शब्दकल्पद्रुमः/कुलायः

पृष्ठ २/१५४

कुलायः, पुं, (कुलानां पक्षिसमूहानां अयः वास- स्थानम् ।) नीडः । (यथा, माघे । “खगकुलायकुलायनिलायिताम्” ।) स्थानमात्रम् । इति मेदिनी ॥ कुलायस्थः, पुं, (कुलाये नीडे तिष्ठति । स्था + कः ।) पक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुलायिका, स्त्री, (कुलायः पक्षिवासस्थानं विद्यते ऽस्याम् । ठन् ।) पक्षिशाला । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुलालः, पुं, (कुलं घटादिनिर्म्माणोपयोगिमृदाद्युपा- दानं आलाति सम्यगादत्ते । आ + ला + कः । कुलं वंशं घटादिसमूहं वा अलति पर्य्याप्नोति वा अल् + कर्म्मण्यण् । कुल् + “तमिविशि विडीति” उणां १ । ११७ । इति कालन् वा ।) कुम्भकारः । इत्यमरः । २ । १० । ६ ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा । “मालाकारात् कर्म्मकार्य्यां कुम्भकारो व्यजायत” ॥ इति परासरसंहिता ॥ “पट्टिकाराच्च तैलिक्यां कुम्भकारो बभूव ह” ॥ इति पराशरपद्धतिः ॥ ब्रह्मवैवर्त्तोक्ता च कुम्भका- रशब्दे द्रष्टव्या ॥ कुक्कुभपक्षी । इति मेदिनी ॥ कुलाली, स्त्री, (कुलं पर्व्वतकुलं कलायकुलं वा अलति परिवर्द्धयति । अल् + अण् । ङीप् ।) कुलत्था- काराञ्जनप्रस्तरविशेषः । कुलत्थाञ्जनमिति ख्याता । इत्यमरः । २ । ९ । १०२ ॥ अरण्यकुलत्थिका वन- कुलत्थकडाइ इति भाषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुलाल + स्त्रियां ङीष् ।) कुलालभार्य्या ॥ कुलाहः, पुं, (कुलं पालककुलं स्वकुलं वा आहन्ति । आ + हन् + डः ।) ईषत्पीतवर्णः कृष्णजानुर्घो- टकः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुलाहकः पुं, (कुलाह + संज्ञायां कन् ।) कृकलासः । इति शब्दमाला ॥ वृक्षविशेषः । राङ्गा कुले खाडा इति भाषा । अस्य गुणः । आमवात-वात- रक्तरोगनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ कुलाहलः, पुं, (कुलं आहलति स्पृशति स्पर्द्धते वा । आ + हल विलेखने + अच् ।) क्षुद्रवृक्षविशेषः । कोकसीमा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अलम्बुषः २ गोच्छालः ३ भूकदम्बः ४ । इति रत्नमाला ॥ कुलिः, पुं, (कुल् + इन् किञ्च ।) हस्तः । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ कुलिः, स्त्री, (कुल् इन् किच्च ।) कण्टकारी । इति शब्दरत्नावली ॥ कुलिकः, त्रि, (कुलं अधीनतया प्रशस्ततया वा अ- स्त्यस्य । इति ठन् ।) शिल्पिकुलप्रधानः । इत्य- मरः । २ । १० । ५ ॥ कुलसत्तमः इति मेदिनी ॥ कुलिकः, पुं, अष्टमहानागान्तर्गतनागविशेषः । (यथा, भागवते । ५ । २४ । ३१ । “ततोऽधस्तात् पाताले नागलोकपतयो वासुकि- प्रमुखाः शङ्खकुलिकमहाशङ्खश्वेतधनञ्जयधृतराष्ट्र- शङ्खचूडकम्बलाश्वतरदेवदत्तादयो महाभोगिनो महामर्षा निवसन्ति” ॥ अम्य रूपमप्युक्तं हेमाद्रौ यथा । “कुलिकोऽर्द्धचन्द्रमौलिर्ज्वालाधूमसमप्रभः” ॥) वृक्षविशेषः । इति मेदिनी ॥ केलेकडा इति भाषा ॥ लिकषेला, स्त्री, रव्यादिवारेषु शुभकर्म्मषु निषिद्ध-

कालविशेषः । यथा । रवौ सप्तमयामार्द्धम् सोमे षष्ठयामार्द्धम् । मङ्गले पञ्चमयामार्द्धम् । बुधे चतुर्थयामार्द्धम् । गुरौ तृतीययामार्द्धम् । शुक्रे द्वितीययामार्द्धम् । शनौ प्रथमयामार्द्धम् । राघवभट्टमते तु पूर्ब्बोक्तयामार्द्धानां दिवाशेष- भागः । रात्रौ प्रथमभागः । इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ कुलिङ्गः, पुं, (कौ पृथिव्यां लिङ्गति गच्छतीति । कु + लिगि + अच् + इदित्वात् नुम् । यद्वा कुत्सितं कृष्णवर्णं लिङ्गं वर्णं यस्य ।) पक्षिविशेषः । फिङ्गा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कलिङ्गः २ धुम्याटः ३ फिङ्गकः ४ । इति शब्दमाला ॥ भृङ्गः ५ । इत्य- मरः ॥ अस्य मांसगुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । कफपित्तकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कुलिङ्गकः, पुं, (कुलिङ्ग + अल्पार्थे कन् ।) चटक- पक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ कुलिङ्गाक्षी, स्त्री, (कुलिङ्गस्य अक्षिवत् फलं यस्य ।) पेटिकावृक्षः । इति रत्नमाला । पेटारी इति भाषा ॥ कुलिङ्गी, क्ली, (कुलिङ्ग + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) कर्कटशृङ्गीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुलिरः, पुं, (कुल् + बाहुलकात् इरन् किच्च ।) कर्कटः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुलिशं, क्ली, पुं, (कुलौ हस्ते शेते अवतिष्ठते । कुल + शी + डः । यद्वा कुलिनः पर्व्वतान् श्यति दारय- तीति । शो + डः । “आतोनुपसर्गे कः” । ३ । २ । ३ । इति को वा ।) वज्रम् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, कुमारे । १ । २० । “क्रुद्धेऽपि पक्षच्छिदि वृत्रशत्रा- ववेदनाज्ञं कुलिशक्षतानाम्” ॥ कु ईषत् कुत्सितं वा लिशति । कु + लिश अल्पी- भावे गतौ च + कः ।) मत्स्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । कण्टकाष्ठीलः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ६४ अध्याये । “तिमिमिङ्गिलकुलिशापाकमस्त्यनिरालकनन्दिवा- रलकमकरगर्गरकचन्द्रकमहामीनराजीवप्रभृतयः सामुद्राः” ॥ कौ भूमौ लिशति अल्पीभवति कुंभूमिं लिशति गच्छति ह्रस्वतया प्राप्नोति वा ।) अस्थिसंहारवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुलिशनायकः, पुं, (कुलिशवत् नायको यस्मिन् ।) शृङ्गारबन्धविशेषः । तस्य लक्षणम् । “स्त्रीपादद्वयमाकृष्य विमुमुक्षितलिङ्गकः । योनिञ्च पीडयेत् कामी बन्धः कुलिशनायकः” ॥ इति रतिमञ्जरी ॥ कुलिशाङ्कुशा, स्त्री, (कुलिशेनाङ्कुशेन चैव निमृह्यते मनो यया । यद्वा कुलिशवत् दृढमङ्कुशं यस्याः ।) बौद्धानां विद्यादेवीतिशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुलिशासनः, पुं, (कुलिशं वज्रं तद्वत् दृढमासनमस्व ।) शाक्यमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुली, स्त्री, (कुलि + कृदिकारान्तत्वात् वा ङीष् ।) कण्टकारी । इत्यमरः । २ । ४ । ९४ ॥ पत्नीज्येष्ठ- भगिनी । इति हेमचन्द्रः ॥ वृहती । इति राज- निर्घण्टः ॥

कुलीनः, पुं, (कुले प्रशस्तवंशे जातः । “कुलात् खः” । ४ । १ । १३९ । इति खः ।) श्रेष्ठघोटकः । तत्यर्य्यायः । आजानेयः २ । इत्यमरः ॥ अजा- नेयः ३ । इति तट्टीका ॥ स्वजानेयः ४ जात्यः ५ बालाश्विः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (तन्त्र- शास्त्रोक्तकुलाचारव्रते स्थितः कौलः ॥) उत्तम कुलोद्भवे, त्रि । तत्पर्य्यायः । महाकुलः २ आर्य्यः ३ सभ्यः ४ सज्जनः ५ साधुः ६ । इत्यमरः । २ । ७ । ३ ॥ * ॥ अथाधुनिककुलीनलक्षणम् । कुलं उत्कर्षविशेषवंशः । इति सङ्केतम् । अथवा रूढ्य- र्थम् । तस्यापत्यमित्यर्थेकुलशब्दादीनप्रत्ययेन कुलीन इति पदसिद्धिरिति केचित् । अर्थात् कुलीन- शब्देन उत्कर्षविशेषवंशजातकव्यक्तिरिति । तथा च लक्षणम् । उत्कर्षविशेषधर्म्मावच्छिन्नवंशजात- कत्वे सति तद्धर्म्मवत्त्वं कुलीनत्वमिति । उत्कर्ष- विशेषस्तु नवधा गुणाः । ते च यथा । “आचारो विनयो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् । निष्ठाऽऽष्टत्तिस्तपो दानं नवधा कुलक्षणम्” ॥ अत एव उत्कर्षविशेषात्मकनवधागुणविशिष्टत्वं कुलीनत्वम् । एतेन इदानों साधारणसामान्य- जनानां यदि नवधा गुणा वर्त्तन्ते तदा तेऽपि कुलीनाः स्युस्तन्न । अनवच्छिन्नपर्य्यायत्वं कुलीनत्वम् । प्रमाणं यथा, -- “सपर्य्यायं समासाद्य दानग्रहणमुत्तमम् । कन्याऽभावे कुशत्यागः प्रतिज्ञा वा परस्परम्” ॥ तथा च । “कुलीनस्य सुतां लब्ध्वा कुलीनाय सुतां ददौ । पर्य्यायक्रमतश्चैव स एव कुलदीपकः” ॥ तथा च । “आदानञ्च प्रदानञ्च कुशत्यागस्तथैव च । प्रतिज्ञाघटकाग्रे च कुलकर्म्म चतुर्व्विधम्” ॥ इति कुलदीपिका ॥ * ॥ अथ वल्लालभूपालकृताः पञ्चगोत्रजराढीयब्राह्मणस्य ग्रामविशिष्टस्य मुख्य- गौणभेदेन द्वाविंशतिकुलीनाः यथा । शाण्डिल्य- गोत्रे भट्टनारायणवंशज आदिवराहवन्द्यः स मुख्यः । रामगडगडः निपकेशरकोणी गुँयी कुलभी वटु दिर्घाटिः वैकुण्ठपारियालः एते पञ्च गौणाः ॥ काश्यपगोत्रे दक्षवंशजः सुलोचनचट्टः स मुख्यः । जगहडः धीरगुडः काकपीतमण्डी एते त्रयो गौणाः ॥ भरद्वाजगोत्रे श्रीहर्षवंशजः धुरन्धर मुखयटी स च सुख्यः । विनायकदिण्डीसाँयी गन्ध- र्व्वरायी एतौ द्वौ गौणौ ॥ सावर्णगोत्रे वेदगर्भ- वंशजःवीरव्रतगाङ्गली सुधीरकुन्दः एतौ द्वौ मुख्यौ । वीरसूदनघण्टेश्वरः एष गौणः ॥ वात्स्यगोत्रे छान्दडवंशजः सुरभिघोषवालः कविकाञ्जिलालः रविपूतितण्डः एते मुख्याः । भानुचौटखण्डो पनिकालुमहिन्त्या वनमालिपिप्पली एते गौणाः ॥ अधुना एषां मध्ये मुख्या अष्टौ कुलीना गौणा- श्चौर्द्दशश्रोत्रियाः । अन्येऽपि पञ्चगोत्राज्जाताः सप्तत्रिंशच्छ्रोत्रियाः सन्ति ॥ ततो लक्षणसेनेन मुख्याष्टकुलीनो न विंशतिपुत्त्राणां समीकरणं कृतम् । तत एतेषां नानादोषदर्शनात् देवीवरेण

पृष्ठ २/१५५

फुलिया खडदहवल्लवीसर्व्वानन्दी इत्याद्याः षट्- त्रिंशन्मेलाः कृताः । ततो भागयूथथाक इति तिस्रः संज्ञा जाताः कुलाचार्य्यग्रन्थात् ज्ञेयाः ॥ * ॥ अथ वारेन्द्रब्राह्मणकुलीनाः । “आदौ मैत्रस्ततो भीमो रुद्रः संजामिनिस्तथा । लाहिडिर्भादुडिः साधुर्भादडाः पङ्क्तिपूरकाः” ॥ एषां नानादोषदर्शनात् कुलाचार्य्येण अष्टौ पटी इति संज्ञा कृता । तद्यथा । निराविला १ रोहिला २ भूष्णा ३ आलेखानी ४ कुतलखानी ५ वेणी ६ जोनाली ७ भवानीपुर ८ । एतेषां कुलाघातात् काप इति संज्ञा जाता ॥ * ॥ अथ वैद्यस्यादिकुलीनाः । धन्वन्तरिगोत्रे विनायकसेनः । मौद्गल्यगीत्रे चायु- दासः । काश्यपे कायुगुप्तः । वल्लालेनैषां कुलं महामध्यमकनिष्ठकुलभेदेन त्रिधा कृतम् । तत्र महाकुलीनाः पञ्च । यथा । कृष्णसेनखानः १ हरि- हरसेनखानः २ चण्डीवरदासः ३ गणपतिदासः ४ दुर्जयदासः ५ । अधुनैषां कुलस्य ह्रासवृद्धि- भङ्गा न सन्ति ॥ * ॥ अथ दक्षिणराढीयकायस्थकुलीनाः । तत्रादिशूरराजेन कान्यकुब्जदेशादानीतैर्ब्राह्मण- पञ्चकैः सह घोषवसुमित्रदत्तगुहाः पञ्चागता आदिकुलीनाः यथा । सौकालीनगोत्रे मकरन्द- घोषः १ । गौतमे दशरथवसुः २ । विश्वामित्रे कालिदासमित्रः ३ । काश्यपगोत्रे दशरथगुहः स्वाहङ्कारादवमानितो वङ्गे गतः ४ । भरद्वाज- गोत्रे पुरुषोत्तमदत्तः विनयहीनतो निष्कुलः ५ । वङ्गजकुलाचार्य्यग्रन्थे स एव मौद्गल्यगोत्रः ॥ * ॥ अथ वल्लालसेनकृतसमाजादयः । तत्राद्यस्य षष्ठ पुरुषयोर्निशापतिप्रभाकरघोष- योर्वासस्थाने क्रमेण वालीआकनाख्यौ ग्रामौ । द्वितीयस्य पञ्चमपुरुषयोः शुक्तिमुक्तिवस्वोर्वासस्थाने क्रमेण वागाण्डिमाहिनगराख्यौ ग्रामौ । तृतीय- स्याष्टमपुरुषयोः धूँइ गुँइ मित्रयोर्वासस्थाने क्रमेण वडिशाटेकानामग्रामौ ॥ अपरेऽष्टादश- समाजास्तत्स्थानां कुलाभावात् न लिखिताः ॥ * ॥ तेषां कुलन्तु नवविधम् । मुख्य १ । कनिष्ठ २ छभाया ३ मध्यांश ४ तेओज ५ एतानि प्रधा- नानि । कनिष्ठद्वितीयपुत्त्र ६ छभायाद्वितीयपुत्त्र ७ मध्यांशद्वितीयपुत्त्र ८ तेओजद्वितीयपुत्त्र इति च ९ । नवरङ्गानुरोधात् छभायाज्येष्ठपुत्त्रस्य मध्यश्रेष्ठ इति संज्ञा जाता ॥ * ॥ अथ कुलानां विवरणम् । मुख्यकुलीनस्य प्रथमपुत्त्रः पितृतुल्यः द्वितीयः कनिष्ठनामकुलविशिष्टः तृतीयो मध्यांशनामकुल- युक्तः चतुर्थः तेओजनामकुलान्वितः पञ्चमादियाव- त्पुत्त्राः मध्यांशद्वितीयपुत्त्रनामकुलयुक्ता भवन्ति ॥ कनिष्ठकुलीनस्य ज्येष्ठपुत्त्रः छभायानामकुलयुक्तः तस्य ज्येष्ठपुत्त्रः मध्यश्रेष्ठनामकुलयुक्तः तस्य ज्येष्ठ- पुत्त्रः मध्यांशनामकुलविशिष्टः स एव अपरम- ध्यांशवारभायामध्यांश इति संज्ञाद्वययुक्तः ॥ * ॥ एषां कर्म्मणा वृद्धिर्यथा । मुख्यकुलीनस्य द्वितीय-

तृतीयपुत्त्रयोः कुलस्य वाडिमुख्य इति संज्ञा चतुर्थपञ्चमषष्ठपुत्त्राणां कुलस्य वाडिकनिष्ठ इति संज्ञा सप्तमाष्टमनवमपुत्त्राणां कुलस्य वाडिम- ध्यांश इति संज्ञा दशमैकादशद्वादशपुत्त्राणां कुलस्य वाडितेओज इति संज्ञा भवति ॥ कनिष्ठ- नामकुलीनस्य द्वितीयपुत्त्रस्य कुलस्य तेओज इति संज्ञा भवति । मुख्यकुलीनस्य तृतीयपुत्त्रस्य द्वितीयपुत्त्रस्य कुलस्य तेओज इति संज्ञा ॥ मध्यां- शद्वितीयपुत्त्र इति संज्ञं कुलं मुख्यकनिष्ठछभाया- मध्यश्रेष्ठमध्यांश इति कुलपञ्चकात् भवति ॥ * ॥ मुख्यकुलन्तु त्रिविधं यथा । प्रकृतम् १ सहजम् २ कोमलम् ३ । आदौ षट्समाजे षट् प्रकृतामुख्या अभूवन् । ततस्तेषां द्वितीयतृतीयपुत्त्रयोः कुलस्य वृद्ध्या क्रमेण सहजकोमल इति संज्ञा जाता । प्रकृतमुख्यकुले दानग्रहणाभ्यां सहज इति संज्ञा कोमलमुख्यकुले दानग्रहणाभ्यां कोमल इति संज्ञा भवति । सहजः सहजेन कोमलः कोमले- नापि कुलं कृत्वा तत्तद्भावापन्नौ भवतः ॥ पितृकु- लानुसारेण ज्येष्ठपुत्त्राणां कुलस्य जन्ममुख्यजन्म- कनिष्ठादिसंज्ञा ॥ * ॥ प्रकृवमुख्यकुलस्य ह्रास- वृद्धी न भवतः । सहजमुख्यकुलस्य ह्रासवृद्धी भवतः । कोमलमुख्यकुलस्यापि ह्रासवृद्धी न भवतः । कनिष्ठकुलस्य मुख्यत्वं छभायाकुलस्य कनिष्ठत्वं भवति । मध्यांशकुलस्य स्थिरतरत्वम् । कनिष्ठद्वितीयपुत्त्रः वाडितेओज इति संज्ञां प्राप्नोति । मुख्यतृतीयपुत्त्रस्य द्वितीयपुत्त्रः तेओज इति संज्ञामपि प्राप्तुमर्हति । छभायाद्वितीयपुत्त्र- मध्यांशद्वितीयपुत्त्रयोः कुले ह्रासवृद्धी न स्तः । सर्व्वे कुलीनाः कुलनाशात् वंशजभावापन्ना भवन्ति ॥ * ॥ आदौ यदि पितृपर्य्यायाय अथवा मौलिकाय कन्यां दद्यात् तद्दानं प्रामाणिकसंज्ञं भवति । पश्चात् कुलकर्म्मकर्त्तव्यम् । तद्यथा । मुख्यस्य कन्यायाः प्रदाने तस्याः छेइ संज्ञा षष्ठ- कन्यावधि गरछेइ इति संज्ञा भवति । अन्य- कुलानां ज्येष्ठकन्यायाः प्रदाने तस्या आकृतिरिति संज्ञा तदनन्तरं यावत्कन्यानां प्रदाने तासां क्रमेण प्रतिसारणी जघन्या इति संज्ञाद्वयं भवति ॥ आत्मसमकुलीनाय आकृतिनामकन्यादाने कुलस्य श्रेष्ठत्वम् । अनुजकन्याग्रहणे तु कुलह्रासो भवति । मुख्यस्य गरछेइ इति नाम्नीं कन्यां अन्यकुलीनस्य प्रतिसारणीञ्च कन्यां मौलिको वंशजश्च ग्रहीतु- मर्हति । उत्तममध्यमाधमकर्म्मभिः शौर्य्यसमा- वेशनिन्दा इति त्रयं कुलस्यांशकर्म्म ॥ * ॥ पूर्ब्बं विपर्य्याये विवाहो जातः । पुरन्दरवसुनैषां त्रयो- दशपर्य्यायावधिश्रेणीपर्य्यायबन्धभ्रमकृतकुलोद्धरणे कृते । यथा । “विपर्य्याये कुलं नास्ति न कुलं रण्डपिण्डयोः” ॥ * ॥ अथ मुख्येतरकुलीनानां पाणिदोषाः । “देवी गङ्गा तथा गौरी भैरवी भास्करी तथा । वलायी चण्डिदासी च सप्तैते कुलकण्टकाः” ॥ अपि च । “श्रीनाथी श्रीकरी विष्णुदासी हृदय एव च ।

