्यः । ऋ + ण्यत् ।) स्वामी । बुद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुहृत् । इत्यजयः । (श्रेष्ठवर्णः । म्लेच्छेतरजातिः । यदुक्तं महाभारते ।

“म्लेच्छाश्चान्ये बहुविधाः पूर्ब्बं ये निकृता रणे । आर्य्याश्च पृथिवीपालाः” । इति । स्वनामख्यातः सावर्णमनोः पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । “वरीयांश्चावरीयांश्च संमतो धृतिमान् वसुः । चरिष्णुरार्य्यो धृष्णुश्च राजः सुमतिरेव च । सावर्णस्य मनोः पुत्त्राः भविष्या दश भारत !” ॥) आर्य्यकं, क्ली, पिण्डपात्रादिपितृकार्य्यं । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ आर्य्यकः, पुं, (आर्य्य + स्वार्थे कन् ।) पितामहः । मा- तामहः । इति शब्दमाला ॥ (यथा रामायणे, -- “अद्य ते कतिचिद्रात्र्यश्च्युतस्यार्य्यकवेश्मनः” । “आर्य्यकस्ते तु कुशली युधाजिन्मातुलस्तव” ॥ महाभारते, -- “आर्य्यकेण च दृष्टः स पृथाया आर्य्यकेण च । तदा दौहित्रदौहित्रः परिष्वक्तः सुपीडितम्” ॥ पूज्यव्यक्तिमात्रम् । स्वनामख्यातो नागश्रेष्ठः, यथा महाभारते, -- “आर्य्यकश्चोग्रकश्चैव नागः कलशपोतकः” ।) आर्य्यका, स्त्री, (आर्य्यक + टाप् । उदीचामात इति पक्षे इत्त्वाभावः ।) श्रेष्ठा स्त्री । इति वोपदेवः ॥ आर्य्यपुत्त्रः, पुं, (आर्य्यस्य पुत्त्रः । षष्ठीतत्पुरुषः ।) भर्त्ता । स्वामी । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामायणे, -- “आर्य्यपुत्त्र ! पिता माता भ्राता पुत्त्रस्तथा स्नुषा । स्वानि पुण्यानि भुञ्जानाः स्वं स्वं भाग्यमुपासते” ॥) गुरुपुत्त्रः । मान्यस्य पुत्त्रः । आर्य्यमिश्रः, त्रि, (आर्य्यः श्रेष्ठो मिश्रश्च ।) गौरवितः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (माननीयः, पूज्यः । यथा रामायणे, २ काण्डे । “समक्षमार्य्यमिश्राणां साधूनां गुणवर्त्तिनाम्” । उत्तरचरिते, प्रस्तावनायां । “अद्य खलु भगवतः कालप्रियनाथस्य यात्राया- मार्य्यमिश्रान् विज्ञापयामि” ।) आर्य्या, स्त्री, (ऋ + ण्यत् + स्त्रियां टाप् ।) पार्ब्बती । इति त्रिकाण्डशेषः । छन्दोविशेषः । तस्या लक्षणम् । “यस्याः पादे प्रथभे द्वादशमात्राः स्थितास्तृतीयेऽपि । अष्टादश द्वितीये चतुर्थके पञ्चदश सार्य्या” ॥ इति श्रुतबोधः ॥ अपिच । “लक्ष्मैतत्सप्तगणा गोपेता भवति नेह विषमे जः । षष्ठो जश्च न लघुर्वा प्रथमेऽर्द्धे नियतमार्य्यायाः ॥ षष्ठे द्वितीयलात्परकेल्ले मुखलाच्च स यतिपदनियमः । चरमेऽर्द्धे पञ्चमके तस्मादिह भवति षष्ठो लः” ॥ सा नवधा । “पथ्या विपुला चपला भुखचपला जघनचपला च । गीत्युपगीत्युद्गीतय आर्य्यागीतिश्च नवधार्य्या” ॥ इति छन्दोमञ्जरी ॥ श्रेष्ठा स्त्री ॥ आर्य्यावर्त्तः, पुं, (आर्य्या आवर्त्तन्तेऽत्र आर्य्य + आ + वृत् + आधारे घञ् ।) बिन्ध्यहिमाचल- यीर्मध्यदेशः । तत्पर्य्यायः । पुण्यभूमिः २ । इत्य- मरः ॥ यथा, -- “आसमुद्रात्तु वै पूर्ब्बादाससुद्रात्तु पश्चिमात् । तयोरेवान्तरं गिर्य्यारार्य्यावर्त्तं विदुर्बुर्धाः” ॥ इति मानवे २ । २२ ॥ अपि च, अमरे । --

