शब्दकल्पद्रुमः/उदर्दः

पृष्ठ १/२३७

उदर्दः, पुं, (उदर्दति पीडयतीति । उत् + अर्द्द + अच् ।) रोगविशेषः । तस्य लक्षणम् । यथा, निदाने ॥ “वरटीदष्टसंस्थानः शोथः संजायते वहिः । सकण्डूस्तोदबहुलः छर्द्दिज्वरविदाहवान् ॥ उदर्द्दमिति तं विद्याच्छीतपित्तमथापरे । वाताधिकं शीतपित्तमुदर्द्दञ्च कफाधिकम्” ॥ (अस्य चिकित्सा यथा, “अभ्यङ्गः कटुतैलेन सेकश्चोष्णाम्बुभिस्ततः । उदर्दे वमनं कार्य्यं पटोलारिष्टवारिणा” ॥ “सगुडं दीप्यकं यस्तु खादेत् पथ्यान्नभुङ्नरः । तस्य नश्यति सप्ताहादुदर्दः सर्व्वदेहजः” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ॥) उदलावणिकः, त्रि, (उदलवणेन लवणाम्भसा सिद्धः । उदलवण + ठक् ।) लवणोदकसंसिद्धव्यञ्जनादिः । इति हलायुधः ॥ उदवसितं, क्ली, (उदूर्द्ध्वमवसीयते स्म । षो अन्त- कर्म्मणि षिज् बन्धने वा । क्तः । द्यतिस्यतीतीत्वम् ।) गृहम् । इत्यमरः ॥ उदश्वित्, क्ली, (उदकेन श्वयति वर्द्धते इति । उद + श्वि + क्विप् + तुक् ।) अर्द्धजलयुक्तघोलम् । इत्य- मरः ॥ अस्य गुणाः । लेपात् कुष्ठरोगनाशित्वम् । दाहतृष्णामुखशोषनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“अर्द्धोदकमुदश्वित्स्यात्” ॥ “उदश्विच्छेष्मलं बल्यं श्रमघ्नं परमं मतम्” ॥ इति हारीते प्रथमस्थानेऽष्टमोऽध्यायः ॥) उदात्तं, त्रि, (उत् + आ + दा + क्त ।) दयात्यागादि- सम्पन्नम् । इति मेदिनी ॥ हृद्यम् । दातृ । महत् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे २ य काण्डे ।) “उदात्तदन्तानाम् कुञ्जराणाम्” । नायकभेदः । यथा साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे ॥ “अविकत्थनः क्षमावान् अतिगम्भोरो महासत्त्वः । स्थेयान् निगूढमानो धीरोदात्तोदृढव्रतः कथितः” ॥) उदात्तः, पुं, (उच्चैरादीयते स्म । उत् + आ + दा + क्त ।) स्वरभेदः । स तु वेदगाने उच्चैःस्वरः । इत्य- मरः ॥ दानम् । वाद्यविशेषः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ काव्यालङ्कारभेदः । इति मेदिनी ॥ (यदुक्तं साहित्य- दर्पणे । १० म परिच्छेदे । १११ । “लोकातिशयसम्पत्तिवर्णनोदात्तमुच्यते । यद्वापि प्रस्तुतस्याङ्गं महतां चरितं भवेत्” ॥) उदानः, पुं, (उदूर्द्धेन आनिति अनेन । उत् + आङ् + अन् + घञ् ।) कण्ठस्थवायुः । इत्यमरः ॥ तस्य कर्म्म ऊर्द्ध्वनयनम् । इति श्रीधरस्वामी ॥ (यथा, सङ्गीतरत्नाकरे, १ । ६४ । “उदानः पादयोरास्ते हस्तयोरङ्गसन्धिषु । कर्म्मास्य देहोन्नयनोत्क्रमणादि प्रकीर्त्तितम्” ॥) “ऊर्द्ध्व गमनवान् कण्ठस्थानीयोत्क्रमणवायुः” । इति वेदान्तः ॥ (तथा चोक्तम् । “हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशे स्यात् व्यानः सर्व्वशरीरगः” ॥ “उदानो नाम यस्तूर्द्धमुपैति पवनोत्तमः” । इति महाभारते वनपर्ब्बणि ॥ प्रकुपितोदानस्य लक्षणं यथा । “हिक्का श्वासः परिश्वासः कासः शोषार्त्तिघण्टिकाः ।

हृल्लासो हृदि शूलञ्च यकृद्वातादिका वमिः । क्षवथुर्जृम्भणञ्चैव तथा वैस्वर्य्यपीनसौ ॥ अरुचिश्च प्रतिश्याय एते प्रोक्ता उदानतः । उदानः श्लेष्मसंयुक्तो दोषात् हृदि प्रकुप्यति” ॥ इति चिकित्सितस्थाने २१ अध्याये हारीते- नोक्तम् ॥ * ॥ “उदानः क्षवथूद्गारच्छर्द्दिनिद्रावधारणैः । गुरुभारातिरुदितहास्याद्यैर्विकृतो गदान् ॥ कण्ठरोधमनोभ्रंशच्छर्द्द्यरोचकपीनसान् । कुर्य्याच्च गलगण्डादींस्तांस्तान् जत्रूर्द्ध्वसंश्रयान्” । इति निदानस्थाने षोडशेऽध्याये वाभटेनोक्तम् ॥ * ॥ अस्य स्थानं कार्य्यञ्च यथा ॥ “उदानस्य पुनः स्थानं नाभ्युरःकण्ठ एव च । वाक्प्रवृत्तिः प्रयत्नोर्ज्जो बलवर्णादि कर्म्म च” ॥ इति चिकित्सास्थाने २८ अध्याये चरकेणोक्तम् ॥ “उदानो नाम यस्तूर्द्ध्वमुपैति पवनोत्तमः ॥ तेन भाषितगीतादिविशोषोऽभिप्रवर्त्तते । ऊर्द्ध्वजत्रुगतान् रोगान् करोति च विंशेषतः” ॥ दोषान्तरगतस्यास्य लक्षणं यथा ॥ “उदाने पित्तसंयुक्ते मूर्च्छादाहभ्रमक्लमाः । अस्वेदहर्षौ मन्दाग्निः शीतस्तम्भौ कफावृते” ॥ इति निदानस्थाने प्रथमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥ उदरावर्त्तः । नाभिः । सर्पविशेषः । इति मेदिनी ॥ पक्ष्म । इति शब्दरत्नावली ॥ उदारः, त्रि, (उत्कृष्टमासमन्तात् राति । रा + आत- श्चेति कः । उदर्य्यते, ऋगतिप्रापणयोः कर्म्मणि घञ् वा ।) दाता । महान् । (यथा गीतायां ७ । १८ ॥ “उदाराः सर्व्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्” ॥ “उदारा सहान्तः मौक्षभाज एव इत्यर्थः” ॥ इति श्रीधरस्वामी ।) ऋज्वाशयः । तत्पर्य्यायः । दक्षिणः २ सरलः ३ । इत्यमरः ॥ (“क उदारः समर्थश्च त्रैलोक्यस्यापि रक्षणे” । इति रामायणे आदिकाण्डे । गभीरः । सारवान् । रम्यः । न्याय्यः । “इत्यर्ध्यपात्रानुमितव्ययस्य रघोरुदारामपि गां निशम्य” । इति रघुः ५ । १२ । असाधारणः । सरलाशयः । शिष्टः । “स तथेति विनेतुरुदारमतेः प्रतिगृह्यवचो विससर्ज मुनिम्” । इति रघुः । ८ । ९१ ॥) उदावत्सरः, पुं, संवत्सरादिपञ्चान्तर्गतवत्सरविशेषः । अस्मिन् वर्षे रौप्यदानं महाफलम् । इति विष्णु- घर्म्मोत्तरम् ॥ उदावर्त्तः, पुं, (उत् + आङ् + वृत् + घञ् ।) रोग- विशेषः । तत्पर्य्यायः । गुदग्रहः २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ मलमूत्रवायुरोधकरोगः तस्य निदानं संप्राप्तिश्च । यथा निदाने । “वातविण्मूत्रजृम्भास्रुक्षवोद्गारवमीन्द्रियम् । क्षुत्तृष्णोच्छ्वासनिद्राणां धृत्योदावर्त्तसम्भवः” ॥ (अपरञ्चास्य सनिदानसंप्राप्तिक लक्षणं यथा, -- “कषायतिक्तोषणरूक्षभोज्यैः सन्धारणाभोजनमैथुनैश्च ।

पक्वाशये कुप्यति चेदपानः स्रोतांस्यधोगानि बली स रुद्ध्वा ॥ करोति विण्मूत्रसमीरसङ्गं क्रमादुदावर्त्तमतः सुघोरम् । रुग्वस्तिहृत्कुक्ष्युदरेष्वभीक्ष्णं स पृष्ठपार्श्वेष्वतिदारुणा स्यात् ॥ आध्मानहृल्लासविकर्त्तिकाश्च तोदोऽविपाकश्च सवस्तिशोथः । वर्च्चोऽप्रवृत्तिर्जठरे च गण्डा- न्यूर्द्ध्वञ्च वायुर्व्विहितो गुदे स्यात् ॥ कृच्छ्रेण शुक्रस्य चिरात्प्रवृत्तिः स्याद्वा तनुः स्यात् खररूक्षशीता । ततश्च रोगा ज्वरमूत्रकृच्छ्र- प्रवाहिकाहृद्ग्रहणीप्रदोषाः ॥ वम्यान्ध्य-बाधिर्य्य-शिरोऽभिताप- वातोदराष्ठीलमनोविकाराः । तृष्णास्रपित्तारुचिगुल्मकास- श्वासप्रतिश्यार्द्दितपार्श्वरोगाः । अन्ये च रोगा बहवोऽनिलोत्थाः भवन्त्युदावर्त्तकृताः सुघोराः” ॥ अस्य चिकित्सा यथा, -- “तं तैलशीतज्वरनाशनोक्तैः, स्वेदैर्यथोक्तैः प्रविलीनदोषम् । उपाचरेद्वर्त्तिनिरूहवस्ति- स्नेहैर्विरेकैरनुलोमनान्नैः ॥ * ॥ श्यामात्रिवृन्मागधिकाग्निचूर्णं गोमूत्रपिष्टं दशभागमाषम् । सनीलिकां द्विर्लवणां गुडेन वर्त्तिं कराङ्गुष्ठनिभां विदध्यात् ॥ पिण्याकसौवर्च्चलहिङ्गुभिर्व्वा ससर्षपत्र्यूषणयावशूकैः । क्रिमिघ्नकम्पिल्लकशङ्खिनीभिः सुधार्कजक्षीरगुडैर्युताभिः । स्यात् पिप्पलीसर्षपराठवेश्म- धूमैः सगोमूत्रगुडैश्च वर्त्तिः ॥ * ॥ श्यामाफलेक्षु सपिप्पलीकं नाड्याथवा तत् प्रधमेत्तु चूर्णम् । रक्षोघ्नतुम्बीकरहाटकृष्णा- चूर्णं सजीमूतकसैन्धवं वा ॥ * ॥ स्निग्धे गुदे तान्यनुलोमयन्ति नरस्य वर्च्चोऽनिलमूत्रसङ्गम् । तेषां विघाते तु भिषग्विदध्यात् स्वभ्यक्तसुस्विन्नतनोर्निरूहम् ॥ ऊर्द्ध्वानुलोमौषधमूत्रतैल- क्षाराम्ल-वातघ्नयुतं सुतीक्ष्णम् ॥ * ॥ वातेऽधिकेऽम्लं लवणं सतैलं क्षीरेण पित्ते तु कफे समूत्रम् । समूत्रवर्च्चोऽनिलसङ्गमाशु गुदं शिराश्च प्रगुणीकरोति ॥ * ॥ त्रिवृत्सुधापत्रतिलादिशाकं ग्राम्यौदकानूपरसैर्यवान्नम् । अन्यैश्च सृष्टानिलमूत्रविड्भि-

पृष्ठ १/२३८

:रद्यात् प्रसन्नागुडसीधुपायी ॥ * ॥ भूयोऽनुबन्धे तु भवेद्विरेच्यो मूत्रप्रसन्नादधिमण्डयुक्तैः” ॥ * ॥ द्विरुत्तरं हिङ्गुवचाग्निकुष्ठं सुवर्च्चिका चैव विडड्गचूर्णम् । सुखाम्बुनानाहविसूचिकार्त्ति- हृद्रोगगुल्मोर्द्ध्वसमीरणघ्नम् ॥ * ॥ वचाभयाचित्रकयावशूकान् सपिप्पलीकातिविषान् सकुष्ठान् । उष्णाम्बुनानाहविमूढवातान् पीत्वा जयेदाशु रसौदनाशी” ॥ * ॥ इति चिकित्सास्थाने षड्विंशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥ सुश्रुतेनोत्तरतन्त्रे ५५ अध्यायेऽस्य सनिदानसम्प्रा- प्तिकं लक्षणं चिकित्सा चेति यदुक्तं तद्यथा । “अधश्चोर्द्ध्वञ्च भावानां प्रवृत्तानां स्वभावतः । न वेगान् धारयेत् प्राज्ञो वातादीनां जिजीविषुः ॥ वातविण्मूत्रजृम्भाश्रुक्षवोद्गारवमीन्द्रियैः । व्याहन्यमानैरुदितैरुदावर्त्तो निरुच्यते ॥ क्षुत्तृष्टा-श्वास-निद्राणामुदावर्त्तो विधारणात् । तस्याभिधास्ये व्यासेन लक्षणञ्च चिकित्सितम् ॥ त्रयोदशबिधश्चासौ भिन्न एतैस्तुकारणैः । अपथ्यभोजनाच्चापि वक्ष्यते च यथापरः ॥ आध्मानशूलौ हृदयोपरोधं शिरोरुजं श्वासमतीवहिक्काम् । कास-प्रतिश्याय-गलग्रहांश्च बलासपित्तप्रसरञ्च घोरम् ॥ कुर्य्यादपानाभिहतः खमार्गे हन्यात् पुरीषं मुखतः क्षिपेद्वा ॥ १ ॥ आटोपशूलौ परिकर्त्तनञ्च सङ्गः पुरीषस्य तथोर्द्ध्ववातः पुरीषमास्यादथवा निरेति पुरीषवेगेऽभिहते नरस्य ॥ २ ॥ मूत्रस्य वेगेऽभिहते नरस्तु कृच्छ्रेण मूत्रं कुरुतेऽल्पमल्पम् । मेढ्रे गुदे वङ्क्षणमुष्कयोश्च नाभिप्रदेशेष्वथवापि मूर्द्ध्नि ॥ आनद्धवस्तिश्च भवन्ति तीव्राः शूलाश्च शूलैरिव भिन्नमूर्त्तेः ॥ ३ ॥ मन्यागलस्तम्भशिरोविकारा जृम्भोपघातात् पवनात्मकाः स्युः । श्रोत्राननघ्राणविलोचनोत्था भवन्ति तीव्राश्च तथा विकाराः ॥ ४ ॥ आनन्दजं शोकसमुद्भवं वा नेत्रोदकं प्राप्तममुञ्चतो हि । शिरोगुरुत्वं नयनामयाश्च भवन्ति तीव्राः सह पीनसेन ॥ ५ ॥ भवन्ति गाढं क्षवथोर्विघाता- च्छिरोऽक्षिनासाश्रवणेषु रोगाः । कण्ठास्यपूर्णत्वमतीवतोदः कूजश्च वायोरथवा प्रवृत्तिः ॥ ६ ॥ उद्गारवेगेऽभिहते भवन्ति जन्तोर्विकाराः पवनप्रसूताः ॥ ७ ॥

छर्द्देर्विघातेन भवेच्च कुष्ठं येनैव दीषेण विदग्धमन्नम् ॥ ८ ॥ मूत्राशये वा गुदमुष्कयोश्च शोफो रुजा मूत्रविनिग्रहश्च । शुक्राश्मरी तत्स्रवणं भवेद्वा ते ते विकारा विहते तु शुक्रे ॥ ९ ॥ तन्त्राङ्गमर्द्दावरुचिः श्रमश्च क्षुधोऽभिघातात् कृशता च दृष्टेः ॥ १० ॥ कण्ठास्यशोषः श्रवणावरोध- स्तृष्णाभिघाताद्धृदये व्यथा च ॥ ११ ॥ श्रान्तस्य निश्वासविनिग्रहेण हृद्रोगमोहावथवापि गुल्मः ॥ १२ ॥ जृम्भाङ्गमर्द्दोऽङ्गशिरोऽक्षिजाड्यं निद्राभिघातादथवापि तन्द्रा” ॥ १३ ॥ अरिष्टलक्षणं यथा, “तृष्णार्द्दितं परिक्लिष्टं क्षीणं शूलैरभिद्रुतम् । शकृद्वमन्तं मतिमानुदावर्त्तिनमुत्सृजेत् ॥ अस्य चिकित्सा यथा, “सर्व्वेष्वेतेषु विधिवदुदावर्त्तेषु कृत्स्नशः । वायोः क्रिया विधातव्या स्वमार्गप्रतिपत्तये ॥ सामान्यतः पृथक्त्वेन स्त्रियां भूयो निबोध मे । आस्थापनं मारुतजे स्निग्धे स्विन्ने विशिष्यते ॥ १ ॥ पुरीषजे तु कर्त्तव्यो विधिरानाहिको भवेत् ॥ २ ॥ सौवर्च्चलाढ्यां मदिरां मूत्रेष्वभिहते पिबेत् । एलामप्यथ मद्येन क्षीरं वापि पिबेन्नरः” ॥ ३ ॥ “स्नेहस्वैदैरुदावर्त्तं ञृम्भाजं समुपाचरेत् ॥ ४ ॥ अश्रुमोक्षोऽश्रुजे कार्य्यः स्निग्धस्विन्नस्य देहिनः ॥ ५ ॥ तीक्ष्णाञ्जनावपीडाभ्यां तीक्ष्णगन्धोपसिंहनैः । वर्त्तिप्रयोगैरथवा क्षवशक्तिं प्रवर्त्तयेत् ॥ तीक्ष्णौषधप्रधमनैरथवादित्यरश्मिभिः ॥ ६ ॥ उद्गारजे क्रमोपेतं स्नैहिकं धूममाचरेत् । सुरां सौवर्चलवतीं वीजपूर्णरसान्विताम् ॥ ७ ॥ छर्द्याघातं यथा दोषं सम्यक् स्नेहादिभिर्जयेत् । सक्षारलवणोपेतमभ्यङ्गं वात्र दापयेत् ॥ ८ ॥ वस्तिशुद्धिकरावापञ्चतुर्गुणजलम्पयः । आवारिनाशात् क्वथितं पीतवर्णं प्रकामतः । रमयेयुः प्रिया नार्य्यः शुक्रोदावर्त्तिनं नरम् ॥ ९ ॥ क्षुद्विघाते हितं स्निग्धमुष्णमल्पञ्च भोजनम् ॥ १० ॥ तृष्णाघाते पिबेन्मन्थं यवागूं वापि शीतलां ॥ ११ ॥ भोज्यो रसेन विश्रान्तः श्रमश्वासातुरो नरः ॥ १२ ॥ निद्राघाते पिबेत् क्षीरं स्वप्याच्चेष्टकथारतः” ॥ १३ ॥ अपरञ्च सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणं चिकित्सा च ॥ “वायः कोष्ठानुगो रूक्षैः कषायकटुतिक्तकैः । भोजनैः कुपितः सद्य उदावर्त्तं करोति हि ॥ वातमूत्रपुरीषासृक्कफमेदोवहानि व । स्रोतांस्युदावर्त्तयति पुरीषञ्चातिवर्त्तयेत् ॥ ततोहृद्वस्तिशूलार्त्तो गौरवारुचिपीडितः । वातमूत्रपुरीषाणि कृच्छ्रेण कुरुते नरः ॥ श्वासकासप्रतिश्यायदाहमोहवमिज्वरान् । तृष्णाहिक्काशिरोरोगमनःश्रवणविभ्रमान् ॥ लभते च बहूनन्यान् विकारान् वातकोपजान् । तत्तैललवणाभ्यक्तं स्निग्धं स्विन्नं निरूहयेत् ॥

दोषतो भिन्नवर्च्चस्कं भुक्तञ्चाप्यनुवासयेत् । नचेच्छान्तिं प्रयात्येवमुदावर्त्तः सुदारुणः ॥ अथैनं बहुशः स्विन्नं युञ्ज्यात् स्नेहविरेचनैः । पाययेत त्रिवृत्पीलुयवानीरम्लपानकैः” ॥ “देवदार्व्वग्निकं कुष्ठं वचाम्पथ्यां पलङ्कषाम् । पौष्कराणि च मूलानि तोयस्यार्द्धाढकं पचेत् ॥ पादावशिष्टं तत्पीतमुदावर्त्तं व्यपोहति” ॥ घृतं यथा । “मूलकं शुष्कमाद्रञ्च वर्षाभूः पञ्चमूलकम् ॥ आरेवतफलञ्चाप्सु पक्त्वा तेन घृतम्पचेत् । तत्पीयमानं शमयेत् उदावर्त्तमशेषतः” ॥ * ॥ “चूर्णं निकुम्भकम्पिल्लश्यामेक्ष्वाक्वग्निकोद्भवम् । कृनवेधनमागध्यो लवनाणाञ्च साधयेत् ॥ गवां मूत्रेण ता वर्त्तीः कारयेत्तु गुदानुगाः” । वैद्यकरसेन्द्रसारसङ्ग्रहे यच्चिकित्सितं तद्यथा ॥ “त्रिकटुपारदं पथ्याकालकफलं द्विगुणं । थानकुलीनां स्वरसैर्गुडिका कार्य्याम्लरोल्यास्तु ॥ प्रबलजलोदरगुल्मज्वरपाण्डामयनाशिनी । प्रोक्ता तिमिराणिपटलविद्रधिप्रबलोदावर्त्तहरी ॥ क्रिमिकोष्ठगात्रकण्डूपिडकाश्च निहन्ति शूलचयं । शुद्धगुडिका कथिता भुवने श्रीवैद्यनाथाख्या” ॥ इति वैद्यनाथवटिका ॥ * ॥ अत्र अपथ्यानि यथा । “वमनं वेगरोधञ्च शमीधान्यानि कोद्रवम् । नालीतशाकं शालूकं जाम्बवं कर्कटीफलम् ॥ पिण्याकमालुकं सर्व्वं करीरं पिष्टवैकृतम् । विष्टम्भीनि विरुद्धानि कषायाणि गुरूणि च ॥ उदावर्त्ती प्रयत्नेन व्रर्जयेत् सततं नरः । इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधिः ।) उदासः, पुं, (उदस्यते इति । उत् + अस् + घञ् ।) उत्क्षेपः । उद्भावः । औदास्ययुक्ते, त्रि ॥ उदासीनः, पुं, (उदास्ते इति । उत् + आस् + शानच् + ईदास इति ईत्वम् ।) परतरः । इत्यमरः ॥ विजिगीषोः शत्रुमित्रभूमितो व्यवहितः व्यव- हितत्वादेव नोपकारी नाप्यपकारी केवलमूर्द्ध्व- मासीन इव । इति भरतः ॥ (यथा, मनुः ७ । १५५ । “मध्यमस्य प्रचारञ्च विजिगिषोश्च चेष्टितम् । उदासीनप्रचारञ्च शत्रोश्चैव प्रयत्नतः” ॥ मण्डलभेदः । यथा, तत्रैव ७ । १५८ । “अनन्तरमरिं विद्यादरिसेविनमेव च । अरेरनन्तरं मित्रमुदासीनं तयोः परम्” ॥ उपेक्षकः । यथा, -- “उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्म्मसु” । इति गीतायाम् ॥ ९ । ९ ॥) उदास्थितः, पुं, (उत् + आङ् + स्था + क्त ।) चरः । द्वारपालः । अध्यक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रव्रज्या- वसितः । नष्टसन्न्यासः । इति मेदिनी ॥ उदाहरणं, क्ली, (उत् + आङ् + हृ + ल्युट् ।) दृष्टान्तः । तत्पर्य्यायः । उपोद्घातः २ उदाहारः ३ इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माघे । २ । ३३ । “प्रध्वंसितान्धतमसस्तत्रोदाहरणं रविः” । कथाप्रसङ्गः । कथनम् । यथा, कुमारे । ६ । ६५ ॥

पृष्ठ १/२३९

:“अथाङ्गिरसमग्रण्यमुदाहरणवस्तुषु” ॥) पञ्चन्यायावयवान्तर्गतमिदम् ॥ (नाट्यशास्त्रे सोत्क- र्षवचनोपन्यासरूपो गर्भाङ्कभेदः । यदुक्तं साहि- त्यदर्पणे ६ ष्ठ परिच्छेदे । “उदाहरणमुत्कर्षयुक्तं वचनमुच्यते” । यथा, वेणीसंहारे अश्वत्थामाङ्के ॥ “यो यः शस्त्रं बिभर्त्ति स्वभुजगुरुमदात्पाण्डवीनां चमूनां, यो यः पाञ्चालगोत्रे शिशुरधिकवया गर्भशय्यां गतो वा । यो यस्तत्कर्म्मसाक्षी चरति मयि रणे यश्च यश्च प्रतीपः, क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमिह जगतामन्तकस्यान्तकोऽहम्” ॥ षट्त्रिंशन्नाटकलक्षणान्तर्गतलक्षणभेदः । यथा, साहित्यदर्षणे ६ ष्ठ परिच्छेदे । “यत्र तुल्यार्थयुक्तेव वाक्येनाभिप्रदर्शनात् । साध्यतेऽभिमतश्चार्थस्तदुदाहरणं मतम् ॥) उदाहारः, पुं, (उत् + आ + हृ + घञ् ।) उदा- हरणं । इत्यमरः ॥ प्रकृतोपपादकदृष्टान्तादिः । इति भरतः ॥ युक्तिप्राप्त्यर्थनिदर्शनं इति साञ्जः ॥ प्रकृतसिद्धार्था चिन्ता । इति रायमुकुटः ॥ उदितः, त्रि, (वद् + क्त । यद्वा । उत् + इण + क्त ।) उक्तः । (यथा, किराते । १ । २८ । “भवादृशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेपैवानुशासनम्” ॥) बद्धः । इत्यमरः ॥ उद्गतः । प्राप्तोदयः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रामायणे । “उदयादुदितं दीप्तं ज्वालापिण्डसमप्रभम्” ॥ “उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा” । इति मनुः । २ । १५ ॥ तथा, किराते । ५ । ५ । “दधतमुज्वशिलान्तरगोपुराः, पुर इवोदितपुष्पवना भुवः” ॥) उदितोदितः, त्रि, (उदिते कथिते शास्त्रे उदितः अभ्यदितः ।) शास्त्रज्ञः । इति स्मृतिः ॥ (“पुरोहितञ्च कुर्व्वीत दैवज्ञमुदितोदितम् । दण्डनीत्याञ्च कुशलमथर्व्वाङ्गिरसे तथा” ॥ इति याज्ञवल्क्यः ॥) उदीची, स्त्री, (उत् उत्तरं अञ्चत्यर्कं । उत्क्रान्तं दृष्टिपथं अञ्चति सूर्य्यं वा । उद ईदित्यञ्चेरत ईकारः । ऋत्विगादिना क्विन् । उगितश्चेति ङीप् ।) उत्तरा दिक् । इत्यमरः ॥ (“यदोदीच्यां गतिर्भानोस्तदा सूर्य्यबलाधिकम्” ॥ इति हारीतोत्तरे प्रथमस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) उदीचीनं, त्रि, (उदीची + ख ।) उदीच्यां भवं । उत्तर- दिग्जातवस्तु । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, शतपथ- ब्राह्मणे १३ । ८ । १ । ६ । “उदीचीनप्रवणे करोत्यु दीची वै मनुष्याणां दिक्” ॥) उदीच्यं, क्ली, (उदीच्यां भवम् । उदीची + यत् ।) बालनामगन्धद्रव्यं । इत्यमरः ॥ बाला इति ख्यातम् । (बालकशब्देऽस्य गुणादयो बोद्धव्याः ॥) उदीच्यः, पुं, (उदीच्यां भवः । उदीची + यत् ।) शरावतिनद्याः पश्चिमोत्तरदेशः । इत्यमरः ॥ (तद्देशवासिनि त्रि, यथा, रघौ ४ । ६६ । “शरैरस्नैरिबोदीच्यानुद्धरिष्यन् रसानिव” ॥

