शब्दकल्पद्रुमः/उपनयनं
:
उपनयनं, क्ली, (अध्ययनार्थं आचार्य्यस्य उप समीपं
बालो वेदाय तद्योगाद्बालस्योपनयं विदुः” ॥ * ॥
|
|
|
:एवाचार्य्यो वृतः तदा येन वृतः स तस्मै दक्षिणां
|
उपनायः, पुं, (उपनीयते आचार्य्यसमीपमिति । उप
उपनायकः, पुं, (उपमितो नायकेन ।) नायकगुणो-
उपनाहः, पुं, (उपनह्यतेऽस्मिन् । उप + नह + घञ् ।)
उपनिधिः, पुं, (उपनिधीयते इति । उप + नि +
उपनिषत्, [द्] स्त्री, (उपनिषद्यते प्राप्यते ब्रह्म-
|
|
:तारसारः ४ तुरीयम् ५ त्रिशिखी ६ निरालम्बम् ७
उपनिष्करं, क्ली, (उपनिष्किरन्ति सैन्यान्यत्र । उप
उपनिष्क्रमणं क्ली, (उपष्क्रम्यतेऽनेन उप + निर्-
उपनीतः, पुं, (उप + नी + क्त ।) कृतोपनयनः । इति
उपन्यासः, पुं, (उप + नि + अस् क्षेपणे + घञ् ।)
|
उपपतिः, पुं, (उपमितः पत्या । अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे
उपपत्तिः, स्त्री, (उप + पद् + क्तिन् ।) सङ्गतिः ।
उपपदं, क्ली, (उपोच्चारितं पदम् ।) लेशः । इति
उपपातकं, क्ली, (उपपातयति नरके यत् ।
|
उपपापं, क्ली, (उपमितं पापेन ।) उपपातकम् ।
उपपुरं, क्ली, (उप समीपे पुरम् ।) शाखानगरम् ।
उपपुराणं, क्ली, (उपमितं पुराणैः ।) व्यासकृता-
उपपुष्पिका, स्त्री, (उपगता पुष्पमिव विकाश-
|
उपप्रदानं, क्ली, (उप समीपे प्रदानम् ।) उत्कोचः ।
उपप्लवः, पुं, (उप + प्लु + अप् ।) राहुग्रहः । वि-
उपभूषणं, क्ली, (उपमितं भूषणेन ।)
उपभृत्, स्त्री, (उप + भृ + क्विप् ।) चक्राकारयज्ञ-
उपभोगः, पुं, (उप + भुज + घञ् ।) भोजनाति-
उपमा, स्त्री, (उपमीयते इति । उप + मा + अङ्
उपमाता, [ऋ] स्त्री, (उपमिता मात्रा ।) धात्री ।
उपमानं, क्ली, (उपमीयते इति । उप + मा +
|
उपमालङ्कारः, पुं, (उपमैव अलङ्कारः ।) साम्या-
|
उपमितिः, स्त्री, (उप + मि + क्तिन् ।) उपमा । इति
उपमेतः, पुं, (उपमां इतः प्राप्तः ।) शालवृक्षः ।
उपयन्ता, [ऋ] पुं, (उप + यम + तृच् ।) पतिः
उपयमः, पुं, (उप + यम् + अप् ।) विवाहः ।
उपयाचकः, त्रि, (उप समीपे याचते इति । उप +
उपयाचितं, त्रि, (उप + याच् + क्त ।) स्वेष्टसिद्धये
उपयाचितकं, त्रि, (उपयाचित + कन् ।) उपयाचि- |
:तम् । स्वेष्टलब्धये देवदेयम् । इति जटाधरः ॥
उपयामः, पुं, (उप + यम् + घञ् ।) विवाहः । इत्य-
उपयुक्तः, त्रि, (उप + युज् + क्त ।) योग्यः । उचितः ॥ उपयोगः, पुं, (उपयुज्यते इति । उप + युज् + घञ् ।)
उपयोगिता, स्त्री (उपयोगिन् + तल् ।) उपयोगिनो
उपयोगी, [न्] त्रि, (उपयोगोऽस्यास्तीति । उप-
उपयोषं, व्य, उपजोषम् । आनन्दः । इत्यमरटीकायां
उपरक्तः, पुं, (उप + रञ्ज + क्त ।) राहुग्रस्तः सूर्य्य-
उपरक्तः, त्रि, (उप + रञ्ज + क्त ।) व्यसनार्त्तः । दैव-
