शब्दकल्पद्रुमः/उ

पृष्ठ १/२१८

उ उ, उकारः । पञ्चमस्वरवर्णः । अस्योच्चारणं आष्ठः । (यथा, शिक्षाग्रन्थे । “कण्ठ्या वहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू” । तथा च मुग्धबोधे । “उत्रयं पफबभमवा ओ औष्ठ्याः” ।) स च ह्रस्वो दीर्घः प्लुतश्च भवति । (एवं त्रिधापि प्रत्येकं उदात्तानुदात्तस्वरितभेदेन नवमसङ्ख्यकः पुनः प्रत्येकं अनुनासिकाननुनासिकभेदात् अष्टा- दशविध एव भवति । अस्य ध्यानमाह ।) “उकारं परमेशानि अधःकुण्डलिनी स्वयम् । पीतचम्पकसङ्काशं पञ्चदेवमयं सदा ॥ पञ्चप्राणमयं देवि चतुर्व्वर्गप्रदायकम्” । इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायां) अस्य लेखनप्रकारोयथा, -- “ऊर्द्ध्वाधो मध्यतः कुब्जा रेखा वामगता शुभा । तिष्ठन्ति वायुवह्नीन्द्राः शक्तिर्मात्रा परा स्मृता” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ अस्य नामान्तराणि यथा, -- “उः शङ्करो वर्त्तुलाक्षी भूतः कल्याणवाचकः । अमरेशो दक्षकर्णः षड्वक्त्रो मोहनः शिवः ॥ उग्रः प्रभुर्धृतिर्विष्णुर्विश्वकर्म्मा महेश्वरः । शत्रुघ्नश्चटिका पुष्टिः पञ्चमी वह्निवासिनी ॥ कामघ्नः कामना चेशो मोहिनी विघ्नहृन्मही । उढसूः कुटिला श्रोत्रं पारद्वीपो वृषो हरः” ॥ इति तन्त्रोक्तवर्णाभिधानम् ॥ (मातृकान्यासेऽस्य दक्षिणकर्णे स्थानम् । यदुक्तं मातृकान्यासमन्त्रे

“उं नमो दक्षिणकर्णे ऊं नमो वामकर्णे” ।) उ, ङ, शब्दे । इति कविकल्पद्रमः ॥ (भ्वादिं-आत्मं अकं-अनिट् ।) ङ अवते गौः । इति दुर्गादासः ॥ उ, व्य, (उ शब्टे + क्विप् + तुक् न ।) सम्बोधनम् । रीषोक्तिः । अनुकम्पा । नियोगः । पदपूरणं । पादपूरणं । इति मेदिनी ॥ प्रश्नः । अङ्गीकारः । इति हेमचन्द्रः ॥ इदमेव उङ् इति ख्यातं ॥ (“उमेति मात्रा तपसो निषिद्धा, पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम” ॥ इति कुमारे । १ । २६ ॥) उः, पुं, (अतति विश्वमयत्वात् सर्व्वं व्याप्नोतीति । अत् + डु ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“अकारो विष्णुरुद्दिष्ट उकारस्तु महेश्वरः । मकारेणोच्यते ब्रह्मा प्रणवेन त्रयो मताः” ॥ इति पुराणे ।) ब्रह्मा । इति कश्चिदेकाक्षरकोषः ॥ उकनाहः, पुं, पीतरक्तवर्णाश्वः । स एव क्वचित् कृष्णरक्तच्छविः । इति हेमचन्द्रः ॥ उक्तं, क्ली, (वच् + क्त ।) एकाक्षरछन्दः । इति मेदिनी ॥ वाक्यम् ॥ उक्तः, त्रि, (उच्यते यः । वच् + कर्म्मणि क्त ।) कथितः । तत्पर्य्यायः । भाषितः २ उदितः ३ जल्पितः ४ आख्यातः ५ अभिहितः ६ लपितः ७ इत्यमरः ॥ गदितः ८ निगदितः ९ ईरितः १० उदीरितः ११ भणितः १२ लडितः १३ रपितः १४ रठितः १५ भटितः १६ रटितः १७ व्याहृतः १८ ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये ९६ । ९ । “इत्युक्तः सोभ्यधावत्तामसुरो धूम्रलोचनः” ॥ तथा, तत्रैव ८५ । ६६ । “इत्युक्ता सा तदा देवी गम्भीरान्तःस्मिता जगौ” ॥) उक्तिः, स्त्री, (वच् + भावे क्तिन् ।) कथनं । तत्- त्पर्य्यायः । व्याहारः २ लपितं ३ भाषितं ४ वचनं ५ वचः ६ । इत्यमरः ॥ (“अतिसंक्षिप्तचिरन्तनो- क्तिभिः” । इति मुक्तावलीसूचना । तथा, चामरे । “एकयोक्त्या पुष्पवन्तौ दिवाकरनिशाकरौ” ॥) उक्थं, क्ली, (वच् + थक् ।) सामवेदः । इत्युणादि- कोषः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ६४ । ७ । “विप्रा उक्थेभिः कवयो गृणन्ति” ॥ स्तोत्रम् । यथा, “अथ योसावन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते सैवर्क तत्साम तद्यजुः तत् उक्थं तद्ब्रह्य” । इति छान्दोग्ये उपनिषदि ॥) उक्थशाः [स्] पुं, (उक्थैरुक्थानि वा शंसति । मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडासोण्विन्नित्यत्र श्वेत- वहादीनां डस् पदस्येति वक्तव्यम् । यत्र पदत्वं भावि तत्र डस् । अन्यत्र ण्विः ॥) यजमानः । इति व्याकरणं ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १९ । ९ । “नरः शंसन्त्युक्थशास उक्था” ।) उक्था, स्त्री, (वच् + थक् + टाप् ।) छन्दोविशेषः । एकाक्षरवृत्तमुक्था । सा द्विविधा । श्रीः १ सर्व्व- गुरुः । यथा श्रीस्ते सास्तां । इति छन्दोमञ्जरी । उः २ सर्व्वलघुः । यथा । उरवतु । इति छन्दो- ऽर्णवः ॥

उक्ष वृषि । (भ्वादिं -परं -सकं -सेट् ।) इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ उक्षति वृक्षं मेघः । वृट् सेकः । इति दुर्गादासः ॥ (“उक्षाम्प्रचक्रर्नगरस्य मार्गान्” । इति भट्टिकाव्ये । ३ । ५ ॥) उक्षः त्रि, (उक्ष + अच् ।) सिक्तः । धौतः ॥ उक्षतरः, पुं, (उक्षन् + तरप् ।) महावृषः । इति हेमचन्द्रः ॥ उक्षा, [न्] पुं, (उक्ष + कनिन् ।) वृषः । इत्यमरः । (यथा, ऋग्वेदे ८ । ७१ । ९ । “उक्षा मिमाति प्रति- यन्ति धेनवः” । तथा च कुमारे ७ । ७० । “तत्रावतीर्य्याच्युतदत्तहस्तः शरद्घनाद्दीधितिमानिवोक्ष्णः” ॥) ऋषभौषधिः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ उख, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादि -परं -सकं- सेट् ।) पञ्चमस्वरी ॥ ओखति । इति दुर्गादासः ॥ उख, इ, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (इदित् -भ्वादि परं -सकं -सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ उङ्खति । इति दुर्गादासः ॥ उखर्व्वलः, पुं, तृणविशेषः । तत्पर्य्यायः । उखलः २ भूरिपत्रः ३ सुतृणः ४ तृणोत्तमः ५ । अस्य गुणाः । बलदातृत्वं । रुचिकारित्वं । पशूनां सर्व्वदा हित- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ उखा, स्त्री, (उख + क + टाप् ।) स्थाली । इत्य- मरः ॥ हाँडि इति भाषा । (यथा, सुश्रुते । “इद्धः स्वतेजसा वह्निरुखागतमिवोदकम्” ॥) उख्यं, त्रि, (उखायां संस्कृतं । उखा + यत् ।) स्थाली- पक्वमांसादि । तत्पर्य्यायः । पैठरं ३ । इत्यमरः ॥ (“शूल्यमुख्यञ्च होमवान्” । इति भट्टिः ४ । ९ । उखायां भवः । अग्निः । यथा, अथर्ब्बवेदे । ४ । १४ । २ । “उख्यान् (अग्नीन्) हस्तेषु बिभ्रतः” ॥) उग्रं, त्रि, (उच्यति क्रुधा सम्बध्यते । उच समवाये + ऋज्रेन्द्रेत्यादिना रक्, गश्चान्तादेशः ।) रौद्रं । उत्कटं । इत्यमरो मेदिनी च ॥ (“लोकेषु प्रथितं चोग्रं तपस्तस्य भविष्यति” ।) इति रामायणे ॥ “तामिस्रादिषु चोग्रेषु नरकेषु विवर्त्तनम्” ॥ इति मनुः । १२ । ७५ । यष्ट्यादिधारी । दारुणकर्म्मा । यथा मनुः ४ । २१२ । “उग्रान्नं सूतिकान्नञ्च पर्य्यायान्तमनिर्द्दशम्” ॥) उग्रं, क्ली, वत्सनाभनामविषं । इति राजनिर्घण्टः ॥ उग्रः, पुं, (उच + रक् । गश्चान्तादेशः ।) महादेवः । वायुमूर्त्तिरयं । इति मविष्यपुराणम् । (यथा, महाभारते । १३ । शिवसहस्रनामकथने । १७ । ९ । “उग्रो वंशकरोवंशो बंशनादो ह्यनिन्दितः” ॥ नृपविशेषः । इति मार्कण्डेये । ७६ । ४७ । क्षत्त्रियात् शूद्रायां जात जातिविशेषः । इत्यमरः ॥ आगुरि इति भाषा । (तथा च मनुः । १० । ९ । “क्षत्रियात् शूद्रकन्यायां क्रूराचारविहारवान् । क्षत्रशूद्रवपुर्जन्तुरुग्रो नाम प्रजायते” ॥) अस्य कर्म्म विलवासिगोधादिबधबन्धनम्” । तथाच मनुः । १० । ४९ । “क्षत्त्रोग्रपुक्कसानान्तु विलौकोबधवन्धनम्” ॥

पृष्ठ १/२१९

:नक्षत्रगणविशेषः । स च पूर्ब्बफल्गुनीपूर्ब्बाषाढा- पूर्ब्बभाद्रपदमघाभरण्यात्मकः । इति ज्योतिषं शोभाञ्जनवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ केरल- देशः । इति हेमचन्द्रः ॥ (रुद्रः । उग्रोदेवः । स्वनामख्यातो दानवविशेषः । यथा हरिवंशे । “वेगवान् केतुमानुग्रः सोग्रव्यग्रो महासुरः” ॥ धृतराष्ट्रस्य शतपुत्त्रेषु एकः । यथा, धृतराष्ट्रपुत्र- नामकथने १ । ११७ । ११ । महाभारते । “उग्रभीमरथौ वीरौ वीरबाहुरलोलुपः” ॥ नरेन्द्रादित्याख्यास्य काश्मीरराजस्य स्वनामख्यातो गुरुः । यथा, राजतरङ्गिणी । “दिव्यानुग्रहभागुग्राभिधो यस्य गुरुर्व्यधात्” ॥ विष्णुः । इति महाभारते । १३ । १४९ । ५९ ॥ स्त्री, योगिनीभेदः । यथा, कालिकायां । ६० अध्यायः । “महाकाल्यथ रुद्राणी उग्रा भीमा तथैव च” ।) उग्रकाण्डः, पुं, (उग्रः काण्डो यस्य ।) कारवेल्लः । इति राजनिर्घण्टः ॥ करेला इति भाषा । कापवेल्ल- शब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञेयम् ।) उग्रगन्धं, क्ली, (उग्रो गन्धो यस्मिन् ।) हिङ्गु । इति राजनिर्घण्टः ॥ उग्रगन्धः, पुं, (उग्रस्तीव्रः गन्धो यस्मिन् ।) लशुनः । कटफलः । अर्जकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चम्पकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ उत्कटगन्धयुक्ते त्रि ॥ (यथा, हारीते प्रथमस्थानेऽष्टमाध्यायः । “उग्रगन्धं पुराणं स्याद्दशवर्षोषितं घृतम् । यथा यथा जरां याति गुणवत्स्यात्तथा तथा” ॥) उग्रगन्धा, स्त्री, (उग्रः गन्धो यस्याः ।) अजमोदा । वचा । छिक्किकौषधी । इति मेदिनी ॥ अज- गन्धा । यवानी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“वचा, यमानी च” । इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे अनेकार्थ- नामवर्गः ॥) उग्रचण्डा, स्त्री, (उग्रा चण्डा कोपना स्त्री ।) देवी- भेदः । यथा महिषासुरं प्रति भगवतीवाक्यम् । “उग्रचण्डेति या मूर्त्तिर्भद्रकाली ह्यहं पुनः । यया मूर्त्त्या त्वां हनिष्ये सा दुर्गेति प्रकीर्त्तिता ॥ एतासु मूर्त्तिषु सदा पादलग्नो नृणां भवान् । पूज्यो भविष्यसि त्वं वै देवानामपि रक्षसाम् ॥ आदिसृष्टौ उग्रचण्डामूर्त्त्या त्वं निहतः पुरा । द्वितीयसृष्टौ तु भवान् भद्रकाल्या मया हतः ॥ दुर्गारूपेणाधुना त्वां हनिष्यामि सहानुगम्” । इत्यादि ॥ * ॥ तस्याः प्रादुर्भावो यथा । श्रीभगवानुवाच । “उग्रचण्डा तु या मूर्त्तिरष्टादशभुजाऽभवत् । सा नवम्यां पुरा कृष्णपक्षे कन्यां गते रवौ ॥ प्रादुर्भूता महाभागा योगिनीकोटिभिः सह” ॥ * ॥ अन्या मूर्त्त्या दक्षयज्ञभङ्गः कृतः । यथा, -- “आषाढस्य तु पूर्णायां सत्रं द्वादशवार्षिकम् । दक्षः कर्त्तुं समारेभे वृताः सर्व्वे दिवौकसः ॥ ततोऽहं न वृतस्तेन दक्षेण सुमहात्मना । कपालीति सती चापि तज्जायेति च नो वृता ॥ ततो रोषसमायुक्ता प्राणांस्तत्याज सा सती । त्यक्तदेहा सती चापि चण्डमूर्त्तिस्तदाभवत् ॥

ततः प्रवृत्ते यज्ञे तु तस्मिन् द्वादशवार्षिके । नवम्यां कृष्णपक्षे तु कन्यायां चण्डमूर्त्तिधृक् ॥ योगनिद्रा महामाया योगिनीकोटिभिः सह । सतीरूपं परित्यज्य यज्ञभङ्गमथाकरोत् ॥ शङ्करस्य गणैः सर्व्वैः सहिता शङ्करेण च । स्वयं बभञ्ज सा देवी महासत्रं महात्मनः ॥ ततो देव्या महाक्रोधे व्यतीते त्रिदिवौकसः । पूजयाञ्चक्रुरतुलां देवीं पूर्ब्बोदितेन वै ॥ पूर्ब्बोदितविधानेन पूजामस्या दिवौकसः । कृत्वैव परमामापुर्निर्वृतिं दुःखहानये ॥ एवमन्यैरपि सदा कार्य्यं देव्याः प्रपूजनम् । विभूतिमतुलां प्राप्तुं चतुर्व्वर्गप्रदायकम् ॥ यो मोहादथवालस्याद्देवीं दुर्गां महोत्सवे । न पूजयति दम्भाद्वा द्वेषाद्वाप्यथ भैरव ॥ क्रुद्धा भगवती तस्य कामानिष्टान्निहन्ति वै । परत्र च महामायावलिर्भूत्वा स जायते ॥ अष्टम्यां रुधिरैर्म्मांसैर्म्महामांसैः सुगन्धिभिः । पूजयेद्बहुजातीर्यैर्व्वलिभिर्भोजनैः शिवां” ॥ इत्यादि ॥ * ॥ तन्मन्त्रो यथा, -- “भद्रकालीमुग्रचण्डां महामायां महोत्सवे । नेत्रवीजन्तु सर्व्वासां पूजने परिकीर्त्तितम् । तन्त्रं यथोग्रचण्डायाः पृथक् त्वं शृणु भैरव ॥ आद्यद्वयं नेत्रवीजं मन्त्रस्योपान्तमन्तरे । वह्निनान्तस्वरेणेन्दुविन्दुभ्यां तन्त्रमौग्रकम्” ॥ इत्यादि च कालिकापुराणे ५९ । ६० अध्यायौ ॥ उग्रतारा, स्त्री, (उग्रादपि भयात् भक्तान् त्राति तारयति वा या ॥ उग्र + तॄ + णिच् + अच् + टाप् । यथा, निरुक्तौ । “उग्रादपि भयात् त्राति यस्मात् भक्तान् सदा- म्बिका” ।) देवीविशेषः । अस्या उत्पत्त्यादि यथा, -- “सर्व्वेषामेव देवानां यज्ञभागानपाहरत् । स्वयं शुम्भो निशुम्भश्च दिक्पालत्वं तथा गतौ ॥ सर्व्वे सुरगणाः सेन्द्रास्ततो गत्वा हिमाचलम् । गङ्गावतारनिकटे महामायां प्रतुष्टुवुः ॥ अनेकसंस्तुता देवी तदा सर्व्वामरोत्करः । मातङ्गवनितामूर्त्तिर्भूत्वा देवानपृच्छत ॥ युष्माभिरमरैरत्र स्तूयते का च भाविनी । किमर्थमागता यूयं मातङ्गस्याश्रमं प्रति ॥ एवं ब्रुवन्त्या मातङ्ग्यास्तस्यास्तु कायकोषतः । समुद्भूताब्रवीद्देवी मां स्तुवन्ति सुरा इति ॥ शुम्भो निशुम्भो ह्यसुरौ बाधेते सकलान् सुरान् । तस्मात्तयोर्बधायाहं स्तूयेऽद्य सकलैः सुरैः ॥ विनिःसृताया देव्यास्तु मातङ्ग्याः कायतस्तदा । भिन्नाञ्जननिभा कृष्णा साभूद्गौरी क्षणादपि ॥ कालिकाख्याभवत् सापि हिमाचलकृताश्रया । तामुग्रतारामृषयो वदन्तीह मनीषिणः ॥ उग्रादपि भयात्त्राति यस्माद् भक्तान् सदाम्बिका । एतस्याः प्रथमं वीजं कथितं तन्त्रमेव च” ॥ * ॥ “एषैवैकजटाख्यातिर्यस्मात्तस्या जटाधिका । शृणु त्वं चिन्तनं चास्याः सम्यक् वेतालभैरवौ ॥ यथा ध्यात्वा महादेवीं भक्तः प्राप्नोत्यभीप्सितम् ।

चतुर्भुजां कृष्णवर्णां मुण्डमालाविभूषिताम् ॥ खड्गं दक्षिणपाणिभ्यां बिभ्रतीन्दीवरं त्वधः । कर्त्रीञ्च खर्परञ्चैव क्रमाद्वामेन बिभ्रतीम् ॥ खं लिखन्तीं जटामेकां बिभ्रतीं शिरसा स्वयम् । मुण्डमालां धरां शीर्षे ग्रीवायामपि सर्व्वदा ॥ वक्षसा नागहारन्तु बिभ्रतीं रक्तलोचनाम् । कृष्णवस्त्रधरां कट्यां व्याघ्राजिनसमन्विताम् ॥ वामपादं शवहृदि संस्थाप्य दक्षिणं पदम् । विनस्य सिंहपृष्ठे तु लेलिहाना शवं स्वयम् ॥ साट्टहासमहाघोरा रावयुक्तातिभीषणा । चिन्त्योग्रतारा सततं भक्तिमद्भिः सुखेप्सुभिः” ॥ * ॥ “एतस्याः संप्रवक्ष्यामि या अष्टौ योगिनीस्तु ताः । महाकाल्यथ रुद्राणी उग्रा भीमा तथैव च । घोरा च भ्रामरी चैव महारात्रिश्च सप्तमी ॥ भैरवी चाष्टमी प्रीक्ता योगिनीस्ताः प्रपूजयेत्” । इति कालिकापुराणे ६० अध्यायः ॥ * ॥ अपिच “ब्रह्मशैलस्य पूर्ब्बस्यां भूमिपीठे व्यवस्थिता । “चारुनिम्नं शुभावर्त्तं कामाख्यानाभिमण्डलम् ॥ यत्रोग्रतारारूपेण रमते परमेश्वरी । तत्र तेनैव रूपेण पूजितव्या शुभात्मिका ॥ तस्यास्तु वीजं पूर्ब्बस्मिन् उत्तरे प्रतिपादितम् । रूपं शृणु नरश्रेष्ठ येन ध्येया सदाशिवा ॥ कृष्णा लम्बोदरी दीर्घा विरला रक्तदन्तिका । चतुर्भुजा कृशाङ्गी तु दक्षे कर्त्तृकखर्परौ ॥ खड्गं चेन्दीवरं वामे शीर्षे त्वेकजटां पुनः । वामपादं शवस्योर्व्वोर्निधायोत्थाय दक्षिणम् ॥ शवस्य हृदये न्यस्य साट्टहासं प्रकुर्व्वती । नागहारशिरोमालाभूषिता कामदा परा ॥ त्रिकोणं मण्डलं चास्या हुंकारमध्यवीजकम् । द्वारे नानायोगिनीनां नामान्यस्यास्तु तन्त्रके ॥ ज्ञेयानि नरशार्द्दूल तत्प्रोक्तं वान्यगोचरे” । इति कालिकापुराणे कामाख्यारूपनिर्णये ८१ अध्यायः ॥ * ॥ सा च वशिष्ठशापात् वामा भूता । यथा, -- और्व्व उवाच । “एतद्विष्णोर्व्वचः श्रुत्वा विधिना सहितः स तु । अङ्गीचकार हृदये तद्वचः साध्यसाधने ॥ विसृज्य तान् ब्रह्मविष्णुयमान् वृषभवाहनः । आदाय सगणान् सर्व्वान् कामरूपान्तरं ययौ ॥ उग्रतारां ततो देवीं गणांश्च प्राह शङ्करः । उत्सारयन्तु सकलान् इमान् लोकान् गणा द्रुतम् ॥ उग्रतारे महादेवि त्वञ्चाप्युत्सारय द्रुतम् ॥ ततो गणाः कामरूपाद्देवीचाप्यपराजिता । लोकानुत्सारयामासुः पीठं कर्त्तुं रहस्यकम् ॥ उत्सार्य्यमाने लोके तु चतुर्व्वर्णैर्द्विजातिभिः । सन्ध्याचलो गतो विप्रो वशिष्ठः कुपितो मुनिः ॥ सोऽप्युग्रतारया देव्या उत्सारयितुमीशया । गणैः सह वृतः प्राह शापं कुर्व्वन् सुदारुणम् । यस्मादहं धृतं वामे त्वयोत्सारयितुं मुनिः ॥ तस्मात्त्वं वाम्यभावेन पूज्या भव समन्त्रिका । भर्त्स्यन्ति म्लेच्छवत् यस्माद्गणास्ते मन्दबद्धयः । भवन्तु म्लेच्छास्तस्माद्व भवत्या काभरूपके ॥

पृष्ठ १/२२०

:महादेवोऽपि यस्मान्मां निःसारयितुमुद्यतः । तपोबलं मुनिं दान्तं म्लेच्छवद्वेदपारगभ् ॥ तस्मात् म्लेच्छप्रियो भूयात् शङ्करश्चास्थिभस्मधृक् । एतत्तु कामरूपाख्यं म्लेच्छैर्गुप्त्रं भवद्बलं ॥ स्वयं विष्णुर्न चायाति यावत् कालमिदं पुनः । विरलाश्चागमाः सन्तु यत्र तत्प्रतिपादकाः ॥ विरलं यस्तु जानाति कामरूपागमं बुधः । स एव प्राप्तकालेऽपि पूर्ब्बं फलमवाप्स्यति ॥ एवमुक्त्वा वशिष्ठस्तु तत्रैवान्तरधीयत । ते गणाः म्लेच्छतां याताः कामरूपे सुरालये ॥ वामाऽभूदुग्रतारापि शम्भुर्म्लेच्छरतोऽभवत्” । इति च कालिकापुराणे ८३ अध्यायः ॥ उग्रत्वं, क्ली, (उग्रस्य भावः । उग्र + त्व ।) उग्रता । उत्कटता । तत्पर्य्य यः । चण्डता २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ उग्रधन्वा, [न्] पुं, (उग्रं धनुर्यस्य । धनुषश्चेत्यनङ् ।) इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“स इषुहस्तैः स निष- ङ्गिमिर्वशी संस्रष्टासायुध इन्द्रो गणेन । संसृष्टजित् सोमपा बाहुशद्ध्युग्रधन्वा प्रतिहिताभिरस्ता” । इति ऋग्वेदे । १० । १०३ । ३ ॥ शिवः । उग्रधनु- र्विशिष्टे, त्रि ॥) उग्रनासिकः, त्रि, (उग्रा दीर्घा नासिका यस्य ।) दीर्घनासिकाविशिष्टः । इति हेमचन्द्रः ॥ उग्रशेखरा, स्त्री, (उग्रस्य महादेवस्य शेखरं मस्तकं वासस्थानत्वेनयस्याः ।) गङ्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ उग्रसेनः, पुं, (उग्रा सेना यस्य ।) मथुरादेशस्य राज- विशेषः । स च आहुकपुत्त्रः । कंसराजपिता च । परीक्षित्पुत्त्रः । इति श्रीभागवतम् ॥ (तथा महाभारतेऽपि “जनमेजयः पारिक्षितः सह- भ्रातृभिः कुरुक्षेत्रे दीर्घसत्रमुपास्ते । तस्य भ्रातर- स्त्रयः श्रुतसेन उग्रसेनो भीमसेनश्च” इति । तथा च तत्रैव १ । ६५ । ४२ । “भीमसेनोग्रसेनौ च सुपर्णो वरुणस्तथा” ॥) उग्रसेनजः, पुं, (उग्रसेनात् त्रायते इति । उग्रसेन + जन + ड ।) कंसनामासुरराजः । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ उग्रा, स्त्री, (उच्यति क्रुधा सम्बध्यते या । उच सम- वाये + ऋज्रेत्यादिना रक् गश्चान्तादेशः । तत- ष्टाप् ।) यवानी । वचा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“दन्तचाले हितं श्रेष्ठं तिलोग्राचर्व्वणं सदा” । इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे मुखरोगाधिकारे ।) छिक्किकौषधी । इति हेमचन्द्रः ॥ उग्रजातिस्त्री । (यथा मनुः १० । १९ । “क्षत्तुर्जातस्तथोग्रायां श्वपाक इति कीर्त्त्यते” ॥) धन्याकम् । इति रत्नमाला ॥ प्रखरा नारी ॥ उङ्कुणः, पुं, उत्कणः । इति शब्द्रमाला ॥ उकुन् इति भाषा । उच, इ र य समवायने । मिश्रणे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवां -परं -सकं -सेट् ।) ह्रस्वादिः । इ र औचत् औचित् । अस्मात् पुरुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । य उच्यते केशः स्नानात् । इति दुर्गादासः ॥ उचितं, त्रि, (वच + “रुचिवचिकुचिकुटिभ्यः कितच्”

इति कितच् प्रत्ययः ।) विदितम् । न्यस्तम् । परि- मितम् । युक्तम् । इति हेमचन्द्रः ॥ ग्राह्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उच्चं, त्रि, (उच्चिनोतीति । चिञ चित्यां अन्येभ्योऽपि इति डः । उच्चैस्त्वमस्ति अत्र वा । अर्श आद्यच्, अव्ययानामिति टिलोपः ।) उपरि । उँचु इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रांशु २ उन्नतम् ३ उदग्रम् ४ उच्छ्रितम् ५ तुङ्गम् ६ । इत्यमरः ॥ उत्तुङ्गं ७ । इति तट्टीका ॥ (यथा, रघुः ३ । १३ । “ग्रहैन्ततः पञ्चभिरुच्चसंश्रयैः, असूर्य्यगैः सूचितभाग्यसम्पदम्” ।) (ज्योतिषोक्तं ग्रहाणामुच्चस्थानम् । यथा, “अजवृषभमृगाङ्गनाकुलीराः झषबणिजौ च दिवाकरादितुङ्गाः । दशशिखिमनुयुक्तिथीन्द्रियांशै- स्त्रिणवकविंशतिभिश्च तेऽप्यनीचाः” ॥ सूर्य्यादीनां सप्तानां ग्रहाणां मेषवृषभादयो राशयः श्लोकोक्तक्रमविशिष्टा उच्चस्थानानि स्वस्वतुङ्गा- पेक्षया सप्तमस्थानानि च नीचानि, तत्रोच्चेष्वपि दशमादयो राशित्रिंशाशाः यथाक्रमं उच्चेषु पर- मोच्चा नीचेषु परमनीचा भवन्तीति ॥) उच्चकैः, [स्] व्य, (उच्चैस् + अव्ययसर्व्वनाम्नां इति प्रागिवीयेषु अर्थेषु टेः प्रागकच् ।) उच्चैः । अति- शयोच्चम् । इति द्विरूपकीषः ॥ (यथा विष्णु- पुराणम् । “वशिष्ठाद्यैर्दयासारै स्तोत्रं कुर्व्वद्भिरुच्चकैः” । उन्नतम् । यथा माघे १ । १२ । “गिरेस्तडित्वानिव तावदुच्चकै- र्जवेन पीठादुदतिष्ठदच्युतः” ॥) उच्चटा, स्त्री, (उत् + चट् + अच् + टाप् ।) गुञ्जा । भूम्यामलकी । (“उच्चटाचूर्णमप्येवं क्षीरेणोत्तममिष्यते । शतावर्य्युच्चटामूलं पेयमेवं बलार्थिना” ॥ इति सुश्रुते चिकिस्तितस्थाने २६ ।) नागरमुस्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ दम्भः । चर्य्या । लशुनप्रभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ तृणविशेषः । निर्व्विषी इति ख्याता । चेँचुया इति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः । तत्पर्य्यायः । चूडाला २ चक्रला ३ । इत्यमरः ॥ अम्बुपत्रा ४ जटिला ५ शुक्रला ६ उत्तानकः ७ । इति रत्नमाला ॥ उच्चण्डः, त्रि, (उत् चण्डतीति । चडि कोपे + अच् ।) त्वरान्वितः । अविलम्बितः । इत्यमरः ॥ उच्चतरुः, पुं, (उच्चः उन्नतस्तरुः ।) नारिकेलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नारिकेलशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) उच्चतालं, क्ली, (उच्चः मत्ततया प्रचण्डस्तालो यत्र ।) पानगोद्व्यां नृत्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उच्चदेवः, पुं, (उच्चः सर्व्वदेवमयत्वात् श्रेष्ठः देवः ।) श्रीकृष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उच्चन्द्रः, पुं, (उत स्वल्पं अवशिष्टश्चन्द्रो यस्मिन् ।) रात्रिशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ उच्चयः, पुं, (उत् + चि + अच् ।) परिधानवस्त्रग्रन्थिः ।