तथा, महाभारते युधिष्ठिरप्रबोधने ८ । ७० । ३४ ॥ “हता उदीच्या निहताः प्रतीच्याः प्राच्या निरस्ता दाक्षिणात्या विशस्ताः” ॥) उदीरणं, क्ली, (उत् + ईर + ल्युट् ।) कथनम् । इति हलायुधः ॥ (यथा, कुमारे २ । १२ । (“उद्घातः प्रणवो यासां न्यायैस्त्रिभिरुदीरणम्” ॥ प्रेरणम् । क्षेपणम् । “ब्रह्मास्त्रोदीरणात् शत्रोर्देवदानवकिन्नराः” । इति महाभारते ॥) उदीर्णः, त्रि, (उत् + ऋ + क्त ।) उदारः । महान् । इति जटाधरः ॥ (“न हि राज्ञामुदीर्णानामेवम्भूतैर्नरैः क्वचित् । सख्यं भवति मन्दात्मन् ! श्रिया हीनैर्धनच्युतैः” ॥ इति महाभारते ॥ उत्तेजितः । उद्द्वीपितः । उद्धतः । यथा, कुमारे २ । ३२ । “भवल्लब्धवरोदीर्णस्तारकाख्यो महासुरः” । “ब्रह्म क्षत्रेण संसृष्टं क्षत्रं च ब्रह्मणा सह । उदीर्णेदहतः शत्रून् वनानीवाग्निमारुतौ” ॥ इति महाभारते । पुं, विष्णुः । यथा, महा- भारते विष्णुसहस्ननामकथने १३ । १४९ । ८० । “उदीर्णः सर्व्वतश्चक्षुरनीशः शाश्वतः स्थिरः” ॥) उदुम्बरं, क्ली, (उं शम्भुं वृणोतीति उम्बरम् । उ + वृ + संज्ञायां खच् । अरुर्द्विषदिति मुम् । उत्कृष्टमु- म्बरम् ।) ताम्रम् । इत्यमरः ॥ (ताम्रशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) उदुम्बरः, पुं, उडम्बरवृक्षः । यज्ञडुमुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षीरवृक्षः २ हेमदुग्धः ३ सदाफलः ४ कालस्कन्धः ५ यज्ञयोग्यः ६ यज्ञीयः ७ सुप्रति- ष्ठितः ८ शीतवल्कः ९ जन्तुफलः १० पुष्पशून्यः ११ पवित्रकः १२ सौम्यः १३ शीतफलः १४ । अस्य पक्वफलगुणाः । सधुरत्वम् । हिमत्वम् । कृमि- कारित्वम् । रक्तपित्ततृष्णामूर्च्छादाहनाशित्वञ्च । अस्य सुपक्वफलगुणाः । अतिशयशीतलत्वम् । मधु- रत्वम् । पित्तश्रमशोषहारित्वञ्च । अस्यामफल- गुणाः । कषायत्वम् । अग्निदीपनत्वम् । रक्त- विकारित्वञ्च ॥ अस्य त्वग्गुणाः । शीतत्वम् । कषायत्वम् । व्रणनाशित्वम् । गर्भिणीगर्भसंरक्षक- त्वम् । स्तनदुग्धदातृत्व ञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायगुणौ यथा । “उदुम्बरो जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धकः । उदुम्बरो हिमो रूक्षो गुरुः पित्तकफास्रजित् ॥ मधुरस्तुवरो वर्{??} व्रणशोधनरोपणः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ म भागे वटादिवर्गे ॥ अस्य फलगुणांश्चाह चरकः सूत्रस्थाने सप्तविंशे- ऽध्याये यथा, -- “अश्वत्थोदुम्बरप्लक्षन्यग्रोधानां फलानि च । कषायमधुराम्लानि वातलानि गुरूणि च ॥ * ॥) कुष्ठविशेषः । देहली । गोवराटेर नीचेर काठ् इति भाषा । पण्डकः । नपुंसकं । इति हेमचन्द्रः ॥ उदुम्बरदला, स्त्री, (उदुम्बरस्य दलमिव दलमस्याः ।) दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्या गुणादयो दन्तीशब्दे ज्ञेयाः ॥)

उदुम्बरपर्णी, स्त्री, (उदुम्बरस्य पर्णमिव पर्णमस्याः ।) उडम्बरपर्णी । दन्तिकावृक्षः । इत्यमरः ॥ (अस्याः पर्य्यायाश्चरकेण कल्पस्थाने १२ अध्याये उक्ताः । यथा, -- “दन्त्युदुम्बरपर्णी स्यान्निकुम्भोऽथ मुकूलकः” ॥) उदूखलं, क्ली, (उदूर्द्ध्वञ्च तत् खञ्च । तत् लाति । आतोनुपेति कः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) गुग्गुलुः । इति मेदिनी ॥ तण्डुलकण्डनार्थकाष्ठनि- र्म्मितपात्रम् । उखलि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उलूखलं २ । इत्यमरः ॥ (“संकुट्योदूखले विद्वान्” इत्यादिप्रयोगो भावप्रकाशादौ द्रष्टव्यः ॥) उदूढः, त्रि, (उत् + वह + क्तः ।) ऊढः । स्थूलः । इति मेदिनी ॥ (यथा, माघे । १ । ३६ ।) “उदूढलोकत्रितयेन साम्प्रतम् गुरुर्धरित्री क्रियतेतरां त्वया” ॥) उद्गतं, त्रि, (उत् + गम + क्त ।) उद्वान्तम् । छर्द्दित- वस्तु । इत्यमरः ॥ ऊर्द्ध्व गतम् । उदितम् ॥ उद्गमः, पुं, (उत् + गम + अप् ।) ऊर्द्ध्वगमनम् । उदयः ॥ (आविर्भावः । यथा, कुमारे । ७ । ७७ ॥ “रोमोद्गमः प्रादुरभूदुमायाः स्विन्नाङ्गुलिः पुङ्गवकेतुरासीत्” । “फलेन सहकारस्य पुष्पोद्गम इव प्रजाः” ॥ इति रघुवंशे । ४ । ९ ॥ प्रस्थानं वहिर्गमनम् । “तनयानां क्षुधार्त्तानां पश्यन् प्राणोद्गमव्यथाम्” । इति कथासरित्सागरे ४ तरङ्गे ॥) उद्गमनीयं, क्ली, (उत् + गम + अनीयर् ।) धौत- वस्त्रद्वयं । इत्यमरः ॥ धोया योड इति भाषा । (“सा मङ्गलस्नानविशुद्धगात्री गृहीतपत्युद्गमनीयवस्त्रा” । इति कुमारे । ७ । ११ ॥) उद्गाढं, क्ली, (उत् + गाह + क्त ।) अतिशयः । तद्- युक्ते त्रि । इत्यमरः ॥ (“प्रेमार्द्राः प्रणयस्पृशः परिचयादुद्गाढरागोदयाः” । इति साहित्य- दर्पणे । ३ य परिच्छेदे ॥) उद्गाता, [ऋ] पुं, (उद्गायति साम यः । उत् + गै + तृच् ।) सामवेदज्ञः । सामवेदविद्ब्राह्मणः इत्यमरः ॥ (“ब्रह्माणं परमं वक्त्रादुद्गातारञ्च सामगम् । होतारमथ चाध्वर्य्युं बाहुभ्यामसृजत्प्रभुः” ॥ इति हरिवंशे । तथा च मनुः । ८ । २०९ । “होता वापि हरेदश्वमुद्गाता चाप्यनःक्रये” ॥ “उद्गातृहोतृब्रह्माणो यथाध्वर्य्युं विनाध्वरे” । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुस्त्रिंशेऽध्याये ॥) उद्गारः, पुं, (उत् + गॄ + घञ् ।) उद्वमनम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, रघौ । ६ । ६० । “आभाति बालातपरक्तसामुः सनिर्झरोद्गार इवाद्रिराजः” ॥) शब्दः । इति भरतः ॥ (यथा महाभारते ३ । “तस्य लाङ्गूलनिनदं पर्ब्बतः स गुहामुखैः । उद्गारमिव गौर्नदन्नुत्ससर्ज समन्ततः” ॥) कण्ठगर्ज्जनं । इति जटाधरः ॥ ढेकुर इति भाषा । तत्तु नागवायुकर्म्म । इति श्रीधरस्वामी ॥ (स्रावः ।

पृष्ठ १/२४०

:क्षरणम् । यथा, रघौ । ४ । ५३ । “खर्ज्जूरीस्कन्धनद्धानां मदोद्गारसुगन्धिषु । कटेषु करिणां पेतुः पुन्नागेभ्यः शिलीमुखाः” । “अधः प्रतिहतो वायुः श्लेष्मणा मारुतेन च” । “करोत्युद्गारबाहुल्यम्” इति भावप्रकाशे मध्य- खण्डे वातरोगाधिकारे ॥ वमनप्रकारादिकं वमन- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ यथा, शारदातिलकटीकायां, -- “उद्गारे नागैत्युक्तो नीलजीमूतसन्निभः” ॥) द्गीतं, त्रि, (उदुच्चैर्गीयते स्म । उत् + गै + क्त ।) उच्चैर्गीतम् । इति देवीमाहात्म्यम् ॥ (यथा, -- मार्कण्डये ८४ । ९ । “शब्दात्मिकासुविमलर्ग्यजुषां निधान- मुद्गीतरम्यपदपाठवताञ्च साम्नाम्” ॥) उद्गीथः, पुं, (उत् + गै + थक् ।) सामवेदभेदः । प्रणवः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (“अस्मिन्नगस्त्यप्रमुखाः प्रदेशे भूयांस उद्गीथविदो वसन्ति” ॥ इति उत्तररामचरिते । २ याङ्के” ।) सामवेदध्वनिः । इत्यरुणः ॥ सामगानम् । इति सारसुन्दरी ॥ साम्नां द्वितीयोऽध्यायः । इति भगी- रथः ॥ (भवपुत्त्रः । इति विष्णुपुराणम् ॥) उद्गूर्णं, त्रि, (उत् + गूर + क्त ।) उद्यतम् । इत्य- मरः ॥ उत्तोल्यधृतवस्त्रादि । इति भरतः ॥ उद्ग्राहः, पुं, (उत् + ग्रह + घञ् ।) उद्ग्रहणम् । ऊर्द्ध्वीकृत्य कस्यचित् ग्रहणम् । इत्यमरः ॥ विद्या- विचारः । इति भरतः ॥ उद्ग्राहितः, त्रि, (उत् + ग्रह + णिच् + क्त ।) उदीर्णः । बद्धः । ग्राहितः । इति मेदिनी ॥ उप- न्यस्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्घः, पुं, (उद्धन्यते इति । उत् + हन् + कर्म्मणि अप् । टिलोपात् घत्वं च निपातनात् । यद्वा उद्धन्ति नीचताम् । उत् + हन् + ड ।) प्रशस्तः । प्रकाण्डः । इत्यमरः ॥ (हस्तपुटम् । अग्निः । शरीरस्थो वायुः ॥) उद्घनः, पु, (ऊर्द्ध्यं हन्यतेऽस्मिन् । उत् + हन + अप् । निपातनात् हस्य घः ।) यत्र काष्ठे काष्ठं निधाय तक्ष्यते तत् । इत्यमरः ॥ परकाठ इति भाषा ॥ (यथा, भट्टिः ७ । ६२ । “तस्मिन्नन्तर्घने पश्यन् प्रधाने सौधसद्मनः । लौहोंद्घनघनस्कन्धा ललितापयनां स्त्रियम्” ॥) उद्घर्षणं, क्ली, (उत् + घृष + ल्युट् ।) गात्रादिघर्षणं । इष्टकया उद्घर्षणगुणाः । कण्डुकोठनाशित्वम् । त्वग्गताग्नितेजनत्वम् । शिरासुखकारकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“उद्घर्षणन्तु विज्ञेयं कण्डुकोठानिलापहम्” । इति चिकित्सितस्थाने चतुर्विंशेऽध्याये सुश्रुते- नोक्तम् ॥ समासकथनं । उद्देशः । यथा । शल्य- मिति ॥ इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ६५ अध्याये ॥) उद्घसं, क्ली, (उत् + अद् + अप् । घसादेशः ।) मांमम् । इति हारावली ॥ उद्घाटः, पुं, (उत् + घट् + घञ् ।) गृहभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चौकिर घर थाना इत्यादि भाषा ।

(उद्घाटनम् ॥) उद्घाटकं, क्ली, (उत् + घट् + णिच् + ण्वुल् ।) कूपा- ज्जलोत्तोलनार्थयन्त्रविशेषः । तत्पर्य्यायः । घटी- यन्त्रम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्घाटनं, क्ली, (उत् + घट् + णिच् + ल्युट् ।) कूपात् जलोत्तोलनार्थं रज्जुसहितघटः । तत्पर्य्यायः । घटीयन्त्रम् २ । इत्यमरः ॥ उत्तोलनम् । इति भरतः ॥ (यथा, हितोपदेशे । मित्रप्राप्तौ ॥ “धर्म्मं यो न करोति निश्चलमतिः स्वर्गार्गलोद्- घाटनम्” ॥) उद्घाटितः, त्रि, (उत् + घट् + णिच् + क्त ।) कृतो- द्घाटनम् । खोला इति भाषा ॥ (“मृहेऽनुद्घाटितद्वारि नाहूतः प्रविशेन्नरः । वारितार्थप्रवक्तापि पञ्चाहमशनं त्यजेत्” ॥ इति स्मृतिः ॥ तन्त्रशास्त्रम् ॥) उद्घाटितज्ञः, त्रि, (जानाति इति ज्ञः । उद्घाटितस्य ज्ञः । उद्घाटित + ज्ञा + क ।) प्राज्ञः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उद्घातः, पुं, (उत् + हन् + घञ् ।) आरम्भः । इत्य- मरः ॥ (यथा, कुमारे २ । १२ । “उद्घातः प्रणवो यासां न्यायस्त्रिभिरुदीरणम्” । “आकुमारकथोद्घातं शालिगोप्यो जगुर्यशः” । इति रघुवंशे । ४ । २० ॥) शस्त्रम् । ग्रन्थपरि- च्छेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पादस्खलनम् । (“ययावनुद्घातसुखेनमार्गम्” । इति रघुः । २ । ७२ । “रथेनानुद्घातस्तिमितगतिना” । इति शाकुन्तले । ६ अङ्के ॥ समुपक्रमः । पवनाभ्यासयोगाय कुम्भ- कादित्रयम् । उत्तुङ्गः । (यथा, रामायणे ४ काण्डे “पृथुशृङ्गशिलोद्घातः” । इति ॥) मुद्गरम् । इति मेदिनी ॥ उद्झ, श त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिर्दन्त्यवर्गतृतीयोपधः । क्विपि समुत्समुद्भ्याम् । स्यादौ नवद्र इति उज्जिझिषति औज्जिझत् । श उज्झती उज्झन्ती । इति दुर्गादासः ॥ उद्दंशः, पुं, (उत् + दन्श + अच् ।) कीटविशेषः । तत्पर्य्यायः । मत्कुणः २ कोणकुणः ३ किटिभिः ४ उत्कुणः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्दण्डपालः, पुं, (उद्दण्ड इव पाल्यते इति । उद्दण्ड + पाल + + घञ् ।) सर्पविशेषः । मत्स्यभेदः । इति मेदिनी ॥ उद्दन्तुरः, त्रि, (उत् अतिशयेन दन्तुरः ।) उत्तङ्गः । करालः । उत्कटदन्तः । इति मेदिनी ॥ उद्दानं, क्ली, (उत् + दो + ल्युट् ।) बन्धनम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । शान्तिपर्ब्बणि । “उद्दाने क्रियामाणे तु मत्स्यानां तत्र रज्जुभिः” ।) उद्दमः । चुल्ली । वाडवाग्निः । मध्यः । लग्नः । इति विश्वः ॥ उद्दामः, त्रि, (दाम्नः उद्गतः ।) बन्धनरहितः । स्वतन्त्रः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । १ । ७८ ॥ “नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे” ॥ “अत्यङ्कुशमिवोद्दामं गजं मदजलोद्धतम्” ।

इति रामायणे ॥) महान् । यथा । “उद्दामदन्तुर- विधुन्तुददन्तघातैः” । इति प्रव्रज्या ॥ (“उद्दामानि प्रथयति शिलावेश्मभिर्यौवनानि” । इति मेघदूते । २७ ॥ गम्भीरः । यथा भागवते १ मस्कन्धे । “उद्दामभावपिशुनामलवद्ग्रहासु” ॥) उद्दामः, पुं, (उद्दीप्तं दाम पाशो यस्य । समासे अच् ।) वरुणः । इति मेदिनी ॥ (दण्डकभेदच्छन्दोविशेषः । यथा, वृत्तरत्नाकरे । “यदि नयुगलं ततः सप्तरेफा- स्तदां दण्डवृद्धिप्रयातो भवेद्दण्डकः । प्रतिचरणविवृद्धरेफाः स्युरर्णार्णव- व्यालजीमूतलीलकरोद्दामशङ्खादयः” ॥) उद्दालः, पुं, (उत् + दल + घञ् ।) बहुवारकवृक्षः । इत्यमरः ॥ वनकोद्रवः । इति रत्नमाला ॥ उद्दालकः, पुं, (उद्दाल एव । स्वार्थे कन् ।) बहुवा- रकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (भुनिभेदः । स तु आयोदधौम्यस्य शिष्यः । तस्य नामोत्पत्ति- रुक्ता महाभारते १ । पौष्योपाख्याने ३ अध्याये । “एतस्मिन्नन्तरे कश्चिदृषिर्धौम्यो नामायोदस्तस्य शिष्यास्त्रयो बभूवुःउपमन्युरारुणिर्वेदश्चेति । २३ ॥ स एकं शिष्यमारुणिं पाञ्चाल्यं प्रेषयामास गच्छ केदारखण्डं बधानेति । २४ ॥ स उपाध्यायेन संदिष्ट आरुणिः पञ्चाल्यस्तत्र गत्वा तत्केदारखण्डं बन्धुं नाशकत् ॥ २५ ॥ स क्लिश्यमानोऽपश्य- दुपायं भवत्वेवं करिष्यामीति ॥ २६ ॥ स तत्र संविवेश केदारखण्डे शयाने च तथा तस्मिंस्तदु- दकं तस्थौ ॥ २७ ॥ ततः कदाचिदुपाध्यायः आयोदो धौम्यः शिष्यानपृच्छत् क्व आरुणिः पा- ञ्चाल्यो गत इति ॥ २८ ॥ ते तं प्रोचुः भगवंस्त्वयैव प्रेषितो गच्छ केदारखण्डं बधानेति । स एवमुक्त- स्तान् शिष्यान् प्रत्युवाच तस्मात् तत्र सर्व्वे गच्छामः यत्र स गत इति ॥ २९ ॥ स तत्र गत्वा तस्याह्वानाय शब्दं चकार भो आरुणे पाञ्चाल्य क्वासि वत्स एहीति ॥ ३० ॥ स तत् श्रुत्वारुणि- रुपाध्यायवाक्यं तस्मात् केदारखण्डात् सहसो- त्थाय तमुपाध्यायं उपतस्थे ॥ ३१ ॥ प्रोवाच चैनमुपाध्यायं अयमस्म्यत्र केदारखण्डे निःसर- माणमुदकमवारणीयं संरोद्धुं संविष्टो भगवत्- शब्दं श्रुत्वैव सहसा विदार्य्य केदारखण्डं भगवन्त- मुपस्थितः ॥ ३२ ॥ तदभिवादये भगवन्तमाज्ञापयतु भवान् किमर्थं करवाणीति ॥ ३३ ॥ स एवमुक्त- उपाध्यायः प्रत्युवाच यस्मात् भवान् केदारखण्डं विदार्य्य उत्थितस्तस्मात् उद्दालकएव नाम्ना भवि- ष्यतीत्युपाध्यायेनानुगृहीतः” । २४ ॥ अपरः स्वनामख्यात ऋषिभेदः । स तु श्वेतकेतु- पिता । यथा तत्रव कुन्तीपुत्त्रोत्पत्त्युनुज्ञाने १२२ ॥ “बभूवोद्दालको नाम महर्षिरिति नः श्रुतम् । श्वेतकेतुरिति ख्यातः पुत्रस्तस्याभवन् मुनिः” ॥ ९ ॥) उद्दितः, त्रि, (उत् + दो + क्त ।) बद्धः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ उद्दीपकः, त्रि, (उत् + दीप् + ण्वुल् ।) उद्दीपनकर्त्ता ॥ उद्दीपनं, क्ली, (उत् + दीप् + ल्युट् ।) प्रकाशनम् ॥

पृष्ठ १/२४१

:विभावविशेषः । यथा, -- “आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्य भेदावुभौ स्मृतौ । उद्दीपनविभावास्ते रसमुद्दीपयन्ति ये” ॥ ते च । “आलम्बनस्य चेष्टाद्या देशकालादयस्तथा” ॥ चेष्टादीत्यादिशब्दात् रूपभूषणादयः । कालादि इत्यादिशब्दात् चन्द्रचन्दनकोकिलालापभ्रमर- झङ्कारादयः । इति साहित्यदर्पणे ॥ ३ य परि- च्छेदः ॥) उद्दीप्तः, त्रि, (उत् + दीप + क्त ।) प्रकाशितः ॥ उद्दीप्रं, क्ली, (उत् + दीप् + रक् ।) गुग्गुलुः । इत्य- मरटीकायां भरतधृतवाचस्पतिः ॥ उद्देशः, पुं, (उत् + दिश् + घञ् ।) अनुसन्धानम् । अन्वेषणम् ॥ (न्यायमते नाम्ना निर्द्देशः । अभि- धानं यथा, -- “पदार्थोद्देशः” । समासकथनम् । यथा, “समासकथनमुद्देशः । यथा, शल्यमिति” ॥ पर्ब्बतस्य गण्डकूपः । निर्द्देशः । विवरणम् । “इत्येष ते ग्रहोद्देशो मानुषाणां प्रकीर्त्तितः” । इति महाभारते । स्थानम् । प्रदेशः । “सपर्ब्बतवनोद्देशा दक्षिणार्थे स्वयम्भुवा” । इति महाभारते ॥) उद्देशकः, त्रि, (उत् + दिश + ण्वुल् ।) उद्देशकर्त्ता । उदाहरणम् । इति लीलावती ॥ उद्देश्यः, त्रि, (उत् + दिश् + ण्यत् ।) उद्देष्टव्यः । उद्देशनीयः । प्रयोजनम् ॥ (यत् उद्दिश्य विधेयस्य प्रवृत्तिः भवति तत् । अनुवाद्यम् ॥) उद्देहिका, स्त्री, (उद्गतो देहो यस्याः ।) कीटविशेषः । तत्पर्य्यायः । उपजिह्विका २ उत्पादिका ३ वटिः ४ दिवी ५ । इति हारावली ॥ उद्द्रावः, पुं, (उद्द्रवणम् । द्रु + उदिश्रयतियौतिपूद्रव- इति घञ् ।) पलायनम् । इत्यमरः ॥ उद्धतः, पुं, (उत् + हन् + क्त ।) राजमल्लः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उद्धतं, त्रि, (उत् + हन् + क्त ।) अविनीतम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, उत्तरचरिते षष्ठाङ्के । “धीरोद्धता नमयतीव गतिर्धरित्रीम्” । “मदमानसमुद्धतंनृपं न वियुङ्क्ते नियमेन मूढता” । इति किराते । २ । ४९ ॥ उत्थितः । उत्क्षिप्तः । आहतः । चालितः । यथा, -- शाकुन्तले १ म अङ्के ॥ “आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीयाः” । निविडः । घोरः । यथा, पञ्चतन्त्रम् ॥ “तुषार- वर्षोद्धतप्रवर्षघनधारानिपातसमाहतम्” ॥) उद्धतमनस्कत्वं, क्ली, (उद्धतं गर्ब्बितं मनो यस्य तस्य भावः ।) गर्ब्बः । अभिमानः । इति शब्दरत्नावली ॥ उद्धरणं, क्ली, (उत् + हृ + ल्युट् ।) उद्धारः । वान्ता- न्नम् । उन्मूलनम् । इति मेदिनी ॥ मुक्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (कण्टकादीनां ऋणादेर्व्वा शो- धनम् । निराकरणम् । उत्तोलनम् । यथा, -- “यत्नवानपि तु श्रीमाल्लाङ्गूलोद्धरणोद्धरः” । इति महाभारते । “कण्टकोद्धरणैर्नित्यमातिष्ठेत् यत्नमुत्तमम्” ॥ इति मनुः ॥ ९ । २५२ । व्यसनादिभ्यो विमोचनम् । “सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य

दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य” ॥ इति रघुः । २ । २५ ॥) उद्धर्षः, पुं, (उद्गतो हर्षो यस्मिन् ।) उत्सवः । इत्य- मरः ॥ (यथा, रामायणे । ४ काण्डे । “अशक्तोऽस्मि रणोद्धर्षे तपस्विशरणं गृहम्” ॥) उद्धर्षणं, क्ली, (उत् + हृष् + ल्युट् ।) रोमाञ्चः । इति हेमचन्द्रः ॥ (त्रि, आनन्दकरम् । रोमाञ्चकरम् ।) (यथा रामायणे २ । २ । १ ॥ “ततः परिषदं सर्व्वामामन्त्र्य वसुधाधिपः । हितमुद्ध्वर्षणं चैवमुवाच प्रथितं वचः” ॥) उद्धवः, पुं, (उद्धुनोति दुःखमिति । उत् + धूङ् + अच् ।) उत्सवः । इत्यमरः ॥ यज्ञाग्निः । यादवविशेषः । इति मेदिनी ॥ यथा, श्रीभागवतम् ॥ “वृष्णीनां सम्मतो मन्त्री कृष्णस्य दयितः सखा । शिष्यो वृहस्पतेः साक्षादुद्धवो बुद्धिसत्तमः” ॥ उद्धानं, क्ली, (उद्धीयतेऽस्मिन् । उत् + धा + ल्युट् ।) चुल्ली । इत्यमरः ॥ उद्धानः, त्रि, (उत् + धा + ल्युट् ।) उद्गतः । वमितः । इति मेदिनी ॥ उद्धान्तः, पुं, (उद्धान्यते इति उत् + धन् + णिच् + क्त ।) निर्मदहस्ती । इत्यमरः ॥ उद्वान्तः । इति रमानाथः ॥ उद्धारः, पुं, (उत् + हृ + घञ् ।) ऋणम् । इत्यमरः ॥ उद्धृतिः । इति मेदिनी ॥ (“निमग्नस्य पुनरुद्धार- एव दुर्लभः” । इति वृहदारण्यकोपनिषत् । मोच- नम् । यथा, शतपथब्राह्मणे १३ । ३ । ४ । २ । “अश्वस्य वयमुद्धारमुद्धरामहै” । मोक्षः । निर्व्वा- णम् ॥ * ॥ उद्ध्रियते साधारणधनात् इत्युद्धारः । यद्वा, साधारणद्रव्यात् यत् गरिष्ठं तदुद्धारः । इति श्रीनाथः । उद्ध्रियते साधारणधनात् निष्कृष्य विशेषनिष्ठतया एव बोध्यते इत्युद्धार- इति अच्युतानन्दः । साधारणत्वेन उद्ध्रियते इति उद्धार इति रघुनन्दनः । उद्ध्रियते साधारणधनात् वहिर्भाव्यते इत्युद्धार इति श्रीकृष्णः । यथाह मनुः ९ । ११२ ॥ “ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्व्वद्रव्याच्च यद्वरम् । ततोऽर्द्धं मध्यमस्य स्यात् तुरीयस्तु यवीयसः” ॥ ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः उद्ध्रियते इत्युद्धारः ज्येष्ठस्या- विभक्तसाधारणधनात् उद्धृत्य विंशतितमो भाग- इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥ जयानन्तरं श- त्रुभ्यो लब्धं धनादिकम् । यदुक्तं मनुना ७ । ९७ । “राज्ञश्च दद्युरुद्धारमित्येषा तैदिकी श्रुतिः । राज्ञा च सर्व्वयोधेभ्यो दातव्यमपृथक् जितम्” ॥ “उद्धारं योद्धारः राज्ञे दद्युः । उद्ध्रियते इत्युद्धारः जितधनाद्युत् उत्कृष्टधनं सुवर्णरजतभूम्यादि राज्ञे समर्पणीयम्” । इति तट्टीका ॥) उद्धारं, क्ली, (उत् + धृ + घञ् ।) उद्धानम् । इत्यम- रटीकायां स्वामी ॥ उनन् आका इत्यादि भाषा । उद्धारणं, क्ली, (उत् + हृ + णिच् + ल्युट् ।) उद्धार- करणम् । उत्तोलनम् ॥ उद्धारा, स्त्री, गुडूची । इति शब्दचन्द्रिका ॥ उद्धूननं, क्ली, (उत् + धूञ् + णिच् + ल्युट् ।) एक-