उपरक्षणं, क्ली (उपगतं रक्षणं यत्र ।) रक्षणार्थं सैन्य-
उपरतः, त्रि, (उप + रम + क्त ।) मृतः । इति
उपरतस्पृहः, त्रि, (उपरतानष्टा स्पृहा धनाद्याकाङ्क्षा
उपरतिः, स्त्री, (उप + रम् + क्तिन् ।) विरतिः ।
उपरमः, पुं, (उप + रम + घञ् । निपातनात् न
उपरसः, पुं, (उपमितं रसेन ।) उपधातुः । तद्यथा । |
उपरागः, पुं, (उप + रञ्ज + घञ् ।) राहुग्रस्तश्चन्द्रः ।
उपरामः, पुं, (उप + रम् + घञ् ।) निवृत्तिः । तत्प-
उपरि, व्य, (ऊर्द्ध्वे ऊर्द्ध्वायां ऊर्द्ध्वात् ऊर्द्ध्वायाः ऊर्द्ध्वं
उपरिष्टात्, व्य, (ऊर्द्ध्वे ऊर्द्ध्वायां ऊर्द्ध्वात् ऊर्द्ध्वायाः
उपरीतकः, पुं, शृङ्गारबन्धविशेषः । आसन वाँधन
उपरूपकं, क्ली, (उपमितं रूपकेण ।) नाटकविशेषः ।
|
उपरोधः, पुं, (उप + रुध् + घञ् ।) अनुरोधः ॥
उपरोधकं, क्ली, (उप + रुध् + ण्वुल् ।) गभागारम् ।
उपर्य्युपरि, व्य, ऊर्द्ध्वोर्द्ध्वं । उपर उपरि इति भाषा ।
उपलः, पुं, (उपलाति । उप + ला + क । यद्वा, उं
उपलक्षणं, क्ली, (उप + लक्ष् + ल्युट् ।) अजहत्-
उपलक्ष्यः, पुं, (उप + लक्ष + ण्यत् ।) आश्रयः । अव-
उपलधिप्रियः, पुं, (उपलधिः प्रियो यस्य ।) चमर-
उपलब्धार्था, स्त्री, (उपलब्धः अर्थो यस्याः ।) आख्या-
उपलब्धिः, स्त्री, (उप + लभ + क्तिन् ।) मतिः ।
उपलभेदी, पुं, (उपलं भिनत्तीति । उपल + भिद् +
उपलम्भः, पुं, (उप + लभ + घञ् । उपसर्गात् खल-
|
:ज्ञातौ सुतस्पर्शसुखोपलम्भात्” ॥)
उपलम्भ्यः, त्रि, (उप + लभ + ण्यत् । “उपात् प्रशं-
उपला, स्त्री, (उप + ला + क + टाप् ।) शर्क्करा ।
उपलिङ्गं, क्ली, (उपमितं लिङ्गेन ।) उपद्रवः । अरि-
उपलेपनं, क्ली, (उप + लिप् + ल्युट् ।) गोमयादि-
उपवटः, पुं, (उपमितो वटेन ।) प्रियालवृक्षः । इति
उपवनं, क्ली, (उपमितं वनेन ।) कृत्रिमवनम् । वा-
उपवर्त्तनं, क्ली, (उपागत्य वर्त्तन्ते अत्र । उप + वृत्
उपवर्षः, पुं, मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । हलभृतिः २
उपवर्हः, पुं, (उप + वृह + घञ् ।) उपधानम् ।
उपवल्लिका, स्त्री, अमृतस्रवालता । इति राजनि-
उपवसथः, पुं, (उपागत्य वसन्ति अत्र । उप + वस् +
उपवस्तं, क्ली, (उप + वस + क्त ।) उपवासः । इत्य-
उपवासः, पुं, (उप + वस + घञ् ।) अग्न्याधानम् ।
|
उपवासी, [न्] त्रि, (उपवासोऽस्यास्तीति । उप-
|
उपवाह्यः, पुं, (उत्कृष्टो वाह्यः ।) राजवाहकहस्ती ।
उपविषं, क्ली, (उपमितं विषेण ।) कृत्रिमविषम् ।
उपविषा, स्त्री, (विषमुपगता ।) अतिविषा । इत्य-
उपविष्टः, त्रि, (उप + विश + क्त ।) आसीनः । इति
उपवीतं, क्ली, (उप + वि + इ + क्त ।) वामस्कन्धा-
उपवेदः, पुं, (उपमितो वेदेन ।) प्रधानवेदातिरिक्त-
उपवेशनं, क्ली, (उप + विश + ल्युट् ।) स्थितिः ।