पृष्ठ १/१९१

:“आर्य्यावत्तः पुण्यभूमिर्मध्यं बिन्ध्यहिमागयोः” । आर्य्यिका, स्त्री, (आर्य्य + स्वार्थे कन् + अत इत्वं ।) श्रेष्ठा स्त्री । इति वोपदेवः ॥ आर्षः, पुं, (ऋषे रिदं । ऋषि + अण् ।) विवाह- विशेषः । यत्र वरात् गोद्वयं गृहीत्वा तेनैव सह कन्यादानं । यथा, याज्ञबल्क्यः, -- “यज्ञस्थायर्त्विजे दैव आर्ष आदाय गोयुगं । चतुर्द्दश प्रथमजः पुनात्युत्तरजश्च षट्” ॥ (यथा मनुः, ३ । २९ । “एकं गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्म्मतः । कन्याप्रदानं विधिवदार्षो धर्म्मः स उच्यते” ॥) ऋषिप्रणीते त्रि ॥ (यथा मनुः १२ । १०६ । “आर्षं धर्म्मोपदेशञ्च वेदशास्त्रविरोधिना । यस्तर्केणानुसन्धत्ते स धर्म्मं वेद नेतरः” ॥ आर्षभिः, पुं, (ऋषभस्यापत्यम् । ऋषभ + इञ् ।) ऋषभपुत्त्रः । स तु भरतराजचक्रवर्त्ती । इति हेमचन्द्रः ॥ आर्षभी, स्त्री, (ऋषभस्य वृषस्य प्रिया । ऋषभ + अण् + ङीप् ।) कपिकच्छवृक्षः । इति राजनि- र्घण्टः । (मध्यममार्गे नक्षत्रविशेषाणां संज्ञाविशेषः । यथा, “तथा द्वे चापि फल्गुन्यौ मघा चैवार्षभी मता” । कपिकच्छुशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) आर्षभ्यः, पुं, (ऋषभस्य प्रकृतिः । ऋषभ + ञ्य ।) षण्डोपयुक्तवृषः । तत्पर्य्यायः । षण्डतायोग्यः २ । इत्यमरः ॥ षाँडेर उपयुक्त एँडे इति भाषा ॥ आर्हतः, पुं, (अर्हन् जिन एव । अर्हत् + अण् ।) जिनविशेषः । तत्पर्य्यायः । वादवादी २ । इति हेमचन्द्रः ॥ आलं, क्ली, (आलयति भूषयतीति । आ + अल् + अच् ।) हरितालं । इत्यमरः ॥ अनल्पे त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ॥) (“हरितालं तालमालमालं शैलूषभूषणम् । पिञ्जकं रोमहरणं तालकं पीतमित्यपि” ॥) आलगर्द्दः, पुं, (अलगर्द्द एव । स्वार्थे अण् ।) अलगर्द्दः । जलसर्पः । आलम्बः, पुं, (आङ् + लवि + घञ् ।) अवलम्बः । आश्रयः ॥ (शरणं । गतिः । “इह हि पततां नास्त्यालम्बो न चापि निवर्त्तनम्” । इति शान्ति- शतके ३ । २ ।) अधोलम्बनम् । यथा, रामायणे, -- “शोभते किञ्चिदालम्बैः शालयः कनकप्रभाः” ॥) आलम्बनं, क्ली, (आङ् + लम्ब + ल्युट् ।) अवलम्बनं । विभावविशेषः । यथा, -- “आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्य भेदावुभौ स्मृतौ । आलम्बनं नायकादिस्तमालम्ब्य रसोद्गमात्” ॥ इति साहित्यदर्पणे ३ य परिच्छेदः । आलम्भः, पुं, (आङ् + लभि + घञ् ।) मारणं । वधः । इत्यमरः ॥ (यथा स्मृतिः, “अश्वालम्भं गजालम्भं” । मेधदूते पूर्ब्बमेघे । ४६ । “व्यालम्बेथाः सुरभितनयालम्भजां मानयिष्यन्” । छेदनम् । कर्त्तनम् । मनुः ११ । १४४ । “कृष्टजानामोषधीनां जातानां च स्वयं वने ।

