शब्दकल्पद्रुमः/ऋ

पृष्ठ १/२८३

: ऋ ऋ, ऋकारः । सप्तमस्वरवर्णः । अस्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । (ऋटुरषाणाम्मूर्द्धा” । इत्युक्तेः । तथाच शिक्षायां “स्युर्मूर्द्धण्या ऋटुरषाः” । तथा च मुग्धबोधे । “ऋत्रयं टठडढणरषा मूर्द्धण्याः” । इति ।) स तु ह्रस्वो दीर्घः प्लुतश्च भवति ॥ (एवं त्रिधापि उदात्तानुदात्तस्वरितभेदात् नवविधस्ततः प्रत्येकं अनुनासिकानुनासिकभेदादष्टादशविध एव ।) “ऋकारं परमेशानि कुण्डली मूर्त्तिमान् स्वयम् । अत्र ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्चैव वरानने ॥ सदाशिवयुतं वर्णं सदा ईश्वरसंयुतम् । पञ्चवर्णमयं वर्णं चतुर्ज्ञानमयं तथा ॥ रक्तविद्युल्लताकारं ऋकारं प्रणमाम्यहम्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायाम्) तस्य लेखनप्रकारादि यथा । “ऊर्द्ध्वाद्दक्षगता वक्रा त्रिकोणा वामतस्ततः । पुनस्त्वधोदक्षगता मात्रा शक्तिः परा स्मृता ॥ मात्रासु ब्रह्मविष्ट्वीशास्तिष्ठन्ति क्रमतः पराः” । इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा । “ऋः पूर्दीर्घमुखी रुद्रो देवमाता त्रिविक्रमः । भावभूतिः क्रिया क्रूरा रेचिका नाशिका धृतः ॥ एकपादशिरो माला मण्डला शान्तिनी जलम् । कर्णः कामलता मेधो निवृत्तिर्गणनायकः ॥ रोहिणी शिवदूती च पूर्णगिरिश्च सप्तमी” । इति तन्त्रम् ॥ (मातृकान्यासेऽस्य दक्षिणघ्राणेऽव- स्थितित्वात्तदाख्ययाप्यभिधानम् । यथा, मातृका- न्यासधृतमन्त्रे “ऋं नमो दक्षिणघ्राणे ॠं नमो वामघ्राणे” । इति । अनुबन्धविशेषः । यथा, कविकल्पद्रुमः । “उः क्त्वावेडस्तु वेट्क ऋः । चङ्य-ह्रस्वः” । एतेन ढौकृङ् गत्यामित्यस्य लुङि अडुढौकदिति सिद्धम् ॥) ऋ, प्रापे । गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं- परं-सकं-अनिट् ।) प्रापः प्राप्तिः । “ऋच्छति धनं कृती” । इति दुर्गादासः ॥ ऋ, इर ल गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां- परं-सकं-अनिट् ॥) ऋ, र लि गत्याम् । (जुहों-परं-सकं-अनिट् ।) र वैदिकः । लि इयर्त्ति । शपो लुक्वरणादस्य शतृ- शानयोरेव ऋच्छादेशः । इयृच्छत् समियृच्छानः । इति दुर्गादासः ॥ ऋ, र न हिंसने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं- सकं-अनिट् ।) र वैदिकः । न ऋणोति । रेफादि- स्तृतीयस्वरान्तोऽयमिति केचित् । इति दुर्गादासः ॥ ऋ, व्य गर्हणम् । वाक्यम् । देवमातरि स्त्री । इति मेदिनी ॥ (सम्बोधनम् ।) परिहासः । वाक्यविकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (पुं, स्वर्गः ॥) ऋक्, [च्] स्त्री, (ऋच्यन्ते स्तूयन्ते देवा अनया । ऋच् + क्विप् ।) वेदविशेषः । ऋग्वेदः । इत्यमरः ॥ अस्य एकविंशतिशाखाः । वेदमन्त्रविशेषः । तस्य लक्षणम् । यत्रार्थवशेन पादव्यवस्थितिः । अस्यार्थः । यत्रार्थवशेन एकान्वयित्वेनानुष्टुवादिपादस्थितिः । इति जैमिनिः ॥ (ऋग्यजुःसामाथर्व्ववेदाभिहि- तैरपरैश्चाशीर्विधानैरुपाध्यायां भिषजश्च सन्ध्ययोः रक्षां कुर्य्युः ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ऊनविंशे- अध्याये ॥) ऋक्थं, क्ली, (ऋच् स्तुतौ ऋच् + “पातॄतुदिवचि- रिचिसिचिभ्यस्थक्” । २ । ७ । इत्युणादिसूत्रेण थक् ।) धनम् । इत्यमरः ॥ स्वर्णम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यदुक्तं शब्दार्णवे । “हिरण्यं द्रविणं द्युम्नं विक्म- मृक्थं धनं वसु” ॥) पुत्त्रहीनस्य ऋक्थिनः” । इति याज्ञवल्क्यः । “ऋक्थमूलं हि कुटुम्बं” । इति दायभागे पितृधनविभागकालेऽभिहितम् ॥) ऋक्ष, न र बधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं- सकं-सेट् ।) र वैदिकः । न ऋक्ष्णोति । इति दुर्गादासः ॥ ऋक्षं, क्ली, पुं, (ऋष् + स । “स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित्” । ३ । ६६ । इत्युणादिसूत्रेण कित् ।) नक्षत्रम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । २ । १९१ । “पूर्ब्बां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत् सावित्रीमार्कदर्शनात् । पश्चिमान्तु समासीनः सम्यगृक्षविभावनात्” ॥ तच्च अश्विन्यादिभेदेन सप्तविंशतिः ।) राशिः । इति ज्योतिषम् ॥ (राशयश्च मेषवृषादिभेदेन द्वादश । अस्मिन्नर्थे प्रमाणं यथा रघौ । १२ । २५ । “प्रययावातिथेयेषु वसन्नृषिकुलेषु सः । दक्षिणां दिशमृक्षेषु वार्षिकेष्विव भास्करः” ॥ “ऋक्षेषु नक्षत्रेषु राशिषु वा भास्कर इव” । इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) ऋक्षः, पुं, (ऋक्ष् + अच् ।) पर्ब्बतविशेषः ॥ (अयं हि

कुलाचलानामेकः । यथा, सिद्धान्तशिरोमणौ ॥ “माहेन्द्रशुक्तिमलयर्क्षकपारिपात्राः सह्यः सविन्ध्य इह सप्त कुलाचलाख्याः” ॥) भल्लूकः । (यथा मनुः । १२ । ६७ । “वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वं फलमूलन्तु मर्कटः । स्त्रीमृक्षस्तोककोवारि यानान्युष्ट्रः पशूनजः” ॥) शोणाकवृक्षः । इति मेदिनी ॥ श्योनाकप्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्वनामख्यातोऽजमीढपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे पुरुवंशानुकीर्त्तने । ३२ । ८७ । “धूमिन्या स तया देव्या त्वजमीढः समेयिवान् । ऋक्षं स जनयामास धूमवर्णं सुदर्शनम्” ॥ स्वनामख्यातो विदूरथस्य पुत्त्रः । यथा, तत्रैव ३२ । १०४ । “विदूरथस्य दायद ऋक्ष एव महारथः” ॥ तथा स्वनामख्यातोऽरिहस्य पुत्त्रः । यथा, महा- भारते १ । पुरुवंशानुकीर्त्तने । ९५ । २४ । “अरिहः खल्वाङ्गेयीमुपयेमे सुदेवां नाम तस्यां पुत्त्रमजीजनदृक्षम्” ॥ एतेन पुरुवंशे त्रयएव ऋक्षनामानो राजानः सम्भूताः ॥) ऋक्षगन्धा, स्त्री, (ऋक्षस्येव गन्धो यस्याः ।) वृक्ष- विशेषः । वीरताड इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । छगलान्त्री २ आवेगी ३ वृद्धदारकः ४ जुङ्गः ५ । इत्यमरः ॥ ऋषिजाङ्गल इति ख्यातो वृक्षश्च । तत्पर्य्यायः । ऋष्यगन्धा २ ऋषिजाङ्गलिकी ३ इति रत्नमाला । क्षीरविदारीवृक्षः । तत्पर्य्यायः । महाश्वेता २ । क्षीरिका ३ । ऋक्षगन्धिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (वृद्धदारकशब्देऽस्याः गुणादयो ज्ञेयाः ॥) ऋक्षगन्धिका, स्त्री, (ऋक्षगन्धा + स्वार्थे कन् । अत इत्वम् ।) कृष्णभूमिकुष्माण्डः । तत्पर्य्यायः । क्षीर- विदारी २ महाश्वेता ३ । इत्यमरः ॥ ऋक्षरं, क्ली, (ऋषी गतौ । ऋष् + “तन्यृषिभ्यां क्स्- रन्” । ३ । ७५ । इत्युणादिसूत्रेण क्स्रन् ।) वारि- धारा । इति मेदिनी ॥ ऋक्षरः, पुं, (ऋष + “तन्यृषिभ्यां क्स्रन्” । ३ । ७५ । इत्युणादिसूत्रेण कस्रन् ।) ऋत्विक् । इति मेदिनी ॥ ऋक्षराजः, पुं, (ऋक्षाणां भल्लूकानां राजा । राजाहःसखिभ्यष्टच् ।) जाम्बवान् । इति रामा- यणम् ॥ (यथा, हरिवंशे । ३८ । ४१ । “लेभे जाम्बवतीं कन्यामृक्षराजस्य सम्मताम्” ॥) ऋक्षेशः, पुं, (ऋक्षाणां नक्षत्राणामीशः ।) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ ऋच, श नुत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) श ऋचति । आनर्च्च । इति दुर्गादासः ॥ ऋचीषं, क्ली, (ऋचतीति । ऋच् + बाहुलकात् की- षन् ।) पिष्टकभर्जनपात्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ ऋच्छ, श मूर्त्तौ । गमने । मोहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं अकञ्च-सेट् ।) श ऋच्छती ऋ- च्छन्ती । मूर्त्तिः कठिनीभावः । “मूर्त्तिः काठिन्य- काययोरित्यमरात् । ऋच्छति घृतं कठिनं स्यादि- त्यर्थः । ऋच्छति वृद्धो गच्छति मुह्यति वेत्यर्थः ।

मोहस्थाने इन्द्रियप्रलयं पठन्ति प्राञ्चः । ऋच्छति वृद्धस्येन्द्रियंप्रलीयते इत्यर्थः । इति रमानाथः” ॥ इति दुर्गादासः ॥ ऋच्छरा, स्त्री, (ऋच्छति परपुरुषं प्राप्नोतीति । ऋच्छ + “ऋच्छेररः” ३ । १३१ । इत्युणादिसूत्रेण अरः । अरन् इति प्रमाद इति पारायणीयम् ।) वेश्या । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे १० । ९२० । “ऋच्छरा ये च ते शफाः” ॥) ऋज, ङ गत्याम् । स्थैर्य्ये । ऊर्ज्जने । अर्ज्जने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-आत्मं-सकं-अकञ्च-सेट् ।) ङ अर्ज्जते । ऊर्ज्जनं जीवनं बलवद्भावश्च । इति दुर्गादासः ॥ ऋज, इ ङ भृजि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (इदित् भ्वादिं-आत्मं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । भृजि भर्जने । इ ऋञ्ज्यते । ङ ऋञ्जते मत्स्यं सूपकारः । इति दुर्गादासः ॥ ऋजीषं, क्ली, (अर्जते रसोऽस्मादिति । ऋज् + “अर्जे- रृजश्च” इत्युणादिसूत्रेण ईषन् ।) पिष्टपचनम् । पिष्टकभर्जनपात्रम् । इति हेमचन्द्रामरौ ॥ नरक- विशेषः । अत्र पिष्टपचनप्रक्षेपः । (यथा, मनुः ४ । ९० । “लोहशङ्कुमृजीषञ्च पन्थानं शाल्मलीं नदीम्” ॥ धनम् । सोमलताया उद्धृतो रसः । यथा, ऋग्वेदे ३ । ४३ । ५ । “कुविद्राजानं मघवन्नृजीषिन्” । “ऋजीषिन् सोमवन्” । इति भाष्यम्” ॥) ऋजु, त्रि, (अर्जयति गुणान् । अर्ज अर्जने । “अर्जि- दृशीति” । १ । २८ । उणादिसूत्रेण साधुः ।) अवक्रम् । सोजा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अजि- ह्मम् २ प्रगुणम् ३ । इत्यमरः ॥ प्राञ्जलः ४ सरलः ५ । इति जटाधरः ॥ (“उमां स पश्यन् ऋजुनैव चक्षुषा” । इति कुमारे ५ । ३२ ॥ यथा, मनुः । २ । ४७ । “ऋजवस्ते तु सर्व्वे स्युरव्रणाः सौम्यदर्शनाः” ॥ स्त्रियां ङीष्पक्षेयथा, माघे १२ । १८ । “ऋज्वीर्दधानैरवतत्य कन्धरा- श्वलावचूडाः कलघर्घरारवैः ॥ अनुकूलम् । यथा, ऋग्वेदे ५ । ४१ । १५ । “ऋजुहस्त ऋजुवनिः” । “ऋजुहस्तस्तदनुकूल- हस्तः” । इति भाष्यम् ॥ शोभनम् । यथा ऋग्वेदे ५ । ४४ । ५ । “धारवाकेष्वृजुगाथः” । “ऋजु- गाथः शोभनस्तुतिकः” । इति भाष्यम् ॥ वसुदेव- पुत्त्रभेदे पुं । यथा भागवते ९ । २४ । ५४ । “ऋजुं संमर्द्दनं भद्रं संकर्षणमहीश्वरम्” ॥) ऋजुकायः, पुं, (ऋजुः सरलः कायो यस्य ।) कश्यप- मुनिः । इति जटाधरः ॥ अवक्रशरीरे त्रि ॥ (“तस्मिन्स्वस्तिसमासीन ऋजुकायः समभ्यसेत्” । इति भागवते ३ । २८ । ८ ॥) ऋज्रः, पुं, (ऋज् + “ऋज्रेन्द्राग्रवज्रेति” । २ । २८ ॥ उणादिसूत्रेण निपातनात् रन् गुणाभावश्च ।) नायकः । इत्युणादिकोषः ॥ (सरलगामिनि, त्रि । यथा ऋग्वेदे १ । ११७ । १४ । “युवं भुज्यु- मर्णसो निः समुद्राद्विभिरूहस्यु ऋज्रेमिरश्वैः” ।