तत्पर्य्यायः: । नीवी २ ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ (पुष्पा- दीनामुत्तालनम् । यथा, रघुः १० । ४४ । “करिष्यामि शरैस्तीक्ष्णैस्तच्छिरःकमलोच्चयम्” । “पुष्पोच्चयं नाटयति” इति शाकुन्तले १ माङ्के ॥ राशिः । समष्टिः । यथा, -- “शिलोच्चयोऽपि क्षितिपालमुच्चैः” । रघुः । २ । ५१ । “वाक्यं स्याद्योग्यताकाङ्क्षासत्तियुक्तः पदोच्चयः” । इति साहित्यदर्पणे । २ । १ ॥) उच्चलं, क्ली, (उच्चलतीति । उत् + चल् + अच् ।) मनः । इति हेमचन्द्रः ॥ उच्चललाटा, स्त्री, (उच्चमुन्नतं ललाटं यस्याः ।) उन्नत- ललाटवती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उच्चाटनं, क्ली, (उत् + चट् + णिच् + ल्यट् ।) उत्- खातम् । उचाटन इति माषा । षट्कर्म्मान्तर्गता- भिचारकर्म्मविशेषः । अस्य देवता दुर्गा । तिथिः कृष्णा चतुर्द्दशी अष्टमी च । वारः शनिः । जप- माला साध्यस्य केशसूत्रग्रथिततुरङ्गदशनोद्भवा । फलम् । उच्चाटनं स्वदेशादेर्भ्रंशनं परकीर्त्तितम् ॥ इति शारदातन्त्रम् ॥ उच्चारः, पुं, (उच्चार्य्यते परित्यज्यते इति । उत् + चर + णिच् + घञ् ।) विष्ठा । इत्यमरः ॥ (“मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं दिवा कुर्य्यादुदङ्मुखः” । इति मनुः । ४ । ५० ।) “यस्योच्चारं विना मूत्रं सम्यग्वायुश्च गच्छति । दीप्ताग्नेर्लघुकोष्ठस्य स्थितस्तस्योदरामयः” ॥ इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे चत्वारिंशत्तमोऽध्वायः ।) उच्चारणम् ॥ उच्चारणं क्ली, (उत् + चर + णिच् + ल्युट् ।) कथ- नम् । वाङ्निष्पत्तिकरणम् ॥ यथा । “हसे अकार- उच्चारणार्थः” । इति मुग्धबोधव्याकरणे, सन्धि- संज्ञा २ । अपिच । “कर्म्मोच्चारणमात्रेण स्पष्टमात्रानुबन्धतः” । इति कविकल्पद्रुमः ॥ उच्चावचः, त्रि, (उदक् च अवाक् च । मयूरव्यंसका- दित्वात् साधुः ।) अनेकप्रकारः । तत्पर्य्यायः । नैकभेदः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः १ । ३८ । (“उल्कानिर्घातकेतूंश्च ज्योतींष्युच्चावचानि च” । “उच्चावचेषु भूतेषु स्थितं तं व्याप्य तिष्ठतः” । इति च मनुः ६ । ७३ ॥) उच्चिङ्गटः, पुं, तृणगडमत्स्यः । कोपनपुरुषः । इति मेदिनी ॥ उच्चूलः, पुं, (उद्गता चूडा यस्य । डस्य लत्वम् ।) ध्वजोर्द्ध्वमुखकूर्च्चः । इति हेमचन्द्रः ॥ निशानेर पाग इति भाषा । अस्य पटुका अवचूलः ॥ उच्चैः, [स्] व्य, (उच्चीयते इति । उत् + चि + डैस् ।) उच्चम् । महत् । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे २ । ४७ । “उच्चैरुच्चैःश्रवास्तेन हयरत्नमहारि च” । “शिलोच्चयोऽपि क्षितिपालमुच्चैः” । इति रघुः २ । ५१ । यथा, माघः २ । ५१ । “अकृत्वा हेलया पादमूच्चेर्भूर्द्धसु विद्विषाम्” ॥) उच्चैःश्रवाः [स्] पुं, (उच्चैः श्रवो यशो यस्य । यद्वा उच्चैः श्रवसी यस्य । यद्वा उच्चैः शृणीतीति उच्चैः

पृष्ठ १/२२१

:+ श्रु + असुन् ।) इन्द्रधोटकः । इत्यमरः ॥ स तु श्वेतवर्णः समुद्रमन्थनोत्थितः । इति श्रीभागवतम् ॥ (“उच्चैःरुच्चैःश्रवास्तेन हयरत्नमहारि च” ॥ इति कुमारे । २ । ४७ ॥) उच्चैर्घुष्टं, क्ली, (उच्चैर्घुष्यते स्म । घुष + क्त ।) घोषणा । इत्यमरः ॥ उच्छ, इ श उञ्छे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- इदित् -परं -सकं -सेट् ।) ह्रस्वादिः । इ उञ्छति । श उञ्छती उञ्छन्ती । उञ्छ उद्धृतशस्यस्य शेषाप- हरणम् । (यथा, हलायुधः । “सुलभं शस्यमुञ्छन्ति यद्देशे ब्रतिनो द्विजाः” । उञ्छः स्फोटनमित्येके । इति दुर्गादासः ॥ उच्छ, ई श बन्धे । समापने अतिक्रमे । वर्जने । इति कविकल्पद्रुमः । (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) ई उष्टः । श उच्छती उच्छन्ती । चत्वारोऽर्थाः । समापने । (अक्त०) उच्छति रात्रिः । “भरण्यां व्युष्टायामुषसि जनयासास तनयम्” । व्युष्टायां समाप्तायामित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ उच्छन्नं, त्रि, (उत् + छद् + क्त ।) नष्टम् । इति श्रीभगवद्गीता ॥ उच्छादनं, क्ली, (उत् + छद् + णिच् + ल्युट् ।) उत्- सादनम् । उद्वर्त्तनम् । गन्धद्रव्यद्वारा शरीरनिर्म- लीकरणम् ॥ इत्यमरटीका ॥ (“यथाशक्तिप्रदानेन स्नापनोच्छादनेन च” । इति रामायणे । २ । १११ । १० ॥) उच्छिलीन्ध्र, क्ली, (उत्थितं शिलीन्ध्रम् ।) छत्रिका । इति श्रीभागवतम् ॥ कोड्क छाता इति भाषा) (“उद्गतशिलीन्ध्रे, त्रि, “कर्तुं यच्च प्रभवति महीमुच्छिलीन्ध्रामबन्ध्याम्” ॥ इति मेघदूते । पूर्ब्बमेघे । १८ ॥) उच्छिष्टं, त्रि, (उत् शिष्यते यत् । उत् + शिष + क्त ॥) भुक्तावशिष्टम् । इति पुराणम् ॥ एँटो इति भाषा । तद्भोजनप्रायश्चित्तं यथा (प्रायश्चित्ततत्त्वे चाण्डालाद्यन्नभक्षणप्रायश्चित्तप्रकरणे ।) विष्णुः । “आमश्राद्धाशने त्रिरात्रं पयसा वर्त्तेत ब्राह्मणः शूद्रोच्छिष्टाशने च वमनं कृत्वा सप्तरात्रमुपवसेत्” इति । एवं उच्छिष्टे यः पराक उक्तोऽङ्गिरसा सोऽपि प्रागुक्तसकृदापदादिविषये बोध्यः । विष्णु नापि अनुच्छिष्टे पराकोक्तेः । तथाचाङ्गिराः । “चाण्डालपतितादीनामुच्छिष्टान्नस्य भक्षणे । द्विजः शुध्येत् पराकेण शूद्रः कृच्छ्रेण शुध्यति” ॥ यत्तु मिताक्षरायामापस्तम्बः । “अन्त्यानां भुक्तशेषन्त भक्षयित्वा द्विजातयः । चान्द्रं कृच्छ्रं तदर्द्धन्तु ब्रह्मक्षत्रविशां विधिः” ॥ चान्द्रं चान्द्रायणम् । कृच्छ्रं तप्तकृच्छ्रम् । एतच्च ब्राह्मणस्य सकृदज्ञानविषयं बलात्कारानुत्तारे- ऽप्यन्नेतरताम्बूलाद्युत्सृष्टपरञ्च । तत्राज्ञाने आप- स्तम्बेन उच्छिष्टे चान्द्रायणविधानात् । अङ्गिरसा अन्त्यावसायिनामित्यादि प्रागुक्तवचने सामान्यत- स्तप्तकृच्छ्रविधानात् अनुच्छिष्टेऽपि तथात्वादेव सर्व्वत्रानुच्छिष्टादुच्छिष्टे द्वैगुण्यं बोध्यम् । प्राय- श्चित्तविवेके संसर्गप्रकरणेऽप्येवम् । क्षत्रियवि-

शीश्चापदि ज्ञेयम्” ॥ * ॥ “सर्व्वत्रोच्छिष्टे तु व्रत- द्वैगुण्यं आपदज्ञानभुक्तोत्तारिते मासयावकव्रतं तदशक्तौ धेनुद्वयं षट्कार्षापणा वा देयाः । तत्रो- च्छिष्टान्ने पराक इति । अभ्यासभेदे त्वावृत्ति- रूहणीया” । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ अथो- च्छिष्टस्य चाण्डालादिस्पर्शप्रायश्चित्तम् । (तत्रैव उच्छिष्टस्य चाण्डालादिस्पर्शप्रायश्चित्तप्रकरणे द्रष्टव्यम् ।) आपस्तम्बः । “भुक्तोच्छिष्टस्त्वानाचान्तश्चाण्डालैः श्वपचेन वा । प्रमादात् स्पर्शनं गच्छेत् तत्र कुर्य्याद्विशोधनम् ॥ गायन्यष्टसहस्नन्तु द्रुपदां वा शतं जपेत् । त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ भुक्तोच्छिष्टोऽन्त्यजैः स्पृष्टः प्राजापत्यं समाचरेत् । अर्द्धोच्छिष्टे स्मृतः पादः पाद आमाशने तथा” ॥ प्राजापत्यं ज्ञाने अर्द्धोच्छिष्टो येनाद्यग्रास आस्ये निक्षिप्तः न तु निगीर्णः । दक्षः । “पाने मैथुनसंसर्गे तथा मूत्रपूरीषयोः । संस्पर्शं यदि गच्छेत्तु शवोदक्यान्त्यजैः सह ॥ दिनमेकं चरेन्मूत्रे पुरीषे तु दिनद्वयम् ।” दिनत्रयं मैथुने स्यात् पाने स्याच्च चतुष्टयम् ॥ काश्यपः । श्वशूकरान्त्यचाण्डालमद्यभाण्डरजस्वलाः । यद्यच्छिष्टः स्पृशेत्तत्र कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ॥ एतद्ज्ञानाभ्यासे सान्तपने धेनुद्वयं ॥ ब्रह्मपुराणे । “उच्छिष्टेन तु शूद्रेण विप्रः स्पृष्टस्तु तादृशः । उपवासेन शुद्धिः स्यात् शुना संस्पृष्ट एव वा ॥ उच्छिष्टेन तु विप्रेण विप्रः स्पृष्टस्तु तादृशः । उभौ स्नानं प्रकुरुतं सद्य एव समाहितौ” ॥ अनुच्छिष्टशूद्रस्पर्शे उच्छिष्टब्राह्मणस्य नक्तमिति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ त्यक्तं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे २ । ३१ । ११ । “हुतोच्छिष्टमिदम्” । इति । अनाचान्तो भक्षकः । यथा मनुः २ । ५६ । “नचैवात्यशनं कुर्य्यात् नचोच्छिष्टः क्वचित् व्रजेत्” । उच्छिष्टभोजनः, पुं, (उच्छिष्टं देवनैवेद्यावशिष्टं भो- जनं यस्य ।) देवनैवेद्यवलिभोजनकर्त्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ उच्छिष्टमोदनं, क्ली, सिक्थम् । इति राजनिर्घण्टः । मोम इति भाषा ॥ उच्छीर्षकं, क्ली, (उत् ऊर्द्ध्वस्थापितं शीर्षं मस्तकं येन । बहुव्रीह्यर्थे कन् ।) उपधानम् । इति हलायुधः । वालिश इति भाषा ॥ उच्छूनं, त्रि, (उत् + श्वि + क्त । ओदितश्चेति तस्य नः । यजादित्वात् सम्प्रसारणे पूर्ब्बरूपे च हल इति दीर्घः ।) स्फीतम् । उन्नतम् । वर्द्धितम् । तथा च प्राचीनाः । “कामिन्याः कियदुच्छूनमुरः प्रेयान् समीक्षते । नव्यं शालिमिवोत्पन्नमतिदीनः कृषीबलः” ॥ (स्वर्गग्रामटिकाविलुण्ठनवृथोच्छूनैः किमेभिर्भुजैः । इति साहित्यदर्पणे । १ परिच्छेदे ॥) उच्छृङ्खलं, त्रि, (उङ्गतं शृङ्खलं निगडं यस्य ।) शृङ्ण- लारहितं । तत्पर्य्यायः । अबाधं २ उद्दाम ३ अनि- यन्त्रितं ४ अनर्गलं ५ निरङ्कुशं ६ । इति हेम-

चन्द्रः ॥ (यथा, हितोपदेशः ३ । ९७ । (“अन्यदुच्छङ्खलं सत्त्वमन्यत् शास्त्रनियन्त्रितम्” ॥ “सम्मूर्च्छदुच्छृङ्खलशङ्खनिस्वनः” । इति माघः । १२ । १३ ॥) उच्छ्रयः, पुं, (उत् + श्रि + अच् ।) पर्ब्बतवृक्षादेरु- च्चता । तत्पर्य्यायः । उच्छ्रायः २ उत्सेधः ३ । इत्य- मरः ॥ (“प्राप्ते यूपोच्छ्रये तस्मिन् षड्बैल्वाः खादिराश्च षट्” । इति रामायणे ॥) उच्छ्रायः, पुं, (उत् + श्रि + घञ् ।) उच्छ्रयः । उच्चता । इत्यमरः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । “ग्रहाधीना नरेन्द्राणामुच्छ्रायाः पतनानि च” । “शृङ्गीच्छ्रायैः कुमुदविशदैर्यो वितथ स्थितः खं” ॥ इति मेघदूते । ६० ॥) उच्छ्रितं, त्रि, (उत् + श्रि + क्त ।) संजातं । समुन्नद्धं । उच्चं । प्रवृद्धं । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभा- रते १३ । दानधर्म्मकथने । ८१ । २६ । “सर्व्व- मयैर्भान्ति शृङ्गैश्चारुभिरुच्छ्रितैः” ।) त्यक्तं । इति हेमचंन्द्रः ॥ उच्छ्वसितं, त्रि, (उत् + श्वस् + क्त ।) प्रफुल्लं । विक- सितं । इति हेमचन्द्रः ॥ (भावे + क्त । जीवितम् । स्फुरितम् । प्राणनम् । यथा, मेघदूते । १०१ । “त्वामुत्कण्ठोच्छूसितहृदया वीक्ष्य सम्भाव्य चैव” । “सा खलु भगवतः कण्वस्य कुलपतेरुच्छूसितम्” । इति शाकुन्तले ३ अङ्के ॥) उच्छ्वासः, पुं, (उत् + श्वस् + घञ् ।) अन्तर्मुखश्वासः । (“प्रियामुखोच्छूआसविकम्पितं मधु” । इति ऋतु- संहारे ग्रीष्मवर्णनायां ३ ।) तत्पर्य्यायः । आहरः २ आनः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ आख्यायिकापरि- च्छेदः । आश्वांसः । इति मेदिनो ॥ (यथा, काव्या- दर्शे आख्यायिकालक्षणकथने, -- “वक्त्रं चापरवक्त्रञ्च सोच्छूआसत्वञ्च भेदकम्” ॥) उज्जयनी, स्त्री, विशालानगरी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उजैन इति पश्चिमदेशे ख्याता । वङ्गदेशे तु उजनी । इयं मालवदेशस्य नगरी । मोक्षदसप्त- पुर्य्यन्तर्गतपुरी । पुरा विक्रमादित्यराजधानी च अधुना महाराष्ट्रेणाधिकृता ॥ (यथा, मेघदूते पूर्ब्बमेधे । २९ ॥ “सौधोत्सङ्गप्रणयविमुखो मा च भूरुज्जयिन्याः” ।) उज्जयन्तः, पुं, रैवतपर्ब्बतः । इति हेमचन्द्रः ॥ उज्जयिनी, स्त्री, उज्जयनीनगरी । तत्पर्य्यांयः । विशाला २ अवन्ती ३ पुष्ककरण्डिनी ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ उज्जासनं, क्ली, (उत्, जसु हिंसायाम् । णिच् भावे ल्युट् ।) मारणम् । बधः । इत्यमरः ॥ उज्जृम्भं, त्रि, (उत् + जृम्भि + घञ् ।) प्रफुल्लम् । प्रस्फुटितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (“उज्जृम्भवदनाम्भोजा भिनत्त्यङ्गानि साङ्गना” । इति साहित्यदर्पणे । ३ परिच्छेदे ॥) उज्जृम्भितं, त्रि, (उत् + जृम्भि + क्त ॥) प्रफुल्लम् । चेष्टायां, क्ली । इति मेदिनी ॥ उज्ज्वलं, त्रि, (उच्चैर्ज्वलति प्रकाशते इति । उत् + ज्वल् + अच् ।) दीप्तम् । विशदम् । विकाशितम् ।

पृष्ठ १/२२२

:इति मेदिनी ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ परि- च्छेदः । “अस्माकं सखि ! वाससी न रुचिरे ग्रैवेयकं नोज्ज्वलं” । “विचित्रोज्ज्वलवेशा तु बलन्नूपुरनिःस्वना” ॥) उज्ज्वलं, क्ली, (उत् + ज्वल + अच् ।) स्वर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ उज्ज्वलः, पुं, (उत् + ज्वल + अच् ।) शृङ्गाररसः । इत्यमरः ॥ (यथा, नैषधे १ । १ । “स राशिरासीन्महसां महोज्ज्वलः” ॥) उज्झ श त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां -परं- सकं -सेट् ।) जोपध इत्येके । उजिज्झिषति । औजिज्झत् । श उज्झती उज्झन्ती । इति दुर्गादासः ॥ अन्यत् उद्झधातौ द्रष्टव्यम् ॥ उज्झः, पुं, (उज्झतीति । उज्झ + अच् ।) त्यागः । विसर्जनम् । (यथा, मनुः ११ । ५६ । “ब्रह्मोज्झता वेदनिन्दा कौटसाक्ष्यं सुहृद्बधः” ॥) उज्झितं, त्रि, (उज्झ + क्त ।) उत्सृष्टम् । त्यक्तम् । वर्जितं । इति हलायुधः ॥ (यथा किराते । ५ । ६ । “अविरतोज्झितवारिविपाण्डुभिः” । “उज्झितायास्त्वया नाथ ! तदैव मरणं वरम्” ॥ इति रामायणे २ । ३० । २० ॥) उञ्छं, क्ली, (उछि + घञ् ।) पक्षिचञ्च्वादानवत् शस्य- ग्रहणं । यथा । उपात्तशस्यात् क्षेत्रात् शेषावच- यने । उञ्छेन पक्षिचञ्च्वादानवद्ग्रहणेन शिल्यते सञ्चीयते उञ्छशिलं उच्छिउञ्छे शिल उञ्छे कृद्धोरित्युक्तेः कृगृज्ञेति इजुङत्वात् कः उञ्छशि- लम् । संघातं विगृहीतं विपर्य्यस्तञ्च नाम । “शक्या न चेदुञ्छशिलेन वृत्तिः । फलेन मूलेन च वारिणा च” इति । समाहारद्वन्द्वे उञ्छं शिलञ्च । उञ्छं भैक्षञ्च यच्चान्यत्तत् परिग्रहणन्तु ऋतम् । इति निगमाभिधाने क्लीवम् । पुमानुञ्छऋतशिलं इति वोपालिते पुंस्युञ्छः । भवभूतिकृतशिलोञ्छे इति गोवर्द्धनः । केचिदुञ्छशिलयोर्भेदमाहुः । “प्रति- ग्रहात् शिलं श्रेयस्ततोऽप्यञ्छः प्रशस्यते” । इति तत्र शाल्यादेर्निपातितपरित्यक्तमञ्चरीणां आदानं शिलं । शिलं धान्यमञ्जरीसंग्रहः । इति स्वामी च । एकैकशः कपोतवद्धान्यकणोद्ग्रहणमुञ्छः । तदुक्तं उञ्छो धान्यकणोच्चय इति । शिलं ताल- ष्यादि दन्त्यादि च । धर्म्मात्वात् सत्यमिति ऋतम् । इति उञ्छशिलशब्दटाकायां भरतः ॥ उञ्छः, पुं, (उछि उञ्छे + घञ् ।) उञ्छशिलम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । २४ । २ । “मयि जातो दशरथात् कथमुञ्छेन वर्त्तयेत्” ॥) उञ्छनं, क्ली, (उछि + ल्युट् ।) आपणादिपतितक- णोपादानम् । इति श्रीभागवतम् ॥ उछन खुँटिया लओन चुनिया लओन कुडाइया लओन इत्यादि भाषा ॥ उञ्छशिलं, क्ली, (उञ्छञ्च शीलञ्चत्यकवद्भावः ।) उञ्छष्टत्तिः । सा तु गृहीतशस्यक्षेत्रात् शेषा- वचयनम् । तत्पर्य्यायः । ऋतं २ । इत्यमरः ॥ उञ्छसिलं ३ उञ्छः ४ उञ्छं ५ शिलं ६ । इति तट्टीका ॥ (यथा, मनुः । ४ । ५ ।

“ऋतमुञ्छशिलं ज्ञेयममृतं स्यादयाचितम्” ॥) उञ्छशीलः, त्रि, (उञ्छः शीलं वृत्तं यस्य ।) उञ्छ- जीवी । उद्धृतशस्यस्य शेषाहरणकर्त्ता । इति पुराणम् ॥ छिचेरु इति भाषा ॥ उटः, पुं, तृणपर्णादिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ उटजः, पुं, क्ली, (उटास्तृणपर्णादयस्तेभ्योजायते इति । उट + जन + ड ।) मुनीनां पत्ररचितगृहम् । तत्पर्य्यायः । पर्णशाला २ । इत्यमरः ॥ पर्णोटजः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ यथा रघुः । (‘आकीर्णमृषिपत्नीनामुटजद्वाररोधिभिः’ । १ । ५० । ‘मृगैर्वर्त्तितरोमन्थमुटजाङ्गनभूमिषु” । १ । ५२ ।) गृहमात्रम् । इत्यमरमाला ॥ उठ उपघाते । (भ्वादिं-परं-सकं-सेट् ।) इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ ह्रस्वादिः । ओठति खलः साधुम् । इति दुर्गादासः ॥ उड संहतौ । (परं-अकं-सेट् ।) सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ उडुपः । इति दुर्गादासः ॥ उडु, क्ली स्त्री, (उ रोषोक्तिपूर्ब्बकं डयते इति । उ + डी + डु मितद्ब्रादित्वात् डुः ।) नक्षत्रम् । इत्यमरः ॥ (“तदोडुराजः कुकुभः करैर्मुखम्” । इति भागवतं । १० । २९ । २ । तथा रघुवंशे । १६ । ६५ । “इन्दुप्रकाशान्तरितोडुतुल्याः” ।) जले क्ली । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ उडुपः, पुं क्ली, (उडुनोजलात् पाति रक्षतीति । उडु + पा + क ।) भेलकम् । भेला माड् इत्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । प्लवः २ कोआलः ३ । इत्यमरः ॥ भेलकः ४ उडूपः ५ तरणः ६ तारणः ७ तारकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (“तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम्” ॥ इति रघुवंशे । १ । २ ।) चन्द्रे पुं । इति मेदिनी ॥ (“अपश्यत् वदनं तस्य रश्मिवन्तमिवोडुपम्” । इति महाभारते । वनपर्ब्बणि ॥ चर्म्मावनद्धपान- पात्रं । यथा, -- “चर्म्मावनद्धमुडुपं प्लवः काष्ठं करण्डवत्” ॥ इति सज्जनः ॥) उडुपतिः, पुं, (उडूनां पतिः ।) चन्द्रः । इति पुराण- ज्योतिषे ॥ (“अयाचितोपस्थितमम्बु केवलं रसा- त्मकस्योडुपतेश्च रश्मयः” । इति कुमारे । ५ । २२ । “परिमुग्धतां वणिगिवोडुपतेः” । इति माघे ।) उडुपथः, पुं, (उडूनां पन्थाः ।) आकाशम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उडुम्बरं, क्ली, (उडुं वृणातीति । उडु + वृ + अच् ।) ताम्रम् । इति मेदिनी ॥ (“ताम्रं शुल्वमुडुम्बरम्” । इति वैद्यकरत्नमाला । कर्षार्थे यथा, -- “उडुम्बरश्च पर्य्यायैः कर्षएव निगद्यते” ॥ इति शार्ङ्गधरे पूर्ब्बखण्डे प्रथमाध्यायः ।) कर्षपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ उडुम्बरः, पुं, (उडु + वृ + अच् ।) उदुम्बरवृक्षः । यज्ञडुमुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जन्तुफलः २ यज्ञाङ्गः ३ हेमदुग्धकः ४ । इत्यमरः ॥ ब्रह्मवृक्षः ५ । इति रत्नमाला ॥ हेमदुग्धी ६ यज्ञफलः ७ यज्ञोडम्बरः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ सदाफलः

९ क्षीरवृक्षः १० शुचक्षुः ११ श्वेतवल्कलः १२ । इति जटाधरः ॥ अस्य गुणाः । उडुम्बरो हिमो रूक्षो गुरुः पित्तकफास्रणुत् । मधुरस्तुवरो वर्ण्यो व्रणशोधनरोपणः ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (“उडुम्बरफलं पक्वं चूर्णितं कर्षमात्रकम् । संलिहेन्मधुना सर्व्वमनुपानं सुखावहम्” ॥ इति वैद्यक रसेन्द्रसारसंग्रहे मूत्राघाताधिकारे ।) अन्यत् उदुम्बरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ देहली । गोव- राटेर निचेर काठ इति भाषा । पण्डम् । नपुं- सकमिति यावत् । कुष्ठरोगभेदः । इति मेदिनी ॥ उडुम्बरपर्णी, स्त्री, (उडुम्बरस्य पर्णमिव पर्णं यस्याः ।) दन्तीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका । (उदुम्बरपर्णी- शब्देऽस्या विशेषो ज्ञेयः ॥) उडूपः, पुं क्ली, (उडुपशव्देऽस्य व्युत्पत्तिर्ज्ञेथा ।) उडुपः । भेला इति भाषा । चन्द्रे पुं । इति द्विरूपकोषः ॥ उड्डयनं, क्ली, (उत् + डी + ल्युट् ।) नभोगतिः । ओडा इति भाषा । यथा नैषधे १ । १२५ ॥ “गतो विरुत्योड्डयने निराशताम्” ॥ (“सोऽपि तमादाय सम्पातोड्डयनेन प्रस्थितः” । इति पञ्चतन्त्रे ॥) उड्डामरं, त्रि, (उत्कृष्टः डामरः ।) श्रेष्ठम् । तत्प- र्य्यायः । उद्भटं २ उत्तालम् ३ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (पुं तन्त्रविशेषः ॥) उड्डीनं, क्ली, (उत् + डी + क्ल ।) खगगतिक्रिया । पक्षिणां ऊर्द्ध्वगमनम् । इत्यमरः ॥ (“अहं सम्पातादिकानष्टानुड्डीनगतिविशेषान् वेद्मि” । इति पञ्चतन्त्रे ॥) उड्डीयमानः, त्रि, (उत् + डी + शानच् ।) उड्डयन- विशिष्टपक्ष्यादिः । उडन्त ओड्ता इत्यादि भाषा ॥ उड्डीशः, पुं, (उत् + डी + श । यद्वा उड्डानां उत्पथ- गामिनां योगिनामित्यर्थः ईशः महादेवस्य योगी- श्वरत्वात् ।) आगमशास्त्रविशेषः । शिवः । इति मेदिनी ॥ उत्, व्य, प्रश्नः । वितर्कः । इति मेदिनी ॥ अत्यर्थं । सन्देहः । इति शब्दरत्नावली ॥ (ऊर्द्ध्वम् । अ- प्यर्थे ॥) उत व्य, (उ शब्दे + क्त ।) अत्यर्थम् । विकल्पः । समु- च्चयः । वितर्कः । प्रश्नः । पादपूरणम् । इति मेदिनी ॥ (अप्यर्थे । एवार्थे । “किमेतदारण्यं उत ग्राम्यम्” । इति पञ्चतन्त्रे । “तक्तिमयमातप- दोषः स्यात् उत यथा मे मनसि वर्त्तते” । इति शाकुन्तले । “वीरो रसः किमयमित्युत दर्प- एषः” । इति उत्तरचरिते ॥) उतं, त्रि, (व्ये + क्त । यजादित्वात् सम्पसारणम् ।) तन्तुसन्तानः । वोना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ऊतं २ स्यूतम् ३ । इत्यमरः ॥ उतथ्य, पुं, मुनिविशेषः । स च अङ्गिरःपुत्रः । इति पुराणम् ॥ (“त्रयस्त्वङ्गिरसः पुत्रा लोके सर्व्वत्र विश्रुताः । वृहस्पतिरुतथ्यश्च संवर्त्तश्च धृतव्रतः” ॥ इति महाभारते आदिपर्ब्बणि ॥)