वृथालम्भेऽनुगच्छेत् गां दिनमेकं पयोव्रतः” ॥ स्पर्शः । आलिङ्गनम् । यथा मनुः २ । १७९ । “द्यूतञ्च जनवादञ्च परिवादं तथाऽनृतं । स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भमुपघातं परस्य च” ॥) आलम्भ्या, स्त्री, (आङ् + लभि + ण्यत् ।) बधार्ह्या । हननीया । इति वोपदेवः ॥ आलयः, पुं, (आलीयतेऽस्मिन् । आ + ली + आधारे अच् ।) गृहं । इत्यमरः ॥ (यथा कुमारे १ । १ ।) “हिमालयो नाम नगाधिराजः” नैषधे, “तत्रा- मरालयमरालमरालकेशी” । रामायणे ३ काण्डे । “न हि दुष्टात्मनामार्य्या निवसन्त्यालये चिरं” । लयपर्य्यन्ते, क्ली । भागवते १ अध्याये ५ । “पिवत भागवतं रसमालयम्”) ॥ आलवालं, क्ली, (आ समन्तात् जलस्य लवमालाति आ + लव + ला + क ।) तरुमूलसेचनार्थस्वल्प- जलाधारः । चारमादा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आवालं २ आवापः ३ । इत्यमरः ॥ (रघुवंशे १ । ५१ । “विश्वासाय विहङ्गानामालवालाम्बुपायिनाम्” । माघे । “विपुलालवालभृतवारिदर्पणः” ।) आलसः, त्रि, (अलस + स्वार्थे अण् ।) अलसः । आलस्ययुक्तः । इति द्विरूपकोषः ॥ आलस्यं, क्ली, (अलस + ष्यञ् ।) अलसस्य भावः । अलसता । तत्पर्य्यायः । तन्द्रा २ कौसीद्यं ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ मन्दता ४ मान्द्यं ५ कार्य्यप्रद्वेषः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यदुक्तं । “आलस्यं श्रमग- र्भाद्यैर्जाड्यं जृम्भासितादिकृत्” इत्युक्तलक्षणो व्यभिचारिभावभेदः । सुश्रुते । “सुखस्पर्शप्रसङ्गित्वं दुःखद्वेषणलोलता । शक्तस्य चाप्यनुत्साहः कर्म्मण्यालस्यमुच्यते” ॥) आलस्यः, त्रि, (अलस एव । अलस + स्वार्थे ष्यञ् ।) अलसयुक्तः । तत्पर्य्यायः । मन्दः २ तुन्दपरिमृजः ३ शीतकः ४ अलसः ५ अनुष्णः ६ । इत्यमरः ॥ आलातं, क्ली, (अलातमेव । अलात + स्वार्थेअण् ।) अलातं । अङ्गारः ॥ आलानं, क्ली, (आलीयतेऽत्र । आङ् + ली + ल्युट् । विभाषा लीयतेरित्यात्त्वम् ।) गजबन्धनस्तम्भः । इत्यमरः ॥ गजबन्धनरज्जुः । इति नीलकण्ठः ॥ (रघुवंशे १ । ७१ । “अरुन्तुदमिवालानमनिर्वाणस्य दन्तिनः” । कादम्बरी । “इभमदमलिनमालानस्तम्भयुगलमुप- हसन्तमिवोरुदण्डद्वयेन” । रघुवंशे ४ । ६९, ४ । ८१ । “गजालानपरिक्लिष्टैरक्षोटैः सार्द्धमानताः” । “तद्गजालानतां प्राप्तैः सह कालागुरुद्रुमैः” ॥) बन्धनं । इति रायमुकुटः ॥ रज्जुः । इति मेदिनी ॥ आलापः, पुं, (आङ् + लप् + घञ् ।) कथोपकथनं । सम्भाषणं । तत्पर्य्यायः । आभाषणं २ । इत्यमरः । (साहित्यदर्पणे, प्रथमपरिछेदः । “काव्यालापाश्च ये केचित् गीतकान्यखिलानि च” ।) आलाप्यः, त्रि, (आङ् + लप् + कर्म्मणि ण्यत् ।) आलापयोग्यः । आलापनीयः ॥