पृष्ठ १/२८४

:“ऋज्रेभिः ऋजुगामिभिः” । इति भाष्यम्” ॥) ऋञ्जासनः, पुं, (ऋजि + “ऋजिवृघिसन्दिसहिभ्यः कित्” । २ । ८७ । इत्युणादिसूत्रेण असानच् । किच्च ।) मेघः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ उणादि- कोषश्च ॥) ऋण, द उ ञ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तनां- उभं-सकं-सेट् ।) द ञ ऋणोति अर्णोति ऋणुते अर्णुते । उ अर्णित्वा ऋत्वा । इति दुर्गादासः ॥ ऋणं, क्ली, (ऋ + क्त । ऋणमाधमर्ण्ये इति णत्वम् ।) धारः । देना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पर्य्युदञ्च- नम् २ उद्धारः ३ । इत्यमरः ॥ पुनर्देयत्वेन स्वी- कृत्य यत् गृहीतम् । इति जगदीशः ॥ अस्य विवरणं ऋणादानशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ कुसीदाख्यं ऋणं यथा । “स्थानलाभनिमित्तं यद्दानग्रहणमिष्यते । तत्कुसीदमिति ज्ञेयं तेन वृत्तिः कुसीदिनाम्” ॥ इति नारदः ॥ अस्यार्थः । स्थानं मूलधनावस्थानम् । लाभो वृद्धिः । दानग्रहणपदे कर्म्मण्यनटा साध्ये तेन मूलधनावस्थाने सत्येव यो लाभस्तदर्थं यद्दानं धनिकेन दीयमानं मूलधनं अधमर्णेन च ग्रहणं तथा स्वीकृत्य गृह्यमाणं यत्तदृणम् । इति रत्ना- करादयः ॥ कलाशून्ये तु अवश्यापाकरणियत्व- रूपगुणयोगाद्गौणप्रयोगः । अतएव बाणिज्यार्थ- प्रयुक्तस्य नर्णत्वं इति मिश्राः ॥ * ॥ अपि च । “कुत्सितात् सीदतश्चैव निर्विशङ्कैः प्रगृह्यते । चतुर्गुणं वाष्टगुणं कुसीदाख्यमृणं त्वतः” ॥ इति वृहस्पतिः ॥ अस्यार्थः । कुत्सितात् सीदत- श्चाधमर्णात् सकलं धनं यत् गृह्यते निर्विशङ्कै- रुत्तमर्णैः । चतुर्गुणं वेति वाकारोऽनास्थायां तेन द्वैगुण्यादिलाभः ॥ * ॥ ऋणत्रयविशेषो यथा । “देवानाञ्च पितॄणाञ्च अषीणाञ्च तथा नरः । ऋणवान् जायते यस्मात्तन्मोक्षे प्रयतेत् सदा ॥ * ॥ तत्परिशोधनमाह । “देवानामनृणो जन्तुर्यज्ञैर्भवति मानवः । अल्पवित्तश्च पूजाभिरुपवासव्रतैस्तथा ॥ श्राद्धेन प्रजया चैव पितॄणामनृणो भवेत् । ऋषीणां ब्रह्मचर्य्येण श्रुतेन तपसा तथा” ॥ इति विष्णुधर्म्मोत्तरम् ॥ (जलदुर्गमभूभिः । यथा मुग्धबोधे १ । २८ सूत्रस्य टीकायां दुर्गादासः । “दशार्णो देशः दशार्णा नदी उभयत्र ऋणशब्देन जलदुर्गमभूमिरुच्यते” ॥ अङ्कशास्त्रोक्तः कुतश्चि- दपि राश्यन्तरात् वियोज्य संख्यावान् पदार्थः । यथा वीजगणिते । “धनर्णसङ्कलने करणसूत्रं वृत्तार्द्धम् । योगे युतिः स्यात् क्षययोः स्वयोर्व्वा धनर्णयोरन्तरमेव योगः” ॥ ऋणतीति । ऋण गतौ तस्मात्कः । इति व्युत्पत्त्या वाच्यलिङ्गः । गन्ता । गमनशीलः । यथा, ऋग्वेदे ६ । १२ । ५ । “सद्यो यः स्यन्द्रो विषितो यवीया- नृणो न तायुरतिधन्वा राट्” । “ऋणः शीघ्र- गन्ता” इति भाष्यम् ॥) ऋणमत्कणः, पुं, (ऋणे मत्कुणैव ।) लग्नकः । इति

शब्दरत्नावली ॥ जामिन इति भाषा ॥ ऋणमार्गणः, पुं, (ऋणं मार्गयति यः सः । ऋण + मार्ग + ल्यु ।) प्रतिभूः । इति हारावली ॥ जामिन इति भाषा ॥ ऋणमुक्तिः, स्त्री, (ऋणस्य ऋणात् वा मुक्ति- र्मोचनं भवत्यस्मात् ।) ऋणपरिशोधनम् । तत्- पर्य्यायः । विगणनम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ऋणमोक्षः, पुं, (ऋणात् मोक्षः ।) ऋणपरिशो- धनम् । इति हारावली ॥ ऋणादानं, क्ली, (ऋणस्य आदानम् ग्रहणम् ।) अधम- र्णात् उत्तमर्णेन सलाभधनग्रहणम् । तत्तु अष्टा- दशविवादान्तर्गताद्यविवादः । (यदाह मनुः । ८ । ४ । “तेषामाद्यमृणादानं निक्षेपोऽस्वामिविक्रयः” । इत्यादि ।) तच्च सप्तविधं यथा । ईदृशमृणं देयम् १ ईदृशमदेयम् २ अनेनाधिकारिणा देयम् ३ अस्मिन् समये देयं ४ अनेन प्रकारेण देयं ५ इत्यधमर्णे पञ्चविधम् । उत्तमर्णे तु दानविधिः ६ आदान- विधिश्च ७ इति द्विविधम् । तथाच नारदः । “ऋणन्देयमदेयञ्च येन यत्र यथा भवेत् । दानग्रहणधर्म्माश्च ऋणादानमिति स्मृतम् ॥ अदेयमिति यदुक्तं तदाह कात्यायनः । न स्त्रीभ्यो दासबालेभ्यः प्रदद्यात् किञ्चिदुद्धृतम् । दाता न लभते तत्तु तेभ्यो दत्तन्तु यद्वसु” ॥ तत्र विशेषमाह वृहस्पतिः । “परिपूर्णं गृहीत्वाधिं बन्धं वा साधुलग्नकम् । लेख्यारूढं साक्षिमद्वा ऋणं दद्यात् धनी सदा” ॥ इति विवादार्णवसेतुः ॥ अस्य यदवशिष्टं ऋणोद्- ग्राहणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ ऋणान्तकः, पुं, (ऋणमन्तयति यः । ऋण + अन्ति नामधातु + ण्वुल् । मङ्गलग्रहाराधनेन ऋणाप- नयनात् तथात्वम् ।) मङ्गलग्रहः । इति शब्द- रत्नावली ॥ ऋणापनोदनं, क्ली, (ऋण + अप + नुद + ल्युट् । ततः षष्ठीतत्पुरुषः ।) ऋणापनयनम् । धारशोधनम् ॥ ऋणी, [न्] त्रि, (ऋणमस्यास्तीति । ऋण + इनि ।) ऋणग्रस्तः । धारी ॥ (“जायमानो वै ब्राह्मणः त्रिभिरृणैरृणी भवति” । इति श्रुतिः । “ऋणी न स्यात् यथा पिता” । इति दायभागे ॥) ऋणोद्ग्राहणं, क्ली, (ऋणस्य उद्ग्राहणं ।) अधमर्ण- गृहीतर्णग्रहणं । यत्र ऋणं प्रार्थनकाले प्रार्थितो- ऽपि ऋणी न ददाति तत्र धनिकेन यत् कर्त्तव्यं तदाह मनुः । ८ । ४८ -- ४९ । “यैर्यैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः । तैस्तैरुपायैः संगृह्य साधयेदधमर्णिकम्” ॥ धर्म्मेण व्यवहारेण छलेनाचरितेन च । प्रयुक्तं साधयेदर्थं पञ्चमेन बलेन च” ॥ अयमर्थः । पूर्ब्बपूर्ब्बसामर्थ्याभावे उत्तरोत्तरम् संगृह्य वशीकृत्य । धर्म्मे वृहस्पतिराह । “सुहृत्सम्बन्धिसन्दिष्टैः सामोक्तानुगमेन च । प्रायेण वा ऋणी दाप्यो धर्म्म एष उदाहृतः” ॥ अस्यार्थः । ऋणिकस्य ये सुहृत्सम्बन्धिनस्तेषु