कन्दर्पी च सदानन्दी षडेते कुलकण्टकाः” ॥ इति कुलाचार्य्यकारिका ॥ * ॥ अथ मुख्यकुलीनस्य कार्य्यम् । स च आगछेइ अर्थादग्रिमां कन्यां आत्मतुल्याय द्वितीयां कनि- ष्ठकुलीनायतृतीयां छभायानामकुलयुक्ताय चतुर्थीं मध्यश्रेष्ठनामकुलविशिष्टाय अथवा मुख्यतृतीय- पुत्त्रमध्यांशकुलीनाय पञ्चमीं तेओजनामकुल युक्ताय दद्यात् । तनदन्तरजातानां गरछेइ इति संज्ञा ताः मौलिकमध्यांशद्वितीयपुत्त्रमुख्यकुली नेभ्यो दातुमर्हति । स एवादौ मुख्यकुलीनस्या- ग्रिमां कन्यां ततः कनिष्ठकुलीनस्य कन्यां ततो मध्यांश इति नामकुलयुक्तस्य कन्यां ततो जन्म- तेओज इतिनामकुलविशिष्टस्य कन्यां गृह्णी- यात् ॥ * ॥ अथ कनिष्ठकुलीनस्य कार्य्यम् । स प्रथमां कन्यां आत्मतुल्यकुलीनाय द्वितीयां तेओज इति नामकुलयुक्ताय दद्यात् । मुख्यतृती- यपुत्त्राय मध्यांशनामकुलयुक्ताय अथवा मुख्य- द्वितीयपुत्त्राय कन्यां दातुमर्हति । मुख्यकुलीनस्य द्वितीयां कन्यां अथवा कनिष्ठकुलीनस्य प्रथमां गृह्णीयात् । ततो मुख्यकुलीनस्य तृतीयपुत्त्रस्य मध्यांशनामकुलयुक्तस्य कन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ छभाया कुलीनस्य कार्य्यम् । स मध्यांशनाम- कुलविशिष्टाय प्रथमां कन्यां मध्यांश इतिकुल- युक्तानुजाय अर्थात् वाडितेओजनामकुलविशि- ष्टाय द्वितीयां दद्यात् । मुख्यकुलीनस्य तृतीय- कन्यां अथवा कनिष्ठकुलीनस्य प्रथमां कन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ मुख्यतृतीयपुत्त्रस्य मध्यां- शनामकुलीनस्य कार्य्यम् । स प्रथमकन्यां जन्मते- ओजनामकुलविशिष्टाय द्वितीयां मध्यांशकुल- विशिष्टस्य द्वितीयपुत्त्राय दद्यात् । कनिष्ठस्य प्रथमां कन्यां ततस्तेओजकुलयुक्तस्य प्रथमां कन्यां ततस्तेओजानुजकुलीनस्य प्रथमां कन्यां गृह्णीयात् मुख्यस्य तृतीयकन्याग्रहणं तस्य महत् कर्म्म ॥ * ॥ अथ जन्मतेओजनामकुलीनस्य कार्य्यम् । स प्रथमां कन्यां मुख्यकुलीनस्य चतुर्थपुत्त्राय अथवा मध्यांशनामकुलविशिष्टस्य द्वितीयपुत्त्राय द्वितीयां तेओजनामकुलविशिष्टस्य द्वितीयपुत्त्राय दद्यात् । मुख्यकुलीनस्य पञ्चमकन्यां अथवा मध्यांशनामकु- लीनस्य प्रथमकन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ कनिष्ठ- कुलीनस्य द्वितीयपुत्त्रस्य कार्य्यम् । स आत्म- तुल्याय अथवा तेओजनामकुलविशिष्टद्वितीय- पुत्त्राय प्रथमां कन्यां दद्यात् । मुख्यचतुर्थपुत्त्र- जन्मतेओजनामकुलयुक्तस्य प्रथमां अथवा कनि- ष्ठनामकुलीनस्य द्वितीयां कन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ छभायानामकुलीनस्य द्वितीयपुत्त्रस्य कार्य्यम् । स आत्मतुल्याय अथवा तेओजनामकुलविशिष्ट- द्वितीयपुत्त्राय प्रथमां कन्यां दद्यात् । तेओज- नामकुलविशिष्टस्य प्रथमां कन्यां अथवा छभाया- नामकुलयुक्तस्य द्वितीयां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ मध्यांशनामकुलीनस्य द्वितीयपुंत्त्रस्य कार्य्यम् । स आत्मतुल्याय अथवा तेओजनामकुलविशिष्टस्य द्वितीयपुत्त्राय प्रथमां कन्यां दद्यात् । तेओज-

पृष्ठ २/१५६

नामकुलविशिष्टस्य प्रथमां अथवा अन्यकुलीनानां मध्यांशनामकुलविशिष्टस्य वा द्वितीयां कन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ तेओजनामकुलीनस्य द्वि- तीयपुत्त्रस्य कार्य्यम् । स आत्मतुल्याय अथवा वंशजाय प्रथमां कन्यां दद्यात् । मध्यांशनाम- कुलविशिष्टस्य द्वितीयपुत्त्रस्य प्रथमां कन्यां अथवा तेओजनामकुलविशिष्टस्य द्वितीयां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ मध्यश्रेष्ठनामकुलीनस्य कार्य्यम् । स मध्य- श्रेष्ठपुत्त्रवारभायामध्यांशनामकुलीनाय प्रथमां मध्यांशकुलविशिष्टस्य द्वितीयपुत्त्राय तेओजनाम- कुलीनाय द्वितीयां कन्यां दद्यात् । मुख्यकुलीनस्य चतुर्थीं कन्यां अथवा कनिष्ठकुलीनस्य प्रथमां कन्यां गृह्णीयात् । ततः तेओजनामकुलविशिष्टस्य प्रथमां कन्यां गृह्णीयात् । ततः तेओजानुज- कुलीनस्य अग्रिमां कन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ मध्यश्रेष्ठपुत्त्रवारभायामध्यांशनामकुलीनस्य का- र्य्यम् । स तेओजनामकुलयुक्ताय प्रथमां कन्यां दद्यात् । कनिष्ठकुलविशिष्टस्य अथवा छभाया- नामकुलयुक्तस्य किं बा मध्यश्रेष्ठकुलीनस्य प्रथमां कन्यां गृह्णीयात् ॥ * ॥ अथ चतुस्त्रिंशदधिक- सप्तदशशतशकाब्दे मत्पित्रा तावत्कुलीनकुला- चार्य्यमतेन मुख्यकुलीनस्य द्वितीयतृतीययोः क- न्ययोः क्रमेण ग्रहणेन तदलाभे शौर्य्यकुले दानेन समानकुले ग्रहणेन च कनिष्ठछभायानामकुलयोः पुरुषानुक्रमेण स्थिरतरत्वं निर्णीतम् । तद्यथा, -- “कनिष्ठकुलवेश्मनि क्वचन केऽपि केऽपीच्छया परेऽपि पुरुषत्रयादगमनेव दोच्छेयिकाम् । निषेधमिह नेक्षते कमपि तत्र षड्भ्रातृजः सुतः पितृपदं कथं जननतो हि न प्राप्स्यति ॥ शाके पद्यपदत्रिसप्तवसुधागण्ये वरेण्ये तथा पर्य्याये परिपूरिते हि विषमे धन्ये त्रयोविंशके । गोपीमोहनदेववंशतिलकेनापूर्ब्बकं श्रीमता निर्णीतं यदपीह तच्च घटकैः सर्व्वैः कुलीनैर्म्मतम् ॥ कनिष्ठषड्भ्रातृकुलस्य तद्वत् स्वच्छेयिकायामिदमेव मूलम् । आदानतः पित्र्यपदस्य लाभो ज्येष्ठत्वभावः पुरुषक्रमेण ॥ छेयिकायामशक्तस्य दानञ्चेत् प्रबलं भवेत् । पर्य्यायस्य समानस्य ग्रहणादपि तिष्ठति ॥ शौर्य्यं निन्दा समावेशस्त्रिविधोऽंशः कुलस्य वै । तस्य ध्वंसो न हि भवेद्यत्नतो रक्षितः स हि ॥ अत्र यद्यन्यथाभावो भवेदपि यथाविधि । क्रमागतेषु वर्गेर्षु तदा हानिर्भविष्यति ॥ सर्व्वैः कुलज्ञैश्च कुलीनवर्गै- र्गोष्ठीपतीनां पुरतः सहर्षैः । इदं हि पत्रं लिखितं प्रयत्नात् निर्णीत एष प्रचलिष्यतीति” ॥ * ॥ अथ वङ्गजकुलीनाः । “वसुवंशे च मुख्यौ द्वौ नाम्ना लक्ष्मणपूषणौ । घोषेषु च समख्यितश्चतुर्भुजमहाकृती ॥ दशरथो गुहश्चैव मित्रस्तारापतिस्तथा” ॥ एतेषामादिपरुषनिर्णयो यथा । गौतमगोत्रे

सर्व्वादौ दशरथवसुसुतौ कृष्णवसुपरमवसुकौ कृष्णवसुदक्षिणराढे ख्यातस्तस्य सुतः भववसुः तत्सुतः हंसवसुः तत्सुताः शुक्तिमुक्त्यलङ्कारवसुकाः । अलङ्कारवसुः राढात् वङ्गे गतः तस्य वङ्गे कुल- हानिर्जाता तस्य सुतः मधुवसुः तत्सुतः गुणाकर- वसुः तत्सुता अनन्तादयः । दशरथसुतः परम- वसुस्तत्सुतौ लक्ष्मणवसुपूषणवसुकौ वङ्गे ख्यातौ । सौकालीनगोत्रे मकरन्दघोषसुतौ भवनाथघोष- सुभाषितघोषौ भवनाथघोषो दक्षिणराढे ख्यातः सुभाषितघोषो वङ्गे ख्यातः तस्य सुतश्चतुर्भुज- घोषः ॥ विश्वामित्रगोत्रे सर्व्वादौ कालिदास- मित्रसुतौ अश्वपतिमित्रश्रीधरमित्रौ श्रीधर- मित्रो दक्षिणराढे ख्यातः अश्वपतिमित्रो वङ्गे ख्यातस्तस्य सुतस्तारापतिमित्रः ॥ इति वङ्गकुला- चार्य्यग्रन्थः कुलदीपिका ॥ कुलीनकः, पुं, (कुलीन + संज्ञायां कन् ।) वनमुद्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुलीनसं, क्ली, (कौ लीनं भूलग्नं द्रव्यादिकं स्यतीति । सो + कः ।) जलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कुलीरः, पुं, (कुल् संस्त्याने + ईरन् किच्च ।) क- र्कटः । इत्यमरः । १ । १० । २१ ॥ काँक्डा इति भाषा । (“अथ कुलीरप्रभृतयो जलजन्तवस्तमभ्यु- पेत्य प्रोचुः” । इति हितोपदेशः ॥) कर्कटराशिः इति ज्योतिषम् ॥ कुलीरशृङ्गी, स्त्री, (कुलीरावयव इव शृङ्गं यस्य । कुलीर- शृङ्ग + गौरादित्वात् ङीष् ।) कर्कटशृङ्गीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुलीरात्, [द्] पुं, (कुलीरं अत्तीति । अद् + क्विप् । उत्पत्तिमात्रेणैवात्मप्रसूतिभक्षणादस्य तथात्वम् ।) कर्कटशिशुः । तत्पर्य्यायः । स्येगविः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुलीशः, पुं क्ली, (कुलिश + पृषोदरात् दीर्घः ।) कुलिशम् । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ कुलुकं, क्ली, (कुल् + बाहुलकात् उलच् किच्च निपातनात् लस्य कः ।) जिह्वामलम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ कुलुक्कगुञ्जा, स्त्री, (कौ भूमौ लुक्का गुप्ता गुञ्जा इव ।) उल्काग्निः । इति हारावली ॥ कुलेश्वरः, पुं, (कुलस्य जगत्समूहस्य कुलचक्रस्य वा ईश्वरः ।) शिवः । (कुलस्य वंशस्य ईश्वरः नेता कर्त्ता वा ।) कुलपतिः । इति शब्दमाला ॥ कुलोत्कटः, पुं, (कुले कुलेन वा उत्कटः उद्रिंक्त उग्रो वा ।) कुलीनाश्वः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ उत्कट- कुलोद्भवे त्रि ॥ कुल्फः, पुं क्ली, (कल संख्याने “कलिगलिभ्यां फग- स्योच्च” । उणां ५ । २६ । इति फक् अस्य उच्च ।) रोगः । गुल्फे पुं इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, ऋग्वेदे ७ । ५० । २ । “यद्विजामन्परुषि वन्दनं भुवदष्टी- वन्तौ परिकुल्फौ च देहत्” ॥) कुल्मलं, क्ली, (कुष् निष्कर्षे “कुषेर्लश्चं” । उणां ४ । १८७ । इति क्मलन् लश्चान्तादेशः ।) पापम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (यथा, अथ-

र्व्ववेदे २ । ३० । ३ । “तत्र मे गच्छताद्धवं शल्य इव कुल्मलं यथा” ॥) कुल्माषं, क्ली, (कोलतीति । कुल् + क्विप । ततः कुलं भक्तमिश्रितजलं मस्यतीति । मसीर्य्य परिणामे + अण् पृषोदरात् षत्वम् ।) काञ्जिकम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३९ ॥ कुल्माषः, पुं, (कोलति इति । कुल् + क्विप् । कुल् अर्द्धस्विन्नो माषोऽस्मिन् ।) यावकः । इत्यमरः । २ । ९ । १८ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥ “कुल्माषा वातला रूक्षा गुरवो भिन्नवर्च्चसः” ॥) वोरवधान्यम् । कुलत्थ इत्यन्ये । माषाकृतिपत्रः । काश्मीरेषु तुलसी इति ख्यातः इति सुभूतिः । इति भरतः ॥ राजमाष इत्यन्ये । इति नयना- नन्दः ॥ माषादिमिश्रमर्द्धस्विन्नभक्तम् । खिञ्चडी इति ख्यातश्च । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ पाचितमाषादिरिति भीमः । इति सार- सुन्दरी ॥ अर्द्धस्विन्नगोधूमचणकादयः । (यथा, शब्दार्थचिन्तामणौ । “अर्द्धस्विन्नास्तु गोधूमा अन्येऽपि चणकादयः । कुल्माषा इति कथ्यन्ते शब्दशास्त्रेषु पण्डितैः” ॥) अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । रूक्षत्वम् । वातकारि- त्वम् । मलभेदित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ रोग- विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ वनकुलत्थः । इति रत्नमाला ॥ कुल्माषाभिषुतं, क्ली, (कुल्माषैर्यवादिभिरर्द्धस्विन्नै- रभिषूयते स्म इति । अभि + षु + क्तः ।) काञ्जि- कम् । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ कुल्मासं, क्ली, (कोलतीति कुल् भक्तमिश्रितजलम् । तत् मस्यति परिणमयतीति अण् ।) कुल्माषम । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुल्यं, क्ली, (कुल् बन्धे + क्यप् ।) अस्थि । इत्यमरः । २ । ६ । ६८ ॥ अष्टद्रोणपरिमाणम् । सूर्पम् । आमिषम् । इति मेदिनी ॥ कुल्यः, त्रि, (कुलस्यापत्यम् । “अपूर्ब्बपदादन्यतरस्या- मिति” । ४ । १ । १४० । इति यत् । यद्वा कुले भवः कुलाय हितः कुले साधुः वा दिगादित्वात् तत्र साधुरिवि वा यत् ।) कुलोद्भवः । कुलहितः । (यथा, भागवते ७ । ६ । १३ । “गृहान् मनोज्ञोरुपरिच्छदांश्च वृत्तीश्च कुल्याः पशुभृत्यवर्गान्” ॥) मान्ये पुं इति । मेदिनी । कुल्या, स्त्री, (कुले प्राणिगणे साधुः तत्र साधु- रिति यत् ।) क्षुद्रा कृत्रिमा नदी । इत्यमरः । १ । १० । ३४ ॥ (यथा, शाकुन्तले १ माङ्के । “कुल्याम्भोभिः पवनचपलैः शाखिनो धौतमूलाः” ॥) पयःप्रणाली । पयनाला इति भाषा । जीवन्ति- कौषधिः । नदीमात्रम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते ३ पर्व्वणि । “सैन्धवारण्यमासाद्य कुल्यानां कुरु दर्शनम्” ॥) कुलस्त्री । इति हलायुधः ॥ स्थूलवार्त्ताकुः । इति रत्नमाला ॥

पृष्ठ २/१५७

कुवं, क्ली, (कौ पृथिव्यां वलते मण्डलाकारपुष्पावय- वेन संवृणोतीव । वल संवरणे अन्येभ्योऽपीति डः । यद्वा कुं भूमिं वाति । कु + वा + कः ।) उत्पलम् । जलजपुष्पमात्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कुवकालुका, स्त्री, (कुवमिव कायते प्रकाशते । कुव + कै + कः । कुवका आलुका इव ।) घोली- शाकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुवङ्गं, क्ली, (कुत्सितं वङ्गमिव गुणैः ।) सीसकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुवचः, त्रि, (कुत्सितं वचः यस्य ।) कुवादः । पर- दोषकथनशीलः । इत्यमरः ॥ कुवज्रकं, क्ली, (कु ईषत् वज्रं हीरकमिव कायते । कै + कः ।) वैक्रान्तमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुवरः, पुं, (कुत्सितं यथा स्यात् तथा व्रियते । वृ + अप् । यद्वा कुत्सितं रसं वृणोति गृह्णाति । कु + वृ + अच् ।) तुवरः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ कुवलं, क्ली, (कौ वलते । वल् + पचाद्यच् ।) उत्पलम् । मुक्ताफलम् । वदरीफलम् । इति मेदिनी ॥ कुवलयं, क्ली, (कोः पृथिव्या भूमेर्वा वलयमिव शोभा- कारकत्वात् ।) उत्पलम् । इत्यमरः । ६ । १० । ३७ ॥ नीलोत्पलम् । इति राजनिर्घण्ठः ॥ (यथा, -- मेघदूते ४६ । “ज्योतिर्लेखा वलयिगलितं यस्य वर्हं भवानी । पुत्त्रप्रेम्ना कुवलयदलप्रापि कर्णे करोति” ॥) कुवलयापीडः, पुं, (कुवलयं उत्पलं आ सम्यक् पीड- यति । कुवलयं सर्व्वं भूवलयं आपीडयति वा आ + पीड् + अच् ।) कंसस्य हस्तिरूपो दैत्य- विशेषः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, हरिवंशे १०५ । २६-२७ । “शकुनिं केशिनञ्चैव यमलार्ज्जुनकावपि । नागं कुवलयापीडं चानूरं मुष्टिकं तथा ॥ कंसञ्च बलिनां श्रेष्ठं सगणं देवकीसुतः । निहत्य गोपवेशेन क्रीडयामास केशवः” ॥ कुवलयं नीलोत्पलं आपीडः भूषणं यस्य इति व्युत्पत्या नीलोत्पलालङ्कृतो जनः ॥) कुवलयिनी, स्त्री, (कुवलयानां सङ्घः ततः खलादि- त्वात् इनिः । यद्वा कुवलयानि सन्त्यस्यां इति इनिः ङीष् ।) उत्पलिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुवलाश्वः, पुं, (कौ पृथिव्यां वलते विचरणसमर्थो भवति यद्वा कुं भूमिं पृथिवीं वा वलते व्याप्नोतीव । वल् + अच् । कुवलः वेगगमनेन भूवलयभ्रमणक्षमः अश्वो यस्य ।) धुन्धुमारराजः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, विष्णुपुराणे ४ । २ । १२ । “श्राव- स्तस्य वृहदश्वस्तस्यापि कुवलाश्वः योऽसावुतङ्कस्य महर्षेरपकारिणं धुन्धुनामानमसुरं वैष्णवेन तेज- साऽऽप्यायितः पुत्त्रसहस्रैरेकविंशतिभिः परिवृतो जघान धुन्धुमारसंज्ञामवाप च” ॥ अयमेव कुवल- याश्व इति नाम्नापि विश्रुतः ॥) कुवली, स्त्री, (कुबल + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) कोलिष्टक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुवादः, त्रि, (कुत्सितो वादः भाषणं यस्य ।) कुवचः । परदोषकथनशीलः । इत्यमरः । ३ । १ । ३७ ॥

कुवाहुलः, पुं, (कुत्सितं वहतीति । कु + वह + उलञ् ।) उष्ट्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुविन्दः, पुं, (कुत्सितं भक्तादिम्रक्षितसूत्रादिकं कुत्सि- तवृत्या वा जीविकां विन्दतीति ।) तन्त्रवायः । स तु शूद्रागर्भे विश्वकर्म्मौरसजातः । इति ब्रह्म- वैवर्त्तपुराणम् ॥ कुवृत्तिकृत्, पुं, (कुवृत्तिं ईषदावरणरूपं चरणं करोति कुत्सितैः कण्टकादिभिर्वा वृत्तिं आव- रणं करोति आत्मानमिति शेषः । कुवृत्ति + कृ + क्विप् तुगागमश्च ।) पूतिकः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ काँटा करञ्ज इति भाषा ॥ (कुत्सि- तां वृत्तिं व्यवहारं करोतीति असद्व्यवहार- कारी ॥) कुवेणी, स्त्री (कु ईषत् वेणन्ते गच्छन्ति मत्स्या अस्याम् । कु + वेण् + इन् । ततः कृदिकारान्ता- दिति वा ङीप् ।) मत्स्यधानी इत्यमरः । १ । १० । १६ ॥ खालै इति भाषा । कुत्सिता वेणी यस्याः । निन्दितवेणी नारी च ॥ कुवेरः, पुं, (कुत्सितं वेरं शरीरमस्य ।) तथा च वायु- मार्कण्डेयपुराणे । “कुत्सायां क्विति शब्दोऽयं शरीरं वेरमुच्यते । कुवेरः कुशरीरत्वात् नाम्ना तेनैव सोऽङ्कितः” ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ देवताविशेषः । स तु विश्रवोमुनेरिडविडाभार्य्यायां जातः । धनयक्षो- त्तरदिशां पतिश्च । इति श्रीभागवतम् ॥ त्रिच- रणोऽष्टदंष्ट्रोऽयं जातः । तत्पर्य्यायः । त्र्यम्बकसखः २ यक्षराट् ३ गुह्यकेश्वरः ४ मनुष्यधर्म्मा ५ धनदः ६ राजराजः ७ धनाधिपः ८ किन्नरेशः ९ वैश्र- वणः १० पौलस्त्यः ११ नरवाहनः १२ यक्षः १३ एकपिङ्गः १४ ऐलविलः १५ श्रीदः १६ पुण्य- जनेश्वरः १७ । इत्यमरः । १ । १ । ७१ -- ७३ । हर्य्यक्षः १८ अलकाधिपः १९ । इति जटाधरः ॥ * ॥ नन्दीवृक्षः । इति मेदिनी ॥ अर्हदुपासकविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुवेरः, त्रि, (कुत्सितं वेरं क्षेपणं दानादिकं गति- र्वा यस्य ।) मम्दः । इति धरणी ॥ (कुत्सितं वेरं शरीरं यस्य ।) कुशरीरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुवेरकः, पुं, (कुवेर + संज्ञायां कन् ।) नन्दीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १२७ ॥ कुवेराक्षी, स्त्री, (कुवेरस्य अक्षीव पिङ्गलं पुष्प- मस्याः ।) पाटलावृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५५ ॥ लताकरञ्जः । सितपाटलिकावृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कुवेराचलः, पुं, (कुवेरस्य अचलः ।) कैलासपर्व्वतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुवेराद्रिः, पुं, (कुवेरस्य अद्रिः पर्व्वतः ।) कैलास- पर्व्वतः । इति जटाधरः ॥ कुवेलं, क्ली, (कुवेषु जलजपुष्पेषु मध्ये इं शोभां लाति गृह्णातीति । ला + कः ।) कुवलयम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ कुश इ कि द्युतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां पक्षे भ्वां--परं-अकं-सेट्-इदित् ।) पञ्चमस्वरी ।