पृष्ठ १/२२३

उतथ्यानुजः, पुं, (उतथ्यस्यानुजः ।) वृहस्पतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा माघे २ । ६९ । “तथ्यामुतथ्यानुजवत् जगादाग्रे गदाग्रजम्” ॥) उतथ्यानुजन्मा, [न्] पुं, (उतथ्यस्य अनुजन्मा अनुजः ।) वृहस्पतिः । इति भूरिप्रयोगः ॥ उताहो, व्य, (उत च आहो च अनयोः समाहारः ।) परिप्रश्नः । विचारः । इति मेदिनी ॥ विकल्पः । इत्यमरः ॥ (“क्षमा स्वित् श्रेयसी तात ! उताहो तेज इत्युत” । यक्षी वा राक्षसी वा त्वं उताहोऽसि सुराङ्गना” ॥ इति च महाभारते ॥) उताहोस्वित्, व्य, उताहो । विकल्पः । इत्यमर- टीका ॥ (“अन्यद्वपु विदधातीह गर्भमुताहोस्वित् स्वेन कायेन याति” । इति महाभारते ॥) उत्कः, त्रि, (उद्गतं मनो यस्य । उत् + कन् ।) उन्मनाः । अन्यमनस्कः । इत्यमरः ॥ (“तत् श्रुत्वा ते श्रवणसुभगं गर्ज्जितं मानसोत्काः” । इति मेघटूते । ११ । तथा कुमारे । ६ । ९५ । “अगमयदद्रिसुतासमागमोत्कः” ॥) उत्कटं, त्रि, (उद्गतः कटः आवरणं आवरको वा यस्य ।) तीव्रम् । मत्तम् । इति मेदिनी ॥ विषमम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा रामायणे ५ काण्डे । “चन्द्रांशुनिकराभासा हाराः कासाञ्चिदुत्कटाः । स्तनमध्ये सुविन्यस्ता विरेजुर्हंसपाण्डराः” ॥) उत्कटं, क्ली, गुडत्वक् । तेजपात इति ख्यातं इति केचित् । इत्यमरमरतौ ॥ दारचिनि । इति ख्यातम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायानाह भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे, “त्वक्पत्रञ्च वराङ्गंस्याद् भृङ्गञ्चोदन्तमुत्कटम्” ।) उत्कटः, पुं, (उद्गतमदवृत्तेः उच्छब्दात् स्वार्थे स- म्मोदश्चेति कटच् ।) मदः । इति शब्दरत्नावली ॥ संजातमदहस्ती । इति हारावली ॥ शरः । रक्तेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उत्कटा, स्त्री, (उद्गतः कटो यस्याः ।) सैंहलीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ उत्कण्ठः, पुं, (उद्गतः कण्ठो यस्य ।) शृङ्गारस्य षोडशबन्धान्तर्गतत्रयोदशबन्धः । आसन यस्य प्रसिद्धिः । तस्य लक्षणम् । “नारीपादौ च हस्तेन धारयेद्गलके पुनः । स्तनार्पितकरः कामी बन्धश्चोत्कण्ठसंज्ञकः” ॥ इति रतिमञ्जरी ॥ उत्कण्ठा, स्त्री, (उत् + कठि + अ + टाप् ।) उत्क- लिका । इष्टलामे कालक्षेपासहिष्णुता । इत्यमरः ॥ कामादिजातस्मृतिः । इति भरतः ॥ उद्बाहुलकेन स्मरणम् । इति मधुः ॥ उत्केन दयितस्मरणम् । इति सुभूतिः ॥ प्रियाभिलाषादुन्मनस्कत्वं । इत्यन्ये ॥ (“गाढोत्कण्टां गुरुषु दिवसेष्वेषुगच्छत्सु बालाम्” । इति मेघदूते । ८३ । “यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया” । इति शाकुन्तले । ४ र्थ अङ्के ॥) उत्कण्ठितं, त्रि, (उत्कण्ठा जातास्य । उत्कण्ठा + इतच् ।) उत्कण्ठायुक्तम् । तत्पर्य्यायः । उत्कं २

उत्सुकं ३ उन्मनः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“साश्रेणास्रद्रुतमविरतोत्कण्ठमुत्कण्ठितेन” । इति मेघदूते । १०३ ॥) उत्कण्ठिता, स्त्री, (उत्कण्ठा सञ्जातास्याः । उत्कण्ठा + इतच् + टाप् ।) स्वीयादिनायिकाभेदः । अस्याः लक्षणम् । “सङ्केतस्थलं प्रति भर्त्तुरना- गमनकारणं चिन्तयति या” । अस्याश्चेष्टाः । अरति-सन्ताप-जृम्भाङ्गाकृष्टि-कम्प- रुदित -श्वासावस्थाकथनादयः । इति रसमञ्जरी ॥ (इयमेव विरहोत्कण्ठिता । यदुक्तं साहित्यदर्पणे तृतीयपरिच्छेदे । “आगन्तुं कृतचित्तोऽपि दैवान्नायाति यत्प्रियः । तदागमनदुःखार्त्ता विरहोत्कण्ठिता तु सा” ॥ तत्रैव । १० परिच्छेदे अपह्नुतेरुदाहरणम् । यथा, -- ‘उत्कण्ठितासि तरले ! नहि नहि सखि ! पिच्छिलः पन्थाः’ ॥) उत्कता, स्त्री, (उत्कस्य भावः । उत्क + तल् ।) गज- पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ उत्कस्य भावः । उत्कण्ठा ॥ उत्करः, पुं, (उत्कीर्य्यते इति । उत् + कॄ + अप् ।) धान्यादिराशिः । स्तूपः । इत्यमरः ॥ (“सिक्तराजपथान् रम्यान् प्रकीर्णकुसुमोत्करान्” । इति रामायणे ॥ उत्कर्षः, पुं, (उत् + कृष् + घञ् ।) अतिशयः । इत्य- मरः ॥ (प्राधान्यं । श्रेष्ठता । यथा, “उत्कर्षः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लक्ष्ये चले” । इति शाकुन्तले २ य अङ्के । “निनीषुः कुलमुत्कर्षमधमानधमांस्त्यजेत्” । इति मनुः ४ । २४४ ॥ वृद्धिः । यथा, -- “पञ्चानामपि भूतानामुत्कर्षं पुपुषुर्गुणाः” । इति रघुः । ४ । ११ ।) अतिशययुक्ते त्रि ॥ स्वका- लात् परकालकर्त्तव्यः । इति स्मृतिः ॥ उत्कलः, पुं, (उत् + कल + अच् ।) ओड्रदेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उडिश्या इति भाषा । व्याधः । इति शब्दमाला ॥ पाखिमारा इति भाषा । (“उत्कलादर्शितपथः कलिङ्गाभिमुखं ययौ” । इति रघुवंशे ४ । ३८ ॥ सुद्युम्नतनयः स्वनामख्यातो राजा । यदुक्तं महाभारते । “सुद्युम्नस्य तु दायादास्त्रयः परमधार्म्मिकाः । उत्कलश्च गयश्चैव विनताश्वश्च भारत ! ॥ उत्कलस्योत्कला राजन् विनताश्वस्य पश्चिमा” ॥) उत्कलं, त्रि, (उत् + कल + अच् ।) भारवाहकम् । इति शब्दमाला । मुटे इति भाषा ॥ उत्कलिका, स्त्री, (उत् + कल + वुन् + टाप् ।) उ- त्कण्ठा । इत्यमरः ॥ (“ततोऽन्येद्युः प्रतिपदं तत्तदुत्कलिकाभृता” । कथासरित्सागरे । २२ । १०५ ।) कलिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“उद्दामोत्कलिकां विपाण्डुर- रुचं प्रारब्धजृम्भां क्षणात्” । इति रत्नावली ।) तरङ्गः । (“वनावलीरुत्कलिकासहस्रप्रतिक्षणो-

त्कूलितशैवलाभाः” । इति माघः । ३ । ७० ।) हेला । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्कलितः, त्रि, (उत् + कल + क्त ।) उन्मनाः । वृद्धि- मान् । इति धरणी ॥ (उत्कण्ठितः ॥) उत्का, स्त्री, (उद्गतं मनो यस्याः । उत् + कन् + टाप् ।) उत्कण्ठिता नायिका । इति रसमञ्जरी ॥ उत्काका, स्त्री, (उत्क + अक + अच् + टाप् ।) प्रति- वर्षप्रसूता गौः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ उत्कारः, पुं, (उत्कीर्य्यते इति । उत् + कॄ + घञ् ।) धान्योत्क्षेपणम् । तत्पर्य्यायः । निकारः २ । इत्य- मरः ॥ धान सारा इति भाषा । धान्यस्य राशी- करणं वा । इति भरतः ॥ उत्कूटं, क्ली, (उत् + कूट् + क ।) उत्तानशयनम् । इति हारावली ॥ चित् हैया शोया इति भाषा । उत्कुणः, पुं, (उत् + कुण + क ।) केशकीटः । उकुण इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मत्कुणः २ कोणकुणः ३ उद्दंशः ४ किटिभः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्कूटः, पुं, (उन्नतंकूटमस्य ।) छत्रम् । इति हारावली ॥ उत्कृष्टं, त्रि, (उत् + कृष् + क्त ।) उत्कर्षविशिष्टम् । अतिशययुक्तम् । प्रकृष्टम् । प्रशस्तम् । यथा, -- “उत्कृष्टमध्यमनिकृष्टजनेषु मैत्री, यद्वत् शिलासु सिकतासु जलेषु रेखा । वैरं क्रमादधममध्यमसज्जनेषु, यद्वत् शिलासु सिकतासु जलेषु रेखा” ॥ इत्युद्भटः ॥ (कर्षणवत्क्षेत्रादिः ॥) उत्कृष्टभूमः, पुं, (उत्कृष्टा प्रशस्ता भूमिर्यस्मिन् ।) प्रशस्तभूमिः । इति जटाधरः ॥ उत्कोचः, पुं स्त्री, (उत्कोचति अशुभं नाशयतीति । उत् + कुच + क ।) घुस् इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । प्राभृतं २ ढौकनं ३ लम्बा ४ कोशलिकं ५ आमिषं ६ उपाच्चारः ७ प्रदा ८ आनन्दा ९ हारः १० ग्राह्यं ११ अयनं १२ । इति हेभचन्द्रः ॥ उप- दानकं १३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपप्रदानं १४ । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये १ । ३ ॥ ३८ । “उत्कोचजीविनो द्रव्यहीनान् कृत्वा प्रवासयेत्” ।) उत्क्रमः, पुं, (उत् + क्रम + अच् ।) व्यतिक्रमः । विपरीतिः । तत्पर्य्यायः । व्युत्क्रमः २ अक्रमः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्क्रोशः, पुं, स्त्री, (उत्क्रोशति प्रहरे प्रहरे शब्दं करोतीति । उत् + क्रुश + अच् ।) कुररपक्षी । इत्यमरः ॥ उत्क्षिप्तः, पुं, (उत् + क्षिप + क्त ।) धुस्तूरफलम् । इति शब्दचन्द्रिका । ऊर्द्ध्वत्यक्ते त्रि ॥ उत्क्षिप्तिका, स्त्री, (उत् + क्षिप् + क्तिन् + कन् + टाप् ।) कर्णभूषणविशेषः । तत्पर्य्यायः । कर्णान्दुः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्क्षेपणं, क्ली, (उत् + क्षिप् + ल्युट् ।) व्यजनम् । धान्यमर्द्दनवस्तु । इति मेदिनी ॥ उदञ्चनम् । ऊर्द्ध्व- क्षेपणम् । (“अतिमात्रलोहिततलौ बाहू घटोत्क्षेपणात्” इति शाकुन्तले प्रथमाङ्क्ते ।) षोडशपणम् । इति

पृष्ठ १/२२४

:हेमचन्द्रः ॥ (न्यायमते पञ्चकर्म्ममध्यपरिगणितम् । यथा भाषापरिच्छेदे । “उत्क्षेपणं ततोऽवक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणञ्च गमनं कर्म्माण्येतानि पञ्च च” । ६ ॥) उत्खला, स्त्री, (उत् + खल + अच् + टाप् ।) मुरा- नाम गन्धद्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । तालपर्णी २ ताल- पर्णं ३ तालाख्या ४ खशा ५ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (मुराशब्देऽस्या विवरणं ज्ञेयम् ॥) उत्खातं, त्रि, (उत् + खन + क्त ।) उन्मूलितम् । इति जटाधरः ॥ उप्डान इति भाषा । (“त्याजितैः फलमुत्खातैर्भग्नैश्च बहुधां नृपैः” । इति रघुवंशे । ४ । ३३ । विदारितः । यथा, -- “शैलादाशु त्रिनयनवृषोत्खातपङ्कान्निवृत्तः” । इति मेघदूते । ११६ ॥) उत्तं, त्रि, (उनत्ति स्म । उन्दी क्लेदने अकर्म्मकत्वात् कर्त्तरि क्तः । नुदविदेति पक्षे नत्वाभावः ।) आर्द्र- वस्तु । इत्यमरः ॥ उत्तंसः, पुं, (उत्तंसयति उत्तंस्यतेऽनेन वा तसिः सौत्रो भूषार्थः । पञ्चाद्यच् हलश्चेति घञ् वा ।) कर्णपूरः । कर्णाभरणम् । शेखरः । शिरोभूषणम् । इत्यमरः ॥ मतान्तरे क्लीवलिङ्गोऽपि ॥ (“नोत्तंसं क्षिपति क्षितौ श्रवणतः सा मे स्फुटेऽप्यागसि” । इति साहित्यदर्पणे । ३ य परिच्छेदे ॥) उत्तप्तं, क्ली, (उत् + तप + क्तः ।) शुष्कमांसम् । इत्यमरः ॥ उत्तप्तः, त्रि, तप्तः । सन्तप्तः । परिप्लुतः । स्नातः । इति मेदिनो ॥ उत्तभितं, त्रि, उन्नमितम् । इति श्रीभागवतम् ॥ उत्तमः, त्रि, (अतिशयेन उत्कृष्टः । उत् + तमप् । द्रव्यप्रकर्षार्थत्वान्नाम् । यद्वा उत्ताम्यति तमु अच् उत्तम्यते वा घञ् । नोदात्तेति न वृद्धिः ।) भद्रः । उत्कृष्टः । तत्पर्य्यायः । प्रधानं २ प्रमुखः ३ प्रवेकः ४ अनुत्तमः ५ मुख्यः ६ वर्य्यः ७ वरेण्यः ८ प्रवर्हः ९ अनवरार्द्ध्यः १० परार्द्ध्यः ११ अग्रः १२ प्राग्रहरः १३ प्राग्र्यः १४ अग्र्यः १५ अग्रीयः १६ अग्रियः १७ । इत्यमरः ॥ मुखः १८ अग्रणीः १९ तट्टीका ॥ (उत्तमस्यापि वर्णस्य नीचोऽपि गृहमागतः” । इति हितोपदेशः । “उत्तमाद्देवरात् पुंसः काङ्क्षन्ते पुत्त्रमापदि” ॥ इति महाभारते ॥) उत्तमः, पुं, वैशिकनामनायकभेदः । तस्य लक्षणम् । “दयिताश्रमप्रकोपेऽपि उपचारपरायणः” । इति रसमञ्जरी ॥ प्रियव्रतराजपुत्रः । स च तृतीयमनुः । अस्मिन् मन्वन्तरे सत्यसेनोऽवतारः । सत्यजिदिन्द्रः । सत्यवेदश्रुतभद्रादयो देवाः । वशिष्ठ- सुताः प्रमदादयः सप्तर्षयः । पवनसृञ्जययज्ञहो- त्राद्या मनुपुत्राः । इति श्रीभागवतम् ॥ (उत्तान- पादस्य राज्ञः स्वनामख्यातः पुत्रभेदः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । ११ । २ ॥ “तयोरुत्तानपादस्य सुरुच्यामुत्तमः सुतः” ॥) उत्तमफलिनो, स्त्री, (उत्तमफलं विद्यते यस्याः । उत्तमफल + निन् + ङीप् ।) दुग्धिकावृक्षः । इति

रत्नमाला । क्षीराइ इति भाषा ॥ उत्तमर्णः, पुं, (उत्तममृणमस्य । ऋणमाधमर्ण्ये इति सूत्रे आधमर्ण्यशब्देन व्यवहारविशेषो लक्ष्यते ।) ऋणदाता । इत्यमरः ॥ महाजन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ऋणदः २ । इति जटाधरः ॥ (“अधमर्णार्थसिद्ध्यर्थमुत्तमर्णेन चोदितः । दापयेत् धनिकस्यार्थमधमर्णात् विभावितम्” ॥ इति मनुः । ८ । ४७ ॥) उत्तमसंग्रहः, पुं, (उत्तमः संग्रहो यस्मिन् ।) सम्यक् संग्रहणम् । तत्तु निर्जने परभार्य्यया सह केशा- केशिपरस्परालिङ्गनसहासनादिरूपमिथुनीभावः । इति मिताक्षरा ॥ उत्तमसाहसः, पुं, (उत्तमः साहसोऽस्त्यस्मिन् ।) दण्डविशेषः । स तु साशीतिपणसाहस्रः । यथा । साशीतिपणसाहस्रो दण्ड उत्तमसाहसः” । इति याज्ञवल्क्यः ॥ सहस्रपणमितोऽपि । यथा, “पणानां द्वे शते सार्द्धे प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्नं त्वेव चोत्तमः” ॥ इति मनुः ॥ उत्तमा, स्त्री, (अतिशयेन उत्कृष्टा । उत् + तमप् + टाप् ।) उत्कृष्टा नारी । तत्पर्य्यायः । वरारोहा २ मत्तकाशिनी ३ वरवर्णिनी ४ । इत्यमरः ॥ मत्त- काषिणी ५ । मत्तकासिनी ६ । इति तट्टीका ॥ दुग्धिकावृक्षः । इति मेदिनी ॥ स्वीयादिनायिका- भेदः । अस्या लक्षणम् । अहितकारिण्यपि प्रिये हितकारिणी । अस्याश्चेष्टा उत्तमा एव । इति रसमञ्जरी ॥ उत्तमाङ्गं, क्ली, (उत्तमं प्रशम्तमङ्गं ।) मस्तकं । इत्थ- मरः ॥ (“कश्चित् द्विषत्खङ्गहृतोत्तमाङ्गः” । इति रघौ । ७ । ५१ । “बभौ पतद्गङ्गैवोत्तमाङ्गे” । इति कुमारे ॥ ७ । ४१ । मुखम् । यथा, मानवे १ । ९३ ॥ “उत्तमाङ्गोद्भवाज्ज्येष्ठात् ब्राह्मणश्चैव धारणात् । सर्ष्वस्यैवास्य सर्गस्य धर्म्मतो ब्राह्मणः प्रभुः” ॥ उत्तमाङ्गं मुखं इति तट्टीका ॥) उत्तमारणी, स्त्री, इन्दीवरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इन्दीवरीशब्टेऽस्या गुणादिकं बोध्यम् ।) उत्तरं, क्ली, (उत् + तॄ + अप् ।) प्रतिवाक्यम् । इत्य- मरः ॥ जवाव इति यावनी भाषा । (यथा, माघे २ । २२ । “वचसस्तस्य सपदि क्रिया केवलमुत्तरम्” ।) तस्य व्युत्पत्तिः । “उत्तीर्य्यते निस्तीर्य्यते प्रकृताभियोगोऽनेन” । तस्य स्वरूपम् । “पक्षस्य व्यापकं सारमसन्दिग्धमनाकुलम् । अव्याख्यागम्यभित्येवमुत्तरं तद्विदो विदुः” ॥ तस्य भेदाः । “मिथ्या सम्प्रतिपत्तिश्च अत्यवस्कन्दनं तथा । प्राङ्न्यायश्चोत्तराःप्रोक्ताश्चत्वारः शास्त्रवेदिभिः” ॥ इति नारदः ॥ (अथ उत्तरं नाम साधर्म्योपदिष्टे वा हेतौ वैधर्म्म्यवचनं वैधर्म्म्योपदिष्टे वा साधर्म्म्य- वचनं यथा हेतुमधर्म्माणोविकाराः शीतकस्य द्विव्याधेर्हेतुस्राधर्म्म्यवचनं हिमशिशिरवातसं-

स्पर्शा इति ब्रुवतः परो ब्रूयात् हेतुविधर्म्माणो विकाराः यथा शरीरावयवानां दाहौष्ण्यं कोथ- प्रपचने हेतुवैधर्म्म्यं हिमशिशिरवातसंस्पर्शां इति । एतत् सविपर्य्ययमुत्तरम् । इति चरके विमानस्थानेऽष्टमोऽध्यायः ॥) उत्तरः पुं, विराटराजपुत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा महाभारते ३ । गोहरणपर्ब्बणि ३५ । ३३ “तमुत्तरं वीक्ष्य रथोत्तमे स्थितम्” । तत्रैव ३४ “सहोत्तरे- णास्तु तदद्य मङ्गलम्”) । (स्वनामख्यातपर्ब्बत- भेदः । यया, “दक्षिणस्योत्तरो गिरिः” । इति रामायणे ॥ उत्तरयति संसारसागरात् इति व्युत्पत्तेः । शिवः । हरिः ॥ भारते । १३ । १४९ । ६६ ॥) उत्तरः, त्रि, (उदतिशयेन उद्गतः । उत् + तरप् ।) ऊर्द्ध्वः । उदीची । (यथा, रामायणे । “उत्तरे जाह्नवीतीरे हिमवन्तं शिलोच्चयम्” ।) उत्तमः इति मेदिनी अमरश्च ॥ (प्रधानं । श्रेष्ठः । यथा, रघुः १३ । ७ । “नृपा इवोपप्लविनः परेभ्यो, धर्म्मोत्तरं मध्यममाश्रयन्ते” । “ब्रह्मधर्म्मोत्तरे राज्ये शान्तनुर्विनयात्मवान्” इति महाभारतम् ॥) अनन्तरम् । (“वित्तं बन्धुर्बयः कर्म्म विद्या भवति पञ्चमी । एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद् यदुत्तरम्” ॥ इति मनुः । २ । १३६ ॥) उत्तरकालः, पुं, (उत्तरः कालः ।) भविष्यत्कालः । गौणकालः । यथा, हरिहरपद्धतिः । “एवमागामियागीयमुख्यकालादधस्तनः । स्वकालादुत्तरो गौणः कालः पूर्ब्बस्य कर्म्मणः” ॥ उत्तरकुरुः, स्त्री, (उत्तरः कुरुः ।) जम्बुद्वीपस्य नव- वर्षान्तर्गतवर्षविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“विजित्य यः प्राज्यमयच्छदुत्तरान् कुरूनकुप्यं वसु वासावोपमः” । इति किरातार्ज्जुनीये । १ । २५ ॥) उत्तरकोशला, स्त्री, (उत्त्रे स्थिता कोशला ।) अयोध्यानगरी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“पितुरनन्तरमुत्तरकोशलान् ससधिगम्य समाधिजितेन्द्रियः” ॥ इति रघुः ९ । १ ॥ “यदुपतेः क्व गता मथुरापुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला” । इति उद्भटः ॥) उत्तरक्रिया, स्त्री, (उत्तरा अन्तिमा क्रिया ।) अन्ति- मक्रिया । सांवत्सरिकश्राद्धादिपित्र्यक्रिया । यथा, “प्रेते पितृत्वमापन्ने सपिण्डीकरणादनु । क्रियन्तेयाः क्रियाः पित्र्याः प्रोच्यन्ते ता नृपोत्तराः” ॥ इति विष्णुपुराणम् ॥ उत्तरङ्गं क्ली, (उत्तर + गम् + खश् ।) द्वारोर्द्धवक्र- दारु । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्गततरङ्गे त्रि ॥ “प्रत्यग्रहीत् पार्थिववाहिनीं तां भागीरथीं शोण इवोत्तरङ्गः” ॥ इति रघुः । ७ । ३६ । उत्तरणं, क्ली, (उत् + तॄ + ल्युट् ।) नद्यादिपारगम- नम् । उत्तरण इति भाषा ॥

पृष्ठ १/२२५

उत्तरतः, [स्] व्य, (उत्तर + स्वार्थे + अतसुच् ।) उत्तरदिग्देशकालात् । इति रायमुकुटः ॥ उत्तर हैते इति भाषा । (यथा, रामायणे ४ । ५५ । अध्याये । “दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु कृत्वा चोत्तरतः शिरः । तमेवानुमरिष्यन्तः सर्व्वे संविविशुर्भुवि” ॥) उत्तरतारं, क्ली, (उत्तरमपरं तारं ।) उत्तरतीरम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ उत्तरपक्षः पुं, (उत्तरः पक्षः ।) विचारसिद्धान्तः । समाधानम् । तत्पर्य्यायः । सिद्धान्तः २ समाधिः ३ कृतान्तः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिद्धान्तानु- कूलतर्कोपन्यासः । इति स्मृतिः ॥ यथा माघे । (“प्रापयन् पवनव्याधेर्गिरमुत्तरपक्षतां” । २ । १५ ॥) उत्तरपादः, पुं, (उत्तरः पादः ।) चतुष्पादव्यवहा- रान्तर्गतद्वितीयपादः । (यथाह वृहस्पतिः । “पूर्ब्बपक्षः स्मृतः पादो द्विपादश्चोत्तरः स्मृतः” ।) उत्तरम् । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ उत्तरफल्गुनी, स्त्री, (उत्तरा फल्गुनी ।) अश्विन्यादि- सप्तविंशतिनक्षत्रान्तर्गतद्वादशनक्षत्रम् । अस्या रूपम् । दक्षिणोत्तरमिलिततारकाद्वयम् । इति कालिदासः ॥ पर्य्यङ्करूपं तारकाद्वयं । इति दीपि- काटीका ॥ अस्या अधिष्ठात्री देवता अर्य्यमा । अस्या मिश्रगुणः । अस्यां जातफलम् । “दाता दयालुः स्वजने सुशीलो विशालकीर्त्तिः सुमतिः प्रधानः । धीरो नरोऽत्यन्तमृदुस्वभाव- श्चदुत्तराफल्गुनिकाप्रसूतिः” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ उत्तरफाल्गुनी, स्त्री, (उत्तरा फाल्गुनी ।) उत्तर- फल्गुनीनक्षत्रम् । तत्पर्य्यायः । उत्तरा २ अर्य्यम- देवा ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्तरभाद्रपत्, [द्] स्त्री, (उत्तरा भाद्रपत् ।) उत्तर- भाद्रपदानक्षत्रम् । इति ज्योतिषम् ॥ उत्तरभाद्रपदा, स्त्री, (उत्तरा भाद्रपदा ।) अश्विन्या- दिसप्तविंशतिनक्षत्रान्तर्गतषड्विंशनक्षत्रं । तत्- पर्य्यायः । प्रौष्ठपदा २ अहिर्व्रध्नदेवता ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ अस्या रूपम् । “उत्तरे सुमुखि तारमूर्त्तिभृ- त्युत्तमाङ्गमिलितद्वितारके । नीलचामरकचे नृयुग्मतो लोचनाचलकलाः पलायिताः” ॥ इति कालिदासः ॥ पर्य्यङ्करूपमष्टतारात्मकं । इति दीपिकाटीका ॥ अस्यां जातफलम् । “धनी कुलीनः कुशलः क्रियादौ भूपालमान्यो बलवान् महौजाः । सत्कर्म्मकर्त्ता निजबन्धुभक्तो यद्युत्तराभाद्रपदाप्रसूतः” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ उत्तरवादी, [न्] त्रि, (उत्तरं वदति यः । उत्तर + वद + णिन् ।) उत्तरवक्ता । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ आसामी इति भाषा । यथा याज्ञवल्क्मः २ । १७ । (“पूर्ब्बपक्षेऽधरीभूने भवन्त्युत्तरवादिनः” ॥)