सन्देशो यो यच्च साभवचनं यच्चानुगमनं प्रायोप- वेशनं वा धनिकस्य सधर्म्म ऋणोद्ग्राहणोपायः ॥ व्यवहारे कात्यायनः । “धार्य्योऽवरुद्ध ऋणिकः प्रकाशं जनसंसदि । यावन्न दद्याद्देयञ्च देशाचारस्थितिर्यथा” ॥ अस्यार्थः । यावद्दानं जनसंसदि ऋणिकस्य धनि- केन धारणं व्यवहारः ॥ छलाचरितबलात्कारेषु वृहस्पतिः । “छद्मना याचयित्वार्थमानीय ऋणिकादृणी । अन्नाहितादि वाहृत्यं दाप्यते यत्र सोपधिः” ॥ अस्यार्थः । ऋणिकस्य धनमन्नाहितादि वा छद्मना आहृत्य वा यत्र दाप्यते तत्र साधनोपायः सोपधिः सच्छलमुच्यते ॥ “पुत्त्रदारपशून् रुद्ध्वा कृत्वा द्वारोपवेशनम् । यत्रर्णी दाप्यतेऽर्थं स्वं तदाचरितमुच्यते ॥ बद्ध्वा स्वगृहमानीय ताडनाद्यैरुपक्रमैः । ऋणिको दाप्यते यत्र बलात्कारः स उच्यते” ॥ अनयोरर्थः । पुत्त्रदारपशुरोधो द्वारोपवेशनञ्च य उद्ग्राहणोपायस्तदाचरितमुच्यते । स्वगृहमा- नीय ताडनादिलक्षण उद्ग्राहणोपायो बला- त्कार उच्यते ॥ * ॥ कोऽधमर्णः केनोपायेन साध्यस्तदाह कात्यायनः । “राजानं स्वामिनं विप्रं सान्त्वेनैव प्रसाधयेत् । ऋक्थिनं दुर्हृदं वापि च्छलेनैव प्रसाधयेत्” ॥ ऋक्थिनं दायादम् ॥ तथा “बणिजः कर्षकांश्चैव शिल्पिनश्चाब्रवीद् भृगुः । देशाचारेण दाप्याः स्युर्दुष्टान् संपीड्य दापयेत् ॥ * ॥ यत्र धनं न लभ्यते तत्राह वृहस्पतिः । “निर्धनं ऋणिकं कर्म्म गृहमानीय कारयेत् । शौण्डिकाद्यं ब्राह्मणस्तु दापनीयः शनैः शनैः” ॥ याज्ञवल्क्यः, -- “हीनजातिं परिक्षीणमृणार्थं कर्म्म कारयेत् । ब्राह्मणस्तु परिक्षीणः शनैर्दाप्यो यथोदयम् ॥ यथोदयं यथा धनोत्पत्तिरित्यर्थः ॥ * ॥ व्यापार- द्वारा न ब्राह्मणस्य ऋणशोधनमाह कात्यायनः । “कर्म्मणाक्षत्त्रविट्शूद्रान् समहीनांस्तु दापयेत्” ॥ * ऋणशोधनाय निन्दितं कर्म्म कारयितुरुत्तमर्णस्य दण्डमाह कात्यायनः । “यदि ह्यादावनादिष्टमशुभं कर्म्म कारयेत् । प्राप्नुयात् साहसं पूर्ब्बमृणान्मुच्येत चर्णिकः ॥ * । यदि परमवृद्धिप्राप्तं धनमृणिको दातुं न शक्नोति तदा चक्रवृद्ध्या स्वेच्छया धारयेत् । यथा वृहस्पतिः । “पूर्णावधौ शान्तलाभमृणमुद्ग्राहयेद्धनी । कारयेद्वा धनी लेख्यं चक्रवृद्धिव्यवस्थया” ॥ तथा च वृहस्पतिः । “हिरण्ये द्विगुणीभूते मृते नष्टेऽधमर्णिके । द्रव्यं तदीयं संगृह्य विक्रीणीत ससाक्षिकम् ॥ रक्षेद्वा कृतमूल्यन्तु दशाहं जनसंसदि । ऋणानुरूपं परतो गृह्णीतान्यत्तु वर्जयेत् ॥ स्वधनञ्च स्थिरीकृत्य गणनाकुशलैर्नरैः । तद्बन्धुज्ञातिविदितं प्रगृह्णन्नापराध्नुयात्” ॥ * ॥ यथाविषयं धर्म्मादीन् धनसाधनोपायान् प्रयुञ्जानो

पृष्ठ १/२८५

:न राज्ञा निवर्त्तनीय इत्याह मनुः । “यः स्वयं साधयेदर्थमुत्तमर्णोऽधमर्णिकात् । स राज्ञा नाभियोक्तव्यः स्वकं संसाधयन् धनम्” ॥ * ॥ धनवता ऋणिकेनादत्ते ऋणे राजा स्वयं विंशति- तमभागं गृहीत्वा उत्तमर्णाय दापयेत् इत्याह नारदः ॥ “ऋणिकः सधनो यस्तु दौरात्म्यान्न प्रयच्छति । राज्ञा दापयितव्यः स्यातगृहीत्वांशन्तु विंशकम्” ॥ * ॥ यदा अधमर्णिकः सकलमृणं दातुमसमर्थः शक्त्यनु- सारेण दत्त्वा पूर्ब्बकृतस्य लेख्यस्य पृष्ठेऽभिलिखेत् एतावद्दत्तं उत्तमर्णेन उपगतं प्राप्तमिति धनी तस्यैव लेख्यस्य पृष्ठे दद्यादभिलिखेत् इत्याह याज्ञवल्क्यः । “लेख्यस्य पृष्ठेऽभिलिखेत् दत्त्वा दत्त्वाधनं ऋणी । धनी चोपगतं दद्यात् स्वहस्तपरिचिह्नितम्” ॥ इति विवादार्णवसेतुः ॥ ऋत, गत्याम् । स्पर्द्धने । ऐश्वर्य्ये । घृणायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं-ईयङ्पक्षे आत्मं- गत्यर्थे सकं, अन्यार्थे-अकं-सेट् ।) घृणा दया । ऋतीयते जनः स्पर्द्धते ईश्वरो भवति । किञ्चि- द्दयते गच्छति वेत्यर्थः । अरे तु ईयङोऽप्राप्तिपक्षे परस्मैपदमेव । आर्त्तीत् आनर्त्त इत्यादि । इति दुर्गादासः ॥ ऋतं, क्ली, (ऋ + क्त ।) उञ्छशिलम् । (यथा, मनुः । ४ । ४ -- ५ ॥ “ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु मृतेन प्रमृतेन वा । सत्यानृताभ्यामपि वा न श्ववृत्त्या कदाचन ॥ ऋतमुञ्छशिलं ज्ञेयममृतं स्यादयाचितम् । मृतन्तु याचितं भैक्षं प्रमृतं कर्षणं स्मृतम्” ॥) जलम् । (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १०१ । ६ । “तन्म ऋतं पातु शतशारदाय” । “ऋतमुदकम्” । इति भाष्यम् ॥) सत्यं इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ८ । ८२ । “साक्ष्येऽनृतं वदन् पाशैर्बध्यते वारुणैर्भृशम् । “विवशः शतमाजातीस्तस्मात् साक्ष्यं वदेदृतम्” ॥ कर्म्मफलं । यथा, “ऋतं पिवन्तौ सुकृतस्य लोके” । इति श्रुतिः ॥ विष्णुः ॥ यथा, महाभारते । १ । १ । २५३ । “भगवान् वासुदेवश्च कीर्त्त्यतेऽत्र सनातनः । स हि सत्यमृतञ्चैव पतित्रं पुण्यमेव च । शाश्वतं ब्रह्म परमं धुवं ज्योतिः सनातनम्” ॥ पुं, सूर्य्यः । यथा, शतपथब्राह्मणे । “ब्रह्म वा ऋतं ब्रह्म हि मित्रो ब्रह्म ऋतं ब्रह्म एवायुः” ॥ परब्रह्म । यथा, श्रुतिः । “ऋतमेकाक्षरं ब्रह्म” ॥ सत्याचारः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १३७ । २ । “सुतो मित्राय वरुणाय पीतये चारूरृताय पीतये” ॥ “ऋताय सत्याचाराय” । इति दया- नन्दभाष्यम् ॥ रुद्रः । यथा, सामगानां सन्ध्यामन्त्रे रुद्रोपस्थाने । “ऋतमित्यस्य कालाग्नी रुद्र ऋषि- रनुष्टुप्छन्दो रुद्रो देवता रुद्रोपस्थाने विनि- योगः” ॥ देवमेदः । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २३ । ८ । “ऋतस्य हि सुरुषः सन्ति पूर्ब्बीरृतस्य धीति-

र्वृजिनानि हन्ति” । “ऋतस्य ऋतदेवस्य” । इति भाष्यम् ॥ यज्ञः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४५ । ५ । “ऋतचिद्धि सत्यम्” । “ऋतस्य यज्ञस्य जलस्य वा चित् ज्ञाता” । इति भाष्यम् ॥ अग्नेरृषि- भेदः । यथा, यजुषि । १७ । ८२ । “ऋतश्च सत्यश्च” । इति ॥) ऋतः, त्रि, (ऋ + क्त ।) दीप्तः । पूजितः । इति मेदिनी ॥ ऋतजित्, पुं, (ऋतं जयति ऋत + जि + क्विप् ।) यक्षविशेषः । यथा, -- “त्वष्टा च जमदग्निश्च कम्बलोऽथ तिलोत्तमा । ब्रह्मापेतोऽथ ऋतजित् धृतराष्ट्रश्च सप्तमः ॥ माघमासे वसन्त्येते सप्त मैत्रेय भास्करे । श्रूयतां चापरे सूर्य्ये फाल्गुने निवसन्ति ये” ॥ इति श्रीविष्णुपुराणे २ । १० । १५ -- १६ । “त्वष्टा सूर्य्यः । कम्बलः सर्पः । ब्रह्मापेतो राक्षसः । ऋत- जिद्यक्षः । धृतराष्ट्रो गन्धर्व्वः । इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (त्रि, यज्ञजेता । यथा, यजुषि १७ । ८३ । “ऋतजिच्च सत्यजिच्च सेनजिच्च सुषेणश्च” ॥) ऋतधामा, [न्] पुं, (ऋतं सत्यं धाम भवनं यस्य ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथायजुर्व्वेदे ५ । ३२ । “हव्यसूदन ऋतधामासि स्वर्ज्योतिः” ॥ इन्द्रभेदः । स तु रुद्रसावर्णिके मनौ भविता । यथा, -- भागवते । ८ । १३ । २८ । “भविता रुद्रसावर्णी राजन् ! द्वादशमो मनुः । ऋतधामा च देवेन्द्रो देवाश्च हरितादयः” ॥ यदुवंशीयो नृपतिभेदः । यथा, भागवते । “कङ्कश्च कर्णिकायां वै ऋतधामाजयावपि” ॥ अविनश्वरस्थानवति, त्रि । यथा यजुर्व्वेदे । १८ । ३८ । “ऋताषाडृतधामाग्निर्गन्धर्वस्तस्यौषधयः” ॥) ऋतिः, स्त्री, (ऋ + करणे + क्तिन् ।) कल्याणम् । वर्त्म । जुगुप्सा । स्पर्द्धा । इति मेदिनी ॥ (भावे + क्तिन् ।) गमनम् । अशुभम् । इति धरणी ॥ (पुरुषमेध- यज्ञीयदेवभेदः । यथा, यजुर्व्वेदे । ३० । १३ । “ऋतये स्तेन हृदयम्” । शत्रौ पुं, इति निरुक्तिः ।) ऋतीया, स्त्री, (ऋत + ईयङ् + टाप् ।) घृणार्थकः । जुमुप्सा । तत्पर्य्यायः । अर्त्तनम् २ ह्रिणीया ३ । इत्यमरः ॥ ऋतुः, पुं, (ऋ + “अर्त्तेश्च तुः” । इति उणादिसूत्रेण १ । ७२ । तुः चकारात् कित् च ।) कालविशेषः । स तु षड्विधः यथा । मार्गपौषौ हिमः १ माघ- फाल्गुनौ शिशिरः २ चैत्रवैशाखौ वसन्तः ३ ज्यैष्ठाषाढौ ग्रीष्मः ४ श्रावणभाद्रौ वर्षाः ५ आ- श्विनकार्त्तिकौ शरत् ६ । इत्यमरः ॥ स त्रिविधो- ऽपि । कार्त्तिकाग्रहायणपौषमाघाः शीतः १ फाल्गुनचैत्रवैशाखज्यैष्ठाः ग्रीष्मः २ आषाढश्रावण- भाद्राश्विनाः वर्षाः ३ । द्विविधोऽपि । कार्त्तिका- दिषण्मासाः शीतः १ वैशाखादिषण्मासाः ग्रीष्मः २ ॥ इति स्मृतिः ॥ * ॥ (यदुक्तम् । “मासद्वयात्मकः कालः ऋतुः प्रोक्तो विचक्षणैः” । यत्र तु “द्वादश मासाः पञ्चर्त्तवः” इति श्रुतं तत्र