त्रितैलालवङ्गकर्पूरकस्तूरोमरिचत्वचचूर्णम् । इति पाकराजेश्वरः ॥ उद्धूषणं, क्ली, (उत् + धूष + ल्युट् ।) रोमाञ्चः । इति हलायुधः ॥ उद्धृतः, त्रि, (उत् + हृ + क्त ।) कृतोद्धरणम् । तोला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । समुदक्तः २ । इत्यमरः ॥ उत्क्षिप्तः । परिभुक्तोज्झितः । इति मेदिनी ॥ (“उद्धर्तुमैच्छत् प्रसभोद्धृतारिः” । इति रघुः । २ । ३० तथा नैषधे । १ । ६९ । “इतीव वाहैर्निजवेगदर्पितैः पयोधिरोधक्षममुद्धृतं रजः” ॥) उद्ध्मानं, क्ली, (उत् ध्मायते अग्निरत्र । ध्मा शब्दाग्नि- संयोगयोः उत्पूर्ब्बात् तस्मात् ल्युट् ।) चुल्ली । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ उद्ध्यः, पुं, (उज्झति कूलमिति । उज्झ + क्यप् । निपा- तनात् सिद्धम् ।) नदः । इति व्याकरणम् ॥ (“तोयदागमैवोद्ध्यभिद्ययोः” । इति रघुः ११ । ८ । “कूलं भिद्योद्ध्यसन्निभौ” ॥ इति भट्टिः । ५ । २२ ॥) उद्बुद्धः, त्रि, (उत् + बुध + क्त ।) विकसितः । इति हलायुधः ॥ (प्रबुद्धः । यथा तिथितत्त्वे, -- “उद्बुद्धां च जगद्धात्त्रीं पूजयेत् दीपमालया” ॥ यथा, साहित्यदर्पणे ३ । १६२ । “उद्बुद्धं कारणैः स्वैः स्वैर्वहिर्भावं प्रकाशयन् । लोके यः कार्य्यरूपः सोऽनुभावः काव्यनाव्ययोः” ॥) उद्बोधः, पुं, (उत् + बुध् + घञ् ।) किञ्चित् ज्ञानम् ॥ (यथा साहित्यदर्पणे तृतीयपरिच्छेदे ४१ । “उत्साहादिसमुद्बोधः साधारण्याभिमानतः । नृणामपि समुद्रादिलङ्घनादौ न दुष्यति” ॥) उद्भटः, पुं, (उत् + भट् + अप् ।) कच्छपः । सूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ (सूर्प इति केचित् ॥) उद्भटः, त्रि, (उत् + भट् + अप् ।) प्रवरः । (“पदे पदे सन्ति भटा रणोद्भटाः” ।) इति नैषधः ॥ श्रेष्ठाशयः । तत्पर्य्यायः । महेच्छः २ उदारः ३ उदात्तः ४ उदीर्णः ५ महाशयः ६ महामनाः ७ महात्मा ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्भवः, पुं, (उद्भवनं उद्भवत्यस्मादिति वा । उत् + भू + अप् ।) जन्म । उत्पत्तिः । इत्यमरः ॥ (“दिलीप- सूनुर्मणिराकरोद्भवः” । इति रघुः । ३ । १८ । “वि- ष्णुपादोद्भवा गङ्गा” । इति पुराणम् । विष्णुः । प्रपञ्चं प्रत्युपादानकारणत्वात् ॥) उद्भिजः, त्रि, उद्भिज्जः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ उद्भिज्जं, त्रि, (उद्भेदनमिति उद्भित् सम्पदादित्वात् क्विप् । तस्मात् जायते यत् । उद्भित् + जन् + ड ।) उद्भिद्यजातमात्रम् । तच्च तरुगुल्मादि । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । १ । ४६ । “उद्भिज्जाः स्थावराः सर्व्वे वीजकाण्डप्ररोहिणः” । “इन्द्रगोपमण्डूकप्रभृतय- उद्भिज्जाः” ॥ इति सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये सुश्रुते- नोक्तम् ॥) उद्भित्, [द्] त्रि, (उद्भिनत्ति भूमिमिति । उत् + भिद् + क्विप् ।) उद्भिज्जम् । इत्यमरः ॥ तच्च प- ञ्चधा । वृक्षः १ गुल्मः २ लता ३ वल्ली ४ तृणम् ५ ॥ (यथा, महामारते आदिपर्ब्बणि । “संस्वेदजा

पृष्ठ १/२४२

:अण्डजा उद्भिदश्च” । उद्भिद्यते पशुफलमनेन इति निरुक्तेः यागभेदः ॥) उद्भिदं, त्रि, (उद्भिनत्तीति । उत् + भिद् + इगुप- धेति कः ।) तरुगुल्मादि । तत्पर्य्यायः । उद्भित् २ उद्भिज्जम् ३ । इत्यमरः ॥ उद्भिजम् ४ । इति रमानाथः ॥ (यथा महाभारते १४ पर्ब्बणि । “जरायुजाण्डजातानि स्वेदजान्युद्भिदानि च” ॥) उद्भिदं, क्ली, (उद्भिनत्तीति । उद् + भिद् + क ।) पांशुलवणम् । इति रत्नमाला ॥ पाङालुण इति भाषा । (“उद्भिदानि पलालेक्षुकरीषवेणुक्षिति- जानि” । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षट्चत्वारिं- शत्तमेऽध्याये ॥) उद्भूतः, त्रि, (उद्भवति स्म । उत् + भू + क्त ।) उत्पन्नः । जातः । यथा । ईशानसंहितायाम् । “माघे कृष्णचतुर्द्दश्यामादिदेवो महानिशि । शिवलिङ्गतयीद्भूतः कोटिसूर्य्यसमप्रभः” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (तथा, भाषापरिच्छेदे ५६ । “उद्भूतस्पर्शवद्द्रव्यं गोचरः सोऽपि च त्वचः” ।) उद्भूतरूपं, क्ली, (उद्भूतं प्रत्यक्षयोग्यं रूपम् ।) नयन- गोचररूपम् । यथा, -- भाषापरिच्छेदे ॥ “उद्भूतरूपं नयनस्य गोचरं द्रव्याणि तद्वन्ति पृथक्त्वसंख्ये । विभागसंयोगपरापरत्व- स्नेहद्रवत्वं परिमाणयुक्तम् ॥ ५४ ॥ क्रियाजाती योग्यवृत्ती समवायञ्च तादृशम् । गृह्णाति चक्षुः सम्बन्धादालोकोद्भूतरूपयोः” ॥ ५५ ॥ उद्भ्रमः, पुं, (उद्भ्रमणमिति । उत् + भ्रम + घञ् । नोदात्तोपदेशेति न वृद्धिः ।) उद्वेगः । इत्यमरः ॥ उद्भ्रान्तं, क्ली, (उत् + भ्रम + क्त ।) बाहुमुद्यम्य मण्ड- लाकारखड्गभ्रामणं । इति महाभारतम् ॥ (परि- भ्रान्ते, त्रि । यथा, रघौ ४ । ४६ ॥ “मारीचोद्म्रान्तहारीता मलयाद्रेरुपत्यकाः” ॥ विकले । विह्वले । यथा, रामायणे, -- “उद्भ्रान्तहृदयश्चापि विवर्णवदनोऽभवत्” ॥) उद्यः, पुं, नदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (उद्यते यत् । वद + क्यप् । कथनीये, त्रि । यथा, मृषीद्यम् वाक्यम् ।) उद्यतं, त्रि, (उत् + यम + क्त ।) उत्तोल्यधृतवस्त्रादि । उद्यतशस्त्रादि । तत्पर्य्यायः । उद्गूर्णं २ ॥ इत्यमरः ॥ (यथा, रघुवंशे । ४ । १६ । “प्रजार्थसाधने तौ हि पर्य्यायोद्यतकार्म्मुकौ” ॥) उद्यतः, पुं, (उत् + यम + क्त ।) ग्रन्थपरिच्छेदः । इति जटाधरः ॥ उद्यमः, पुं, (उत् + यम + घञ् । संज्ञापूर्ब्बकत्वात् वृद्ध्यभावः ।) उद्योगः । तत्पर्य्यायः । गुरणम् २ । इत्यमरः ॥ गूरणम् ३ गोरणम् ४ । इति तट्टीका ॥ उत्साहः ५ अध्यवसायः ६ उद्योगः ७ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कुमारे ५ । ३ । (“निशम्य चैनां तपसे कृतोद्यमाम्” । “शशाक मेना न नियन्तुमुद्यमात्” । इति च कुमारे ५ । ५ ॥) उद्यानं, क्ली, (उद्याति क्रीडार्थमस्मिन् । उत् + या + ल्युट् ।) राज्ञः साधारणं वनम् । तत्पर्य्यायः ।

आक्रीडः २ । (“वाह्योद्यानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्म्या” । इति मेघदूते ७ ।) निःसरणम् । प्रयोजनम् । इत्य- मरः ॥ उद्यानपालः, त्रि, (उद्यानं पालयतीति । उद्यान + पालि + अण् ।) उद्यानरक्षकः । माली इति भाषा ॥ (“उद्यानपालसामान्यमृतवस्तमुपासते” ॥ इति कुमारे । २ । ३६ ॥) उद्युक्तः, त्रि, (उत् + युज् + क्त ।) उद्यमयुक्तः । उद्योगविशिष्टः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, अमरकोषः । “इष्टार्थोद्युक्तौत्सुकः” ।) उद्योगः, पुं, (उत् + युज + घञ् ।) यत्नः । चेष्टा । तत्पर्य्यायः । उत्साहः २ अध्यवसायः ३ उद्यमः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये ८८ । २ । “उद्योगः सर्व्वसैन्यानां दैत्यानामादिदेश ह” । “उद्योगादनिवृत्तस्य सुसहायस्य धीमतः” । छायेवानुगता तस्य नित्यं श्रीः सहचारिणी” ॥ इति नीतिवाक्यम् । महाभारतस्य उद्योगपर्ब्ब । यथा, महाभारते १ । १ । ६३ । “उद्योगः सैन्यनिर्य्याणं श्वेतोपाख्यानमेवच” ॥) उद्योगी, [न्] त्रि, (उद्योगोऽस्यास्तीति । उद्योग + इन् ।) उद्योगविशिष्टः । उद्यमी । तथा च । “उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी- र्दैवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिद्ध्यति कोऽत्र दोषः” ॥ इति नीतिसारे १३ ॥ उद्योतः, पुं, (उत् + द्युत + घञ्) आलोकः । ज्योतिः । इति हलायुधः ॥ उद्रः, पुं, (उनत्तीति । उन्द + रक् ।) जलजन्तुविशेषः । इत्यमरः ॥ उद्विडाल इति भाषा । उद्रङ्कः, पुं, पुरविशेषः । “व्योमचारि पुरं शौभमुद्रङ्कः प्रतिमार्गकः” । इति जटाधरः ॥ उद्रङ्गः, पुं, व्योमचारि पुरम् । तत्पर्य्यायः । खपुरं २ ऊर्द्ध्वगं पुरं ३ हरिश्चन्द्रपुरं ४ शौभं ५ प्रतिमा- र्गकः ६ त्रङ्गा ७ त्रङ्गः ८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उद्रथः, पुं, (उद्गतो रथो यस्मात् ।) रथकीलम् । ताम्रचूडपक्षी । इति मेदिनी ॥ उद्रिक्तं, त्रि, (उद्रिच्यते स्म । उत् + रिच + क्त ।) स्फुटम् । स्पष्टम् । इति जटाधरः ॥ उद्रेकः, पुं, (उत् + रिच + घञ् ।) उपक्रमः । वृद्धिः ॥ “अधुनैव कुरङ्गाक्षि जहार जगतां मनः । न जाने यौवनोद्रेके जीवनस्यापि का गतिः” ॥ इत्युद्भटः ॥ “हरिस्ते साहस्र्यं कमलबलिमाधाय पदयो- र्यदेकोने तस्मिन्निजमुदहरन्नेत्रकमलम् । गतो भक्त्युद्रेकः परिणतिमसौ चक्रघपुषा त्रयाणां रक्षायै त्रिपुरहर जागर्त्ति जगताम्” ॥ इति महिम्नःस्तोत्रम् ॥ (“तमःप्रवेशः संरम्भो दोषोद्रेकहतस्मृतेः” । इति वैद्यकरुग्विनिश्चयेऽपस्माराधिकारे ॥)

उद्रेका, स्त्री, (उद्रेक + टाप् ।) महानिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उद्वत्सरः, पुं, (उत्क्रान्तो वत्सरः ।) वत्सरः । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्वन्धनं, क्ली, (उत् + वन्ध + ल्युट्) ऊर्द्धबन्धनम् । इति स्मृतिः ॥ गलाय दडि देओन फाँसी देओन टाङ्गान इत्यादि भाषा ॥ उद्वमनं, क्ली, (उत् + वम + ल्युट् ।) उद्गीरणम् । तुलिया फेलन वाँति करण इत्यादि भाषा ॥ उद्वर्त्तः, त्रि, (उत् + वृत् + घञ् ।) अतिरिक्तः । उवरण वाडा इत्यादि भाषा । यथा । “उद्वर्त्तो हि ग्रन्थः समधिकफलमाचष्टे” । इति व्याकरण- टीका ॥ उद्वर्त्तनं, क्ली, (उत् + वृत् + णिच् + भावे करणे वा ल्युट् ।) उत्पतनम् । (यथा, मेघदूते ४२ । मोघीकर्त्तुं चटुलशफरोद्वर्त्तनप्रेक्षितानि” ।) विलेपनम् । घर्षणम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः ४ । १३२ । “उद्वर्त्तनमपस्नानं विण्मूत्रे रक्तमेव च । श्लेष्मनिष्ठूतवान्तानि नाधितिष्ठेत्तु कामतः” ॥) शरीरनिर्म्मलीकरणगन्धद्रव्यादि । तत्पर्य्यायः । उत्सादनम् २ । इत्यमरः ॥ हरिद्रा सेवन आवटन इत्यादि भाषा । सामान्योद्वर्त्तनगुणाः । कफवा- युमेदोवातरोगनाशित्वम् । अङ्गस्थैर्य्य-चर्म्मनिर्म्मल- कारित्वञ्च ॥ हरिद्राद्युद्वर्त्तनगुणाः । कण्डूवैवर्ण्य- रूक्षताहारित्वम् ॥ तिलोद्वर्त्तनगुणाः । कण्डूरूक्ष- तात्वग्दोषनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (“उद्वर्त्तनं वातहरं कफमेदोविलापनम् । स्थिरीकरणमङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम् ॥ शिरासुखविविक्तत्वं त्वक्स्थस्याग्नेश्च तेजनम् ॥ इति चिकित्सितस्थाने २४ । अध्याये सुश्रुते- नोक्तम् ॥) उद्वर्द्धनं, क्ली, (उत् + वृध् + ल्युट् ।) अन्तर्हासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उद्वर्हितः, त्रि, (उत् + वर्ह + क्त ।) उद्धृतः । इति भूरिप्रयोगः ॥ उद्वाहितो वा इति पाठः ॥ उद्वहः, पुं, (उदूर्द्ध्वं वहति प्रापयतीति । उत् + वह + अच् ।) पुत्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, -- रघुः । ९ । ९ । (“उदयमस्तमयञ्च रघूद्वहात्” ॥) सप्तवाष्वन्तर्गतवायुविशेषः । स तु प्रवहवायोरूर्द्ध्व- स्थितः । इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ (“आवहः प्रवहश्चैव विवहश्च समीरणः । परावहः संवहश्च उद्वहश्च महाबलः ॥ तथा परिवहः श्रीमानुत्पातभयशंसिनः । इत्येते क्षुभिताः सप्त मारुता गगनेचराः” ॥ इति हरिवंशे । २३६ अध्याये । विवाहः ॥) उद्वहा, स्त्री, (उद्वह + टाप् ।) कन्या । पुत्त्री । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्वानः, त्रि, (उत् + वन + घञ् ।) उद्वमितः । उद्वान्तः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ उद्वान्तं, त्रि, (उत् + वम् + क्त ।) वमितवस्त । तत्-

पृष्ठ १/२४३

:पार्य्यायः । उद्गतं २ । इत्यमरः ॥ उद्वान्तः, पुं, (उद्गतं वान्तं मदो यस्मात् ।) निर्म्मदहस्ती । इति मेदिनीकरजटाधरौ ॥ उद्वासनं, क्ली, (उत् + वस् + णिच् + ल्युट् ।) मारणम् । बधः । इत्यमरः ॥ (संस्कारभेदः । यथा, कात्यायने ९ । १ । २ ॥ “अप उपस्पृश्य शालाद्धार्य्ये परिस्तरणपात्रसं- सादनप्रोक्षणाज्यनिर्वपणाधिश्रयणस्रुक्संमार्जनो- द्वासनावेक्षणानि कृत्वाग्नीघ्र उत्पूय पश्चात् आ- ज्यग्रहणम्” ॥) उद्वाहः, पुं, (उत् + वह + घञ् ।) विवाहः । इत्यमरः । तस्य लक्षणं भार्य्यात्वसम्पादकग्रहणम् । तस्य स्वी- काररूपज्ञानविशेषस्य समवायविषयतयोर्भेदात् वरकन्ययोर्विवाहकर्तृत्वकर्म्मत्वे । स तु अष्ट- विधः । वरमाहूय यथाशक्त्यलङ्कृता कन्या यत्र दीयते स ब्राह्मः १ । यत्र यज्ञस्थायर्त्विजे कन्या- दानं स दैवः २ । यत्र वरात् गोद्वयं गृहीत्वा तेनैव सह कन्यादानं स आर्षः ३ । यत्र अनया सह धर्म्मं चरतां इति नियमं कृत्वा कन्यादानं स कायः ४ । यत्र धनं गृहीत्वा कन्यादानं स आसुरः ५ । यत्र कन्यावरयोरन्योन्यानुरागात् त्वं मे भार्य्या त्वं मे पतिरिति निश्चयः स गान्धर्व्वः ६ । यत्र बलात्कारेण कन्याहरणं स राक्षसः ७ । यत्र सुप्तायां मत्तायां प्रमत्तायां वा कन्यायां निर्जने गमनं स पैशाचः ८ । तस्य निर्णयः । सगोत्रामनवरवयस्कां समानप्रवरां पित्रपेक्ष- योर्द्ध्वतनषण्णां पुरुषाणां पुत्रकन्यासन्ततिपरम्प- रया प्रत्येकसप्तमीपर्य्यन्तां अधस्तने तदपेक्षया सप्तमीपर्य्यन्तां पितृबन्ध्वपेक्षयोर्द्ध्वतनषण्णां प्रत्येका- पेक्षया सप्तमोपर्य्यन्तां अधस्तने तदपेक्षया सप्तमी पर्य्यन्तां मातामहसमानोदकां मातामहापेक्ष- योर्द्ध्वतनचतुर्णां पुरुषाणां पुत्त्रकन्यासन्तति- परम्परया प्रत्येकापेक्षया पञ्चमीपर्य्यन्तां अधस्तने तदपेक्षया पञ्चमीपर्य्यन्तां मातृबग्ध्वपेक्षयोर्द्ध्वतन- चतुर्णां प्रत्येकापेक्षया पञ्चमीपर्य्यन्तां अधस्तने त- दपेक्षया पञ्चमीपर्य्यन्ताञ्च कन्यां परित्यज्य उद्वाहः कर्त्तव्यः ॥ पितृबन्धुमातृबन्धुविरहेऽपि तयोर्योग्य- तामवलम्ब्य सप्तमीपर्य्यन्तायाः पञ्चमीपर्य्यन्तायाश्च कन्यायाः परिहारः । वर्ज्जनीयानां कन्यानां मध्येऽपि या त्रिगोत्रान्तरिता सा विवाह्या अत्र सप्तमगणनप्रतियोगिपितृपितृबन्धुपञ्चमगणनप्र- तियोगिमातामहमातृबन्धुगोत्रमादायैव त्रिगोत्र- गणनम् । शूद्रस्य सगोत्राविवाहे दोषाभावः । मातृसपत्नीभ्रातृकन्यां तद्दौहित्रीं अध्यापयितृ- कन्यां शिष्यकन्यां ब्रह्मदगुरुकन्याञ्च परित्यज्य विवाहः कर्त्तव्यः ॥ अथ कन्यादानाधिकारिणः । आदौ पिता । तदभावे पितामहः । तदभावेभ्राता । तदभावे पितृज्ञातिः । तदभावे मातामहः । तद- भावे मातुलः । तदभावे माता । तदभावे माता- महज्ञातिः । एतेषामप्यभावे कन्या स्वयं वरं कुर्य्यात् ॥ अथ विवाहपूर्ब्बकर्त्तव्यकर्म्म । अवश्यं- भावि शुभाशुभग्रहादिदोषशान्त्यर्थं होमो हि-

रण्यगोवस्त्रदानम् । ततो नान्दीश्राद्धम् । लग्न- समये वरे उपस्थिते स्वस्तिवाचनादिकं विधाय वरणम् । स्त्य्राचारादि । ततः कन्यादानं यथाशक्ति धनदानञ्च । ततः स्वगृह्योक्तविधिनाग्निं संस्थाप्य कुशण्डिकां समाप्य पाणिग्रहणं सप्तपदीगमनञ्च कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ ज्येष्ठेऽकृतविवाहे विवाहकर्त्ता कनिष्ठः परिवेदनदोषविशिष्टो भवति । ज्येष्ठः परिविन्नः । सा कन्या परिवेदनीया । कन्यादाता परिदायी । तत्पुरोहितः परिकर्त्ता । ते सर्व्वे पतिताः । किन्तु देशान्तरस्थक्लीवैकाण्डवैमात्रेय- वेश्यासक्तशूद्रतुल्यातिरोगिजडमूकान्धवधिरकु- ब्जवामनकुण्ठातिवृद्धनैष्ठिकब्रह्मचारिवानप्रस्थभि- क्षुकृषिसक्तनृपसक्तधनवृद्धिप्रसक्तकामकारिदत्त- कोन्मत्तचौरेषु ज्येष्ठेष्वनूढेष्वपि कनिष्ठविवाहे न दोषः । एवं विकृतरूपानूढा ज्येष्ठा कनिष्ठायाः सोदराया ऊढायाः परिवेदनाय न भवति । इत्यु- द्वाहतत्त्वम् ॥ उद्वाहनं, क्ली, (उत् + वह + णिच् + ल्युट् ।) वि- वाहः । तत्पर्य्यायः । रणरणं २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ द्विसीत्यम् । द्विवारकृष्टक्षेत्रम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ उद्वाहनी, स्त्री, (उद्वाहन + ङीप् ।) वराटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ कडि इति भाषा ॥ उद्वाहिकः, त्रि, (उद्वाहस्यायम् । उद्वाह + ठक् ।) उद्वाहसम्बन्धी ॥ (यथा, मनुः । ९ । ६४ ।) “नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु विधवावेदनं क्वचित्” ॥) उद्वाहितः, त्रि, (उत् + वह + णिच् + क्त ।) उद्व- र्हितः । उद्धृतः । विवाहितः । यथा । राजमार्त्तण्डे देवलः । “बाले वृद्धे तथैवास्ते कुरुते दैत्यमन्त्रिणि । उद्वाहितायां कन्यायां दम्पत्योरेकनाशनम्” ॥ इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ (कलिकाले आगमोक्ता- न्यमार्गेण विवाहिता गर्हिता भवति । यथा, -- “उद्वाहितापि या नारी जानीयात् सातु गर्हिता” इत्यागमसिद्धान्तः ॥) उद्वाहिनी, स्त्री, (उद्वहति उद्धरतीति । उत् + वह + णिनि + ङीप् ।) रज्जुः । इति मेदिनी ॥ उद्वाहुः, त्रि, (उदूर्द्धेवाहुर्यस्य ।) ऊर्द्ध्वबाहुः । उद्वेग- शब्दार्थे हेमचन्द्रेण लिखितः ॥ (यथा, रघु । १ । ३ । (“प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्वाहुरिव वामनः” ॥) उद्वाहुलकं, क्ली, ऊर्द्धीकृतबाहुः । उद्वेगशब्दार्थे मेदिनीकरेण लिखितम् ॥ उद्विग्नः, त्रि, (उत् + विज + क्त । ओदितश्चेति तस्य नः । श्वीदित इति नेट् ।) उद्वेगयुक्तः । यथा, -- “तैर्वृक्नरुग्नसंभुग्नक्षुण्णभिन्नविपन्नकैः । निमग्नोद्विग्नसंह्रीणैः पप्रे दीनैश्च मेदिनी” ॥ इति भट्टिकाव्ये ४ । ४२ ॥ (तथा च भारते, -- “नोद्विग्नश्चरते धर्म्मं नोद्विग्नश्चरते क्रियाम्” ॥) उद्विवर्हणं, क्ली, (उत् + वि + वृह + ल्युट् ।) उद्धा- रकरणम् । यथा, -- “कः श्रद्धधीतान्यतमस्तव प्रभो रसाङ्गताया भुव उद्विवर्हणम्” ।