उत्तरसाक्षी, [न्] त्रि, स्वपक्षसम्बन्धिसाक्ष्यं परि- भाषतां साक्षिणां यः स्वयं शृणोति अर्थिना श्राव्यते वा सः । तथाच नारदः । “साक्षिणामपि यः साक्ष्यं स्वपक्षं परिभाषताम् । श्रवणात् श्रावणाद्वापि स साक्ष्युत्तरसंज्ञकः” ॥ इति व्यवहारतत्त्वम् । परसाक्षी इति भाषा ॥ उत्तरसाधकः त्रि, (उत्तरः साधकः ।) साधक- सहायः । सहकारी ॥ उत्तरा, स्त्री, (उत्तर + टाप् ।) विराटराजकन्या । साभिमन्युपत्नी । इति मेदिनी ॥ (यथा महा- भारते ३ । गोहरणपर्ब्बणि ३५ । २३ । “स तत्र नर्म्मसंयुक्तमकरोत् पाण्डवो बहु । उत्तरायाः प्रमुखतः सर्व्वं जानन्नरिन्दमः” ॥) उत्तरा दिक् । तत्पर्य्यायः । कौवेरी २ देवी ३ उदीची ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा महा- भारते २ । दिग्विजयपर्ब्बणि २८ । १७ । “एवं स पुरुषव्याघ्रो विजिग्ये दिशमुत्तराम्” ।) अस्या दिशोऽधिपतिः कुवेरः कर्कटवृश्चिकमीन- राशयश्च । यथा । समयप्रदीपः ॥ “मेषसिंहधनुः प्राच्यां दक्षिणस्यान्तु तत्परे । प्रतीच्यां तत्परे ज्ञेया उदीच्याञ्च ततः परे” ॥ उत्तरात्, व्य, (उत्तराधरदक्षिणादाति इति उत्तरा- दातिप्रत्ययः ।) उत्तरा दिक् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, ऋग्वेदे ६ । १९ । ९ । “आ ते शुष्मा वृक्ष एतु पश्चादोत्तरादधरादा- पुरस्तात्” ॥) उत्तराधिकारी, [न्] त्रि, (उत्तरं पूर्ब्बस्वामिकस्वत्त्व- नाशानन्तरं अधिकरोति पूर्ब्बस्वामिकधने स्वा- म्यमाप्नोतीति । उत्तर + अधि + कृ + णिन् ।) प्रथमाधिकारिणः पश्चादधिकारी । दायादः । ओयारिस् इति यावनी भाषा ॥ (मृतधनोत्तरा- धिकारिणो दायभागशब्दे द्रष्टव्याः ॥) उत्तराभासः, पुं, (सदुत्तरम् इव आभासते । आङ् + भास + अच् ।) दुष्टोत्तरम् । तथा च कात्यायनः । “प्रकृतेन त्वसम्बन्धमत्यल्पमतिभूरि च । पक्षैकदेशव्याप्येव तच्च नैवोत्तरं भवेत्” ॥ इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ उत्तरायणं, क्ली, (उत्तरा उत्तरस्यां अयनं सूर्य्यादे- र्गमनम् । पूर्ब्बपदात्संज्ञायामिति णत्वम् ।) सूर्य्यस्य उत्तरदिग्गमनकालः । स तु माघादिषण्मासा- त्मकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथाह सूर्य्यसिद्धान्तः । “भानोर्मकरसंक्रान्तेः षण्मासा उत्तरायणम् । कर्कादेस्तु तथैव स्यात् षण्मासा दक्षिणायनम्” ॥ “माघादिमासयुग्मैस्तु ऋतवः षट् क्रमादितः । उत्तरायणमाद्यैस्तैस्त्रिभिः स्याद्दक्षिणायनम्” ।) देवानां दिनम् । इति स्मृतिः ॥ (मकरसंक्रान्तिः । “वानप्रस्थाश्रमिभिर्विप्रैः करणीयो यागभेदः” । यदुक्तं मनुना ६ । १० । “ऋक्षेष्ट्याग्रयणञ्चैव चातुर्मास्यानि चाहरेत् । उत्तरायणञ्च क्रमशो दाक्षस्यायनमेव च” ॥ “शिशिरश्च वसन्तोऽपि ग्रीष्मः स्यादुत्तरायणे” । इति हारीते प्रथमस्थाने चतुर्थोऽध्यायः ॥

“शिशिराद्यास्त्रिभिस्तैस्तु विद्यादयनमुत्तरम् । आदानञ्च तदा दत्ते नृणां प्रतिदिनं बलम् ॥ तस्मिन् ह्यत्यर्थतीक्ष्णोष्णरूक्षामार्गस्वमावतः । आदित्यपवनाः सौम्यान् क्षपयन्ति गुणान् भुवः ॥ तिक्तः कषायः कटुको बलिनोऽत्र रसाः क्रमात् । तस्मादादानमाग्नेयम्” । इति सूत्रस्थाने तृतीयेऽ- ध्याये वाभटेनोक्तं ॥ “तत्र ते शीतोष्णवर्षलक्षणाश्चन्द्रादित्ययोः काल- विभागकरत्वादयने द्वे भवतो दक्षिणमुत्तरञ्च” । “उत्तरञ्च शिशिरवसन्तग्रीष्मास्तेषु भगवानाप्या- य्यतेऽर्कस्तिक्तकषायकटुकाश्च रसा बलवन्तो भव- न्त्युत्तरोत्तरञ्च सर्व्वप्राणिनां बलमपहीयते” ॥ इति सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) उत्तराशाढा, स्त्री, (उत्तरा आशाढा ।) उत्तराषा- ढानक्षत्रम् । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ उत्तराशापतिः, पुं, (उत्तराशायाः उत्तरदिशः अधि- पतिः अधिष्ठाता ।) कुवेरः । इति हलायुधः ॥ उत्तराषाढा, स्त्री, (उत्तरा आषाढा ।) अश्विन्यादि- सप्तविंशतिवक्षत्रान्तर्गतैकविंशनक्षत्रम् । अस्या रूपम् । सूर्पाकृतिताराचतुष्टयात्मकम् । अस्या अधिदेवता विश्वः । इति कालिदासः ॥ गजदन्त- वदष्टतारामयम् । इति दीपिकाटीका ॥ तत्र जातफलम् । यथा कोष्ठीप्रदीपे । “दाता दयावान् विजयी विनीतः सत्कर्म्मचेता विभवैः समेतः । कान्तासुतावाप्तसुखो नितान्तं वैश्वे सुवेशः पुरुषो मनीषी” ॥) उत्तरासङ्गः, पुं, (उत्तरे ऊर्द्ध्वभागे आसज्यते । उत्तर + आ + सञ्ज + घञ् ।) उत्तरीयवस्त्रं । इत्यमरः ॥ (“कृताभिषेकां हुतजातवेदसं त्वगुत्तरासङ्गवतीमधीतिनीम्” । इति कुमारे ५ । १६ ॥ तथा, रामायणे २ । ५० । ४८ । “ततश्चीरोत्तरासङ्गः सन्ध्यामन्वास्य पश्चिमाम्” ॥) उत्तरीयं, क्ली, (उत्तरस्मिन् ऊर्द्ध्वदेहभागे भवम् । उत्तर + छ ।) उत्तरीयवस्त्रम् । दोछोट् दोब्जा इत्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रावारः २ उत्तरा- सङ्गः ३ वृहतिका ४ संव्यानम् ५ । इत्यमरः ॥ कक्षा ६ । इति जटाधरः । (“अथास्य रत्नग्रथितोत्तरीय- मेकान्तपाण्डुस्तनलम्बिहारम्” । इति रघुः १६ । ४३ । यथा रामायणे २ । ८८ । १४ । “उत्तरीयमिवासक्तं सुव्यक्तं सीतया तदा” ॥) उत्तरेण, व्य, (उत्तर + एनप् ।) उत्तरदिग्देशकालः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ यथा मेघदूते १६ । ७५ । (“किञ्चित्पश्चात् व्रज लघुगतिर्भूय एवोत्तरेण” । “तत्रागारं धनपतिगृहानुत्तरेणास्मदीयम्” ॥) उत्तरेद्युः, [स्] व्य, (उत्तरस्मिन्नहनि इत्यर्थे सद्यः- परुदिति उत्तरशब्दादेद्युस् प्रत्ययो निपातितः ।) उत्तरस्मिन्नहनि । आगामिदिने । इति शब्द- रत्नावली ॥ उत्तानं, त्रि, (उद्गतस्तानो विस्तारो यस्मात् ।) अग- म्भीरम् । ऊर्द्ध्वमुखशयितम् । इति मेदिनो ॥ चित्

पृष्ठ १/२२६

:इति भाषा । (ऊर्द्ध्वतलम् । यथा, “उत्तानपाणिद्वयसन्निवेशात् प्रफुल्लराजीवमिवाङ्कमध्ये” । इति कुमारे ३ । ४५ । तथा, याज्ञवल्क्यः । “पितृपात्रं तदुत्तानं कृत्वा विप्रान् विसर्ज्जयेत्” । “उत्तानं लेपनाभ्यङ्गपरिषेकावगाहनैः । विरेकास्थापनैः स्नेहपानैर्गम्भीरमाचरेत्” ॥ इति चिकित्सास्थाने द्वाविंशेऽध्याये वाभटेनोक्तं ॥ “उत्तानस्य प्रसुप्तस्य कांस्यं वा ताम्रभाजनम् । नाभौ निधाय धाराम्बु शीतदाहनिवारणम्” ॥ इति हारीते चिकित्सितस्थाने द्वितीयोऽध्यायः ॥) उत्तानकः, पुं, (उत् + तन + ण्वुल् ।) उच्चटातृणम् । इति रत्नमाला ॥ (उच्चटाशब्देऽस्य विशेष उक्तः ॥) उत्तानपत्रकः, पुं, (उत्तानं ऊर्द्ध्वमुखं पत्रं यस्य । बहुव्रीह्यर्थे कन् ।) रक्तैरण्डवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ उत्तानपादः, पुं, (उत्तानः उन्नतः पादः पदं यस्य ।) राजविशेषः । स तु स्वायम्भुवमनुपुत्त्रः इति पुराणम् ॥ (यथा, विष्णुपुराणे १ । ११ ॥ “प्रियव्रतोत्तानपादौ मनोः स्वायम्भुवस्य तु । द्वौ पुत्त्रौ सुमहावीर्य्यौ धर्म्मज्ञौ कथितौ तव” ॥) उत्तानपादजः, पुं, (उत्तानपादात् जायते यः । उत्तान- पाद + जन् + ड ।) उत्तानपादराजपुत्त्रः । तत्प- र्य्यायः । ज्योतीरथः २ ग्रहाधारः ३ ध्रुवः ४ । इति हारावली ॥ (उत्तमः । यथा, विष्णुपुराणे १ । ११ ॥ “तयोरुत्तानपादस्य सुरुच्यामुत्तमः सुतः । अभीष्टायामभूद्ब्रह्मन् ! पितुरत्यन्तब्रल्लभः ॥ २ ॥ सुनीतिर्नाम या राज्ञस्तस्याभून्महिषी द्विज ! स नातिप्रीतिमांस्तस्यां तस्याश्चाभूद्ध्रुवः सुतः ॥ ३ ॥) उत्तानशयः, त्रि, (उत्तानः शेते । शीङ शयने पार्श्वा- दिषूपसंख्यानमिति अच् ।) अत्यन्तशिशुः । तत्प- र्य्यायः । डिम्भा २ स्तनपा ३ स्तनन्धयी ४ । इत्य- मरः ॥ उत्तानसुप्तः ॥ उत्तापः, पुं, (उत् + तप् + घञ् ।) तेजः । उष्मा । सन्तापः ॥ (यथा, हितोपदेशः । “प्रत्यहः सर्व्वसिद्धीनामुत्तापः प्रथमः किल” ॥) उत्तारः, त्रि, (उत् + तॄ + घञ् ।) महान् । तत्पर्य्यायः । उदीर्णः २ उद्भटः ३ उदारः ४ उत्तमः ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा प्रबोधचन्द्रोदये । “संसारसागरोत्तारतरणिः” ।) वमनम् । इति प्रायश्चित्तविवेकादयः ॥ उत्तारी, [न्] त्रि, (उत् + तॄ + णिन् ।) चपलः इति भूरिप्रयोगः ॥ उत्तालः, त्रि, (उत् + तल् + घञ् ।) उत्कटः । श्रेष्ठः । विकरालः । प्लवङ्गमः । इति मेदिनी ॥ (“लसदुत्तालवेतालतालवाद्यं विवेश तत् । श्मशानं कृष्णरजनीनिवासभवनोपमम्” ॥ इति कथासरित्सागरे २५ । १३६ ॥ “अन्योन्यप्रतिधातसङ्कुलचलत्कल्लोलकोलाहलैः उत्तालान्तैमे गभीरपयसः पुण्याः सरित्सङ्गमाः” । इति उत्तरचरिते । २ य अङ्के ।) त्वरितः । इति हेमचन्द्रः ॥

उत्तीर्णं, त्रि, (उत् + तॄ + क्त ।) मुक्तम् । पारगतम् ॥ (“तुलोत्तीर्णस्यापि प्रकटितहताशेषतमसो रवेस्तादृक्तेजो न हि भवति कन्यां गतवतः” । इति पद्यसंग्रहे १९ ॥) उत्तुङ्गः, त्रि, (उत् अतिशयेन तुङ्गः ।) उच्चः । इति जटाधरः ॥ (“उत्तुङ्गशैलशिखरस्थितपादपाना काकः कृशोऽपि फलमालभते सपक्षः” । इति उद्भटः । उन्नतः । “पीनोत्तुङ्गपयोधरेति सुमुखाम्भोजेति सुभ्राविति” । इति भर्तृहरिः १ । ७२ ॥) उत्तुषः, पुं, (उद्गतस्तुषो धान्यत्वक् यस्मात् ।) भृष्टधान्यम् । तत्पर्य्यायः । खाजिकः २ लाजाः ३ । इति हारावली । खै इति भाषा ॥ उत्तेजना, स्त्री, (उत् + तिज् + णिच् + युच् ।) प्रे- रणा । व्यग्रकरणम् ॥ (तीक्ष्णीकरणम् । यथा, “व्याघट्टनोत्तेजनया मणीनाम्” । इति माघे ।) उत्तेजितं, क्ली, (उत् + तिज् + णिच् + क्त ।) अश्व- चतुर्थगतिः । सा च मध्यवेगेन या गतिः । तत्प- र्य्यायः । रेचितम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रेरिते त्रि ॥ उत्तेरितं, क्ली, (उत् + तॄ + इतच् ।) अश्वपञ्चमगतिः । तत्पर्य्यायः । उपकण्ठं २ आस्कन्दितकम् ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (तथा चोक्तं, -- “उत्तेरितोऽतिवेगान्धो न शृणोति न पश्यति” ॥) उत्तोलनं, क्ली, (उत् + तुल् + ल्युट् ।) ऊर्द्ध्वनयनम् । तोला । इति भाषा ॥ उत्त्यक्तः, त्रि, (उत् + त्यज् + क्त ।) परित्यक्तः । ऊर्द्ध्व- क्षिप्तः । विरक्तः ॥ उत्त्रासः, पुं, (उत् + त्रस् + घञ् ।) भयम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उत्थानं, क्ली, (उत् + स्था + ल्युट् ।) सैन्यम् । युद्धम् । पौरुषम् । पुस्तकम् । उद्यमः । (यथा रामायणे ५ । “मम धर्म्मार्थमुत्थानं न कामक्रोधसंज्ञितम्” ।) उद्गमः । (अभ्युदयः । यथा रघुवंशे । ६ । ३१ । “निदर्शयामास विशेषदृश्य- मिन्दुं नवोत्थानमिवेन्दुमत्यै” ॥) हर्षः । वास्त्वन्तः । अङ्गनम् । चैत्यः । (धनार्ज्जन- निमित्ता चेष्टा । यथा मनुः ९ । २१५ ॥ “भ्रातॄणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत्सह । न पुत्त्रभागं विषमं पिता दद्यात् कथञ्चन” ॥) मलोत्सर्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ तन्त्रम् । तत्तु स्व- मण्डलम् । सैन्यंचिन्ता च । सन्निविष्टः । उपविष्टः । इत्यमरभरतौ ॥ गात्रोत्तोलनम् । उठन इति भाषा । (यथा शाकुन्तले २ य अङ्के । “मेदच्छेद- कृशोदरं लघु भवत्युत्थानयोग्यं वपुः” ।) यथा च, “निशि स्वापो दिवोत्थानं सन्ध्यायां परिवर्त्तनम् । अन्यत्र पादयोगेऽपि द्वादश्यामेव कारयेत्” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (पुनर्जीवनम् । मरणान- न्तरं पुनर्जीवनलाभः । यथा महाभारते । “स चापि वरयामास पितुरुत्थानमात्मनः” ॥) उत्थानैकादशी, स्त्री, (उत्थानाय हरेः प्रबोधनाय

या एकादशी । अस्यां भगवान् क्षीरोदशयानो नारायणः योगनिद्रां विहाय उत्तिष्ठति ।) का- र्त्तिकशुक्लैकादशी ॥ अथ विष्णूत्थानम् । तत्र दिवसे रेवत्यन्तयुक्तायां द्वादश्याम् । रात्रौ रेव- त्यन्तपादयोगे तु दिवातृतीयभागे रेवतीयुक्त- द्वादश्याम् । द्वादश्यामृक्षाभावे एकादशीप्रभृति- पौर्णमास्यन्तान्यतमतिथौ रेवत्यन्तपादयोगे । तद- भावे केवलायां द्वादश्यां सन्ध्यायां विष्णुं संपूज्य । ॐ “महेन्द्ररुद्रैरभिनूयमानो भवानृषिर्व्वन्दितवन्दनीयः । प्राप्ता तवेयं किल कौमुदाख्या जागृष्व जागृष्व च लोकनाथ ॥ मेघा गता निर्म्मल एष चन्द्रः शारद्यपुष्पाणि च लोकनाथ । अहं ददानीति च पुण्यहेतो- र्जागृष्व जागृष्व च लोकनाथ” ॥ ततश्च । “उत्तिष्ठोत्तिष्ट गोविन्द त्यज निद्रां जगत्पते । त्वया चोत्थीयमानेन उत्थितं भुवनत्रयम्” ॥ इति पठेत् । इति कृत्यतत्त्वम् ॥ उत्थापनं, क्ली, (उत् + स्था + णिच् + ल्युट् ।) उत्तो- लनम् । उपस्थितीकरणम् ॥ (“किन्नु मे सुकृतं भूयात् भर्त्तुरुत्थापनं न वा” । इति महाभारते १ । आस्तीकपर्ब्बणि । ४६ । १७ ।) उत्थितं, त्रि, (उत् + स्था + क्त ।) वृद्धिमत् । प्रोद्यतं । उत्पन्नम् । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ (कृतोत्थानम् । “अर्द्धाचिता सत्वरमुत्थितायाः” । इति कुमारे, ७ । ६२ । रघुवंशे च ७ । १० । “शापान्तो मे भुजगशयनादुत्थिते शार्ङ्गपाणौ” । इति मेघदूते । ११२ । “न यावदेतावुदपश्य- दुत्थितौ” । इति माघे । १ । १५ ॥) उत्थिताङ्गुलिः, पुं, (उत्थिता अङ्गुलयो यत्र ।) चपेटः । विस्तृताङ्गुलिकरतलम् । इति शब्दचन्द्रिका । चा- पड् इति भाषा ॥ उत्पतः, पुं, (उत् ऊर्द्ध्वे पतति गच्छति । उत् + पत् + अच् ।) पक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उत्पतनं, क्ली, (उ + पत् + ल्युट् ।) उत्पत्तिः । ऊर्द्ध्व- गमनम् । इति मेदिनी ॥ (“अथोत्पतनमन्त्रं सा पठित्वा ससखीजना” । इति कथासरित्सागरे ॥ विंशतरङ्गे ॥) उत्पतिता, [ऋ] त्रि, (उत् + पत् + तृच् ।) ऊर्द्ध्व- गमनशीलः । उपरिगमनकर्त्ता इत्यमरः ॥ उत्पतिष्णुः, त्रि, (उत् + पत् + इष्णुच् ।) ऊर्द्ध्वगमन- शीलः । तत्पर्य्यायः । उत्पतिता २ । इत्यमरः ॥ (“ससञ्जुरश्वक्षुण्णानामेलानामुत्पतिष्णवः” । इति रघुः । ४ । ४७ । तथा पञ्चतन्त्रे । ३ । ४१ । “मृगपतिरपि कोपात् सङ्कुचत्युत्पतिष्णुः” ॥) उत्पत्तिः, स्त्री, (उत् + पत् + क्तिन् ।) उत्पतनम् । तत्पर्य्यायः । जनुः २ जननं ३ जन्म ४ जनिः ५ उद्भवः ६ । इत्यमरः ॥ संसारः ७ भवः ८ जातिः ९ । इति जटाधरः ॥ प्रभवः १० भावः ११ सम्भवः १२ जनूः १३ । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ १/२२७

:(यथा मनुः । २ । ६८ । “उत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्यः कर्म्मयोगं निबोधत” ।) (साङ्ख्यादिमते आविर्भावः । यथा, मृत्पिण्डे विद्य- मानस्य घटस्याविर्भाव एव उत्पत्तिर्यथा तथैव कारणात्मना विद्यमानानां तत्त्वानां आविर्भाव एवोत्पत्तिर्विवक्षिता ॥) उत्पन्नः, त्रि, (उत् + पद् + क्त ।) उत्पत्तिविशिष्टः । जातः । उद्भूतः ॥ उत्पलं, क्ली, (उत्पलतीति । पल गतौ पचाद्यच् ।) नोलकमलम् । कुष्ठौषधिः । इति विश्वः ॥ पुष्पम् । इति मेदिनी ॥ जलजपुष्पमात्रम् । तच्च पद्मकुमु- दादि । तत्पर्य्यायः । कुवलयम् २ । इत्यमरः ॥ कुब- लम् ३ । इति जटाधरः ॥ कुवेलम् ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा रघौ ३ । ३६ । “नवावतारं कमलादिवोत्पलम्” ।) तस्य गुणाः । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्तकफरक्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ जलपुष्पविशेषः । कोञि इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । अनुष्णम् २ रात्रि- पुष्पम् ३ जलाह्वयम् ४ हिमाब्जम् ५ निशापुष्पम् ६ । अस्य गुणाः । शीतत्वम् । स्वादुत्वम् । पित्त- रक्तार्त्तिदोषनाशित्वम् । दाहश्रमवमिभ्रान्तिकृ- मिज्वरहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“उत्पलानि कषायाणि पित्तरक्तहराणि च” । इति सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥ “तस्मादल्पान्तरगुणे विद्यात्कुवलयोत्पले” । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ॥) उत्पलः, त्रि, (उद्गतं पलं मांसं यस्मात् सः ।) मांस- शून्यः । इति विश्वः हेमचन्द्रश्च ॥ उत्पलगन्धिकं, क्ली, (उत्पलस्य गन्धैव गन्धो यस्य । स- मासे इत् संज्ञायां कन् ।) चन्दनविशेषः । तत्पर्य्यायः । कृष्णताम्रम् २ गोशीर्षम् ३ । इति शब्दमाला ॥ उत्पलपत्रं, क्ली, (उत्पलस्य पत्रम् । नखक्षतपक्षे पत्र- मिव ।) कुवलयदलम् । (यथा विष्णुपुराणे १ । ४ । २६ । ततः समुत्क्षिप्य धरां स्वदंष्ट्रया महावराहः स्फुटपद्मलोचनः । रसातलादुत्पलपत्रसन्निभः समुत्थितो नील इवाचलो महान् ॥) स्त्रीनखक्षतम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तिलकम् । इति धरणी ॥ उत्पलशारिवा, स्त्री, (उत्पलमस्त्यस्याः उत्पलाकार- पुष्पत्वात् । अर्श आद्यच् । यद्वा उद्यतं पलमनया । ततः उत्पला चासौ शारिवा चेति ।) श्यामलता । इत्यमरः । (श्यामलताशब्देऽस्या गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) उत्पलिनी, स्त्री, (उत्पलानि सन्ति अस्यां तेषां समूहो वा । उत्पल + इनि + ङीप् ।) पठ्म- समूहः । इति शब्दरत्नावली ॥ जलपुष्पविशेषः । छोटी कोञि इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । कैरविणी २ कुमुद्वती ३ कुमुदिनी ४ चन्द्रेष्टा ५ कुवलयिनी ६ इन्दीवरिणी ७ नीलोत्पलिनी ८ । (यथा महाभारते तीर्थयात्रापर्ब्बणि ३ । ९६ । २५ । “ववृधे सा महाराज विभ्रती रूपमुत्तमम् । अप्स्विवोत्पलिनी शीघ्रमग्नेरिव शिखा शुभा” ॥)

अस्या गुणाः । हिमत्वम् । तिक्तत्वम् । रक्तामय- पित्तनाशित्वम् । वातकफकासतृष्णा श्रमवमिशम- ताकारित्वञ्च । तस्या वीजगुणाः । स्वादुत्वम् । रूक्ष- त्वम् । हिमत्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ उत्पली, स्त्री, तुषचर्पटी । इति मेदिनी । तुँसेर चाप्डा इति भाषा ॥ उत्पवनं, क्ली, (उत् + पू + ल्युट् ।) कुशण्डिकायां पवि- त्रमध्येन जलादेरुत्क्षेपणम् । तत्र क्रमः । “पवित्र- द्वयमग्रे वामहस्तानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां मूले दक्षिण- हस्तानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां उत्तानहस्ताभ्यां गृहीत्वा आज्ये प्रक्षिप्य तयोर्म्मध्येनाग्नावाज्योत्क्षेपणम्” । इति कालेसिः ॥ “पवित्रद्वयमग्रे दक्षिणहस्ता- नामिकाङ्गुष्ठाभ्यां मूले वामहस्तानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां गृहीत्वा दक्षिणहस्तोपरिभावेन अधोमुखो व्य- स्तपाणिः पवित्रमध्येन प्रोक्षणीजलस्य किञ्चि- दुत्तोलनम्” । इति पशुपतिः ॥ “पशुपत्युक्तक्रमेण सामगानां मन्त्रोच्चारणपूर्ब्बकं पवित्रद्वयमध्येनाग्ना वाज्योत्क्षेपणं ॥ इति भवदेवभट्टः ॥ उत्पश्यः, त्रि, (उदूर्द्ध्वं पश्यतीति + उत् + दृश् + श ।) उन्मुखः । ऊर्द्ध्वदृष्टिविशिष्टः । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्पाटनं, क्ली, (उत् + पट् + णिच् + ल्युट् ।) उल- नम् । मूल उप्डान इति भाषा ॥ (यथा सुश्रुते । “निखातोत्पाटनं भङ्गः पतनं निर्गमस्तथा” ॥) उत्पाटितं, त्रि, (उत् + पट + णिच् + क्त ।) कृतोत्- पाटनं । तत्पर्य्यायः । उन्मूलितम् २ उत्खातम् ३ । इति जटाधरः ॥ आवर्हितम् ४ उद्धृतम् ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्पातः, पुं, (उत् + पत् + घञ् ।) उत्पतति अक- स्मादायाति यः । प्राणिनां शुभाशुभसूचकमहा- भूतविकारभूकम्पादिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अजन्यम् २ उपसर्गः ३ । इत्यमरः ॥ सत्रिविधः । दिव्यः १ यथा अपर्ब्बणि चन्द्रादित्य- ग्रासादिः । आन्तरीक्ष्यः २ यथा, उल्कापात- निर्घातादिः । भौमः ३ यथा भूकम्पादिः । इति दीपिकाचण्डीटीके ॥ (उत्पातानां लक्षणादिकं ऋतौ स्वभावप्रभवात् अदोषत्वञ्चोक्तं वृहत्संहि- तायां ४६ अध्याये । यथा, -- “नरपतिदेशविनाशे केतोरुदयेऽथवा ग्रहेऽर्केन्द्वोः । उत्पातानां प्रभवः स्वर्तुभवश्चाप्यदोषाय ॥ ८२ ॥ येच न दोषान् जनयन्त्युत्पातास्तानृतुस्वभावकृतान् । ऋषिपुत्त्रकृतैः श्लोकैर्विद्यादेतैः समासोक्तैः ॥ ८३ ॥ वज्राशनिमहीकम्पसन्ध्यानिर्घातनिःस्वनाः । परिवेशरजोधूमरक्तार्कास्तमनोदयाः ॥ ८४ ॥ द्रमेभ्योऽन्नरसस्नेहबहुपुष्पफलोद्गमाः । गोपक्षिमदवृद्धिश्च शिवाय मधुमाधवे ॥ ८५ ॥ तारोल्कापातकलुषं कपिलार्केन्दुमण्डलम् । अनग्निज्वलनस्फोटधूमवेण्वनिलाहतम् ॥ ८६ ॥ रक्तपद्मारुणं सान्ध्यं नभः क्षुब्धार्णवोपमम् । सरितां चाम्बुसंशोषं दृष्ट्वा ग्रीष्मे शुभं वदेत् ॥ ८७ ॥ शक्रायुधपरीवेषविद्युच्छुष्कविरोहणम् । कम्पोद्वर्त्तनवैकृत्यं रसनं दरणं क्षितेः ॥ ८८ ॥ सरोनद्युदपानानां वृद्ध्यूर्द्ध्वतरणप्लवाः ।