आलावर्त्तं, क्ली, (आलमत्यर्थमावर्त्तते इति आल + आ + वृत् + अच् ।) वस्त्रनिर्म्मितव्यजनं । इति हेमचन्द्रः ॥ कापडेर पाखा इति भाषा । आलावुः, स्त्री, अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ लाउ इति भाषा । (अलावुशब्देऽस्या विशेषो ज्ञेयः ॥ आलावूः, स्त्री, अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ आलास्यः, पुं, (आलं पर्य्याप्तं आस्यं मुखं यस्य सः ।) कुम्भीरः । इति हेमचन्द्रः ॥ आलिः, स्त्री, (आलयति भूषयति । आ + अल भूषणे । अच इः ।) वयस्या । (यथा कुमारसम्भवे । ५ । ८३ । (“निवार्य्यतामालि किमप्ययं वटुः, पुनर्विवक्षुः स्फुरितोत्तराधरः” ।) (आलति निर्वापयति जलं । अल वारणे । सर्व्वधा- तुभ्य इन् ।) सेतुः । (अल्यतेऽनया । अल् + इञ् ।) पंक्तिः । इति मेदिनी अमरश्च ॥ सन्ततिः । इति शब्दरत्नावली ॥ आलिः, पुं, (आलति दंशने समर्थो भवति । आ + अल् + बाहुलकात् इण् ।) वृश्चिकः । भ्रमरः । इति हारावली अमरटीका च ॥ आलिः, त्रि, (आङ् + अल् + इण् ।) विशदाशयः । निर्म्मलान्तःकरणः । इति मेदिनी ॥ अनर्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ आलिङ्गनं, क्ली, (आङ् + लिङ्ग + ल्युट् ।) प्रीतिपूर्ब्बक- परस्पराश्लेषः । कोलाकोली इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । अङ्गपालिः २ श्लिषा ३ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ परिरम्भः ४ परीरम्भः ५ परिष्वङ्गः ६ संश्लेषः ७ उपगूहनं ८ । इत्यमरः ॥ तत्सप्तधा यथा । आमोदालिङ्गनं १ मुदितालिङ्गनं २ प्रेमा- लिङ्गनं ३ आनन्दालिङ्गनं ४ रुच्यालिङ्गनं ५ मदना- लिङ्गनं ६ विनोदालिङ्गनं ७ । इति कामशास्त्रम् ॥ (“आलिङ्गनान्यधिकृताः स्कुटमापुरेव” । इति माघः ॥ यथा मेघटूते उत्तरमघे ९ । “यत्र स्त्रीणां प्रियतमभुजालिङ्गनोच्छूसितानां” ।) आलिङ्गी, [न्] पुं, (आ + लिङ्ग + इनि ।) आलिङ्ग्यः । मृदङ्गविशेषः । इत्यमरटीकायां स्वामी शव्द- रत्नावली च ॥ आलिङ्ग्यः, पुं, (आ + लिङ्ग + ण्यत् ।) यवाकृतिमृदङ्गः । इत्यमरः ॥ मादोल इति भाषा । यथा शब्दार्णबे ॥ “चतुरङ्गुलहीनोऽङ्ठ्यान्मुखे चैकाङ्गुलेन यः । यवाकृतिः स आलिङ्ग्य आलिङ्ग्य स हि वाद्यते” ॥ आलिञ्जरः, पुं, (अलिञ्जर + अण् ।) अलिञ्जरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जाला इति भाषा । आलिन्दः, पुं, (अलिन्द + अण् ।) अलिन्दः । वहि- र्द्वारप्रकोष्ठः । गृहान्तरशय्यार्थवेदिका । इति रायमुकुटः शब्दरत्नावली च ॥ गृहैकदेशः । इत्य- मरमाला ॥ आलिन्दकः, पुं, (आलिन्द एव स्वार्थे कः ।) आलिन्दः । इति शब्दरत्नावली ॥ आलिम्पनं, क्ली, (आङ् + लिम्प + ल्युट् ।) मङ्गला- लेपनं । आलिपना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आत- र्पणं २ आदीपनं ३ मण्डोदकं ४ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥

पृष्ठ १/१९२

आली, स्त्री, (आलि + ङीष् ।) सखी । पङ्क्तिः । वृश्चिकः । इत्यमरटीकायां भरतादयः ॥ सेतुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (श्रेण्यर्थे यथा कुमारे ६ । ४९ । “तोयान्तर्भास्करालीव रेजे मुनिपरम्परा” ।) आलीढं, क्ली, (आङ् + लिह् + क्तः ।) धन्विनां दक्षिण- जङ्घाप्रसारवामपादसंकोचरूपावस्थानं । इत्यमरः । (यथा, रघौ ३ । ५२ । । “अतिष्ठदालीढविशेषशोभिना वपुःप्रकर्षेण विडम्बितेश्वरः” । (तल्लक्षणं यथा, चिन्तामणिधृतम् । “नमिता पूर्ब्बजङ्घा च पश्चिमा प्रगुणा भवेत् । असमो मध्यकायश्च स्यादालीढस्य लक्षणम्” ॥) आलीढं, त्रि, (आङ् + लिह + क्त ।) अशितं । भुक्तं । इति मेदिनी ॥ (क्षतः, रघुवंशे, २ । ३७ । “सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रैः” ।) आलीढकं, क्ली, (आलीढ एव स्वार्थेकः ।) तर्णकानां स्थलीषु क्रीडनं । इति हारावली ॥ वाछुरेर खेला इति भाषा । आटीलकमिति क्वचित् पाठः ॥ आलीनकं, क्ली, (आलीन + कन् ।) रङ्गं । इति हेम- चन्द्रः ॥ रां इति भाषा । आलु, क्ली, (आङ् + लु + डु ।) भेलकः । स्वनामख्यात- मूलविशेषः । इति मेदिनी ॥ अस्य गुणाः । रक्त- पित्तनाशित्वं । गुरुत्वं । स्वादुत्वं । शीतलत्वं । स्तनदुग्धशुक्रकारित्वञ्च । इति द्रव्यगुणः ॥ आलुः, स्त्री, (आलाति । आङ् + ला + डु ।) स्वल्प- वारिधानिका । घटी झारीइत्यादि भाषा । तत्प- र्य्यायः । कर्करी २ गलन्तिका ३ । इत्यमरः ॥ आलुः, पुं, पेचकः । इति शब्दरत्नावली ॥ कासालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आलुकं, क्ली, (आलु + स्वार्थेकन् ।) मूलविशेषः आलु इति भाषा । इति राजवल्लभः ॥ एलवालुकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ तद्विवरणं यथा, -- “आलुकमप्यालूकं तत् कथितं वीरसेनश्च । काष्ठालुकशङ्खालुकहस्त्यालुकानि कथ्यन्ते ॥ पिण्डालुकमध्वालुकरक्तालुकानि व्यक्तानि” । काष्ठालुकं काठिन्ययुक्तकटारु । शङ्खालुकं श्वेतता- युक्तशङ्खालु । हस्त्यालुकं दीर्घतायुक्तमहाशरीरं । पिण्डालुकं वर्त्तुलसुथनी । मध्वालुकं मधुरतायुक्त- रोमान्वितदीर्घसुथनी । रक्तालुकं रतारू तरण्डा इति च । एषां गुणाः । “आलुकं शीतलं सर्व्वं विष्टम्भि मधुरं गुरु । सृष्टमूत्रमलं रूक्षं दुर्ज्जरं रक्तपित्तनुत् ॥ कफानिलकरं बल्यं वृष्यं स्तन्यविवर्द्धनम्” । इति भावप्रकाशः ॥ (“आलुकानि च सर्व्वाणि तथा सूप्यानि लाक्ष्मणं । स्विन्नं निष्पीडितरसं स्नेहाढ्यं नातिदोषणम्” ॥ इति वाभटः ॥ “विदारीकन्दशतावरीविसमृणालशृङ्गाटककशेरु- कपिण्डालुकमध्वालुकहस्त्यालुककाष्ठालुकशङ्ख्या- लुकरक्तालुकेन्दीबरोत्पलकन्दप्रभृतीनि” ॥ “रक्तपित्तहराण्याहुः शीतानि मधुराणि च । गुरूणि बहुशुक्राणि स्तन्यवृद्धिकराणि च” ॥