उपव्याघ्रः, पुं, (उपमितो व्याघ्रेण ।) चित्रकः । इति
उपशमः, पुं, (उप + शम् + घञ् ।) शमता । तत्प-
|
:पौष्योपास्याने । ३ । १२० । “न हि मे मन्युरद्यापि
उपशयः, पुं, (उप + शी + अच् ।) निदानपञ्चकान्त-
उपशल्यं, क्ली, (उपगतं शल्यम् ।) ग्रामप्रान्तभागः ।
उपशायः, पुं, (उप + शी + घञ् ।) पर्य्यायशयनार्थकः ।
उपश्रुतं, त्रि, (उप + श्रु + क्त ।) प्रतिश्रुतम् । अङ्गी-
उपश्रुतिः, स्त्री, (उपश्रूयते । उप + श्रु + क्तिन् ।)
उपष्टम्भकः, पुं, (उप + स्तन्भ + ण्वुल् ।) आधि-
उपसंग्रहः, पुं, (उपसंगृह्यते इति । उप + सम् +
उपसंग्राह्यं, त्रि, (उपसंगृह्यते इति । उप + सम् +
उपसंव्यानं, क्ली, (उपसंवीयतेऽनेन । उप + सम् +
उपसंहारः, पुं, (उपसंहरणम् । उप + सम् + हृ +
|
उपसत्तिः, स्त्री, (उप + सद् + क्तिन् ।) सङ्गमात्रम् ।
उपसद्, पुं, (उप + सद् + क्विप् ।) अग्निविशेषः ।
उपसदनं, क्ली, (सदनस्य गृहस्य समीपे । यद्वा, उप
उपसन्नः, त्रि, (उप + सद् + क्त ।) उपनतः । उप-
उपसम्पन्नः, त्रि, (उप + सम् + पद् + क्त ।) यज्ञार्थ-
उपसरः, पुं, (उप + सृ + अप् ।) स्त्रीगव्यादिषु पुङ्ग-
उपसर्गः, पुं, (उप + सृज् + घञ् ।) रोगभेदः । (यथा,
|
उपसर्ज्जनं, क्ली, (उप + सृज् + ल्युट् ।) प्रधानभिन्नम् ।
उपसर्पकः, त्रि, (उप + सृप् + ण्वुल् ।) उपसर्पण-
उपसर्य्या, स्त्री, (उप + सृ + उपसर्य्या काल्या प्रजने
उपसार्य्यः, त्रि, (उप + सृ + ण्यत् ।) समीपगमनीयः ।
उपसूर्य्यकं, क्ली, सूर्य्यसुपगत उपसूर्य्यं स्वार्थे कन् ।
उपसृष्टं, क्ली, (उपसृज्यते स्म इति । उप + सृज् +
उपस्करः, पुं, (उप + कृ + अप् समवाये चेति सुट् ।)
उपस्त्री, स्त्री, (उपमिता स्त्रिया ।) उपपत्नी । ढेमिनी
उपस्थः, पुं, (उप + स्था + क ।) लिङ्गम् । भगः ।
|
उपस्थाता, [ऋ] त्रि, (उप समीपे तिष्ठतीति । उप
उपस्थितः, त्रि, (उप समीपे तिष्ठति स्म । उप +
उपस्पर्शः, पुं, (उप + स्पृश् + घञ् ।) स्पर्शमात्रम् ।
उपस्पर्शनं, क्ली, (उप + स्पृश् + ल्युट् ।) उपस्पर्शः ।
उपस्वत्वं, क्ली, (उपगतं स्वत्वम् ।) उत्पन्नम् । लभ्यम् ।
उपहतः, त्रि, (उप + हन् + क्त ।) नष्टः । उत्पा-
उपहसितं, क्ली, (उप + हस् + क्त ।) हास्यभेदः इति ।
उपहारः, पुं, (उप + हृ + घञ् ।) उपढौकनद्रव्यम् ।
उपहालकः, पुं, कुन्तलदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ उपहासः, पुं, (उप + हम + घञ् ।) परीहासः ।
|
उपह्वरं, क्ली, (उपह्वरन्त्यत्र । उप + ह्वृ + घ ।) नि-
उपह्वरः, पुं, (उप + ह्वृ + घ ।) रथः । इत्युणादि-
उपांशुः, पुं, (उपगता अंशवो यत्र ।) जपभेदः । इति
उपांशु, व्य, विजनम् । रहः । इत्यमरो मेदिनी च ॥
उपाकरणं, क्ली, (उपाक्रियतेऽनेन । उप + आ + कृ