सरणं चाद्रिगेहानां वर्षासु न भयावहम् ॥ ८९ ॥ दिव्यस्त्रीभूतगन्धर्व्वविमानाद्भुतदर्शनम् । ग्रहनक्षत्रताराणां दर्शनं च दिवाम्बरे ॥ ९० ॥ गीतवादित्रनिर्घोषा वनपर्ब्बतसानुषु । शस्यवृद्धिरपां हानिरपापाः शरदि स्मृताः ॥ ९१ ॥ शीतानिलतुषारत्वं नर्दनं मृगपक्षिणाम् । रक्षोयक्षादिसत्वानां दर्शनं वागमानुषी ॥ ९२ ॥ दिशो धूमान्धकाराश्च सनभोवनपर्ब्बताः । उच्चैः सूर्य्योदयास्तौ च हेमन्ते शोभनाः स्मृताः ॥ ९३ ॥ हिमपातानिलोत्पातविरूपाद्भुतदर्शनम् । कृष्णाञ्जननिभाकाशं तारोल्कापातपिञ्जरम् ॥ ९४ ॥ चित्रगर्भोद्भवाः स्त्रीषु गोऽजाश्वमृगपक्षिषु । पत्राङ्कुरलतानाञ्च विकाराः शिशरे शुभाः ॥ ९५ ॥ ऋतुस्वभावजा ह्येते दृष्टाः स्वत्ता शुभप्रदाः । ऋतोरन्यत्र चोत्पाता दृष्टास्ते भृशदारुणाः ॥ ९६ ॥ उन्मत्तानाञ्च या गाथाः शिशूनां भाषितञ्च यत् । स्त्रियो यच्च प्रभाषन्ते तस्य नास्ति व्यतिक्रमः ॥ ९७ ॥ पूर्ब्बं चरति देवेषु पश्चात् गच्छति मानुषान् । नचोदिता वाग्वदति सत्या ह्येषा सरस्वती ॥ ९८ ॥ उत्पातान् गणितविवर्जितोऽपि बुद्ध्वा विख्यातो भवति नरेन्द्रवल्लभश्च । एतत्तन्मुनिवचनं रहस्यमुक्तं यज्ज्ञात्वा भवति नरस्त्रिकालदर्शी” ॥ ९९ ॥ उत्पतनं । उल्लम्फः । यथा, रामायणे ५ । ६८ । २३ । “एकोत्पातेन ते लङ्कामेष्यन्ति हरिपुङ्गवाः” । उन्नतिः । वृद्धिः । यथा, हितोपदेशे । “करनिहितकन्दुकसमाः पातोत्पाता मनुष्याणां” । उत्पत्तिः । यथा, महाभारते, वनपर्ब्बणि । “बुद्धिरात्मानुगातीव उत्पातेन विधीयते । तदाश्रिता हि सा ज्ञेया बुद्धिस्तस्यैषिणी भवेत्” ॥) उत्पादकः, पुं, (उत् + पद + णिच् + ण्वुल् ।) पशु- विशेषः । तत्पर्य्यायः । शरभः २ कुञ्जरारातिः ३ अष्टपादः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्पादकः, त्रि, (उत्पादयतीति । उत् + पद् + णिच् + ण्वुल् ।) उत्पादयिता । जनकः । यथा मनुः । “उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान् ब्रह्मदः पिता” । २ । १४६ ॥ उत्पादनं, क्ली, (उत् + पद् + णिच् + ल्युट् ।) जननम् । उत्पन्नकरणम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथामनुः । ९ । २७ ।) “उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम्” । उत्पादशयनः, पुं स्त्री, (उत्पाद ऊर्द्धपादः सन् शेते यः सः । उत्पाद + शी + ल्यु ।) टिट्टिभपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्पादिका, स्त्री, (उत् + पद् + णिच् + ण्वुल् + टाप् ।) देहिकानामकीटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिलमोचिका इति शब्दचन्द्रिका ॥ पूतिका । इति भरतो द्विरूपकोपश्च ॥ उत्पाली, स्त्री, (उत् + पल् + घञ् + ङीष् ।) आ- रोग्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ उत्पिञ्जलः, त्रि, (उदतिशयः पिञ्जलो व्यग्रः ।) भृश- माकुलः । अतिशयव्याकुलः । तत्पर्य्यायः । समु- त्पिञ्जः २ पिञ्जलः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ १/२२८

उत्प्रेक्षा, स्त्री, (उत्पेक्षते इति उत् + प्र + ईक्ष + अ + टाप् ।) अनवधानम् । इति मेदिनी ॥ काव्या- लङ्कारविशेषः । तस्य लक्षणम् । “सम्भावनमथोत्प्रेक्षा प्रकृतस्य समेन यत्” । “अस्यार्थः । प्रकृतस्य उपमेयस्य समेन उपमानेन यत् सम्भावनं मिथ्यात्वेन वर्णनम्” । इति काव्य- प्रकाशः ॥ (अस्या भेदा बहवः । यदुक्तं साहित्य- दर्पणे, दशमपरिच्छेदे । ५६ -- ६२ ॥ “भवेत् सम्भावनोत्प्रेक्षा प्रकृतस्य परात्मना । वाच्या प्रतीयमाना सा प्रथमं द्विविधा मता ॥ वाच्येवादिप्रयोगे स्यादप्रयोगे परा पुनः । जातिर्गुणः क्रिया द्रव्यं यदुत्प्रेक्ष्यं द्वयोरपि ॥ तदष्टधापि प्रत्येकं भावाभावाभिमानतः । गुणक्रियास्वरूपत्वात् निमित्तस्य पुनश्च ताः ॥ द्वात्रिंशद्विधतां यान्ति तत्र वाच्याभिदाः पुनः । विना द्रव्यं त्रिधा सर्व्वाः स्वरूपफलहेतुगाः ॥ उक्त्यनुक्त्योर्निमित्तस्य द्बिधा तत्र स्वरूपगाः । प्रतीयमानामेदाश्च प्रत्येकं फलहेतुगाः ॥ उक्त्यनुक्तोः प्रस्तुतस्य प्रत्येकं ता अपि द्विधा । अलङ्कारान्तरोत्था सा वैचित्रमधिकं वहेत् ॥ मन्ये शङ्के ध्रुवं प्रायो नूनमित्येवमादयः” ॥ विस्तृतिस्तु अलङ्कारशब्दे द्रष्टव्या ॥) उतप्लवनं, क्ली, (उत् + प्लु + ल्युट् ।) उल्लम्फनम् । लाफान इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । ५ । ११५ ॥ “द्रव्याणां चैव सर्व्वेषां शुद्धिरुत्प्लवनं स्मृतम्” ॥) उत्प्लवा, स्त्री, (उत् + प्लु + अच् + टाप् ।) नौका । इति शब्दरत्नावली ॥ उत्फालः, पुं, (उत् + फल् + घञ् ।) लम्फः ॥ (“तत्क्षणं स कृतोत्फालः शक्तिदेवोऽथ साध्वसात्” । इति कथासरित्सागरे । १६ तरङ्गे ॥) उत्फुल्लः, त्रि, (उत्फलतीति । उत् + फल् + क्त । आदितश्चेतीडभावः उत्फुल्लसंफुल्लयोरुपसंख्यान- मिति निष्ठातस्य लः ।) प्रफुल्लः । विकसितः । इत्यमरः ॥ (यथा, किराते । (“उत्फुल्लकमलपरागजन्या- दुद्धूतः सरसिजसम्भवः परागः” । स्पीतः । वर्द्धितः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ९ । १३ ॥ “हर्षोत्फुल्लकपोलेन न चापि शिरसा धृता” । आनन्दादिना विस्फारितः । यथा, रामायणे ॥ “अवस्थितैः समीपस्थैस्त्रासादुत्फुल्ललोचनैः” ।) स्त्रीणां करणम् । उत्तानम् । इति मेदिनी ॥ उत्मः, पुं, (उनत्ति जलेन । उन्द + उन्दिगुधिकुषिभ्य- श्चेति सः । किदित्यनुवृत्तेर्न लोपः ।) प्रस्रवणम् । इत्यमरः ॥ उनै इति भाषा । यत्र स्थाने स्रुत्वा जलं गलति तत्र । इति भरतः ॥ स्वाम्यादयस्तु अविच्छेदेन स्रवज्जलं यत्र स्थाने पतति निपत्य च बहुलीभवति तत्रेत्याहुः ॥ तथा साञ्जोऽप्याह । “गिरेरुपरि निर्झरादिप्रभवजलसङ्घातः” । “अजस्रं मन्दवेगेन स्रवज्जले । इति कोक्कटः” ॥ उत्मङ्गः, पुं, (उतम्वजते मिलति यत्र । उत् + सञ्ज + घञ् ।) क्रोडम् । इति जटाधरः ॥ (“उत्मङ्गवा मलिनवसने सौम्य निक्षिप्य वीणाम्” ॥

इति मेघदूते ८६ । तथा, विष्णुपुराणम् । १ । ११ । ५ ॥ “प्रणयेनागतं पुत्त्रम् उत्सङ्गारोहणोत्सुकम्” ॥ पर्ब्बतादीनां शिखरदेशः । सानुः ॥ यथा, रघुः । “शिलाविभङ्गैर्मृगराजशाव- स्तुङ्गं नगोत्सङ्गमिवारुरोह” ॥ ६ । ३ ॥ सौधादीनामुपरिभागः । छाद् इति भाषा ॥ “सौधोत्सङ्गप्रणयविमुखो मास्म भूरुज्जयिन्याः” । इति मेघदूते । २९ । अभ्यन्तरभागः । “वनेचराणां वनितासखानां दरीगृहोत्सङ्गनिषक्तभासः” । इति कुमारे । १ । १० । ऊर्द्ध्वतलः । वहिर्भागः । “दृषदो वासितोत्सङ्गा निषण्णमृगनाभिभिः” । इति रघुवंशे । ४ । ७४ । सङ्गमः ॥ आलिङ्गनम् । विवाहः ॥ व्रणाधोभागः । शोष इति भाषा ॥ यथा सुश्रुते । सूत्रस्थाने । “अभ्यन्तरमुत्सङ्गं कृत्वा भूयोऽपि विकरोति” । गर्भः । यथा, महाभारते परीक्षिज्जन्मनि । १४ । ६८ । १८ । १९ ॥ “आसीन्मम मतिः कृष्ण ! पूर्णोत्सङ्गा जनार्द्दन” ! ॥) उत्सर्गः पुं, (उत् + सृज् + घञ् ।) त्यागः । दानम् । वर्ज्जनम् । (यथा, कुमारे । ७ । ३५ ॥ “श्रीलक्षणोत्सर्गविनोतवेशाः” । “तयोत्सर्गद्रुततरगतिस्तत्परं वर्त्म तीर्णः” । इति मेघदूते । २० ॥ यथा, मनुः । ११ । १९३ । “तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति जप्येन तपसैव च” ।) सामान्यविधिः ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारे । २ । २७ । “अपवादैरिवोत्सर्गाः कृतव्यावृत्तयः परैः” ।) साग्निकर्त्तव्यक्रियाविशेषः । इति तिथ्यादितत्त्वम् । अथ वैधोत्सर्गविधिः । स्नानसन्ध्याचमनानि कृत्वा नारायणनवग्रहगुरून् संपूज्य देयद्रव्यं वामहस्तेन धृत्वा दक्षिणहस्थेन त्रिरभ्यर्च्च्य तद्द्रव्याधि- पतिदेवतां सम्प्रदानञ्च अर्च्चयित्वा संकल्प्य कुश- तिलजलत्यागपूर्ब्बकदानम् । इति स्मृतिः ॥ (अपानवायोर्व्यापारः । मलमूत्रादिवर्ज्जनम् ॥ उत्सज्यते विण्मूत्रमनेनेति व्युत्पत्त्या पाय्विन्द्रियम् । यथा, -- यथा, मनुः । १२ । १२१ । “मनसीन्द्रं दिशः श्रोत्रे क्लान्ते विष्णं बले हरम् । वाच्यग्निं मित्रमुत्सर्गे प्रजने च प्रजापतिम्” ॥) उत्सर्जनं, क्ली, (उत् + सृज् + ल्युट् ।) उत्सर्गः । तत्पर्य्यायः । त्यागः १ विहापितं ३ दानं ४ विस- र्ज्जनं ५ विश्राणनं ६ वितरणं ७ स्पर्शनं ८ प्रति- पादनं ९ प्रादेशनं १० निर्व्वपणं ११ अपवर्जनं १२ अंहतिः १३ । इत्यमरः ॥ (साग्निककर्त्तव्यक्रिया- विशेषः । (यथा, मनुः । ४ । ९६ । “पुष्य तु छन्दसां कुर्य्यात् वहिरुत्सर्ज्जनं द्विजः । माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पूर्ब्बाह्णे प्रथमेऽहनि” ॥) उत्सर्पिणी, स्त्री, (उत् + सृप् + णिनि + ङीष् । उत्- सर्पतीति वाक्ये वाच्यलिङ्ग एव ।) जिनानां कालविशेषः । यथा, -- हेमचन्द्रः ॥ “कालो द्बिविधोऽवसर्पिण्युत्सर्पिणीषु भेदतः । सागरकोटिकोटीनां विंशत्या स समाप्यते ॥

अवसर्पिण्यां षड्वा उत्सर्पिण्यां तएव विपरीताः । एवं द्वादशभिररैर्विवर्त्तते कालचक्रमिदम्” ॥ (उद्गमनशीला । यथा, शाकुन्तले ६ अङ्के । “उत्सर्पिणी खलु महतां प्रार्थना” । इति ॥) उत्सर्य्या, स्त्री, (उत् + सृ + ण्यत् ।) प्रजनकालप्राप्ता गौः । इति जटाधरः ॥ पाल लओनेर उपयुक्त गाइ इति भाषा । उत्सवः, पुं, (उत् + सू + अच् ।) नियताह्लादजनक- व्यापारः । तत्पर्य्यायः । क्षणः २ उद्धवः ३ उद्धर्षः ४ महः ५ । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः । ३ । ५९ । “तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः । भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेषूत्सवेषु च” ॥) उत्सेकः । इच्छाप्रसवः । कोपः । इति मेदिनी ॥ (उन्नतिः । अभ्युदयः । “उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे राष्ट्रविप्लवे” ॥ इति हितोपदेशेः । १ । १६४ ॥) उत्सादनं, क्ली, (उत् + सद् + णिच् + ल्युट् ।) समु- ल्लेखः । उद्वाहनम् । उद्वर्त्तनम् । इति मेदिनी ॥ (“उत्सादनञ्च गात्रानां स्नापनोच्छिष्टभोजने” । इति मनुः । २ । २०९ ॥ विनाशः । उन्मूलनम् ॥ “पूर्ब्बं क्षत्रबधं कृत्वा गतमन्युर्गतज्वरः । क्षत्रस्योत्सादनं भूयो न खल्वस्य चिकीर्षितम्” ॥ इति रामायणम् । १ । ७४ । २१ ॥ औषधलेपना- दिना व्रणस्य संशोधनम् । तथा, -- सुश्रुते । “अपामार्गोऽश्वगन्धा च तालपत्री सुवर्च्चला । उत्सादने प्रशस्यन्ते काकोल्यादिश्च यो गणः” ॥ “उत्सादनात् भवेत् स्त्रीणां विशेषात्कान्तिमद्वपुः । प्रहर्षसौभाग्यमृजालाघवादिगुणान्वितम्” ॥ इति चिकित्सितस्थाने २४ अध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) उत्सादितं, त्रि, (उत् + सद् + णिच् + क्ता ।) कृतोत्- सादनम् । उद्वर्त्तितम् । निर्म्मलीकृतशरीरम् ॥ (यथा, महाभारते ७ । ८० । १० । प्रतिज्ञापर्ब्बणि । “उत्सादितः कषायेण बलवद्भिः सुशिक्षितैः । आप्लुतः साधिवासेन जलेन सुसुगन्धिना” ॥) उत्सारकः, पुं, (उत्सार्य्यन्ते प्रभुद्वारतोऽनेन इति । उत् + सृ + णिच् + वुण् ।) द्वारपालः । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्ससारणकर्त्ता ॥ उत्सारणं, क्ली, (उत् + सृ + णिच् + ल्युट् ।) दूरी- करणम् । चालनम् । स्थानान्तरप्रापणम् ॥ उत्साहः, पुं, (उत् + सह् + घञ् ।) उद्यमः । तत्- पर्य्यायः । अध्यवसायः २ । इत्यमरः ॥ सूत्रम् । इति मेदिनी ॥ कल्याणम् । भावविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ३ य परिच्छेदे ! “रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा । जुगुप्सा विस्मयश्चेत्थमष्टौ प्रोक्ताः शमोऽपि च” ।) ध्रुवकविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “उत्साहः स्यात् रसे हास्ये ताले केन्दुकसंज्ञके । वशवृद्धिकरः पादैस्त्रयोदशमिताक्षरः” ॥ इति सङ्गीतदामोदरः ॥ उत्साहवर्द्धनं, क्ली, (उत्साहं वर्द्धयति यत् । उत्साह + वृध + ल्युट् ।) उद्यमवृद्धिः । वीररसः । इत्य- मरः ॥

पृष्ठ १/२२९

उत्सिक्तः, त्रि, (उत् + सिच् + क्त ।) उद्धतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गर्व्वितः । वर्द्धितः । उद्रिक्तः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, मनुः ८ । ७१ । “बालवृद्धातुराणाञ्च साक्ष्येषु वदतां मृषा । जानीयादस्थिरां वाचमुत्सिक्तमनसां तथा” । “वीर्य्योत्सिक्तौ हि तौ पापौ कालपाशवशङ्गतौ” । इति रामायणे १ म काण्डे ॥) उत्सिच्यमानः, त्रि, (उत् + सिच् + शानच् ।) उद्रिच्य- मानः । वृद्धिमान् । इति श्रीभागवतम् ॥ उत्सुकः, त्रि, (उत् उद्योगं सुवति सौति सुनोति वा । सु प्रसवैश्वर्य्ययोः । विचिसंज्ञापूर्ब्बकत्वात् गुणा- भावः । क्विपि आगमशास्त्रस्यानित्यत्वात्तुगभावो वा । ततः संज्ञायां कन् ॥ यद्वा उत् सुवति । षू प्रेरणे । मितद्र्वादित्वात् डुः । सत्स्विति क्विप् वा । कनिकेण इति ह्रस्वः ॥ उत् + सु + क्विप् + कन् ।) वाञ्छितकर्म्मोद्यतः । तत्पर्य्यायः । इष्टा- र्थोद्युक्तः २ । इत्यमरः ॥ उत्कण्ठितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे आदिकाण्डे । (“प्रेषयिष्यति राजा तु कुशलार्थं तवानघे । ब्राह्मणान् नित्यशः पुत्त्रि मोत्सुका भूः कदाचन” ॥ “वत्सोत्सुकापि स्तिमिता सपर्य्याम्” । इति रघुवंशे २ । २२ ॥) उत्सूरः, पुं, (सूरं सूर्य्यमतिक्रान्तः ।) दिनावसानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उत्सृष्टः, त्रि, (उत् + सृज् + क्त ।) कृतोत्सर्गः । तत्- पर्य्यायः । त्यक्तः २ हीनः ३ विधुतः ४ समुज्- झितः ५ घूतः ६ । इत्यमरः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । “महोक्षोत्सृष्टपशवः सूतिकागन्तुकादयः” ॥) उत्सेचनं, क्ली, (उत् + सिच् + ल्युट् ।) ऊर्द्ध्वसेकः । उथ्लन उपचन इत्यादि भाषा ॥ उत्सेधः, पुं, (उत् + सिध् + घञ् ।) पर्ब्बतवृक्षादीनां दैर्ध्यम् । (“कूर्म्मस्त्रियोजनोत्सेधो दशयोजनमण्डलः” ॥ इति महाभारते गजकूर्म्मयुद्धे । २९ । ३१ ।) उच्छ्रयः । (यथा, कुमारे ५ । ८ ॥ “पयोधरोत्सेधविशीर्णसंहति” ॥ उपरिभागः । यथा, कुमारे ५ । २४ । “पयोधरोत्सेधनिपातचूर्णिताः” ।) शरीरम् । इत्यमरः ॥ संहननम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (“सोत्सेधमुष्मार्थशिरातनुत्वम्” । इति भावप्रकाशे शोथाधिकारे ॥ “उत्सेधं संहतं शोफं तमाहुर्निचयादतः” । इति निदानस्थाने त्रयोदशाध्याये वाभटेनोक्तम् ॥) उद् व्य, (उ + क्विप् + तुक् । पृषोदरादित्वात् साधः ।) विंशत्युपसर्गान्तर्गत उपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । ऊर्द्ध्वम् । उत्कर्षः । प्राकट्यम् । नैकट्यम् । इति दुर्गादासः ॥ प्रकाशः । विभागः । प्राबल्यम् । अस्वास्थ्यम् । शक्तिः । प्राधान्यम् । बन्धनम् । भावः । मोक्षः । लाभः । ऊर्द्ध्वकर्म्म । इति मेदिनी ॥ उदं, क्ली, (उद् + अच् ।) जलम् । इति शब्दरत्नावली । (“जगत्त्रयान्तोदधिसंप्लवोदे

नारायणस्योदरनाभिनालात्” । इति श्रीभागवते । तथा च गीतायाम् । २ । ४६ । “यावानर्थ उदपाने सर्व्वतः संप्लुतोदके” ॥) उदक्, [च्] व्य, (उद् + अञ्च + अस्तातिः ।) उत्तर- दिग्देशकालाः । इति मेदिनी ॥ उदकं, क्ली, (उनत्तीति । उन्दी क्लेदने + क्वन् । उद- कमिति २ । ३९ । उणादिसूत्रेण साधु ।) जलम् । इत्यमरः ॥ (“अनीत्वा पङ्कतां धूलिमुदकं नावतिष्ठति” । इति माघः २ । ३४ ॥ तथा श्रीभगवद्गीता । २ । ४६ ॥ “यावानर्थ उदपाने सर्व्वतः संप्लुतोदके” । “उदकस्योदः एकहलादौ । पाणिनिः । ६ । ३ । ५९ । इति विकल्पः । उदकुम्भः । उदककुम्भः । यथा, भट्टिः । २ । २० । “तपःकृशाः शान्त्युदकुम्भ- हस्ताः” ॥ उदशब्दोऽप्युदकपर्य्याय इति भाष्य- टीका । उदकस्योदः संज्ञायामिति रक्षितः । यथा, कुमारे ५ । २६ । “सहस्यरात्रीरुदवास- तत्परा” ॥ इति उज्ज्वलदत्तः । वारिशब्देऽस्य विवरणं बोद्धव्यम् ॥) उदकपरीक्षा, स्त्री, (उदकस्य उदकेन वा परीक्षा ।) दिव्यविशेषः । यथा । अथोदकपरीक्षा । पितामहः । “तोयस्याथ प्रवक्ष्यामि विधिं धर्म्म्यं सनातनम् । मण्डलं पुष्पधूपाभ्यां कारयेत् सुविचक्षणः ॥ शरान् संपूजयेद्भक्त्या वैणवञ्च धनुस्तथा” । तत्र प्रथमतो वरुणं पूजयेत् । यथा नारदः । “गन्धमाल्यैः सुरभिभिर्मधुक्षीरघृतादिभिः । वरुणाय प्रकुर्व्वीत पूजामादौ समाहितः” ॥ ततो धर्म्मावाहनादिसकलदेवतापूजाहोमसम- न्त्रकप्रतिज्ञापत्रशिरोनिवेशान्तं कर्म्म कुर्य्यात् । कात्यायनः । “शरांस्त्वनायसाग्रांस्तु प्रकुर्व्वीत विशुद्धये । वेणुकाष्ठमयांश्चैव क्षेप्ता च सुदृढं क्षिपेत्” ॥ पितामहः । “क्षेप्ता च क्षत्रियः कार्य्यस्तद्वृत्तिर्ब्राह्मणोऽथवा ॥ अक्रूरहृदयः शान्तः सोपवासस्तथा शुचिः ॥ इषून्न प्रक्षिपेद्धीमान् मारुते वाति वा भृशम् । विषमे भूप्रदेशे च वृक्षस्थाणुसमाकुले” ॥ * ॥ नारदः । “क्रूरं धनुः सप्तशतं मध्यमं षट्शतं मतम् । मन्दं पञ्चशतं प्रोक्तमेष ज्ञेयो धनुर्विधिः” ॥ अङ्गुलीनां सप्ताधिकं शतं यस्य धनुषः परिमाणं तत् सप्तशतम् । एवं षट्शतादिकम् ॥ * ॥ पितामहः । “मध्यमेन तु चापेन प्रक्षिपेत्तु शरत्रयम् । हस्तानान्तु शते सार्द्धे लक्ष्यं कृत्वा विचक्षणः ॥ तेषाञ्च प्रेषितानान्तु शराणां शास्त्रदर्शनात् । मध्यमस्तु शरो ग्राह्यः पुरुषेण बलीयसा ॥ शराणां पतनं ग्राह्यं सर्पणं परिवर्जयेत् । सर्पन् सर्पन् शरो याति दूराद्दूरतरं यतः” ॥ पतनं ग्राह्यमिति शरपतनस्थानपर्य्यन्तं गच्छेदि- त्यर्थः । तेन प्रसरणपक्षेऽपि पतनस्थानकशर-

ग्रहणं ततश्च प्रथमतः पुरुषान्तरेण तत्स्थाने शरः आनेतव्यः ॥ * ॥ नारदः । “नदीषु नातिवेगासु तडागेषु सरःसु च । ह्रदेषु स्थिरतोयेषु कुर्य्यात् पुंसां निमज्जनम्” ॥ नातिवेगासु स्थितिविरोधिवेगशून्यासु ॥ * ॥ विष्णुः । पङ्कशैवालदुष्टग्राहमत्स्यजलौकादिवर्ज्जिते तस्य नाभिमात्रजले मग्नस्यारागद्वेषिणः पुरुष- स्यान्यस्योरू गृहीत्वा अभिमन्त्रिताम्भः प्रविशेत् । तत्समकालञ्च नातिक्रूरमृदुना धनुषा पुरुषो- ऽपरः शरमोक्षं कुर्य्यादिति तस्य शाध्यस्येत्यर्थः । अन्यथा तस्येति व्यथ स्यात् ॥ * ॥ अन्यपुरुषस्य स्तम्भधारणमाह स्मृतिः । “उदके प्राङ्मुखस्तिष्ठेद्धर्म्मस्थूणां प्रगृह्य च” ॥ * ॥ प्राड्विवाककर्तृकजलाभिमन्त्रणमाह पितामहः । तोय त्वं प्राणिनां प्राणः मृष्टेराद्यन्तु निर्म्मितम् । शुद्धेश्च कारणं प्रोक्तं द्रव्याणां देहिनां तथा ॥ अतस्त्वं दर्शयात्मानं शुभाशुभपरीक्षणे” ॥ * ॥ शोध्यकर्त्तृकाभिमन्त्रणमाह याज्ञवल्क्यः । “सत्येन माभिरक्षस्व वरुणेत्यभिशाप्य कम् । नाभिमात्रोदस्थस्य गृहीत्वोरू जलं विशेत्” ॥ मा मां । अभिशाप्य शपथं कारयित्वा । कं जलम् । विशेत् निमज्जेत् ॥ * ॥ तोरणञ्च निम- ज्जनसमीपे समे स्थाने शोध्यकर्णप्रमाणोच्छ्रितं कार्य्यम् । यथा नारदः । “गत्वा तु तज्जलस्थानं तटे तोरणमुच्छ्रितम् । कुर्व्वीत कर्णमात्रन्तु भूमिभागे समे शुचौ” ॥ * ॥ शरमोक्षे विशेषमाहतुर्नारदवृहस्पती । “शरप्रक्षेपणस्थानाद्युवा जवसमन्वितः । गच्छेत् परमया शक्त्या यत्रासौ मध्यमः शरः ॥ मध्यमं शरमादाय पुरुषोऽन्यस्तथाविधः । प्रत्यागच्छेत्तु वेगेन यतः स पुरुषो गतः ॥ आगतस्तु शरग्राही न पश्यति यदा जले । अन्तर्ज्जलगतं सम्यक् तदा शुद्धिं विनिर्द्दिशेत् ॥ अन्यथा न विशुद्धः स्यादेकाङ्गस्यापि दर्शनात् । स्थानाद्वान्यत्र गमनाद्यस्मिन् पूर्ब्बं निवेशयेत्” ॥ * ॥ जविनौ विशेषयति नारदः । “पञ्चाशतो धावकानां यौ स्यातामधिकौ जवे । तौ च तत्र नियोक्तव्यौ शरानयनकर्म्मणि” ॥ एकाङ्गस्य दर्शनादिति कर्णाद्यभिप्रायेण । “शिरोमात्रन्तु दृश्येत न कर्णौ नापि नासिके । अप्सु प्रवेशने यस्य शुद्धं तमपि निर्द्धिशेत्” ॥ इति विशेषाभिधानात् । कात्यायनः । “निमज्योत्प्लवते यस्तु दृष्टश्चेत् प्राणिना नरः । पुनस्तत्र निमज्जेत दंशचिह्नविभावितः” ॥ जलान्तर्गतमत्स्यजलौकादिना दष्टः समुत्प्लवते यदि तदा दष्टे दृष्टे पुनर्निमज्जनीय इत्यर्थः ॥ * ॥ पितामहः । “गन्तुश्चापि च कर्त्तुश्च समं गमनमभज्जनम् । गच्छेत् तोरणमूलात्तु शरस्थान जवी नरः ॥ तस्मिन् गते द्वितीयोऽपि वेगादादाय शायकम् । गच्छेत्तोरणमूलन्तु यतः स पुरुषो गतः ॥ आगतस्तु शरग्राही न पश्यति यदा जले ।