इति श्रीभागते १३ । ४३ ॥ उद्विवर्हणं उद्धरणम् । इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ उद्वृत्तः, त्रि, (उत् + वृत् + क्त । वृत्ताच्चरित्रात् उत्क्रान्तो वा ।) उत्तोलितः । उत्क्षिप्तः । परि- मुक्तोज्झितः । उद्वान्तः । इति हेमचन्द्रो मेदिनी च ॥ दुर्वृत्तः ॥ (यथा, महाभारते, -- “उद्वृत्तान् सततंलोकान् राजा धर्म्मण शास्ति वै” ॥) उद्वेगं, क्ली, (उद्विज्यतेऽनेन इति । उत् + विज् + घञ् ।) गुवाकफलम् । इत्यमरः ॥ उद्वेगः, पुं, (उत् + विज् + भावे घञ् ।) उद्वेजनम् । तत्पर्य्यायः । उद्भ्रमः २ । इत्यमरः ॥ चमत्कारः । इति भरतः ॥ विरहजन्यदुःखम् । इति रसमञ्जरी ॥ भयं । इति हेमचन्द्रः । उद्वाहुलकम् । उद्गमनम् । इति मेदिनी ॥ (“नृत्यारम्भे हर पशुपतेरार्द्रनागाजिनेच्छाम् । शान्तोद्वेगस्तिमितनयनं दृष्टभक्तिर्भवान्या” ॥ इति मेघटूते पूर्ब्बमेधे ३७ श्लोकः ॥ “सदयं बुभुजे महाभुजः सहसोद्वेगमियं व्रजेदिति” । रघुः ८ । ७ । “संक्षोभेष्वप्यनुद्वेगो माधुर्य्यं परिकीर्त्तितम्” । इति साहित्यदर्पणे ॥ ३ य परिच्छेदः ॥) उद्वेगः, त्रि, (उद्गतो वेगो यस्मात् ।) स्तिमितः । शीघ्रगामी । ऊर्द्ध्वबाहुः । इति हेमचन्द्रः ॥ उद्वेजनं, क्ली, (उत् + विज + ल्युट् ।) उद्वेगः ॥ (“परदाराभिमर्षेषु प्रवृत्तान्नृन् महोपतिः । उद्वेजनकरैर्दण्डैश्चिह्नयित्वा प्रवासयेत्” ॥ इति मनुः ॥ ८ । ३५२ ॥) उधः, [स्] क्ली, (वहति उनत्ति वा । वह प्रापणे उन्द क्लेदने वा + असुन् ।) ऊधः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ गरुर पालान् इति भाषा ॥ उध्रस ग उञ्छे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्रादिं-परं- सकं-सेट् ।) एतस्यादौ पञ्चमस्वरः । मध्ये केवल- धकारस्याधो रेफः । क्र्यादावुध्रस उञ्छ इत्यय- मुदिच्चौरादिकः पट्यते तस्य ध्रासयतीति रूपं अपरं ध्रस्नाति । येषां ध्रसेः उत्पूर्ब्बस्य गणद्वयेऽपि पठनं तेषां मते श्नाविधावुध्रस्नाति निगद्यते णिचि कृतेऽप्युध्रासयत्यन्यतः । अत्र उत्पूर्ब्बस्येति तु उत् उकारः नतूपसर्गः । ग उध्रस्नाति शस्यं दीनः । इति दुर्गादासः ॥ उध्रस क उत्क्षेपे । उञ्छे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) क उध्रासयति धूलिं वायुः । इति दुर्गादासः ॥ उन्द, ई ध क्लेदे । इति कविकल्पवुमः ॥ (रुधां-परं- सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । क्लेद आर्द्रभावः । ध उनत्ति वस्त्रं पयसा । ई उन्नः उत्तः । उन्दिदिषति । इति दुर्गादासः ॥ उन्दरुः, पुं, उन्दुरुः इति द्विरूपकोषः ॥ उन्दुरः, पुं, (उन्द + उर ।) मूषिकः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ इदुँर इति भाषा ॥ उन्दूरः, पुं, (उन्द + ऊर ।) जन्तुविशेषः । इदुँर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मूषिकः २ आखुः ३ । क्षद्र-

पृष्ठ १/२४४

:श्चेत् । गिरिका ४ बालमूषिका ५ । नेङ्टे इदुँर इति भाषा । इत्यमरः ॥ मूषकः ६ मूषः ७ मूषीकः ८ उन्दूरुः ९ खनकः १० वभ्रुः ११ वृषः १२ आ- खनिकः १३ वृशः १४ दीना १५ मुषीका १६ । मूषा १७ मूषीका १८ मूषिका १९ । इति शब्दरत्नावली ॥ विलेशयः २० शुषिरः २१ इन्दूरः २२ । इति जटाधरः ॥ क्षुद्रस्य तस्य पर्य्यायः । चिक्कः २३ वेश्मनकुलः २४ चिक्का २५ । इति च शब्दरत्नावली ॥ हालाहला २६ अञ्जनिका २७ । इति जटाधरः ॥ उन्दूरुः, पुं, (उन्द + बाहुलकात् ऊरुः ।) मूषिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“उन्दूरुञ्चान्त्ररहितं तेन वातघ्नकल्कवत्” ॥ इति वाभटे चिकित्सास्थाने नवमेऽध्याये ॥) उन्दूरुकर्णी, स्त्री, (उन्दूरोः मूषिकस्य कर्णैव पर्ण- मस्याः । उन्दूरकर्ण + ङीष् ।) आखुकर्णोलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ उन्नः, त्रि, (उन्द + क्त । नुदविदेति पक्षे नत्वम् ।) क्लिन्नः । दयापरः । इति हेमचन्द्रः ॥ उन्नतः, त्रि, (उत् + नम + क्त ।) वर्द्धितः । तत्पर्य्यायः । उच्चः २ प्रांशुः ३ उदग्रः ४ उच्छ्रितः ५ उत्तुङ्गः ६ । इत्यमरः ॥ उच्चैः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ तुङ्गः ८ । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । १ । १५ । “स्थितः सर्व्वोन्नतेनोर्व्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना” ॥ क्ली, दिनपरिमाणज्ञानसाधनं उपायः । यथा सिद्धा- न्तशिरोमणौ । “दिवसस्य यद्गतं यच्च शेषं तयोर्य- दल्पं तदुन्नतसंज्ञं ज्ञेयम्” । (पुं, चाक्षुषमन्वन्तरे ऋषिभेदः । यथा, मार्कण्डेये ७६ । ५४ । “सुमेधा विरजाश्चैव हविष्मानुन्नतो मधः । अतिनामा सहिष्णुश्च सप्तासन्निति चर्षयः” ॥) उन्नतनाभिः, त्रि, (उन्नतो नाभिः यस्य ।) उच्चनाभि- युक्तः । तत्पर्य्यायः । तुन्दिः २ । इति हलायुधः ॥ उन्नतानतं, त्रि, (उन्नतञ्च तत् आनतञ्चेति ।) उच्च- नीचस्थानादि । तत्पर्य्यायः । बन्धुरम् २ । इत्यमरः ॥ उन्नतिः, स्त्री, (उत् + नम + क्तिन् ।) गरुडभार्य्या । समृद्धिः । (“वक्षोजौ करिकुम्भविभ्रमकरीमत्यु- न्नतिं गच्छतः” । इति साहित्यदर्पणे ॥ ३ य परिच्छेदे ।) उदयः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सिद्धान्तशिरोमणौ । “मासान्तपादे प्रथमेऽथवेन्दोः शृङ्गोन्नतिर्यद्दिवसेऽवगभ्या । तदोदयस्ते निशि वा प्रसाध्यः शङ्कुर्विधोः स्वोदितनाडिकाद्यैः” ॥) उन्नतीशः, पुं, (उन्नत्यास्तदाख्यया प्रसिद्धाया गरुड- पत्न्याः ईशः स्वामी ।) गरुडपक्षी । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ उन्नमितः, त्रि, (उत् + नम् + णिच् + क्त ।) उत्तो- लितः । उर्द्ध्वीकृतः । इति श्रीधरस्वामी ॥ (“अथ प्रयत्नोन्नमितानमत्फणै- र्घृते कथञ्चित् फणिनां गणैरधः” ॥ इति माघे । १ । १४ ॥) उन्नयः, पुं, (उन्नयनम् । उत् + नी + क्वचिदपवाद

विषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशते इति एरच् ।) ऊर्द्ध्व- नयनम् । इत्यमरः ॥ उन्नयनं, क्ली, (उत् + नी + ल्युट् ।) वितर्कः । इति हेमचन्द्रः ॥ ऊर्द्ध्वप्रापणम् । उत्तोलनम् । तोलन उठान इत्यादि भाषा ॥ (यथा, कात्यायने । २२ । १० । ५ ॥ “तेष्वेवोन्नयनमभ्यभि सोमानुन्नयन्तीति श्रुतेः,” । उदूर्द्ध्वे नयनं यस्येति वाक्ये वाच्यलिङ्गः” ॥) उन्नायः पुं, (उन्नयनं इति । उत् + नी + घञ् ।) उन्नयनम् । इत्यमरः ॥ (यथा भट्टिः । ७ । ३७ । “उन्नायानधिगच्छन्तः प्रद्रावैर्वसुधाभृताम्” ॥) उन्नाहं, क्ली, (उत् + नह + घञ् ।) काञ्जिकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उन्निद्रः, त्रि, (उद्गता निद्रा स्वप्नो दुःखादिकं वा यस्मात् ।) प्रफुल्लः । विकसितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“उन्निद्रपुष्पचनचम्पकपुष्पभासाः” । इति माघः । प्रबुद्धः । शयनादुत्थितः । “तामुन्निद्रामवनिशयनां सौधवातायनस्थः” । इति मेघतूते । ८८ । तथा, शाकुन्तले षष्ठाङ्के । “शय्याप्रान्तविवर्त्तनैर्विगमयत्यु न्निद्रएव क्षपाः” ॥) उन्भ प श पूर्त्तौ । (तुदां + परं + सकं + सेट् ।) ह्रस्वादिः । प श उम्भति कुम्भं जलेन लोकः । उम्भामास । इति दुर्गादासः ॥ उन्मत्तः, त्रि, (उत् + मद् + क्त ।) उन्मादयुक्तः । वायुकृतचित्तविभ्रमविशिष्टः । पागल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उन्मादवान् २ । इत्यमरः ॥ तस्यौ- षधम्, यथा, -- गारुडे १९९ अध्यायः ॥ * ॥ “कूर्म्ममत्स्याखुमहिषगोशृगालाश्च वानराः । विडालवर्हिकाकाश्च वराहोलूककुक्कुटाः ॥ हंस एषाञ्च विण्मूत्रं मांसं वा रोमशोणितम् । धूमं दद्याज्ज्वरार्त्तस्य उन्मत्तेभ्यश्च शान्तये ॥ एतान्यौषधजातानि धूपितानि महेश्वर । निहन्ति ज्वरमुन्मादं वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा” ॥ (“तमात्मनो हतमुपघ्नन्तो देवादयः कुर्व्वन्त्यु- न्मत्तम्” । इति निदानस्थाने सप्तमेऽध्याये । “देवर्षिपितृगन्धर्व्वैरुन्मत्तस्य च बुद्धिमान् । वर्जयेदञ्जनादीनि तीक्ष्णानि क्रूरकर्म्म च ॥ सर्पिष्पानादि तस्येह मृदुभैषज्यमाचरेत्” ॥ इति च चिकित्सास्थाने १४ अध्याये चरकेणोक्तम् ॥ अन्यद्विवरणमस्योन्मादशब्दे ज्ञेयम् ॥) तद्वाक्यप्रामाण्यं यथा, -- मलमासतत्त्वे ॥ “उन्मत्तानाञ्च या गाथा शिशूनां चेष्टितं च यत् । स्त्रियो यच्च प्रभाषन्ते नास्ति तत्र व्यतिक्रमः ॥ आदौ गच्छति देवेषु पश्चात् गच्छति मानुषान् । नादेशिता वाग्वदति सत्या ह्येषा सरस्वती” ॥ उन्मत्तः, पुं, (उन्मत्तयति । उन्मत्त + तत्करोतीति णिच् + पचाद्यच् ।) धुस्तूरः । यथा, -- (“श्वेतोन्मत्तस्योत्तरदिङ्मूलसिद्धस्तु पायसः । गुडाज्यसंयुतो हन्ति सर्व्वोन्मादांश्च दोषजान्” ॥ इति तैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे उन्मादाधिकारे ॥) मुचुकुन्दवृक्षः । इति मेदिनी ॥ उन्मदः, त्रि, (उद्गतो मदो यस्य ।) उन्माद-

युक्तः । उद्गतमदः । तत्पर्य्यायः । उन्मदिष्णुः २ । इत्यमरः ॥ (“उदीरयामासुरिवोन्मदानाम्” ॥ इति रघुः । २ । ९ । तथा, माघे ६ । २९ ॥ “मधुकराङ्गनया मुहुरुन्मद- ध्वनिभृता निभृताक्षरमुज्जगे” ॥) उन्मदिष्णुः, त्रि, (उत् + मद् + इष्णुच् ।) उन्मदः । उन्मादशीलः । इत्यमरः ॥ उन्मनाः, [स्] त्रि, (उद्गतं उत्कण्ठितं मनो यस्य ।) उत्कण्ठितचित्तः । तत्पर्य्यायः । उत्कः २ । इत्यमरः ॥ (“उन्मनाः प्रथमजन्मचेष्टिता- न्यस्मरन्नपि बभूव राघवः” । इति रघुः । ११ । २२ । “पयोधरेणोरसि काचि- दुन्मनाः” ॥ इति किराते । ८ । १९ ॥) उन्मन्थः, पुं, (उत् + मथि + घञ् ।) मारणम् । बधः । इति हेमचन्द्रः ॥ उन्माथः, पुं, (उन्मथ्यतेऽनेनेति । उत् + मथ + घञ् । मारणादिपक्षे भावे घञ् ।) कूटयन्त्रम् । मृग- बधोपयुक्तयन्त्रम् । आमिषं दत्त्वा मृगपक्षिबन्ध- नार्थं यत् सन्धानयन्त्रं निवेश्यते सः । इत्यमरः ॥ मारणम् । घातकः । इति मेदिनी ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । “प्रभो मद्वाणानां क इव भुवनोन्माथविधिषु” ॥) उन्मादः, पुं, (उत् + मद् + घञ् । (महादेवः । यथा महाभारते । महादेवसहस्रनामकथने १३ १७ । ६९ ॥ “उन्मादो मदनः कामो ह्यश्वत्थोऽर्थ- करी यशः” ।) वातिकरोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । चित्तविभ्रमः २ । इत्यमरः ॥ मतिभ्रंशः ३ उन्मनाः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (चित्तविप्लवः ५२ । २३४ । इति हेमचन्द्रः ॥) मानसरोगविशेषः । तस्यौषधं यथा, -- “वचा त्रिकटुकञ्चैव करञ्जं देवदारु च । मञ्चिष्ठा त्रिफला श्वेता शिरीषो रजनीद्वयम् ॥ प्रियङ्गुनिम्बत्रिकटु गोमूत्रेणावघर्षितम् । नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्वर्त्तनम् तथा ॥ अपस्मारविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् । भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शासनम्” ॥ इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥ * ॥ अथ उन्मादा- धिकारः ॥ तत्र उन्मादस्य निरुक्तिमाह । “मदयन्त्युद्धता दोषा यस्मादुन्मार्गमास्थिताः । मानसोऽयमतो व्याधिरुन्माद इति कीर्त्तितः” ॥ अयमर्यः । यस्माद्धेतोरुद्धताः प्रवृद्धा दोषाः उन्मार्गमास्थिताः मदयन्ति चित्तं विक्षिपन्त्य- स्मिन् । अतोऽयमुन्माद इति कीर्त्तितः । सः उन्मादः मानसो व्याधिः मनोवैकृत्यकरणात् ॥ * ॥ तस्यैवावस्थाभेदेन नामान्तरमाह । स चाप्रवृद्ध- स्तरुणो मदसंज्ञां बिभर्त्ति च । स उन्मादस्तरुणो नवीनः ॥ * ॥ उन्मादस्य विप्रकृष्टनिदानमाह । “विरुद्धदुष्टाशुचिभोजनानि प्रधर्षणं देवगुरुद्विजानाम् । उन्मादहेतुर्भयहर्षपूर्ब्बो मनोऽभिघातो विषमाश्च चेष्टाः ॥” दुष्टं धत्तरवीजादिसहितम् । अशुचि रजस्वलादि-

पृष्ठ १/२४५

:स्पृष्टम् । प्रधर्षणमभिभवः । विषमाश्च चेष्टाः बलवद्विग्रहादयः ॥ * ॥ सन्निकृष्टं निदानमाह । “एकैकशः सर्व्वशश्च दोषैरत्यर्थमुच्छ्रितैः । मानसेन च दुःखेन स पञ्चविध उच्यते ॥ विषाद्भवति षष्ठश्च यथास्वं तत्र भषजम्” ॥ * ॥ तस्य सम्प्राप्तिमाह । “तैरल्पसत्त्वस्य मलाः प्रदुष्टाः बुद्धेर्निवासं हृदयं प्रदूष्य । स्रोतांस्यधिष्ठाय मनोवहानि प्रमोहयन्त्याशु नरस्य चेतः” ॥ अल्पसत्त्वस्य अल्पसत्त्वगुणस्य । मला वातादयः । बुद्धेर्निवासं हृदयं प्रदूष्येति । एतेनाश्रयस्य दुष्ट्या तदाश्रिताया बुद्धेरपि दुष्टिरुक्ता । मनोवहानि स्रोतांसि हृदयाश्रितानि दश । एतानि विशे- षतो बोद्धव्यानि । यतश्चरकेण सकलशरीर- स्रोतांस्येव मनोऽधिष्ठानत्वेनोक्तानि । प्रमोहयन्ति विकृतं कुर्व्वन्ति ॥ * ॥ उन्मादस्य सामान्यं रूपमाह । “धीविभ्रमः सत्त्वपरिप्लवश्च पर्य्याकुला दृष्टिरधीरता च । अबद्धवाक्त्वं हृदयञ्च शून्यं सामान्यमुन्मादगदस्य लिङ्गम्” ॥ धीविभ्रमः शुक्तिकायां रजतज्ञानम् । सत्त्वपरिप्लवः सत्त्वं मनस्तस्य चाञ्चल्यम् । अबद्धवाक्त्वं असम्ब- द्धभाषित्वम् । शून्यं स्मृतिशून्यम् ॥ * ॥ वातिकोन्मादस्य निदानपूर्ब्बिकां सम्प्राप्तिमाह । रूक्षाल्पशीतान्नविरेकधातु- क्षयोपवासैरनिलोऽतिवृद्धः । चिन्तातिदुष्टं हृदयं प्रदूष्य बुद्धिं स्मृतिं वाप्युपहन्ति शीघ्रम्” ॥ प्रदूष्य प्रकर्षेण दूषयित्वा ॥ * ॥ तस्यैव रूपमाह । “अस्थानहास्यस्मृतिनृत्यगीत- वागङ्गविक्षेपणरोदनानि । पारुष्यकार्श्यारुणवर्णताश्च जीर्णे बलञ्चानिलजस्य रूपम्” ॥ अस्थाने अनवसरे । हास्यादीनि रोदनान्तानि । जीर्णे आहारे । बलं व्याधेः ॥ * ॥ पैत्तिकस्य निदानपूर्ब्बिकां सम्प्राप्तिमाह । “अजीर्णकट्वम्लविदाह्यशीतै- र्भाज्यैश्चितं पित्तमुदीर्णवेगम् । उन्मादमत्युग्रमनात्मकस्य हृदि स्थितं पूर्ब्बवदाशु कुर्य्यात्” ॥ हृदि स्थितं पित्तं चितं सञ्चितम् । पुनः अजीर्ण- कट्वम्लविदाह्यशीतैर्भोज्यैरुदीर्णवेगं सत् उन्मादं कुर्य्यात् पूर्ब्बवत् हृदयं प्रदूष्य इत्यर्थः ॥ * ॥ तस्य रूपमाह । “अमर्षसंरम्भविनग्नभावाः सन्तर्जनाभिद्रवणौष्ण्यचोषाः । प्रच्छायशीतान्नजलाभिलाषः पोतावभाः पित्तकृतस्य लिङ्गम्” ॥ अमर्षोऽसहिष्णुता । संरम्भः आरभटी आडम्बर-

इति यावत् । सन्तर्जनं परत्रासनम् । अभिद्रवणं पलायनम् । औष्ण्यं गात्रे । चोषो दाहविशेषः । प्रच्छाय इत्यादि छायायां शीतयोरन्नजलयोरभि- लाषः ॥ * ॥ श्लैष्मिकस्य निदानपूर्ब्बिकां सम्प्राप्तिमाह । “सम्पूरणैर्मन्दविचेष्टितस्य सोष्मा कफो मर्म्मणि संप्रवृद्धः । बुद्धिं स्मृतिं वाप्युपहन्ति चित्तं प्रमोहयन् संजनयेद्विकारम्” ॥ संपूरणैर्भोजनादिभिः । मन्दविचेष्टितस्य व्यायाम- रहितस्य । सोष्मा कफ इति कफोऽप्युन्मादं करि- ष्यन् पित्तं सहायमपेक्षते व्याधिस्वभावात् । मर्म्मणि अत्र मर्म्मशब्देन हृदयमुच्यते । विकार- मुन्मादरूपम् ॥ * ॥ तस्य रूपमाह । “वाक्चेष्टितं मन्दमरोचकश्च नारीविविक्तप्रियता च निद्रा । छर्दिश्च लाला च बलञ्च भुक्ते नखादिशौक्ल्यञ्च कफात्मके स्यात्” ॥ वाक्चेष्टितं मन्दं वचनमल्पम् । नारीविविक्त- प्रियता नारीप्रियता विजनप्रियता च । भुक्ते सति बलं व्याधेः ॥ * ॥ सान्निपातिकस्य निदानपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “यः सन्निपातप्रभवोऽतिघोरः सर्व्वैः समस्तैः स तु हेतुभिः स्यात् । सर्व्वाणि रूपाणि बिभर्त्ति तादृ- ग्विरुद्धभैषज्यविधिर्व्विवर्ज्यः” ॥ स सान्निपातिक उन्मादः । सन्निपातग्रहणेनैव सर्व्वात्मकत्वं लब्धम् । पुनः सर्व्वैरिति यत्कृतं तद्र- जस्तमःप्रापणार्थम् । तेन रजस्तमोमिलितैरि- त्यर्थः । तेन वातादयो रजस्तमोभिर्मनोदोषैर्म्मि- लिताः । समस्तैश्च निदानैः कुपिता उन्मादं जन- यन्ति । सर्व्वैर्हेतुभिः समस्तैर्म्मिलितैः स्यात् । यतो- ऽन्यो व्याधिः सर्व्वैर्हेतुभिर्मिलितैरेव भवतीति नियमो नास्ति । अयन्तु व्याधिप्रभावात् सर्व्वैर्हेतु- भिर्म्मिलितैः स्यात् । तादृगुन्मादः विरुद्धभैष- ज्यविधिः । विरुद्धभैषज्यविधिरिति कोऽर्थः । त्रि- दोषजे प्रत्येकं वातादिप्रत्यनीका कार्य्या । सा च परस्पराविरोधिनी त्रिदोषं हन्ति किञ्चिदेव द्रव्यमामलकादि तच्चात्रायौगिकम् । अतएव वि- वर्ज्यः न चिकित्स्य इत्यर्थः ॥ * ॥ मनोदुःखजस्य विप्रकृष्टं निदानमाह । “चौरैर्नरेन्द्रपुरुषैररिभिस्तथान्यै- र्वित्रासितस्य धनबान्धवसंक्षयाद्वा । गाढं क्षते मनसि च प्रियया रिरंसो- र्जायेत चोत्कटतरो मनसो विकारः” ॥ अन्यैर्हिंस्रादिभिः । गाढमतिशयेन । क्षते अभि- हते । प्रियया प्राप्तुमशक्यया रिरंसोः पुरुषस्य विकारः उन्मादरूपः ॥ * ॥ तस्य रूपमाह । “चित्रं ब्रवीति च मनोऽनुगतं विसंज्ञो गायत्यथो हसति रोदिति चातिमूढः” ।

चित्रमाश्चर्य्यं । मनोऽनुगतं गोप्यमपि । विसंज्ञो विरुद्धज्ञानः । अतीवमूढः अतीवज्ञानशून्यः । अत्र विकल्पो बोद्धव्यः ॥ * ॥ विषजस्य रूपमाह । “रक्तेक्षणो हतबलेन्द्रियभाः सुदीनः श्यावाननो विषकृते तु भवेत् परासुः” । परासुः मृतः ॥ * ॥ अरिष्टमाह । “अवाङ्मुखस्तून्मुखो वा क्षीणमांसबलो नरः । जागरूको ह्यसन्देहमुन्मादेन विनश्यति” ॥ * ॥ अथ देवादिकृतस्योन्मादस्य सामान्यं लक्षणमाह। “अमर्यवाग्विक्रमवीर्य्यचेष्टो ज्ञानादिविज्ञानबलादियुक्तः । प्रकोपकालो नियतश्च यस्य देवादिजन्मा स मनोविकारः” ॥ अमर्त्यवाग्विक्रमवीर्य्यचेष्टः न मर्त्यस्येव मनुष्यस्येव वागादयो यत्र सः । विक्रमः पराक्रमः । वीर्य्यं शौर्य्यम् । ज्ञानादिविज्ञानबलादियुक्तः । ज्ञानं बुद्धिः । आदिषदेन तद्भेदा मेधा-विचारणा-स्मृत्या- दयो गृह्यन्ते । विज्ञानं शिल्पादिविषयकं ज्ञानम् । चेष्टा पाटवम् । आदिपदेनाभिमानादि गृह्यते । नियतः वक्ष्यमाणतिथ्यादिभिः । मनोविकार उ- न्मादः ॥ * ॥ तत्र देवाविष्टस्य लक्षणमाह । “सन्तुष्टः शुचिरतिदिव्यमाल्यगन्धो निस्तन्द्रोऽवितथसंस्कृतप्रभाषी । तेजस्वी स्थिरनयनो वरप्रदाता ब्रह्मण्यो भवति नरः स देवजुष्टः” ॥ अतिदिव्यमाल्यगन्धः अतिशयो दिव्यमाल्यस्येव गन्धो यस्य सः । निस्तन्द्रः निद्रारहितः । अवितथं सत्यम् । ब्रह्मण्यः ब्राह्मणभक्तः ॥ * ॥ दैत्याविष्टमाह । “संस्वेदी द्विजगुरुदेवदोषवक्ता जिह्माक्षो विगतभयो विमार्गदृष्टिः । सन्तुष्टो भवति न चान्नपानजातै- र्दुष्टात्मा भवति स देवशत्रुजुष्टः” ॥ विमार्गट्टष्टिः कुमार्गरतः । दुष्टात्मा दुष्टस्वभावः । गन्धर्व्वाविष्टमाह । “हृष्टात्मा पुलिनवनान्तरोपसेवी स्वाचारः प्रियपरिगीतगन्धमाल्यः । नृत्यन् वै प्रहसति चारु चाल्पशब्दं गन्धर्व्वग्रहपरिपीडितो मनुष्यः” ॥ हृष्टात्मा हृष्टजीवात्मा । पुलिनंतोयोत्थितं तटम् । वनान्तरं वनमध्यम् । तयोः सेवी । स्वाचारः अनिन्दिताचारः । प्रियाणि परि समन्ततो भावेन गीतगन्धमाल्यानि यस्य स तथा । चारुचाल्प- शब्दमिति हसनक्रियाया विशेषणम् ॥ * ॥ यक्षाविष्टमाह । “ताम्राक्षः प्रियतनुरक्तवस्त्रधारी गम्भीरोऽद्भुतगतिरल्पवाक् सहिष्णुः । तेजस्वी वदति च किं ददामि कस्मै यो यक्षग्रहपरिपीडितो मनुष्यः” ॥ * ॥