इ कुंश्यते । कि कुंशयति कुंशति । इति दुर्गा- दासः ॥ कुश य इर् श्लिषि । आलिङ्गन इति यावत् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-सकं-सेट् ।) य कुश्यति बाला कान्तम् । इर् अकुशत् अकोशीत् । अस्मात् पूषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गा- दासः ॥ कुशं, क्ली पुं, (कु पापं श्यति नाशयति । कु + शो + डः । यद्वा कौ भूमौ शेते राजते शोभते इत्यर्थः ।) स्वनामख्याततृणम् । तत्पर्य्यायः । कुथः २ दर्भः ३ पवित्रम् ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १६६ ॥ याज्ञिकः ५ ह्रस्वगर्भः ६ वर्हिः ७ कुतुपः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । “कुशो दर्भस्तथा वर्हिः सूच्यग्रो यत्र भूषणः । ततोऽन्यो दीर्घपत्रः स्यात् क्षुरपत्रस्तथैव च” ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “वर्हिष्मती नाम पुरी सर्व्वसम्पत्समन्विता । न्यपतन् यत्र रोमाणि यज्ञस्याङ्गं विधुन्वतः ॥ कुशकाशास्त एवासन् शश्वद्धरितवर्च्चसः । ऋषयो यैः पराभाव्य यज्ञघ्नान् यज्ञमीजिरे” ॥ इति श्रीभागवतम् ॥ अस्य गुणाः । “दर्भद्वयं त्रिदोषघ्नं मधुरं तुवरं हिमम् । मूत्रकृच्छ्राश्मरीतृष्णावस्तिरुक्प्रदरास्रजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ तस्य धारणविधिस्तत् प्रतिनिधिश्च यथा, -- “पूजाकाले सर्व्वदैव कुशहस्तो भवेच्छुचिः । तर्ज्जन्या रजतं धार्य्यं स्वर्णं धार्य्यमनामया ॥ कुशकार्य्यकरं यस्मान्न तु वन्याः कुशाः कुशाः । कुशेन रहिता पूजा विफला कथिता मया ॥ नान्यस्य रजतं स्वर्णं धार्य्यं हि निजमङ्गले” ॥ इति वरदातन्त्रे १ पटलः ॥ * ॥ सधवायास्तत्स्पर्शनिषेधो यथा, -- “न स्पृशेत्तिलदर्भांश्च सधवा तु कथञ्चन” ॥ इति हलायुधकृतब्राह्मणसर्व्वस्वम् ॥ अन्यत् दर्भ- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ कुशं, क्ली, (कौ पृथिव्यां भूमौ शेते । भूलग्नत्वात् तथात्वम् ।) जलम् । इति मेदिनी ॥ कुशः, पुं, (कु पापं श्यति नाशयति विहितराजधर्म्मा- नुष्ठानेन । कु + शो + डः । अपरा व्युत्पत्तिर्यथा यथा, रामायणे । “यस्तयोः पूर्ब्बजो जातः स कुशेर्मन्त्रसत्कृतैः । निर्म्मार्ज्जनीयस्तु तदा कुश इत्यस्य नाम तत्” ॥) रामसुतः । (यथा, रघुः १६ । ७२ । “यत् कुम्भयोनेरधिगम्य रामः कुशाय राज्येन समं दिदेश । तदस्य जैत्राभरणं विहर्त्तु- रज्ञातपातं सलिले ममज्ज” ॥) योक्त्रम् । इति मेदिनी ॥ पुराणोक्तसप्तद्वीपेषु द्वीपभेदः । स तु घृतसमुद्रेणावृतः । तत्र देव निर्म्मितोऽग्नितुल्यः कुशस्तम्बोऽस्ति । (अतः कुश- द्वीप इति संज्ञया विख्यातः ।) तदधिपः प्रिय- व्रतराजपुत्त्रो हिरण्यरेताः तद्द्वीपं विभज्य सप्त-

पृष्ठ २/१५८

पुत्त्रेभ्यो दत्तवान् । तेषां नामानि यथा । वसुः १ वसुदानः २ दृढरुचिः ३ नाभिगुप्तः ४ स्तुत्यव्रतः ५ विप्रनामा ६ देवनामा ७ । एषां वर्षेषु सप्त सीमा- गिरयः । यथा । बभ्रुः १ चतुःशृङ्गः २ कपिलः ३ चित्रकूटः ४ देवानीकः ५ ऊर्द्ध्वरोमा ६ द्रविणः ७ । सप्त नद्यश्च यथा । रसकुल्या १ मित्रविन्दा २ श्रुतविन्दा ३ देवगर्भा ४ घृतच्युता ५ मधुः ६ माला ७ । तत्र स्थिताः कुशलकोविदाभिमुक्तकुलकसंज्ञाः क्रमेण ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यशूद्राः भगवन्तमग्नि- रूपिणं आसां नदीनां पयोभिर्यजन्ते । इति श्रीभागवतम् ॥ (विष्णुपुराणे तु एतद्द्वीपाधिपते- स्तत्पुत्त्राणां गिरीणां नदीनाञ्च नामान्तराणि दृश्यन्ते । यथा २ । ४ । ३६ -- ४४ । “ज्योतिष्मतः कुशद्वीपे सप्त पुत्त्राः शृणुष्व तान् । उद्भिदो वेणुमांश्चैव वैरथो लम्बनो धृतिः ॥ प्रभाकरोऽथ कपिलस्तन्नामा वर्षपद्धतिः । तस्मिन् वसन्ति मनुजाः सह दैवेयदानवैः ॥ तथैव देवगन्धर्व्वयक्षकिंपुरुषादयः । वर्णास्तत्रापि चत्वारो निजानुष्ठानतत्पराः ॥ दमिनः शुष्मिणः स्नेहा मन्देहाश्च महामुने ! । ब्राह्मणाः क्षत्त्रिया वैश्याः शूद्राश्चानुक्रमोदिताः ॥ यथोक्तकर्म्मकर्त्तृत्वात् स्वाधिकारक्षयाय ते । तत्रैव तं कुशद्वीपे ब्रह्मरूपं जनार्द्दनम् ॥ यजन्तः क्षपयन्त्युग्रमधिकारं फलप्रदम् । विद्रुमो हेमशैलश्च द्युतिमान् पुष्पवांस्तथा ॥ कुशेशयो हविश्चैव सप्तमो मन्दराचलः । वर्षाचलास्तु तत्रैते सप्तद्वीपे महामुने ! ॥ नद्यस्तु सप्त तासान्तु शृणु नामान्यनुक्रमात् । धूतपापा शिवा चैव पवित्रा सम्मतिस्तथा ॥ विद्युदम्भा मही चान्या सर्व्वपापहरास्त्विमाः । अन्याः सहस्रशस्तत्र क्षुद्रनद्यस्तथाचलाः ॥ कुशद्वीपे कुशस्तम्बः सज्ञया तस्य तत् स्मृतः । तत्प्रमाणेन स द्वीपो घृतोदेन समावृतः” ॥) कुशः, त्रि, (कु कुस्तिते कर्म्मणि शेते अवतिष्ठते । कु + शी + कः ।) पापिष्ठः ॥ (कुत्सिते मदशय्यायां शेते इति ।) मत्तः । इति मेदिनी ॥ कुशण्डिका, स्त्री, (कुशैः कण्डिका इव । कुशकण्डिका पृषोदरात् कस्य लोपः ।) सर्व्वहोमार्थाग्निसंस्का- रकक्रिया । तत्र सर्व्वेषामाहुतियुक्तकर्म्मणां कुश- ण्डिकासंस्कृताग्निसाध्यत्वात् सैव प्रथममभिधीयते । तत्र हस्तप्रमाणं चतुरस्रं स्थण्डिलं शर्कराङ्गारास्थि- केशतुषादिरहितं पूर्ब्बोत्तरप्लवं समं वा छाया- मण्डपसहितं गोमयेनोपलिप्य स्नातः शुचिरा- चान्तः प्राङ्मुखः कुशसहितासनोपविष्टः कर्त्ता उत्तरस्यां दिश्यभ्युक्षणार्थं कुशकुसुमसहितजल- पात्रं निधाय दक्षिणं जानु भूमौ पातयित्वा उत्तराग्रकुशोपरि सव्यहस्तप्रादेशमुत्तानं वह्नि- स्थापनपर्य्यन्तं भूमौ निधाय दक्षिणहस्तानामि- काङ्गुष्ठगृहीतकुशमूलेन स्थण्डिलदक्षिणप्रान्ते द्वा- दशाङ्गुलप्रमाणां प्राङ्मुखीं रेखामुल्लिख्य रेखेयं पृथ्वीदेवताका पीतवर्णा इति ध्यायेत् । तन्मूलतः प्रभृत्येकविंशत्यङ्गुलप्रमाणां उत्तराभिमुखीं रेखा-

मुल्लिख्य रेखेयं अग्निदेवताका लोहितवर्णा इति ध्यायेत् । ततः प्रथमरेखायाः उत्तरतः सप्ताङ्गुला- न्तरितां प्रादेशप्रमाणां पूर्ब्बाभिमुखीं रेखामुल्लिख्य रेखेयं प्रजापतिदेवताका कृष्णवर्णा इति ध्यायेत् । ततः सप्ताङ्गुलान्तरितां प्रादेशप्रमाणां पूर्ब्बभि- मुखीं रेखामुल्लिख्य रेखेयं इन्द्रदेवताका नीलवर्णा इति ध्यायेत् । ततोऽपि सप्ताङ्गुलान्तरितां प्रादे- शप्रमाणां पूर्ब्बाभिमुखीं रेखामुल्लिख्य रेखेयं सोमदेवताका शुक्लवर्णा इति ध्यायेत् । ततः क्रमेण दक्षिणहस्ताङ्गुष्ठानामिकाभ्यां रेखासूत्करं गृहीत्वा प्रजापतिरृषिस्तृष्टुप्छन्दोऽग्निर्द्देवता रेखासूत्करनिरसने विनियोगः । ॐ निरस्तः परावसुरित्यैशान्यां दिशि अरत्निमात्रान्तरिते देशे प्रक्षिपेत् । ततः पूर्ब्बस्थापितजलेन रेखा- भ्युक्षणं कृत्वा दक्षिणदिक्स्थकांस्यपात्रस्थाग्नेर्नव- शरावस्थाग्नेर्व्वा ज्वलदिन्धनं गृहीत्वा प्रजापति- रृषिस्तृष्टुप्छन्दः अग्निर्द्देवताग्निसंस्कारे विनि- योगः । ॐ क्रव्यादमग्निं प्रहिणोमि दूरं यम- राज्यं गच्छतु रिप्रवाहः । अनेन दक्षिणपश्चिम- कोणे प्रक्षिपेत् । ततोऽपरमग्निं गृहीत्वा प्रजा- पतिरृषिर्वृहतीच्छन्दः प्रजापतिर्द्देवता अग्नि- स्थापने विनियोगः । ॐ भूर्भुवः स्वरोम् । इत्य- नेनाग्निमात्माभिमुखं तृतीयरेखोपरि स्थापयेत् ततो वामहस्तमुत्तोल्याञ्जलिं बद्ध्वा पठेत् । प्रजा- पतिरृषिस्तृष्टुप्छन्दोऽग्निर्द्देवताग्निस्थापने विनि- योगः । ॐ इहैवायमितरो जातवेदा देवेभ्यो हव्यं वहतु प्रजानन् ॥ ततोऽग्ने ! त्वं विश्वरूप- नामासि इति नाम कृत्वा ध्यात्वाऽऽवाह्य विश्व- रूपनाम्ने अग्नये नमः इति पाद्यादिनाभ्यर्च्च्य । ॐ सर्व्वतः पाणिपादान्तः सर्व्वतोऽक्षिशिरोमुखः । विश्वरूपो महानग्निः प्रणीतः सर्व्वकर्म्मसु ॥ इति पठेत् ॥ ततः प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा ब्रह्मस्थापनं कुर्य्यात् । समाग्र- पञ्चाशत्कुशपत्ररचितं द्विर्दक्षिणावर्त्तमूर्द्ध्वमुखं दर्भ- वटुं अधीतवेदं ब्राह्मणं वा छत्रमुत्तरासङ्गं वा कमण्डलुं वा ब्रह्मत्वेन परिकल्प्य धारासहित- मुदकपात्रं गृहीत्वा अग्नेरुत्तरतः प्रभृति दक्षि- णावर्त्तेन दक्षिणदेशं गत्वा अरत्निमात्रान्तरिते देशे पूर्ब्बाभिमुखीं वारिधारां दत्त्वा तदुपरि प्रागग्रान् कुशानास्तीर्य्य पश्चिमाभिमुखोऽनुपवि- ष्टस्तिष्ठेत् । वामहस्तानामिकाङ्गुष्ठाभ्यामास्तीर्ण- कुशपत्रमेकं गृहीत्वा प्रजापतिरृषिरनुष्टुप्छन्दो- ऽग्निर्देवता तृणनिरसने विनियोगः । ॐ निरस्तः परावसुरित्यनेन दक्षिणपश्चिमकोणे प्रक्षिपेत् । ततोऽप उपस्पृश्य दक्षिणपादेन सव्यपादमवष्टभ्य उत्तराभिमुखीभूय आस्तीर्णकुशानद्भिरभ्युक्ष्य प्रजा- पतिरृषिरनुष्टुप्छन्दः अग्निर्देवता ब्रह्मोपवेशने विनियोगः । ॐ आवसोः सदने सीद इति । ब्राह्मणब्रह्मपक्षे तु ब्राह्मण एव सीदामीति ब्रूयात् । अनेन कुशोपरि पूर्ब्बाग्रं कुशब्राह्मणं ब्राह्मणब्रह्मपक्षे तु उत्तराभिमुखं स्थापयित्वा तदुपरि कुशान् दत्त्वा अद्भिरभ्यक्ष्य कुशकुसुमै-

रर्च्चयेत् । ततस्तेनैव पथा प्रत्यावृत्यासने पूर्ब्बा- भिमुख उपविष्टो भूमिजपादिकं कुर्य्यात् । यदि तु ब्रह्मत्वेनारोपितो ब्राह्मणः अयज्ञीयवाचं वदे- त्तदा इमं मन्त्रं जपेत् । प्रजापतिरृषिर्गायत्री- च्छन्दो विष्णुर्देवता अयज्ञीयवाग्वचननिमित्तजपे विनियोगः । ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदं समूढमस्य पांशुले । इति जपेत् । कुशादि- ब्रह्मपक्षे तु कर्म्मकर्तुरेव कृताकृतावेक्षणादिब्रह्म- कार्य्यकर्तृत्वादयज्ञीयवाग्वचननिमित्तं स एव जपेत् । यदि प्रकृते कर्म्मणि चरुहोमोऽस्ति तदा अस्मिन्नेव समये चरुं श्रपयित्वा तदुपरि घृतं दत्त्वा अग्नेरुत्तरतः कुशोपरि संस्थाप्य भूमि- जपादिकं कुर्य्यात् । दक्षिणजानु भूमौ पातयित्वा दक्षिणहस्तोपरिभावेन अधोमुखौ हस्तौ भूमौ निधाय । परमेष्ठी ऋषिरनुष्टुप्छन्दोऽग्निर्देवता भूमिजपे विनियोगः । ॐ इदं भूमेर्भजामह इदं भद्रं सुमङ्गलम् । परास्रपत्नान् बाधस्वान्येषां विन्दते धनम् । इति जप्त्वा रात्रौ चेत् कर्म्म तदा धनमितिस्थाने वस्विति प्रयोक्तव्यम् । ततो दक्षिणहस्तेन कुशान् गृहीत्वा अग्नेरुत्तरतः प्रभृति दक्षिणावर्त्तेन तृणादिकमनेन मन्त्रेण परिशोधयेत् । त्रयाणां मन्त्राणामृष्यादयः साधा- रणाः । कौत्सऋषिर्जगतीच्छन्दोऽग्निर्द्देवता पृष्ठस्य षडहस्य षष्ठेऽहन्यग्निमारुते शस्ते परिसमूहने विनियोगः । ॐ इमं स्तोममर्हते जातवेद- रथमिव सम्महे मा मनीषया भद्रा हि नः प्रम- तिरस्य संसद्यग्ने सख्ये मा रिषामा वयन्तव । ॐ भरामेध्मं कृणवामा हवींषि ते चितयन्तः पर्व्वणा पर्व्वणा वयम् । जीवातवे प्रतरां साधया धियोऽग्ने सख्ये मा रिषामा वयन्तव । ॐ शकेम त्वा समिधं साधया धियस्ते देवा हविरदन्त्या- हुतं त्वमादित्यानावहतां ह्युश्मस्यग्ने सख्ये मा रिषामा वयन्तव । ततस्तान् कुशान् ऐशान्यां दिशि प्रक्षिपेत् । ततोऽग्नेः पूर्ब्बतः उत्तरान्ताद्द- क्षिणान्तं यावत् उपमूललूनान् एकपत्रीकृतान् कुशान् अग्रेण मूलमाच्छादयन् वारत्रयमास्त- रेत् । एवं दक्षिणस्यां पूर्ब्बान्तात् पश्चिमान्तं यावत् । प्रतीच्याञ्च दक्षिणादुत्तरान्तं यावत् । एव- मुत्तरस्यां पश्चिमान्तात् पूर्ब्बान्तं यावत् क्रमेणास्त- रेत् । ततो घृताक्तस्वस्तिकान् दशदिक्षु पूर्ब्बादि- क्रमेण दद्यात् । ॐ इन्द्राय लोकपालाय स्वाहा । एवं अग्नये इत्यादि । ततः प्रादेशद्वय- प्रमाणां धवखदिरपलाशोडुम्बराणामन्यतमस्य विंशतिकाष्ठिकां मध्ये घृतस्रुवं दत्त्वा प्रजापतिं मनसा ध्यात्वा तूष्णीमग्नौ जुहुयात् । ततः स्तरण- कुशादेव समाग्रकुशपत्रद्वयं गृहीत्वा प्रजापतिं- रृषिः पवित्रे देवते पवित्रच्छेदने विनियोगः । ॐ पवित्रे स्थो वैष्णव्यौ इति मन्त्रेण प्रादेश- प्रमाणं कृत्वा कुशान्तरेण वेष्टयित्वा नखव्यति- रेकेण छित्वा प्रजापतिरृषिः पवित्रे देवते पवित्र- मार्ज्जने विनियोगः । ॐ विष्णोर्म्मनसा पूते स्थः इत्यनेनाभ्यक्ष्य ताम्रादिपात्रे पवित्रमुत्तराग्रं

पृष्ठ २/१५९

निधाय तत्र होमार्थं घृतं निःक्षिपेत् । ततस्तत्कुश- पत्रद्वयमग्रे दक्षिणहस्तानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां मूले च वामहस्तानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां गृहीत्वा दक्षिण- हस्तोपरिभावेनाधोमुखव्यस्तपाणिः प्रजापति- रृषिराज्यं देवता आज्योत्पवने विनियोगः । ॐ देवस्त्वा सवितोत्पुनात्वछिद्रेण पवित्रेण वसोः सूर्य्यस्य रश्मिभिः स्वाहा । इत्यनेन कुशपत्रद्वय- मध्येन घृतमग्नौ सकृज्जुहुयात् । तूष्णीं वारद्वयम् । ततस्तत्कुशपत्रद्वयमद्भिरभ्युक्ष्याग्नौ निःक्षिपेत् । ततस्तस्याज्यपात्रस्योदकेनानुमार्ज्जनमग्नेरुपरि नि- धानं उत्तरस्यां दिश्यवतारणं इत्थमेव वारत्रयं संस्कुर्य्यात् इत्याज्यसंस्कारः । ततो धवखदिर- पलाशोडुम्बराणामन्यतमस्य अरत्निमात्रं भ्रमि- ताङ्गुष्ठपर्व्वविलं नासारन्ध्रवन्मध्यस्थितमर्य्यादं स्रुवं इत्थमेव वारत्रयं संस्कुय्यादिति । स्रुवसंस्कारः । एवं स्रुङ्मेक्षणादिकं संस्कुर्य्यात् । ततो दक्षिणं जानु भूमौ पातयित्वा उदकाञ्जलिं गृहीत्वा प्रजापतिरृषिरदितिर्द्देवता उदकाञ्जलिसेके वि- नियोगः । ॐ अदिते अनुमन्यस्व इत्यनेनाग्ने- र्द्दक्षिणतः पश्चिमान्तात् पूर्ब्बान्तं यावदुदकाञ्ज- लिना सिञ्चेत् । ततः प्रजापतिरृषिरनुमतिर्द्देवता उदकाञ्जलिसेके विनियोगः । ॐ अनुमते अनु- मन्यस्व इत्यनेनाग्नेः पश्चिमतो दक्षिणान्तादुत्त- रान्तं यावदुदकाञ्जलिना सिञ्चेत् । ततः प्रजा- पतिरृषिः सरस्वती देवता उदकाञ्जलिसेके विनियोगः । ॐ सरस्वत्यनुमन्यस्व इत्यनेनाग्ने- रुत्तरतः पश्चिमान्तात् पूर्ब्बान्तं यावदुदकाञ्जलिना सिञ्चेत् । ततः प्रजापतिरृषिः सविता देवता अग्निपर्य्युक्षणे विनियोगः । ॐ देव सवितः प्रसुवयज्ञं प्रसुवयज्ञपतिं भगाय दिव्यो गन्धर्व्वः केतपूः केतन्नः पुनातु वाचस्पतिर्वाचन्नः स्वदतु इत्यनेनोदकाञ्जलिना दक्षिणावर्त्तेनाग्निं वेष्टयेत् । ततो दक्षिणं जानूत्थाप्य उपर्य्यधःस्थितदक्षिण- वाममुंष्टिभ्यां फलपुष्पकुशान् गृहीत्वा विरूपाक्ष- जपं कुर्य्यात् । परमेष्ठी ऋषी रुद्ररूपोऽग्निर्द्देवता विरूपाक्षजपे विनियोगः । ॐ भूर्भुवः स्वरोम् महान्तमात्मानं प्रपद्ये विरूपाक्षोऽसि दन्ताञ्जि- स्तस्य ते शय्या पर्णे गृहान्तरीक्षे विमितं हिर- ण्मयं तद्देवानां हृदयान्ययस्मये कुम्भेऽन्तः सन्नि- हितानि तानि बलभृच्च बलसाच्च रक्षतोऽप्रमणी अनिमिषत्तत् सत्यं यत्ते द्वादशपुत्त्रांस्ते त्वा संव- त्सरे संवत्सरे कामप्रेण यज्ञेन याजयिंत्वा पुन- र्ब्रह्मचर्य्यमुपयन्ति त्वं देवेषु ब्राह्मणोऽस्म्यहं मनु- ष्येषु ब्राह्मणो वै ब्राह्मणमुपधावत्युपधावामि जपन्तं मा मा प्रतिजापीर्ज्जुह्वन्तं मा मा प्रति- हौषीः कुर्व्वन्तं मा मा प्रतिकार्षीस्त्वां प्रपद्ये त्वया प्रसूत इदं कर्म्म करिष्यामि तन्मे राध्यतां तन्मे समृद्ध्यतां तन्म उपपद्यतां समुद्रो मा विश्वव्यचा ब्रह्माऽनुजानातु तुथो मा विश्ववेदा ब्रह्मणः पुत्त्रो- ऽनुजानातु श्वात्रो मा प्रचेता मैत्रावरुणोऽनुजा- नातु तस्मै विरूपाक्षाय दन्ताञ्जये समुद्राय विश्व- व्यचसे तुथाय विश्ववेदसे श्वात्राय प्रचेतसे सह-