पृष्ठ १/२३०

:अन्तर्ज्जलगतं सम्यक् ततः शुद्धिं विनिर्द्दिशेत्” ॥ अत्र मज्जनसमकालगमनाभिधानात् शरमोक्ष- समकालं गमनं शूलपाण्युक्तमयुक्तम् । मज्जनसम- कालक्षिप्तं मध्यमं शरमादायेत्यपरमुक्तमपि प्रमा- णशून्यम् । ततश्च त्रिषु शरेषु मुक्तेषु एको वेग- वान् मध्यमशरपतनस्थानं गत्वा तमादाय तत्रैव तिष्ठति । अन्यस्तु पुरुषो वेगवान् शरमोक्षस्थाने तोरणमूले तिष्ठति एवं स्थितयोस्तृतीयायां कर- तालिकायां प्राड्विवाकदत्तायां शोध्यो निम- ज्जति तत्समकालमेव तोरणमूलस्थितोऽपि द्रुत- तरं मध्यमशरपतनस्थानं गच्छति शरग्राही च तस्मिन् प्राप्ते द्रुततरं तोरणमूलं प्राप्यान्तर्ज्जल- गतं यदि न पश्यति तदा शुद्धो भवतीति वर्त्तु- लार्थः ॥ * ॥ * ॥ तत्र प्रयोगः । उक्तलक्षणजला- शयनिकटे तथा तोरणं विधाय उक्तदेशे लक्ष्यं कृत्वा तोरणसमीपे सशरं धनुः संपूज्य जला- शये वरुणमावाह्य पूजयित्वा तत्तीरे धम्मादींश्च देवान् हवनान्तमिष्ट्वा दक्षिणां कृत्वा शोध्यस्य शिरसि प्रतिज्ञापत्रं बद्धा प्राड्विवाको जलमभि- मन्त्रयेत् । वक्ष्यमाणमन्त्रेण । ॐ “तोय त्वं प्राणिनांप्राणः सृष्टेराद्यन्तु निर्म्मितम् । शुद्धेश्च कारणं प्रोक्तं द्रव्याणां देहिनां तथा ॥ अतस्त्वं दर्शयात्मानं शुभाशुभपरीक्षणे” । इति ॥ शोध्यस्तु ॐ “सत्येन माभिरक्षस्व वरुण” इत्यनेन जलमभिमन्त्र्य गृहीतस्थूणस्य शोध्यनाभिमात्रोद- कावस्थितस्य बलीयसः प्राङ्मुखस्य पुरुषस्य समीपं जलमध्ये गच्छेत् । ततः शरेषु त्रिषु मुक्तेषु मध्यम- शरपातस्थाने मध्यमशरं गृहीत्वा जविन्येकस्मिन् पुरुषे स्थिते अन्यस्मिंश्च तोरणमूलस्थिते प्राड्विवा- केन तालत्रये दत्तेशोध्यो गृहीतस्थूणप्राङ्मुखपुरु- षस्योरू गृहीत्वा निमज्जति तत्समकालमेव तो- रणमूलस्थोऽपि मध्यमशरस्थानं द्रुतं गच्छति । ततः शरग्राही च तस्मिन् प्राप्ते द्रुतं तोरणमूलं प्राप्य जलान्तःस्थं यदि न पश्यति तदा शुद्धः । कर्णाद्यङ्गं विना शिरोमात्रदर्शनेऽपि शुद्धः । मज्जनस्थानादन्यत्रगमनेऽप्यशुद्धः । ततो दक्षिणा- दिकं दद्यात्” । इति दिव्यतत्त्वम् ॥ उदकीर्णः, पुं, (उदेन जलेन कीर्णः व्याप्तः ।) महा- करञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उदकीर्य्यः, पुं, (उदेन कीर्य्यः ।) करञ्जविशेषः । इति रत्नमाला ॥ डालकरम्चा डहरकरञ्ज इत्यादि भाषा । (अस्योक्तः पर्य्यायो भावप्रकाशे । “उदकीर्य्यस्तृतीयोऽन्यः षड्ग्रन्था हरिवारुणी । मर्कटी वायसी चापि करञ्जी करभञ्जिका” ॥ गुणा अस्य करञ्जीशब्दे ज्ञातव्याः ॥) उदक्या, स्त्री, (उदकं जलं शुद्धिस्नानार्थमर्हतीति । उदक + संज्ञायामिति यत् ।) रजस्वला । ऋतु- मती । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ५७ । “नोदक्ययाभिभाषेत यज्ञं गच्छेन्नचावृतः” ॥) उदगद्रिः, पुं, (उदगुत्तरे योऽद्रिः ।) हिमालयपर्ब्बतः । इति हेमचन्द्रः ॥ उदगयनं, क्ली, (उदक् उत्तरस्यामयनं गमनम् ।)

उत्तरायणम् । इति स्मृतिः ॥ (यथा, मनुः । १ । ६७ । “दैवे रात्र्यहनी वर्षं प्रविभागस्तयोः पुनः । अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद् दक्षिणायनम्” ॥ “तदादित्यस्योदगयनमादानञ्च त्रीनृतून् शिशि- रादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत्” ॥ इति सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये चरकेणोक्तम् । विस्तरश्चास्योत्त- रायणशब्दे ज्ञेयः ॥) उदग्भूमः, पुं, (उदगुत्तरदिग्वत् प्रशस्ता भूमिर्यत्र । समासे + अच् ।) सद्भूमिः । उत्कृष्टस्थानम् । इति जटाधरः ॥ उदग्रं, त्रि, (उद्गतमग्रं यस्य ।) उच्छ्रितम् । उच्चम् । इत्यमरः ॥ (विशालम् । महत् । दीर्घम् । भीमम् । “नयन् मधुलिहः श्वैत्यमुदग्रदशनांशुभिः” ॥ इति माघः । २ । २१ । तथा, रघुः । २ । ५३ । “क्षतात्किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्त्रस्य शब्दो भुव- नेषु रूढः” । “अवन्तिनाथोऽयमुदग्रबाहुः” ॥ इति च रघुः । ६ । ३२ ॥) उदग्रदन्, [त्] पुं, (उदग्रौ दन्तौ यस्य । अग्रान्तशुद्ध- शुभ्रवृषवराहेभ्यश्चेति दन्तस्य दतृ ॥) उच्चदन्त- हस्ती । वृहद्दन्तयुक्ते, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ उदजः, पुं, (उत् + अज् + समुदोरजःपशुष्विति अप् । अघञपोरिति पर्य्युदासात् वीभावो न ।) पशुप्रेरणम् । इत्यमरः ॥ उदञ्चनं, क्ली, (उत् + अञ्च + ल्युट् ।) पिधानपात्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ ढाकुनि इति भाषा । (यथा, शतपथब्राह्मणे । ४ । ३ । ५ । “प्रतिप्रस्थाता संस्रवावानयत्युन्नेता चमसेन वोदञ्चनेन वा” ।) ऊर्द्ध्वक्षेपणम् ॥ उदञ्चितं, त्रि, (उत् + अञ्च + क्त ।) ऊर्द्ध्वक्षिप्तम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (“उदञ्चिताक्षोऽञ्चितदक्षि- णोरुः” । इति भट्टिः ॥ (पूजितम् ॥) उदण्डपालः, पुं, (उदण्डस्य उद्भिन्नाण्डस्य पालो गमनं पलायनं यत्र । मत्स्यसर्पविशेषाणामण्डं उद्भिन्नं सत्पलायते इति प्रसिद्धिः ।) मत्स्यविशेषः । सर्प- भेदः । इति मेदिनी ॥ उदधिः, पुं, (उदानि उदकानि वा धीयन्तेऽस्मिन् । उद + वा उदक + धा + कि ।) समुद्रः । इत्य- मरः ॥ (“उदधेरिव निम्नगाशतेष्वभवन्नास्य विमा- नना क्वचित्” । इति रघुः ८ । ८ ॥ मेघः । घटः ॥) उदधिक्राः, पुं, (उदधि + क्रम + विट् ।) समुद्रा- क्रमणकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ उदधिमलः, पुं, (उदधेः समुद्रस्य मल इव ॥) समुद्र- फेनः । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । कषायत्वम् । अतिवान्तिकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ उदधिमेखला, स्त्री, (उदधिर्मेखलेव यस्याः ॥) पृथिवी । इति महाभारतम् ॥ (“चतुरुदधिमालामेख- लाया भुवो भर्त्ता” । इति कादम्बरीकथामुखे ।) उदन्तः, पुं, (उद्गतो निर्णीतः अन्तो यस्य ।) वार्त्ता । (“कान्तोदन्तः सुहृदुपगतः सङ्गमात्किञ्चिदूनः” ॥ इति मेघदूते” १०१ । तथा, रघुः । १२ । ६६ । “श्रुत्वा रामः प्रियोदन्तं मेने तत्सङ्गमोत्सुकः” साधुः । इति मेदिनी ॥ वृत्तियाजनम् । इति शब्द-

रत्नावली ॥ (पाकवशात् प्राप्तान्ते, त्रि । यथा, शतपथव्राह्मणे । “शृतमसदिति तदाहुर्यर्ह्युदन्तं तर्हि जुहुयात् तद्धैनोदन्तं कुर्य्यादुप ह दहेत् यद्यदन्तं कुर्य्यादप्रजज्ञि वै रेत उपदग्धं तस्मान्नो दन्तं कुर्य्यात्” ॥) उदन्तकः, पुं, (उदन्त + स्वार्थे कन् ।) वृत्तान्तः । वार्त्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ उदन्तिका, स्त्री, (उत् + अन्त + णिच् + ण्वुल् + टाप् ।) तृप्तिः । इति हारावली ॥ उदन्या, स्त्री, (उदन्यति उदकस्येच्छा वा । सुपः आत्मनः क्यच् । अशनायोदन्येति ईत्वाभावः क्यचि उदकस्योदन्मावोऽपिनिपात्यते । अप्रत्ययादित्यः ।) पिपासा । इत्यमरः ॥ (यथा छान्दोग्योपनिषदि । ६ । ८ । ५ । “अथ यत्रैतत्पुरुषः पिपासति नाम तेज एव तत्पीतं नयते तद्यथा गोनायोऽश्वनायः पुरुषनायः इत्येवं तत्तेज आचष्ट उदन्येति” ॥) उदन्वान्, [त्] पुं, (उदकानि सन्त्यत्र । उदक + मतुप् । उदन्वानुदधौ चेत्युदकस्य उदन्भावो निपातितः मतुपि ।) समुद्रः । इत्यमरः ॥ (यथा रघुः ४ । ५२ ॥ “असह्यविक्रमः सह्यं दूरान्मुक्तमुदन्वता” । ऋषिविशेषः । इति पाणिनिः । ८ । २ । १३ ॥) उदप आघाते । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (परं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरादिः । उदञ्चः । इति दुर्गादासः ॥ पानुबन्ध उदधातुरयं भ्रम- वशात् उदपेति लिखितः ॥ उदपानं, क्ली, पुं, (उदकं पीयतेऽस्मिन् । उदक + पा + अधिकरणे + ल्युट्, उदकस्य उदः ।) कूपः । इत्यमरः ॥ (“तडागान्युदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च” । इति मनुः २ । ४८ । तथा, रामायणे २ । ८० । १२ ॥ “निर्जलेषु च देशेषु खनयामासुरुत्तमान् । उदपानान् बहुविधान् वेदिकापरिमण्डितान्” ॥ भावे ल्युट् । जलपानम् । यथा गीतायाम् । २ । ४६ “यावानर्थ उदपाने सर्व्वतः सप्लुतोदके” ॥) उदयः, पुं, (उद्यन्ति ग्रहा यस्मात् । उत् + इ + अच् ।) पूर्ब्बपर्ब्बतः । उदयाचलः । (भावे + अच् ।) समुन्नतिः । इति मेदिनी ॥ दीप्तिः । मङ्गलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ ग्रहाणामुद्गमः । तत्र सूर्य्यस्योदयविवरणं यथा, विष्णुपुराणे २ अंशे ८ अध्यायः ॥ * ॥ “उदयास्तमने चैव सव्वकालन्तु संमुखे । दिशास्वशेषासु तथा मैत्रेय विदिशासु च ॥ १३ ॥ यैर्यत्र दृश्यते भास्वान् स तेषामुदयः स्मृतः । तिरोभावञ्च यत्रैति तत्रैवास्तमनं रवेः ॥ १४ ॥ नैवास्तमनमर्कस्य नोदयः सर्व्वदा सतः । उदयास्तमनाख्यञ्च दर्शनादर्शनं रवेः ॥ १५ ॥ शक्रादीनां पुरे तिष्ठन् स्पशत्थेष पुरत्रयम् । विकर्णौ द्वौ विकर्णस्थस्त्रीन्कोणान् द्वेपुरे तथा ॥ १६ ॥ उदितो वर्द्धमानाभिरामध्याह्नात्तपन् रविः । ततः परं ह्रसन्तीभिर्गोभिरस्तं निगच्छति ॥ १७ ॥ उदयास्तमनाभ्याञ्च स्मृते पूर्ब्बापरे दिशौ ।

पृष्ठ १/२३१

:यावत् पुरस्तात्तपति तावत् पृष्ठेऽथ पार्श्वयोः ॥ १८ ॥ ऋतेऽमरगिरेर्मेरोरुपरि ब्रह्मणः सभाम् । ये ये मरीचयोऽर्कस्य प्रयान्ति ब्रह्मणः सभाम् ॥ १९ ॥ ते ते निरस्तास्तद्भासा प्रतीपमुपयान्ति वै । तस्माद्दिश्युत्तरस्यां वै दिवारात्रिः सदैव हि । सर्व्वेषां द्वीपवर्षाणां मेरुरुत्तरतो यतः” ॥ २० ॥ उदयास्तमने च सर्व्वकालं भवतः । ते च परस्परं संमुखे समानसूत्रस्थे भवतः । तत्र हेतुमाह । यर्यत्रेति । रवेरुदयास्तमयौ सर्व्वकालं मध्याह्न एव सतोऽर्कस्य न स्त एव अतो एवेरुदयास्तमयत्वं दर्शनादर्शनमात्रमेव ॥ दर्शनादर्शनयोरवधिमाह । शक्रादीनामिति । इन्द्राद्यन्यतमस्य पुरे मध्याह्ने तिष्ठंस्तदेकं पुरं अभितः पुरद्वयं चेत्येवं पुर- द्वयं तदन्तराजस्थौ द्वौ च विकर्णौ कोणौ उद- याद्यवस्थाभिः स्तृशति स्वरश्मिभिर्भासयति । तथा विकर्णस्थः अग्न्याद्यन्यतमकोणे मध्याह्ने स्थितस्तं कोणं अभितः स्थितं कोणद्वयं चेत्येवं त्रीन् को- णान् तन्मध्यवर्त्तिद्वे च पुरे तथैवोदयाद्यवस्थाभिः स्पृशति । भूवलयस्यार्द्धे प्रतपन् दृश्यते ताव- दहः । अर्द्धे तु न दृश्यते तावद्रात्रिरित्यर्थः । तथाहि ऐन्द्रे पुरे मध्याह्ने यदा तिष्ठति तदा सौम्यपुरस्थानामस्तमयः । ऐशकोणस्थानां तृतीयो यामः । अग्निकोणस्थानां प्रथमः । याम्ये स्थिता- नामुदयः । एवं यदा याम्ये मध्याह्ने तिष्ठति तदा ऐन्द्रे अस्तमयः । अग्निकोणे तृतीयो यामः । नैरृतिकोणे प्रथमो यामः । वारुणे उदयः । यदा च वारुणे मध्याह्नः तदा याम्ये अस्तमयः । नैरृति- कोणे तृतीयो यामः । वायव्ये प्रथमः । सौम्ये उदयः । यदा सौम्ये मध्याह्नस्तदा वारुणे अस्त- मयः । वायव्ये तृतीयो यामः । ऐशकोणे प्रथमः । ऐन्द्रे उदयः । एवं अग्निकोणे यदा मध्याह्नस्तदा ऐशकोणे अस्तमयः । इन्द्रपुरे तृतीयो यामः । यमपुरे प्रथमः । नैरृतिकोणे उदयः । इत्यादि योज्यम् । एवं मेरोः सर्व्वतः परिभ्रमन् सू- र्य्योऽर्द्धभूवलयं प्रकाशयन् दर्शनादर्शनाद्यपेक्षया अहोरात्रव्यवस्थाकारणमुक्तं भवति ॥ सन्नि- धानव्यवधानकृतमेव रश्मीनां वृद्धिह्रासतीव्रत्व- मन्दत्वादिकमपीत्याह । उदित इति गोभिः र- श्मिभिः ॥ दिग्विभागोऽप्युदयास्तमयनिमित्तएवे- त्याह उदयेति । यत्र यस्योदेति सा तस्य पूर्ब्बा दिक् । यत्रास्तमेति सा अपरा प्रतीची । तथा श्रुतिः । “तस्मादसावादित्यः सर्व्वाः प्रजाः प्रत्य- गुदेति । तस्मात् सर्व्वा एवान्यतः प्रत्युदगादिति” ॥ पुरस्तादुद्यन्तं सूर्य्यं पश्यतश्च दक्षिण-वाम-पार्श्व- भागौ दक्षिणोत्तरे दिशाविति दर्शयन् रश्मि- विस्तारावधिमाह । यावदिति । चतुर्दिक्षु लोका- लोकाचलपर्य्यन्तं तपतीत्यर्थः ॥ मेरौ तु विशेष- माह । ऋते इति । ब्रह्मसभावर्जं मेरोरुपर्य्यपि सर्व्वतस्तपति न तु ब्रह्मसभां भासयति । तत्र हेतुमाह । ये ये मरीचय इति ॥ मेरोः सर्व्वतोऽपि विशेषतान्तरमाह । तस्मादिति । यतो यस्मात् सर्व्वेषां द्वीपानां वर्षाणाञ्च मेरुरुत्तरत एव स्थितः ।

तस्मान्मेरोरुत्तरस्यां दिशि सदा दिवापि अन्येषां दिनेऽपि नित्यं रात्रिरेव । अयं भावः । मेरुं प्रद- क्षिणीकुर्व्वन्तं सूर्य्यं ये यत्र पश्यन्ति सैव तेषां प्राची । तेषाञ्च वामभाग एव मेरुः । अतः सर्व्वेषां सर्व्वदा मेरुरुत्तरत एव । दक्षिणभागे च लोका- लोकाचलः । तस्मादुत्तरस्यां दिशि सदा रात्रिः । दक्षिणस्याञ्च दिशि सदा दिनमिति । यद्वा । भारतादिवर्षस्थानां सम्मुखे सूर्य्यमुद्यन्तं पश्यता- मुत्तरस्यां दिशि वामभागे मेरोरेकतः सदा दिनम् । अन्यतश्च सदा रात्रिः । दक्षिणभागे तु सदा दिनमेवेत्यर्थादुक्तं भवति” ॥ इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ उदयनं, क्ली (उत् + इ + ल्युट् ।) उदयः । इति मे- दिनी ॥ (यथा ऋग्वेदे १ । ४८ । ७ । “एषा युक्ते परावतः सूर्य्यस्योदयनादधि” ॥) उदयनः, पुं, अगस्त्यमुनिः । वत्सराजः । इति मेदिनी ॥ (“प्राप्यावन्तीनुदयनकथाकोविदान् ग्रामवृद्धान्” । इति मेघटूते । ३९ ।) उदयनाचार्य्यः । स च कुसुमा- ञ्जलिग्रन्थकर्त्ता ॥ उदरं, क्ली, (उत् ऋणातीति । “उदिदृणातेरजलौ पूर्ब्बपदान्त्यलोपश्च” । उत् + दॄ + अच् । अन्त्य- लोपश्च ।) नाभिस्तनयोर्मध्यभागः । पेट इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पिचिण्डः २ कुक्षी ३ जठरः ४ तुन्दम् ५ । इत्यमरः ॥ युद्धम् । इति मेदिनी ॥ (“उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम्” । इति मनुः । ८ । १२५ ॥) उदरः, पुं, (उदरं अश्रयत्वेनास्त्यस्य । अर्श आदित्वा दच् ।) उदरस्थरोगविशेषः । उदरी इति भाषा । यथा । अथोदराधिकारः । तत्रोदरस्य निमित्त- माह । “रोगाः सर्व्वेऽपि मन्देऽग्नौ सुतरामुदराणि च । अजीर्णान्मलिनैश्चान्यर्जायन्ते मलसञ्चयात्” ॥ अग्नौ मन्दे सर्व्वे रोगा जायन्ते किन्तु सुतरा- मतिशयेन उदराणि जायन्ते । अपरानपि हेतू- नाह । अजीर्णान्मलिनैश्चान्यैः अत्यन्तदोषजनकैः मलसञ्चयात् मलानां दोषाणां पुरीषस्य चाति- वृद्धेः । अत्रोदरशब्देनोदरस्थो रोग उच्यते । यत आह । “तात्स्थ्यतद्धर्म्मताभ्याञ्च तत्समीपतयापि च । तत्साहचर्य्यात् शब्दानां वृत्तिरुक्ता चतुर्व्विधा” ॥ * ॥ संप्राप्तिमाह । “रुद्धाः स्वेदाम्बुवाहीनि दोषाः स्रोतांसि सञ्चिताः । प्राणाग्न्यपानान् संदुष्य जनयन्त्युदरं नृणाम् ॥ * ॥ सामान्यरूपमाह । “आध्मानं गमने ऽशक्तिर्द्दौर्ब्बल्यं दुर्ब्बलाग्निता । शोथः सदनमङ्गानां सङ्गो वातपुरीषयोः । दाहस्तन्द्रा च सर्व्वेषु जठरेषु भवन्ति हि ॥ * ॥ सन्निकृष्टनिदानपूर्ब्बिकां संख्यामाह । “पृथक्दोषैः समस्तैश्च प्लीहबद्धक्षतोदकैः । सम्भवन्त्युदराण्यष्टौ तेषां लिङ्गं पृथक् शृणु ॥ * ॥ वातोदरस्य लक्षणमाह । “तत्र वातोदरे शोथः पाणिपान्नाभिकुक्षिषु ।

कुक्षिपार्श्वोदरकटीपृष्ठरुक् पर्ब्बभेदनम् ॥ शुष्ककासोऽङ्गमर्द्दश्च गुरुता मलसंग्रहः । श्यावारुणत्वगादित्वमकस्मान्मांसवृद्धिमत् ॥ सतोदमेदमुदरं तनुकृष्णशिराततम् । आध्मानादतिवच्छब्दमाहतं प्रकरोति च ॥ वायुश्चात्र सरुक् शब्दो विचरेत् सर्व्वतोगतिः” ॥ पाणिपादित्यत्र व्यञ्जनान्तः पाच्छब्द आर्षत्वात् । कुक्षिपार्श्वोदरेत्यत्र कुक्षिशब्द उदरस्य वाम- दक्षिणभागद्वयवाची । सर्व्वतोगतिः सकलकोष्ठे सञ्चरन् ॥ * ॥ पैत्तिकमाह । “पित्तोदरे ज्वरो मूर्च्छा दाहस्तृट् कटुकास्यता । भ्रमोऽतिसारः पीतत्वं त्वगादावुदरं हरित् ॥ पीतताम्रशिरानद्ध सस्वेदं सोष्म दह्यते । धूमायते मृदुस्पर्शं क्षिप्रपाकं प्रदूयते” ॥ हरित् शाकवर्णम् । सोष्म अन्तस्तापयुक्तम् । दह्यते वहिर्दाहयुक्तम् । धूमायते धूममिवोद्वमति । क्षिप्रपाकं क्षिप्रपाकात् जलोदरतां याति । प्रदू- यते व्यथते ॥ * ॥ कफोदरमाह । “श्लेष्मोदरेऽङ्गसदनं स्वापश्चयथुगौरवम् । तन्द्रोत्क्लेशोऽरुचिः श्वासः कासः शुक्लत्वगादिता ॥ उदरं स्तिमितं स्निग्धं शुक्लराजीततं महत् । चिराभिवृद्धिकठिनं शीतस्पर्शं गुरु स्थिरम्” ॥ स्वापः स्पर्शाज्ञता । गौरवमङ्गानाम् । तन्द्रा निद्रा- बाहुल्यम् । उत्क्लेशो हृल्लासः । शुक्लराजीततं शुक्लशिराव्याप्तम् ॥ * ॥ सन्निपातोदुरमाह । “स्त्रियोऽन्नपानं नखलोममूत्र- विडार्त्तवैर्युक्तमसाधुवृत्ताः । यस्मै प्रयच्छन्त्यरयो गरांश्च दुष्टाम्बुदूषीविषसेवनाच्च ॥ तेनाशु रक्तं कुपिताश्च दोषाः कुर्य्युः सुघोरं जठरं त्रिलिङ्गम् । तच्छीतवाते भृशदुर्द्दिने च विशेषतः कुप्यति दह्यते च ॥ स चातुरो मूर्च्छति हि प्रसक्तं पाण्डुः कृशः शुष्यति तृष्णया च । दूष्योदरं कीर्त्तितमेतदेव प्लीहोदरं कीर्त्तयतो निबोध” ॥ स्त्रिय इत्यविवेकिसन्निहितजनोपलक्षणम् । ताश्च स्वसौभाग्यमिच्छन्त्यः । विट् मांर्ज्जारादीनाम् । आर्त्तवं रजः । अरयो वा । गरान् संयोगजानि विषाणि । दुष्टाम्बु सविषमत्स्यतृणपर्णादियुतं शटितञ्च ॥ दूषीविषं विषमेवाग्न्याद्युपघातेन स्वल्प- प्रभावम् । यत उक्तम् । “जीर्णं विषघ्नौषधिभिर्हतं वा दावाग्निवातातपशोधितञ्च । स्वभावतो वा गुणविप्रयुक्तं विषं हि दूषीविषतामुपैति” ॥ गुणविप्रयुक्तं गुणवियुक्तं तत् । उदरं शीततादिषु कुप्यति । दूषीविषस्य कोपात् । मूर्च्छातिविषयो- गात् । प्रसक्तं निरन्तरं एतदेव सन्निपातोदरम् । तन्त्रान्तरे दूष्योदरं कीर्त्तितम् । अथवा परस्परं दूषयन्तीति दोषा एव दूष्याः तैः कृतमुदरं दूष्यो-

पृष्ठ १/२३२

:दरम् ॥ * ॥ प्लीहोदरमाह । “वर्द्धते प्लीहवृद्ध्या यद्विद्यात् प्लीहोदरं हि तत् । तद्वामे वर्द्धते पार्श्वे निमित्तं तस्य तत्र यत् ॥ प्रवृद्धप्लीहलिङ्गानि यान्युक्तानि भिषग्वरैः । प्लीहोदरेऽपि दृश्यन्ते तानि सर्व्वाणि देहिनाम्” ॥ प्लीहोदरस्यैव भेदो यकृद्दाल्युदरं न पुनरधिक- मित्याह । “सव्यान्यपार्श्वे यकृति प्रवृद्धे ज्ञेयं यकृ- द्दाल्युदरं तदेव” । यकृद्दालयति दोषैर्भेदयतीति यकृद्दाल्युदरं तदेव उदरमेव ॥ * ॥ बद्धगुदमाह । “यस्यान्नमन्नैरुपलेपिभिर्व्वा, बालाश्मभिर्व्वा पिहितं यथावत् । सञ्चीयते यस्य मलः सदोषः, शनैः शनैः शङ्करवच्च नाड्याम् ॥ निरुध्यते यस्य गुदे पुरीषं निरेति कृच्छ्रादपि चाल्पमल्पम् । हृन्नाभिमध्ये परिवृद्धिमेति तस्योदरं बद्धगुदं वदन्ति” ॥ उपलेपिभिः पिच्छिलैरन्नैः शाकशालुकादिभिः । बालाश्मभिः बालुकाभिः कर्क्करैर्व्वा बालैः केशैः अश्मभिः पाषाणैर्व्वा । यथावत् यस्य यत् सम्भवति । मलः पुरीषम् । शङ्करवत् संमार्ज्जनीक्षिप्ततृण- धूल्यादिवत् । “शङ्करोऽवकरः पुमान्” इत्यमरः । शङ्करो घूण इति लोके । नाड्यां अन्त्रनाड्याम् । हृन्नाभिमध्ये हृन्नाभ्योर्मध्ये ॥ * ॥ क्षतोदरमाह । “शल्यं यथान्नोपहतं यदन्त्रं भुक्तं भिनत्त्यागतमन्यथा वा । तस्मात् क्षतोऽन्त्रात् सलिलप्रकाशः स्रावः स्रवेद्वै गुदतस्तु भूयः ॥ नाभेरधश्चोदरमेति वृद्धिं निस्तुद्यते दाल्यति चातिमात्रम् । एतत् परिस्राव्युदरं प्रदिष्टं दकोदरं कीर्त्तयतो निबोध” ॥ शल्यं कर्क्करादि । अन्नोपहतं अन्ननिहितम् । भुक्तं यदन्त्रं भिनत्ति । तथा अन्यथा आगतं भोजनं विना आगतं शरादि । तदपि यदन्त्रं भिनत्ति एतदुपलक्षणम् । जृम्भणमत्यशनं वा यदन्त्रं भिनत्ति । यत उक्तं चरके । “शर्क्करातृणकाष्ठास्थिकण्टकैरन्नसंयुतः । भिद्येतान्त्रं यदा भुक्तं जृम्भयात्यशनेन वा” ॥ इति । तस्मात् भिन्नादन्त्रात् । गुदतस्तु भूयः अन्त्रात् संस्रुत्य पुनर्गुदतः स्रवेदित्यर्थः । दाल्यति विदी- र्य्यतैव । पदसिद्धिरार्षत्वात् । एतत् क्षतोदरं तन्त्रान्तरे परिस्राव्युदरं प्रदिष्टम् ॥ * ॥ उदकोदरमाह । “यत् स्नेहपीतोऽप्यनुवासितो वा, वान्तो विरिक्तोऽप्यथवा निरूढः । पिबेज्जलं शीतलमाशु तस्य स्रोतांसि दुष्यन्ति हि तद्वहानि ॥ स्नेहोपलिप्तेय्वथवापि तेषू- दकोदरं पूर्ब्बवदभ्युपैति । स्निग्धं महत्तत् परिवृत्तनाभि समाततं पूर्णमिवाम्बुना च” ॥