उपाकर्म्म, [न्] (क्ली, उपाक्रियतेऽनेन । उप + आ +
उपाकृतं, त्रि, (उप + आ + कृ + क्त ।) उपद्रुतम् ।
उपाकृतः, पुं, (उ + आ + कृ + क्त ।) यज्ञे अभि-
उपाख्यानं, क्ली, (उप + आ + ख्या + ल्यट् ।) पूर्ब्ब-
उपागमः, पुं, (उप + आ + गम् + अप् ।) स्वीकारः ।
|
उपाग्रहणं, क्ली, (उप + आ + ग्रह् + ल्युट् ।) उपा-
उपाङ्गः, पुं, (उपमितं अङ्गेन ।) तिलकम् । तत्प-
उपात्तं, त्रि, (उप + आ + दा + क्त ।) प्राप्तम् । यथा, --
उपात्तः, पुं, (उप समीपे आत्तः ।) निर्म्मदहस्ती ।
उपात्ययः, पुं, (उप + अति + इ + अच् । उपगतस्य
उपादानं, क्ली, (उप + आङ् + दा + ल्युट् ।) स्वस्व-
उपादेयः, त्रि, (उप + आ + दा + यत् ।) ग्राह्यः ।
उपाधिः, पुं, (उप + आ + धा + कि ।) धर्म्मचिन्ता ।
उपाध्यायः, पुं, (उपेत्य अधोयतेऽस्मात् । उप +
उपाध्याया, स्त्री, (उपेत्याधीयतेऽस्याः । इङश्चेति-
|
:ङीषिति घञ् । टाप् ।) अध्यापिका । विद्योप-
उपाध्यायानी, स्त्री, (उपाध्यायस्य पत्नी ॥ “मातुलोपा-
उपाध्यायी, स्त्री, (उपाध्यायस्य पत्नी । आनुगभाव-
उपानत्, [ह्] स्त्री, (उपनह्येते पादावनया । उप +
उपान्तः, त्रि, (उपगतोऽन्तात् ।) निकटम् । इति
उपायः, पुं, (उपाय्यतेऽनेन । उप + अय + घञ् ।)
|
उपायनं क्ली, (उपेयते उपाय्यते वा । उप + इण वा
उपार्ज्जनं, क्ली, (उप + अर्ज्ज + ल्युट् ।) अर्ज्जनम् ।
उपालम्भः, पुं, (उप + आ + लम् + घञ् । “उपसर्गात्
उपावृत्तः, त्रि, (उप + आ + वृत् + क्त ।) श्रमशा-
उपासकः, पुं, स्त्री, (उपास्ते सेवते यः । उप +
उपासकः, त्रि, (उपासते इति । उप + आस् +
उपासङ्गः, पुं, (उपासज्यन्ते शरा अत्र । उप + आङ्
उपासनं, क्ली, (उपास्यन्ते क्षिप्यन्ते शरा अत्र । उप
|
उपासना, स्त्री, (उपासनमिति । उप + आस् +
|
:स्योत्पत्तिः । विशेषतः शोकमोहनिमग्नायार्ज्जुनाय
|
|
|
::अतएव सर्व्वमङ्गलोपायीभूतस्य सत्त्वगुणस्यो-
|
|
|
:प्रतिकूलेन विपर्य्ययक्रमेण वा चित्तं यथा येन
|
|
|
:शास्त्रकृद्भिः ।
|
|
|
:स्वरूपतस्तयोरेकात्मत्वात् । परन्तु तत्त्वज्ञानो-
|
|
|
:इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कारएव च ।
|
|
|
:यदि च केचित् विषयेन्द्रियसंयोगैः सिद्धिर्भवेत्
उपासितः, त्रि, (उप + आस् + क्त ।) कृतोपासनः ।
उपास्तिः, स्त्री, (उप + आस् + क्तिन् ।) सेवा । इति
उपाहितः, पुं, (उप आसन्नं आहितं फलं यस्य ।)
उपाहितः, त्रि, (उप + आ + धा + क्त ।) संयो-
उपेक्षणं, क्ली, (उप + ईक्ष् + भावेल्युट् ।) वर्ज्जनम् ।
उपेक्षा, स्त्री, (उप + ईक्ष् + अ + टाप् ।) अस्वी-
उपेन्द्रः, पुं, (इन्द्रमुपगतः । कश्यपादृषेः अदितौ
उपोढः, त्रि, (उप समीपे उह्यते स्म । उप + वह +