पृष्ठ १/२४६

:पित्राविष्टमाह । “प्रेतानां स दिशति संस्तरेषु पिण्डान् शान्तात्मा जलमपि वापसव्यवस्त्रः । मांसेक्षुतिलगुडपायसाभिकाम- स्तद्भक्तो भवति पितृग्रहाभिजुष्टः” ॥ प्रेतानां मृतानां पितणाम् । दिशति ददाति । अपसव्यवस्त्रः दक्षिणस्कन्धधृतोत्तरीयः ॥ * ॥ नागाविष्टमाह । “यस्तूर्व्व्यां प्रसरति सर्पवत् कदाचित् सृक्वण्यौ मुहुरपि जिह्वयावलेढि । क्रोधालुर्घृतमधुदुग्धपायसेप्सु- र्विज्ञेयः स खलु भुजङ्गमेन जुष्टः” ॥ प्रसरति सर्पवत् उरसा चलति । सृक्वण्यौ ओष्ठ- प्रान्तौ ॥ * ॥ राक्षसाविष्टमाह । “मांसासृग्विविधसुराविकारलिप्सु- र्निर्लज्जो भृशमतिनिष्ठुरोऽतिशूरः । क्रोधालुर्विपुलबलो निशाविचारी शौचद्विट् भवति स राक्षसैर्गृहीतः” ॥ अतिनिष्ठुरोऽतिनिर्दयः ॥ * ॥ ब्रह्मराक्षसाविष्टमाह । “देवविप्रगुरुद्वेषी वेदवेदाङ्गविच्छुचिः । आत्मपीडाकरोऽहिंस्रो ब्रह्यराक्षससेवितः” ॥ अहिंस्रः अहिंसाशीलः ॥ * ॥ पिशाचाविष्टमाह । “उद्वस्त्रः कृशपरुषो विरुद्धभाषी दुर्गन्धो भृशमशुचिस्तथातिलोलः । बह्वाशी विजनवनान्तरोपसेवी व्याचेष्टन् भ्रमति रुदन् पिशाचजुष्टः” ॥ उद्वस्त्रः नग्नः । दिगम्बर इति विदेहवचनात् । कृशो निर्मांसः । परुषो रूक्षः । अतिलोलः सर्व्व- स्मिन् अन्नपाने लोलुपः । व्याचेष्टन् विरुद्धमाचे- ष्टन् । ग्रहा हिंसा क्रीडा पूजार्थं गृड्णन्ति । अत- एवोक्तम् । “अशुचिं भिन्नमर्य्यादं क्षतं वा यदि वाक्षतम् । हिंस्युर्हिंसाविहारार्थं सत्कारार्थमथापि वा” ॥ * ॥ तत्र हिंसार्थं गृहीतस्य लक्षणमाह । “स्थूलाक्षो द्रुतमटनः सफेनवामी निद्रालुः पतति च कम्पते च योऽति । यश्चाद्रिद्विरदनगादिविच्युतः स्यात् सोऽसाध्यो भवति तथा त्रयोदशेऽब्दे ॥” यश्चाद्रीत्यादि यः पर्ब्बतादिपतितः सन् ग्रहैर्गृह्यत- इत्यर्थः । आदिर्शब्देन भित्तिप्रासादादयो गृह्यन्ते । त्रयोदशेऽब्दे सर्व्व एव देवादिगृहीतोऽसाध्यः ॥ * ॥ देवादीनामावेशसमयमाह । “देवग्रहाः पौर्णमाम्यामसुराः सन्ध्ययोरपि । गन्धर्व्वाः प्रायशोऽष्टम्यां यक्षश्च प्रतिपद्यपि ॥ पितरः कृष्णपक्षे च पञ्चम्यामपि चोरगाः । रक्षःपिशाचा रात्रौ च चतुर्द्दश्यां विशन्ति हि” ॥ कृष्णपक्षे अमायाम् । प्रायशःपदादन्यत्रापि । तिथ्यमिधानप्रयोजनं लक्षणार्थं तत्र तिथौ बलि- दानार्थञ्च ॥ * ॥ ननु यदि देवादयो विशन्ति तदा

विशन्तस्ते दृश्यन्ते कथं नेत्यत आह । “दर्पणादीन् यथा छाया शीतोष्णं प्राणिनो यथा । स्वमणिं भास्करार्च्चिश्च यथा देहञ्च देहधृक् ॥ विशन्ति न च दृश्यन्ते ग्रहास्तद्वच्छरीरिणाम्” । दर्पणादीत्यादिशब्देनान्यदपि निर्म्मलद्रवद्रव्यं गृ- ह्यते । छाया प्रतिविम्बम् । स्वमणिं सूर्य्यमणिम् । देहधृक् जीवात्मा ॥ * ॥ * ॥ अथोन्मादस्य चिकित्सा । “वातिके स्नेहपानं प्राक् विरेकः पित्तसम्भवे । कफजे वमनं कार्य्यं परो वस्त्यादिकक्रमः यच्चोपदेक्ष्यते किञ्चिदपस्मारे चिकित्सितम् । उन्मादे तच्च कर्त्तव्यं सामान्याद्दोषदूष्ययोः ॥ जलादिद्रुमशैलेभ्यो विषमेभ्यश्च तं सदा । रक्षेदुन्मादिनं यत्नात् सद्यः प्राणहरा हि ते” ॥ ते जलादयः ॥ * ॥ “ब्राह्मीकुष्माण्डीफलषड्ग्रन्थाः शङ्खपुष्पिकास्वरसाः । दृष्टा उन्मादहृतः पृथगेते कुष्ठमधुमिश्राः” ॥ अत्र ब्राह्मीति पदं ब्राह्मीस्वरसपरम् । कुष्माण्डी- फलं तद्वीजपरम् । षड्ग्रन्थे तु यथाश्रुतार्थमेव । तेनायमर्थः । वरभीकरसतोरा ४ कूटकचूर्ण- मासा २ मधुमासा ८ पेयः । इत्येको योगः ॥ कोहण्डके वीजकचूर्णमासा २ कूटकचूर्णमासा २ मधुना संनीयावलेह्यम् । द्वितीयो योगः । महा- भरीवचकचूर्णमासा २ कूटकचूर्णमासा २ मधु नावलेह्यम् । तृतीयो योगः ॥ शङ्खपुष्पीस्वरस- तोरा ४ कूटकचूर्णमासा २ मधुमासा ८ पेयः । चतुर्थयोगः ॥ * ॥ “सिद्धार्थको हिङ्गु वचाकरञ्जौ देवदारु च । मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता कटभीत्वक् कटुत्रिकम् ॥ समांशानि प्रियङ्गुश्च शिरीषो रजनीद्वयम् । वस्तमूत्रेण पिष्टोऽयमगदः पानमञ्जनम् ॥ नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्वर्तनं तथा । अपस्मारविषोन्मादकृत्यालक्ष्मीज्वरापहम् ॥ भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शस्यते । सर्पिरेतेन संसिद्धं सगोमूत्रं तथार्थकृत्” ॥ सिद्धार्थकादि ॥ * ॥ “ब्रूयादिष्टविनाशञ्च दर्शयेदद्मुतानि च । बद्धं सर्षपतैलाक्तं रक्षेदुत्तानमातपे ॥ कपिकच्छूथवा तप्तैर्लोहतैलजलैः स्पृशेत् । कशाभिस्ताडयेत्तं वा सुबद्धं विजने गृहे ॥ सर्पेणोद्धतदत्तेन दंशैः सिंहैर्गजैश्च तं । त्रासयेच्छस्त्रहस्तैश्च शत्रुभिस्तस्करैस्तथा ॥ अथवा राजपुरुषा वहिर्नीत्वा सुसंयतम् । त्रासयेयुर्ब्बधैरेनं तर्ज्जयन्तो नृपाज्ञया ॥ देहदुःखभयेभ्यो हि यतः प्राणभयं महत् । ततस्तस्य शमं याति सर्व्वतो विप्लुतं मनः ॥ इष्टद्रव्यविनाशेन मनो यस्याभिहन्यते । तस्य तत्सदृशप्राप्त्या सान्त्वाश्वासैः शमं नयेत् ॥ * ॥ त्र्युषणं हिङ्गु लवणं वचा कदुकरोहिणी । शिरीषस्य करञ्जस्य वीजं गौराश्च सर्षपाः ॥ गोमूत्रपिष्टैरेभिस्तु वर्त्तिर्नेत्राञ्जने हिता । हन्त्युन्मादमपस्मारं तथा चातुर्थकं ज्वरम्” ॥

त्र्युषणाद्यञ्जनम् ॥ * ॥ “कुष्ठाश्वगन्धे लवणाजमोदे द्वे जीरके त्रीणि कदूनि पाठा । मङ्गल्यपुष्पी च समान्यमूनि सर्व्वैः समानाञ्च वचां विचूर्ण्य ॥ ब्राह्मीरसेनाखिलमेव भाव्यं वारत्रयं शुष्कमिदं हि चूर्णम् । अक्षप्रमाणं मधुना घृतेन लिह्यान्नरः सप्त दिनानि यावत् ॥ सारस्वतमिदं चूर्णं ब्रह्मणा निर्म्मितं पुरा । हिताय सर्व्वलोकानां दुर्म्मेधानां विचेतसाम् ॥ एतस्याभ्यासतः पुंसां बुद्धिर्म्मेधा घृतिः स्मृतिः । सम्पत्तिः कविताशक्तिः प्रवर्द्धेतोत्तरोत्तरम्” ॥ मङ्गल्यपुष्पी शङ्खदूली इति लोके । सारस्वतं चूर्णम् ॥ * ॥ “विश्वाजमोदरजनीद्वयसैन्धवोग्रा- षष्ट्याह्वकुष्ठमगधोद्भवजीरकाणाम् । चूर्णं प्रभातसमये लिहतः ससर्पि- र्वाग्देवता निवसति स्वयमेव वक्त्रे” ॥ विश्वाद्यं चूर्णम् ॥ * ॥ “क्वाथ्ये विचूर्णिते क्षिप्त्वा तत्षोडशगुणं जलम् । पादशेषं प्रकर्त्तष्यमेष क्वाथविधिः स्मृतः ॥ दशमूली तथा रास्ना वातारिस्त्रिवृता बला । मूर्व्वा शतावरी चेति क्वाथ्यैस्तु कुडवैः पृथक् ॥ कृते क्वाथे घृतं प्रस्थद्वयं मृद्वग्निना पचेत् । कल्कीकृतैर्वक्ष्यमाणद्रव्यैः मम्यक् पुनः पचेत् ॥ विशाला त्रिफला कौन्ती देवदार्व्वेलवालुकम् । स्थिरानन्ता रजन्यौ द्वे प्रियङ्गुः सारिवाद्वयम् ॥ नीलोत्पलैलामञ्जिष्ठादन्तीदाडिमकेशरम् । विडङ्गं ह्यग्निपत्री च कुष्ठं चन्दनपद्मके ॥ तालीसपत्रं वृहती मालतीकुसुमं नवम् । अष्टाविंशतिभिः कल्कैरेतैः कर्षमितैः पृथक् ॥ चतुर्गुणं जलं दत्त्वा पिष्टैस्तद्विपचेद्घृतम् । महाचैतसनामेदं सर्व्वचेतोविकारहृत् ॥ अपस्मारे महोन्मादे मन्देऽग्नौ ज्वरकासयोः । वातरक्ते प्रतिश्याये शोषे कार्श्ये तृतीयके ॥ मूत्रकृच्छ्रे कटीशूले विसर्पाभिहतेषु च । पाण्ड्वामये तथा कण्ड्वां विषे मेहे गरेऽपि च ॥ देवादिहतचित्तानां गद्गदानामचेतसाम् । शस्तं स्त्रीणाञ्च बन्ध्यानां धन्यमायुर्बलप्रदम् ॥ अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नं सर्व्वग्रहनिवारणम् । हन्ति भ्रमं मदं मूर्च्छां मेधास्मृतिमतिप्रदम्” ॥ अग्निपत्री अग्निवतीति लोके अगिया इति च । महाचैतसं घृतम् ॥ * ॥ अथ देवाद्याविष्टानां चिकित्सा । “पूजाबल्युपहारेष्टिहोममन्त्राञ्जनादिभिः । जयेदागन्तुमुन्मादं यथाविधि शुचिर्भिषक् ॥ कृष्णामरिचसिन्धूत्थमधुगोरोचनाकृतम् । अञ्जनं सर्व्वदेवादिकृतोन्मादहरं परम्” ॥ कृष्णाद्यञ्जनम् ॥ * ॥ “ऋक्षजम्बुकलोमानि शल्लकी लसुनं तथा । हिङ्गु मूत्रञ्च वस्तस्य धूपमस्य प्रयोजयेत् ॥

पृष्ठ १/२४७

:एतेन शाम्यति क्षिप्रं बलवानपि यो ग्रहः” । ऋक्षलोमादिधूपः ॥ * ॥ “कल्याणकञ्च युञ्जीत महद्वा चैतसं घृतम् । तैलं नारायणं चाथ महानारायणं तथा ॥ ऋते पिशाचादन्येषु प्रतिकूलं न चाचरेत् । रोगिणं भिषजं यत्ते क्रुद्धा हन्युर्म्महौजसः” ॥ इत्युन्मादाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ (आत्रेय उवाच ॥ “अयं मानसको व्याधिरुन्माद इति कीर्त्तितः । प्रमत्ता ऊर्द्ध्वगा दोषा ऊर्द्ध्वं गच्छन्त्यमार्गताम् ॥ उन्मादो नाम दोषोऽयं कष्टसाध्यो भिषग्वरैः । सोऽपि पृथग्विधैर्दोषैर्द्वन्द्वजोऽन्यः प्रकीर्त्तितः । अथान्यः सन्निपातेन विषाद्भवति चापरः ॥ अशुचिविपथशून्यागारकेऽरण्यमध्ये सभयगहनवीथीदेवतागारके च । अथ कथमपि भीत्या शङ्कया खिन्नचेतः- क्षुभितमनसमार्गत्याज्यमुन्मार्गयेति ॥ चिन्ताव्यथासुभयहर्षविमर्षलोभात् देवातिथिद्विजनरेन्द्रगुरोर्विमानात् । प्रेमाधिकाद्युवजनादपि विप्रयोगात् उन्मादहेतु च नृणां कथितं वरिष्ठैः ॥ तन गायति वा रौति विरूपं पठते यदा । लोलयेच्छर्द्दते वापि कम्पते हसते तथा ॥ धावते हनने चैव तथा जिह्वा विनश्यति । नरो वा भ्रमतेऽत्यर्थं पश्येद्घनमथातुरः ॥ तस्यापस्मारकं कर्म्म कर्त्तव्यं भिषजांवरैः । विशेषेण भूतविद्यां मध्ये वक्ष्यामि चाग्रतः” ॥ इति महर्ष्यात्रेयभाषिते हारीतोत्तरे तृयीय- स्थाने उन्मादनिदाननामा विंशोऽध्यायः ॥ अस्य सम्प्राप्तिसहित-निदानलक्षण-चिकित्सिता- न्याह वाभटः ॥ “उन्मादाः षट् पृथग्दोषनिचयाधिविषोद्भवाः । उन्मादोनाम मनसो दोषैरुन्मार्गगैर्मदः ॥ शारीरमानसैर्दुष्टैरहितादत्र पानतः । विकृतासात्म्यसमलाद्विषमादुपयोगतः ॥ विषमस्याल्पसत्त्वस्य व्याधिवेगसमुद्गमात् । क्षीणस्य चेष्टावैषम्यात् पूज्यपूजाव्यतिक्रमात् ॥ आधिभिश्चिचविभ्रंशाद्विषेणोपविषेण च । एभिर्विहीनसत्त्वस्य हृदि दोषाः प्रदूषिताः ॥ धियो विधाय कालुष्यं हत्वा मार्गान् मनीवहान् उन्मादं कुर्व्वते तेन धीविज्ञानस्मृतिभ्रमात् ॥ देहो दुःखसुखभ्रष्टो, भ्रष्टसारथिवद्रथः । भ्रमत्यचिन्तितारम्भम्” -- वातादिभेदेन लक्षणं यथा ॥ “तत्र वातात् कृशाङ्गता ॥ अस्थाने रोदनाक्रोशहसितस्मितनर्त्तनम् । गीतवादित्रवागङ्गविक्षेपास्फोटनानि च ॥ असाम्ना वेणुवीणादिशब्दानुकरणं मुहुः । आस्यात् फेनागमोऽजस्वमटनं बहुभाषिता ॥ अलङ्कारोऽनलङ्कारैरयानैर्गमनोद्यमः । गृद्धिरभ्यवहार्य्येषु तल्लाभे वावमानता ॥ उत्पिण्डितारुणाक्षित्वं जीर्णे चान्ने गदोद्भवः ॥ १ ॥

पित्तात् सन्तर्ज्जनं क्रोधो मुष्टिलोष्ट्राद्यभिद्रवः । शीतच्छायोदकाकाङ्क्षा नग्नत्वं पीतवर्णता । असत्यज्वलनज्वालातारकादीपदर्शनम् ॥ २ ॥ कफादरोचकश्छर्द्दिरल्पेहाहारवाक्यता । स्त्रीकामता रहः प्रीतिर्लालासिङ्घाणकश्रुतिः ॥ बैभत्स्यं शौचविद्वेषो निद्राश्वयथुरानने । उन्मादो बलवान् रात्रौ भुक्तमात्रे च जायते ॥ ३ ॥ सर्व्वायतनसंस्थानसन्निपाते तदात्मकम् । उन्मादं दारुणं विद्यात् तं भिषक् परिवर्ज्जयेत् ॥ ४ ॥ धनकान्तादिनाशेन दुःसहेनाभिषङ्गवान् । पाण्डुर्दीनो मुहुर्मुह्यन् हाहेति परिदेवते ॥ रोदित्यकस्मान् म्रियते तद्गुणान् बहु मन्यते । शोकक्लिष्टमना ध्यायन् जागरूको विचेष्टते ॥ ५ ॥ विषेण श्याववदनो नष्ठच्छायाबलेन्द्रियः । वेगान्तरेऽपि संभ्रान्तो रक्षाक्षस्तं विवर्जयेत्” ॥ ६ ॥ चिकित्सा यथा ॥ “अथानिलज उन्मादे स्नेहपानं प्रयोजयेत् । पूर्ब्बमावृतमार्गे तु सस्नेहं मृदुशोधनम् ॥ कफपित्तभवेऽप्यादौ वमनं सविरेचनम् । तथास्य शुद्धदेहस्य प्रसादं लभते मनः ॥ इत्थमप्यनुवृत्तौ तु तीक्ष्णं लावणमञ्जनम् । हर्षणाश्वासनोत्त्रासभयताडनतर्ज्जनम् ॥ अभ्यङ्गोद्वर्त्तनालेपधूमान् पानञ्च सर्पिषः । युञ्ज्यात्तानि हि शुद्धस्य नयन्ति प्रकृतिं मनः” ॥ * ॥ “द्वौ प्रस्थौ स्वरसाद्ब्रह्म्या घृतप्रस्थञ्च साधितम् ॥ व्योषश्यामात्रिवृद्दन्तीशङ्खपुष्पीनृपद्रुमैः । ससप्तलाक्रिमिहरैः कल्कितैरक्षसम्मितैः ॥ पलवृद्ध्या प्रयुञ्जीत परं मात्राचतुष्पलम् । उन्मादकुष्ठापस्मारहरं बन्ध्यासुतप्रदम् ॥ वाक्स्वरस्मृतिमेधाकृद्धन्यं ब्राह्मीघृतं स्मृतम्” ॥ इति ब्राह्मीघृतम् ॥ * ॥ “वरा विशाला भद्रैला देवदार्व्वेलबालुकैः । द्विसारिवा द्विरजनी द्विस्थिरा फलिनी नतैः ॥ वृहतीकुष्ठमञ्जिष्ठानागकेशरदाडिमैः । वेल्लतालीशपत्रैलामालतीमुकुलोत्पलैः ॥ सदन्तीपद्मकहिमैः कर्षांशैः सर्पिषः पचेत् । प्रस्थं भूतग्रहोन्मादकासापस्मारपाप्मसु ॥ पाण्डुकण्डुविषे शोफे मोहे मेहे गरे ज्वरे । अरेतस्यप्रजसि वा दैवोपहतचेतसि ॥ अमेधसि स्खलद्वाचि स्मृतिकामेऽल्पपावके । बल्यं मङ्गल्यमायुष्यं कान्तिसौभाग्यपुष्टिदम् ॥ कल्याणकमिदं सर्पिः श्रेष्ठं पुंसवनेषु च” ॥ इति कल्याणघृतम् ॥ * ॥ “एभ्यो द्विसारिवादीनि जले पक्त्वैकविंशतिम् । रसे तस्मिन् पचेत्सर्पिर्गृष्टिक्षीरं चतुर्गुणम् ॥ वीराद्विमेदाकाकोलीकपिकच्छूविषाणिभिः । सूर्पपर्णोयुतैरेतन्महाकल्याणकं परम् ॥ वृंहणं सन्निपातघ्नं पूर्ब्बस्मादधिकं गुणैः” ॥ इति महाकल्याणं घृतम् ॥ * ॥ “जटिला पूतना केशी चारटी मर्कटी वचा ॥ त्रायमाणा जया वीरा चोरकः कटुरोहिणी । कायस्था शूकरीच्छत्रा अतिच्छत्रा पलङ्कषा ॥

महापुरुषदन्ता च वनस्था नाकुलीद्वयम् । कटम्भरा वृश्चिकाली शालिपर्णो च तैर्घृतम् ॥ सिद्धं चातुर्थिकोन्मादग्रहापस्मारनाशनम् । महापैशाचकं नाम घृतमेतद्यथामृतम् ॥ बुद्धिमेधास्मृतिकरं बालानाञ्चाङ्गवर्द्धनम्” ॥ इति महापैशाचकं घृतम् ॥ * ॥ “अवपीडाश्च विविधाः सर्षपाः स्नेहसंयुताः । कटुतैलेन चाभ्यङ्गो ध्मापयेच्चास्य तद्रजः ॥ सहिङ्गुस्तीक्ष्णधूमश्च सूत्रस्थानोदितो हितः ॥ * ॥ शृगालशल्यकोलूकजलूकावृषवस्तजैः ॥ मूत्रपित्तशकृल्लोमनखचर्म्मभिराचरेत् । धूपधूमाञ्जनाभ्यङ्गप्रदेहपरिषेचनम् ॥ धूपयेत् सततञ्चैनं श्वगोमत्स्यैस्तु पूतिभिः । वातश्लेष्मात्मके प्रायः पैत्तिके तु प्रशस्यते ॥ तिक्तकं जीवनीयञ्च सर्पिः स्नेहश्च मिश्रकः । शिशिराण्यन्नपानानि मधुराणि लघूनि च ॥ विध्येच्छिरां यथोक्तां वा तृप्तं मेद्यामिषस्य वा । निवाते शाययेदेवं मुच्यते मतिविभ्रभात्” ॥ “भूतानुबन्धमीक्षेत प्रोक्ताल्लिङ्गाधिकाकृतिम् ॥ यद्युन्मादे ततः कुर्य्याद्भूतनिर्द्दिष्टमौषधम् । बलिञ्च दद्यात् पललं यावकं सक्तुपिण्डिकाम् ॥ स्निग्धं मधुरमाहारं तण्डुलान् रुधिरोक्षितान् । पक्वामकानि मांसानि सुरामैरेयमासवम् ॥ अतिमुक्तस्य पुष्पाणि जात्या सहचरस्य च । चतुष्पथे गवां तीर्थे नदीनां सङ्गमेषु च ॥ निवृत्तामिषमद्यो यो हिताशी प्रयतः शुचिः । निजागन्तुभिरुन्मादैः सत्त्ववान्न स युज्यते ॥ प्रसाद इन्द्रियार्थानां बुद्ध्यात्ममनसान्तथा । धातूनां प्रकृतिस्थत्वं विगतोन्मादलक्षणम्” ॥ * ॥ इति वाभटे उत्तरस्थाने सप्तमोऽध्यायः ॥ अस्य सनिदानसंप्राप्तिर्यथा । “इह खलु पञ्चोन्मादा भवन्ति । तद्यथा, -- वातपित्तकफसन्निपातागन्तुनिमित्तास्तत्र दोष- निमित्ताश्चत्वारः । पुरुषाणामेवंविधानां क्षिप्रमभिनिर्वर्त्तन्ते तद्यथा, भीरूणामुपक्लिष्टसत्त्वानामुत्सन्नदोषाणाञ्च मलविकृतोपहितानि अनुचितान्याहारजातानि वैषम्ययुक्तेनोपयोगविधिनोपयुञ्जानानां तन्त्रप्रयोग वा विषममाचरतामन्यां वा चेष्टां विषमां समा- चरतामत्युपक्षीणदेहानाञ्च व्याधिवेगसमुद्भ्रमि- तानामुपहतमनसां वा काम-क्रोध-लोभ-हर्ष-भय- शोक-चिन्तोद्वेगादिभिः पुनरभिघाताभ्याहतानां वा मनस्युपहते बुद्धौ च प्रचलितायामभ्युदीर्णाः दोषाः प्रकुपिता हृदयमुपसृत्य मनोवहानि स्रोतांस्यावृत्य जनयन्त्युन्मादम् । उन्मादं पुनर्मनो- बुद्धि-संज्ञा-ज्ञान-स्मृति-भक्ति-शील-चेष्टाहार- विभ्रमं विद्यात्” ॥ तस्येमानि पूर्ब्बरूपाणि । तद्यथा, -- “शिरसः शून्यभावः चक्षुषोः व्याकुलता स्वनःकर्ण- यीरुच्छ्वासस्याधिक्यमास्यसंस्रवणमनन्नाभिलाषो- ऽरोचकाविपाकौ हृदयग्रहो ध्यानायास-सम्मो- होद्वेगाश्चास्थाने सततं लोमहर्षो ज्वरश्चाभीक्ष्ण-

पृष्ठ १/२४८

:मुन्मत्तचित्तत्वमुदर्द्दितत्वमर्द्दिताकृतिकरणञ्चव्याधेः स्वप्ने च दर्शनमभीक्ष्णं भ्रान्तचलितानवस्थिता- नवस्थितानाञ्च रूपाणामप्रशस्तानाञ्च तिलपी- डकचक्राधिरोहणं वातकुण्डलिकाभिश्चोन्मथनं निमज्जनं कलुषाणामम्भसामावर्त्तेषु चक्षुषोश्चा- पसर्पणमिति दोषनिमित्तानामुन्मादानां पूर्ब्ब- रूपाणि” ॥ अत्र वातादिभेदेनास्य लक्षणानि यथा, -- “ततोऽनन्तरमुन्मादाभिनिर्वृत्तिस्तत्रेदमुन्माद- विज्ञानं भवति । तद्यथा, -- परिसर्पणमक्षिभ्रुवा- मोष्ठांस-हनु-हस्त-पादविक्षेपणमकस्मादनियता- नाञ्च सततङ्गिरामुत्सर्गः फेनागमनमात्स्यात् स्मित- हसित-नृत्य-गीत-वादित्र-प्रयोगाश्चास्थाने वीणा- वंश-शङ्ख-शस्यातालशब्दानुकरणमसाम्ना । यान- मयानैरलङ्करणमनलङ्कारिकैर्द्रव्यैर्लोभोऽभ्यवहार्य्ये- ष्वलब्धेषु । लब्धषु चावमानस्तीव्रं मात्सर्य्यं कार्श्यं पारुष्यमुत्पिण्डितारुणाक्षता वातोपशय-विपर्य्या- सानुपशयिता चेति वातोन्मादलिङ्गानि भवन्ति ॥ अमर्षः क्रोध-संरम्भश्चास्थाने शस्त्रलोष्टकाष्ठ- मुष्टिभिरभिद्रवणं स्वेषां परेषां प्रच्छाय-शीतोद- कान्नाभिलाषः । सन्तापोऽतिवेलम् । ताम्रहरित- हारिद्रसंरब्धाक्षिता पित्तोपशयविपर्य्यासादनु- पशयिता चेति पित्तोन्मादलिङ्गानि भवन्ति ॥ स्थानमेकदेशे तूष्णीम्भावोऽल्पशश्चंक्रमणं ला- लाशिङ्घाणकाप्रस्रवणमनन्नाभिलाषो रहस्कामता बीभत्सत्वं शौचद्वेषः स्वप्न-निद्रताश्वयथुरानने शुक्ल- स्तिमितमलोपदिग्धाक्षता श्लेष्मोपशयविपर्य्या- सादनुपशयिता चेति श्लेष्मोन्मादलिङ्गानि भवन्ति । त्रिदोषलिङ्गसन्निपाते तु सान्निपातिकं विद्यात् । तमसाध्यमित्याचक्षते कुशलाः” ॥ साधारणसाधनविधिर्यथा । “साध्यानान्तु त्रयाणां साधनानि भवन्ति । तद्यथा, -- स्नेह-स्वेद-वमन-विरेचनास्थापनानुवास- नोपशमननस्तः कर्म्म-धूप-धूम-पानाञ्जनावपीड- प्रधमनाभ्यङ्ग-प्रदेह-परिषेकानुलेपन-बध-बन्धना- वरोधन-वित्रासन-विस्मापन-विस्मारणापतर्पण- शिराव्यधनानि ॥ भोजनविधानञ्च यथास्वं युक्त्या यच्चान्यदपि किञ्चिन्निदानविपरीतमौषधं कार्य्यन्तत्स्यादिति । उन्मादान् दोषजान् साध्यान् साधयेद्भिषगुत्तमः । अनेन विधियुक्तेन कर्म्मणा यत्प्रकीर्त्तितम्” ॥ इति ॥ आगन्तुरुन्मादो यथा । “यस्तु दोषनिमित्तेभ्य उन्मादेभ्यः समुत्थान- पूर्ब्बरूपलिङ्गविशेषसमन्वितो भवत्युन्मादस्तमा- गन्तुमाचक्षते ॥ केचित् पुनः पूर्ब्बकृतं कर्म्माप्रशस्तमिच्छन्ति । तम्य निमित्तं प्रज्ञापराध एवेति भगवान् पुनर्व्व- सुरात्रेय उवाच ॥ प्रज्ञापराधाद्ध्ययं देवर्षि-पितृ-गन्धर्व्व-यक्ष-रा- क्षम-पिशाच-गरु-वृद्ध-मिद्धाचार्य्य-पूज्यानवमत्या- हितान्याचरति अन्यद्वा किञ्चित् कर्म्माप्रशस्त- सारमते ।