इति सुश्रुतः ॥) आलुकः, पुं, (आलाति पृथ्वीं कामरोगं वा आङ् + ला + डु + संज्ञायां कन् ।) कासालुः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शेषनागः । इति हेमचन्द्रः ॥ आलुकी, स्त्री, दीर्घाकारसूक्ष्मरक्तालुः । अरुई इति नाम । यथा, भावप्रकाशे ॥ “रक्तालुभेदो या दीर्घा तन्वी च प्रथितालुकी । आलुकी बलकृत् स्निग्धा गुर्व्वी हृत्कफनाशिनी । विष्टम्भकारिणी तैले तलितातिरुचिप्रदा” ॥ आलेख्यं, क्ली, (आङ् + लिख् + ण्यत् ।) चित्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथामाघे, २ । ६७ । “इति संरम्भिणो वाणीर्बलस्यालेख्यदेवताः” । “निशीथदीपाः सहसा हतत्विषो बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव” । रघवंशे ३ । १५ ।) आलेख्यशेषः, त्रि, (आलेख्यं चित्रमेव शेषो यस्य सः ।) मृतः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रघुवंशे, १४ । १५ । “वाष्पायमाणो बलिमन्निकेत- मालेख्यशेषस्य पितुर्व्विवेश” ।) आलोकः, पुं, (आङ् + लुक् + घञ् ।) दर्शनं । देखा इति भाषा । द्योतः । आलो इति भाषा । शान्ति- शतके, ४ । ६ । “आलोकाय निशासु चन्द्रकिरणाः सख्यं कुरङ्गैः सह” । मेघदूते पूर्ब्बमेघे ३८ । “रुद्धालोके नरपतिपथे सूचिभेद्यैस्तमोभिः” । यथा शाकुन्तले, प्रथमाङ्के । “यदालोके सूक्षं व्रजति सहसा तद्विपुलतां” । (यथा, रामायणे ४ काण्डे । ५० । २४ । “आलोकं ददृशुर्धीरा नीराशा जीविते यदा” । वन्दिभाषणं । स्तुतिरिति यावत् । इति मेदिनी ॥ (रघुवंशे । २ । ९ । “उदीरयामासुरिवोन्मदाना- मालोकशब्दं वयसां विरावैः” ॥) आलोकनं, क्ली, (आङ् + लोक् + ल्युट् ।) दर्शनं । इत्यमरः ॥ (रघुवंशे, ७ । ५ । “ततस्तदालोकन- तत्पराणां,” कुमारसम्भवे । २ । ४५ । “भुवनालोकनप्रीतिः स्वर्गिभिर्नानुभूयते” । माघे, ११ । ३३ । “व्रजति हि सफलत्वं बल्लभालोकनेन” ।) आलोचनं, क्ली, (आङ् + लुच् + ल्युट् ।) दर्शनं । विवेचनं ॥ (यथा हेमचन्द्रः, “रहस्यालोचनं मन्त्रः” । सांख्यमते निर्विकल्पकं ज्ञानं निर्द्धर्म्मकं शुद्धवस्तुविषयकं प्राथमिकं ज्ञानं । यदुक्तं । “अस्ति ह्यालोचनं ज्ञानं प्रथमं निर्वकल्पकम् । बालमूकादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम् ॥ ततःपरं पुनर्वस्तु धर्म्मैर्जात्यादिभिर्यथा” । “बुद्ध्यावसीयते सापि प्रत्यक्षत्वेन सम्मता” । “शब्दादिषु पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृ- त्तिः” ॥ सांख्यकारिका ।) आवनेयः, पुं, (अवन्या अपत्यं अवनी + ढक् ।) मङ्ग- लग्रहः । इति ज्योतिःशास्त्रं ॥ (यथा काशी- खण्डे । १७ अध्याये । “उत्पत्तिं चास्य वक्ष्यामो भूसुतोऽयं यथाभवत् ।