स्राक्षाय ब्रह्मणः पुत्त्राय नमः । इति जपित्वा गृहीतकुशान् प्रागुदीच्यां दिशि क्षिपेत् । फल- पुष्पे ब्रह्मणे निवेदयेत् ॥ * ॥ अथ काम्यकम्मार्थं कुशण्डिका तदा प्राणान् संयम्य प्रथमं पुटाञ्जलिः । ॐ तपश्च तेजश्च श्रद्धा च ह्रीश्च सत्यञ्चाक्रोधश्च त्यागश्च घृतिश्च धर्म्मश्च सत्वञ्च वाक् च मन- श्चात्मा च ब्रह्म च तानि प्रपद्ये तानि मामवन्तु । इति जपित्वा पश्चात् विरूपाक्षजपं कुर्य्यात् । इति सामवेदिनां सर्व्वसाधारणी कुशण्डिका समाप्ता । इति भवदेवभट्टः ॥ * ॥ अन्यत् रघु- नन्दनभट्टाचार्य्यकृतसंस्कारतत्त्वे द्रष्टव्यम् ॥ यजु- र्व्वेदिनां कुशण्डिका पशुपतिकृतदशकर्म्मपद्धतौ ऋग्वेदिनां कुशण्डिका कालेशिकृतदशकर्म्मपद्धतौ च द्रष्टव्या ॥ * ॥ * ॥ अथ कुशण्डिकानन्तरं प्रकृतं कर्म्म कर्त्तव्यम् । तत्र प्रथमं प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा महाव्याहृतिहोमं कुर्य्यात् । प्रजापतिरृषिर्गायत्रीच्छन्दोऽग्निर्देवता महाव्याहृतिहोमे विनियोगः । ॐ भूः स्वाहा । प्रजापतिरृषिरुष्णिक्छन्दो वायुर्देवता महाव्या- हृतिहोमे विनियोगः । ॐ भुवः स्वाहा । प्रजा- पतिरृषिरनुष्टुप्छन्दः सूर्य्यो देवता महाव्याहृति- होमे विनियोगः । ॐ स्वः स्वाहा । इति स्रुवे- णाज्याहुतित्रयन्दद्यात् । यदि प्रकृते कर्म्मणि चरुहोमोऽस्ति तदा आज्यतन्त्रोपक्रमविहितत्वात् महाव्याहृतिहोमस्य प्रथमं महाव्याहृतिहोमो न कर्त्तव्योऽन्ते तु कर्त्तव्य एव विहितत्वात् । ततः प्रकृतं कर्म्म समाप्य पुनर्महाव्याहृतिहोमं कृत्वा प्रादेशप्रमाणां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा शाट्या- यनहोमादिवामदेव्यगानान्तं उदीच्यं साधारणं कर्म्म करणीयम् । तदभिधीयते । तत्र प्रथमं ॐ अद्येत्यादि अत्रामुककर्म्मणि यत्किञ्चिद्वैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय शाट्यायनहोममहं कुर्व्वीय इति सङ्कल्पं कृत्वा अग्ने त्वं विधुनामासि इति नाम कृत्वा संपूज्य पुनर्घृताक्तां प्रादेशप्रमाणां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा महाव्याहृतिहोमञ्च पूर्ब्बवत् कृत्वा प्रायश्चित्तहोमं कुर्य्यात् । प्रजापति रृषिरग्निर्द्देवता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ पाहि नोऽग्न एनसे स्वाहा । प्रजापतिरृषि- र्विश्वेदेवा देवताः प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ पाहि नो विश्ववेदसे स्वाहा । प्रजापतिरृषि- र्व्विभावसुर्देवता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ यज्ञं पाहि विभावसो स्वाहा । प्रजापतिरृ- षिः शतक्रतुर्देवता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ सव्यं पाहि शतक्रतो स्वाहा । प्रजापतिरृषि- रनुष्टुप्छन्दोऽग्निर्देवता प्रायश्चित्तहोमे विनि- योगः । ॐ पाहि नो अग्न एकया पाह्युत द्वितीयया पाहि गीर्भिस्तिसृभिरुर्जांपते पाहि चतसृभिर्वसो स्वाहा । प्रजापतिरृषिर्गायत्री- च्छन्दोऽग्निर्देवता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ पुनरूर्ज्जा निवर्त्तस्व पुनरग्न इषायुषा पुनर्नः पाह्यंहसः स्वाहा । प्रजापतिरृषिर्गायत्रीच्छन्दो- ऽग्निर्देवता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ सहर्ज्जा

निवर्त्तस्वाग्ने पिनुस्व धारया विश्वप्स्याः विश्वतः परि स्वाहा । प्रजापतिरृषिरनुष्टुप्छन्दोऽग्निर्दे- वता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः । ॐ आज्ञा- यदनाज्ञातं यज्ञस्य क्रियते मिथः अग्ने तदस्य कल्पय त्वं हि वेत्थ यथायथं स्वाहा । प्रजापति- रृषिः पङ्क्तिच्छन्दः प्रजापतिर्देवता प्रायश्चित्त- होमे विनियोगः । ॐ प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परिता बभूव । यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नोऽस्तु वयं स्यामः पतयो रयीणां स्वाहा । ततः पूर्ब्बवदेव महाव्याहृतिहोमः समित्प्रक्षे- पश्च । प्रजापतिरृषिर्गायत्रीच्छन्दोऽग्निर्देवता महाव्याहृतिहोमे विनियोगः । ॐ भूः स्वाहा । प्रजापतिरृषिरुष्णिक्छन्दो वायुर्देवता महाव्या- हृतिहोमे विनियोगः । ॐ भुवः स्वाहा । प्रजा- पतिरृषिरनुष्ठुप्छन्दः सूर्य्यो देवता महाव्याहृति- होमे विनियोगः ॐ स्वः स्वाहा ॥ * ॥ ततोनवग्रहहोमः । ॐ आकृष्णेन रजसा वर्त्त- मानो निवेशयन्नमृतं मर्त्त्यञ्च हिरण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन् स्वाहा । ॐ आप्यायस्व समेतु ते विश्वतः सोमवृष्ट्यं भवा वाजस्य सङ्गथे स्वाहा । ॐ अग्निर्मूर्द्धा दिवः ककुत् पतिः पृथिव्या अयं अपां रेतांसिं जिन्वति स्वाहा । ॐ अग्ने विवस्वदुषसश्चित्रं राधोऽमर्त्य आदाशुषे जातवेदो वहा त्वमद्याँ देवाँ उषर्वुधः स्वाहा । ॐ वृहस्पते परिदीया रथेन रक्षोहा- ऽमित्राँ अपबाधमानः प्रभञ्जत्सेनाः प्रमृणो युधा जयन्नस्माकमेध्यविता रथानां स्वाहा । ॐ शुक्र- न्तेऽन्यद्यजन्तेऽन्यद्विषुरूपेऽहनी द्यौरिवासि । विश्वा हि माया अवसि स्वधावन् भद्रा ते पूषन्निह रातिरस्तु स्वाहा । ॐ शन्नो देवी रभीष्टये शन्नो भवन्तु पीतये । शंयोरभिस्रवन्तु नः स्वाहा । ॐ कयानश्चित्र आभुवदूती सदावृधः सखा कया सचीष्टया वृता स्वाहा । ॐ केतुं कृन्वन्नके- तवे पेशो मर्य्या अपेशसे समुशद्भिरजायथाः स्वाहा ॥ * ॥ ततः इन्द्राद्यष्टलोकपालहोमं प्रत्यक्ष- देवताहोमञ्च कृत्वा घृताक्तां प्रादेशप्रमाणां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा उदकाञ्जलिसेकं कुर्य्यात् । प्रजा- पतिरृषिः सविता देवताग्निपर्य्युक्षणे विनियोगः । ॐ देव सवितः प्रसुवयज्ञं प्रसुवयज्ञपतिं भगाय दिव्यो गन्धर्व्वः केतपूः केतन्नः पुनातु वाचस्पति- र्व्वाचन्नः स्वदतु । अनेनोदकाञ्जलिना दक्षिणा- वर्त्तेनाग्निं वेष्टयेत् । प्रजापतिरृषिरदितिर्देवता उदकाञ्जलिसेके विनियोगः । ॐ अदितेऽन्व- मंस्थाः अनेनाग्नेर्दक्षिणतः पश्चिमान्तात् पूर्ब्बान्तं यावदुदकाञ्जलिना सिञ्चेत् । प्रजापतिरृषिरनु- मतिर्देवता उदकाञ्जलिसेके विनियोगः । ॐ अनुमतेऽन्वमंस्थाः अनेनाग्नेः पश्चिमतो दक्षिणा- न्तादुत्तरान्तं यावदुदकाञ्जलिना सिञ्चेत् । प्रजा- पतिरृषिः सरस्वती देवता उदकाञ्जलिसेके वि- नियोगः । ॐ सरस्वत्यन्वमंस्थाः । अनेनाग्नेरुत्त- रतः पञ्चिमान्तात् पूर्ब्बान्तं यावदुदकाञ्जलिना सिञ्चेत् । तत उत्तानहस्तद्वयेन कतिपयास्तरण-

पृष्ठ २/१६०

कुशान् गृहीत्वा प्रजापतिरृषिर्व्वयो देवता दर्भ- तृणाभ्यञ्जने विनियोगः । ॐ अक्तं रिहा णाव्यन्तु वयः । अनेनाग्रमध्यमूलानि घृतेनाभ्यनक्ति वार- त्रयं मन्त्रश्च वारत्रयमेव पठनीयः । ततस्तान् कुशानद्भिरभ्युक्ष्य प्रजापतिरृषिरनुष्टुप्छन्दो रुद्र- रूपोऽग्निर्देवता दर्भजुटिकाहोमे विनियोगः । ॐ यः पशूनामधिपती रुद्रस्तस्तिचरो वृषा । पशूनस्माकं मा हिंसीरेतदस्तु हुतन्तव स्वाहा । अनेनाग्नौ क्षिपेत् । तत अग्ने त्वं मृडनामासीति नाम कृत्वा गन्धमाल्यवस्त्रताम्बूलैरग्निमभ्यर्च्च्य प्रजापतिरृषिर्व्विराट्छन्द इन्द्रो देवता यशस्का- मस्य यजनीयप्रयोगे विनियोगः । ॐ पूर्णहोमं यशसे जुहोमि योऽस्मै जुहोति वरमस्मै ददाति वरं वृणे यशसा भामि लोके स्वाहा । अनेन पूर्णाहुतिं दद्यात् । ततो ब्रह्मणे पूर्णपात्रादि दक्षिणां दत्त्वा होमदक्षिणां कुर्य्यात् । ततः प्रद- क्षिणेन दक्षिणं देशं गत्वा ब्रह्मग्रन्थिं मुक्त्वा प्रत्या- वृत्यासने पुनरुपविश्य कुशकुसुमसहितजलपात्रे हस्तं निधाय महावामदेव्य ऋषिर्व्विराडगाय- त्रीच्छन्द इन्द्रो देवता शान्तिकर्म्मणि जपे विनि- योगः । ॐ कया न श्चित्र आभुवदूती सदा वृधः सखा कया सचीष्टया वृता । ॐ कस्त्वा सत्यो मदानां मंहिष्ठो मत्सदन्धसः दृढाचिदारुजे वसु । ॐ अभीषुणः सखीनामविता जरितॄणां शतम्भवास्यूतये । ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः स्वस्ति नस्तार्क्ष्योऽरिष्ट- नेमिः स्वस्ति नो वृहस्पतिर्दधातु ॥ “एता ऋचो गीत्वा शान्तिं कुर्य्यात् । गानाशक्तौ एता एव ऋचस्त्रिरावृत्त्या पठेदिति । ततो दक्षिणां दत्त्वा अच्छिद्रावधारणं कुर्य्यात् । इति सर्व्वकर्म्मसा- धारणमुदीच्यं कर्म्म समाप्तम् ॥ कुशपः, पुं, (कुश् य संश्लेषे + बाहुलकात् कपन् ।) पानपात्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ कुशपुष्पं, क्ली, (कुशाकारं पुष्पमस्य ।) ग्रन्थिपर्णम् । इति रत्नमाला ॥ गाँठियाला इति भाषा ॥ कुशलं, क्ली, (कुश् + वृषादित्वात् कलन् । यद्वा कुं पापं तस्मात् शलति गच्छति पृथक्त्वं प्राप्नोतीत्यर्थः । कु + शल् + अच् ।) कल्याणम् । (यथा, रघुः १ । ५८ । “प्रप्रच्छ कुशलं राज्ये राज्याश्रममुनिं मुनिः” ॥ * ॥ समागमे विहिते अभिवादकमवरवयस्कं स- मानवयस्कमनभिवादकमपि ब्राह्मणं कुशलमिति शब्दविशेषोच्चारणेनैव कल्याणप्रश्नं पृच्छेत् । य- दुक्तं मनौ २ । १२७ । “ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् क्षत्त्रबन्धुमनामयम् । वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च” ॥) पर्य्याप्तिः । पुण्यम् । (तद्वति, त्रि । यथा, गीतायाम् १८ । १० । “नद्वेष्ट्यकुशलं कर्म्म कुशले नानुषज्जते” ॥ कौ पृथिव्यां शलति श्लाघा प्राप्नोतीति । शल + अच् ।) शिक्षिते, त्रि । इत्यमरः । ३ । ३ । २०३ ॥ (यथा, मनुः ८ । १५७ । “समुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः ।

स्थापयन्ति तु यां वृद्धिं सा तत्राधिगमं प्रति” ॥ कुशं लाति गृह्णाति । कुश + ला + कः । कुश- ग्राहकः । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥) कुशलवौ, पुं, (पुष्पवतोरिव एकशक्त्या तयोरेव बोधकत्वम् द्वन्द्वसमासे तु कुशश्च लवश्च तौ कुशी- लवौ मित्रावरुणावित्यादिवज्ज्ञेयम् ।) एकयोक्त्या रामपुत्त्रौ । इति हेमचन्द्रः ॥ तयोर्नामकारणं यथा, -- “यस्तयोः प्रथमं जातः स कुशैर्म्मन्त्रसंस्कृतैः । निर्म्मार्ज्जनीयो नाम्ना हि भविता कुश इत्यसौ ॥ यश्चावरज एवासील्लवणेन समाहितः । निर्म्मार्ज्जनीयो वृद्धाभिर्नाम्ना स भविता लवः ॥ एवं कुशलवौ नाम्ना यमौ तौ सम्बभूवतुः । भगवत्कृतनामानौ सुखिनावक्षयौ च तौ” ॥ इति रामायणम् ॥ कुशलप्रश्नः, पुं, (कुंशलः शुभः प्रश्नः ।) कुशलजिज्ञासा । तत्पर्य्यायः । कौशली २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुशली, स्त्री, (कुश इव लीयते । ली + डः गौरादि- त्वात् ङीष् ।) अश्मन्तकवृक्षः । क्षुद्राम्लिका । इति वैद्यकम् ॥ कुशली, [न्] त्रि, (कुशलं अस्त्यस्य । कुशल + इनिः ।) मङ्गलान्वितः । (यथा, रघौ ५ । ४ । “अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे ! कुशली गुरुस्ते” ॥) कुशस्थलं, क्ली, (कुशप्रधानं स्थलम् ।) कान्यकुब्ज- देशः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, वेणीसंहारे । “कुशस्थलं वृकस्थलं माकन्दं वाराणवतम् । देहि मे चतुरो ग्रामान् कञ्चिदेकञ्च पञ्चमम्” ॥) कुशस्थली, स्त्री, (कुशस्थल + स्त्रियां ङीष् ।) द्वा- रिका । इति जटाधरः ॥ (यथा, -- महाभारते २ । मन्त्रणापर्व्वणि १४ । ४९ । “इति सञ्चिन्त्य सर्व्वे स्म प्रतीचीं दिशमांश्रिताः । कुशस्थलीं पुरीं रम्यां रैवतेनोपशोभिताम्” ॥ पुर्य्येषा तु पुरा रेवतनाम्ना केनचित् नरपतिना निर्म्मिता कालवशात् राक्षसैरुत्सादिता श्वापदा- श्रयीभूताऽऽसीत् ततो देवप्रमुखैर्यादवैः संस्कृता सती तेषामेव वासभूमिरासीत् ॥) कुशा, स्त्री, (कुश् य संश्लेषे + कः टाप् च ।) रज्जुः । इति मेदिनी । मधुकर्कटिका । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ वल्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ (छन्दोगाः स्तोत्रीयागणनार्थानौदुम्बरान् शङ्कून् कुशा इति व्यवहरन्ति ॥ इति चिन्तामणिः ॥) कुशाकरः, पुं, (कुशैराकीर्य्यते समन्तात् अग्रेण मूलाच्छादनेन वेष्ट्यतेऽत्र । आ + कॄ + अधिक- रणे अप् । कुशण्डिकासमये कुशैर्वेष्टनात् तथा- त्वम् ।) अग्निः । इति शब्दमाला ॥ (कुशां रज्जुं करोतीति व्युत्पत्त्या रज्जुकारकः ॥) कुशाक्षः, पुं, (कुश इव सूक्ष्मं क्षुद्रमित्यर्थः अक्षि यस्य । समासे अच् ।) वानरः । इति शब्दमाला ॥ कुशाग्रीयमतिः, त्रि, (कुशाग्रीया कुशानां अग्रवत् सूक्ष्मा मतिर्यस्य ।) तीक्ष्णबुद्धिः । (यदुक्तं शिष्टैः । “अहञ्च भाष्यकारश्च कुशाग्रीयधियाबुभौ ।

नैव शब्दाम्बुधेः पारं किमन्ये जडबुद्धयः” ॥) तत्पर्य्यायः । सूक्ष्मदर्शी २ तत्कालधीः ३ प्रत्युत्पन्न- मतिः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ सूक्ष्मायां बुद्धौ कर्म्म- धारयस्तत्र स्त्री ॥ कुशारणिः, पुं, (कुशं शापप्रदानार्थं जलं अरणिरिव यस्य ।) दुर्व्वासाः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुशाल्मलिः, पुं, (कुत्सितः शाल्मलिः ।) रोहित- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुशिंशपा, स्त्री, (कुत्सिता शिंशपा ।) कपिलशिं- शपा । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुशिकः, पुं, (कुशः कुशसंज्ञको महीपालो जनकत्वे- नास्त्यस्य । कुश + ठन् ।) स्वनामख्यातनृपविशेषः । (स तु विश्वामित्रपितामहः गाधेः पिता । एत- द्विवरणन्तु महाभारते १३ । भीष्मयुधिष्ठिरसंवादे ५२ अध्यायमारभ्य द्रष्टव्यम् ॥) फालः । सर्जवृक्षः । विभीतकवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ अश्वकर्णवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलशेषः । इति विश्वः ॥ केकरे त्रि । इति शब्दमाला ॥ कुशितं, त्रि, (कुश् + इतच् । यद्वा कुशसंश्लेषे + क्त इट् च ।) जलमिश्रितम् । इत्युणादिकोषः ॥ कुशी, स्त्री, (कुश + अयोविकारार्थे “जानपदेति” ४ । १ । ४२ । इति ङीष् ।) फालः । इति मेदिनी ॥ कुशी, [न्] पुं, (कुशाः सन्त्यस्य । समाधियोगकाले अङ्गेषु कुशोत्पत्तेस्तथात्वम् ।) वाल्मीकिमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कुशविशिष्ठे, त्रि । यथा, महा- भारते १३ । मेघवाहनोपाख्याने १४ । ३७४ । “दिनेऽष्टमे तु विप्रेण दीक्षितोऽहं यथाविधि । दण्डी मुण्डी कुशी चीरी घृताक्तो मेखलीकृतः” ॥) कुशीदं, क्ली, (कुसीद + पृषोदरात् सस्य शत्वम् ।) वृद्धिजीविका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ रक्त- चन्दनम् । इति मुण्डमालातन्त्रम् ॥ कुशीलवः, पुं, (कुत्सितं शीलं अस्य इति कुशीलः । कुगतीतिसमासः अन्यत्रापि दृश्यते इति वः । यद्वा कुशीलं वाति गच्छति प्राप्नातीति यावत् । वा + कः ।) चारणः । इत्यमरः । २ । १० । १२ ॥ नटविशेषः । कथकादिः । इत्यन्ये । देशान्तरे कीर्त्तिं प्रचारयति यो नटः । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ (एते हि अपाङ्क्तेया हव्यकव्ययोर्वर्ज्ज्याः । यथा, मनुः ३ । १५५ । “कुशीलवोऽवकीर्णी च वृषलीपतिरेव च” ॥ कुशीलववृत्त्यर्थं नाट्यशास्त्रप्रचारकत्वात् वाल्मी- किमुनिः ॥) कुशीलवौ, पुं, (कुशश्च लवश्च तौ कुशीलवौ ।) एक- योक्त्या रामपुत्त्रौ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे ७ । १०७ । सग । “अभिषिच्य महात्मानावुभौ रामः कुशीलवौ” ॥) कुशीवशः, पुं, (कुशीव कुशवान् सन् शेते समाधौ अवतिष्ठते इति । शी + ड ।) वाल्मीकिमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुशूलः, पुं, (कुसूल + पुषोदरात् शत्वम् ।) तुषानलः । इति जटाधरः ॥ धान्यागारम् । तत्पर्य्यायः । अन्न- कोष्ठकः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ व्रीह्यगारम् ३ ।