तमात्मनोहतमुपघ्नन्तो देवादयः कुर्व्वन्त्युन्मत्तम्” ॥ आगन्तून्मादस्य पूर्ब्बरूपाणि यथा । “तत्र देवादिप्रकोपनिमित्तेनागन्तून्मादेन पुर- स्कृतस्येमानि पूर्ब्बरूपाणि । तद्यथा -- देव-गो- ब्राह्मण-तपस्विनां हिंसारुचित्वं कोपनत्वं नृशं साभिप्रायता अरतिरोजो-वर्णच्छाया-बल-वपुषा- ञ्चोपतप्तिः स्वप्ने च देवादिभिरभिभर्त्सनं प्रवर्त्त- नञ्चेति ततोऽन्तरमुन्मादाभिनिर्वृत्तिः ॥ तत्रायमुन्मादकराणां भूतानामुन्मादयिष्यता- मारम्भविशेषो भवति । तद्यथा । अवलोकयन्तो देवा जनयन्त्युन्मादं गुरुवृद्धसिद्धर्षयोऽभिशपन्तः पितरो धर्षयन्तः स्पृशन्तो गन्धर्व्वाः समाविशन्तो यक्षराक्षसास्त्वामगन्धमाघ्रापयन्तः पिशाचाः पुन- रारुह्य वाहयन्तः ॥ तस्येमानि रूपाणि भवन्ति । तद्यथा । अमर्त्त्यबल- वीर्य्य-पौरुष-पराक्रम-ग्रहण-धारण-स्मरण-वचन- ज्ञान-विज्ञानान्यनियतश्चोन्मादकालः । उन्मादयिष्यतामपि खलु देवर्षि-पितृ-गन्धर्व्व- यक्ष-राक्षस-पिशाचानां गुरुवृद्धसिद्धानां वा एष्व- न्तरेष्वभिगमनीयाः पुरुषा भवन्ति । तद्यथा -- पापस्य कर्म्मणः समारम्भे पूर्ब्बकृतस्य वा कर्म्मणः परिणामकाले एकस्य वा शून्यगृहवासे चतु- ष्पथाधिष्ठाने वा सन्ध्यावेलायामप्रयतभावे वा पर्ब्बसन्धिषु वा मिथुनीभावे रजस्वलाभिगमने वा विगुणे वाऽध्ययन-बलि-मङ्गल-होम-प्रयोगे नियमव्रतब्रह्मचर्य्ये वा महाहवे वा देव-कुल-पुर- विनाशे वा महाग्रहोपगमने वा स्त्रिया प्रव्रजन- काले विविधभूताशुचिसंस्पर्शने वा वमनरुधिर- स्रावाशुचेरप्रयतस्य चैत्य-देवायतनाभिगमने वा मांस-मधु तिल-गुड-मद्योच्छिष्टे वा दिग्वाससि वा निशि नगर-निगम-चतुष्पथे पवनश्मशानाभि- गमने वा द्विज-गुरु-सुर-यति-पूज्याभिधर्षणे वा धर्म्माख्यातव्यतिक्रमे वा न्यस्यकर्म्मणोऽप्रशस्तस्या- रम्मे वा इत्याघातकालाः व्याख्याता भवन्ति ॥ त्रिविधन्तु खलून्मादकराणां भूतानामुन्मादने प्रयोजनम्भवति । तद्यथा । हिंसारतिरभ्यर्च्चन- ञ्चेति । तेषां तत्प्रयोजनविशेषमुन्मत्ताचारविशेष- लक्षणैर्विद्यात् । तत्र हिंसार्थमुन्माद्यमानोऽग्निं प्रविशत्यप्सु वा निमज्जति स्थलात् श्वभ्रे निपतति शस्त्र-कषा-काष्ठ-लोष्ट-मुष्टिभिर्हन्त्यात्मानमन्यच्च प्राणबधार्थमारभते । तमसाध्यं विद्यात् । साध्यौ पुनर्द्वावितरौ । तयोः साधनानि । मन्त्रौषधि-मणि- मङ्गल-बल्युपहार-होम-नियम-प्रायश्चित्तोपवास- स्वस्त्ययन-प्रणिपात-गमनादीन्येवमेते पञ्चोन्मादाः व्याख्याता भवन्ति” ॥ “नैव देवा न गन्धर्व्वा न पिशाचा न राक्षसाः । न चान्ये स्वयमक्लिष्टमुपक्लिश्यन्ति मानवम् ॥ ये त्वेनमनुवर्त्तन्ते क्लिश्यमानं स्वकर्मणा । न तन्निमित्तः क्लेशोऽसौ न ह्यस्ति कृतकृत्यता” ॥ इति चरके निदानस्थाने सप्तमोऽध्यायः ॥ * ॥ चिकित्साविशेष आगन्तून्मादकारणलक्षणविशेषश्च । “समूडचेता न सुखं न दुःख

नाचारधर्म्मः कुतएव शान्तिम् । विन्दत्यपास्तस्मृतिबुद्धिसंज्ञो भ्रमत्ययञ्चेतैतस्ततश्च ॥ समुद्भ्रमं बुद्धिमनःस्मृतीना- मुन्मादमागन्तुनिजोत्थमाहुः” ॥ “देवर्षि-गन्धर्व्व-पिशाच-यक्ष- रक्षःपितॄणामभिधर्षणानि । आगन्तुहेतुर्नियमव्रतादि- मिथ्याकृतं कर्म्म च पूर्ब्बदेहे” ॥ “अदूषयन्तः पुरुषस्य देहं देवादयः स्वैस्तु गुणप्रभावैः । विशन्त्यदृश्यास्तरसा यथैव च्छायातपौ दपर्णसूर्य्यकान्तौ ॥ आघातकालास्तु सपर्ब्बरूपाः प्रोक्ता निदानेऽथ सुरासुराद्यः । उन्मादरूपाणि पृथक् निबोध कालञ्च गम्यान् पुरुषांश्च तेषाम्” ॥ तद्यथा, -- सौम्यदृष्टिं गम्भीरमप्रधृष्यमकोपन- मस्वप्नमभोजनाभिलाषिणमल्पस्वेदमूत्रपुरीषवाचं शुभगन्धं फुल्लपद्मवदनमिति देवोन्मत्तं विद्यात् ॥ गुरुवृद्धसिद्धर्षीणामभिशापाभिचाराभिध्याना- नुरूपचेष्टाहारव्याहारं तैरुन्मत्तं विद्यात् ॥ अप्रसन्नदृष्टिमपश्यन्तं निद्रालुं प्रतिहतवाच- मनन्नाभिलाषारोचकाविपाकपरीतं पितृभिरुन्मत्तं विद्यात् ॥ चण्डं साहसिकं तीक्ष्णं गम्भीरमप्रधृष्यं मुख- वाद्य-नृत्य-गीतान्नपान-स्नान-माल्य-धूप-गन्ध-रक्त- वस्त्र-बलिकर्म्म-हास्य-कथायोगप्रिपं शुभगन्ध- मिति गन्धर्व्वोन्मत्तं विद्यात् ॥ असकृत् स्वप्नरोदनहास्यं नृत्य-गीत-वाद्य- कथान्नपान-स्नान-माल्य-धूप-गन्धरतिं रक्तविप्लु- ताक्षं द्विजातिवैद्यपरिवादिनं रहस्यभाषिणमिति यक्षोन्मत्तं विद्यात् ॥ नष्टनिद्रमन्नपानद्वेषिणमनाहारमप्रतिबलिनं शस्त्रशोणितमांसरक्तमाल्याभिलाषिणं सन्तर्ज्ज- कमिति राक्षसोन्मत्तं विद्यात् ॥ प्रहासनृत्यप्रधानं देवविप्रवैद्यद्वेषावज्ञाभिः स्तुतिवेदमन्त्रशास्त्रोदाहरणैः काष्ठादिभिरात्म- पीडनेन च ब्रह्मराक्षसोन्मत्तं विद्यात् ॥ अस्वस्थचित्तस्थानमनभिमानं नृत्यगीतहासिनं बद्धाबद्धप्रभाषिणं सङ्करकूटमलिनरथ्याचेलतृणे- ष्वारोहणरतिं भिन्नरूक्षवर्णस्वरं नग्नं विधावन्तं नैकत्र तिष्ठन्तं दुःखान्यावेदयन्तं नष्टस्मृतिं पि- शाचोन्मत्तं विद्यात् ॥ भूतादीनामावेशकालो यथा । “तत्र शौचाचारं तपःस्वाध्यायकोविद नरं प्रायः शुक्लप्रतिपदि त्रयोदश्याञ्च देवाः, पानशुचि- विविक्तसेविनं धर्म्मशास्त्रश्रुतिकाव्यकुशलं प्रायः षष्ठीनवम्योरृषयः, मातृ-पितृ-गुरु-वृद्ध-सिद्धाचा- र्य्योपसेविनं प्रायो दशम्याममावस्यायाञ्च पि- तरः, गन्धर्व्वास्तु स्तुतिगीतवादित्ररतिं परदार- गन्ध-माल्य-प्रिय-शौचाचार द्वादश्याञ्चतुर्द्दश्याञ्च,

पृष्ठ १/२४९

:सत्त्व-बल-रूप-गर्व्व-शौर्य्य-युक्तं माल्यानुलेपनं हा- स्यप्रियमतिवाक्करणं प्रायः शुक्लैकादश्यां सप्त- म्याञ्च यक्षाः, स्वाध्याय-तपोनियमोपवासव्रतचर्य्या- देव-यति-गुरु-पूजारतिं भ्रष्टशौचं ब्राह्मणमब्राह्मणं वा ब्रह्मवादिनं शूरमानिनं देवतागार-सलिल- क्रीडनरतिं प्रायः शुक्लपञ्चम्यां पूर्णचन्द्रदर्शने च ब्रह्मराक्षसाः, रक्षःपिशाचास्तु हीनसत्त्व-पिशुन- स्तेन-लुब्धं प्रायो द्वितीयातृतीयाष्टमीषु पुरुषं छि- द्रमवेक्ष्याभिधर्षयन्तीत्यपरिसंख्येयानां ग्रहाणा- माविस्कृततमा ह्यष्टावेते व्याख्याताः” ॥ अत्र ये असाध्यास्तेषां लक्षणानि यथा । “सर्व्वेष्वपि तु खल्वेष यो हस्तावुद्दम्य रोष-सं- रम्भो निःसंज्ञमन्येष्वात्मनि वा पातयेत् सह्यसाध्यो ज्ञेयस्तथा साश्रुनेत्रो मेढ्रप्रवृत्तरक्तः क्षतजिह्वः प्रस्रुतनासिकश्च्छिद्यमानमर्म्मा प्रतिहन्यमानपाणिः सततं विकूजन् दुर्व्वर्णस्तृषार्त्तः पूतिगन्धिश्च हिं- सार्थी उन्मत्तो ज्ञेयस्तं परिवर्जयेत् । रत्यर्च्चना- कामोन्मादिनौ तु भिषगभिप्रायाचाराभ्यां बुद्ध्वा तदङ्गोपहारबलिश्रमेण मन्त्रभैषज्यविधिनोप क्रमेत्” ॥ अस्य चिकित्सा यथा । “लशुनानां शतं त्रिंशदभयात्र्यूषणात्पलम् । गवां चर्म्ममसी प्रस्थो द्व्याढकं क्षीरमूत्रयोः ॥ पुराणसर्पिषः प्रस्थमेभिः सिद्धं प्रयोजयेत् । हिङ्गुचूर्णं पलं शीते दत्त्वा च मधुमालिकाम् ॥ तद्दोषागन्तुसम्भूतानुन्मादान् विषमज्वरान् । अपस्मारांश्च हन्त्याशु पानाभ्यञ्जननावनैः” ॥ लशुनाद्यं घृतम् ॥ * ॥ “विशेषतः पुराणञ्च घृतं तं पाययेद्भिषक् । त्रिदोषघ्नं पवित्रत्वाद्विशेषाद्ग्रहमोक्षणम् ॥ गुणकर्म्माधिकं स्थानादास्वादात् कटुतिक्तकम् । उग्रगन्धं पुराणं स्याद्दशवर्षस्थितं घृतम् ॥ लाक्षारसनिभं शीतं तद्धि सर्व्वग्रहापहम् । मेध्यं विरेचेव्वग्र्यं प्रपुराणमतः परम् ॥ नासाध्यं नाम तस्यास्ति यत्स्यात् वर्षशतं स्थितम् । दृष्टं स्पृष्टमथाघ्रातं तद्धि सर्व्वग्रहापहम् ॥ अपस्मारग्रहोन्मादवतां शस्तं विशेषतः” ॥ “एतैरौषधवर्गैर्व्वा विधेयत्वं स गच्छति । अञ्जनोन्मादनालेपान्नावनादींश्च योजयेत् ॥ शिरीषो मधुकं हिङ्गु लशुनं तगरं वचाम् । कुष्ठञ्च वस्तमूत्रेण पिष्टं स्यान्नावनाञ्जनम्” ॥ इति नस्याञ्जनम् ॥ * ॥ “प्रसेके पीनसे गन्धैर्धूमवर्त्तिं कृताम्पिबेत् । वैरेचनिकधूमोक्तैः श्वेताद्यैर्व्वासहिङ्गुभिः” ॥ इति धूमपानम् ॥ * ॥ “शङ्खके शान्तसन्धौ वा मोक्षयेज्ज्ञो भिषक् शिराम् । उन्मादे विषमे चैव ज्वरेऽपस्मारएव च” ॥ “कामशोकभयक्रोधहर्षेर्ष्यालोभसम्भवान् । परस्परप्रतिद्वन्द्वैरेभिरेव शमं नयेत्” ॥ “देवर्षिपितृगन्धर्व्वैरुन्मत्तस्य तु बुद्धिमान् । वर्ज्जयेदञ्जनादीनि तीक्ष्णानि क्रूरकर्म्म च ॥ सर्पिःपानादि तस्येह मृदुभैषज्यमाचरेत् ।

पूजां बल्युपहारांश्च मन्त्राञ्जनविधींस्तथा ॥ शान्तिकर्म्मेष्टिहोमांश्च जपस्वस्त्ययनानि च । वेदोक्तान् नियमांश्चापि प्रायश्चित्तानि चाचरेत् ॥ भूतानामधिपं देवमीश्वरं जगतः प्रभुम् । पूजयन् प्रयतो नित्यं जयत्युन्मादजं भयम् ॥ रुद्रस्य प्रमथा नाम गणा लोके चरन्ति ये । तेषां पूजाञ्च कुर्व्वाण उन्मादेभ्यो विमुच्यते” ॥ इति च चरके चिकित्सास्थाने चतुर्द्दशोऽध्यायः ॥ अस्य विशिष्टपूर्ब्बरूपं यथा । “मोहोद्वेगौ स्वनः श्रोत्रे गात्राणामपकर्षणम् अत्युत्साहोऽरुचिश्चान्ने स्वप्ने कलुषभोजनम् ॥ वायुनोन्मथनञ्चापि भ्रमश्च क्रमतस्तथा । यस्य स्यादचिरेणैवमुन्मादं सोऽधिगच्छति” ॥ वातजादिभेदेन रूपाणि यथा ॥ “रूक्षच्छविःपरुषवाक् धमनीततो वा श्वासातुरः कृशतनुः स्फुरिताङ्गसन्धिः । आस्फोटयन् पठति गायति नृत्यशीलो विक्रोशति भ्रमति चाप्यनिलप्रकोपात् ॥ १ ॥ तृट्स्वेददाहबहुलो बहुभुग्विनिद्र- श्च्छायाहिमानिलजलान्तविहारसेवी । तीक्ष्णो हिमाम्बुनिचयेऽपि स वह्निशङ्की पित्ताद्दिवा नभसि पश्यति तारकाश्च ॥ २ ॥ च्छर्द्यग्निसादसदनारुचिकासयुक्तो योषिद्विविक्तरतिरल्पमतिप्रकारः । निद्रापरोऽल्पकथनोऽल्पभुगुष्णसेवी रात्रौ भृशं भवति चापि कफप्रकोपात् ॥ ३ ॥ सर्व्वात्मके त्रिभिरपि व्यतिमिश्रितानि रूपाणि वातकफपित्तकृतानि विद्यात् । सम्पूर्णलक्षणमसाध्यमुदाहरन्ति सर्व्वात्मकं क्वचिदपि प्रवदन्ति साध्यम्” ॥ ४ ॥ अपरयोर्लक्षणानि प्रथमतोऽस्योक्तानि । अस्य चिकित्सा यथा । “स्निग्धं स्विन्नन्तु मनुजमुन्मादार्त्तं विशोधयेत् । तीक्ष्णैरुभयतो भागैः शिरसश्च विरेचनः ॥ विविधैरवपीडैश्च सर्षपस्नेहसंयुतैः । योजयित्वा च तच्चूर्णं ध्राणे नस्यन्तु योजयेत् ॥ सततं धूपयेच्चैनं श्वगोमांसैः सुपूतिभिः । सर्षपाणाञ्च तैलेन नस्याभ्यङ्गौ हितौ सदा ॥ दर्शयेदद्भुतान्यस्य वदेन्नाशं प्रियस्य च । भीमाकारैर्नरैर्नागैर्दान्तैर्व्यालैश्च निर्विषैः ॥ भीषयेत् सततं पाशैः कशाभिर्वाथ ताडयेत् । यन्त्रयित्वा सुषुप्तं वा त्रासयेत्तं तृणाग्निना ॥ प्रतुदैर्दारयेच्चैनं मर्म्माघातं विवर्ज्जयेत् । सापिधाने जरत्कूपे सततं वा निवासयेत्” ॥ “वर्हिष्ठकुष्ठमञ्जिष्ठाकटुकैलानिशाह्वयैः । तेनेदं त्रिफलाहिङ्गुवाजिगन्धामरद्रुमैः ॥ वचाजमोदाकाकोलीमेदामधुकपद्मकैः । सशर्करं हितं सर्पिः पक्वं क्षीरचतुर्गुणम् ॥ बालानां ग्रहजुष्टानां पुंसां दुष्टाल्पमेधसाम् । ख्यातं फलघृतं स्त्रीणां बन्ध्यानाञ्चाशु गर्भदम्” ॥ इति फलघृतम् ॥ * ॥ “उरोऽपाङ्गललाटेषु शिराश्चास्य विमोक्षयेत् ।

अपस्मारक्रियाञ्चापि ग्रहोद्दिष्टाञ्च कारयेत् । शान्तदोषं विशुद्धञ्च स्नेहवस्तिभिराचरेत् ॥ शोकशल्यं व्यपनयेदुन्मादे पञ्चमे भिषक् । उन्मादेषु च सर्व्वेषु कुर्य्याञ्चित्तप्रसादनम् ॥ मृदुपूर्ब्बं मदेऽप्येवं क्रियां विद्वान् प्रयोजयेत् । विषजे मृदुपूर्ब्बाञ्च विषघ्नीं कारयेत् क्रियाम्” ॥ इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे द्विषष्टितमोऽध्यायः ॥ * ॥ “तपांसि तीव्राणि तथैव दानं व्रतानि धर्म्मो नियमश्च सत्यम् । गुणास्तथाष्टावपि तेषु नित्याः व्यस्ताः समस्ताश्च यथाप्रभावम् ॥ न ते मनुष्यैः सह संविशन्ति न वा मनुष्यान् क्वचिदाविशन्ति । ये वा विशन्तीति वदन्ति मोहात् ते भूतविद्याविषयादपोह्याः ॥ तेषां ग्रहाणां परिचारका ये कोटीसहस्रायुतपद्मसङ्ख्याः । असृग्वसामांसभुजः सुभीमाः निशाविहाराश्च तमाविशन्ति” ॥ “निशाचराणां तेषां हि ये देवगणसंसृताः । ते तु तत्सत्त्वसंसर्गाद्विज्ञेयास्तु तदञ्जनाः ॥ देवग्रहा इति पुनः प्रोच्यन्ते शुचयश्च ये । देववच्च नमस्यन्ते प्रत्यर्थ्यन्ते च देववत् ॥ स्वामिशीलक्रियाचाराः क्रमएव सुरादिषु । नैरृतेया दुहितरस्तासां स प्रसवः स्मृतः ॥ सत्यत्वादपवृत्तेषु वृत्तिस्तेषां गणैः कृताः । हिंसाविहारा ये केचिद्दिव्यं भावमुपाश्रिताः ॥ भूतानीति कृता संज्ञा तेषां संज्ञाप्रवक्तृभिः । ग्रहसंज्ञाभिभूतानि यस्माद्वेत्त्यनया भिषक् ॥ विद्यया भूतविद्यात्वमतएव निरुच्यते । तेषां शान्त्यर्थमन्विच्छन् वैद्यस्तु सुसमाहितः ॥ जप्यैः सनियमैर्होमैरारभेत चिकित्सितम् । रक्तानि गन्धमाल्यानि वीजानि मधुसर्पिषाम् ॥ भक्ष्याश्च सर्व्वे सर्व्वेषां सामान्यो विधिरुच्यते । वस्त्राणि मद्यमांसानि क्षीराणि रुधिराणि च ॥ यानि तेषां यथेष्टानि तानि तेभ्यः प्रदापयेत् । हिनस्ति मनुजान् येषु प्रायशो दिवसेषु च ॥ दिनेषु तेषु देयानि तद्भूतविनिवृत्तये । देवग्रहे देवगृहे हुत्वाग्निं प्राशयेद्बलिम् ॥ कुशस्वस्तिकपूपाज्यच्छत्रपायससम्भृतम् । असुराय यथाकालं विदध्याच्चत्वरादिषु ॥ च्रतुष्पथे राक्षसस्य भोमेषु गहनेषु वा । शून्यागारे पिशाचस्य तीव्रं बलिमुपाहरेत् ॥ पूर्ब्बमाचरितैर्मन्त्रैर्भूतविद्यादिदर्शितैः । न शक्या बलिभिर्जेतुं योगैस्तान् समुपाचरेत्” ॥ “नक्तमालफलं व्योषं मूलं श्योनाकविल्वयोः । हरिद्रे च कृतावर्त्तिः पूर्ब्बवन्नयनाञ्जनम्” ॥ “न चायक्तं प्रयुञ्जीत प्रयोगं देवताग्रहे । ऋते पिशाचादन्येषु प्रतिकूलं न चाचरेत् ॥ वैद्यातुरौ निहन्युस्ते ध्रुवं क्रुद्ध्वा महौजसः । हिताहितविधानञ्च नित्यमेव समाचरेत् ॥ ततः प्राप्स्यति सिद्धिञ्च यशश्च विपुलं भिषक्” ॥

पृष्ठ १/२५०

:इति च सुश्रुते उत्तरतन्त्रे षष्टितमोऽध्यायः ॥ * ॥ “सूतायस्तारमभ्रञ्च मुक्ता चापि समं समम् । सूतपादोत्तमं वज्रं तालं गन्धं मनःशिला ॥ तुत्थं रसाञ्जनं शुद्धमब्धिफेनं शिलाञ्जनम् । पञ्चानां लवणानाञ्च प्रतिभागं वसोन्मितम् ॥ भृड्गराजचित्रवज्रीदुग्धेनापि विमर्द्दयेत् । दिनान्ते पिण्डितं कृत्वा रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ भूताङ्कुशो रसो नाम नित्यं गुञ्जाद्वयं लिहन् । आर्द्रकस्य रसेनापि भूतोन्मादसवातजित् ॥ पिप्पल्याक्तं पिबेच्चानु दशमूलकषायकम् । स्वेदयेत् कटुतुम्ब्या च तीक्ष्णमुष्णञ्च वर्ज्जयेत् ॥ माहिषञ्च घृतं क्षीरं गुर्व्वन्नमपि भक्षयेत् । अभ्यङ्गं कटुतैलेन हितो भूताङ्कुशो रसः” ॥ इति भूताङ्कुशोरसः ॥ * ॥ उन्मादभञ्जिनीवटीयथा । “शुद्धं मनःशिलाचूर्णं सैन्ववं कटुरोहिणी । वचा शिरीषवीजञ्च हिङ्गुञ्च श्वेतसर्षपम् ॥ करञ्जवीजं त्रिकटु मलं पारावतस्य च । एतानि समभागानि गोमूत्रैर्वटिकां कुरु ॥ गिरिमल्लीवीजसमां छायाशुष्काञ्च कारयेत् । प्रातःसन्ध्यानिशाकाले चक्षुषोरञ्जनं हितम् ॥ मधुना दिवसे चाज्ज्यं रात्रौ चैव जलेन च । वटिकैषा समाख्याता नाम्ना चोन्मादभञ्जिनी । चातुर्थकापस्मारहा सर्व्वोन्मादविनाशिनी” ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे उन्मादाधिकारे ॥ अत्र पथ्यानि यथा । “स्नेहो विरेको वमनञ्च पूर्ब्बं क्रमान्मरुत्पित्तकफोद्भवेषु । ततः परं वस्तिविधिश्च नस्यम् सन्तर्ज्जनं ताडनमञ्जनञ्च ॥ १ ॥ आश्वासनत्रासनबन्धनानि भयानि दानानि च हर्षणानि । धूपो दमो विस्मरणं प्रदेहः शिराव्यधः संशमनञ्च सेकः ॥ २ ॥ आश्चर्य्यकर्म्माणि च धूमपानं धीधैर्य्यसत्त्वात्मनिवेदनानि । अभ्यञ्जनं स्नापनमासनञ्च निद्रासुशीतान्यनुलेपनानि ॥ ३ ॥ गोधूममुद्गारुणशालयश्च धारोष्णदुग्धं शतधौतसर्पिः । घृतं नवीनञ्च पुरातनञ्च कूर्म्मामिषं धन्वरसा रसालम् ॥ ४ ॥ पुराणकुष्माण्डफलं पटोलं ब्रह्मीदलं वास्तुकतण्डुलीयम् । खराश्वमूत्रं गगनाम्बुपथ्या सुवर्णचूर्णानि च नारिकेलम् ॥ ५ ॥ द्राक्षाकपित्थं पनसञ्च वैद्यै- र्विधेयमुन्मादगदेष पथ्यम्” ॥ ६ ॥ “पूजाबल्युपहारशान्तिविधयो होमेष्टिमन्त्रक्रियाः दानं स्वस्त्ययनं व्रतानि नियमः सत्यञ्जपो मङ्गलम् ॥ प्रायश्चित्तविधानमञ्जनविधीरत्नौषधीधारणं भूतानामनुरूपमिष्टचरणं गौरीपतेरच्चनम् ॥ ७ ॥ ये च स्युर्भुवि गुह्मकाश्च प्रमथास्तेषां समाराधनं