यथा दृतिः क्षुभ्यति कम्पते च शब्दायते चापि दकोदरं तत्” ॥ स्नेहपीतः पीतैत्यत्राध्यवसितादित्वात् कर्त्तरि क्तः पश्चात् स्नेहं पीतः स्नेहपीत इति तत्पुरुषः । तेन स्नेहं पीतवानित्यर्थः । अनुवासितो वा गृही- तानुवासनवस्तिः । वान्तः अत्रापि पूर्ब्बवत् कर्त्तरि क्तः तेन वान्तवानित्यर्थः । एवं विरिक्तः विरिक्त- बान् । तथा निरूढः गृहीतनिरूढवस्तिः । स चेदाशु शीतलं जलं पिबेत् । तस्य तद्वहानि जल- वहानि स्रोतांसि दुष्यन्ति स्वकर्म्मदुष्टानि भवन्ति जलवहेषु स्रोतःसु दुष्टेषु सत्सु अन्नरसे उपस्ने- हन्यायेन वहिर्भूते दकोदरमायाति । अथवा तेषु उदकवहेषु स्रोतःसु स्नेहोपलिप्तेषु पूर्ब्बवत् यथापूर्ब्बम् । अन्नरसे उपस्नेहन्यायेन वहिर्निःसृते दकोदरमायाति । तथा जलेऽपि वहिर्निःसृते दकोदरमायाति । तत् उदरम् । परिवृत्तनाभि गम्भीरनाभि । समाततं स्तब्धम् । यथा दृतिः चर्म्ममयं जलाहरणपात्रम् । क्षुभ्यति अन्तर्जल- दोलनेन सञ्चलति कम्पते वहिः शब्दायते कम्प- मानं सत् शब्दं करोति ॥ * ॥ साध्यासाध्यलक्षणमाह । “जन्मनैवोदरं सर्व्वं प्रायः कृच्छ्रतमं मतम् । बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम्” ॥ बलिनःअजाताम्बु नवोत्थितञ्च यत्नसाध्यमित्यन्वयः । “पश्चाद्बद्धगुदं तूर्द्ध्वं सर्व्वं जातोदकं तथा । प्रायो भवत्यभावाय छिद्रान्त्रञ्च दकोदरम्” ॥ छिद्रान्त्रं शरादिना छिद्रमन्त्रं यस्य तदुदरं अभा- वायं भवति ॥ * ॥ जातोदकस्योदरस्य लक्षणमाह । चरकः । “पयःपूर्णा दृतिरिव क्षोभे शब्दकरं मृदु । अप्रव्यक्तशिरःशूलं नितान्तमुदरं महत् ॥ आलस्यमास्यवैरस्यं मूत्रं बहु सकृच्छ्रतः । जातोदकस्य लिङ्गं स्यान्मन्दोऽग्निः पाण्डुतापि च ॥ शूलाक्षं कुटिलोपस्थमुपक्लिन्नतनुत्वचम् । बलशोणितमांसाग्निपरिक्षीणञ्च वर्ज्जयेत्” ॥ शूलाक्षस्थाने शूनाक्षमिति च पाठः । कुटिलीपस्थं वक्रमेहनम् । उपक्लिन्नतनुत्वचं । उपरि आर्द्रा तन्वो त्यग्यस्य । तं उदरिणम् । “पार्श्वभङ्गान्नविद्वेषशोफातीसारपीडितम् । विरिक्तं चाप्युदरिणं पूर्य्यमाणं विवर्ज्जयेत्” ॥ विरिक्तमपि पूर्य्यमाणं पूर्य्यमाणोदरं उदरिणं विवर्ज्जयेत् ॥ * ॥ अथोदरस्य चिकित्सा । “एरण्डतैलं दशमूलमिश्रं गोमूत्रयुक्तस्त्रिफलारसो वा । निहन्ति वातोदरशोथशूलान् क्वाथः समूत्रो दशमूलजश्च ॥ कुष्ठं दन्ती यवक्षारः पाठा त्रिलवणं वचा । शुण्ठी चोष्णाम्बुना पीता वातोदररुजापहा” ॥ कुष्ठादिचूर्णम् ॥ * ॥ “लशुनस्य तुलामेकां जलद्रोणे विपाचयेत् । त्रिकटु त्रिफला दन्ती हिङ्ग सैन्धवचित्रकम् ॥

देवदारु वचा कुष्ठं मधु शिग्रुः पुनर्नवा । सौवर्च्चलं विडङ्गानि दीप्यको गजपिप्पली ॥ एतेषां पलिकान् भागान् त्रिवृतः षट्पलानि च । पिष्ट्वा कषायेणैतेन तैलं मृद्वग्निना पचेत् ॥ तत्पिबेत् प्रातरुत्थाय यथाग्निबलमात्रया । निहन्ति सकलान् रोगान् उदराणि विशेषतः ॥ मूत्रकृच्छ्रमुदावर्त्तमन्त्रवृद्धिगुदक्रमीन् । पार्श्वकुक्षिभवं शूलमामशूलमरोचकम् ॥ यकृदष्ठीलिकानाहान् प्लीहानं चाङ्गवेदनाम् । मासमात्रेण नश्यंन्ति अशीतिर्वातजा गदाः” ॥ इति रसोनतैलम् ॥ * ॥ “पित्तोदरेषु बलिनं पूर्ब्बमेव विरेचयेत् । दुर्ब्बलं हनुवाष्पादौ शोधयेत् सौरवस्तिना । संजातबलकायाग्निं पुनः स्निग्धं विरेचयेत् ॥ पयसा च त्रिवृत्कल्कैरुवूकस्य शृतेन च ॥ पिप्पल्यादिगणेनाज्यं पाचितं पाययेद्भिषक् । नरं पथ्यभुजं नित्यं कफोदरनिवृत्तये” ॥ * ॥ “नागरत्रिफलाकल्कैर्दध्यम्बुपरिपेषितैः । पाचितं तैलमाज्यञ्च पिबेत् सर्व्वोदरापहम्” ॥ इति नागरादितैलं घृतञ्च ॥ * ॥ “शालियष्टिकगोधूमयवनीवारभोजनम् । निरूहो रेचनं श्रेष्ठं सर्व्वेषु जठरेष च ॥ आनूषमोदनं मांसं शाकं पिष्टकृतं तिलाः । व्यायामञ्च दिवास्वप्नपानपानानि वर्ज्जयेत् ॥ तथोग्रलवणोष्णानि विदाहीनि गुरूणि च । नाद्यादन्नानि जठरे तोयपानञ्च वर्ज्जयेत् ॥ उदराणां मलाढ्यत्वाद्बहुशः शोधनं हितम् । क्षीरेणैरण्डतैलं वा पिबेन्मूत्रेण वासकृत्” ॥ * ॥ “वातोदरी पिबेत्तक्रं पिप्पलीलवणान्वितम् । शर्क्करामरिचोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत् ॥ यवानीहपुषाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी । सन्निपातोदरी युक्तं त्रिकटुक्षारसैन्धवैः ॥ यवानी हपुषा धान्यं त्रिफला चोपकुञ्चिका । कारवी पिप्पलीमूलमजगन्धा शटी वचा ॥ शताह्वा ञीरको व्योषं स्वर्णक्षीरी च चित्रकम् । द्वौ क्षारौ पौष्करं मूलं कुष्ठं लवणपञ्चकम् ॥ विडड्गञ्च समांसानि दन्त्या भागत्रयं भवेत् । त्रिवृद्विशाले द्विगुणे सातला स्याच्चतुर्गुणा ॥ एष नारायणो नाम्ना चूर्णो रोगगणापहः । एनं प्राप्य निवर्त्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुराः ॥ तक्रेणोदरभिः पेयो गुल्मिभिर्वादराम्बुना । आनद्धवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया ॥ दधिमण्डेन विडबन्धे दाडिमाम्बुभिरर्शसे । परिकर्त्तषु वृक्षाम्लैरुष्णाम्बुभिरजीर्णके ॥ भगन्दरे पाण्डुरोगे कासे श्वासे गलग्रहे । हृद्रोगे ग्रहणीरोगे कुष्ठे मन्देऽनले ज्वरे ॥ दंष्ट्राविषे मूलविषे सगरे कृत्रिमे विषे । यथार्हं स्निग्धकोष्णेन पेयभेतद्विरेचनम्” ॥ उपकुञ्चिका कारवी च वृहज्जीरकः । यस्य मग- रैला नाम इति लोके । तस्य भागद्वयं ग्राह्यं पुन- रुक्तेः । स्वर्णक्षीरी चोक इति लोके । विशाला इन्द्रवारुणी । सातला सीहुण्डभेदः सातलेत्येव

पृष्ठ १/२३३

:प्रसिद्धा । परिकर्त्तो गुदे परिकर्त्तनवत् पीडा इति नारायणचूर्णम् ॥ * ॥ “स्नुक्क्षीरदन्तीत्रिफलाविडङ्ग- सिंहीत्रिवृच्चित्रकसूर्य्यकल्कैः । घृतं विपक्वं कुडवप्रमाणं तोयेन तस्याक्षसमेन कर्षम् ॥ पीतोष्णमम्भोऽनुपिबेद्विरेके पेयं रसं वा प्रपिबेद्विधिज्ञः । नाराचमेनं जठरामयाना- मुक्तं प्रयुक्तं प्रवदन्ति सन्तः” ॥ इति नाराचघृतम् ॥ * ॥ “वज्राण्ड्याः कर्षमात्रायाः कल्कं दध्यादिवेष्टितम् । निगिलेद्वारिणा नित्यमुदरव्याधिशान्तये” ॥ वज्राण्डी शूरणपत्रो माणभेदः । वज्राण्डी इति लोके ॥ * ॥ “पुनर्नवादारुनिशासविश्वा- पटोलपथ्याः पिचुमर्द्ददारु । सनागरच्छिन्नरुहेति सर्व्वैः कृतः कषायो विधिना विधिज्ञैः ॥ गोमूत्रयुक् गुग्गुलुना च युक्तः पीतः प्रभाते नियतं नराणाम् । सर्व्वाङ्गशोथोदरपार्श्वशूल- श्वासान्वितं पाण्डुगदं निहन्ति” ॥ पुनर्नवादिक्वाथः । इत्युदराधिकारः । इति भाव- प्रकाशः ॥ (“उदरं स्तिमितं गुरु” इति वैद्यक- माधवकरधृतरुग्विनिश्चयग्रन्थः । अस्य शब्दस्य रोगविशेषवाच्यत्वेऽन्याविशेषवाच्यविवृत्तिरुदररो- गशब्दे ज्ञातव्या ॥) उदरग्रन्थिः, पुं, (उदरस्य ग्रन्थिरिव ।) गुल्मरोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ उदरत्राणं, क्ली, (उदरस्य त्राणं यस्मात् ।) उदरबन्ध- वस्त्रादि । तत्पर्य्यायः । नागोदं २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ उदरथिः, पुं, (उदृच्छति उदर्य्यते वा । उत् + ऋ + उद्यर्त्तेश्चिदिति गथिन् ।) समुद्रः । सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ उदरपिशाचः, त्रि, (उदराय तत्पूरणाय पिशाच इव ।) सर्व्वान्नखादकः । तत्पर्य्यायः । सर्व्वान्नीनः २ सर्व्वान्नभक्षकः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ उदरम्भरिः, त्रि, (उदरं बिभर्त्तीति । उदर + भृ + इन् + मुम् च । निपातसिद्धः ।) स्वोदरमात्र- पूरकः । तत्पर्य्यायः । कुक्षिम्भरिः २ आत्मम्भरिः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ उदरव्याधिः, पुं, (उदरस्य व्याधिः ।) उदररोग- विशेषः । यथा, -- गारुडे १९४ अध्यायः ॥ “कदलीयवक्षारन्तु पानीयेन प्रसाधितम् । तदास्वादनान्नश्यन्ति उदरव्याधयोऽखिलाः” ॥ उदररोगः, पुं, (उदरस्य रोगः ।) जठरव्याधि- विशेषः । उदरी इति भाषा ॥ (“सिद्धविद्याधराकीर्णे कैलासे नन्दनोपमे । तप्यमानं तपस्तीव्रं साक्षाद्धर्म्ममिव स्थितम् ॥ श्रायुर्व्वेदविदां श्रेष्ठं भिषग्विद्याप्रवर्त्तकम् ।

पुनर्व्वसुं जितात्मानमग्निवेशोऽब्रवीद्वचः ॥ भगवन्नुदरैर्दुःखैर्दृश्यन्ते ह्यर्द्दिता नराः । शुष्कवक्त्राः कृशैर्गात्रैराध्मातोदरकुक्षयः ॥ प्रणष्टाग्निबलाहाराः सर्व्वचेष्टास्वनीश्वराः । दीनाः प्रतिक्रियाभावाज्जहतोऽसूननाथवत् ॥ तेषामायतनं सङ्ख्यां प्राग्रूपाकृतिभेषजान् । यथावज्ज्ञातुमिच्छामि गुरुणा सम्यगीरितम् ॥ सर्व्वभूतहितायर्षिः शिष्येणैवं प्रचोदितः । सर्व्वभूतहितं वाक्यं व्याहर्त्तुमुपचक्रमे” ॥ अस्य सनिदानं सम्प्राप्तिकलक्षणं यथा, -- “अग्निदोषान्मनुष्याणां रोगसङ्घाः पृथग्विधाः । मलवृद्ध्या प्रवर्त्तन्ते विशेषेणोदराणि तु ॥ मन्देऽग्नौ मलिनैर्भुक्तैरपाकाद्दोषसञ्चयः । प्राणाग्न्यपानान् सन्दूष्य मार्गान् बद्ध्वोत्तरोत्तरान् ॥ त्वङ्मांसान्तरमागम्य कुक्षिमाध्मापयन् भृशम् । जनयत्युदरं तस्य हेतुं शृणु सलक्षणम्” ॥ सामान्यहेतवो यथा, -- “अत्युष्णलवणक्षारविदाह्यम्लरसाशनात् । मिथ्यासंसर्ज्जनाद्रूक्षविरुद्धाशुचिभोजनात् ॥ प्लीहार्शोग्रहणीदोषकर्षणात् कर्म्मविभ्रमात् । क्लिष्टानामप्रतीकाराद्रौक्ष्याद्वेगविधारणात् ॥ स्रोतसां दूषणादामात् संक्षोभादतिपूरणात् । अर्शोवातशकृद्रोधादन्त्रस्फुटनभेदनात् ॥ अतिसञ्चितदोषाणां पापं कर्म्म च कुर्व्वताम् । उदराण्युपजायन्ते मन्दाग्नीनां विशेषतः” ॥ प्राग्रूपं यथा, -- “क्षुण्णाशः स्वाद्वतिस्निग्धगुर्व्वन्नं पच्यतेऽचिरात् । भुक्तं विदाह्यते सर्व्वं जीर्णाजीर्णं न वेत्ति च ॥ सहते नातिसौहित्यमीषच्छोफश्च पादयोः । शश्वद्बलक्षयोऽल्पेऽपि व्यायामे श्वासमृच्छति ॥ पुरीषनिचयो वृद्धिरुदावर्त्तकृता च रूक् । वस्तिसन्धौ रुगाध्मानं वर्द्धते पाट्यतेऽपि च ॥ आतन्यते च जठरमपि लघ्वल्पभोजनात् । राजीजन्म वलीनाश इति लिङ्गं भविष्यताम्” ॥ सम्प्राप्तिर्यथा, -- “रुद्ध्वा स्वेदाम्बुवाहानि दोषाः स्रोतांसि सञ्चिताः । प्राणापानान् हि सन्दूष्य जनयन्त्युदरं नृणाम्” ॥ सामान्यलक्षणं यथा, -- “कुक्षेराध्मानमाटोपः शोफः पादकरस्य च । मन्दोऽग्निः श्लक्ष्णगण्डत्वं कार्श्यञ्चोदरलक्षणम्” ॥ वातजस्य सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणं यथा, -- “रूक्षाल्पभोजनायासवेगोदावर्त्तकर्षणैः । वायुः प्रकुपितः कुक्षिहृद्वस्तिगुदमार्गगः ॥ हत्वाग्निं कफमुद्धूय तेन रुद्धगतिस्तथा । आचिनोत्युदरं जन्तोस्त्वङ्मांसान्तरमाश्रितः” ॥ अस्य रूपाणि । “कुक्षि-पाणि-पाद-वृषण-श्वयथूदर-विपाटनम् अ- नियतौ च वृद्धिह्रासौ कुक्षि-पार्श्वशूलोदावर्त्ताङ्ग- मर्द्द-पर्ब्बभेद-शुष्ककास-कार्श्य-दौर्ब्बल्यारोचक-वि- पाका अधोगुरुत्वं वातवर्च्चमूत्रसङ्गः श्यावारुणत्वं नखनयनवदनत्वङ्मूत्रवर्च्चसामपि चोदरं तन्व- सितराजीशिरासन्ततमाहतमाध्मातदृतिशब्दवद्भ-

वति । वायुश्चोर्द्ध्वमधस्तिर्य्यक् च सशूलशब्दश्चरत्ये- तद्वातोदरं विद्यात्” ॥ पित्तजस्य सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणं यथा, -- “कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णाग्न्यातपसेवनैः । विदाह्यध्यशनाजीर्णैश्चाशु पित्तं समाचितम् ॥ प्राप्यानिलकफौ रुद्ध्वा मार्गमुन्मार्गमास्थितम् । निहत्यामाशये वह्निं जनयत्युदरं ततः” ॥ अस्य रूपाणि । “दाहज्वर-तृष्णा-मूर्च्छातिसार-भ्रमाः कटुकास्य- त्वं हरितहारिद्रत्वं नख-नयन-वदन-त्वङ्-मूत्र-वर्च्च- सामपि चोदरं नील-पीत-हारिद्र-हरित-ताम्र- राजीशिरावनद्धं दह्यात् दूषयते धूप्यते रूपायते स्विद्यते क्लिद्यते मृदुस्पर्शं क्षिप्रपाकञ्च भवत्येतत् पित्तोदरं विद्यात्” ॥ श्लेष्मजनितस्य सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणं यथा, -- “अव्यायामदिवास्वप्नस्वाद्वतिस्निग्धपिच्छिलैः । दधिदुग्धोदकानूपमांसैश्चात्युपसेवितैः ॥ क्रुद्धेन श्लेष्मणा स्रोतः स्वाहतेष्वावृतोऽनिलः । तमेव पीडयन् कुर्य्यादुदरं वहिरन्त्रगः” ॥ अस्य रूपाणि । “गौरवारोचकाविपाकाङ्गमर्द्द-सुप्ति-पाणि-पाद- मुष्कोरुशोफोत्क्लेश-निद्रा-श्वास-कासाः शुक्लत्वञ्च नख-नयन-वदन-त्वङ्मूत्रवर्च्चसामपि चोदरं शुक्ल- राजीशिरासन्ततं गुरुस्तिमितस्थिरं कठिनञ्च भवत्येतत् श्लेष्मोदरं विद्यात्” ॥ त्रिदोषजस्य सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणं यथा, “दुर्ब्बलाग्नेरपथ्यामविरोधिगुरुभोजनात् । स्त्रीदत्तैश्च रजोरोम-विण्मूत्रास्थिनखादिभिः ॥ विषैश्च मन्दैर्वाताद्याः कुपिताः सञ्चितास्त्रयः । शनैः कोष्ठे प्रकुर्व्वन्तो जनयन्त्युदरं नृणाम्” ॥ अस्य रूपाणि । “सर्व्वेषामेव दोषाणां समस्तानि लिङ्गान्युपलभ्यन्ते वर्णाश्च नखादिषूदरमपि नानावर्णराजीशिरा- सन्ततं भवत्येतत् सन्निपातोदरं विद्यात्” ॥ यकृत्प्लीहसमुद्भवस्य सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणं यथा, -- “असितस्यातिसङ्क्षोभाद्यानयानाभिचेष्टितैः । अतिव्यवायभाराध्ववमनव्याधिकर्षणैः ॥ वामपार्श्वास्थितः प्लीहाच्युतः स्थानात् प्रवर्द्धते । शोणितं वा रसादिभ्यो विवृद्धन्तं विवर्द्धयेत्” ॥ इति तस्य प्लीहाकठिनोऽष्ठिलेवादौ वर्द्धमान- कच्छपसंस्थान उपलभ्यते सचोपेक्षितः क्रमेण कुक्षिं जठरमग्न्यधिष्ठानञ्च परिक्षिपन्नुदरमभि- निवर्त्तयति” ॥ अस्य रूपाणि यथा, -- “दौर्ब्बल्यारोचकाविपाकवर्च्चोमूत्रग्रहतमःपिपा- साङ्गमर्द्द-च्छर्द्दि-मूर्च्छाङ्गसाद-कास-श्वास-मृदुज्व- रानाहाग्निनाशकार्श्यास्यवैरस्य-पर्ब्बभेद-कोष्ठ-वा- तशूलान्यपि चोदरमरुणवर्णं विवर्णं वा नील- हरित-हारिद्र-राजिमद्भवत्येवमेव यकृदपि दक्षिण- पार्श्वस्थं कुर्य्यात्तुल्यहेतुलिङ्गौषधत्वात्तस्य प्लीहजठ- रएवावबोध इत्येतत् यकृत्प्लीहोदरं विद्यात्” ॥

पृष्ठ १/२३४

:बद्धगुदोदरस्य निदानपूर्ब्बिका सम्प्राप्तिर्यथा, “पक्ष्मबालैः सहान्नेन भुक्तैर्बद्धायने गुदे । उदावर्त्तैस्तथार्शोभिरान्त्रसंमूर्च्छनेन वा ॥ अपानो मार्गसंरोधाद्धात्वग्निं कुपितोऽनिलः । वर्च्चःपित्तकफान् रुद्ध्वा जनयत्युदरं ततः” ॥ अस्य रूपाणि । “तृष्णा-दाह-ज्वर-मुख-तालु-शोषोरुसाद-कास- श्वास-दौर्ब्बल्यारोचकाविपाक-वर्च्चोमूत्र-सङ्गा- ध्मान-च्छर्द्दि-क्षवथु-शिरोहृन्नाभि-गुदशूलान्यपि चोदरं मूढवातं स्थिरमरुणं नीलराजिशिरावनद्धं सराजिकं वा प्रायो नाभ्युपरि गोपुच्छवदभिनि- वर्त्तत इत्येतद् बद्धगुदोदरं विद्यात्” ॥ छिद्रोदरस्य निदानपूर्ब्बिका सम्प्राप्तिर्यथा, “शर्करा-तृणकाष्ठास्थि-कण्टकैरन्नसंयुतैः । भिद्येतान्त्रं यदा भुक्तैर्ज्जृम्भयात्यशनेन वा । इयात् पाकरसस्तेभ्यश्छिद्रेभ्यः प्रस्ववद्वहिः । पूरयन् गुदमन्त्रञ्च जनयत्युदरं ततः” ॥ अस्य रूपाणि । “इति तदधोनाभ्याः प्रायोऽभिनिवर्त्तमानमुदको- दरस्य च यथाबलञ्च दोषाणां रूपाणि दर्शयत्य- पि चातुरः सलोहित-नील-पीत-पिच्छिल-कुणप- गन्धामवर्च्च उपवेशते हिक्का-श्वास-कास-तृष्णा- प्रमेहा-रोचकाविपाक-दौर्ब्बल्यपरीतश्च भवत्येतत् छिद्रोदरं विद्यात्” ॥ जलोदरस्य निदानपूर्ब्बिका सम्प्राप्तिर्यथा, -- “स्नेहपीतस्य मन्दाग्नेः क्षीणस्यातिकृशस्य वा । अत्यम्बुपानान्नष्टेऽग्नौ मारुतः क्लोम्नि संस्थितः ॥ स्रोतःसु रुद्धमार्गेषु कफश्चोदकमूर्च्छितः । वर्द्धयेतां तदेवाम्बु स्वस्थानादुदराय तौ” ॥ अस्य रूपाणि । “तस्य रूपाण्यनन्नकाङ्क्षापिपासा-गुदस्राव-शूल- श्वास-कास-दौर्ब्बल्याण्यपि चोदरं नानावर्णराजि- भिरासन्ततमुदकपूर्णदृतिक्षोभसंस्पर्शं भवत्येत- दुदकोदरं विद्यात्” ॥ एषां साध्यत्वासाध्यत्वादिलक्षणं यथा, -- “तत्राचिरोत्पन्नमनुपद्रवमनुदकप्राप्तमुदरं त्वर- माणश्चिकित्सेदुपेक्षितानां ह्येषां दोषाः स्वस्थान- दपवृत्ता अपरिपाकाद्द्रवीभूताः सन्धीन् स्रोतांसि चोपक्लेदयन् स्वेदश्च वाह्येषु स्रोतःसु प्रतिहत- गतिस्तिर्य्यगवतिष्ठमानस्तदेवोदकमाप्याययति” । तत्र पिच्छोत्पत्तौ मण्डलमुदरं गुरुस्तिमितमा- कोचितमशब्दं मृदुस्पर्शमपगतराजीकमाक्रान्तं नाभ्यां सर्पतीति । ततोऽनन्तरं उदकप्रादुर्भावः ॥ तस्य रूपाणि कुक्षेरतिमात्रवृद्धिः शिरान्तर्धा- नगमनमुदकपूर्णदृतिसमक्षोभस्पर्शत्वञ्च । तदातुरमुपद्रवाः स्पृशन्ति छर्द्द्यतीसार-तमक- तृष्णा-श्वास-कास-हिक्का-दौर्ब्बल्य-पार्श्वशूलारुचि- स्वरभेद-मूत्रसङ्गादयस्तथाविधमचिकित्स्यं विद्या- दिति ॥ भवति चात्र, -- “वातात्पित्तात् कफात् प्लीहः सन्निपातात्तथोदकात् । परस्परं कृच्छ्रतरमुदरं भिषगादिशेत् ॥ पक्षाद्बद्धगुदन्तूर्द्ध्वं सव्वं जातोदकन्तथा ।

प्रायो भवत्यभावाय छिद्रान्त्रञ्चोदरं नृणाम्” ॥ “श्वयथुः सर्व्वमर्म्मोत्थः श्वासो हिक्कारुचिः सतृट् । मूर्च्छाच्छर्द्द्यतिसारश्च निहन्त्युदरिणं नरम्” ॥ जललक्षणमाह । “अशोथमरुणाभासं सशब्दं नातिभारिकम् । सदा गुडगुडायान्तं शिराजालगवाक्षितम् ॥ नाभिं विष्टभ्य पायौ तु वेगं कृत्वा प्रणश्यति ॥ हृन्नाभिवंक्षणकटीगुदप्रत्येकशूलिनः ॥ कर्कशं सृजतो वातं नातिमन्दे च पावके ॥ मूत्रेऽल्पे संहते दोषे लालया विरसे मुखे । अजातोदकमित्येतैर्लिङ्गैर्विज्ञाय तत्त्वतः” ॥ अतःपरं वातजादिभेदेन चिकित्साविधानं यथा, “उपक्रामेद्भिषग्दोषबलकालविशेषवित् । वातोदरे बलवतः पूर्ब्बं स्नेहैरुपाचरेत् ॥ स्निग्धाय स्वेदिताङ्गाय दद्यात् स्नेहविरेचनम् ॥ हृते दोषे परिम्लानं वेष्टयेद्वाससोदरम् ॥ तथास्यानवकाशत्वाद्वायुर्नाध्मापयेत् पुनः । दोषातिमात्रोपचयात् स्रोतसां सन्निरोधनात् ॥ सम्भवन्त्युदराण्येवं अतो नित्यं विशोधयेत् । शुद्धं संसृज्य च क्षीरं बलार्थं पाययेत्तु तम् ॥ प्रागुत्केशान्निवर्त्त्यञ्च बले लब्धे क्रमात् पयः । यूषैरसर्व्वा मन्दाम्ललवणैः रोधितानलम् ॥ सोदावर्त्तिं पुनः स्निग्धं स्विन्नमास्थापयेन्नरम् । स्फुरणाक्षेपसन्ध्यस्थिपार्श्वपृष्ठत्रिकास्थिषु । दीप्ताग्निबद्धविड्वातं रूक्षमप्यनुवासयेत् ॥ तीक्ष्णाधोभागयुक्तः स्यान्निरूहो दाशमूलिकः । वातघ्नाम्लशृतैरण्डतिलतैलानुवासनः ॥ अविरेच्यन्तु यं विद्याद्दुर्ब्बलं स्थविरं शिशुम् । सुकुमारं प्रकृत्याल्पदोषं वाथोल्वणानिलम् ॥ तं भिषक् शमनैः सर्पिर्यूषमांसरसौदनैः । वस्त्यभ्यङ्गानुवासश्च क्षौरैश्चोपाचरेद्बुधः ॥ १ ॥ पित्तोदरे तु बलिनं पूर्ब्बमेव विरेचयेत् । दुर्ब्बलन्त्वनुवास्यादौ शोधयेत् क्षीरवस्तिना ॥ सञ्जातबलकालाग्निं पुनः स्निग्धं विरेचयेत् । पयसा सत्रिवृत्कल्केनोरुवूकशृतेन वा ॥ शातलात्रायमाणाभ्यां शृतेनारम्बधेन वा । सकफे वा समूत्रेण सवाते तिक्तसर्पिषा ॥ पुनः क्षीरप्रयोगञ्च वस्तिकर्म्मविरेचनम् । क्रमेण ध्रुवमातिष्ठन् युक्तः पित्तोदरं जयेत् ॥ स्निग्धं स्विन्नं विशुद्धन्तु कफोदरिणमातुरम् । संसर्ज्जयेत् कटुक्षारयुक्तैरन्नैः कफापहैः ॥ गोमूत्रारिष्टपानैश्च चूर्णायस्कृतिभिस्तथा । सक्षारैस्तैलपानैश्च समयेत्तु कफोदरम् ॥ सन्निपातोदरे सर्व्वा यथोक्ताः कारयेत् क्रियाः । सोपद्रवन्तु निर्वृत्तं प्रत्याख्येयं विजानता ॥ उदावर्त्तरुगानाहैर्दाहमोहतृषाज्वरैः । गौरवारुचिकाठिन्यैश्चानिलादीन् यथाक्रमम् ॥ लिङ्गः प्लीहोदरान् दृष्ट्वा रक्तं वापि स्वलक्षणैः । चिकित्सां संप्रकुर्व्वीत यथादोषं यथाबलम् ॥ स्नेहं स्वेदं विरेकञ्च निरूहमनुवासनम् । समीक्ष्य कारयेद्बाहौ वामे वा व्यधयेत्सिराम् ॥ षट्पलं वा पिबेत्सर्पिः पिप्पलीर्व्वा प्रयोजयेत् ।