उपोढः, पुं, (उप + वह + क्त ।) व्यूहः । इति धरणी ॥ उपोती, स्त्री, (उपते स्म या । उप + वे + क्त + ङीष् ।
|
उपोदकी, स्त्री, (उपगता उदकम् । रसप्राधान्यात् ।
उपोदिका, स्त्री, (उपाधिकमुदकमस्याम् । उत्तर-
उपोदीका, स्त्री, पूतिका । इति भरतः द्विरूप-
उपोद्घातः, पुं, (उप समीपे उद्धननम् । उप + उत्
उपोषणं, क्ली, (उप + उष् दाहे + ल्युट् ।) उपवासः ।
उपोषितं, क्ली, (उप + वस् + भावे क्त ।) उपवासः ।
उपोषितः, त्रि, (उपोष्यते स्म । उप + वस + कर्त्तरि
उप्तः, त्रि, (उप्यते स्म यः क्षेत्रादिषु । वप् + क्ता ।)
|
उप्तकृष्टं, त्रि, (आदौ उप्तं पश्चात् कृष्टम् । पूर्ब्ब-
उब्ज, श आर्ज्जवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-
उभ, श पूर्त्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-
उभयः, त्रि, (उभौ अवयवौ अस्य । उभ + तयप् ।
उभयतः, [स्] व्य (उभयस्मात् । उभय + तसिल् ।)
उभयद्युः, [स्] व्य, (उभयोरह्नोः । द्युश्चोभया-
|
उभयेद्युः, [स्] व्य (उभयोरह्नोः । सद्यःपरुदिति
उम्, व्य, (उङ् शब्दे + डुम् ।) रोषः । अङ्गीकारः ।
उमा, क्ली, (उ भो मा तपस्यां कुर्व्विति । यथा,
उमाकटः, पुं, (उमाया रजः । उमा “अलावूति-
उमागुरुः, पुं, (उमाया गुरुः पिता । सती दक्ष-
उमाचतुर्थी, स्त्री, (उमायाश्चतुर्थी । उमाजन्मतिथि-
उमापतिः, पुं, (उमायाः पतिः ।) शिवः । इत्यमरः ॥
उमावनं, क्ली, (उमायाः प्रीतये वनमिव ।) पुर-
उमासुतः, पुं, (उमायाः सुतः पुत्त्रः ।) कार्त्तिकेयः ।
उमेशः, पुं, (उमाया ईशः पतिः ।) महादेवः । इति
उम्बरः, पुं, (उम् इत्यव्यक्तशब्दं वृणातीति । उम्
|
उम्बी, स्त्री, (उम् क्रोधवर्ज्जितं स्वभावं वाति प्राप्नो-
उम्भ, प श पूर्णौ इति कविकल्पद्रुमः । (तुदां-परं-
उम्यं, क्ली, (उमाया अतस्या हरिद्राया वा क्षेत्रम् ।
उर, गतौ । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ।
उरः, [स्] क्ली, (इयर्त्ति । ऋ गतौ । “अर्त्तेरुच्च”
उरः [स्] त्रि, (ऋ + असुन् + उरादेशः किच्च ।)
उरःसूत्रिका, स्त्री, (उरसः सूत्रमिव । इवे प्रति-
उरगः, पुं, । (उरसा गच्छतीति । उरसो लोपश्चेति
उरगस्थानं, क्ली, (उरगाणां सर्पाणां स्थानम् ।)
उरगाशनः, पुं, (उरगान् सर्पान् अश्नातीति । उरग
उरङ्गः, पुं, (उरसा गच्छतीति । उरस् + गम् + ड ।
उरङ्गमः, पुं, स्त्री, (उरसा गच्छतीति । उरस् + गम्
उरणः, पुं, स्त्री, (ऋ + “अर्त्तेः क्युजुच्च” । ५ । १७ ।
उरणाक्षः, पुं, (उरणस्य मेषस्याक्षीवाक्षि यस्य ।
|
उरणाक्षकः, पुं, (उरणाक्ष + स्वार्थे कन् ।) उरणाक्ष-
उरणाख्यः, पुं, (उरणस्य मेषम्य आख्या इव आख्या
उरणाख्यकः, पुं, (उरणाख्य + स्वार्थे कन् ।) दद्रुघ्न-
उरभ्रः, पुं, स्त्री, (उरु कठोरं भ्रमति । भ्रमु चलने ।