देवब्राह्मणपूजनञ्च शमयेदुन्मादमागन्तुकम्” ॥ ८ ॥ अपथ्यानि यथा ॥ “मद्यं विरुद्धाशनमुष्णभोजनं निद्राक्षुधातृट्कृतवेगधारणम् । व्यवायमाषाढफलं कठिन्नकं शाकानि पत्रप्रभवानि सर्व्वशः ॥ तिक्तानि विम्बी च भिषक् समादिशे- दुन्मादरोगोपहतेषुगर्हितम्” ॥ इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधौ उन्मादाधिकारः ॥ * ॥) औत्सुक्यसन्तापादिकारितमनोविपर्य्याससमुत्थ- प्रियाश्रितवृथाव्यापारः । इति रसमञ्जरी ॥ (व्यभिचारिभावभेदः । यथा, साहित्यदर्पणे ३ । १३६ । “औत्सुक्योन्मादशङ्काः स्मृतिमतिसहिता व्या- धिसंत्रासलज्जाः” । इति ॥ अस्य लक्षणं सोदा- हरणमाह तत्रैव ३ । १५५ । “चित्तसम्मोह उन्मादः कामशोकभयादिभिः । अस्थानहासरुदितगीतप्रलपनादिकृत्” ॥ उदाहरणम् । “भ्रातर्द्विरेफ । भवता भ्रमता समन्तात् प्राणाधिका प्रियतमा मम वीक्षिता किम् ? भृङ्गझङ्कारमनुभूय सानन्दम् -- “ब्रूषे किमोमिति सखे ! कथयाशु तन्मे किंकिं व्यवस्यति कुतोऽस्ति च कीदृशीयम्” ॥) उन्मादः, त्रि, (उत् + मद् + घञ् ।) उन्मादरोग- युक्तः । क्षिप्तः । उन्मत्तः । इत्यमरटीकायां नील- कण्ठः ॥ पागल इति भाषा ॥ उन्मादनः, पुं, (उन्मादयत्यनेन इति । उत् + मद् + णिच + ल्यु) कामदेवस्य पञ्चबाणान्तर्गतबाणवि- शेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उन्मादवान्, त्रि, (उन्मादो विद्यते अस्य । उन्माद + मतुप् । मस्य वः ।) उन्मादरोगविशिष्टः । उन्मत्तः । इत्यमरः ॥ उन्मानः, पुं, (उत् + मा + ल्युट् ।) द्रोणपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ (“उन्मानश्च घटो राशिर्द्रोणपर्य्यायसंज्ञितः” । इति पूर्ब्बखण्डे प्रथमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥ “स एव कलशः ख्यातो घटस्तून्मानमेव च” ॥ इति कल्पस्थाने द्वादशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥) उन्मिषितः, त्रि, (उत् + मिष + क्त ।) प्रफुल्लः । विकसितः । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा कुमारे । “व्यलोकयन्नुमिषितैस्तडिन्मयै- र्महातपःसाक्ष्यैव स्थिताः क्षपाः” । ५ । २५ ॥ उन्मीलनं, क्ली, (उत् + मील + ल्युट् ।) उन्मेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ चक्षुमेला इति भाषा । विकाशः ॥ (“अज्ञानतिमिरान्धस्य लोकस्य तु विचेष्टतः । ज्ञानाञ्जनशलाकाभिर्नेत्रोन्मीलनकारकः” । इति महाभारते । १ । १ । ८४ ॥) उन्मीलितः, त्रि, (उत् + मील् + क्त ।) विकसितः । प्रस्फुटितः । इति हलायुधः ॥ (“उन्मीलितं तूलिकयेव चित्रम्” । इति कुमारे । १ । ३२ ॥ “ते चोन्मीलितमालतीसुरभयः प्रौढाः कदम्बा-

निलाः” । इति साहित्यदर्पणे १ म परिच्छेदे ॥) उन्मुखः, त्रि, (उदूर्द्ध्वं मुखं यस्य ।) ऊर्द्ध्वमुखः । तत्- पर्य्यायः । उत्पश्यः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“मनोभिरामाः शृण्वन्तौ रथनेमिस्वनोन्मुखैः” । इति रघुः । १ । ३९ ।) उत्सुकः । यथा कुभारे । ६ । ३४ ॥ “तस्मिन् संयमिनामाद्ये जाते परिणयोन्मुखे” । “पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं प्रियाम्” । इति रघुः । ३ । १२ ॥ “अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः” । इति मेघदूते । पूर्ब्बमेघे १४ । “इत्याख्याते पवनतनयं मैथिलीवोन्मुखी सा” । इति च मेघदूते उत्तरमेघे ३९ श्लोकः ॥) उन्मुद्रः, त्रि, (उद्गता मुद्रा यस्मात् ।) प्रफुल्लः । विकसितः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उन्मूलितं, त्रि, (उत् + मूल् + क्त ।) उत्पाटितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामायणे । ५ । ६ । “लङ्कामुग्मूलितां कृत्वा कदा द्रक्ष्यति मां पतिः” ॥) उन्मेषं, क्ली, (उत् + मिष् + घञ् ।) चक्षुरुन्मीलनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ चक्षु मेला इति भाषा । (“खद्योतालीविलसितनिभां विद्युदुन्मेषदृष्टिम्” । इति मेघदूते उत्तरमेघे २० । स्फुरणम् ॥ यथा, “स्वकिरणपरिवेशोन्मेषशून्याः प्रदीपाः” ॥ इति रघुः । ५ । ७४ ॥ विकाशः २ । प्रस्फोटनम् । यथा, -- “दीर्घिकाकमलोन्मेषो यावन्मात्रेण साध्यते” । इति कुमारे । २ । ३३ ॥) उप व्य प्रादिविंशत्युपसर्गान्तर्गतौपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । अनुगतिः । पश्चाद्भावः । अनुकम्पा । आधिक्यम् । (यथा पाणिनिः २ । ३ । ९ । “उप परार्द्धे हरेर्गुणाः । परार्द्धादधिकाइत्यर्थः ।) हीनः । (यथा मुग्धबोधे कारके ७ । “विष्णुमन्वर्च्च्यते भर्गः शक्रा- दय उपाच्युतम्” ।) सामीप्यम् । (यथा, मुग्धबोधे समासप्रकरणे ६७ । “उपसमिधं उपसमित् । उपनदं । उपनदि” ॥) प्राथम्यम् । इति दुर्गा- दासः ॥ दाक्षिण्यम् । सामर्थ्यम् । अत्ययः । भूषणम् । दीषाख्यानम् । निदर्शनम् । आश्चर्य्य- करणम् । दानम् । मारणम् । व्याप्तिः । लिप्सा । उपालम्भनम् । पूजा । उद्योगः । इति शब्द- रत्नावली ॥ उपकण्ठं, क्ली, (उपगतः कण्ठम् । अत्यादय इति समासः । उपगतः कण्ठः सामीप्यमस्येति वा ॥) ग्रामान्तम् । तत्पर्य्यायः । उपशल्यम् २ । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ आस्कन्दितम् । अश्वपञ्चमगतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ कण्ठसमीपम् ॥ (यथा, माघे । “प्रेम्नोपकण्टं मुहुरङ्कभाजो- रत्नावलीरम्बुधिराबबन्ध” ।) उपकण्ठः, त्रि, (उपगतः कण्ठः सामीप्यमस्य ।) निकटः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ५१ ॥ “तस्योपकण्ठे घननीलकण्ठः कुतूहलादुन्मुखपौरदृष्टः” ॥) उपकरणं, क्ली, (उप + कृ + ल्युट् ।) प्रधानाङ्गी- भूतोपकारकद्रव्यम् । नृपादीनां छत्रचामरादि ।

पृष्ठ १/२५१

:तत्पर्य्यायः । परिच्छदः २ परिवर्हः ३ तन्त्रम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ भोजनादौ व्यञ्जनादि ॥ यथा । “तस्मादन्नं प्रधानं पूपादिकन्तु उपकरणत्वेन शक्तानामावश्यकम्” । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ पूजादौ नैवेद्यादि । मृगबन्धनादौ जालादि ॥ उपकारः, पुं, (उप + कृ + घञ् ।) उपकृतिः । (“उपकारापकारौ हि लक्ष्यं लक्षणमेतयोः” । इति माघः । २ । ३७ ॥ “कृतोपकारेव रतिर्बभूव” । इति कुमारे । ३ । ७३ ॥) विकीर्णपुष्पादिः । इति हेमचन्द्रो मेदिनी च ॥ उपकारिका, स्त्री, (उपकरोतीति । उप + कृ + ण्वुल् + टाप् + इत्वम् ।) उपकारकर्त्री । पिष्ट- भेदः । इति मेदिनी ॥ राजगृहम् । इत्यमरः ॥ कुशूलः । मरायि इति भाषा । इति केचिदाहु- रिति भरतः ॥ उपकारी, स्त्री, (उपकारयतीति । उप + कृ + णिच् + अण् + ङीष् ।) राजगृहम् । इति भरतधृत- द्विरूपकोषः ॥ उपकारी, [न्] त्रि, (उपकरोतीति । उप + कृ + णिनि ।) उपकारविशिष्टः । उपकारकर्त्ता । (“उप- कारिणि विश्रब्धे शुद्धमतौ यः समाचरति पापम्” इति हितोपदेशे मित्रलाभे ॥) तत्र दानादानविधिर्यथा । हारीतः । अथासद्- द्रव्यदानमस्वर्ग्यं यच्च दत्त्वा परितप्यते तर्ह्यदान- मफलं यच्चोपकारिणे ददाति ॥ उपकारिणे व्यस- नोपकारिणे । तदितरोपकारिणे तु दक्षः । “मातापित्रोर्गुरौ मित्रे विनीते चोपकारिणे । दीनानाथविशिष्टेभ्यो दत्तन्तु सफलं भवेत्” ॥ इति शुद्धितत्त्वम् ॥ किञ्च । “उपकारिषु यः साधुः स साधुः सद्भिरुच्यते । समदृष्टिर्भवाशु त्वं सर्व्वभूतेषु केशव” ॥ इति जैमिनीये आश्वमेधिके पर्ब्बणि ११ अध्यायः ॥ उपकार्य्यः, त्रि, (उप + कृ + ण्यत् ।) उपकारोचितः । इति मेदिनी ॥ उपकार्य्या, स्त्री, (उपक्रियते इति । उप + कृ + ण्यत् + टाप् ।) राजगृहम् । इत्यमरः ॥ (पट- मवनम् । यथा, रघौ ५ । ४१ । “तस्योपकार्य्यारचितोपचारा वन्येतरा जानपदोपदाभिः” ॥ “शत्रुघ्नप्रतिविहितोपकार्य्यमार्य्यः, साकेतोपवनमुदारमध्युवास” । इति च १३ । ७९ ।) कुशूलः । मरायि इति भाषा । इति केचिदाहु- रिति भरतः ॥ उपकुञ्चिः, स्त्री, (उप + कुञ्च + कि ।) सूक्ष्मकृष्णजी- रकः । इति रत्नमाला ॥ (कृष्णजीरकशब्देऽस्य गुणादयो बोध्याः ॥) उपकुञ्चिका, स्त्री, (उप + कुञ्च + ण्वुल् + टाप् ।) कृष्णजीरकः । सूक्ष्मैला । इत्यमरः ॥ (“कारवी करवी तद्वद्विज्ञेया सोपकुञ्चिका । भक्ष्यव्यञ्जनभोज्येषु विविधेष्ववचारिता” ॥ इति सूत्रस्थाने ४६ अध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) उपकुम्भं, क्ली, (कुम्भस्य समीपे ।) कुम्भसमीपम् ।

इति व्याकरणम् ॥ उपकुर्व्वाणः, पुं, (उप + कृ + शानच् ।) ब्रह्मचर्य्या- नन्तरं यो गृहस्थो भवति सः । इति पुराणम् ॥ (कृतोपकारः । यथा हितोपदेशे सुहृद्भेदे, -- “यतोऽनुपकुर्व्वाणो न कस्यापि उपायनं गृह्णीयात्” ॥) उपकुल्या, स्त्री, (उपकोलति । कुल संख्याने बन्धुषु च । अघ्न्यादिः ।) पिप्पली । इत्यमरः ॥ पिपुल इति भाषा । (“कृष्णोपकुल्या मगधी” इति वैद्यक- रत्नमाला ॥ “उपकुल्योषणा शौण्डी” इति भाव- प्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥ गुणादिकमस्य पिप्पलीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) (उपगता कुल्यामिति वाक्ये वाच्यलिङ्गः । कृत्रिमसरःसमीपम् ॥) उपकूपजलाशयः, पुं, (उपकूपं कूपसमीपे यो जला- शयः ।) कूपसमीपे शिलादिनिबद्धपशुपानार्थ- कृतकूपोद्धृताम्बुस्थानम् । इत्यमरः ॥ उपक्रन्ता, [ऋ] त्रि, (उप + क्रम + तृच् ।) उप- क्रमकर्त्ता । आरम्भकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ उपक्रमः, पुं, (उप + क्रम + घञ् । नोदात्तोपदेशस्य इति न वृद्धिः ।) ज्ञात्वारम्भः । अयमस्योपायः अनेनैतत् सिध्यतीति ज्ञात्वा प्रथमारम्भः ॥ उपधा । राज्ञा धर्म्मकामार्थभयैः अमात्यादेर्यत् परीक्षणं भावतत्त्वनिरूपणम् ॥ प्रक्रमः । प्रथमारम्भः । इत्यमरः ॥ विक्रमः । चिकित्सा । इति मेदिनी ॥ पलायनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (उपायः । यथा, -- “सामादिभिरुपक्रमैः” । इति मनुः । ७ । १०७ । आरम्भः । यथा, -- “रामोपक्रममाचख्यौ रक्षः- परिभवं नवम्” ॥ १२ । ४२ । इति रघुः । “उप- क्रम्यते इत्युपक्रमः कर्म्मणि घञ् । रामस्य कर्तुरुप- क्रमः रामोपक्रमं रामेणादौ उपक्रान्तमित्यर्थः । उपज्ञोपक्रमं तदाचिख्यासायामिति क्लीवत्वम्” । इति तट्टीका ॥) उपक्रोशः, पुं, (उप + क्रुश् + घञ् ।) निन्दा । इत्य- मरः ॥ (यथा, रघुः । २ । ५३ । “राज्येन किं तद्विपरीतवृत्तेः प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्व्वा” ॥) उपक्रोष्टा [ऋ] पुं, स्त्री, (उप + क्रुश + तृच् ।) गर्द्दभः । इति श्रीभागवतम् ॥ निन्दकः ॥ उपक्वणः, पुं, (उप + क्वण् + अच् ।) प्रक्वणः । वीणा- शब्दः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ उपक्षेपणधर्म्मः, पुं, (उपक्षेपणरूपो धर्म्मः ।) शूद्र- स्वामिकान्नस्य पाकार्थं ब्राह्मणगृहे समर्पणम् । इति शुद्धितत्त्वे कल्पतरुः ॥ उपगतः, त्रि, (उप + गम् + क्त ।) अङ्गीकृतः । स्वी- कृतः ॥ इत्यमरः ॥ (यथा रघौ ९ । १५ । “उपगतोऽपि च मण्डलनाभिता- मनुदितान्यसितातपवारणः” ।) कृतमैथुनः ॥ उपगमः, पुं, (उप + गम् + अप् ।) अङ्गीकारः । निकटगमनम् । इति मेदिनी ॥ (यथा रघौ ६ । ६९ । “तं प्राप्य सर्व्वावयवानवद्यं व्यावर्त्ततान्योपगमात् कुमारी” ॥) उपगूहनं, क्ली, (उप + गूह + ल्युट् ।) आलिङ्गनम् । इत्यमरः ॥ (“स्मरन्मुकुन्दाङ्घ्यपगहनं पुनः” ॥

इति भागवते १ । ५ । १९ ॥ तथा च साहित्य- दर्पणे ६ परिच्छेदे । “कृतिः प्रमाद आनन्दः समयोऽप्युपगूहनम्” ॥) उपग्रहः, पुं, (उपगृह्यते इति । उप + ग्रह + अप् ।) वन्दी । इत्यमरः ॥ वँदुयान् इति भाषा । उप- योगः । अनुकूलः । इति मेदिनी ॥ (ग्रहसदृशो ज्योतिःपदार्थभेदः । यथा महाभारते ३ । स्कन्द- शत्रुसमागमे २२६ । १ ॥ “ग्रहाः सोपग्रहाश्चैव ऋषयो मातरस्तथा । हुताशनमुखाश्चैव दीप्ताः परिषदां गणाः” ॥) उपग्रहणं, क्ली, (उप + ग्रह + ल्युट् ।) उपाकरणम् । संस्कारपूर्ब्बकश्रुतिग्रहणम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (स्वीकारः । यथा, रामायणे १ । ४ । ४ । “वेदोपग्रहणार्थाय तावग्राहयत प्रभुः” । वेदोपवृंहणार्थाय इति पाठान्तरम् ॥) उपग्राह्यः, पुं, (उपगृह्यते इति । उप + ग्रह + ण्यत् ।) उपढौकनम् । इत्यमरः ॥ भेटी डालि इत्यादि भाषा ॥ उपघातः, पुं, (उपहन्यते अनेन । उप + हन + करणे घञ् ।) रोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भावे घञ् । विनाशः । यथा, -- “तथात्वञ्चेदिन्द्रियाणामुपघाते कथं स्मृतिः” । इति भाषापरिच्छेदे । ४८ । अपकारः । “स्त्रीणाञ्च प्रेक्षणालम्भमुपघातं परस्य च” ॥ इति मनुः । २ । १७९ ॥) उपघ्नः, पुं, (उप + हन + क ।) निकटाश्रयः । इत्य- मरः ॥ (यथा, रघुः । १५ । १ । “छेदादिवोपघ्नतरोर्व्रतत्यौ” ॥) उपचक्रः, पुं, (चक्रेण चक्रनाम्ना तुल्यः ।) चक्रवाकपक्षि- विशेषः । अस्य मांसगुणाः । लघुत्वम् । हृद्यत्वम् । उष्णवीर्य्यत्वम् । कटुपाकित्वम् । बलाग्निवृद्धिका- रित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“चकोरैरुपचक्रैश्च पक्षिभिर्जीवजीवकैः” ॥ इति महाभारते ३ भीमस्याजगरग्रहणे १७८ । ७ ॥) उपचक्षुः, [स्] क्ली, (उपगतं चक्षुषोर्दर्शनार्थम् ।) दिव्यचक्षुः । चश्मा इति पारस्यभाषा । इति लोकप्रसिद्धम् ॥ उपचयः, पुं, (उप + चि + अच् ।) वृद्धिः । उन्नतिः । (“स्वशक्त्युपचये केचित् परस्य व्यसने परे” । इति माघः । २ । ५७ । “तदेतेषामस्मत्पुत्त्राणां ज्ञानोपचये भवन्तः प्रमाणम्” । इति हितोप- देशे कथामुखम् ।) लग्नात् तृतीयषष्ठदशमैका- दशस्थानानि । इति ज्योतिषम् ॥ उपचरितं, त्रि, (उपचर्य्यते स्म । उप + चर + क्त ।) उपासितम् । सेवितम् । इत्यमरः ॥ उपचर्य्या, स्त्री, (उप + चर + क्यप् + टाप् ।) चि- कित्सा । इति हलायुधः ॥ उपचाय्यः पुं, (उपचीयतेऽग्निरस्मिन् इति । “अग्नौ परिचाय्योपचाय्यसमूह्याः” ३ । १ । १३१ । इतिण्य- दायादेशौ निपात्येते । उप + चि + ण्यत् ।) यज्ञा- ग्निः । इत्यमरः ॥ उपचार, पुं, (उप + चर + घञ् ।) रोगप्रतिकारः ।

पृष्ठ १/२५२

:तत्पर्य्यायः । उपचर्य्या २ चिकित्सा ३ रुक्प्रति- क्रिया ४ निग्रहः ५ वेदनानिष्टा ६ क्रिया ७ उप- क्रमः ८ शमः ९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सेवा । (“समे चिरायास्खलितोपचाराम्” । इति रघौ, ५ । २० ।) व्यवहारः । (“प्रयुक्तपाणिग्रहणोप- चारौ” । इति कुमारे ७ । ८६ ।) उत्कोचः । इति हेमचन्द्रः ॥ परस्य रञ्जनार्थं असत्यभाषणम् । यथा, कुमारे ४ । ९ । “उपचारपदं नचेदिदं त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः” ॥ “उपचारज्ञता दाक्ष्यं” इति चरके सूत्रस्थाने नवमेऽध्याये ॥) उपचार्य्यः, पुं, (उप + चर + ण्यत् ।) चिकित्सा । इति हेमचन्द्रः ॥ उपचितः, त्रि, (उपचीयते स्म । उप + चि + क्त ।) दिग्धः । समृद्धः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (यथा रघौ ९ म -- सर्गे, । “मृगवयोगवयोपचितं वनम्” ।) समाहितः । इति विश्वः हेमचन्द्रश्च ॥ निदिग्धः । लेपादिना वर्द्धितः । इत्यमरः ॥ (“यथाह हारीतः । “प्रयतत्वाद्वोपचितमशुभं नाशयतीति” ॥) उपचित्रा, स्त्री, (उपगता चित्राम् ।) मूषिकपर्णी । इत्यमरः । इँदुरकानि इति भाषा । दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दन्त्यर्थे यथा, -- “चित्रा दन्ती निकुम्भः स्यादुपचित्रा मुकूलकः” । इति वैद्यकरत्नमाला ॥) उपजापः, पुं, (उप + जप् + घञ् ।) भेदः । विच्छेदः । इत्यमरः ॥ (“तेषु तेषु चाकृतेषु प्रासरन् परोपजापाः” । इति दशकुमारे विश्रुतचरिते । तथा च माघे २ । ९९ । “उपजापः कृतस्तेन तानाकोपवतस्त्वयि” ॥) उपजिह्वा, स्त्री, (उपगता जिह्वा यस्याः ।) कीट- विशेषः । तत्पर्य्यायः । उपदेहिका २ वम्प्री ३ उददीका ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ आलजिह्वा इति ख्याता च ॥ (“उपजिह्वा स्फिचौ बाहू” । इति याज्ञवल्क्यः । “तादृगेवोपजिह्वा तु जिह्वाया उपरि स्थिता” ॥ इति वाभटेनोत्तरस्थाने एकविंशेऽध्याये उक्तम् ॥ चिकित्सा यथा । “उपजिह्वां परिस्राव्य यवक्षारेण घर्षयेत्” । इति च वाभटेनोत्तरस्थाने द्वाविंशेऽध्याये उक्तम् ॥) उपजिह्विका, स्त्री, (उपजिह्वा + स्वार्थ कन् ।) घ- ण्टिका । आलजिव इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रतिजिह्वा २ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ऋग्वेदे ४ । ९१ । २१ । “यदत्युपजिह्विका यद्वम्रो अति- सर्पति” ।) कीटभेदः । तत्पर्य्यायः । उत्पादिका २ वटिः ३ उद्देहिका ४ दिवी ५ । इति हारावली ॥ (“यस्य श्लेष्मा प्रकुपितो जिह्वामूलेऽवतिष्ठते । आशु संजनयेत् शोथं जायतेऽस्योपजिह्विका” ॥ इति चरके सूत्रस्थाने १८ अध्यायः ॥ “जिह्वाग्ररूपः श्वयथुर्हि जिह्वा- मुन्नम्य जातः कफरक्तयोनिः । प्रसेककण्डूपरिदाहयुक्ता

प्रकथ्यतेऽसावुपजिह्विकेति” ॥ इति निदानस्थाने षोडशेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥ अस्य चिकित्सा यथा । “उपजिह्वान्तु संलिख्य क्षारेण प्रतिसारयेत् । शिराविरेकगण्डूषधमैश्चैनमुपाचरेत् । जिह्वागतानां कर्म्मोक्तं तालव्यानां प्रवक्ष्यते” ॥ इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २२ अध्यायः ॥) उपजीविका, स्त्री, (उपजीव्यतेऽनया । उप + जीव + गुरोश्चेत्यः । संज्ञायां कन् क्वुन् वा ।) उप- जीव्यम् । जीवनोपायः ॥ उपजोषम्, व्य, (उपजोषणम् । उप + जुष + अम् ।) आनन्दः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते १ । “यथोपजोषं सर्व्वश्च जनश्चिक्रीड भारत” । सुखं । यथा, रामायणे २ । ८९ । २२ । “आश्वासयित्वा च चमूं महात्मा निवेशयित्वा च यथोपयोषम्” ॥) उपज्ञा, स्त्री, (उपज्ञायते । ज्ञा अवबोधने । आत- श्चोपसर्गे इति कर्म्मणि अङ् ।) आद्यज्ञानम् । इत्यमरः ॥ तत्तु विनोपदेशेन प्रथमज्ञानम् । यथा बाल्मीकेः श्लोकनिर्म्माणे ज्ञानम् ॥ (“अथ प्राचेतसोपज्ञं रामायणमितस्ततः” ॥ इति रघुः १५ । ६३ ॥ “लोकेऽभूद्यदुपज्ञमेव विदुषां सौजन्यजन्यं यशः” इति मल्लिनाथटीका- मुखम् ॥) उपढौकनं, क्ली, (उप + ढौक + ल्युट् ।) पारितो- षिकद्रव्यम् । भेट् डाला इत्यादि भाषा । तत्प- र्य्यायः । प्राभृतम् १ प्रदेशनम् २ उपायनम् ३ उप- ग्राह्यः ४ उपहारः ५ उपदा ६ । इत्यमरः ॥ उपतप्ता, [ऋ] पुं, (उप + तप् + तृच् ।) उपतापक- मात्रम् । तत्पर्य्यायः । स्पर्शः २ स्प्रष्टा ३ । इत्य- मरः ॥ स्पशः ४ स्पर्ष्टा ५ । इति तट्टीका ॥ रोग- इत्यन्ये । इति भरतः ॥ उपतापः, पुं, (उप + तप् + घञ् ।) त्वरा । उत्तापः । रोगः । इति मेदिनी ॥ अशुभम् । पीडा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शाकुन्तले । “विवक्षितं ह्यनुक्तं उपतापं जनयति” । पीडादायके वाच्यलिङ्गः । यथा, कौशिकसूत्रे । १३५ । “यो वनस्पतीनामुपतापो बभूव” ॥) उपत्यका, स्त्री, (उप समीपे आसन्ना भूमिः । उप + “उपाधिभ्यां त्यकन्नासन्नारूढयोः” । ५ । २३४ । इति त्यकन् । “त्यकनश्च निषेधः” इति इत्वा- भावः ।) पर्ब्बतनिकटभूमिः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ४ । ४६ । “मारीचोद्भ्रान्तहारीता मलयाद्रेरुपत्यकाः” ॥) उपदंशः, पुं, (उपदश्यते इति । उप + दंश + कर्म्मणि घञ् ।) मद्यपानरोचकभक्ष्यद्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । अवदंशः २ चक्षणम् ३ मद्यपासनम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा दशकुमारे विश्रुतचरिते -- “द्वित्रान् उपदंशान् उपपाद्य” । “ततस्तस्य शाल्योदनस्य दर्वीद्वयं दत्त्वा सपि- र्मात्रां सूपम् उपदंशं च उपजहार” । इति च ।) मेढ्ररोगविशेषः । वाओ इति भाषा । अथोपदं-