हेमन्तशिशिरयोरेकत्रीकरणं विवक्षितम् ॥ “चयकोपसमा यस्मिन् दोषाणां सम्भवन्ति हि । ऋतुषट्कं तदाख्यातं रवेः राशिषु संक्रमात् ॥ ग्रीष्मो मेषवृषौ प्रोक्तः प्रावृड्मिथुनकर्कटौ । सिंहकन्ये स्मृता वर्षा तुलावृश्चिकयोः शरत् ॥ धनुर्ग्राहौ च हेमन्तौ वसन्तः कुम्भमीनयोः” । मेषवृषौ रविणा संक्रान्तौ । एवं मिथुनकर्कटा- वित्यादि । अन्ये तु । “शिशिरः पुष्पसमयो ग्रीष्मो वर्षाशरद्धिमाः । माघादिमासयुग्मैः स्युरृतवः षट् क्रमादमी” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे । “वर्षाः शरच्च हेमन्तः शिशिरश्च वसन्तकः । ग्रीष्मश्चेति क्रमादेते ऋतवः षट् प्रकीर्त्तिताः ॥ पृथक् पृथक प्रवक्ष्यामि रवेर्गतिविशेषतः” । इति प्रथमस्थाने चतुर्थेऽध्याये हारीतेनोक्तम् ॥ “मासैर्द्विसङ्ख्यैर्माघाद्यैः क्रमात् षडृतवः स्मृताः । शिशिरोऽथ वसन्तश्च ग्रीष्मवर्षा शरद्धिमाः” ॥ इति सूत्रस्थ ने तृतीयेऽध्याये वाभटेनोक्तम् ॥ “इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात्” । इति सूत्रस्थाने षष्ठोऽध्यायः । “तत्र खलुतावत् षोढा प्रविभज्य कार्य्यमुपदेक्ष्यते । हेमन्तो ग्रीष्मो वर्षाश्चेति शीतोष्णवर्षलक्षणास्त्रयः ऋतवो भवन्ति । तेषामन्तरेष्वितरे साधारण- लक्षणास्त्रय ऋतवः प्रावृट्शरद्वसन्ता इति । प्रावृडिति प्रथमः प्रवृष्टेः कालस्तस्यानुबन्धो वर्षाः । एवमेते संशोधनमधिकृत्य षड् विभज्यन्ते ऋतवः” । इति च विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये चरकेणोक्तम् । “तत्र माघादयो द्वादशमासा द्विमासिकमृतुं कृत्वा षडृतवो भवन्ति । ते शिशिर-वसन्त-ग्रीष्म- वर्षा-शरद्धेमन्ताः । तेषां तपस्तपस्यौ शिशिरः । मधुमाधवौ वसन्तः । शुचिशुक्रौ ग्रीष्मः । नभो- नभस्यौ वर्षाः । इषर्जौ शरत् । सह सहस्यौ हेमन्त इति ॥ तत्र ते शीतोष्णवर्ष्लक्षणाश्च- न्द्रादित्ययोः कालविभागकरत्वादयने द्वे भवतो- दक्षिणमुत्तरञ्च” । “इह तु वर्षा-शरद्धेमन्त-वसन्त-ग्रीष्म-प्रावृषः षडृ- तवो भवन्ति दोषोपचय-प्रकोयोपशम-निमित्तम् । ते तु भाद्रपदाद्येन द्विमासिकेन व्याख्याताः । तद्- यथा । भाद्रपदाश्वयुजौ वर्षाः । कार्त्तिकमार्गशीर्षौ शरत् । पौषमाघौ हेमन्तः । फाल्गुन-चैत्रौ वसन्तः । वैशाख-ज्यैष्ठौ ग्रीष्मः । आषाढ-श्रावणौ प्रावृडिति” । इति सूत्रस्थाने ६ अध्याये सुश्रुते- नोक्तम् ॥) स्त्रीकुसुमम् । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ तत्पर्य्यायः । रजः १ पुष्पम् २ आर्त्तव्यम् ३ । इत्यमरः ॥ यथाह मनुः । ३ । ४५-४९ । “ऋतुकालाभिगामी स्यात् स्वदारनिरतः सदा । पर्ब्बवर्ज्जं व्रजेच्चैनां तद्व्रतो रतिकाम्यया ॥ ऋतुः स्वाभाविकः स्त्रीणां रात्रयः षोडश स्मृताः । चतुर्भिरितरैः सार्द्धमहोमिः सद्विगर्हितैः ॥ तासामाद्याश्चतस्रस्तु निन्दितकादशी च या ।

पृष्ठ १/२८६

:त्रयोदशी च शेषास्तु प्रशस्ता दशरात्रयः ॥ युम्मासु पुत्त्रा जायन्ते स्त्रियोऽयुम्मासु रात्रिषु । तस्मात् युग्मासु पत्त्रार्थी संविशेदार्त्तवे स्त्रियम् ॥ पुमान् पुंसोऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः । समेऽपुमान्पुंस्त्रियौ वा क्षीणेऽल्पे च विपर्य्ययः” ॥ “रजः सप्तदिनं यावत् ऋतुश्च भिषजां बर” ! । इति शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये हारीतेनोक्तम् ॥ “ऋतुस्तु द्वादशरात्रं भवति दृष्टार्त्तवम् ॥” “नियतं दिवसेऽतीते सङ्कुचत्यम्बुजं यथा । ऋतौ व्यतीते नार्य्यास्तु योनिः संव्रियते तथा ॥ मासेनोपचितं काले धमनीभ्यान्तदार्त्तवम् । ईषत् कृष्णं विगन्धञ्च वायुर्योनिमुखं नयेत् ॥ तद्वर्षाद्द्वादशात्काले वर्त्तमानमसृक् पुनः । जरापक्वशरीराणां याति पञ्चाशतः क्षयम्” ॥ इति शारीरस्थाने तृतीयेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥ “द्वादशाद्वत्सरादूर्द्ध्व मापञ्चाशत् समाः स्त्रियः । मासि मासि भगद्वारा प्रकृत्यैवार्त्तवं स्रवेत् ॥ आर्त्तवस्रावदिवसात् ऋतुः षोडशरात्रयः । गर्भग्रहणयोग्यस्तु स एव समयः स्मृतः” ॥ “सर्व्वासामेव चतुर्वर्णस्त्रीणां सर्व्ववादिसम्मतः । पूर्ब्बोक्तसमयः ग्रन्थान्तरेषु विषयः । तद्यथा । स्रानदिवसादूर्द्ध्वं द्वादशरात्रावधि ब्राह्मण्याः । दश- रात्रावधि क्षत्त्रियायाः । अष्टरात्रावधि तैश्यायाः । षड्रात्रावधि शूद्रायाः गर्भधारणे शक्तिः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “पद्मं सङ्कोचमायाति दिनेऽतीते यथा तथा । ऋतावतीते योनिः सा शुक्रं नातः प्रतीच्छति ॥ मासेनोपचितं रक्तं धमनीभ्यामृतौ पुनः । ईषत्कृष्णं विगन्धञ्च वायुर्योनिमु खन्नुदेत्” ॥ “ऋतुस्तु द्वादशनिशाः पूर्ब्बास्तिस्रश्च निन्दिताः” ॥ इति शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये वाभटेनोक्तम् ॥ शिवः । यथा महाभारते १३ । महादेवसहस्र- नामकथने १७ । १३९ । “ऋतुः संवत्सरो मासः पक्षः संख्यासमापनः” ॥ विष्णुः । यथा, महाभारते १३ । विष्णुसहस्रनाम- कथने १४९ । ५८ । “ऋतुः सुदर्शनः कालः परमेष्ठी परिग्रहः” ॥) दीप्तिः । इति मेदिनी । मासः । सुवीरः । इति विश्वः ॥ ऋतुप्राप्तः, त्रि, (ऋतुः प्राप्तोऽनेन ।) फलेग्रहिः । अबन्ध्यवृक्षादिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ऋतुमती, स्त्री, (ऋतुरस्या अस्तीति । ऋतु + मतुप् + ङीप् ।) ऋतुयुक्ता स्त्री । तत्पर्य्यायः । ग्ज- स्वला २ स्त्रीधर्म्मिणी ३ अवी ४ आत्रेया ५ मलिनी ६ पुष्पवती ७ उदक्या ८ । इत्यमरः । (यथा, महाभारते । १ । ३ । ८७ । “उपाध्यायानी ते ऋतुमती उपाध्यायश्च प्रोषितोऽस्या यथाय- मृतुर्बन्ध्यो न भवति तथा क्रियताम्” ॥ ऋतुमतीकृत्यमाह । “आर्त्तवस्रावदिवसात् त्र्यहं सा ब्रह्मचारिणी । शयीत दर्भशय्यायां पश्यदपि पतिं न च ॥ करे शरावे पर्णेंवा हविष्यं त्र्यहमाचरेत् । अश्रुपातं नखच्छेदमभ्यङ्गमनुलेपनम् ॥

नेत्रयोरञ्जनं स्नानं दितास्वप्नं प्रधावनम् । अत्युच्चशब्दश्रवणं हसनं बहुभाषणम् ॥ आयासं भूमिखननं प्रवातञ्च विवर्जयेत् । ततश्चतुर्थे दिवसे स्नाता सद्वसनादिभिः । भूषिताः सुमनाः पश्येत् भर्त्तारं समलङ्कृतम् ॥ पूर्ब्बं पश्येत् ऋतुस्नाता यादृशं नरमङ्गना । तादृशं जनयेत् पुत्त्रं ततः पश्येत् पतिं प्रियम्” ॥ एतदकरणे प्रत्यवायमाह । “अज्ञानात् वा प्रमोदाद्वा लौल्याद्वा दैवतश्च वा । सा चेत् कुर्य्यात् निषिद्धानिगर्भदोषां स्तदाप्नुयात् ॥ एतस्या रोदनात् गर्भो भवेद्विकृतलोचनः । नखच्छेदेन कुनखी कुष्ठी त्वभ्यङ्गतो भवेत् ॥ अनुलेपात् तथा स्नानात् दुःखशीलोऽञ्जनाददृक् । स्वापशीलो दिवास्वापात् चञ्चलः स्यात् प्रधावनात् ॥ अत्युच्चशब्दश्रवणात् वधीरः खलु जायते । तालुदन्तौष्ठजिह्वासु श्यावो हननतो भवेत् ॥ प्रलापी भूरिकथनात् उन्मत्तस्तु परिश्रमात् । खलतिर्भूमिखननात् उन्मत्तो वातसेवनात्” ॥ इति । “क्षामप्रसन्नवदनां स्फुरच्छ्रोणिपयोधराम् । स्रस्ताक्षिकुक्षिं पुंस्कामां विद्यादृतुमतीं स्त्रियम्” ॥ इति शरीरस्थाने प्रथमेऽध्याये वाभटेनोक्तम् ॥ “गते पुराणे रजसि नवे चावस्थिते पुनः शुद्ध- स्नातां स्त्रियमव्यापन्नयोनिशोणितगर्भाशयामृतु- मतीमाचक्ष्महे” । इति शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥ “पीनप्रसन्नवदनां प्रक्लिन्नात्ममुखद्विजाम् । नरकामां प्रियकथां स्रस्तकुक्ष्यक्षिमूर्द्धजाम् ॥ स्फुरद्भुजकुचश्रोणिनाभ्यूरुजघनस्फिचम् । हर्षौत्सुक्यपराञ्चापि विद्यादृतुमतीमिति” ॥ इति शारीरस्थाने तृतीयेऽध्याये, -- “ततः शुद्धस्नातां चतुर्थेऽहन्यहतवासःसमलङ्कृतां कृतमङ्गलस्वस्तिवाचनां भर्त्तारं दर्शयेत् । तत्- कस्य हेतोः । पूर्ब्बं पश्येदृतुस्नाता यादृशं नरमङ्गना । तादृशं जनयेत् पुत्त्रं भर्त्तारं दर्शयेदतः ॥ ततो विधानं पुत्त्रीयमुपाध्यायः समाचरेत् । कर्म्मान्ते च क्रमं ह्येनमारभेत विचक्षणः” ॥ “तत्र प्रथमे दिवसे ऋतुमत्यां मैथुनगमनमना- युष्यं पुंसां भवति । यश्च तत्राधीयते गर्भः स प्रसवमानो विमुच्यते । द्वितीयेऽप्येवं सूतिकागृहे वा । तृतीयेऽप्येवमसम्पूर्णाङ्गोऽल्पायुर्व्वा भवति । चतुर्थे तु सम्पूर्णाङ्गो दीर्घायुश्च भवति । नच प्रवर्त्तमाने रक्ते वीजं प्रविष्टं गुणकरं भवति यथा नद्यां प्रतिस्रोतः प्लावि द्रव्यं प्रक्षिप्तं प्रतिनिव- र्त्तते नोर्द्ध्वं गच्छति तद्वदेव द्रष्टव्यम् । तस्मान्नि- यमवतीं त्रिरात्रं परिहरेत् । अतः परं मासा- दुपेयात्” । इति च शारीरस्थाने द्वितीयेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) ऋतुराजः, पुं, (ऋतूनां राजा । “राजाहःसखिभ्य- ष्टच्” । ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) वसन्तकालः । इति राजनिर्घण्टः ॥