उररी, व्य, (व्ये + बाहुलकात्ररीक् । सम्प्रसारणञ्च ।)
उररीकारः, पुं, (उररीकरणम् । उररी + कृ +
उररीकृतः, त्रि, (उररी + कृ + क्त ।) अङ्गीकृतः ।
उरश्छदः पुं, (उरो वक्षःस्थलं छाद्यतेऽनेनेति । उरस
उरसिजः, पुं, (उरसि वक्षःस्थले जायते । उरस् +
उरसिलः, त्रि, (प्रशस्तं अतिशयितं वा उरो वक्षो
उरस्कटः, पुं, (उरः कट्यतेऽनेन । उरस् + कट् + क ।)
उरस्त्राणं, क्ली, (उरसस्त्राणं भवत्यस्मात् ।) बक्ष-
उरस्यः, त्रि, (उरसा निर्म्मितः । उरस् + यत् ।)
उरस्वान्, [त्] त्रि, (प्रशस्तमतिशयितं वा उरो
उरी, व्य, (वयतेरीक् बाहुलकात् सम्प्रसारणञ्च ।)
उरीकृतः, त्रि, (उरी + कृ + क्त ।) अङ्गीकृतः । वि-
उरुः, त्रि, (उर्णौति । ऊर्णू + “महति ह्रस्वश्च” |
:४ । १ । ३२ । इति उणादिसूत्रेण कुः नुलोपो
उरुकालः, पुं, (उरुर्महान् कालः कृष्णवर्णः परिणामे
उरुकालकः, पुं, (उरुकाल + स्वार्थे कन् ।) महाकाल-
उरुगायः, पुं, (उरुभिर्महद्भिर्गीयते यः । उरु + गै +
उरुरी, व्य, उररी । इति भरतः द्विरूपकोषश्च ॥ उरुवुकः, पुं, एरण्डवृक्षः । इत्यमरटीकायां राय-
उरुवूकः, पुं, (उरुं महान्तं वायतीति । उरु + वै +
उरुव्यचाः, [स्] पुं, (उरं महान्तं विचतीति ।
उरोजः, पुं, (उरसि वक्षःस्थले जायते । उरस् ।
उर्ज्जितं, त्रि, (उर्ज्ज + क्त ।) वर्द्धितम् । इति श्री-
उर्णनाभः, पुं, (उर्णेव सूत्रं नामौ गर्मे यस्य । समामे
उर्णा, स्त्री, मेषादिलोम । भ्रद्वयमध्यावर्त्तः । इत्य- |
उर्द, ङ परिमाणे । क्रीडायाम् । स्वादे । इति कविक-
उर्द्रः, पुं, (उर्द् + र ।) जलाखुः । इति शब्दरत्ना-
उर्व्व, ई, हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-
उर्व्वटः, पुं, (उरुर्महान् अटोऽटनं यस्य ।) वत्सरः ।
उर्व्वरा, स्त्री, (ऋच्छतीति । ऋ + अच् + टाप् ।
उर्व्वशी, स्त्री, (उरून् महतोऽपि अश्नुते व्याप्नोति
|
|
:द्वितीये तु गते मेषे ऐलं देव्यब्रवीदिदम् ॥
उर्व्वशीरमणः, पुं, (उर्व्वश्याः स्वर्व्वेश्याया रमणः प्रियः ।)
उर्व्वशीवल्लभः पुं, (उर्व्वश्याः वल्लभः पतिः ।) ऐल-
उर्व्वारुः, पुं, (उरु + ऋ + उण् ।) इर्व्वारुः । इति
उर्व्वी, स्त्री, (उर्णौति इति । ऊर्णूञ् + “महति ह्रस्व-
उल दाहे । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥
उलपः, पुं, (वलतीति । वल + “विटपपिष्टप-
|
उलिन्दः, पुं, (वल + किन्दः सम्प्रसारणञ्च ।) देश-
उलुपः, पुं, क्ली, गुल्मिनी । शाखापत्रप्रचययुक्तलता ।
उलुपः, पुं, तृणविशेषः । इति केचिद्विश्वमेदिन्यौ ॥
उलुपी, [न्] पुं, (उलुपैवाकृतिर्विद्यते यस्य ।
उलूकं, क्ली, (वल + “उलूकादयश्च” । ४ । ४१ । इति
उलूकः, पुं, (उचतीति, उच समवाये, उलूकादय-