शाधिकारः । तत्रोपदंशस्य विप्रकृष्टं निदान- माह । “हस्ताविघातान्नखदन्तघाता- दधारणादत्युपसेवनाद्वा । योनिप्रदोषाच्च भवन्ति शिश्ने पञ्चोपदंशा विविधापचारैः” ॥ हस्ताविघातात् हस्तेन मैथुनात् । नखदन्तघातात् नखदन्तघातस्थानत्वेनानुक्तेऽपि मेहने नखदन्त- घातो बलवदनुरागोदयात् । उक्तञ्च कामशास्त्रे । “शास्त्रस्य विषयस्तावद्यावन्मन्दतरो रसः । रतिचक्रे प्रवृत्ते तु न शास्त्रं नापि च क्रमः” ॥ कलहे दुष्टस्त्रीकृतो वा मेहने नखदन्तघातः । उत्कलादौ स्त्रियो मुखयोनयो भवन्ति । ताभिर्व्वा मेहने नखदन्तघातः । योनिप्रदोषात् दीर्घकर्क्कश- योनिलोमयोगात् । योनिच्छिद्रस्यातिसूक्ष्मत्वाद्वा । वातादिकृताद्वा योनिदोषात् । विविधापचारैः । दुष्टजलप्रक्षालनब्रह्मचारिणीगमनादिभिः पञ्चो- पदंशाः । वातिकः पैत्तिकः श्लैष्मिकः सान्निपातिकः आगन्तुजश्चेति ॥ * ॥ तत्र वातिकपैत्तिकस्य चोप- दंशस्य लक्षणमाह । “सतोदभेदस्फुरणैस्तु कृष्णैः स्फोटैर्व्यवस्येन्मरुतोपदंशम् । पीतैर्ब्बहुक्लेदयुतैः सदाहैः पित्तेन रक्तैः पिशितावभासैः” ॥ व्यवस्येत् जानीयात् । पीतैः रक्तैर्व्वेति विकल्पः ॥ * ॥ श्लैष्मिकं सान्निपातिकञ्चाह । “सकण्डुरैः शोफयुतैर्म्महद्भिः शुक्लैर्घनैः स्रावयुतैः कफेन । नानाविधस्रावरुजोपपन्न- मसाध्यमाहुस्त्रिमलोपदंशम्” ॥ * ॥ असाध्यमाह । “विशीर्णमांसं कृमिभिः प्रजग्धं मुष्कावशेषं परिवर्ज्जयेत्तम्” । विशीर्णमांसं गलितमांसम् । प्रजग्धं खादितम् । मुष्कावशेषं विशीर्णसमस्तमेहनमांसत्वेनावशिष्ट- फलकोषमात्रम् ॥ * ॥ उत्पन्नमात्रचिकित्सायाः अकरणे दोषमाह । “सञ्जातमात्रे न करोति मूढः क्रियां नरो यो विषये प्रसक्तः । कालेन शोफक्रिमिदाहपाकैः प्रशीर्णशिश्नो म्रियते स तेन” ॥ विषये प्रसक्तः अतिस्त्रीरतः ॥ * ॥ लिङ्गार्शमाह । “अङ्कुरैरिव संजातैरुपर्य्युपरि संस्थितैः । क्रमेण जायते वर्त्तिस्ताम्रचूडशिखोपमा ॥ कोषस्याभ्यन्तरे सन्धौ पर्ब्बसन्धिगतापि च । सवेदना पिच्छिला च दुश्चिकित्स्या त्रिदोषजा ॥ लिङ्गवर्त्तिरिति ख्याता लिङ्गार्श इति चापरे” ॥ लिङ्गवर्त्तेः स्थानमाह । कोषाभ्यन्तरे अण्डकोषा- भ्यन्तरे । सन्धौ लिङ्गरन्ध्रसन्धौ । पर्ब्बसन्धिगता मणिपर्ब्बणोः सन्धिगता ॥ * ॥ * ॥ अथोपदंशस्य चिकित्सा । “उपदंशेषु सर्व्वेषु स्निग्धं स्विन्नस्य देहिनः ।

पृष्ठ १/२५३

:मेढ्रमध्ये शिरां विध्येत् पातयेद्वा जलौकसः ॥ सद्यो निर्हृतदोषस्य रुक्शोथावुपशाम्यतः । पाको निवार्य्यो यत्नेन शिश्नक्षयकरः स यत् ॥ वटप्ररोहार्ज्जुनजम्बुलोध्र- पथ्याहरिद्रारचितः प्रलेपः । व्यथां तथा शोथमपाकरोति सर्व्वोपदंशेषु ततो हितोऽयम् ॥ उपदंशेषु पक्वेषु व्रणप्रक्षालनं हितम् । त्रिफलायाः कषायेण भृङ्गराजरसेन वा ॥ नीलोत्पलं सकुमुदं पद्मं सौगन्धिकं तथा । एषां चूर्णं धूलनार्थं प्रलेपश्चात्र शस्यते ॥ बन्धूकदलचूर्णेन रजसा दाडिमत्वचः । गुण्ठनं तद्व्रणे कुर्य्याल्लेपं पूगफलेन वा ॥ दहेत् कटाहे त्रिफलां तन्मसी मधुसंयुता । प्रलेपेनोपदंशस्य व्रणं सद्यः प्ररोहयेत् ॥ पटोलनिम्बत्रिफलाकिरात- क्वाथं पिबेद्वा खदिरासनाभ्याम् । सगुग्गुलुं वा त्रिफलायुतं वा सर्व्वोपदंशापहरः प्रयोगः” ॥ * ॥ “भूनिम्बनिम्बत्रिफलापटोल- करञ्जधात्रीखदिरासनानाम् । कषायकल्कैः सृतमाशु चाज्यं सर्व्वोपदंशापहरं प्रदिष्टम्” ॥ भूनिम्बादिघृतम् ॥ * ॥ “घृतानि यानि प्रोक्तानि कुष्ठे नाडीव्रणे व्रणे । उपदंशे प्रयोज्यानि सेकाभ्यञ्जनभोजने ॥ क्षारसूत्रेण संछिद्य लिङ्गवर्त्तिमशेषतः । दहेच्च तां ततस्ताभ्यां चिकित्सां व्रणवच्चरेत्” ॥ इत्युपदंशाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अपि च । “पटोलनिम्बत्रिफलागुडूचीक्वाथमाविशेत् । सगुग्गुलुं सखदिरमुपदंशो विनश्यति” ॥ ग्रन्थान्तरे प्रथमार्द्धे “पटोलनिम्बगुडूचीमरिच- क्वाथमापिबेत्” । इति च पाठः ॥ “दहेत् कटाहे त्रिफलां सा मसी मधुसंयुता । उपदंशे प्रलेपोऽयं सद्यो रोपयते व्रणम्” ॥ * ॥ “त्रिफलानिम्बभूनिम्बकरञ्जखदिरादिभिः । कल्कैः क्वाथैर्घृतं पक्वमुपदंशहरं परम्” ॥ इति गारुडे १७५ अध्यायः ॥ (अन्यच्चास्य सनिदानसम्प्राप्तिकं लक्षणमाह । यथा, “स्त्रीव्यवायनिवृत्तस्य सहसा भजतोऽथवा । दोषाध्युषितसंकीर्णमलिनानुरजःपथाम् ॥ अन्ययोनिमनिच्छन्तीमगम्यां नवसूतिकाम् । दूषितं स्पृशतस्तोयं रतान्तेष्वपि नैव वा ॥ विवर्द्धयिषया तीक्ष्णान् प्रलेपादीन् प्रयच्छतः । मुष्टिदन्तनखोत्पीडाविषवच्छुक्रपातनैः ॥ वेगनिग्रहदीर्घातिखरस्पर्शविघट्टनैः । दोषा दुष्टा गता गुह्यं त्रयोविंशतिमामयान् ॥ जनयन्त्युपदंशादीन् उपदंशोऽत्र पञ्चधा । पृथक्दोषैः सरुधिरैः समस्तैश्चात्र मारुतात् ॥ मेढ्रशोके रुजश्चित्राः स्तम्भत्वक् परिपोटनम् ॥ १ ॥ पक्वोदुम्बरसंकाशः पित्तेन श्वयथुर्ज्वरः ॥ २ ॥

श्लेष्मणा कठिनः स्निग्धः कण्डूमान् शीतलोगुरुः ॥ ३ ॥ शोणितेनासितस्फोटसम्भवोऽस्रस्रुतिर्ज्वरः ॥ ४ ॥ सर्व्वजे सर्व्वलिङ्गत्वं श्वयथुर्मुष्कयोरपि” ॥ ५ ॥ असाध्यलक्षणं यथा । “तीव्रा रुगाशुपचनं दरणं क्रिमिसम्भवः । याप्यो रक्तोद्भवस्तेषां मृत्यवे सन्निपातजः” ॥ इति वाभटे उत्तरस्थाने ३३ अध्याये । अस्य चिकित्सा च यथा ॥ “मेढ्रमध्ये शिरां विध्येदुपदंशे नवोत्थिते । शीतां कुर्य्यात् क्रियां शुद्धिं विरेकेण विशेषतः ॥ तिलकल्कघृतक्षौद्रैर्लेपः पक्वे तु पाटिते । जम्ब्वाम्रसुमनोनीपश्वेतकाम्बोजिकाङ्कुरान् ॥ शल्लकीवदरीविल्वपलाशतिनिशोद्भवाः । त्वचः क्षीरिद्रुमाणाञ्च त्रिफलाञ्च जले पचेत् ॥ सक्वाथः क्षालनं तेन पक्वतैलञ्च रोपणम् । तुत्थगैरिकलोध्रैलामनोह्वालरसाञ्जनैः ॥ हरेणुपुष्पकाशीससौराष्ट्रीलवणोत्तमैः । लेपः क्षौद्रयुतैः सूक्ष्मैरुपदंशव्रणापहः ॥ कपाले त्रिफला दग्धा सघृता रोपणं परम् । सामान्यं साधनमिदं प्रतिदोषन्तु शोफवत् ॥ न च याति यथा पाकं प्रयतेत तथा भृशम् । पक्वैः स्नायुशिरामांसैः प्रायो नश्यति हि ध्वजः” ॥ इति वाभटे उत्तरस्थाने ३४ अध्यायः ॥ तत्रातिमैथुनादतिब्रह्मचर्य्याद्वा तथा ब्रह्मचा- रिणीं चिरोत्सृष्टां रजस्वलां दीर्घरोमां कर्कशरो- मां सङ्कीर्णरोमां निगूढरोमामल्पद्वारां महाद्वा- रामप्रियामकामामचौक्ष्यसलिलप्रक्षालितयोनि- मक्षालितयोनिं योनिरोगोपसृष्टां स्वभावतो वा दुष्टयोनिं वियोनिं वा नारीमत्यर्थमुपसेवमानस्य तथा करज-दशन-विष-शूकनिपातनादर्द्दनाद्धस्ता- भिघाताच्चतुष्पदीगमनादचौक्ष्यसलिलप्रक्षालनाद- वपीडनाच्छुक्रमूत्रवेगविधारणान्मैथुनान्ते वाऽप्र- क्षालनादिभिर्मेढ्रमागम्य प्रकुपिता दोषाः क्षते- ऽक्षते वा श्वयथुमुपजनयन्ति तमुपदंशमित्या- चक्षते ॥ स पञ्चविधस्त्रिभिर्दोषैः पृथक् समस्तैरसृजा चैकः ॥ तत्र वातिके पारुष्यं त्वक्परिपुटनं स्तध्वमेढ्र- ता परुषशोफता विविधाश्च वातवेदनाः ॥ १ ॥ पैत्तिके ज्वरः श्वयथुः पक्वोडुम्बरसङ्काशस्तीव्र- दाहः क्षिप्रपाकः पित्तवेदनाश्च ॥ २ ॥ श्लैष्मिके श्वयथुः कण्डूमान् कठिनः स्निग्धः श्लेष्म- वेदनाश्च ॥ ३ ॥ रक्तजे कृष्णस्फोटप्रादुर्भावोऽत्यर्थमसृक्प्रवृत्तिः पित्तलिङ्गान्यत्यर्थं ज्वरदाहो शोषश्च याप्यश्चैव कदाचित् ॥ ४ ॥ सर्व्वजे सर्व्वलिङ्गदर्शनमवदरणं शेफसः कृमि- प्रादुर्भावो मरणञ्चेति ॥ ५ ॥ इति सुश्रुते निदानस्थाने १२ अध्यायः ॥ चिकित्साविशेषो यथा । “यदि वा दुर्ब्बलो जन्तुर्न वा प्राप्तं विरेचनम् ॥ निरूहेण हरेत् तस्य दोषानत्यर्थमुच्छ्रितान् ।

प्रपौण्डरीकयष्ट्याह्ववर्षाभू-कुष्ठदारुभिः ॥ सरलागुरुरास्नाभिर्वातजं संप्रलेपयेत् । निचुलैरण्डवीजानि यवगोधूमशक्तवः ॥ एतैश्च वातजं स्निग्धैः सुखोष्णैः संप्रलेपयेत् । प्रपौण्डरीकपूर्ब्बैश्च द्रव्यैः सेकः प्रशस्यते ॥ गैरिकाञ्जनयष्ट्याह्वसारिवोशीरपद्मकैः । सचन्दनोत्पलैः स्निग्धैः पैत्तिकं संप्रलेपयेत् ॥ पद्मोत्पलमृणालैश्च ससर्ज्जार्ज्जुनवेतसैः । सर्पिःस्निग्धैः समधुकैः पैत्तिकं सम्प्रलेपयेत् ॥ सेचयेच्च घृतक्षीरशर्करेक्षुमधूदकैः । अथ वापि सुशीतेन कषायेण वटादिना ॥ शालाश्वकर्णाजकर्णधवत्वग्भिः कफोत्थितम् । सुरापिष्टाभिरुष्णाभिः सतलाभिः प्रलेपयेत् ॥ रजन्यतिविषामुस्तसरलासुरदारुभिः । सपत्रपाठापत्तूरैरथ वा सम्प्रलेपयेत् ॥ करवीरस्य पत्राणि जात्यारग्बधयोस्तथा । प्रक्षालने प्रयोज्यानि वैजयन्त्यर्कयोरपि ॥ गोजिविडङ्गयष्टीभिः सर्व्वगन्धैश्च संयुतम् । एतत् सर्व्वोपदंशेषु श्रेष्ठं रोपणमिष्यते ॥ सर्ज्जिकातुत्थकाशीसं शैलेयञ्च रसाञ्जनम् । मनःशिलासमैश्चूर्णं व्रणवीसर्पनाशनम् ॥ गुन्द्रान्दग्ध्वा कृतं भस्म हरितालं मनःशिला । उपदंशविसर्पाणामेतच्छान्तिकरं परम् ॥ मार्कवस्त्रिफलादन्तीताम्रचूर्णमयो रजः । उपदंशं निहन्त्येष वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा ॥ उपदंशद्वयेऽप्येतां प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम् । तयोरेव च या योग्या वीक्ष्य दोषबलाबलम् ॥ उपदंशे विशेषेण श्टणु भूयस्त्रिदोषजे । दुवृव्रणविधिं कुर्य्यात् कुथितं मेहनं त्यजेत् ॥ जाम्बौष्ठेनाग्निवर्णेन पश्चाच्छेषं दहेद्भिषक् । सम्यग्दग्धञ्च विज्ञाय मधुसर्पिः प्रयोजयेत् ॥ शुद्धे च रोपणं दद्यात् कल्कं तैलं हितञ्च यत्” । इति च सुश्रुते चिकित्सितस्थाने १९ अध्याये ॥ “लवङ्गं मरिचं शुण्ठी विडङ्गञ्च वचान्तथा । गन्धकं श्वेतखदिरं जातीकोषफले तथा । समभागकृतं सर्व्वं मधुना कारयेद्वटीम् ॥ शाणमात्रान्तु मतिमान् योजयेदविकल्पितः । अनुपानं दुग्धसारं ततस्ताम्बूलभक्षणम्” ॥ इति उपदंशारी रसः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे उपदंशाधिकारः ॥ * ॥ अत्र पथ्यानि यथा ॥ छिर्द्दिर्विरेको ध्वजमध्यनाडी- वेधो जलौकःपरिपातनञ्च । सेकः प्रलेपो यवशालयश्च धन्वामिषं मुद्गरसो घृतानि ॥ १ ॥ कठिल्लकं शिग्रुफलं पटोलं शालिञ्चशाकं नवमूलकञ्च । तिक्तं कषायं मधुकूपवारि तैलञ्च हन्यादुपदंशरोगम् ॥ २ ॥ अपथ्यानि यथा ॥ “दिवानिद्रां मूत्रवेगं गुर्व्वन्नं मैथुनं गुडम् । आयासमम्लं तक्रञ्च वर्ज्ज येदुपदंशवान् ॥ ३ ॥

पृष्ठ १/२५४

:इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधिः ॥) समष्ठिलवृक्षः । शिग्रुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । (भवे घञ् ।) दंशनम् ॥ उपदर्शकः, पुं, (उपदर्शयतीति । उप + दृश् + णिच् + ण्वुल् ।) द्वारपालः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ (दर्शयितरि, त्रि ॥) उपदा, स्त्री, (उपदीयते इति । उप + दा + आत- श्चोपसर्ग इत्यङ् ।) उपढौकनम् । इत्यमरः ॥ (“उपदा विविशुः शश्वत् नोत्सेकः कोशलेश्वरम्” । इति रघुः । ४ । १० ।) “प्रत्यर्प्य पूजामुपदाच्छलेन” । इति रघुः । ७ । ३० ।) उपदानकं, क्ली, (उपदान + स्वार्थे कन् ।) उत्कोचः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उपदिष्टः, त्रि, (उप + दिश् + क्त ।) उपदेशप्राप्तः । यथा । “ननु शूद्रस्यापि सगोत्रा कथं न निषिध्यते इति चेदत्र उपदिष्टातिदिष्टगोत्रस्यैव निषेधो न त्वतिदिष्टातिदिष्टशूद्रगोत्रादेरिति” । इत्युद्वाह- तत्त्वम् ॥ उपदी, स्त्री, (उपेत्य दीयते छिद्यते इति उप + दो + क + ङीष् ।) वन्दाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ परगाछा इति भाषा ॥ उपदेवता, स्त्री, (उपगता सादृश्येन देवताम् ।) यक्ष- भूतादिः ॥ (उपदेवताश्च दश । यथाह अमरः । “विद्याधरोऽप्सरो यक्षो रक्षो गन्धर्व्वकिन्नरौ । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः” ॥) उपदेशः, पुं, (उप + दिश् + घञ् ।) मन्त्रकथनम् । तत्पर्य्यायः । दीक्षा २ । यथा । “चन्द्रसूर्य्यग्रहे तीर्थे सिद्धक्षेत्रे शिवालये । मन्त्रमात्रप्रकथनमुपदेशः स उच्यते” ॥ इति रामार्च्चनचन्द्रिका ॥ कलावत्यादिदीक्षाया- मसामर्थ्ये संक्षेपो यथा । “तत्राप्यशक्तः कश्चिच्चेदब्जमभ्यर्च्च्य साक्षतम् । तदम्बुनाभिषिच्याष्टवारं मूलेन केकरम् ॥ निधायाष्टौ जपेत् कण उपदेशे त्वयं विधिः” ॥ इति विश्वसारतन्त्रम् ॥ हितकथनम् । (यथा, हितोपदेशे विग्रहे उक्तम् । “उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये” ॥) शिक्षणम् ॥ (यथा, मनुः ८ । २७२ । “धर्म्मोपदेशं दर्पण विप्राणामस्य कुर्व्वतः” । “एवमित्युपदेशः । यथा । तथा न जागृयात् रात्रौ दिवास्वप्नञ्च वर्जयेदनेन कारणेनेत्युपदे शः ॥ अथोपदिश्यते मधुरेण श्लेष्माभिवर्द्धत इति” । इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ६५ अध्यायः ॥) उपदेशी, [न्] त्रि, (उपदिशति यः । उप + दिश् + णिनि ।) उपदेष्टा ॥ (यथा हितोपदेशे मित्र- लाभे । “गतानुगतिको लोकः कुट्टनीमुपदेशिनीम् । प्रमाणयति नो धर्म्मे यथा गोघ्नमपि द्विजम्” ॥) उपदेष्टा, [ऋ] त्रि, (उपदिशति यः । उप + दिश् + तृच ।) उपदेशकर्त्ता । यथा । “तथोपदेष्टारमपि पूजयेच्च ततो गुरुम् । नपूज्यते गुरुर्यत्र नरैस्तत्राफला क्रिया” ॥

इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ वृहस्पतिः । “उपदेष्टानुमन्ता च लोके तुल्यफलौ स्मृतौ” । इत्याह्निकतत्त्वञ्च ॥ उपदेहिका, स्त्री, (उपदेहो विद्यते यस्याः । उप- देह + ठक् ।) कीटविशेषः । तत्पर्य्यायः । उप- जिह्वा २ वम्प्री ३ उपदीका ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ उपद्रवः, पुं, (उप + द्रु + अप् ।) उत्पातः । इति हलायुधः ॥ रोगारम्भकदोषप्रकोपजन्योऽन्यो वि- कारः । (तल्लक्षणमुक्तं वैद्यके । यथा, -- “यो व्याधिस्तस्य यो हेतुर्दोषस्तस्य प्रकोपतः । योऽन्यो विकारो भवति स उपद्रव उच्यते” ॥ “व्याधेरुपरि यो व्याधिः उपद्रव उदाहृतः । सोपद्रवा न जीवन्ति जीवन्ति निरुपद्रवाः” ॥ इति हारीते चिकित्सितस्थाने द्वितीयेऽध्याये । “तत्रौपसर्गिको यः पूर्ब्बोत्पन्नं व्याधिं जघन्यकाल- जातो व्याधिरुपसृजति स तन्मूलएवोपद्रव- संज्ञः” । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ३५ अध्याये ॥) उपद्रष्टा, [ऋ] त्रि, (उप + दृश + बाहुलकात्तृच् ।) उपदर्शकः । उदासीनबोधरूपत्वेन गुणप्रचार- दर्शी । इति गीताटीका ॥ (“उपद्रष्टानुमन्ता च भर्त्ता भोक्ता महेश्वरः” । इति गीतायां १३ । २२ । साक्षी पुरुषः । यथा, “ऋत्विग्यजमानेषु यजनकर्म्मव्यापृतेषु तत्स- मीपस्थोऽन्यः स्वयमव्यापृतो यज्ञविद्याकुशलत्वात् ऋत्विग्यजमानव्यापारगुणदोषाणां ईक्षिता तद्वत्- कार्य्यकारणव्यापारेषु स्वयमव्यापृतो विलक्षणस्तेषां कार्य्यकारणानां सव्यापाराणां समीपस्थो द्रष्टा उपद्रष्टा साक्षी पुरुषः” ॥) उपधर्म्मः, पुं, (उपहीनोधर्म्मः ।) पाषण्डः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा मनुः २ । २३७ । “एष धर्म्मः परः साक्षात् उपधर्म्मोऽन्य उच्यते” ॥) उपधा, स्त्री, (उपधीयते शुद्धिज्ञानमत्र । उप + धा + आतश्चोपसर्ग इत्यङ् + टाप् ।) राज्ञां धर्म्म- कामार्थभयैरमात्यादेर्यत् परीक्षणम् । इत्यमरः ॥ धर्म्मार्थकाममोक्षद्वारा परीक्षा । यथा । “धर्म्मार्थकाममोक्षैश्च प्रत्येकं परिशोधनैः । उपेत्य धीयते यस्मादुपधा परिकीर्त्तिता ॥ अर्थकामोपधाभ्यान्तु भार्य्याः पुत्त्रांस्तु शोधयेत् । धर्म्मोपधाभिर्व्विप्रांस्तु सर्व्वाभिः सचिवान् पुनः” ॥ इति कालिकापुराणे ८५ अध्यायः ॥ (“भूयोभूय- श्चोपधाभिर्विशोध्य तं मे मतिसहायमकरवम्” । इति दशकुमारचरिते विश्रुतचरिते ।) पदानामु- पान्त्यवर्णः । इति व्याकरणम् ॥ उपधातुः, पुं, (उप सादृश्ये । धातुसदृशो धातुः ।) अष्टप्रधानधातुसदृशधातुः । स तु सप्तधा यथा । माक्षिकम् १ तुत्थकम् २ अभ्रम् ३ नीलाञ्जनम् ४ मनःशिला ५ हरितालम् ६ रसाञ्जनम् ७ ॥ शरीरस्थधातुभवोपधातुः सप्तधा यथा । रसात् स्तनदुग्धम् १ रक्तात् स्त्रीरजः २ मांसात् वसा ३ मेदसो घर्म्म ४ अस्थ्नो दन्तः ५ मज्जनः केशः ६ शुक्रात् ओजः ७ । इति वैद्यकम् ॥ (“स्तन्यं रजश्च नारीणां काले भवति गच्छति ।

शुद्धमांसभवस्नेहः सा वसा परिकीर्त्तिता ॥ स्वेदो दन्तास्तथा केशास्तथैवोजश्च सप्तमम् । इति धातुभवा ज्ञेया एते सप्तोपधातवः” ॥ इति शार्ङ्गधरेण पूर्ब्बखण्डे पञ्चमेऽध्याये उक्तम् ॥ “सप्तोपधातवः स्वर्णमाक्षिकं तारमाक्षिकम् । तुत्थं कांस्यं च रीतिश्च सिन्दूरश्च शिलाजतु” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) उपधानं, क्ली, (उपधीयते आरोप्यते मस्तकमत्र । उप + धा + अधिकरणे ल्युट् ।) शिरोधानम् ॥ वालिश इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उपवर्हः २ । इत्यमरः । गण्डुः ३ । इति जटाधरः । (“सोपधानां धियं धीराः स्थेयसीं खट्टयन्ति ये” । इति माघः २ । ७७ । “पट्टोपधानाध्यासितशिरो- भागेन” । इति कादम्बरी ।) विषम् । प्रणयः । इति मेदिनी । व्रतम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उपधानीयं, क्ली, (उपधीयते यस्मिन् । उप + धा + अनीयर् ।) उपधानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उपधिः, पुं, (उपधीयते आरोप्यतेऽनेन । उप + धा + किः ।) कपटः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः ८ । १६५ ॥ “योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम् । यत्र वाप्युपधिं पश्येत् तत्सर्व्वं विनिवर्त्तयेत्” ॥ “अरिषु हि विजयार्थिनः क्षितीशाः विदधति सोपधि सन्धिदूषणानि” । इति किराते ॥ १ । ४५ ।) रथचक्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उपधूपितः, त्रि, (उप + धूप् + क्त ।) आसन्नमरणः । परिधूपितः । इति मेदिनी ॥ उपधृतिः, स्त्री, (उप + धृ + क्तिन् ।) किरणः । इति हेमचन्द्रः ॥ उपनतः, त्रि, (उप + नम् + क्त ।) उपस्थितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“अचिरोपनतां स मेदिनीं” इति रघुः ८ । ७ ॥ नम्रः । यथा, माघे । १२ । ३३ । “शौरेः प्रतापोपनतैरितस्ततः समागतैः प्रश्रयनम्रमूर्त्तिभिः” ॥) उपनदं, क्ली, नद्याः समीपम् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (तथा पाणिनीये । “नदीपौर्णमास्याग्रहायणीभ्यः” । ५ । ४ । ११० । इत्यनेन सिद्धम् ॥) उपनदि, क्ली, नद्याः समीपम् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (तथा पाणिनीये । “नदीपौर्णमास्याग्रहायणीभ्यः” । ५ । ४ । ११० । इत्यनेन सिद्धम् ॥) उपनयः, पुं, (उप समीपे नीयते येन कर्म्मणा । उप + नी + अच् ।) उपनयनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (“गृह्योक्तकर्म्मणा येन समीपं नीयते गुरोः । बालो वेदाय तद्योगात् बालस्योपनयं विदुः” ॥ इति स्मृतिः । भावे + अच् । प्रापणम् । यथा, महाभारते ३ । २ । २४ । “मानमस्य प्रियाख्यानैः सम्भोगोपनयैर्नृणाम्” ॥ न्यायमते यो यो धूमवान् स सवह्निमान् अयमपि तथेत्यादिरूपः न्यायावयवभेदः ॥)