ऋतुवृत्तिः, पुं, (ऋतुषु वृत्तिर्वर्त्तनं यस्य ।) वत्सरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ऋतुसन्धिः, पुं, (ऋत्वोः सन्धिर्मेलनम् ।) ऋतुद्वयसन्धि- कालः । स च ऋत्वोरन्त्यादिसप्ताहौ । तथाच वाभटः । “ऋत्वोरन्त्यादिसप्ताहावृतुसन्धिरिति स्मृतः । तत्र पूर्ब्बो विधिस्त्याज्यः सेवनीयः परो विधिः” ॥ ऋतुस्नानं, क्ली, (ऋतौ स्नानम् ।) रजस्वलास्त्रियाः चतुर्थाहकर्त्तव्यस्नानम् । इति स्मृतिः ॥ तत्स्ना- नानन्तरं भर्तृवदनं द्रष्टव्यं नान्यस्य भर्त्रसन्निधाने भर्त्तारं मनसि ध्यात्वा सूर्य्यं विलोकयेत् । इति काशीखण्डम् ॥ (“ततः पुष्पेक्षणादेव कल्याणध्यायिनी त्र्यहम् । मृजालङ्काररहिता दर्भसंस्तरशायिनी ॥ क्षैरेयं यावकं स्तोकं कोष्ठशोधनकर्षणम् । पर्णे शरावे हस्ते वा भुञ्जीत ब्रह्मचारिणी ॥ चतुर्थेऽह्नि ततः स्नात्वा शुक्लमाल्याम्बरा शुचिः । इच्छन्ती भर्तृसदृशं पुत्त्रं पश्येत् पुरः पतिम्” ॥ इति शरीरस्थाने प्रथमेऽध्याये वाभटेनोक्वम् ॥) ऋते, व्य, (ऋत + के ।) विना । वर्ज्जनम् । इत्यमरः ॥ (“अवेहि मां प्रीतमृते तुरङ्गमात्” । इति रघुवंशे । ३ । ६३ ॥ तथा, कुमारे २ । ५७ । “अंशादृते निषिक्तस्य नीललोहितरेतसः” ॥) ऋत्विक्, [ज्] पुं, (ऋतौ यजतीति । ऋतु + यज् + ऋत्विगादिना क्विन्नन्तो निपातितः ।) पुरोहितः । यथा, -- “अग्न्याधेयं पाकयज्ञानग्निष्टोमादिकान्मखान् । यः करोति वृतो यस्य स तस्यर्त्विगिहोच्यते” ॥ इति मानवे २ । १४३ ॥ तत्पर्य्यायः । याजकः २ । इत्यमरः ॥ भरताः ३ कुरवः ४ वाग्यतः ५ वृक्त- वर्हिषः ६ यतश्रुचः ७ मरुतः ८ सबाधः ९ देव- यवः १० । इत्यष्टावृत्विङ्नामानि । इति वेदनि- र्घण्टौ ३ अध्यायः ॥ अयं हि नायकस्य धर्म्मसहायः । यदुक्तं साहि- त्यदर्पणे । ३ । ५१ । “ऋत्विक्पुरोधसः स्युर्ब्रह्म- विदस्तापसास्तथा धर्म्मे” ॥) ऋद्धं, क्ली, (ऋध् + क्त ।) सम्पन्नधान्यम् । इति मे- दिनी ॥ परिपक्वमर्द्दितधान्यम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ बहुलितधान्यम् । इति सुभूतिः ॥ तत्प- र्य्यायः । आवसितम् २ । इत्यमरः ॥ अवसितम् ३ । इति तट्टीका ॥ सिद्धान्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ (पुं, विष्णुः । यथा, महाभारते विष्णुसहस्रनाम- कीर्त्तने १३ । १४९ । ४३ । “ऋद्धः स्पष्टाक्षरो मन्त्रश्चन्द्रांशुर्भास्करद्युतिः” ॥) ऋद्धः, त्रि, (ऋध् + क्त ।) समृद्धः । सम्पन्नः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ (यथा, गीतायाम् । २ । ८ । “अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्” ॥) ऋद्धिः, स्त्री, (ऋध् + क्तिन् ।) अष्टवर्गान्तर्गतौषध- विशेषः तत्पर्य्यायः । योग्यम् २ सिद्धिः ३ लक्ष्मीः ४ । इत्यमरः ॥ प्राणप्रदा ५ वृष्या ६ । इति रत्न- माला ॥ प्राणदा ७ जीवदात्री ८ सिद्धा ९ योग्या

पृष्ठ १/२८७

:१० चेतनीया ११ रथाङ्गी १२ मङ्गल्या १३ लोक- कान्ता १४ जीवश्रेष्ठा १५ यशस्या १६ । अस्याः गुणाः । मधुरत्वम् । सुस्निग्धत्वम् । अतितिक्तत्वम् । शीतलत्वम् । रुचिमेधाकारित्वम् । श्लेष्मकुष्ठकृमि- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्या रूपं यथा, -- “ऋद्धिर्वृद्धिश्च कन्दौ द्वौ भवतः कोशयामले । श्वेतलोमान्वितः कन्दो लताजालः सरन्ध्रकः ॥ स एव ऋद्धिर्वृद्धिश्च भेदमप्येतयोर्ववे । तूलग्रन्थिसमा ऋद्धिर्वामावर्त्तफला च सा ॥ वृद्धिस्तु दक्षिणावर्त्तफला प्रोक्ता महर्षिभिः” । औषधकरणे ऋद्धिवृद्धिस्थाने वाराहीकन्दः अ- थावा बला देया । इति परिभाषा ॥ * ॥ समृद्धिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे २ । ५८ ॥ “परिच्छिन्नप्रभावर्द्धिर्न मया न च विष्णुना” ।) पार्ब्बती । इति शब्दरत्नावली ॥ (लक्ष्मीः ॥) ऋध, उ य न इर वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां, स्वां-परं-सकं-सेट् ।) य ऋद्ध्यति । उ अर्द्धित्वा ऋद्धा । न ऋध्नोति । इर आर्धत् आ- र्धोत् । क्वचित्तृप्तौ चायम् । सोऽहं प्राग्भवतैव भूतजननीमृध्नोमीति भवभूतिः ॥ अन्तर्भूतञ्यर्थ- त्वादिदं सिद्धमिति केचित् । इति दुर्गादासः ॥ ऋफ, श दाने । श्लाघायाम् । हिंसायाम् । निन्दा- याम् । यद्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं, अकं च-सेट् ।) श ऋफति जनो ददाति श्लाघते हिनस्ति निन्दति युद्ध्यते वेत्यर्थः । आनर्फ । हिंसायामप्ययमित्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ ऋभुः, पुं, (ऋ स्वर्गे देवमातुरदितेर्व्वा भवति यः । ऋ + भू + डु ।) देवता । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्- वेदे । ९ । २१ । ६ । “ऋभुर्न रथ्यं नवं दधतो केतुमादिशे” ॥ देवानामपि देवः । यथा, महाभारते वनपर्ब्बणि । “ऋभवो नाम तत्रान्ये देवानामपि देवताः । तेषां लोकाः परतरे यान्यजन्तीह देवताः” ॥) चाक्षुषमन्वन्तरे देवगणभेदः । यथा, -- “आद्याः प्रभूता ऋभवः पृथुकाश्च दिवौकसः” । इति हरिवंशे । ७ । ३२ ॥) ऋभुक्षः, पुं, (ऋभवो देवाः क्षियन्ति वसन्ति यत्र । ऋभु + क्षि + ड ।) स्वर्गः । वज्रम् । इन्द्रः । इति । रायमुकुटः ॥ (देवमात्रे । यथा ऋग्वेदे । ४ । ३७ । १ । “उपनो राजा अध्वरमृभुक्षाः” । “ऋभुक्षाः ऋभवः” । इति भाष्यम् ॥) ऋभुक्षाः, [न्] पुं, (ऋभुक्षः स्वर्गः वज्रं वा अस्या- स्तीति इनिः । “पथिमथ्यृभुक्षामात्” । ७ । १ । ८५ । “इतोत्सर्व्वनामस्थाने” । ७ । १ । ८६ । इत्यादिना सिद्धम् । यद्वा ऋच्छति इति अर्त्तेर्भुक्षिनक् प्रत्ययः ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ४७ । ३ । “इन्द्रो विभ्वां ऋभुक्षा वाजो अर्य्यः” । इति ॥) ऋम्फ, प श बधे । (मुचादि-तुदां-परं-सकं-सेट् ।) इति रिम्फधातोष्टीकायां दुर्गादासः ॥ ऋश, गतिस्मृत्योः । सौत्रधातुरयम् । (परं-सकं- सेट् ।) ऋश्यः । इति दुर्गादासः ॥

ऋश्यः, पुं, स्त्री, (ऋश् + क्यप् ।) मृगविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ८ । ४ । १० । “ऋश्यो न तृष्यन्नवपानमागहि” ॥) ऋष, ई श गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । ई ऋष्टः । श ऋषति । इति दुर्गादासः ॥ ऋषभः, पुं, (ऋष् + “ऋषिवृषिभ्यां कित्” । इति उणादिसूत्रेण ३ । १२३ । अभच् । किच्च ।) वृषः । (यथा, ऋग्वेदे ६ । २८ । ८ । “उप ऋषभस्य रेतस्युपेन्द्र तव वीर्य्ये” ॥) कर्णरन्ध्रम् । कुम्भीर- पुच्छः । उत्तरपदे श्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥ (“स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुङ्गवर्षभकुञ्जराः । सिंहशार्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थवाचकाः” ॥ इत्यमरवाक्यात् । यथा पुरुषर्षभः पुरुषश्रेष्ठः इत्यर्थः । असमस्तेऽप्ययं श्रेष्ठार्थवाचकः । यथा, भागवते २ । ४ । २२ ॥ “स्वलक्षणा प्रादुरभूत् किलास्यतः स मे ऋषीणामृषभः प्रसीदताम्” ॥ “ऋषीणां ज्ञानप्रदानां ऋषभः श्रेष्ठः” । इति तट्टीका ॥ गणविशेषः । आकृतिगणोऽयम् । यथा पाणिनिः तत्पुरुषसमासप्रकरणे २ । १ । ५६ ॥ “उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे” ॥ व्या- घ्रादिराकृतिगणः । “व्याध्र-सिंह-ऋक्ष-ऋषभ- चन्दन-वृक-वृष-वराह-हस्तिन्-तरु-कुञ्जर-रुरु-पृ- षत्-पुण्डरीक-पलाश-कितवाः” । इत्येते व्याघ्रा- दयः ॥) पर्ब्बतविशेषः । इति धरणी ॥ वराहपुच्छः । आदिजिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ भगवदवतारवि- शेषः । (यथा, भागवते ५ । ६ । ७ । “तस्य ह वा एवं मुक्तलिङ्गस्य भगवत ऋषभस्य योगमायावासनया देह इमां जगतीमभिमानाभासेन चंक्रममाणः” ।) स तु सत्ययुगे अग्नीध्रसुतनाभिराजपुत्त्रत्वेन जातः । तस्य पुत्त्रः जडमरतः । इति श्रीभागवतं । (तथा, मार्कण्डेये ५३ । ३८ । “अग्नीध्रसूनोर्नाभेस्तु ऋषभोऽभूत् सुतो द्विज ! । ऋषभाद्भरतो जज्ञे वीरः पुत्त्रशताद्वरः” ॥ स्वारोचिषे मन्वन्तरे ऋषिभेदः । यथा, मार्कण्डेये ६७ । ४ । “उर्जस्तम्बस्तथा प्राणो दत्तोलिरृषभस्तथा” ॥ ऋषभसहस्रदक्षिण एकाहनिष्पाद्यो यागभेदः । यथाह गर्गः “पूर्ब्ब ऋषभसंज्ञो राज्ञः” ॥ स्वनाम- ख्यातः यज्ञतुरपुत्त्रो नृपभेदः । यथा, शतपथ- ब्राह्मणे १३ । ५ । ४ । १५ । “एकविंशस्तोमेन ऋषभो याज्ञतुर ईजे शिक्नानां राजांतदेतद्गाथ- याऽभिगीतम्” ॥) अष्टवर्गान्तर्गतौषधविशेषः । तत्पर्य्यायः । वृषः १ ऋषभकः २ वीरः ३ । इति रत्नमाला ॥ गोपतिः ४ धीरः ५ विषाणी ६ दुर्द्धरः ७ ककुद्मान् ८ पुङ्गवः ९ वोढा १० शृङ्गी ११ धूर्य्यः १२ भूपतिः १३ कामी १४ रूक्षप्रियः १५ उक्षा १६ लाङ्गूली १७ गौः १८ बन्धुरः १९ गोरक्षः २० वनवासी २१ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । रक्तपित्तविरेकनाशित्वम् । शुक्रश्लेष्मकारित्वम् । दाहक्षयज्वरहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥

(“जीवकर्षभकौ ज्ञेयौ हिमाद्रिशिखरोद्भवौ । रसोनकन्दवत्कन्दौ निःसारौ सूक्ष्मपत्रकौ” ॥ “ऋषभो वृषशृङ्गवत्” ॥ “ऋषभो वृषभो धीरो विषाणी द्राक्षैत्यपि” ॥ अनयोर्गुणा यथा ॥ “जीवकर्षभकौ बल्यौ शीतौ शुककफप्रदौ । मधुरौ पित्तदाहास्रकार्श्यवातक्षयापहौ” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) सप्त- स्वरान्तर्गतद्वितीयस्वरः । (अयं स्वरः त्रिश्रुतिः । अस्यः तिस्रः श्रुतयो यथा, (१) दयावती, (२) रञ्जनी, (३) रतिका । तिस्रश्च श्रुतिजातयो यथा, (१) करुणा, (२) मध्या, (३) मृदुः । अयञ्च ऋषि- वंशीयः, क्षत्त्रियजातिः, पिञ्जरवर्णश्च । अस्यो त्पत्तिः शाकद्वीपे । अस्य ऋषिः देवता च ब्रह्मा; छन्दो गायत्री । यथा सङ्गीतरत्नाकारे, -- “ऋषभस्त्रिश्रुतिस्ततः ... ... ... । दयावती रञ्जनी च रतिका चर्षभे स्थिता ॥ दीप्तायता मृदुर्मध्या षड्जे स्यात् ऋषभे पुनः । संस्थिता करुणा मध्या मृदुः ... ... ॥ पञ्चमः पितृवंशस्थो रि-धावृषिकुलोद्भवौ । ऋधौ तु क्षत्रियौ ज्ञेयौ वैश्यजाती निगौ मतौ” ॥ रि धौ ऋषभधैवतौ इत्यर्थः । इत्यादि ।) स तु गोस्वरतुल्यस्वरः । चातकस्वरतुल्यस्वर इति केचित् । नारदमते गावः ऋषभस्वरं वदन्ति यथा, -- “षड्जं रौति मयूरो हि गावो नर्द्दन्ति चर्षभम्” । इति नारदसंहितायाम् । दपणरत्नाकरादिमते तु चातकः ऋषभं वदति । यथा सङ्गोतदर्पणे, -- “स्वरमृषभं चातको ब्रूते” ।) अस्योत्पत्तिः । “नाभिमूलाद्यदा वर्ण उत्थितः कुरुते ध्वनिम् । वृषभस्येव निर्याति हेलया ऋषभः स्मृतः” ॥ इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (“नाभेः समुदितो वायुः कण्ठशीर्षसमाहतः । ऋषभस्येव नादं यत् तस्मादृषभईरितः” ॥ इति च सङ्गीतसमयसारे । अस्योत्पत्तिः ऋग्वे- दात् । यथा रत्नावल्यां, -- “ऋग्वेदात् षड्ज-ऋषभौ यजुषो मध्यधैवतौ । सामवेदात् समूद्भूतौ तथा गान्धारपञ्चमौ” ॥ इति ॥) ऋषभध्वजः, पुं, (ऋषभः ध्वजश्चिह्वमस्य ध्वजेऽस्य वा ।) शिवः । अर्हद्विशेषः । इति मेदिनी ॥ ऋषभी, स्त्री, (ऋषभ + जातौ ङीष् ।) नराकारस्त्री । शूकशिम्बी । शिराला । विधवा । इति मेदिनी ॥ (शूकशिम्ब्यर्थे व्यवहारो यथा ॥ “ऐन्द्यृषभ्यतिरसेत्यादिषु” । इति चरके सूत्रे चतुर्थेऽध्याये ॥ अत्र हि ऋषभी शूकशिम्बी इत्यस्य शिवदासीयटीका ॥ * ॥) ऋषिः, पुं, (ऋषति प्राप्नोति सर्व्वान् मन्त्रान् ज्ञानेन पश्यति संसारपारं वा इति । ऋष् + “इगुप- धात् कित्” ४ । ११९ । इति उणादिसूत्रेण इन् । किच्च ।) ज्ञानसंसारयोः पारगन्ता । शास्त्रकृदा- चार्य्यः । (यथा, ऋग्वेदे १ । १ । २ । “अग्नि

पृष्ठ १/२८८

:पूर्ब्बेभिऋषिभिरीड्यो नूतनैरुत स देवा एह वक्ष्यति” ॥) रिषिर्हसादिश्च । “विद्याविदग्धमतयो रिषयः प्रसिद्धाः” । इति प्रयोगात् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सत्यवचाः २ शापास्त्रः ३ । स तु सप्तविधः यथा । व्यासाद्या महर्षयः १ भेलाद्याः परमर्षयः २ कण्वादयो देवर्षयः ३ वशिष्टाद्या ब्रह्मर्षयः ४ सुश्रुताद्याः श्रुतर्षयः ५ ऋतपर्णादयो राजर्षयः ६ जैमिन्याद्याः काण्डर्षयः । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ तथा च रत्नकोषे । “सप्त ब्रह्मर्षि-देवर्षि-महर्षि-परमर्षयः । काण्डर्षिश्च श्रुतर्षिश्च राजर्षिश्च क्रमावराः ॥ * ॥ मन्वन्तरभेदे सप्तर्षिनामानि यथा । १ स्वायम्भुवमन्वन्तरे मरीचिः । अत्रिः । अ- ङ्गिराः । पुलस्त्यः । पुलहः । क्रतुः । वशिष्ठः । (यथा हरिवंशे । ७ । ८ । “मरीचिरत्रिर्भगवानङ्गिराः पलहः क्रतुः । पुलस्त्यश्च वशिष्ठश्च सप्तैते ब्रह्मणः सुताः” ॥) २ । स्वारोचिषे उर्जस्तम्भादयः । (यथा, मार्कण्डेये ६७ । ४ । “उर्जस्तम्भस्तथा प्राणो दत्तोलिरृषभस्तथा । निश्चरश्चार्ववीराश्च तत्र सप्तर्षयोऽभवन्” ॥) ३ । उत्तमे वशिष्ठसुताः प्रमदादयः । (यथा, मार्कण्डेये ७३ । १३ । “स्वतेजसा हि तपसो वशिष्ठस्य महात्मनः । तनयश्चान्तरे तस्मिन् सप्त सप्तर्षयोऽभवन्” ॥) ४ । तामसे ज्योतिर्धामादयः । (यथा मार्कण्डेये ७४ । ५९ । “ज्योतिर्धामा पृथुः काव्यश्चैत्रोऽग्निर्बलकस्तथा । पीवरश्च तथा ब्रह्मन् सप्त सप्तर्षयोऽभवन्” ॥) ५ । रैवते हिरण्यरोमा वेदशिरा ऊर्द्ध्वबाहु- रित्यादयः । (यथा मार्कण्डेये ७५ । ७३-७४ । “हिरण्यरोमा वेदश्रीरूर्द्ध्वबाहुस्तथापरः । वेदबाहुः सुधामा च पर्जन्यश्च महामुनिः ॥ वशिष्ठश्च महाभागो वेदवेदान्तपारगः । एते सप्तर्षयश्चासन् रैवतस्यान्तरे मनोः” ॥) ६ । चाक्षषे हर्य्यश्मद्वीरकादयः । (मार्कण्डेयमतानुयायिन उच्यन्ते तत्रैव । ७६ । ५४ । “सुमेधा विरजाश्चैव हविष्मानुन्नतो मधुः । अतिनामा सहिष्णुश्च सप्तासन्निति चर्षयः” ॥) ७ । वैवस्वताख्यवर्त्तमानमन्वन्तरे कश्यपः । अत्रिः । वशिष्ठः । विश्वामित्रः । गौतमः । जम- दग्निः । भरद्वाजः ॥ (यथा मार्कण्डेये ७९ । ९-१० । “अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च काश्यपश्च महानृषिः । गौतमश्च भरद्वालो विश्वामित्रोऽथ कौशिकः ॥ तथैव पत्त्रो भगवानृचीकस्य महात्मनः । जमदग्निस्तु सप्तैते मुनयोऽत्र तथान्तरे” ॥) ८ । सावर्णिके गालवः । दीप्तिमान् । परशु- रामः । अश्वत्थामा । कृपः । ऋष्यशृङ्गः । व्यासः । यथा, मार्कण्डये ८० । ४ । “रामो व्यासो गालवश्च दीप्तिमान् कृपएव च । ऋष्यशृग्ङ्गस्तथा द्रोणिस्तत्र सप्तर्षयोऽभवन्” ॥ रामः परशुरामः । द्रोणिरश्वत्थामा ॥)

९ । दक्षसावर्णिके द्युतिमदाद्याः । (यथा मार्कण्डेये ९४ । ८ । “मेधातिथिर्व्वसुः सत्यो ज्योतिष्मान् द्युतिमांस्तथा । सप्तर्षयोऽन्यः सबलस्तथान्यो हव्यवाहनः” ॥) १० । ब्रह्मसावर्णिके हविष्मत्सुकृतसत्यजयमू- र्त्त्याद्याः । (यथा मार्कण्डेये ९४ । १०, १३, १४ । “मनोस्तु दशमस्यान्यच्छृणु मन्वन्तरं द्विज ! ॥ सप्तर्षींस्तान् निबोध त्वं ये भविष्यन्ति वै तदा । आपो भूतिर्हविष्मांश्च सुकृती सत्यएव च । नाभागोऽप्रतिमश्चैव वाशिष्ठश्चैव सप्तमः” ॥) ११ । धर्म्मसावर्णिके अरुणादयः । (यथा मार्कण्डेये ९४ । १९-२० । “हविष्मांश्च वरिष्ठश्च ऋष्टिरन्यस्तथारुणिः । निश्चरश्चानघश्चैव विष्टिश्चान्यो महामुनिः ॥ सप्तर्षयोऽन्तरे तस्मिन्नग्निदेवश्च सप्तमः” ॥) १२ । रुद्रसावर्णिके तपोमूर्त्त्यादयः । (यथा मार्कण्डेये ९४ । २५ । “द्युतिस्तपस्वी सुतपास्तपोमूर्त्तिस्तपोनिधिः । तपोरतिस्तथैवान्यः सप्तमस्तु तपोधृतिः” ॥) १३ । देवसावर्णिके निर्म्मोहतत्त्वदर्श्याद्याः । (मार्क- ण्डेयपुराणमते अयं त्रयोदशमनुः रौच्याख्ययाभि- हितः । यथा, तत्रैव ९४ । २७-३० । “त्रयोदशस्य पर्य्याये रौच्याख्यस्य मनोः सुतान् । सप्तर्षीं श्च नृपांश्चैव गदतो मे निशामय ॥ सुधर्म्माणः सुरास्तत्र सुकर्म्माणस्तथापरे । सुशर्म्माणः सुरा ह्येते समस्ता मुनिसत्तम ! ॥ महाबलो महावीर्य्यस्तेषामिन्द्रो दिवस्पतिः । भविष्यानथ सप्तर्षीन् गदतो मे निशामय ॥ धृतिमानव्ययश्चैव तत्त्वदर्शी निरुत्मुकः । निर्म्मोहः सुतपाश्चान्यो निष्प्रकम्पश्च सप्तमः” ॥) १४ । इन्द्रसावर्णिके अग्निबाहुशुचिशुद्धमागधाद्याः सप्तर्षयः । (मार्कण्डेयपुराणमतेऽयं भौत्याख्यया- भिहितः । यथा तत्रैव ९९ । १ । “ततः परन्तु भौत्यस्य समुत्पत्तिं निशामय । देवानृषींस्तथा पुत्त्रांस्तथैव वसुधाधिपान्” ॥ ततः परं त्रयोदशमन्वन्तरानन्तरम् ॥ अस्मिन् मन्वन्तरे सप्तर्षिनामान्याह तत्रैव १०० । ३१ । “अग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च शुचिर्मुक्तोऽथ माधवः । शुक्रोऽजितश्च सप्तैते तदा सप्तर्षयः स्मृताः” ॥ पुराणान्तरे मतभेदात् मन्वन्तरसप्तर्षीणां नाम- भेदोऽपि दृश्यते । हरिवंशे ७ अध्याये तथा विष्णुपुराणे ३ अंशे अस्य विवरणादिकं द्रष्टव्यम् ॥) ॥ * ॥ ज्यीतिःशास्त्रमते वशिष्ठपत्न्यरुन्धतीसहित- वत्तैमानमन्वन्तरीयसप्तर्षीणां मघानक्ष्रत्रे स्थितिः तस्योदये तेषाञ्चोदयो भवति । काशोखण्डमते शनिलोकादूर्द्धं ध्रूवलोकात् अधः तेषां स्थितिः ॥ * ॥ वेदः । किरणः । इति मेदिनी ॥ भृग्वादि- महर्षिसन्तानः । यथा । “भृगुर्म्मरीचिरत्रिश्च अङ्गिराः पुलहः क्रतुः । मनुर्दक्षो वशिष्ठश्च पुलस्त्यश्चेति ते दश ॥ ब्रह्मणो मानसा ह्येते उत्पन्नाः स्वयमीश्वराः । परत्वेनर्पयस्तस्माद्भूतास्तस्मान्महर्षयः ॥