सगुडामभयां वापि क्षारारिष्टगणांस्तथा ॥ रोहितकलतानान्तु काण्डैका साभया जले । मूत्रे वा शृतमेतच्च सप्तरात्रस्थितं पिबेत् ॥ कामलागुल्ममेहार्शःप्लीहसर्व्वोदरक्रिमीन् । तद्धन्याज्जाङ्गलरसैर्जीर्णे स्याच्चात्र भोजनम् ॥ अग्निकर्म्म च कुर्व्वीत भिषग्वातकफोल्वणे । पैत्तिके जीवनीयानि सर्पींषि क्षीरवस्तयः ॥ रक्तावसेकः संशुद्धिः क्षीरपानञ्च शस्यते । यूषैर्मांसरसैश्चापि दीपनीयसमायुतैः ॥ लघून्यन्नानि संसृज्य भजेत् प्लीहोदरी नरः ॥ स्विन्नाय बद्धोदरिणे मूत्रतीक्ष्णौषधान्वितम् । सतैललवणं दद्यान्निरूहं सानुवासनम् ॥ परिस्रंसीनि चान्नानि तीक्ष्णञ्चैव विरेचनम् । उदावर्त्तहरं कर्म्म कार्य्यं वातघ्नमेव च ॥ छिद्रोदरमृते स्वेदात् श्लेष्मोदरवदाचरेत् ॥ जातं जातं जलं स्राव्यमेवं तत्पातयेद्भिषक्” ॥ अरिष्टलक्षणं यथा । “तृष्णाकासज्वरार्त्तन्तु क्षीणमांसाग्निभोजनम् । वर्ज्जयेत् श्वासिनं तद्वत् शूलिनं दुर्ब्बलेन्द्रियम्” ॥ “द्रवेभ्यश्चोदकादिभ्यो नियच्छेदनुपूर्ब्बशः । सर्व्वमेवोदरं प्रायो दोषसंघातजं मतम् । तस्मात्त्रिदोषशमनीं क्रियां सव्वषु कारयेत्” ॥ पथ्यनियमो यथा । “दोषैः कुक्षौ हि संपूर्णे वह्निर्मन्दत्वमृच्छति । तस्माद्भोज्यानि योज्यानि दीपनानि लघूनि च ॥ रक्तशालीन् यवान् मुद्गान् जाङ्गलांश्च मृगद्विजान् । पयोमूत्रासवारिष्टान्मधुशीधूंस्तथा सुराम् ॥ यवागूमोदनं वापि यूषैरद्याद्रसैरपि । मन्दाम्लस्नेहकटुभिर्यच्च मूलोपसाधितैः” ॥ अपथ्यानि यथा । “औदूकानूपजं मांसं शाकं पिष्टकृतं तिलान् । व्यायामाध्वदिवास्वप्नं यानयानञ्च वर्ज्जयेत् ॥ तथोष्णलवणाम्लानि विदाहीनि गुरूणि च । नाद्यादन्नानि जठरी तोयपानञ्च वर्ज्जयेत्” ॥ वातजादिभेदेन तक्रपाननियमो यथा । “वातोदरी पिबेत्तक्रं पिप्पलीलवणान्वितम् । शर्करामधुकोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत् ॥ यमानीसैन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी । पिबेन्मधुयुतं तक्रं व्यक्ताम्लं नातिपेलवम् ॥ मधुतैलवचाशुण्ठीशताह्वाकुष्ठसैन्धवैः । युक्तं प्लीहोदराघातं सव्योषन्तु दकोदरी ॥ बद्धोदरी तु हपुषायवान्यजाजीसैन्धवैः । पिबेच्छिद्रोदरी तक्रं पिप्पलीक्षौद्रसंयुतम् ॥ “देवदारुपलाशार्कहस्तिपिप्पलीशिग्रुकैः । साश्वगन्धैः सगोमूत्रैः प्रदिह्यादुदरं समैः ॥ पलाशं कत्तृणं रास्ना तद्वत्पक्त्रावसेचयेत् । मूत्राण्यष्टावुदरिणां सेके पाने च योजयेत् ॥ रूक्षाणां बहुवातानां तथा संशोधनार्थिनाम् । दीपनीयानि सर्पींषि जठरघ्नानि वक्ष्यते ॥ पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः । सक्षारैरर्द्धपलिकैर्द्विःप्रस्थं सर्पिषः पचेत् ॥ कल्कैर्द्विपञ्चमूलस्य तुलार्द्धस्य रसेन च ॥ दधिमण्डातकोपेतं तत्सर्पिर्जठरापहम् । श्वयथुं वातविष्टम्भं गुल्मार्शांसि च नाशयेत्” ॥ इति पञ्चकोलघृतम् ॥ * ॥

पृष्ठ १/२३५

“चतुर्गुणे जले मूत्रे द्विगुणे चित्रकात्पले । कल्के सिद्धं घृतप्रस्थं सक्षारं जठरी पिबेत्” ॥ इति चित्रकघृतम् ॥ “पटोलमूलरजनीविडङ्गत्रिफलात्वचम् । काम्पिल्यको नीलिनी च त्रिवृता चेति चूर्णयेत् ॥ षडाद्यान् कार्षिकानन्त्यांस्त्रीन् द्वित्रिचतुर्गुणान् । कृत्वा चूर्णमतोमुष्टिं गवां मूत्रेण वा पिबेत् ॥ विरिक्तो मृदु भुञ्जीत भोजनं जाङ्गलैः रसैः । मण्डं पेयाञ्च पीत्वा च सव्योषं षडहं पयः ॥ शृतं पिबेत्ततश्चूर्णं पिबेदेव पुनः पुनः । हन्ति सर्व्वोदराण्येतञ्चूर्णं जातोदकान्यपि । कामलां पाण्डुरोगञ्च श्वयथुञ्चापकर्षति” ॥ इति पटोलाद्यं चूर्णम् ॥ * ॥ “नीलिनीं निचुलं व्योषं द्वौ क्षारौ लवणानि च । चित्रकञ्च पिबेच्चूर्णं सर्पिषोदरगुल्मनुत्” ॥ इति नीलिन्याद्यं चूणम् ॥ * ॥ “भावितानां गवां मूत्रे षष्टिकानान्तु तण्डुलैः । यवागूं पयसा सिद्धां प्रकामं भोजयेन्नरम् ॥ पिबेदिक्षुरसञ्चानु जठराणां निवृत्तये । स्वं स्वं स्थानं व्रजन्त्येषां तथा पित्तकफानिलाः ॥ क्रियातीते त्रिदोषे च जठरे चाप्रशाम्यति । ज्ञातीन् ससुहृदो दारान् ब्राह्यणान् नृपतीन् गुरून् ॥ अनुज्ञाप्य भिषक् कर्म्म विदध्यात्संशयं ब्रुवन् । अक्रियायां ध्रुवो मृत्युः क्रियायां संशयो भवेत् ॥ एवमाख्याय तस्येदमनुज्ञातः प्रयोजयेत् । पानभोजनसंयुक्तं विषमस्मै प्रदापयेत् ॥ यस्मिन् वा कुपितः सर्पो विसृजेद्धि फले बिषम् । तेनास्य दोषसंघातः स्थिरो लीनो विमार्गगः ॥ विषेणाशु प्रमाथित्वादाशुभिन्नः प्रवर्त्तते । विषेण हृतदोषन्तं शीताम्बुपरिषेचितम् ॥ पाययेत भिषग्दुग्धं यवागूं वा यथाबलम् । त्रिवृन्मण्डूकपर्ण्याश्च शाकं सयववास्तुकम् । भक्षयेत्कालशाकं वा स्वरसोदकसाधितम् ॥ निरम्ललवणस्नेहं स्विन्नास्विन्नमनन्नभुक् । मासमेकं ततश्चैव तृषितः स्वरसं पिबेत्” ॥ “इदन्तु शल्यहर्त्तॄणां कर्म्म स्याद्दष्टकर्म्मणां । मात्रायुक्तेन शस्त्रेण पाटयेन्मतिमान् भिषक् ॥ विपाट्यान्त्रन्ततः पश्चाद्वीक्ष्य बद्धक्षतान्त्रयोः । सर्पिषाभ्यज्य केशादीनवमृज्य विमोक्षयेत् ॥ मूर्च्छनात् यच्च संमूढमन्त्रं यच्च विमोक्षयेत् । छिद्राण्यन्त्रस्य तु स्थूलैर्दंशयित्वा पिपीलिकैः ॥ बहुशः संगृहीतानि मत्वा छित्त्वा पिपीलिकान् । प्रतियोगैः प्रवेश्यान्त्रं वहिः सीव्येद्व्रणन्ततः । तथा जातोदकं सर्व्वमुदरं व्यधयेद्भिषक् ॥ वामपार्श्वे त्वधो नाभेर्नाडीं दत्त्वा च गालयेत् । निःस्नाव्य च विमृज्यैतद्वेष्टयेद्वाससोदरम् ॥ तथा वस्तिविरेकाद्यैर्म्लानं सर्व्वञ्च वेष्टयेत् । निःसृते लङ्घितः पेयामस्नेहलवणां पिबेत् ॥ अतः परञ्च षण्मासान् क्षीरवृत्तिर्भवेन्नरः ।

त्रीन् मासान् पयसा पेयां पिबेत्त्रींश्चापि भोजयेत् ॥ श्यामाकङ्कोरदूष्यं वा क्षीरेण लघुभोजनः । नरः संवत्सरेणैवं जयेत् प्राप्तं जलोदरम् ॥ प्रयोगाणाञ्च सर्व्वेषामनुक्षीरं प्रयोजयेत् । दोषानुबन्धरक्षार्थं बलस्थैर्य्यार्थमेव च ॥ प्रयोगापचिताङ्गानां हितं ह्युदरिणां पयः । सर्व्वधातुक्षयार्त्तानां देवानाममृतं यथा” ॥ इति चरके चिकित्सितस्थानेऽष्टादशोऽध्यायः । “धन्वन्तरिर्धर्म्मभृतां वरिष्ठी राजर्षिरिन्द्रप्रतिमो बभूव । ब्रह्मर्षिपुत्त्रं विनयोपपन्नं शिष्यं शुभं सुश्रुतमन्वशात्सः ॥ पृथक्समस्तैरपि चेह दोषैः प्लीहोदरं बद्धगुदं तथैव । आगन्तुकं सप्तममष्टमञ्च दकोदरञ्चेति वदन्ति तानि ॥ सुदुर्ब्बलाग्नेरहिताशनस्य संशुष्कपूत्यन्ननिषेवणाद्वा । स्नेहादिमिथ्याचरणाच्च जन्तो- र्वृद्धिं गताः कोष्ठमभिप्रपन्नाः ॥ गुल्माकृतिव्यञ्जितलक्षणानि कुर्व्वन्ति घोराण्युदराणि दोषाः । कोष्ठादुपस्नेहवदन्नसारो निःसृत्य दुष्टोऽनिलवेगनुन्नः ॥ त्वचः समुन्नम्य शनैः समन्ता- द्विवर्द्धमानो जठरं करोति” ॥ * ॥ अस्य पूर्ब्बरूपं यथा, -- “तत्पूर्ब्बरूपं बलवर्णकाङ्क्षा- बलीविनाशो जठरे हि राज्यः । जीर्णापरिज्ञानविदाहवत्यो वस्तौ रुजः पादगतश्च शोफः” ॥ वातजादिभेदेन लक्षणानि यथा, -- “संगृह्य पार्श्वोदरपृष्ठनाभी- र्यद्वर्द्धते कृष्णशिरावनद्धम् । सशूलमानाहवदुग्रशब्दम् सतोदभेदं पवनात्मकन्तत् ॥ १ ॥ यच्चोषतृष्णाज्वरदाहयुक्तं पीतं शिरा यत्र भवन्ति पीताः । पीताक्षिविण्मूत्रनखाननस्य पित्तोत्तरं तत्त्वचिराभिवृद्धि ॥ २ ॥ यच्छीतलं शुक्लशिरावनद्धं श्लक्ष्णं स्थिरं शुक्लनखाननस्य । स्निग्धं महच्छोफयुतं ससादं कफोदरं तञ्च चिराभिवृद्धि ॥ ३ ॥ विदाह्यभिष्यन्दिरतस्य जन्तोः प्रदुष्टमत्यर्थमसृक्कफश्च । प्लीहाभिवृद्धिं सततं करोति प्लीहोदरन्तत् प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ॥ वामे च पार्श्वेपरिवृद्धिमेति विशेषतः सीदति चातुरोऽत्र । मन्दज्वराग्निः कफपित्तलिङ्गै- रुपद्रुतः क्षीणबलोऽतिपाण्डुः ॥

सव्येतरस्मिन् यकृति प्रदुष्टे ज्ञेयं यकृद्दाल्युदरं तदेव” ॥ ४ ॥ दूष्युदरं बद्धगुदोदरं परिस्राव्युदरं दकोदरञ्चेति चतुर्णामुदराणां सुश्रुतीयं लक्षणादिकं यत् भाव- प्रकाशे संगृहीतं तत्तावच्चान्यविधम् ॥ अस्य चिकित्सा यथा । “अष्टावुदराणि पूर्ब्बमुद्दिष्टानि तेष्वसाध्यं बद्धगुदं परिस्रावि चावशिष्टानि कृच्छ्रसाध्यानि सर्व्वाण्येव च प्रत्याख्यायोपक्रमेत । तेष्वाद्यश्चतुर्व्वर्गो भेषज- साध्यः । कालप्रकर्षात् सर्व्वाण्येव शस्त्रसाध्यानि वर्ज्जयितव्यानि वा ॥ उदरी तु गुर्व्वभिष्यन्दिरूक्षविदाहिस्निग्धपिशित- परिषेकावगाहान् परिहरेत् । शालियष्टिकयव- गोधूमनीवारान्नित्यमश्नीयात् ॥ तत्र वातोदरिणं विदारिगन्धादिसिद्धेन सर्पिषा स्नेहयित्वा तिल्वकविपक्वेनानुलोम्य चित्राफलतैल- प्रगाढेन विदारिगन्धाकषायेणास्थापयेदनुवासयेच्च शाल्वणेन चोपनाहयेदुदरम् । भोजयेच्चैनं विदा- रिगन्धादिसिद्धेन क्षीरेण जाङ्गलरसेन चाभीक्ष्णं स्वेदयेत् ॥ * ॥ पित्तोदरिणन्तु मधुरगणविपक्वेन सर्पिषा स्नेह- यित्वा श्यामात्रिफलात्रिवृद्विपक्वेनानुलोम्य शर्क- रामधुधृतप्रगाढेन न्यग्रोधादिकषायेणास्थापये- दनुवासयेच्च पायसेनोपनाहयेटुदरं भोजयेच्चैनं विदारिगन्धादिसिद्धेन पयसा ॥ * ॥ श्लेष्मोदरिणं पिप्पल्यादिकषायसिद्धेन सर्पिषोपस्नेह्य स्नुहीक्षी- रविपक्वेनानुलोम्य त्रिकटुकमूत्रक्षारतैलप्रगाढेन मुष्कादिकषायेणास्थापयेदनुवासयेच्च शणातसी- धातकीकिण्वसर्षपमूलकवीजकल्कैश्चोपनाहयेदु- दरं भोजयेच्चैनं त्रिकटुकप्रगाढेन कुलत्थयूषेण पायसेन वा स्वेदयेच्चाभीक्ष्णम् ॥ * ॥ दूष्योदरिणन्तु प्रत्याख्याय सप्तलाशङ्खिनीस्वरस- सिद्धेन सर्पिषा विरेचयेन्मासमर्द्धं मासं वा महावृक्षक्षीरसुरागोमूत्रसिद्धेन वा शुद्ध्वकोष्ठनु मद्येनाश्वमारकगुञ्जाकाकादनीमूलकल्कं पाययेत् । इक्षुकाण्डानि वा कृष्णसर्पेण दंशयित्वा भक्षयेत् । वल्लीफलानि वा मूलजं कन्दजं वा विषमासेवयेत् तेनागदो भवत्यन्यं वा भावमापद्यते ॥ * ॥ भवति चात्र, -- “कुपितानिलमूलत्वात् सञ्चयित्वान्मलस्य च । सर्व्वोदरेषु शंसन्ति बहुशस्त्वनुलोमनम्” ॥ ज्योतिष्कफलतैलं वा क्षीरेण स्वर्ज्जिकाहिङ्गुमिश्रं पिबेत् ॥ गुडद्वितीयां वा हरीतकीं भक्षयेत् ॥ स्नुहीक्षीरभावितानां वा पिप्पलीनां सहस्रं का- लेन पथ्याकृष्णाचूर्णं वा स्नुहीभावितामुत्कारिकां पक्तां दापयेत्” ॥ “प्लीहोदरिणः स्निग्धस्विन्नस्य दध्ना भुक्तवतो वाम- बाहौ कुर्प्पराभ्यन्तरतः शिरां विध्येद्विमर्दयेत् पाणिना प्लीहानं रुधिरस्यन्दनार्थं ततः संशुद्धदेहं समुद्रशुक्तिकाक्षारं पयसा पाययेत हिङ्गुसौतर्च्चि काक्षारेण स्रुतेन पलाशक्षारेण वा यवक्षारम् । पारिजातकेक्षरकापामार्गक्षारं वा तैलसंसृष्टम् ।

पृष्ठ १/२३६

:शोभाञ्जनकषायं वा पिप्पलीसैन्धवचित्रकयुक्तम् । पूतिकरञ्जक्षारं वाम्लस्रुतं विडलवण-पिप्पली- प्रगाढम् ॥ * ॥ पिप्पलीपिप्पलीमूलचित्रकशृङ्गवेरयवक्षारसैन्ध- वानां पालिकाभागा घृतप्रस्थं तत्तुल्यं क्षीरं तदैकध्यं विपाचयेदेतत् षट्पलकं नाम सर्पिः प्लीहाग्निषङ्गगुल्मोदरोदावर्त्त-श्वयथु-पाण्डुरोग- कास-श्वास-प्रतिश्यायोर्द्ध्ववातविषमज्वरानपहन्ति मन्दाग्निर्वा हिङ्ग्वादिकं चूर्णमुपयुञ्जीत यकृद्दा- ल्येऽप्येष एव क्रियाविभागः विशेषतस्तु दक्षिण- बाहौ शिराव्यधः” ॥ “मणिबन्धं सकृन्नाम्य वामाङ्गष्ठसमीरिताम् । दहेत्सिरां शरेणाशु प्लीह्नो वैद्यः प्रशान्तये” ॥ * ॥ बद्धगुदे परिस्राविणि च स्निग्धस्विन्नस्याभ्यक्त- स्याधो नाभेर्व्वामतश्चतुरङ्गुलमपहाय रोमराज्या उदरं पाटयित्वा चतुरङ्गुलप्रमाणान्यन्त्राणि नि- ष्कृष्य निरीक्ष्य बद्धगुदस्यान्त्रप्रतिरोधकरमश्मानं बालं वा पोह्य मलजातं वा ततो मधुसर्पिर्म्या- मभ्यज्यान्त्राणि यथास्थानं स्थापयित्वा वाह्यव्रण- मुदरस्य सीव्येत् । परिस्राविण्यप्येवमेव शल्य- मुद्धृत्यान्त्रस्रावान् संशोध्य तच्छ्रिद्रमन्त्रं समाधाय कालपिपीलिकाभिर्दंशयेत् दष्टे च तासां काया- नपहरेत् न शिरांसि ततः पूर्ब्बवत् सीव्येत् सन्धानञ्च यथोक्तं कारयेत् यष्टीमधुकमिश्रया च कृष्णमृदावलिप्य बन्धेनोपचरेत्ततोनिवातमा- गारं प्रवेश्याचारिकमुपदिशेद्वासयेच्चैनं तैलद्रोण्यां सर्पिर्द्रोण्यां वा पयोवृत्तिमिति ॥ * ॥ उदकोदरि- णस्तु वातहरतैलाभ्यक्तस्योष्णोदकस्विन्नस्य स्थित- स्याप्तैः सुपरिगृहीतस्याकक्षात् परिवेष्टितस्याधो- नाभेर्वामतश्चतुरङ्गुलमपहाय रोमराज्या व्रीहि- मुखेनाङ्गुष्ठोदरप्रमाणमवगाढं विध्येत् । तत्र तप्वा- दीनामन्यतमस्य नाडीद्विद्वारां पक्षनाडीं वा संयो- ज्यादोषोदकमवसिञ्चेत्ततो नाडीमपहृत्य तैल- लवणेनाभ्यज्य व्रणबन्धेनोपचरेन्नचैकस्मिन्नेव दिवसे सर्व्वं दोषोदकमपहरेत् सहसा ह्यपहृते तृष्णा- ज्वराङ्गमर्द्दातीसारश्वासपाददाहा उत्पद्येरन् आ- पूर्य्यते वा भृशतरमुदरमसञ्जातप्राणस्य तस्मा- त्तृतीयचतुर्थपञ्चमषष्ठाष्ठमदशमद्वादशषोडशरा- त्राणामन्यतममन्तरीकृत्य दोषोदकमल्पाल्पमव- सिञ्चेत् । निःस्रुते निःस्नुते च दोषे गाढतरमावि- ककाशेयचर्म्मणामन्यतमेन परिवेष्टयेदुदुरं तथा नाध्मायति वायुः षण्मासांश्च पयसा भोजये- ज्जाङ्गलरसेन वा तत्र त्रीन् मासान् अर्द्धोदकेन पयसा फलाम्लेन जाङ्गलरसेन वावशिष्टं मासत्रय- मन्नं लघहितं वा सेवेतैवं संवत्सरेणागदो भवति ॥ भवति चात्र, -- आस्थापने चव विरेचने च पाने तथाहारविधिक्रियासु । सर्व्वोदरिभ्यः कुशलैः प्रयोज्यं क्षीरं शृतं जाङ्गलजो रसो वा” ॥ इति सुश्रते चिकित्सितस्थाने उदराधिकारः ॥ औषधान्याह ॥

“शुद्धसूतं द्विधा गन्धं मृतार्कायःशिलाजतु । रससाम्येन दातव्यं रसस्य द्विगुणं विषम् ॥ त्रिकटुचित्रकाकोलीनिर्गुण्डीमूषलीरजः । अजभोदाविधांशेन प्रत्येकञ्च प्रकल्पयेत् ॥ निम्बपञ्चाङ्गुलक्वाथैर्भावनाश्चैकविंशतिम् । भृङ्गराजरसैः सप्त दत्त्वा क्षौद्रेण लेहयेत् ॥ वदरास्थिप्रमाणेन वटिकां तां दिवा निशि । श्लेष्मोत्तरं निहन्त्याशु नाम्ना वैश्वानरी वटी ॥ देवदारुवह्निमूलकल्कं क्षीरेण पाचयेत् । भोजनं मेषदुग्धेन कौलोत्थेन रसेन च” ॥ इति वैश्वानरी वटी ॥ * ॥ “पिप्पली मरिचं ताम्र-काञ्चनीचूर्णसंयुतम् । स्नुहीक्षीरे दिनं मर्द्यं तुल्यं जैपालवीजकम् ॥ निष्कं खादेत् विरेकाय सद्यो हन्ति जलोदरम् । रेचनानाञ्च सर्व्वेषां दध्यन्नं स्तम्भने हितम् । दिनान्ते च प्रदातव्यमन्यद्वा मुद्गयूषकम्” ॥ इति जलोदरीरसः ॥ * ॥ “पारदं शुक्तितुत्थञ्च जैपालं पिप्पलीसमम् । आरम्बधफलान्मज्जां वज्रीदुग्धेन मर्द्दयेत् । माषमात्रं वटीं खादेत् स्त्रीणां हन्ति जलोदरम् ॥ चिञ्चाफलरसञ्चानु पथ्यं दध्योदनं हितम् । दकोदरहरञ्चैव कठिने रेचनेन च” ॥ इति उदरारिरसः ॥ * ॥ “द्विकर्षं लौहचूर्णस्य चाभ्रञ्चापि पलार्द्धकम् । कर्षं शुद्धं मृतं ताम्रं लिम्पाकाङ्घ्रित्वचां पलम् ॥ मृगाजिनपलं भस्म सर्व्वमेकत्र कारयेत् । नवगुञ्जाप्रमाणेन वटिकां कारयेद्भिषक् ॥ यकृत्प्लीहोदरहरं कामलाञ्च हलीमकम् । कासं श्वासं ज्वरं हन्याद्बलवर्णाग्निकारकम् । यकृदरि त्विदं लौहं वातगुल्मविनाशनम्” ॥ इति यकृदरिलौहम् ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ॥ पथ्यानि यथा, -- “विरेचनं लङ्घनमब्दसम्भवाः कुलत्थमुद्गारुणशालयो यवाः । मृगद्विजाजाङ्गलसंज्ञयान्विताः पेयाः सुरामाक्षिकसीधुमाधवाः ॥ तक्ररसोनोरुवुतैलमार्द्रकम् शालिञ्च शाकं कुलकं कठिल्लकम् । पुनर्नवा शिग्रुफलं हरीतकी ताम्बूलमेलायवशूकमायसम् ॥ अजा-गवोष्ट्री-महिषी-पयोजलं लघूनि तिक्तानि च दीपनान्यपि । वस्त्रेण संवेष्टनमग्निकर्म्मता विषप्रयोगोऽनुयुतो यथायथम्” ॥ * ॥ अपथ्यानि यथा ॥ “सस्नेहनं धूमपानं जलपानं शिराव्यधः । छर्द्दिर्यानं दिवानिद्रा व्यायामः पिष्टवैकृतम् ॥ औदकानूपमांसानि पत्रशाकांस्तिलानपि । उष्णानि च विदाहीनि लवणान्यशनानि च ॥ शिम्बीधान्यं विरुद्धान्नं दुष्टनीरं गुरूणि च । महेन्द्रगिरिजातानां सरितां सलिलानि च ॥

विष्टम्भीनि विशेषात्तु स्वेदं छिद्रसमुद्भवे । वर्ज्जयेदुदरव्याधौ वैद्यो रक्षन्निजं यशः” ॥ इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधिः ॥ * ॥) उदरामयः, पुं, (उदरस्य आमयः ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । अन्नगन्धिः २ अतिसारः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्योपशमलक्षणं चिकित्सास्थाने नवमाध्याये वाभटेनोक्तम् । यथा, “यस्योच्चाराद्विना मूत्रं पवनो वा प्रवर्त्तते । दीप्ताग्नेर्लघुकोष्ठस्य शान्तस्तस्योदरामयः” ॥) उदरावर्त्तः, पुं, (उदरे आवर्त्त इव ।) नामिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उदरिणी, स्त्री, (उदरं तज्जातगर्भेऽस्या अस्तीति । उदर + इनि + ङीप् ।) गर्भवती । इति हेमचन्द्रः । (उदरमस्या अस्तीति वाक्ये । वृहदुदरयुक्ता । “लम्बस्तनीमुदरिणीं विदीर्णोत्फुल्लपादकाम् । धात्रा वैरूप्यनिर्म्माणवैदग्धीं दर्शितामिव” ॥ इति कथासरित्सागरे विंशतरङ्गे ॥) उदरिलः, त्रि, (अतिशयितमुदरमस्य । उदर + तुन्दादिभ्यः इलच्चेति इलच् ।) वृहदुदरयुक्तः । भुँडिया इति भाषा । तत्पर्य्यायः पिचिण्डिलः २ वृहत्कुक्षिः ३ तुन्दिः ४ तुन्दिकः ५ तुन्दिलः ६ उदरी ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ उदरी, [न्] त्रि, (अतिशयितमुदरमस्य । उदर + इनि ।) उदरिलः । इति हेमचन्द्रः ॥ (उदररोग- ग्रस्तः । यथा सुश्रुते चिकित्सितस्थाने १४ अध्याये । “उदरी तु गुर्व्वभिष्यन्दिरूक्षविदाहिस्निग्धपि- शितपरिषेकावगाहान् परिहरेत् । शालिषष्टि- कयवगोधूमनीवारान्नित्यमश्नीयात्” ॥) उदर्कः, पुं, (उत् + ऋच् + घञ् ।) उत्तरकालोद्भव- फलम् । इत्यमरः ॥ भविष्यत्कालः । इति धरणी ॥ (“परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्म्मवर्ज्जितौ । धर्म्मञ्चाप्यसुखोदर्कं शोकविक्रुष्टमेव च” ॥ इति मनुः ४ । १७६ ॥ “उदर्कस्तव कल्याणि ! तुष्टो देवगणश्वरः” ॥ इति महाभारते पाण्डवोत्पत्तौ । १ । १२३ । २९ ॥) मदनकण्टकम् । इति मेदिनी । मयना गाछेर काँटा इति भाषा ॥ उदर्च्चिः, [स] त्रि, (उद्गतं अर्च्चिः प्रभा यस्मात् ।) उत्प्रभः । इति मेदिनी । (यथा रघौ १५ । ७६ । “ऋचेवोदर्च्चिषं सूर्य्यं रामं मुनिरुपस्थितः” ॥ “प्रदक्षिणप्रक्रमणात् कृशानो- रुदर्च्चिषस्तन्मिथुनं चकाशे” । इति रघुवंशे ७ । २४ । तथा, कुमारे ३ । ७१ । “स्फुरन्नुदर्च्चिः सहसा तृतीया- दक्ष्णः कृशानुः किल सम्पपात” ॥) उदर्च्चिः, [स्], पुं, (उदूर्द्ध्वं गतं अर्च्चिर्यस्य ।) अग्निः । इति मेदिनी ॥ “प्रक्षिप्योदर्च्चिषं कक्ष शेरते तेऽभिमारुतम्” ॥ इति माघे २ । ४२ ॥ हरिः ।) शिवः । कन्दर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