पृष्ठ २/१६१

इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनुः ४ । ७ । “कुशूलधान्यको वा स्यात् कुम्भीधान्यक एव वा । त्र्यहैहिको वापि भवेदश्वस्तनिक एव वा” ॥) कुशेशयं, क्ली, (कुशे जले शेते । कुश + शी + अच् । अलुक् समासः ।) पद्मम् । (यथा, रघुः ६ । १८ । “कुशेशयाताम्रतलेन कश्चित् करेण रेखाध्वजला- ञ्छनेन” ॥) सारसपक्षी । इत्यमरः । १ । १० । ४० ॥ कुशेशयः, पुं, (कुशेशयं पद्ममिव आकृतिर्विद्यतेऽस्य । अर्श आद्यच् ।) कर्णिकारवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (कुशद्वीपस्थपर्व्वतविशेषः । इति विष्णुपुराणे ॥ २ । ४ । ३६ ॥) कुष ग निष्कर्षे । इति कविकल्पद्रुमः । (क्र्यां -- परं -- सकं -सेट् ।) ग कुष्णाति चुकोष । निष्कर्ष इयत्तापरिच्छेदः । तूलैरवकुष्णातीति वोपदेवः ॥ निष्कर्षोऽन्तःप्रकाशनमिति गोविन्दभट्टः ॥ “ततो- ऽकुष्णाद्दशग्रीवः क्रुद्धः प्राणान् वनौकसाम्” । इति भट्टौ अनेकार्थत्वांन्निष्कोषणार्थः । इति दुर्गादासः ॥ कुषलः, त्रि, (कुष् + बाहुलकात् कलच् ।) कुशलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुषाकुः, पुं, (कुष + “कठिकुषिभ्यां काकुः” । उणां ३ । ७७ । इति काकुः ।) कपिः । अग्निः । अर्कः । परोत्तापिनि, त्रि । इति मेदिनी ॥ कुषितः, त्रि, (कुष् निष्कर्षे + क्तः ।) जलमिश्रितः । इत्युणादिकोषः ॥ कुषीदं, क्ली, (कुसीद + पृषोदरात् षत्वम् ।) कुसी- दम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुष्ठं, क्ली, (कुष्णाति रोगम् । कुष् + “हनि कुषीति” । उणां २ । २ । इति क्थन् ।) विषभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ औषधविशेषः । कुड् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । व्याधिः २ पारिभव्यम् ३ वाप्यम् ४ पाकलम् ५ उत्पलम् ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १२६ ॥ आप्यम् ७ । इति तट्टीका ॥ जरणम् ८ । इति रत्नमाला ॥ रुजा ९ गदः १० आमयः ११ पारिभद्रकम् १२ रामम् १३ वाणीरजम् १४ पावनम् १५ कुत्सितम् १६ पद्मकम् १७ गदा- ह्वम् १८ गदाह्वयम् १९ कौवेरम् २० भासु- रम् २१ । इति शब्दरत्नावली ॥ काकलम् २२ नीरुजम् २३ । इति जटाधरः ॥ “कुष्ठं रोगाह्वयं वाप्यं पारिभव्यं तथोत्पलम् । कुष्ठमुष्णं कटु स्वादु शुक्रलं तिक्तकं लघु । हन्ति वातास्रवीसर्पकासकुष्ठमरुत्कफान्” ॥ * ॥ अथ कुष्ठभेदपुष्करमूलम् । “उक्तं पुष्करमूलन्तु पुष्करं पौष्करञ्च तत् । पद्मपत्रञ्च काश्मीरं कुष्ठभेदमिदं जगुः ॥ पौष्करं कटुकं तिक्तमुष्णं वातकफज्वरान् । हन्तिशोथारुचिश्वासान् विशेषात् पार्श्वशूलनुत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । कफवायुकुष्ठरोगविसर्प- विषकण्डूखर्ज्जूदद्रुनाशित्वम् । कान्तिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वासकासज्ज्वरहिक्काना- शित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ स्वनामख्यातरोगः । कुट् इति भाषा । तत्पर्य्यायः ।

श्वित्रम् २ । इत्यमरः । २ । ४ । ५४ ॥ श्वेतम् ३ श्वेत्रम् ४ । इति तट्टीका । तस्य निदानपूर्ब्बिका संप्राप्तिर्यथा । “विरोधीन्यन्नपानानि द्रवस्निग्धगुरूणि च । भजतामागतां छर्दिं वेगांश्चान्यान् प्रतिघ्नताम् ॥ व्यायाममतिसन्तापमतिभुक्त्वा निषेविणाम् । शीतोष्णलङ्घनाहारान् क्रमं मुक्त्वा निषेविणाम् ॥ घर्म्मश्रमभयार्त्तनां द्रुतं शीताम्बुसेविनाम् । अजीर्णाध्यशिनाञ्चैव पञ्चकर्म्मापचारिणाम् ॥ नवान्नदधिमत्स्यातिलवणाम्लनिषेविणाम् । मांसमूलकपिष्टान्नतिलक्षीरगुडाशिनाम् ॥ व्यायामञ्चाप्यजीर्णेऽन्ने निद्राञ्च भजतां दिवा । विप्रान् गुरून् धर्षयतां पापं कर्म्म च कुर्व्वताम् ॥ वातादयस्त्रयो दुष्टास्त्वग्रक्तं मांसमम्बु च । दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसंग्रहः ॥ अतः कुष्ठानि जायन्ते सप्त चैकादशैव तु । कुष्ठानिं सप्तधा दोषैः पृथग्द्वन्द्वैः समागतैः ॥ सर्व्वेष्वपि त्रिदोषेषु व्यपदेशोऽधिकत्वतः” ॥ * ॥ तस्य पूर्ब्बरूपं यथा । “अतिश्लक्ष्णः खरः स्पर्शः स्वेदास्वेदौ विवर्णता । दाहः कण्डुस्त्वचि स्वापस्तोदः कोठोन्नतिर्भ्रमः ॥ व्रणाणामधिकं शूलं शीघ्रोत्पत्तिश्चिरस्थितिः । रूढानामतिरूक्षत्वं निभित्तेऽल्पेऽपि कोपणम् ॥ रोमहर्षोऽसृजः कार्ष्ण्यं कुष्ठलक्षणमग्रजम्” ॥ * ॥ तच्च वातादिभेदेन अष्टादशप्रकारम् । तत्र सप्तमहाकुष्ठानि यथा । “कृष्णारुणकपालाभं यद्रूक्षं परुषं तनु । कापालं तोदबहुलं तत्कुष्ठं विषमं स्मृतम् ॥ १ ॥ रुग्दाहरागकण्डूभिः परीतं रोमपिञ्जरम् । उडुम्बरफलाभासं कुष्ठमौडुम्बरं वदेत् ॥ २ ॥ श्वेतं रक्तं स्थिरं स्त्यानं स्निग्धमुत्सन्नमण्डलम् । कृच्छ्रमन्योन्यसंयुक्तं कुष्टं मण्डलमुच्यते ॥ ३ ॥ कर्कशं रक्तपर्य्यन्तमन्तःश्यावं सवेदनम् । यदृष्यजिह्वासंस्थानमृष्यजिह्वं तदुच्यते ॥ ४ ॥ सश्वेतं रक्तपर्य्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम् । सोत्सेधञ्च सरागञ्च पुण्डरीकं प्रचक्षते ॥ ५ ॥ श्वेतं ताम्रं तनु च यद्रजो घृष्टं विमुञ्चति । प्रायश्चोरसि तत् सिध्ममलावुकुसुमोपमम् ॥ ६ ॥ यत् काकणन्तिकावर्णमपाकं तीव्रवेदनम् । त्रिदोषलिङ्गं तत्कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति” ॥ ७ ॥ एकादशक्षुद्रकुष्ठानि यथा । “अस्वेदनं महाकास्तु यन्मत्स्यसकलोपमम् । तदेव कुष्ठं चर्म्माख्यं बहुलं हस्तिचर्म्मवत् ॥ १ ॥ श्यावं किणखरस्पर्शं परुषं किटिमं स्मृतम् ॥ २ ॥ वैपादिकं पाणिपादस्फुटितं तीव्रवेदनम् ॥ ३ ॥ कण्डुमद्भिः सरागैश्च गण्डैरलसकं चितम् ॥ ४ ॥ सकण्डुरागपिडकं दद्रुमण्डलमुद्गतम् ॥ ५ ॥ रक्तं सशूलं कण्डूमत् सस्फोटं यद्गलत्यपि । तच्चर्म्मदलमाख्यातं संस्पर्शासहमुच्यते ॥ ६ ॥ सूक्ष्मा बह्व्यः पिडकाः स्राववत्यः पामेत्युक्ताः कण्डुमत्यः सदाहाः । ७ ॥ सैव स्फोटैस्तीव्रदाहैरुपेता

ज्ञेया पाण्योः कच्छुरुग्रास्फिचोश्च ॥ ८ ॥ स्फोटाः श्यावारुणा भासा विष्फोटाः स्युस्तनुत्वचः ॥ ९ ॥ रक्तं श्यावं सदाहार्त्ति शतारुः स्याद्बहुव्रणम् ॥ १० ॥ सकण्डुपिडका श्यावा बहुस्रावा विचर्च्चिका” ॥ ११ ॥ इति माधवकरः ॥ कुष्ठः, पुं, (कुष्णाति शरीरस्थशोणितं विकुरुते इति । निष्कर्षार्थकस्य कुष्धातोरत्र विकारार्थत्वं बोध्य- ते धातूनामनेकार्थत्वात् । कुष् निष्कर्षे + “हनि- कुषीति” । उणां २ । २ । इति क्थन् ।) स्वनामख्यातरोगः । तस्य निदानं पूर्ब्बलिखितम् । औषधं यथा । “सर्व्वकुष्टेषु वमनं रेचनं रक्तमोक्षणम् । वचावासापटोलानां निम्बस्य फलिनीत्वचः ॥ कषायो मधुना पीतो वातहृन्मदनान्वितः । विरेचनं प्रयोक्तव्यं त्रिवृद्दन्तीफलत्रिकैः ॥ मनःशिला मरीचानि तैलपाकं पयो हरेत् । सर्व्वकुष्ठानुलेपोऽयं शिवा पञ्चगुडोदनम् ॥ करञ्जैडगजौ कुष्ठं गोमूत्रेण प्रलेपतः । करवीरोद्वर्त्तनञ्च तैलाक्तस्य तु कुष्ठहृत् ॥ हरिद्रामलयं रास्ना गुडूच्येडगजस्तथा । आरग्वधः करञ्जश्च लेपः कुष्ठहरः परः ॥ मनःशिला विडङ्गानि वाकुची सर्षपस्तथा । करञ्जो मूत्रपिष्टोऽयं लेपः कुष्ठहरोऽर्कवत् ॥ विडङ्गैडगजाकुष्ठनिशासिन्धूत्थसर्षपैः । मूत्राम्बुपिष्टो लेपोऽयं दद्रुकुष्ठविनाशनः ॥ प्रपुन्नाटकवीजानि धात्री सर्ज्जरसः स्नूही । सौवीरपिष्टं दद्रू णामेतदुद्वर्त्तनं परम् ॥ आरग्वधस्य पत्राणि आरनालेन पेषयेत् । दद्रुकिट्टिमकुष्ठानि हन्ति सिध्मानमेव च ॥ उष्णा पीता वाकुची च कुष्ठजित् क्षीरभोजिनः । तिलाज्यत्रिफलाक्षौद्रव्योषभल्लातशर्कराः ॥ वृष्यः सप्तसमो मेध्यः कुष्ठहा कामचारिणः । विडङ्गत्रिफलाकृष्णाचूर्णं लीढं समाक्षिकम् ॥ हन्ति कुष्ठं कृमीन्मेहनाडीव्रणभगन्दरान् । यः खादेदभयारिष्टामलकानि तथा निशा ॥ स जयेत् सर्व्वकुष्ठानि मासादूर्द्ध्वं न संशयः । दह्यमानाच्युतः कुम्भे मूलगे खदिराङ्कुरः ॥ साक्षधात्रीरसक्षौद्रं हन्यात् कुष्ठं रसायनम् । धात्रीखदिरयोः क्वाथं पीत्वावल्गुजसंयुतम् ॥ शङ्खेन्दुधवलं श्वित्रं हन्ति तूर्णं न संशयः । पीत्वा भल्लातकं तैलं मांसव्याधिं जयेन्नरः ॥ सेवितं खादिरं वारि पानाद्यैः कुष्ठजिद्भवेत् । वासा गुडूची त्रिफला पटोलञ्च करञ्जकम् ॥ निम्बासनं कृष्णवेत्रं क्वाथकल्केन यद्युतम् । वज्रकं तद्धरेत् कुष्ठं शतं वर्षाणि जीवति ॥ स्वरसेन च दूर्व्वायाः पचेत्तैलं चतुर्गुणम् । कच्छुर्विचर्च्चिका पामा अभ्यङ्गादेव नश्यति ॥ द्रुमत्वगर्ककुष्ठानि लवणानि च मूत्रकम् । गण्डीरिका चित्रकैस्तैस्तैलं कुष्ठव्रणादिनुत्” ॥ इति गारुडे १७५ अध्यायः ॥ “कुष्ठेन्द्रयवसिद्धार्थनिशा दूर्व्वा च कुष्ठजिंत्” ॥ इति तत्रैव १७५ अध्यायः ॥

पृष्ठ २/१६२

“करवीरं भृङ्गराजं लवणं कुष्ठमर्द्दकम् । चतुर्गुणेन मूत्रेण पचेत्तैलं हरेच्च तत् । पामां विचर्च्चिकां कुष्ठमभ्यङ्गाद्धि व्रणानि वै” ॥ “सैन्यवञ्च विडङ्गानि सोसराजी तु सर्षपाः । रजनी द्वे विषाञ्चैव गोमूत्रेण च पेषयेत् । कुष्ठनाशश्च तत्क्षेपान्निम्बपत्रादनात्तथा” ॥ इति च गारुडे १८७ अध्यायः ॥ “सतक्रकाशमूलं वा वाकुचीमूलमेव वा । काञ्जिकेन च वाकुच्या मूलं वै कुष्ठरोगनुत्” ॥ इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥ “पीतं वृश्चिकमूलन्तु पर्य्युषितजलेन वै । सार्द्धं विनाशयेद्दाहज्वरञ्च परमेश्वर ! ॥ शिखायाञ्चैव तद्बद्धं भवेदैकाहिकादिनुत् । एतत् सकाञ्जिकं पीतं वातकुष्ठज्वरादिनुत्” ॥ इति गारुडे १९३ अध्यायः ॥ “नित्यं निम्बदलानाञ्च चूर्णमामलकस्य च । प्रत्यूषे भक्षयेच्चैव तस्य कुष्ठं विनश्यति ॥ हरीतकी विडङ्गञ्च हरिद्रा सितसर्षपाः । सोमराजस्य वीजानि करञ्जस्य च सैन्धवम् । गोमूत्रपिष्टान्येतानि कुष्ठरोगहराणि च” ॥ वीजानि स्थाने मूलानि वा पाठः । इति तत्रैव १९४ अध्यायः ॥ “चन्दनं कुङ्कुमं मांसी कर्पूरो जातिपत्रिका । जातीकक्कोलपूगाणां लवङ्गस्य फलानि च ॥ अगुरूशीरकस्तूर्य्यः कुष्ठं तगरनालिका । गोरोचना प्रियङ्गुश्च वोलं मदनकं नखम् ॥ सरलः सप्तपर्णश्च लाक्षा चामलकी तथा । कर्व्वूरकः पद्मकञ्च एतैस्तैलं प्रसाधितम् । प्रस्वेदमलदौर्गन्ध्यकण्डूकुष्ठहरं परम्” ॥ इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ * ॥ अथ वैद्यकमते कुष्ठचिकित्सामाह । “वातोत्तरेषु सर्पिर्व्वमनं श्लेष्मोत्तरेषु कुष्ठेषु । पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचनं श्रेष्ठम् ॥ पुराणधान्यानि च जाङ्गलानि मांसानि मुद्गाश्च पटोलयुक्ताः । यवादयश्चात्र हिताः पुराणा घृतानि शाकानि च तिक्तकानि” ॥ तन्त्रान्तरे । “पुराणाः शालिगोधूममुद्गाद्याः कुष्ठिनो हिताः । तिक्तशाकं जाङ्गलञ्च पानादौ खदिरोदकम् ॥ ये लेपाः कुष्ठानां यज्यन्ते निर्गतास्रदोषाणाम् । संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवेत्तेषाम् ॥ दूर्व्वाऽभयासैन्धवचक्रमर्द्द- कुठेरकाः काञ्जिकतक्रपिष्टाः । एभिः प्रलेपैरपि बद्धमूलां कण्डूञ्च दद्रुञ्च निवारयन्ति ॥ तुल्यो रसः शालतरोस्तुषेण सचक्रमर्द्दोऽप्यभयाविमिश्रः । पानीयभुक्तेन तदम्लपिष्टो लेपः कृतो दद्रुगजेन्द्रसिंहः ॥ विडङ्गैडगजाकुष्ठनिशासिन्धूत्थसषपैः । धान्याम्लपिष्टैर्लेपोऽयं दद्रुकुष्ठविनाशनः ॥

एडगजकुष्ठसैन्धवसौवीरसर्षपैः क्रिमिघ्नैः । क्रिमिसिध्मदद्रुमण्डलकुष्ठानां नाशनो लेपः ॥ पर्णानि पिष्ट्वा चतुरङ्गुलस्य तक्रेण पर्णान्यथ काकमाच्याः । तैलाक्तगात्रस्य नरस्य कुष्ठा- न्युद्वर्त्तयेदश्वहनच्छदैश्च ॥ ५ ॥ विडङ्गसैन्धवशिवाशशिरेखा- सर्षपकरञ्जरजनीभिश्च । गोजलपिष्टो लेपः कुष्ठहरो दिवसनाथसमः ॥ ६ ॥ कासमर्द्दकमूलञ्च काञ्जिकेन प्रपेषितम् । दद्रुकिट्टिमकुष्ठानि जयेदेतत्प्रलेपनात् ॥ ७ ॥ आरग्वधस्य पत्राणि आरनालेन पेषयेत् । दद्रुकिट्टिमकुष्ठानि हन्ति सिध्मानमेव च ॥ ८ ॥ चक्राह्वयं स्नुहीक्षीरं भावितं मूत्रसंयुतम् । रवितप्तं हि किञ्चित्तु लेपनं किट्टिमापहम् ॥ ९ ॥ शिखरीरसेन सुपिष्टं मूलकवीजं प्रलेपतः सिध्म । क्षारेण वा कदल्या रजनीमिश्रेण नाशयति ॥ १० ॥ ॥ ११ ॥ सक्षारं गन्धकं लेपात् कटुतैलेन सिध्मजित् ॥ कासमर्द्दकवीजानि मूलकानां तथैव च ॥ १२ ॥ १३ ॥ गन्धाश्वचूर्णमिश्राणि सिध्मनां परमौषधम् ॥ उपदेशात् काञ्जिकपिष्टैर्लेपः ॥ १४ ॥ गन्धपाषाणचूर्णेन यवक्षारेण लेपितम् । सिध्मनाशं व्रजत्याशु कटुतैलयुतेन च ॥ द्वयं समं कटुतैलेन लेपः ॥ १५ ॥ कुष्ठं मूलकवीजं प्रियङ्गवः सर्षपास्तथा रजनी । एतत् केशरषष्ठं निहन्ति बहुवार्षिकं सिध्म ॥ १६ ॥ नीलकुरुण्टकपत्रैरालिप्य गात्रमतिबहुशः । लिम्पेन्मूलकवीजैः पिष्टैस्तक्रेण सिध्मनाशाय ॥ १७ ॥ एडगजातिलसर्षपकुष्ठं मागधिकालवणत्रयमस्तु । पूतिकृतं दिवसत्रयमेतद्धन्ति विचर्च्चिकदद्रुककुष्ठम् ॥ १८ ॥ सिन्दूरमरिचचूर्णं महिषीनबनीतसंयुतं बहुशः । लेपान्निहन्ति पामां तैलं करवीरसिद्धं वा ॥ १९ ॥ २० ॥ पारदं शङ्खगन्धञ्च शिलाचोत्तरवारुणी । प्रपून्नाडश्च सर्पाक्षिमेघनादाग्निलाङ्गली ॥ उत्तरवारुणी, राखालशशा इति ख्याता ॥ भल्लातं गृहधूमञ्च मुनिगुञ्जा स्नुहीपयः । अरिष्टञ्च गुडः क्षौद्रं वागुजीवीजतुल्यकम् ॥ गोमूत्रैरारनालैर्व्वा पिष्ट्वा लेपञ्च कारयेत् । दद्रुमण्डलकण्डूञ्च विचर्ञ्चिञ्च विनाशयेत् ॥ २१ ॥ मनःशिलाले मरिचञ्च तैल- मार्कं पयः कुष्ठहरः प्रलेपः ॥ २२ ॥ विषवरुणहरिद्राचित्रकागारधूम- मनलमरिचदूर्व्वाक्षीरमर्क्कस्नुहीभ्याम् । दहति पतितमात्रात् कुष्ठजातीरशेषाः । कुलिशमिव सरोषाच्छक्रहस्ताद्विमुक्तम् ॥ अत्र अनलं भल्लातकः ॥ २३ ॥ भल्लातका द्वीपि सुधार्कमूलं गुञ्जाफलत्र्यूषणशङ्खचूर्णम् । तुत्थं सकुष्ठं लवणानि पञ्च

क्षारद्वयं लाङ्गलिकाञ्च पक्त्वा ॥ स्नुह्यर्कदुग्धं घनमायसस्थं शलाकया तद्विदधीत लेपम् । कुष्ठे किलासे तिलकालके च अशेषदुर्नामसचर्म्मकीले ॥ भल्लातका द्वीपि चित्रकं तन्मूलम् ॥ एषां समभागचूर्णं सिजार्कयोः क्षीरे दत्त्वा किञ्चित् पाकं कुर्य्यात् । अथ वा क्षीरद्वयं चतु- र्गुणं चूर्णं पादिकं लेपयोग्यं पाकं कुर्य्यात् । शला- कया कुष्ठस्थाने दद्यात् ॥ २४ ॥ “स्नुक्काण्डशुशिरे दग्ध्वा गृहधूमं ससैन्धवम् । अन्तर्धूमं तैलयुक्तं लेपाद्धन्ति विचर्च्चिकाम्” ॥ सिजनलके सैन्धवगृहधूमं समभागं प्रपूर्य्य स्थाल्य- भ्यन्तरे कृत्वा शरावेण पिधाय दग्ध्वा पिष्ट्वा कटुतैलेन लेपः ॥ २५ ॥ “स्नुक्काण्डे सर्षपात् कल्कः कुकूलानलपाचितः । लेपाद्विचर्च्चिकां हन्ति रागवेगं इव त्रपाम्” ॥ सिजनलके राइकल्कं प्रपूर्य्य शुष्कगोमयाग्नौ दग्ध्वा कटुतैलेन लेपः ॥ २६ ॥ “नारिकेलोदरे न्यस्तस्तण्डुलः पूतिता गतः । लेपाद्विपादिकां हन्ति चिरकालानुबन्धिनीम् ॥ २७ तिलकुसुमलवणगोजलकटुतैलं लौहभाजने कृत्वा । शोषितमर्कमयूखैः पादस्फुटनं निहन्ति लेपेन” ॥ २८ “उन्मत्तकस्य वीजेन माणकक्षारवारिणा । कटुतैलं विपक्तव्यं शीघ्रं हन्ति विपादिकाम्” ॥ कटुतैल शं ४ भाणनालपत्राणां क्षार पल ६४ जल शं ६४ शेष शं १६ कल्क धुस्तूरवीज पल ८ । उन्मत्ततैलम् ॥ २९ ॥ “अवल्गुजं कासमर्द्दं चक्रमर्द्दं निशायुगम् । माणिमन्थञ्च तुल्यांशं मस्तुकाञ्जिकपेषितम् ॥ कण्डूं कच्छूं जयत्युग्रां सिद्ध एष प्रयोगराट् ॥ ३० ॥ कोमलसिंहास्यदलं सनिशं सुरभीजलेन पिष्टम् । दिवसत्रयेण नियतं क्षपयति कच्छूं विलेपनतः ॥ ३१ “वायस्येडगजाकुष्ठकृष्णाभिर्गुडिका कृता । वस्तमूत्रेण संपिष्ट्वा लेपाच्छूइत्रविनाशिनी” ॥ समभागचूर्णं छागमूत्रेण पिष्ट्वा गुडिका कार्य्या । तेनैव लेपः ॥ ३२ ॥ “पूतिकार्कस्नुक्नरेन्द्रद्रुमाणां मूत्रैः पिष्ट्वा पल्लवाः सौमनाश्च । लेपाच्छ्वित्रं हन्ति दद्रुव्रणांश्च कुष्ठान्यर्शांस्यस्रनाडीव्रणांश्च” ॥ सौमना जातीपत्री ॥ सर्व्वेषां पल्लवान् गोमूत्रेण पिष्ट्वा लेपो देयः ॥ ३३ ॥ “गजचित्रव्याघ्रचर्म्ममसीतैलविलेपनात् । श्वित्रं नाशं व्रजेत् किं वा पूतिकीटविलेपनात्” ॥ गजचर्म्म चित्ररोमव्याघ्रचर्म्म अनयोर्भस्म कटु- तैलञ्च लेपः । अथवा पादुडियाकीटं पिष्ट्वा लेपः ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ “कुडवोऽवल्गुजवीजात् हरिताल- चतुर्थमागसंमिश्रः । गवां मूत्रेण पिष्टः स्ववर्ण- करणः परं श्वित्रे” ॥ आयुर्व्वेदसारेऽपि । “कुडवो वागुजीवीजात् हरितालपलान्वितः । गवां मूत्रेण संपिष्य लेपनात् श्वित्रनाशनम् ॥ ३६ ॥