ईश्वराणां सुतास्तेषामृषयस्तान् निबोधत । काव्यो वृहस्पतिश्चैव कश्यपश्च्यवनस्तथा । उतथ्यो वामदेवश्च अगस्त्यश्चौषिजस्तथा” ॥ औषिजस्थाने कौशिक इति वा पाठः । “कर्द्दमो बालिखिल्याश्च विश्रवाः शक्तिवर्च्चसः । इत्येते ऋषयः प्रोक्तास्तपसा ऋषिताङ्गताः” ॥ इति । तस्य व्युत्पत्तिर्यथा । “ऋषि हिंसागतौ धातुर्व्विद्यासत्यतपःश्रुतिः । एष सन्निचयो यस्मात् ब्राह्मणश्च ततः त्वृषिः ॥ विवृत्तिसमकालन्तु बुद्ध्या व्यक्तिमृषिस्त्वयम् । ऋषन्ते परमां यस्मात् परमर्षिस्ततः स्मृतः ॥ गत्यर्थादृषतेर्धातोर्नामनिर्वृतिकारणम् । यस्मादेष स्वयम्भूतस्तस्माच्च ऋषिता मता” ॥ इति मत्स्यपुराणे १२० अध्यायः ॥ ऋषिकः, पुं, (ऋषेः पुत्त्रः । ऋषि + कन् ।) काव्या- दि-ऋषिपुत्त्रः । यथा । ऋषीकः, पुं, (ऋषेः पुत्त्रः । ऋषि + कन् ।) काव्या- दि-ऋषिपुत्त्रः । यथा । “ऋषिपुत्त्रा ऋषीकास्तु मैथुनाद्गर्भसम्भवात् । परत्वेनर्षयस्ते वै भूतादिऋषिकास्ततः ॥ ऋषीकाणां सुता ये वै विज्ञेया ऋषिपुत्त्रकाः इत्येते ऋषयः प्रोक्तास्तपसा ऋषिताङ्गताः ॥ तेषां पुत्त्रानृषीकांस्तु गर्भोत्पन्नान्निबोधत । वत्सरो नहुषश्चैव भारद्वाजश्च वीर्य्यवान् । ऋषिर्द्दीर्घतपाश्चैव वृहद्दुःस्थः शरत्वतः ॥ वाजिश्रवाः सुचित्तश्च श्यावोऽश्वश्च पराशरः । शृङ्गी च कश्यपश्चैव राजा वैश्रवणस्तदा ॥ इत्येते ऋषिकाः सर्व्वे सत्येन ऋषिताङ्गताः” । इति मात्स्ये १२० अध्यायः ॥ ऋषिकुल्या, स्त्री, (ऋषीणां कुल्या कृत्रिमाल्पा सरित् इव ।) नदी । इति हेमचन्द्रः ॥ (“ऋषिकुल्यां समासाद्य नरः स्नात्वा विकल्मषः । देवान्ं पितॄन् चार्च्चयित्वा ऋषिलोकं प्रपद्यते” ॥ इति भहाभारते । तीर्थयात्रापर्ब्बणि ३ । ८४ । ४६ ॥ ऋषिकुलाय हितम् । ऋषिकुल + यत् । ऋषि- कुलहिते, त्रि । यथा, मागवते ३ । १६ । १३ । “अथ तस्योशतीं देवीमृषिकुल्यां सरस्वतीम् । नास्वाद्य मन्युदष्टानां तेषामात्माप्यतृप्यत” ॥) ऋषिजाङ्गलिकी, स्त्री, (ऋषिप्रिया जाङ्गलिकी ।) ऋक्षगन्धावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ ऋषिजाङ्गल- इति ख्यातः । (वृद्धदारकशब्देऽस्या विशेषो ज्ञेयः ॥) ऋषिप्रोक्ता, स्त्री, (ऋषिणा प्रोक्ता औषधार्थम् ।) माषपर्णीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (माषपर्णी- शब्देऽस्या गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) ऋष्टिः, स्त्री, (ऋष् हिंसायां + क्तिन् ।) खङ्गः । इत्य- मरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ५ । ५७ । २ । “वाशीमन्त ऋष्टिमन्तो मनीषिणः । सुधन्वान इषुमन्तो निषङ्गिणः” ॥ आयुधमात्रम् । यथा ऋग्वेदे १ । १६६ । ४ । “मयन्ते विश्वाभुवनानि हर्म्म्या । चित्रो वो यामः प्रयतास्वृष्टिषु” ॥ “ऋष्टिषु युद्धस्थहेतिषु” । इति भाष्यम् । तथा तत्रैव । ५ । ५२ । ६ । “आ रुक्मैरायधा नर ऋष्वा ऋष्टीरसृक्षत” ।

पृष्ठ १/२८९

:“ऋष्टीरायुधविशेषान्” । इति भाष्यम् । तथा मनुः ३ । १३३ । “यावतो ग्रसते ग्रासान् हव्यकव्येष्वमन्त्रवित् । तावतो ग्रसते प्रेत्य दीप्तशूलर्ष्टयोगुडान्” ॥ “ज्वलितशूलर्ष्टाख्यायुधलोहपिण्डान्” । इति त- ट्टीका ॥ दीप्तिः । यथा, ऋग्वेदे ३ । ५४ । १३ । “विद्युद्रथा मरुत ऋष्टिमन्तो दिवो मर्या ऋतजाता अयासः” । “ऋष्टिमन्तो दीप्तिमन्तः” । इति भाष्यम् ॥ गमना- गमनशीलः । यथा, ऋग्वेदे १ । ६४ । ४ ॥ “अंसे- ष्वेषां निप्निमृक्षुरृष्टयः साकं यज्ञिरे स्वधया दिवो नरः” । “ऋष्टयः गमनागमनशीलाः” । इति दयानन्दभाष्यम् ॥ पुं, धर्म्मसावर्णिके मन्व- न्तरे ऋषिभेदः । यथा, मार्कण्डेये । ९४ । १९ । “हविष्मांश्च वरिष्ठश्च ऋष्टिरन्यस्तथारुणिः” ॥) ऋष्यः, पुं, स्त्री, (ऋष् + यत् । निपातनात् सिद्धम् ।) मृगविशेषः । इत्यमरः ॥ (यथा महाभारते ऋष्य- शृङ्गोपाख्याने । ३ । ११० । २७ । “ऋष्यशृङ्गः कथं मृग्यामुत्पन्नः काश्यपात्मजः” । ऋष्यस्य मृगविशेषस्य शृङ्गमिव शृङ्गं यस्य स ऋष्यशृङ्गः । “ऋष्यो नीलाङ्गको लोके सरोह्य इति कीर्त्तितः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) स्वनामख्यातः कुरुवंशीयो देवातिथिपुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २२ । ११ । “ततश्च क्रोधनस्तस्माद् देवातिथिरमुष्य च । ऋष्यस्तस्य दिलीपोऽभूत् प्रतीपस्तस्य चात्मजः” ॥ ऋष्यकेतुः, पुं, (ऋष्यः केतौ यस्य ।) अनिरुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अस्य रूपान्तराणि । ऋश्य- केतुः । ऋष्यकेतनः । रिष्यकेतुः । विश्वकेतुः ॥ ऋष्यगता, स्त्री, (ऋष्येण ऋषिसमूहेन गता ज्ञाता ।) ऋष्यप्रोक्तावृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ ऋष्यगन्धा, स्त्री, (ऋष्यस्य मृगविशेषस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः ।) वृक्षविशेषः । ऋषिजाङ्गल इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । ऋक्षगन्धा २ ऋषिजाङ्गलिकी ३ । इति रत्नमाला ॥ (“महासहा-ऋद्धि-ऋष्यगन्धाश्वगन्धेत्यादिषु” ॥ इतिं चरके विमानस्थाने अवृमेऽध्याये ॥) ऋष्यप्रोक्ता, स्त्री, (ऋष्येण ऋषिसमूहेन प्रोक्ता ।) शतमूली । शूकशिम्बी । अतिबला । इति मेदिनी ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा ॥ “अतिबला महाशतावरी कपिकच्छुश्च” । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ व्यवहारो यथा ॥ “ऐन्द्यृषभ्यतिरसर्ष्यप्रोक्तापयस्येत्यादिषु” । इति चरके सूत्रंस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥ अत्र तु ऋष्यप्रोक्ता माषपर्णी इति शिवदासीयटीका ॥ * ॥ “कुक्कुटी सर्पगन्धा च तथा काणविषाणिके । ऋष्यप्रोक्ता वयस्था च शृङ्गी मोहनवल्लिका” ॥ इति उत्तरतन्त्रे षष्टितमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) ऋष्यमूकः, पुं, (ऋष्यो मृगो मूको यत्र ।) पर्ब्बत- विशेषः । इति जट धरः ॥ स तु दक्षिणदेशे

पम्पासरोवरकूले स्थितः । यत्र बालिभयात् सुग्री- वादयः पञ्च वानराः स्थिताः ॥ इति रामायणम् ॥ (“तावृष्यमूकस्य समीपचारी चरन् ददर्शाद्भुतदर्शनोयौ” । इति रामायणे । ४ । १ । १२८ ॥) ऋष्यशृङ्गः, पुं, (ऋष्यस्य मृगस्य शृङ्गमिव शृङ्ग- मस्य ।) मुनिविशेषः । स तु विभाण्डकसुतः । तस्य भार्य्या लोमपादराजकन्या शान्ता । इति रामायणम् ॥ (“मान्यो मुनिः स्वां पुरमृष्यशृङ्गः” । इति भट्टिः । १ । १० ॥ अस्य जन्मनः प्रभृति विवरणमुच्यते । आसीत्पुरा महातेजास्तपस्विसत्तमः काश्यपो विभाण्डको नाम ऋषिः । स च महाह्रदं समा- साद्य दीर्घकालं तपसि स्थितः । एकदाप्सरस- मुर्व्वशीं दृष्ट्वा चलितचित्तस्यास्य रेतः अप्सु प्रच- स्कन्द । ततः काचित् मृगी तृषिता तोयेन सह तत्पीत्वा गर्भिणी अभवत् । इत्यं हि मृगी पुरा काचित् देवकन्यासीत् शापवशात् मृगरूप- धारिणी वने विचरन्ती स्थिता । अथामोघत्वात् ब्रह्मरेतसस्तस्यां मृग्यामेकः पुत्त्रः समभवत् । मृ- गीगर्भजातत्वादस्य शिरसि शृङ्गमजायत तेनास्य ऋष्यशृङ्ग इति नाम समभवत् । अनेन हि पितुरन्यः कोऽपि मानुषो न दृष्टपूर्ब्बस्तस्माद- नन्यविषयं अस्य मनः सदा ब्रह्मचर्य्ये एवाभवत् । एतस्मिन्नेव काले दशरथस्य बन्धुर्लोमपाद इति ख्यातोऽङ्गानामीश्वरः समभवत् । तेन कामात् ब्राह्मणस्य मिथ्याकृतम् । अस्मात् सर्व्वे ब्राह्मणास्तं परितत्यजुः । प्रणष्टयज्ञस्यास्य राज्ये न ववर्ष शत- क्रतुः । अतः क्लिष्टचित्तः स राजा ब्राह्मणान् सन्तोषयित्वा कञ्चिदुपायं पर्य्यपृच्छत् । तेन पृष्टास्ते ब्राह्मणा यज्ञार्थं ऋष्यशृङ्गमानेतुं उपदिदिशुः । अथ स राजा दुष्करत्वादस्य कार्य्यस्य ऋष्य- शृङ्गमानेतुं शापाद्यभीताभिर्वाराङ्गनाभिर्यत्नमक- रोत् । अथ रूपयौवनसम्पन्नाः काश्चित् वारा- ङ्गना बहूनि उपायनद्रव्याणि गृहीत्वा जलपथेन तं तपोधनम् लोभयित्वानेतुं प्रतस्थिरे । अथ ताः काश्यपस्याश्रमं समासाद्य व्याजकृताश्रमां नावम- दूरे निबध्य तत्रोत्तस्थुः । अथ कदाचित् तासां काचित् कुशला ऋषेः सुतं तं दृष्ट्वा वाग्भङ्ग्या मोहयित्वा विचित्राणि माल्यानि वासांसि च दत्त्वा पेयानि च पाययित्वा तेन सह चिक्रीड प्रजहास च । एतादृशेन विविधोपायेन तं प्राप- यित्वा कामवशतां अग्निहोत्रस्योपदेशं कृत्वा च स्वस्थानमाजगाम । गतायाञ्च तस्यां मदनेन मत्तो विचेतनश्चाभवदृष्यशृङ्गः । अथ विभाण्डकस्तपसः प्रतिनिवृत्य स्वसुतं तथाविधं दृष्ट्वा प्रबोधयामास । प्रबोध्य तपस्यार्थं प्रस्थिते च तस्मिन् पुनः सा ऋषिरूपधारिणी वेश्या तं विभाण्डकसुतं प्रलोभ्य नाव्याश्रममानीय द्रुततरं लोमपादराज्यमायता । अथ स राजा ते प्राप्य विभाण्डकसुतं प्रहृष्ट- मना अन्तःपुरे निवेशयामास । प्रविष्टे च तस्मिन् तपोधने समस्तराज्यं प्रवृष्टं जलेनापूर्य्यमाणमभ-