पुरा तपस्यतः शम्भोर्दाक्षायण्या वियोगतः ॥ भालस्थलात्पपातैकः स्वेदविन्दुर्महीतले । ततः कुमारः संजज्ञे लोहिताङ्गो महीतलात् ॥ स्नेहसम्बर्द्धितः सोऽथ धात्र्या धात्रीस्वरूपया । माहेय इत्यतः ख्यातिं पराभयं गतस्ततः” ॥) आवपनं, क्ली, (ओप्यते स्थाप्यतेऽत्र । आङ् + वप् + आधारे ल्युट् ।) द्रव्यस्थापनपात्रं । भाण्डं । इत्य- मरः ॥ सम्यक्क्षुरिकर्म्म । सम्यग्वीजतन्तुवपनं ॥ (यथा महाभारते, आदिपर्ब्बणि । “प्रभुरग्निः प्रतपने भूमिरावपने प्रभुः । प्रभुः सूर्य्यः प्रकाशित्वे सतां चाभ्यागतः प्रभुः” ॥ “अग्निर्हिमश्च भैषज्यं भूमिरावपनं महत्” ।) आवरणं, क्ली, (आङ् + वृ + ल्युट् ।) फलकं । इति हेमचन्द्रः ॥ ढाल इति भाषा । आच्छादनं । ढाका इति भाषा ॥ (यथा महाभारते, आदिपर्ब्बणि । “विचित्राणि च वासांसि प्रावारावरणानि च” । “सूर्य्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा” । इति रघुः । ५ । १३ । मनुः । ३ । १६३ । “स्रीतसां भेदको यश्च तेषाञ्चावरण रतः” ॥) आवरणशक्तिः, स्त्री, (आवरणे शक्तिः ।) माया- शक्तिः । यथा । “स्वल्पोऽपि मेघो बहुयोजन- विस्तीर्णमादित्यमण्डलं अवलोकयितृजननयनप- थपिधायकतयाच्छादयतीव तथैवाज्ञानं परि- च्छिन्नमपि आत्मानमपरिच्छिन्नमसंसारिणं अव- लोकयितृबुद्धिपिधायकतयाच्छादयतीव तादृशं सामर्थ्यं” ॥ इति वेदान्तः ॥ आवर्त्तं, क्ली, (आङ् + वृत् + घञ् ।) माक्षिकधातुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (आवर्त्तनं । चक्राकारेण- भ्रमणं ।) आवर्त्तः, पुं, (आङ् + वृत् + घञ् ।) जलभ्रमः । इत्य- मरः ॥ घूर्णा इति भाषा । (रघुवंशे ६ । ५२ । “नृपं तमावर्त्तमनोज्ञनाभिः” ।) चिन्ता । आवर्त्तनं । इति मेदिनी ॥ मेघनायक- चतुष्टयान्तर्गतमेघाधिपविशेषः । इति पुराणं ज्योतिषञ्च । (यथा मेघदूते पूर्ब्बमेघे ६ । “जातं वंशे भुवनविदिते पुष्करावर्त्तकानाम्” ।) राजावर्त्तनामोपरत्नं । इति राजनिर्घण्टः ॥ आवर्त्तकी, स्त्री, (आवर्त्त इव कायति प्रकाशते । आवर्त्त + कै + क + ङीष् ।) लताविशेषः । भग- तवल्ली इति कोकणे प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । तिन्दु- किनी २ विभाण्डी ३ विषाणिका ४ रङ्गलता ५ मनोज्ञा ६ रक्तपुष्पी ७ मरुत्ताली ८ पीतकीला ९ चर्म्मरङ्गा १० । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । अम्लत्वम् । शीतवीर्य्यकारित्वम् । पित्तनाशित्वञ्च । भद्रदन्तिकावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आवर्त्तनं, क्ली, (आङ् + वृत् + ल्युट् ।) दुग्धादेरा- लोडनं । आओटान इति भाषा । धातुद्रव्यस्य द्रवीकरणं । इत्यमरटीका ॥ गलान इति भाषा । सूर्य्यस्य पश्चिमदिगवस्थितच्छायायाः पूर्ब्बदिग्गम- नारम्भकालः । “आवतनात्तु पूर्ब्बाह्नो ह्यपराह्न- स्ततःपरं” इति स्मृतिः ॥