उलूकी, स्त्री, ताम्रायाः सुता शुकी तस्याः कन्या ।
|
उलूखलं, क्ली, (ऊर्द्ध्वं खमुलूखम् । पृषोदरादित्वात्
उलूखलकं, क्ली, (उलूखल + स्वार्थेकः ।) गुग्गलुः ।
उलूतः, पुं, (उलतिं हिनस्ति यः । उल् + बाहुलकात् ।
उलूपी, [न्] पुं, (उ विस्मयजनकं रूपमस्यास्तीति ।
उलूपी, स्त्री, कौरव्यनामनाग-कन्या सा तु अर्ज्जुन-
|
:यो नोऽनुप्रविशेन्मोहात् स वै द्वादशवार्षिकम् ॥
उल्का, स्त्री, (ओषतीति । उष दाहे “शुकवल्कोल्का”
|
|
उल्कामुखी, स्त्री, (उल्का अग्निशिखावत् तेजः
उल्मुकं, क्ली, (ओषतीति । उष दाहे + उल्मुकदर्वीति
उल्लङ्घनं, क्ली, (उत् + लघि + ल्युट् ।) अतिक्रमणम् ।
उल्ललः, त्रि, (उत् + लल् + अच् ।) बहुरोमयुक्तः ।
उल्ललितः, त्रि, (उत् + लल् + क्त ।) तरलितः ।
उल्लसनकं, क्ली, (उल्लसन + स्वार्थ कन् ।) रोमाञ्चः ।
उल्लाघः, त्रि, (उत् + लाघ् + गत्यर्थेति क्त । निपात-
उल्लापः, पुं, (उत् + लप् + घञ् ।) शोकरोगादिना
उल्लासः, पुं, (उत् + लस् + घञ् ।) ग्रन्थपरिच्छेदः ।
उल्लिखितः, त्रि, (उत् + लिख + क्त ।) उत्कीर्णः ।
|
:रत्नावली ॥ ऊर्द्ध्वे लिखितः ॥ (यथा, रघुः । ६३२ ।)
उल्लेखः, पुं, (उत् + लिख् + घञ् ।) उच्चारणम् । कथ-
उल्लेखनं, क्ली, (उत् + लिख् + ल्युट् ।) वमनम् ।
उल्लोचः, पुं, (ऊर्द्ध्वं लोचति । उत् + लोच् + अञ् । यद्वा
उल्लोलः, पुं, (उल्लोडयतीति । लोडृ उन्मादे + णिच्
उल्वं, क्ली, (उल्लीयते इति । उत् + लीङ् श्लेषणे
उल्वणं, त्री, (उत् + वण + अच् । पृषोदरादित्वात्
उशती, त्रि, (वश + शतृ + डीप् । सम्प्रसारणम् ।)
|
उशनाः, [स्] पुं, (वश कान्तौ + “वशेः कनसिः”
उशीक्, [ज्] पुं, (वष्टि उश्यते वा । वश कान्तौ +
उशिक्, त्रि, (वश कान्तौ + इजि + सम्प्रसारणम् ।)
उशी, स्त्री, (वश + ई । सम्प्रसारणम् ।) वाञ्छा ।
उशीनरः, पुं, (उशीप्रदो वाञ्छाप्रदो नरो यत्र ।)
उशीरः, पुं, क्ली, (वश कान्तौ + “वशः कित्” । ४ । ३१
|
उशीरकं, क्ली, (उशीर + स्वार्थे कन् ।) वीरणमूलं ।
उशीरी, स्त्री, लघुकाशः । छोट काश्या इति भाषा ।
उष उ बधे, दहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-
उष बधे । दहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं-
उषं, क्ली, (उष + क ।) पांशुजलवणम् । इति रत्न-
उषः, पुं, (उष + क ।) कामी । गुग्गुलुः । रात्रि-
उषः, [स्] क्ली, (ओषति नाशयत्यन्धकारम् ।
|
उषणं, क्ली, (उष् + बाहुलकात् क्युन् । ल्युट् वा ।)
उषणा, स्त्री, (उषण + टाप् ।) पिप्पली । इत्यमरः ॥
उषती, स्त्री, (उष् + शतृ । आगमशासनस्यानित्य-
उषपः, पुं, (ओषतीति । उष् + “उषिकुटिदलि-
उषर्बुधः, पुं, (उषसि प्रातर्बुध्यते प्रकाशते । उषस्
उषसी, स्त्री, (उषं दिवसं स्यति दूरीकरोतीति ।