वत् । एवं स लोमपादः परिपूर्णकामः तपोधनाग्र- गण्यात् विभाण्डकात् शापमुक्तिमिच्छन् स्वमित्रस्य दशरथस्य सुतां शान्तां ऋष्यशृङ्गाय प्रददौ । अथ विभाण्डको मुनिः तपसः प्रतिनिवृत्तः सुत- मनवलोक्य ध्यानधिया सर्व्वमवगम्य क्रुधा ज्वल- न्निव लोमपादराज्यं आजगाम । आगते च तस्मिन् विभीतैः सर्व्वैः ऋष्यशृङ्गस्य राज्यमिद- मिति आचख्ये । पूजितश्च तेन राजषिणा दिवि इन्द्रमिव पुत्त्रं शचीमिव शान्तां स्नुषाञ्चावलोक्य ग्रामांश्च घोषांश्च सुतस्य इत्यवगम्य शान्तकोपः स्वाश्रमं प्रति प्रययौ । अथ स ऋष्यशृङ्गः शान्तया सह तस्मिन् राज्ये सुखमतिचिरमवसत् ॥ अथ गच्छति काले सूर्य्यवंशावतंसो राजा दशरथः अनपत्यतया क्लिश्यमानहृदयो निजगुरुं वशिष्ठदेवं पुत्त्रलाभोपायं प्रप्रच्छ । एवमुक्तस्तेन ऋषिप्रवरो वशिष्ठः लोमपादराज्यात् ऋष्यशृङ्गं तपोधनं समानीय पुत्त्रेष्टिं कर्तुं समादिशत् । अथासौ राजा एवमभिहितः स्वजामातरममुं ऋष्यशृङ्गमानेतुं यत्नमकरोत् । तत आगतेन तेन क्रियमाणे यज्ञे दैवश्चरुर्वह्निमध्यादुदतिष्ठत् । एतच्चरुभक्षणात् नारायणावतारस्वरूपा रामा- दयश्चत्वारो दशरथस्य तनया जाताः । अयं विभाण्डकसुतस्तु महाप्रतापवान् यज्ञनिष्ठश्चेति प्रसिद्धः । एतत्कथा च महाभारते । ३ । ११० अध्यायन्तथा रामायणे । १ । ९ अध्यायञ्चारभ्य द्रष्टव्या ॥ * ॥ सावर्णिके मन्वन्तरे ऋषिभेदः । यथा, मार्कण्डेये ८० । ४ । “रामो व्यासो गालवश्च दीप्तिमान् कृपएव च । ऋष्यशृङ्गस्तथा द्रोणिस्तत्र सप्तर्षयोऽभवन्” ॥) ॠ ॠ दीर्घॠकारः । स तु अष्टमस्वरवर्णः । अस्यो- च्चारणस्थानं मूर्द्धा । (यथा, सिद्धान्तकौमुद्यां “ऋटुरषाणाम्मूर्द्धा” । पाणिनीयशिक्षायामपि । “स्युर्मूर्द्धण्या ऋटुरषा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः” ।) स प्लुतश्च भवति ॥ इति व्याकरणम् ॥ (स च उदात्तानुदात्तस्वरितभेदात् त्रिधापि पुनः प्रत्येकमनुनासिकाननुनासिकभेदेन द्विधेति षड्- विधः ।) ॠकारं परमेशानि स्वयं परमकुण्डलम् । पीतविद्युल्लताकारं पञ्चदेवमयं सदा ॥ चतुर्ज्ञानमयं वर्णं पञ्चप्राणयुतं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं प्रणमामि सदा प्रिये” । इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायाम् ।) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “तद्रूपाधोगता दक्षा वामतः कुञ्चिता त्वधः । पुनर्द्दक्षगता रेखा तासु ब्रह्मेशविष्णवः ॥ मात्रा शक्तिः परा ज्ञेया ध्यानमस्य प्रवक्ष्यते” । इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा । “ॠःक्रोधोऽतिथिशो वाणी वामनो गोऽथ श्रीर्धृतिः । ऊर्द्ध्वमुखी निशानाथः पद्ममाला विनष्टधीः ॥ शशिनी मोचिका श्रेष्ठा दैत्यमाता प्रतिष्ठिता ।

पृष्ठ १/२९०

:एकदन्ताह्वयो माता हरिता मिथुनोदया ॥ कोमलः श्यामला मेधी प्रतिष्ठा पतिरष्टमी । ब्रह्मण्यमिव कीलाले पावको गन्धकर्षिणी” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ वामनासिका । इति वीज- वर्णाभिधानम् ॥ (मातृकन्यासेऽस्य वामनासिकया न्यस्यतया तथात्वम् । यदुक्तं मातृकान्यासमन्त्रे । “ॠं नमो दक्षिणघ्राणे ॠं नमो वामघ्राणे” । इति ॥ अनुबन्धविशेषस्तेन च्यङ्यह्रस्वो वा स्यात् । यदुक्तं कविकल्पद्रुमे । “च्यङ्यह्रस्वोऽथ ॠर्वा ऌ- रङ्वानिर्वाथ एः सिचि” ॥ (एतेन कणॄ आर्त्तस्वरे लुङि कृते ज्रचीकणत् अचकणत् इति स्यात् ॥) ॠ गि गत्यां । इति कविकल्पद्रुमः । (घादि-क्र्यादिं- परं-सकं-सेट् ।) गि ॠणाति । ईर्ण्णः ईर्ण्णिः । इति दुर्गादासः ॥ ॠ, व्य, (ॠ + क्विप् ।) वाक्यारम्भः । रक्षा । इति मेदिनी ॥ निन्दा । भयम् । इति शब्दरत्नावली ॥ ॠ, क्ली, (ॠणातीति । ॠ + क्विप् ।) वक्षः । इति मेदिनी ॥ ॠः, स्त्री, देवमाता । दानवमाता । (ॠ + भावे क्विप् ।) स्मृतिः । गतिः । इति मेदिनी ॥ ॠः, पुं, (ॠणाति प्राप्नोति विश्वमिति । ॠ + क्विप् ।) भैरवः । (यथा, “ॠनन्ददात्रि ! प्रमथेशसङ्गेः ! ।” इत्युद्भटः ॥) दनुजः । इति मेदिनी ॥ ऌ ऌ ऌकारः । स तु नवमस्वरवर्णः । अस्योच्चारण- स्थानं दन्तः । (यदुक्तम् सिद्धान्तकौमुद्याम् “ऌतु- लसानान्दन्ताः” । शिक्षायामपि यथा, -- “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरसा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः” ।) स ह्रस्वो दीर्घः प्लुतश्च भवति । इति व्याकरणम् ॥ (अयन्तु उदात्तानुदात्तस्वरितभेदात् त्रिविधोऽपि प्रत्येकं पुनरनुनासिकाननुनासिकभेदन द्विधेति षड्विधएव ॥) “ऌकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डली परदेवता । अत्र ब्रह्मादयः सर्व्वे तिष्ठन्ति सततं प्रिये ॥ पञ्चदेवमयं वर्णं चतुर्ज्ञानमयं सदा । पञ्चप्राणयुतं वर्णं तथा गुणत्रयात्मकम् ॥ विन्दुत्रयात्मकं वर्णं पीतविद्युल्लता तथा” । इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायां) अस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “रेखाधःकुण्डली वक्रा दक्षतो वामतो गता । वह्नीशवायवस्तासु नित्यं सन्ति च नित्यशः” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा, -- “ऌः स्थाणुः श्रीधरः शुद्धो मेधाधूम्रावको वियत् । देवयोनिर्द्दक्षगण्डो महेशः कौन्तरुद्रकौ ॥ विश्वेश्वरो दीर्घजिह्वा महेन्द्रो लाङ्गलिः परा । चन्द्रिका पार्थिवो धूम्रा द्विदन्तः कामवर्द्धनः ॥ शुचिस्मिता च नवमी कान्तिरायातकेश्वरः । चित्ताकर्षिणी काशश्च तृतीयकुलसुन्दरी” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ (मातृकान्यासे दक्षिणगण्डे न्यस्यतया दक्षिणगण्डेनाप्यभिधानम् । यथा मातृ-

कान्यासमन्त्रे । “ऌं नमो दक्षिणगण्डे ऌं नमो वामगण्डे” । अनुबन्धविशेषः । एतेन लुङि अङ् स्यात् । यदुक्तम् कविकल्पद्रुमे । “चङ्यह्रस्वोऽथॠर्वा ऌरङ्वानिर्वाथ एः सिचि” । एतेन गम् ऌ औ गतौ इत्यस्य लुङि अगम- दिति स्यात् ॥) ऌ, व्य, देवमाता । इति मेदिनी एकाक्षरकोषश्च ॥ भूमिः । कुध्रः पर्ब्बतः । इति मेदिनी ॥ ॡ ॡ दीर्घ ॡकारः । स तु दशमस्वरवर्णः । अस्यो- च्चारणस्थानं दन्तः । (यथा मुग्धबोधे । “ऌत्रयं तथदधनलसाः वो दन्त्याः” ।) स प्लुतश्च भवति । इति व्याकरणम् ॥ (उदात्तानुदात्तस्वरितभेदात् त्रिविधोऽपि प्रत्येकं पुनरनुनासिकानुनासिकभे- दात् षड्विधएव ।) “ॡकारं परमेशानि पूर्णचन्द्रसमप्रभम् । पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा ॥ गुणत्रयात्मकं वर्णं तथा विन्दुत्रयात्मकम् । चतुर्व्वर्गप्रदं देवि स्वयं परमकुण्डली” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायां) अस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “तत्क्रोडतुल्यरूपा च रेखा सा वैष्णवी स्मृता । तासु वन्द्याः सुरेशानि दुर्गा वाणी सरस्वता” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तन्नामानि यथा, -- “ॡकारः कमला हर्षा हृषीकेशो मधुव्रतः । सूक्ष्मा कान्तिर्व्वामगण्डो रुद्रः कामोदरी सुरा ॥ शान्तिकृत् स्वस्तिका शक्रो मायावी लोलुपो वियत् । कुशमी सुस्थिरो माता नीलपीतो गजाननः ॥ कामिनी विश्वषा कालो नित्या शुद्धः शुचिः कृती । सूर्य्यो धैर्य्योत्कर्षिणी च एकाकी दनुजप्रसूः” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ (मातृकान्यासे वामगण्डे न्यस्यतया तन्नाम्नाप्यभिधानम् । मातृकान्यास- मन्त्रो यथा ॥ “ऌं नमो दक्षिणगण्डे ॡं नमो वामगण्डे” ॥ मुग्धबोधमते तन्त्रमते च ऌकारस्य दीर्घत्वमस्ति पाणिनिमते तु नास्ति । अत्रेदं ज्ञा- तव्यं ऌकारस्य दीर्घत्वाभावेऽपि “ऌति ॡवा” इति वार्त्तिकोक्तेः ॡकार एव तत्र विधेयः । तेन होतॣकार इत्यादौ ॡकारस्य व्यवहारः । मुग्ध- बोधेऽपि एतदनुसारेण एकमात्रद्विमात्रत्रिमा- त्रापेक्षा “ऌत्रयम्” इत्युक्तन्तेन न विरोधः ॥) ॡ, व्य, देवनारी । नार्य्यात्मा । माता । इति मेदिनी ॥ ॡः, स्त्री, दैत्यस्त्री । इत्येकाक्षरकोषः ॥ दनुजमाता । कामधेनुमाता । इति कश्चिदेकाक्षरकोषः ॥ ॡः, पुं, सर्व्वः । महादेवः । इति कश्चिदेकाक्षरकोषः ॥