पृष्ठ २/१६३

धात्रीखदिरयोः क्वाथं पीत्वा च मधुसंयुतम् । शङ्खकुन्देन्दुधवलं जयेच्छित्रं न संशयः ॥ ३७ ॥ धात्रीखदिरयोः क्वाथमवल्गुजरजोऽन्वितम् । पीत्वा शङ्खेन्दुकुन्दाभं हन्ति श्वित्रं न संशयः ॥ ३८ ॥ क्षारे सुदग्धे गजलण्डजे च गजस्य मूत्रेण बहुश्रुते च । द्रोणप्रमाणं दशभागयुक्तं दत्त्वा पचेत् वीजमवल्गुजस्य ॥ एतद्यदा चिक्वणतामुपैति तदाशु सिद्धां गुडिकां प्रकुर्य्यात् । श्वित्रं प्रलिम्पेदथ तेन घृष्टं तदा व्रजत्याशु स्ववर्णभावम् ॥ ३९ ॥ श्वेतजयन्तीमूलं पीतं पिष्टञ्च पयसैव । श्वित्रं निहन्ति नियतं रविवारे वैद्यनाथाज्ञा ॥ ४० ॥ गुञ्जाफलाग्निचूर्णन्तु लेपितं श्वेतकुष्ठनुत् । शिलापामार्गभस्मापि लिप्त्वा श्वित्रं विनाशयेत् ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ एरण्डतुलसीवीजं वागुजी चक्रमर्द्दकम् । तिक्तकोषातकीवीजं कृष्णाङ्कोठस्य वीजकम् ॥ गोमूत्रदधिदुग्धैश्च पचेदप्याजमूत्रकैः । कल्कं दत्त्वा शिला काशी पथ्या कुष्ठं विडङ्गकम् ॥ कटुतैलञ्च तल्लेपाद्घृष्ट्वा घृष्ट्वा विलेपनैः । पञ्चाननमिदं तैलं श्वेतकुष्ठकुलापहम्” ॥ कुटुतैल शं ४ क्वाथ्यएरण्डवीजादीनां मिलित्वा शं २ कल्कशिलाकाश्यादीनां मिलित्वा शं १ । इति श्वित्रे पञ्चाननतैलम् ॥ ४३ ॥ “आरग्वधं धवं कुष्ठं हरितालं मनःशिला । रजनीद्वयसंयुक्तं पचेत्तैलं विधानवित् ॥ एतेनाभ्यञ्जनादेव क्षिप्रं श्वित्रं विनश्यति” ॥ तिलतैल शं ४ पा शं १६ कल्कमिलित शं १ । इति आरग्वधाद्यं तैलम् ॥ ४४ ॥ “शुद्धसूतं समं गन्धं त्रिफला भृङ्गवागुजी । भल्लातकं तिलः कृष्णो निम्बवीजं समं समम् । मर्द्दयेद्भृङ्गजद्रावैः शोष्यं पेष्यं पुनः पुनः ॥ इत्थं कुर्य्युस्त्रिसप्ताहं रसः श्वेतारिको भवेत् । मध्वाज्यैर्निष्कमात्रन्तु खादेत् श्वेतं विनाशयेत्” ॥ इति श्वेतारिः ॥ ४५ ॥ “पिबति सकटुतैलं गन्धपाषाणचूर्णं रविकिरणसुतप्तं पामनो यः पलार्द्धम् । त्रिदिनतदनुसिक्तः क्षीरभोजी च शीघ्रं भवति कनकदीप्तिः कामरूपी मनुष्यः” ॥ ६६ ॥ “तीव्रेण कुष्टेन परीतदेहो यः सोमराजीं नियमेन खादेत् । संवत्सरं कृष्णतिलद्वितीयां स सोमराजीं वपुषाऽतिशेते ॥ ४७ ॥ घर्म्मसेवी कदुष्णेन वारिणा वागुजीं पिबेत् । क्षीरभोजी च सप्ताहात् कुष्ठी कुष्ठं व्यपोहति ॥ ४८ अवल्गुजवीजकर्षं पीत्वा कोष्णेन वारिणा । भोजनं सर्पिषा कार्य्यं सर्व्वकुष्ठविनाशनम् ॥ ४९ ॥ छिन्नायाः स्वरसो वापि सेव्यमानो यथाबलम् । जीर्णे घृतेन भुञ्जीत मुद्गयूषौदनेन च ॥ अपि पूतिशरीरोऽपि दिव्यरूपी भवेन्नरः ॥ ५० ॥

यः खादेदभयारिष्टमरिष्टामलकानि वा । स जयेत् सर्व्वकुष्ठानि मासादूर्द्ध्वं न संशयः ॥ ५१ ॥ ५२ ॥ निम्बस्य पत्रं मूलानि सत्वक्पुष्पफलानि च । चूर्णितानि घृतक्षौद्रसंयुतानि दिने दिने ॥ लिह्यात् पिबेद्वा मूत्रेण संयक्तान्युदकेन वा । मदिरामलतोयेन पयसा वा यथाबलम् ॥ भुञ्जीत घृतयूषाद्यैः शाल्यन्नं पयसापि वा । सर्व्वकुष्ठविसर्पार्शोनाडीदुष्टव्रणानपि ॥ कामलाञ्च गदानन्यांस्तथा पित्तकफास्रजान् । संवत्सरप्रयोगेण सर्व्ववर्ज्ज्यविवर्ज्जितः ॥ जयत्येतत् पञ्चनिम्बं रसायनमनुत्तमम्” ॥ इति पञ्चनिम्बम् ॥ ५३ ॥ “पुष्पकाले च पुष्पाणि फलकाले फलानि च । संचूर्ण्य पिचुमर्द्दस्य त्वङ्मूलानि दलानि च ॥ द्विरंशानि समाहृत्य भागिकानि प्रकल्पयेत् । त्रिफलात्र्युषणं ब्रह्मी श्वदंष्ट्रारुष्कराग्निकाः ॥ विडङ्गसारवाराहीलौहचूर्णामृताः समाः । हरिद्राद्वयावल्गुजव्याधिघाताः सशर्कराः ॥ कुष्ठेन्द्रयवपाठाश्च कृत्वा चूर्णं सुसंयुतम् । खदिरासननिम्बानां घनक्वाथेन भावयेत् ॥ सप्तधा पञ्चनिम्बञ्च मार्करस्वरसेन च । स्निग्धशुद्धतनुर्धीमान् योजयेच्च शुभे दिने ॥ अधुना तिक्तहविषा खदिरासनवारिणा । सेव्यमुष्णाम्बुना वापि कोलवृद्ध्या पलं पिबेत् ॥ तिक्तहविषा वक्ष्यमाणपञ्चतिक्तघृतेन ॥ जीर्णे च भोजनं कार्य्यं स्निग्धं लघु हितञ्च यत् ॥ विचर्च्चिकोडुम्बरपुण्डरीक- कपालदद्रूकिटिमालसादि । शतारुविस्फोटविसर्पपामां कुष्ठप्रकोपं विविधं किलासम् ॥ भगन्दरं श्लीपदवातरक्तं जडान्ध्यनाडीव्रणशीर्षरोगान् । सर्व्वप्रमेहान् प्रदरांश्च सर्व्वान् दंष्ट्राविषं मूलविषं निहन्ति ॥ स्थूलोदरः सिंहकृशोदरश्च सुश्लिष्टसन्धिर्मधुनोपयोगात् । समीपयोगादपि ये दशन्ति सर्पादयो यान्ति विनाशमाशु ॥ जीवेच्चिरं व्याधिजराविमुक्तः शुभे रतश्चन्द्रसमानकान्तिः” ॥ इति पञ्चनिम्बः ॥ ५४ ॥ “अमृतायाः पलशतं दशमूल्यास्तथा शतम् । पाठामूर्व्वाबलातिक्तादार्व्वीगन्धर्व्वहस्तकाः ॥ एषां दशपलान् भागान् विभीतक्याः शतं हरेत् । द्वे शते च हरीतक्या आमलक्यास्तथा शतम् ॥ जलद्रोणद्वये पक्त्वा अष्टभागावशेषितम् । प्रस्थं गुग्गुलुमाहृत्य प्रस्थार्द्धञ्च घृतं पचेत् ॥ पाकसिद्धौ प्रदातव्यं गुडूच्याः सत्त्वमेव च । पलद्वयं तथा शुण्ठ्याः पिप्पल्याश्च पलद्वयम् ॥ ततो मात्रां प्रयुञ्जीत ज्ञात्वा दोषबलाबलम् । अष्टादशसु कुष्ठेषु वातरक्तगदेषु च ॥ कामलामामवातञ्च अग्निमान्द्यं भगन्दरम् ।

पीनसञ्च प्रतिश्यायं प्लीहानमुदरं तथा ॥ एतान् रोगान्निहन्त्याशु भास्करस्तिमिरं यथा” ॥ अमृतागुग्गुलुः । अयं वातरक्ते प्रशस्तः ॥ ५५ ॥ “निम्बामृतावृषपटोलनिदिग्धिकानां भागान् पृथग्दशपलान् विपचेद्घटेऽपाम् । अष्टांशशेषितरसेन सुनिश्चितेन प्रस्थं घृतस्य विपचेत् पिचुभागकल्कैः ॥ पाठाविडङ्गसुरदारुगजोपकुल्या- द्विक्षारनागरनिशामिषिचव्यकुष्ठैः । तेजोवतीमरिचवत्सकदीप्यकाग्नि- रोहिण्यरुष्करवचाकणमूलयुक्तैः ॥ मञ्जिष्ठयातिविषया वरया यमान्या संशुद्धगुग्गुलुपलैरपि पञ्चसंख्यैः । तत् सेवितं विधमति प्रबलं समीरं सन्ध्यस्थिमज्जगतमप्यथ कुष्ठमीदृक् ॥ नाडीव्रणार्व्वुदभगन्दरगण्डमाला- जत्रूर्द्ध्वसर्व्वगदगुल्मगुदोत्थमेहान् । यक्ष्मारुचिश्वसनपीनसकासशोष- हृत् पाण्डुरोगगलविद्रधिवातरक्तम्” ॥ इति पञ्चतिक्तघृतगुग्गुलुः ॥ ५६ ॥ * ॥ “श्वेतकरवीरमूलं विषांशकं साधितं गोमूत्रे । चर्म्मदलसिध्मपामाविस्फोटक्रिमिकिटिमजित्तैलम्” ॥ तिलतैल ४ शेर, गोमूत्र १६ शेर, श्वेतकरवीर- मूल ४ पल, विष ४ पल । करवीरतैलम् ॥ ५७ ॥ “मृतस्य कृष्णसर्पस्य शिरःपुच्छान्त्रवर्ज्जितम् । अन्तर्धूमं कृतं भस्म वागुजीतैलमिश्रितम् । एतेन मर्दनादेव गलत्कुष्ठं विनश्यति” ॥ इति कृष्णसर्पतैलम् ॥ ५८ ॥ “सूतकं गन्धकं कुष्ठं सप्तपर्णञ्च चित्रकम् । सिन्दूरञ्च रसोनञ्च हरितालमवल्गुजम् ॥ आरग्वधस्य वीजानि जीर्णताम्रं मनःशिला । प्रत्येकं कर्षमेतेषां कटुतैलं पलाष्टकम् ॥ साधयेत् सूर्य्यतापेन सर्व्वकुष्ठविनाशनम् । श्वित्रमौडुम्बरं कच्छूं मांसवृद्धिं भगन्दरम् ॥ विचर्च्चिकाञ्च पामानं वातरक्तं सुदारुणम् । गम्भीरञ्च तथोत्तानं नाशयेत् यस्य म्रक्षणात् ॥ कुष्ठराक्षसनामेदं स्ववर्णकरणं परम् । अश्विभ्यां निर्म्मितं ह्येतत् लोकानुग्रहहेतवे” ॥ इति कुष्ठराक्षसतैलम् ॥ ५९ ॥ “सूतं गन्धं शिला तालं काञ्जिकैर्मर्दयेद्दिनम् । तल्लिप्तवस्त्रवर्त्तीं तां तैलाक्तां ज्वालयेदधः ॥ स्थिते पात्रे पचेत्तैलं गृहीत्वा लेपयेत्ततः । कुष्ठस्थानं विशेषेण सर्व्वकुष्ठं हरत्यलम् ॥ इदं कालानलं तैलं वातकुष्ठे महौषधम्” ॥ “एषां समं काञ्जिकं सर्व्वेषां द्विगुणं तिलतैलंम् । कल्कं वस्त्रे संलिप्य संशोष्य वर्त्तीं कुर्य्यात् तां तैलाक्तां सम्दंशिकया ज्वालयित्वा उपरि तैलं दत्त्वा ततः पतितं तैलं अधःपात्रे गृह्णीयात् ततः कुष्ठस्थाने दद्यात्” ॥ इति कुष्ठकालानलतैलम् ॥ ६० ॥ “सिन्दूरामृततालगैरिकहलाजाजीगदत्र्यूषणै- र्हृत्पाषाणरसोनवाणदहनस्नुह्यर्कदुग्धैर्निशा ।

पृष्ठ २/१६४

राजीगन्धकहिङ्गुभिः परिमितैः शुक्त्या पचेत् सार्षपं तैलं प्रस्थमितं घृतस्य कुडवं पात्रं तथार्काद्रसम्” ॥ हृत्पाषाणं मनःशिला । “गोमूत्रञ्च तथा विनीय सकलं पूतं शृतं रोगिण दद्यात् कुष्ठविचर्च्चिकादिषु भिषक् नाम्ना तु षड्- विन्दुकम्” ॥ इति षड्विन्दुतैलम् ॥ ६१ ॥ “सर्व्वकुष्ठे सर्व्वव्रणे सर्व्वत्र गलिते क्षते । नक्तमालं हरिद्रे द्वे अर्कं तगरमेव च ॥ करवीरवचाकुष्ठं आस्फोता रक्तचन्दनम् । मालती सिन्धुवारञ्च मञ्जिष्ठा सप्तपर्णकम् ॥ एषामर्द्धपलान् भागान् विषस्य द्विपलं तथा । चतुर्गुणे गवां मूत्रे तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ श्वित्रविस्फोटकिटिमकीटलूताविचर्च्चिकाः । कण्डूकच्छुरिकायाश्च ये व्रणा विषदूषिताः ॥ ते सर्व्वे नाशमायान्ति तमः सूर्य्योदये यथा ॥ विषतैलमिदं नाम्ना सर्व्वब्रणविशोधनम्” ॥ इति विषतैलम् ॥ ६२ ॥ “सोमराजी हरिद्रे द्वे सर्षपाः कुष्ठमेव च । करञ्जैडगजावीजं पत्राण्यारग्वधस्य च ॥ विपचेत् सार्षपं तैलं नाडीदुष्टव्रणापहम् । अनेनाशु प्रशाम्यन्ति कुष्ठान्यष्टादशैव तु ॥ नीलिका पिडका व्यङ्गा गम्भीरं वातशोणितम् । कण्डूकच्छुप्रशमनं दद्रुपामानिवारणम्” ॥ इति सोमराजीतैलम् ॥ ६३ ॥ “सोमराजीतुलाक्वाथे यथा दद्रुहनस्य च । गोमूत्रस्य तथा पात्रे कल्कं दत्त्वा विचक्षणः ॥ विपचेत् कार्षिकैर्भागैः कटुतैलाढकं भिषक् । चित्रकं लाङ्गलाख्या च नागरं कुष्ठमेव च ॥ हरिद्रा नक्तमालञ्च हरितालं मनःशिला । आस्फोतार्ककरवीरं सप्तपर्णञ्च गोमयम् ॥ खदिरो निम्बपत्रञ्च मरिचं कासमर्द्दकम् । एतानि श्लक्ष्णपिष्टानि कल्कं दत्त्वा विचक्षणः ॥ हन्ति सर्व्वाणि कुष्ठानि क्रिमिदुष्टव्रणानि च । किटिमं दद्रुजातञ्च गात्रवैवर्ण्यमेव च ॥ विशीर्णचर्म्ममांसादिदृढीकरणमुत्तमम् । पाण्डुरोगं तथा कण्डूं विसर्पं हन्ति दारुणम् । ये चान्ये त्वग्गता रोगास्तांस्तु शीघ्रं व्यपोहति” ॥ इति वृहत्सोमराजीतैलम् ॥ ६४ ॥ “मरिचालशिलाब्दार्कपयोऽश्वारिजटात्रिवृत् । शकृद्रसविशालारुक् निशायुक्दारुचन्दनैः ॥ कटुतैलात् पचेत् प्रस्थं द्व्यक्षैर्विषपलान्वितैः । सगोमूत्रैस्तदभ्यङ्गाद्दद्रुश्वित्रविनाशनम् ॥ सर्व्वेष्वपि च कुष्ठेषु तैलमेतत् प्रशस्यते” ॥ इति मरिचाद्यं तैलम् ॥ ६५ ॥ “मरिचं त्रिवृता दन्ती क्षीरमार्कं शकृद्रसः । देवदारु हरिद्रे द्वे मांसी कुष्ठं सचन्दनम् ॥ विशाला करवीरञ्च हरितालं मनःशिला । चित्रको लाङ्गलाख्या च विडङ्गं चक्रमर्द्दकम् ॥ शिरीषं कुटजो निम्बः सप्तपर्णः स्नुहामृता । शम्पाको नक्तमालोऽब्दं खदिरं पिप्पली वचा ॥ ज्योतिष्मती च पलिका विषस्य द्विपलं भवेत् । आढकं कटुतैलस्य गोमूत्रञ्च चतुर्गुणम् ॥

मृत्पात्रे लौहपात्रे वा शनैर्मृद्वग्निना पचेत् । पक्त्वा तैलवरं ह्येतन्म्रक्षयेत् कुष्ठकान् व्रणान् ॥ पामाविचर्च्चिकादद्रुकण्डूविस्फोटकानि च । वलयः पलितं छाया नली व्यङ्गं तथैव च ॥ अभ्यङ्गेन प्रणश्यन्ति सौकुमार्य्यञ्च जायते । प्रथमे वयसि स्त्रीणां यासां नस्यन्तु दीयते ॥ परामपि जरां प्राप्य न स्तना यान्ति नम्रताम् । बलीवर्द्दस्तुरङ्गो वा गजो वा वायुपीडितः ॥ त्रिभिरभ्यञ्जनैर्गाढं भवेन्मारुतविक्रमः” ॥ कटुतैल १६ शेर, गोमूत्र ६४ शेर, कल्कार्थं मरिचादीनां प्रत्येकं १ पल, विष २ पल । इति वृहन्मरिचाद्यं तैलम् ॥ ६६ ॥ “सप्तपर्णस्तथा काली गुडूची पिचुमर्द्दकम् । शिरीषञ्च महातिक्ता जया तुम्बी मृगादनी” ॥ काली कालिः लता ॥ “निशादशपलान् मागान् जलद्रोणे विपाचयेत् । तैलप्रस्थं समादाय गोमूत्रञ्च चतुर्गुणम् ॥ आरग्वधो भृङ्गराजो जयाधुस्तूररात्रयः । इन्द्राशनाग्निखर्ज्जूरं गोमयार्कस्नुहीच्छदम् ॥ तैलतुल्यं प्रदातव्यं स्वरसञ्च पृथक् पृथक् । महाकालवचा ब्रह्मी तुम्ब्यग्निगृहपुत्त्रिका ॥ कुचेला कुलका रात्रिर्मेघनामा च ग्रन्थिका । सम्पाकमर्कक्षीरञ्च कासुन्देश्वरमूलकम्” ॥ कासुन्दमूलकं कालकासुन्दामूलम् । कासुन्दः खरमर्द्दकमिति क्वचित्पाठः तन्मते ईश्वरमूलस्थाने अपामार्गमूलम् ॥ “आचु जिङ्गी महातिक्ता विशाला छपिपत्रकम् । पूतिकास्फोत मूर्व्वा च सप्तपर्णं शिरीषकम्” ॥ छपिपत्रकं विछातिपत्रम् ॥ “कुटजं पिचुमर्द्दश्च महानिम्बं तथैव च । गुडूची चन्द्ररेखा च सोमराट् चक्रमर्द्दकम् ॥ तुम्बुरुभृङ्गषष्ट्याह्वकन्दकं कटुरोहिणी । शटीदार्व्वी त्रिवृत् पद्मग्रन्थिकागुरुपुष्करम् ॥ कर्पूरं कट्फलं मांसी मुरैलाटरुषाभयम् । एतेषां कार्षिकैः कल्कैर्नाम्ना कन्दर्प उच्यते ॥ अष्टादशविधं कुष्ठं ग्रन्थिमज्जगतं तथा । हस्तपादाङ्गुलीसन्धिगलितं सर्व्वसन्धिषु ॥ अधिकानि च मांसानि यस्य गात्रे भविष्यति । नासाकर्णास्यवैकल्यं भेकाकारवपुस्त्वचम् ॥ श्वेतं रक्तं तथा कुष्ठं नानावर्णं विपादिकभ् । श्वित्रं बहुविधञ्चैव वातशोणितमेव च ॥ कपालं क्रिमिजं कुष्ठं कण्डूदद्रुविचर्च्चिकाम् । पामादिस्फोटकादीनि क्रिमिवृद्धिं तथैव च ॥ कटीदद्रुं मसूरीञ्च किटिमं रक्तमण्डलम् । कुष्ठमौडुम्बरं पद्मं महापद्मं तथैव च ॥ गलगण्डार्व्वुदं हन्याद्गण्डमालां भगन्दरम् । वातजं पित्तजञ्चैव श्लेष्मजं सान्निपातिकम् ॥ एकोल्वणं द्व्युल्वणञ्च कुष्ठं हन्यान्न संशयः” ॥ इति कन्दर्पसारतैलम् ॥ ६७ ॥ * ॥ “भल्लातकानां पवनोद्धतानां वृन्तव्युदानाञ्च यदाढकं स्यात् । तच्चेष्टकाचूर्णकणैर्विघृष्य