उषा, स्त्री, (उष + क + टाप् ।) बाणराजसुता । सा
उषा, व्य, (ओषतीति । उष + क + टाप् ।) रात्रि-
उषाकलः, पुं, (उषायां कलो यस्य ।) कुक्कुटः । इति
उषापतिः, पुं, (उषायाः पतिः ।) अनिरुद्धः । स तु
उषारमणः, पुं, (उषाया रमणः ।) अनिरुद्धः । इति
उषितः, त्रि, (उष वा वस + क्त ।) व्युषितः । दग्धः ।
उषितङ्गवीनः, त्रि, (उषिताः स्थिता गावो यत्र ।)
उषीरः, पुं, क्ली, (उष् + कीरच् ।) उशीरः । वीरण-
|
उषेशः, पुं, (उषायाः बाणकन्यायाः ईशः ।) अनिरुद्धः ।
उष्ट्रः, पुं, (उष + “उषिखनिभ्यां कित्” । ४ । १६१ ।
उष्ट्रकाण्डी, स्त्री, (उष्ट्रैव काण्डोऽस्य । जातित्वात्
उष्ट्रधूसरपुच्छिका, स्त्री, (उष्ट्रस्य धूसरः पुच्छैव
उष्ट्रपादिका स्त्री, (उष्ट्रस्य पाद इव पादो यस्याः ।)
उष्ट्रशिरोधरं, क्ली, (उष्ट्रस्य शिरोधरः ग्रीवा इव आ-
|
उष्ट्रिका, स्त्री, (उष्ट्रस्याकृतिरिवावयवो यस्याः । उष्ट्रस्य
उष्ट्री, स्त्री, (उष + ष्ट्रन् + ङीष् ।) मृत्तिकाभाण्डः ।
|
:शस्तं वातकफानाहक्रिमिशोथोदरार्शसाम्” ॥
उष्णः, पुं, (उष दाहे + “इण्षिञ्जिदीङुष्यविभ्योनक्’
उष्णः, त्रि, (उष् + नक् ।) निरालस्यव्यक्तिः । तत्प-
उष्णकः, पुं, (उष्णं करोतीति । उष्ण + शीतोष्णाभ्यां
उष्णकः, त्रि, (उष्णं कार्य्यमस्य । उष्ण + कन् ।)
उष्णनदी, स्त्री, (उष्णा नदी ।) वैतरणी नदी ॥ उष्णरश्मिः, पुं, (उष्णा रश्मयो यस्य ।) सूर्य्यः । अर्क-
उष्णवारणः, पुं, क्ली, (उष्णमातपं वारयति । उष्ण +
उष्णवीर्य्यः पुं, (उष्णमुग्रं वीर्य्यं यस्य ।) शिशुमारः ।
उष्णा, स्त्री, (उष्यते बध्यते यया । उष बधे + नक् +
उष्णांशुः, पुं, (उष्णा अंशवो यस्य ।) सूर्य्यः । इति |
उष्णागमः, पुं, (उष्णस्यागमो यस्मिन् ।) ग्रीष्मकालः ।
उष्णाभिगमः पुं, (उष्णस्यातपस्याभिगमो यत्र ।)
उष्णासहः पुं, (उष्ण आतप आसह्यते यत्र । उष्ण +
उष्णिक्, [ह्] स्त्री, (उत् + स्निह् + क्विन् । निपा-
उष्णिका, स्त्री, (अल्पमन्नमस्याम् । ब्राह्मणकोष्णिके
उष्णीषः, पुं, क्ली, (उष्णमीषते हिनस्तीति । ईष गति-
उष्णोदकं, क्ली, (उष्णञ्च तत् उदकञ्चेति ।) तप्तजलम् ।
|
|
:श्वास-कास-ज्वर-हरं पथ्यमुष्णोदकं सदा ।
उष्णोपगमः, पुं, (उष्णः उपगमो यत्र ।) ग्रीष्मकालः ।
उष्मः, पुं, (उष + मक् ।) ग्रीष्मकालः । वसन्तकालः ।
उष्मकः, पुं, (उष्म + कन् ।) ग्रीष्मऋतुः । इत्यमरः ॥ उष्मा, [न्] पुं, (उष् + मनिन् ।) ग्रीष्मकालः ।
उष्मागमः, पुं, (ओषतीति उष्मा । आगछतीति आ-
उस्रः, पुं, (वस + “स्फायितञ्चिवञ्चिशकिक्षिपीति” ।
उस्रा, स्त्री, (उस्र + टाप् ।) अर्ज्जुनी । गाइ इति
उह इर् अर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं
उहानः, पुं, देशविशेषः । इति भूरिप्रयोगः ॥ |