प्रक्षालयित्वा विसृजेत् प्रवाते ॥ शुष्कं पुनस्तद्विदलीकृतञ्च ततः पचेदप्सु चतुर्गुणासु । तत्पादशेषं परिपूतशीतम् क्षीरेण तुल्येन पुनः पचेत्तु ॥ तदर्द्धया शर्करया विकीर्णं ततः खजेनोन्मथितं विधाय । तत् सप्तरात्रादुपजातवीर्य्यं सुधारसादप्यधिकत्वमेति ॥ प्रातर्विबुद्धः कृतदेवकार्य्यो मात्राञ्च खादेत् स्वशरीरयोग्याम् । न चान्नपाने परिहार्य्यमस्ति न चातपे चाध्वनि मैथुने च ॥ यथेष्टचेष्टो विहितोपयोगा- द्भवेन्नरः काञ्चनराशिगौरः । अनन्यमेधा नरसिंहतेजा हृष्टेन्द्रियोऽव्याहतबुद्धिसत्त्वः ॥ दन्ताश्च शीर्णाः पुनरुद्भवन्ति केशाश्च शुक्लाः पुनरेव दिव्याः । नीलाञ्जनालिप्रतिमा भवन्ति त्वचो विवर्णाः पुनरेव दिव्याः ॥ विशीर्णकर्णाङ्गुलिनासिकोऽपि क्रिम्यर्द्दितो भिन्नगलोऽपि कुष्ठी । सोऽपि क्रमादङ्कुरिताग्रशाख- स्तरुर्यथा भाति नभोऽम्बुसिक्तः ॥ उष्ट्रान् मयूरान् जयति स्वरेण बलेन नागस्तुरगो जवेन । रसायनस्यास्य नरः प्रसादा- द्वृहस्पतेरप्यधिकोऽपि बुद्ध्या ॥ ग्रन्थान् विशालान् पुनरुक्तिदोषान् गृह्णाति शीघ्रं न च नश्यते तु । कुर्व्वन्निमं कल्पमनल्पबुद्धि- र्जीवेन्नरो वर्षशतानि पञ्च ॥ राजा ह्ययं सर्व्वरसायनानां चकार योगं भगवानगस्त्यः” ॥ इति अमृतभल्लातकम् ॥ ६८ ॥ “निम्बं गोपारुणा कठ्वी त्रायन्ती त्रिफला घनम् । पप्पटारण्डजानन्तावचाखदिरचन्दनम्” ॥ अरण्डजं हाकुचवीजम् । “पाठा शुण्ठी शटी भार्गी वासा भूनिम्बवत्सकम् । श्यामेन्द्रवारुणी मूर्व्वा विडङ्गेन्द्रविषानलम् ॥ हस्तिकर्णामृता द्रेका पटोलं रजनीद्वयम् । कर्णारग्वधसप्ताह्वकृष्णवेत्रोच्चटाफलम्” ॥ द्रेका महानिम्बम् । कर्णारग्वधः शोणालिफल मज्जा । “भूकन्दं तृणपर्णञ्च जिङ्गी पद्माटमूषली । विश्वक्सेना च कैटर्य्यं शरपुङ्खा क्षीरकञ्चुकी ॥ एषां द्विपलिकान् भागान् जलद्रोणे विपाचयेत् । अष्टमागावशेषन्तु कषायमवतारयेत् ॥ भल्लातकसहस्राणि त्रीणि छित्वार्म्मणेऽम्भसि । चतुर्भागावशेषन्तु कषायमवतारयेत् ॥ तौ कषायौ समादाय वस्त्रपूतौ च कारयेत् ।

पृष्ठ २/१६५

गुडस्य तु तुला ताभ्यां कषायं विपचेत् भिषक् ॥ भल्लातकसहस्राणां मज्जानं तत्र दापयेत् । त्रिकटुत्रिफलामुस्तसैन्धवानां पलं पलम् ॥ दीपकस्य पलञ्चैव चातुर्ज्जातं पलांशिकम् । संचूर्ण्य प्रक्षिपेदत्र कन्दकञ्च चतुःपलम् ॥ स्निग्धभाण्डे विनिक्षिप्य स्थापयेत् कुशलो भिषक् । महाभल्लातको ह्येष महादेवेन निर्म्मितः ॥ जगतस्तु हितार्थाय जयेच्छीघ्रं न संशयः । श्वित्रमौडम्बरं दद्रुमृष्यजिह्वं सकाकणम् ॥ पुण्डरीकञ्च चर्म्माख्यं विष्फोटं मण्डलं तथा । कण्डं कपालं कण्डूञ्च पामानं सविपादिकम् ॥ वातरक्तमुदावर्त्तं पाण्डुरोगं ब्रणक्रिमीन् । अर्शांसि षट्प्रकाराणि कासं श्वासं भगन्दरम् ॥ सदाभ्यासेन पलितमामवातं सुदुस्तरम् । अनुपाने प्रयोक्तव्यं छिन्नाक्वाथं पयोऽथवा । भोजने च सदा भोज्यमुष्णञ्चान्नं विशेषतः” ॥ इति महाभल्लातकगुडः ॥ ६९ ॥ “हुताशमुखसंशुद्धं पलमेकं रसस्य वै । पलं लौहस्य ताम्रस्य पलं भल्लातकस्य च ॥ गन्धकञ्च पलञ्चैकमभ्रकस्य च गुग्गुलोः । हरीतकीविभीतक्योश्चूर्णं कर्षद्वयं द्वयोः ॥ अष्टमाषाधिकं तत्र धात्र्याः पाणितलानि षट् । घृतं द्व्यष्टगुणं लोहात् द्वात्रिंशत्त्रिफलाजलम् ॥ एकं कृत्वा पचेत् पात्रे लौहे च विधिपूर्ब्बकम् । पाकमेतस्य जानीयात् कुशलो लोहपाकवित् ॥ विबुद्धः प्रातरुत्थाय गुरुदेवद्विजार्च्चकः । रक्तिकादिक्रमेणैव घृतभ्रामरमर्द्दितम् ॥ लौहे लौहस्य दण्डेन कुर्य्यादेतद्रशायनम् । अनुपानञ्च कुर्व्वीत नारिकेलोदकं पयः ॥ सर्व्वकुष्ठहरं श्रेष्ठं वलीपलितनाशनम् । पाण्डुमेहामवातघ्नं वातरक्तरुजापहम् ॥ क्रिमिशोथाश्मरीशूलदुर्नामवातरोगनुत् । क्षयं हन्ति महाश्वासमत्यर्थं शुक्रवर्द्धनम् । अग्निसन्दीपनं हृद्यं कान्त्यायुर्बलवृद्धिकृत् ॥ विवर्ज्य्य शाकाम्लमपि स्त्रियञ्च सेव्यो रसो जाङ्गलजाविकानाम् । शाल्योदनं षष्ठिकमाज्यमुद्ग- क्षौद्रं गुडः क्षीरमिह क्रियायाम् ॥ शालिञ्च गुर्व्वादिवृहत्करञ्ज- शिलाजतुक्षौद्रयुतं पयश्च । सर्पिर्युतं भक्षयतो विहङ्गान् प्रपूर्य्यते दुर्ब्बलदेहधातुः ॥ कृष्णस्य पक्षस्य सिते तु पक्षे त्रिपञ्चरात्रेण यथा शशाङ्कः” ॥ पाकलक्षणं यथा, -- “वस्त्रे निष्पीडितं सूक्ष्मे स्थूलतन्तौ घने दृढे । समुद्रं जायते व्यक्तं न निःसरति सन्धिभिः । न च शब्दायते बह्नौ तदा सिद्धिं विनिर्द्दिशेत्” ॥ इति अमृताङ्कुरलौहम् ॥ ७० ॥ “गन्धकेन हतं ताम्रं दशभागं समुद्धरेत् । उषणं पञ्चभागं स्यादमृतञ्च द्विभागिकम् ॥ दातव्यं कुष्ठिने सम्यगनुपानस्य योगतः ।

गलिते स्फुटिते चैव विपुले मण्डले तथा ॥ विचर्च्चिकादद्रुपामासर्व्वकुष्ठप्रशान्तये” ॥ इति उदयभास्करः ॥ ७१ ॥ “तालकं वंशपत्राख्यं कुष्माण्डसलिले क्षिपेत् । सप्तधा वा त्रिधा वापि दध्नाम्लेन तथैव च ॥ शोधयित्वा पुनः शुष्कं चूर्णयेत् तण्डुलाकृतिः । ततः शरावके यन्त्रे स्थापयेत् कुशलो भिषक् ॥ वदरीपल्लवोत्थेन लेपनं कारयेत् ततः । अरुणाभमधःपात्रं तावज्ज्वाला प्रदीयते ॥ स्वाङ्गशीतं समुद्धृत्य माणिक्याभो भवेद्रसः । घृतक्षौद्रेण संमर्द्य खादयेद्रक्तिकाद्वयम् ॥ संपूज्य देवदेवेशं कुष्ठरोगाद्विमुच्यते । स्फुटितं गलितं कुष्ठं वातरक्तं भगन्दरम् ॥ नाडीव्रणं व्रणं दुष्टमुपदंशं विचर्च्चिकाम् । [णान् । नासास्यसम्भवान् रोगान् क्षतान् हन्यात् सुदारु- पुण्डरीकञ्च चर्स्माख्यं विस्फोटं मण्डलं तथा” ॥ इति रसमाणिक्यम् ॥ ७२ ॥ “कुष्माण्डत्रिफलातैलकन्याकाञ्जिकभावितम् । तालकं तुल्यगन्धं स्यादर्द्धपारदमर्दितम् ॥ अजाक्षीरेण निम्बूककन्यातोयैर्दिनत्रयम् । प्रत्येकं भावयेत् शुष्कं चक्रिकाकारतां गतम् ॥ विपचेत् हण्डिकामध्ये पलाशक्षारमध्यगम् । यामान् द्वादश शीतेऽस्मिन् प्रयोज्यं रक्तिकाद्वयम् ॥ हन्त्यष्ठादशकुष्ठानि रोमविध्वंसनं तथा । द्विविधं वातरक्तञ्च नाडीदुष्टव्रणानि च” ॥ इति तालकेश्वरः ॥ ७३ ॥ “दद्रुघ्नवाणाङ्घ्रिरसं दत्त्वा तालं सुचूर्णितम् पुनः पुनश्च संमर्द्य शुष्कं कृत्वा पुटे दहेत्” ॥ वाणाङ्घ्रिरसं शरपुङ्खपत्ररसम् ॥ दृढस्थाल्यां घृतं क्षारं पालाशञ्चाप्युपर्य्यधः । ततो ज्वाला प्रदातव्या दिनरात्रे मृतं भवेत् ॥ शुक्लवर्णो यदा च स्यादग्नौ दत्ते न धूमकम् । तदा ज्ञातं मृतं तालं सर्व्वकुष्ठविनाशनम् ॥ गलत् कुष्ठं वातरक्तं ताम्रवर्णञ्च मण्डलम् । शीतपित्तमहादद्रुछुच्छुन्दरविनाशनम् । पथ्यं मसूरचणकं मुद्गसूपं यथेच्छया” ॥ इति तालकेश्वरः ॥ ७४ ॥ अतिदृष्टफलोऽयम् । “संमर्द्य तालकं शुष्कं वंशपत्राख्यमुच्चकैः । कुष्माण्डनीरे सम्भाव्य त्रिदिनं शोधयेत् पुनः ॥ घृतकन्याद्रवैर्भूयो भावयेच्च दिनत्रयम् । संमर्द्य काञ्जिकेनैव दध्राम्लेन विमर्द्दयेत् ॥ संमर्द्य चूर्णसलिले रसे पौनर्नवे पुनः । त्रिदिनं मर्द्दयित्वा तु कारयेत् स्वटिकाकृतिम् ॥ स्थाल्यां दृढतरायान्तु पलाशक्षारसञ्चयम् । उपर्य्यधस्तालकस्य क्षारं दत्त्वा शरावकैः ॥ पिधाय लेपयेत् यत्नात् पूरयेत् क्षारसञ्चयम् । पुनरूर्द्ध्वं शरावेण लेपयेत्तत् दृढं ततः ॥ द्वात्रिंशद्यामपर्य्यन्तं वह्निज्वाला प्रदीयते । एवं सिद्धेन तालेन गन्धतुल्ये न मेलयेत् ॥ द्वयोस्तुल्यं जीर्णताम्रं वालुकायन्त्रगं पचेत् । अयं तालेश्वरो नाम रसः परमदुर्लभः ॥ हन्त्यष्टादश कुष्ठानि वातशोणितनाशनः ।

रक्तमण्डलमत्युग्रं स्फुटितं गलितं तथा ॥ बहुरूपं सर्व्वजातं नाशयेदविकल्पतः । दुष्टव्रणञ्च वीसर्पं त्वग्दोषञ्च विनाशयेत् ॥ दृष्टो वारसहस्रञ्च रोगवारणकेशरी” ॥ इति महातालकेश्वरः ॥ ७५ ॥ “कुष्माण्डत्रिफलातैलकन्याकाञ्जिकभावितम् तालुकं तुल्यगन्धं स्यादर्द्धपारदमर्दितम् ॥ अजाक्षीरेण निम्बूककन्यातोयैर्दिनत्रयम् । प्रत्येकं भावयेच्छुष्कं चक्रिकाकारतां गतम् ॥ विपचेत् हण्डिकामध्ये पलाशक्षारमध्यगम् । यामान् द्वादशशीतेऽस्मिन् प्रयोज्यं रक्तिकाद्वयम् । हन्त्यष्टादश कुष्ठानि रोमविध्वंसनादिकम्” ॥ इति तालकेश्वरः ॥ ७६ ॥ इति गोविन्दविशारदकृतभैषज्यरत्नावल्यां कुष्ट- चिकित्सा समाप्ता ॥ कुष्ठकेतुः, पुं, (कुष्ठस्तन्नाशकः केतुरिव ।) भूभ्याहुल्यः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुष्ठगन्धि, क्ली, (कुष्ठस्येव गन्धोऽस्य । समासे इच् ।) एलवालुकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुष्ठघ्नः, पुं, (कुष्ठं हन्ति इति । हन् + टक् ।) हिता- वली । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुष्ठघ्नी, स्त्री, (कुष्ठघ्न + स्त्रियां टित्वात् ङीप् ।) काको- दुम्बरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वाकुची । अस्याः पर्य्याया यथा । “अवल्गुजो वाकुची स्यात् सोमराजी सुपर्णिका । शशिलेखा कृष्णफला सोमापूति फलीति च ॥ सोमवल्ली कालमेषी कुष्ठघ्नी च प्रकीर्त्तिता” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ अस्या व्यवहारो यथा -- “कुटजाग्निनिम्बनृपतरुखदिरासनसप्तपर्णनिर्यूहे । सिद्धा मधु-घृतयुक्ताः कुष्ठघ्नीर्भक्षयेदभयाः” ॥ इति वाभटे चिकित्सास्थाने १९ अध्याये ॥) कुष्ठनाशनः, पुं, (कुष्ठं नाशयतीति । नश् + णिच् + ल्युः ।) वाराहीकन्दः । गौरसर्षपः । इति राज- निर्घण्टः । क्षीरीशवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुष्ठनाशिनी, स्त्री, (कुष्ठं नाशयतीति । नश + णिच् णिनिः । स्त्रियां नान्तत्वात् ङीप् ।) सोमराजिः । इति रत्नमाला ॥ कुष्ठलं, क्ली, (कु कुत्सितं स्थलम् । अम्बष्ठादित्वात् षत्वम् ।) कुत्सितस्थलम् । इति संक्षिप्तसारव्या- करणम् ॥ कुष्ठसूदनः, पुं, (कुष्ठं सूदयति नाशयतीति । सूदि + ल्युः ।) आरग्बधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (आरग्बधशब्दे गुणपर्य्याया अस्य ज्ञातव्याः ॥) कुष्ठहन्ता, [तृ] पुं, (कुष्ठं हन्ति इति । कुष्ठ + हन् + तृच् ।) हस्तिकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुष्ठहन्त्री, स्त्री, (कुष्ठहन्तृ + स्त्रियां ऋदन्तात् ङीप् ।) वाकुची । इति राजनिर्घण्टः । हाकुच् इति भाषा ॥ कुष्ठहृत्, पुं, (कुष्ठं हरतीति । कुष्ठ + हृ + क्विप तुगागमश्च ।) खदिरवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुष्ठारिः, पुं, (कुष्ठस्य अरिः शत्रः नाशक इत्यर्थः ।)

पृष्ठ २/१६६

विट्खदिरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पटोलः । आदित्यपत्रः । खदिरः । गन्धकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कुष्ठी, [न्] त्रि, (कुष्ठः अस्यास्तीति । कुष्ठ + इनिः ।) कुष्ठरोगयुक्तः । (यथा, मनुः । ३ । ७ । “क्षय्यामयाव्यपस्मारिश्वित्रिकुष्ठिकुलानि च” ॥) कुष्मलं, क्ली, (कुष् + “कुटिकुषिभ्यां क्मलन्” । उणां ४ । १८६ । इति क्मलन् ।) छेदनम् । विकशितम् । इत्युणादिकोषः ॥ कुष्माण्डः, पुं स्त्री, शिवस्य गणदेवताभेदः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १२ । १३ । “कुष्माण्डा विविधै रूपैः सहेन्द्रेण महामुने ! । समाधिभङ्गमत्यन्तं आरब्धाः कर्त्तुमातुराः” ॥) भ्रूणविशेषः इति मेदिनी ॥ (कुष्माण्डाकारत्वात् शिवगणभ्रूणयोस्तथात्वम् ॥ कु ईषत् उष्मा अण्डेषु वीजेषु यस्य ।) वृहत्फललताविशेषः । कुम्डा इति कोहडा इति च भाषा । तत्प- र्य्यायः । धृणावासः २ तिमिषः ३ ग्राम्यकर्कटी ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुष्माण्डकः ५ कर्कारुः ६ । इत्यमरः ॥ पुष्पफलः ७ । इति रत्नमाला ॥ कुष्माण्डी ८ कर्कोटिका ९ कुम्भाण्डी १० वृहत्फला ११ सुफला १२ कुञ्चफला १३ नागपुष्पफला १४ शुनी १५ कूष्माण्डः १६ शिखिवर्द्धकः १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ कूष्माण्डकः १८ । इत्यमरटीका ॥ अपि च । “कुष्माण्डं स्यात् पुष्पफलं पीतपुष्पं वृहत्फलम् । कुष्माण्डं वृंहणं वृष्यं गुरुपित्तास्रवातनुत् ॥ बालं पित्तापहं शीतं मध्यमं कफकारकम् । वृद्धं नातिहिमं स्वादु सक्षारं दीपनं लघु ॥ वस्तिशुद्धिकरं चेतोरोगहृत् सर्व्वदोषजित्” ॥ * ॥ अथ कोहण्डी । “कुष्माण्डी तु भृशं लघ्वी कर्क्कारुरपि कीर्त्तिता । कर्क्कारुर्ग्राहिणी शीता रक्तपित्तहरा गुरुः । पक्वा तिक्ताग्निजननी सक्षारा कफवातनुत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य फलगुणाः । मूत्राघात- प्रमेहकृच्छ्राश्मरीनाशित्वम् । विण्मूत्रग्लपनत्वम् । तृष्णार्त्तिशमनत्वम् । जीर्णाङ्गपुष्टिप्रदत्वम् । शुक्र- वृद्धिकारित्वम् । स्वादुतरत्वम् । अरोचकहरत्वम् । बलकारित्वम् । पित्तापहत्वम् । वल्लीफलानां मध्ये प्रवरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य बालफल- गुणः । पित्तहरत्वम् । मध्यमफलगुणौ । कफ- कारित्वम् । अतिगुरुपाकित्वम् ॥ पक्वफलगुणाः । लघुपाकित्वम् । उष्णत्वम् । क्षाररसत्वम् । अग्नि- दीपनत्वम् । वस्तिशोधनत्वम् । सर्व्वदोषनाशि- त्वम् । हृद्यत्वम् । चित्तविकारिणः पथ्यत्वञ्च ॥ अस्य नाडिकागुणाः । क्षाररसत्वम् । मधुरत्वम् । गुरुत्वम् । रूक्षत्वम् । रुचिकारित्वम् । वायुकफा- श्मरीशर्करारोगनाशित्वञ्च ॥ अस्य मज्जगुणाः । शुक्रकारित्वम् । पित्तनाशित्वम् । वस्तिशोधन- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कुष्माण्डकः, पुं, (कुष्माण्ड + स्वार्थे कन् ।) कुष्माण्डः । इत्यमरः । २ । ४ । १५५ ॥ (यथा, भावप्रकाशे ।

“घृते तप्ते विनिःक्षिप्य खण्डान् कुष्माण्डसम्भवान् । वार्त्ताकुविधिना कुर्य्यात् प्रलेहतलनादिकम् ॥ वेसवाराम्लतक्रेण धृते तलनपूर्ब्बकम् । कुष्माण्डकं फलं सिद्धं विदुः सुस्वादु सुन्दरम्” ॥ नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । २५ । ११ । “नागः शङ्खमुखश्चैव तथा कुष्माण्डकोऽपरः” ॥) कुष्माण्डी, स्त्री, (कुष्माण्ड + स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।) उमा । (मसिना ।) ओषधी । इति हेमचन्द्रः ॥ कर्कारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यागक्रियाविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुस इ कि भासने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां--परं--अकं--सेट्--इदित् ।) पञ्चमस्वरी । इ कुंस्यते । किं कुंसयति कुंसति । भासनं दीप्तिः । इति दुर्गादासः ॥ कुस य इर् श्लिषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं--सकं--सेट् ।) य, कुस्यति बाला कान्तम् । इर् अकुसत् अकोसीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ कुसलं, क्ली, (कुस् + कलच् ।) कुशलम् । इत्यमर- टीका ॥ कुसितः, पुं, (कुस + “कुसेरुम्भोमेदेताः” । उणां ४ । १०६ । इति इतः ।) जनपदः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कुसिदायी, स्त्री, (स्त्रीत्यर्थे “वृषाकप्यग्निकुसित- कुसिदानामुदात्तः” । ४ । १ । ३७ । इति प्रकृतेरैकारा देशो ङीप् च ।) कुसीदपत्नी । इति जटाधरः ॥ कुसिम्बी, स्त्री, (कौ पृथिव्यां शिम्बीति ख्याता । पृषोदरात् सः ।) शिम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“कुसिम्बिवल्लीप्रभवास्तु शिम्बाः” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) कुसीदं, क्ली, (कुस् + “कुसेरुम्भोमेदेताः” उणां । ४ १०६ । इति ईदप्रत्ययः । इह सूत्रे तृतीयप्रत्ययो ह्रस्वादिर्दोर्घादिश्चेति तन्त्रेणोपात्तः । वृषाकप्य- ग्नीति सूत्रे ह्रस्व एवेति वृत्तिकारहरदत्तादयः । यद्वा कुत्सितं निकृष्टरूपवृद्धिदानेनेत्यर्थः सीदति- अधोमर्णो यत्र । पृषोदरात् साधुः । यथा वृह- स्पत्युक्तौ “कुत्सितात् सीदतश्चैव निर्विशङ्कैः प्रगृ- ह्यते । चतुर्गुणं वाष्टगुणं कुसीदाख्यमृणन्ततः” ॥) ऋणदानजीविका । वृद्ध्याजीवनम् । सुद् वाडि देओया इत्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । अर्थ प्रयोगः २ वृद्धिजीविका ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ४ ॥ यथा, -- “कुसीदकृषिवाणिज्यं प्रकुर्व्वीतास्वयंकृतम् । आपत्काले स्वयं कुर्व्वन्नैनसा युज्यते द्विजः ॥ बहवो वर्त्तनोपाया ऋषिभिः परिकीर्त्तिताः । सर्व्वेषामपि चैवैषां कुसीदमधिकं विदुः ॥ अनावृष्ट्या राजभयान्मूषिकाद्यैरुपद्रवैः । कृष्यादिके भवेद्बाधा सा कुसीदे न विद्यते ॥ शुक्लपक्षे तथा कृष्णे रजन्यां दिवसेऽपि वा । उष्णे वर्षति शीते वा वर्द्ध्वनं न निवर्त्तते ॥ देशं गतानां या वृद्धिर्नानापण्योपजीविनाम् । कुसीदं सर्व्वतः सम्यक् संस्थितस्यैव जायते ॥

लब्धलाभः पितॄन् देवान् ब्राह्मणांश्चैव पूजयेत् । ते तृप्तास्तस्य तद्दोषं शमयन्ति न संशयः ॥ वणिक् कुसीदो दद्यात्तु वस्त्रं गां काञ्चनादिकम् । कृषीवलोऽन्नपानानि यानशय्यासनानि च ॥ पण्येभ्यो विंशतिं दत्त्वा पशुस्वर्णादिकं शतम् । पादेनायस्य पारक्यं कुर्य्यात् सञ्चयमात्मवान् ॥ अर्द्धेन चात्मभरणं नित्यनैमित्तिकान्वितम् । पादञ्च प्रार्थमायस्य मूलभूतं विवर्द्धयेत् ॥ विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्षं विपणिः कृषिः । वृत्तिर्भैक्षं कुसीदञ्च दश जीवनहेतवः” ॥ इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ * ॥ गोतमः । “कृषिगोरक्षवाणिज्यञ्चास्वयं कृतं कुसीदञ्चेति । कुसीदस्य पृथक् ग्रहणं स्वयंकृतस्याभ्यनुज्ञानार्थम्” ॥ कुसीदं वृद्धिकर्म्मेति प्रदेशान्तरेऽभिधानात् इति कल्पतरुः ॥ वृहस्पतिः । “कुसीदं कृषिवाणिज्यं प्रकुर्व्वीतास्वयं कृतम् । आपत्काले स्वयं कुर्व्वन् नैनसा युज्यते द्विजः ॥ लब्धलाभः पितॄन् देवान् ब्राह्मणांश्चैव भोजयेत् । ते तृप्तास्तस्य तं दोषं शमयन्ति न संशयः ॥ वणिक् कुसीदी दद्यात्तु वस्त्रगोकाञ्चनादिकम् । कृषीवलोऽन्नपानानि यानशय्यासनानि च ॥ पण्येभ्यो विंशकं दत्त्वा पशुस्वर्णादिकं शतम् ॥ वणिक् कुसीद्यदोषः स्यात् ब्राह्मणानाञ्चपूजनात् । राज्ञे दत्त्वा तु षड्भागं देवतानाञ्च विंशकम् ॥ त्रिंशद्भागञ्च विप्राणां कृषिं कृत्वा न दोषभाक्” ॥ तथा, मनुः । “अशीतिभागं गृह्णीयात् मासाद्वार्द्धुषिकः शतात् । द्विकं शतं वा गृह्णीयात् सतां धर्म्ममनुस्मरन् ॥ द्विकं शतञ्च गृह्णानो न भवत्यर्थकिल्विषी । शतकार्षापणे अशीतिभागं विंशतिं पणान्” ॥ द्विकं पुराणद्वयम् । एवंविधनियममतिक्रम्य अनापदि स्वयमन्यद्वारा वा यः स्वाच्छन्द्येन व्यव- हरति तस्यैव प्रायश्चित्तम् । आपदि तु स्वयंकरण नियमातिक्रमे च न दोषः । इति प्रायश्चित्त- विवेकः । इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ कुसीदिके त्रि । इति मेदिनी ॥ कुसीदायी, स्त्री, (कुसीदः कुसीदजीवी तस्य पत्नी । मुग्धबोधमते ईप् ऐङ्च । पाणिन्यादिमते तु कुसितकुसिदशब्दाभ्यां ह्रस्वमध्याभ्यामेव ङीप् ऐच्च इति विशेषः । तदा “वृषाकप्यग्निकुसितकुसिदानामु दात्तः” । ४ । १ ३७ । इति प्रकृतेरैकारादेशो ङीप् च ।) कुसीदपत्नी । इति जटाधरः ॥ कुसीदिकः, त्रि, (कुसीदं वृद्धिस्तदर्थं द्रव्यं कुसीदं तत् प्रयच्छति । “कुसीददशैकादशात् ष्ठन्ष्ठचौ” । ४ । ४ । ३१ । इति ष्ठन् ।) वृद्धिजीवी । तत्पर्य्यायः । वार्द्धुषिकः २ वृद्ध्याजीवः ३ वार्द्धुषिः ४ । इत्यमरः । २ । ९ । ५ ॥ कुसीदः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ कुसीदी ६ । यथा, आह्निकतत्त्वे ॥ “वणिक् कुसीद्यदोषः स्यात् ब्राह्मणानाञ्च पूजनात्” ॥ कुसुमं, क्ली, (“कुसेरुम्भोमेदेताः” । उणां ४ । १०६ । इति उमः । निपातनात् गुणाभावः ।) पुष्पम् । (यथा, ऋतुसंहारे वसन्तवर्णने ४ ।

पृष्ठ २/१६७

“वापीजलानां मणिमेखलानां शशाङ्कभासां प्रमदाजनानां । चूतद्रुमाणां कुसुमानतानां ददाति सौरभ्यमयं वसन्तः” ॥ फलकुसुमविशेषाणां द्रव्यान्तरसुलभत्वादिसूचकत्वं दर्शितं यथा वृहत्संहितायां २९ अध्याये । “फलकुसुमसम्प्रवृद्धिं वनस्पतीनां विलोक्य विज्ञे- यम् । सुलभत्वं द्रव्याणां निष्पत्तिश्चापि शस्यानाम्” ॥ केन कस्य वृद्धिर्ज्ञेया तदाह । “शालेन कलमशालीरक्ताशोकेन रक्तशालिश्च । पाण्डूकः क्षीरिकया नीलाशोकेन मसूरकः ॥ न्यग्रोधेन तु यवकस्तिन्दुकवृद्ध्या च षष्टिको भवति । अश्वत्थेन ज्ञेया निष्पत्तिः सर्व्वशस्यानाम् ॥ जम्बूमिस्तिलमाषाः शिरीषवृद्ध्या च कङ्गु निष्पत्तिः । गोधूमाश्च मधुकैर्यववृद्धिः सप्तपर्णेन ॥ अतिमुक्तककुन्दाभ्यां कर्पासं सर्षपान् वदेदसनैः । बदरीभिश्च कुलत्थांश्चिरविल्वेनादिशेन्मुद्गान् ॥ अतसीवेतसपुष्पैः पलाशकुसुमैश्च कोद्रवा ज्ञेयाः । तिलकेन शङ्खमौक्तिकरजतान्यथ चेङ्गुदेन शणः ॥ करिणश्च हस्तिकर्णै रादेश्या वाजिनोऽश्वकर्णेन । गावश्च पाटलाभिः कदलीभिरजाविकं भवति ॥ चम्पककुसुमैः कनकं विद्रुमसम्पच्च बन्धजीवेन । कुरुवकवृद्ध्या वज्रं वैदूर्य्यं नन्दिकावर्त्तैः ॥ विद्याच्च सिन्धुवारेण मौक्तिकं कुङ्कुमं कुसुम्भेन । रक्तोत्पलेन राजा मन्त्री नीलोत्पलेनोक्तः ॥ श्रेष्ठी सुवर्णपुष्पैः पद्मैर्विप्राः पुरोहिताः कुमुदैः । सौगन्धिकेन बलपतिरर्केण हिरण्यपरिवृद्धिः ॥ आम्रैः क्षेमं भल्लातकैर्भयं पीलुभिस्तथारोग्यम् । खदिरशमीभ्यां दुर्भिक्षमर्ज्जुनैः शोभना वृष्टिः ॥ पिचुमर्द्दनाग कुसुमैः सुभिक्षमथमारुतः कपित्थेन । निचुलेनावृष्टिमयं व्याधिभयं भवति कुटजेन ॥ दूर्व्वाकुशकुमुमाभ्यां भिक्षुर्वह्निश्च कोविदारेण । श्यामालताभिवृद्ध्या बन्धक्यो वृद्धिमायान्ति” ॥) फलम् । स्त्रीरजः । (यथा, ज्योतिषशास्त्रे । “यदा नार्य्याः पितुर्गेहे कुसुमस्तनसम्भवः” ॥) नेत्ररोगविशेषः । इति मेदिनी ॥ कुसुमपुरं, क्ली, (कुसुमाख्यं पुरम् ।) पुरविशेषः । पाटना इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । पाटलि- पुत्त्रम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मुद्राराक्षसे २याङ्के । “सखे ! विराधगुप्त ! वर्णयेदानीं कुसुम- पुरवृत्तान्तशेषं अपि क्षमन्ते कुसुमपुरनिवासि- नोऽस्मदुपजापं चन्द्रगुप्तप्रकृतयः” ॥) कुसुममध्यं, क्ली, (कुसुमं मध्ये अभ्यन्तरे यस्य ।) वृक्षविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका । चालिता गाछ इति भाषा ॥ कुसुमाञ्जनं, क्ली, (कुसुमाकारमञ्जनं शाकपार्थि- वादिवत् समासः ।) कुसुमाकाररीतिमलसम्भव- मञ्जनम् । तत्पर्य्यायः । पौष्पकम् २ रीतिपुष्पम् ३ पुष्पकेतु ४ । इत्यमरः । २ । ९ । १०३ ॥ राज- निर्घण्टोक्तगुणपर्य्यायौ पुष्पाञ्जनशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ कुसुमात्मकं, क्ली, (कुसुममेवात्मा स्वरूपं यस्य । कप् ।) कुङ्कुमम् । इति हारावली ॥

कुसुमाधिपः, पुं, (कुसुमेषु कुसुमप्रधानवृक्षेषु अधिपः श्रेष्ठः ।) चम्पकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (चम्पकशब्दे ऽस्य विवृतिर्व्याख्येया ॥) कुसुमाधिराट्, [ज्] पुं, (कुसुमेषु कुसुमप्रधानवृक्षेषु अधिराजते दूरव्यापिसुगन्धित्वात् । अधि + राज् + क्विप् ।) चम्पकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुसुमायुधः, पुं, (कुसुमानि आयुधानि अस्त्राणि अस्य ।) कामदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शाकुन्तले ३ याङ्के । “भगवन् मन्मथ ! कुतस्ते कुसुमायुधस्य सत- स्तैक्ष्ण्यमेतत्” ॥ तथा, कुमारे च । ४ । ४० । “कुसुमायुधपत्नि ! दुर्लभ- स्तव भर्त्ता न चिराद्भविष्यति” ॥ इति ॥) कुसुमालः, पुं, (कुसुमवत् लोभनीयं द्रव्यादिकं आ- लाति सम्यक् अगोचरेणैव गृह्णाति । आ + ला + कः ।) चौरः । इति हारावली ॥ कुसुमासवं, क्ली, (कुसुमानां तद्रसानां आसवम् मद्यम् ।) मधु । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुसुमेषुः, पुं, (कुसुमानि इषवो वाणा यस्य ।) काम- देवः । इत्यमरः । १ । १ । २७ ॥ (यथा, माघे । ८ । ७० । “स्वच्छाम्भः स्नपनविधौ तमङ्गमौष्ठ स्ताम्बूलद्युतिविशदो विलासिनीनाम् । वासश्च प्रतनु विविक्तमस्त्वितीया- नाकल्पो यदि कुसुमेषुणा न शून्यः” ॥) कुसुम्भं, क्ली, (कौ पृथिव्यां सुम्भति शोभते दीप्तिं प्राप्नोतीत्यर्थः । कु + सुभि + अच् इदित्वात् नुम् ।) स्वर्णम् । इति मेदिनी ॥ पुष्पंविशेषः । कुसुमफुल इति भाषा ॥ (यथा, ऋतुसंहारे वसन्तवर्णने ६ । “कुसुम्भरागारुणितैर्दूकूलै र्नितम्बविम्बानि विलासिनीनाम् । तन्वंशुकैः कुङ्कुमरागगौरैः अलङ्क्रियन्ते स्तनमण्डलानि” ॥) तत्पर्य्यायः । कमलोत्तमम् २ वह्निशिखम् ३ महा- रजनम् ४ । इत्यमरः । २ । ९ । १०६ ॥ पावकम् ५ पीतम् ६ पर्द्मोत्तरम् ७ रक्तम् ८ लोहितम् ९ वस्त्ररञ्जनम् १० अग्निशिखम् ११ । अस्य शाक- गुणाः । मधुरत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । विण्मूत्र- दोषमदनाशित्वम् । दृष्टिप्रसादनत्वम् । रुचि- प्रदत्वम् । अग्निदीप्तिकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ रूक्षत्वम् । कफवायुनाशित्वम् । पित्त- कारित्वञ्च । तत्तैलगुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । त्रिदोषकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कृमियक्ष्ममलनाशित्वम् । तेजोबलकारित्वञ्च । घर्षणेनास्य गुणाः । त्रिदोषकारित्वम् । पुष्टिबल- क्षयकण्डूकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुसु- म्भशाकभक्षणे निषेधमाह तिथितत्त्वधृतोशनो- वचने यथा, -- “कुसुम्भं ललिताशाकं वृन्ताकं पूतिकां तथा । भक्षयन् पतितस्तु स्यादपि वेदान्तगो द्विजः” ॥) कुसुम्भः, पुं, (“कुसेरुम्भोमेदेताः” । उणां । ४ । १०६ । इति उम्भ प्रत्ययः ।) कमण्डलुः । इत्यमरः । ३ । ३ । १३६ ॥ (यथा, मनौ । ६ । ५२ ।

“क्लप्तकेशनखश्मश्रुः पात्री दण्डी कुसुम्भवान्” ॥) महारजनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुसुम फुल इति भाषा ॥ अस्य पर्य्याया यथा । “पद्मोत्तमविकाशः स्यात् कुसुम्भः शरटस्तथा” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ अस्य गुणाश्च यथा । “कटुर्विपाके कटुकः कफघ्नो विदाहिभावादहितः कुसुम्भः” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थावे ४६ अध्याये ॥) कुसूः, पुं, (कुस् + कूप्रत्ययः ।) किञ्चुलुकः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुसूलः, पुं, (कुस् + कूलच् । यद्वा कुशूलः निपा- तनात् सत्वम् ।) कुशूलः । इति कटशब्दार्थे भरतः ॥ कुसृतिः, स्त्री, (कुत्सिता सृतिः उपायः व्यवहारो वा ।) शाठ्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । ३० । इन्द्रजालम् । इति हेमचन्द्रः । (कर्म्भधारये कुत्सितपथः । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥ कुत्सिता सृतिराचारो यस्येति विग्रहे, दुराचारे त्रि । यथा, भागवते ८ । २३ । ७ । “कस्माद्वयं कुसृतयः खलयोनयस्ते दाक्षिण्यदृष्टिपदवीं भवतः प्रणीताः” ॥) कुस्तुभः, पुं, (कुं भुवं स्तुभ्नोति । स्तुन्भ + मूला दित्वात् कः ।) विष्णुः । इत्यमरटीकायां भरता- दयः ॥ (समुद्रः । तस्येदं अण् कौस्तुभम् इति शब्दार्थचिन्तामणिः । कुस्तुम्बरी, स्त्री, (कुत्सिता तुम्बरी । पृषोदरात् सुटि साधुः ।) धन्याकम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः । “आद्रां कुस्तुम्बरों कुर्य्यात् स्वादुसौगन्ध्यहृद्यताम् । सा शुष्का मधुरापाके स्निग्धा तृड्दाहनाशनी” ॥) कुस्तुम्बुरु, क्ली, (कुत्सितं तुम्बति अर्द्दयति यत् । तुवि अर्द्दने + बाहुलकात् उरुप्रत्ययः । जाति- निर्द्देशात् सुट् ।) धन्याकम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३८ ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “धन्याकं धन्यक धान्यं कुस्तुम्बुरु धनीयकम् । धन्या कुस्तुम्बुरी चान्या वेषलोग्रा वितुन्नकम्” ॥) (पुं, यक्षविशेषः । यथा, महाभारते । २ । १० । १५ । “कुस्तुम्बुरुः पिशाचश्च गजकर्णो विशालकः । एते चान्ये च बहवो यक्षाः शतसहस्रशः” ॥) कुस्म क ङ मतीक्षिते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) कुस्मिति च । (अत्र अकं) ह्रस्वी दन्त्योपधः । मतीक्षितं बुद्धिपूर्ब्बकदर्शनम् । कुस्मित् कुत्सितमीषद्धास्यम् । क ङ, कुस्मयते जनः । बुद्ध्या पश्यति कुत्सितं स्मयते वेत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ कुह त् क ङ विस्मायने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरां-आत्मं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वी । विस्मा- यनमन्यतो विस्मयोत्पादनम् । ङ कुहयते । कुह- केनेन्द्रजालिको लोकं विस्माययति इत्यर्थः । स्यातां कुहयते विस्मापयते हेतुतो भयमिति भट्टमल्लदर्शनाद्विस्मापने इति पाठ इत्येके । इति दुर्गादासः ॥ कुह, व्य, (“वा ह च छन्दसि” । ५ । ३ । १३ ।

पृष्ठ २/१६८

इति हः । “कु तिहोः” । ७ । २ । १०४ । इति किमः कुः ।) कुत्र । वैदिकप्रयोगोऽयम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे २ । १२ । ५ । “यं स्मा पृच्छन्ति कुह सेतिघोरमुतेमाहुर्नैषो अस्तीत्येनम्” ॥) कुहः, पुं, (कुहयति विस्माययति ऐश्वर्य्यप्रभावेन यः । कुह + णिच् + अच् ।) कुवेरः । इति हेमचन्द्रः ॥ (क्ली, माया । कुहकम् । यथा, रामायणे २ । १०९ । २७ । सन्तुष्टपञ्चवर्गोऽहं लोकयात्रां प्रवाहये । “अकुहः श्रद्दधानः सन् कार्य्याकार्य्यविचक्षणः” ॥) कुहकं, क्ली, (कुह + “बहुलमन्यत्रापि” । उणां २ । ३७ इति क्वुब् ।) माया । (यथा, भागवते । १ । १ । १ । “जन्माद्यस्य यतोऽन्वयादितरतश्चार्थेष्वभिज्ञः स्व- राट् तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत् सूरयः । तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गो मृषा धाम्ना स्वेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि” ॥) तत्पर्य्यायः । इन्द्रजालम् २ जा- लम् ३ कुसृतिः ४ । तद्युक्ते त्रि । तत्पर्य्यायः । धूर्त्तः २ वञ्चकः ३ व्यंसकः ४ दाण्डाजिनिकः ५ मायी ६ जालिकः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ दाम्भिकः । इत्युणादिकोषः । (सर्पविशेषः । यथा, विष्णु- पुराणे १ । १७ । ३८ ॥ “इत्युक्तास्तेन ते सर्पाः कुहकास्तक्षकान्धकाः । अदशन्त समस्तेषु गात्रेष्वतिविषोल्वणाः” ॥) कुहकजीवी, [न्] त्रि, (कुहकेन इन्द्रजालविद्यया जीवति जीवनयात्रां सम्पादयतीति । कुहक + जीव् + णिनिः ।) मायाजीवी । इति महाभारतम् ॥ वाजिकर इति भाषा ॥ (सर्पजीवि । इति व्युत्प- त्तिलब्धोऽर्थः । सापुडे इति भाषा ॥) कुहकस्वनः, पुं, (कुहकः विस्मापकः स्वनः शब्दो- ऽस्य ।) कुक्कुटपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ कुहकस्वरः, पुं, (कुहकः विस्मापकः स्वरो यस्य । कुक्कुटः । इति हारावली ॥ कुहक्कः, पुं, तालभेदः । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “द्रुतद्वन्द्वं लघुद्वन्द्वं ताले कुहक्कसंज्ञके” ॥ कुहनं, क्ली, (कु ईषत् प्रयत्नेन हन्यते इति । हन् + कर्म्मणि अप् ।) मृद्भाण्डविशेषः । काचभाजनम् । (कुत्सिताचारेण हन्तीति । हन् + अच् ।) ई- र्ष्यालौ त्रि । इति मेदिनी ॥ कुहनः, पुं, (कुं पृथ्वीं भूमिं वा हन्ति खनतीत्यर्थः । हन् + अच् ।) मूषिकः । (कौ पृथिव्यां कुत्सितं वा हन्ति दशतीति । हन् + अच् ।) सर्पः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुहना, स्त्री, (कुह + “ण्यासश्रन्थो युच्” । ३ । ३ । १०७ । इति युच् ।) दम्भचर्य्या । इति मेदिनी ॥ लोमान्मिथ्येर्य्यापथकल्पना । इत्यमरः । २ । ७ । ५३ ॥ अर्थलिप्सया मिथ्याचारभेदस्य सम्पादना । दम्भमात्रकृतध्यानमौनादिः । अर्थलिप्सया धर्म्मा- श्रवणं इत्यन्ये । इति भरतः ॥ कुहनिका, स्त्री, (कुह + युच् स्वार्थे कः टाप् अत इत्वम् ।) कुहना । इति शब्दरत्नावली ॥ कुहरं, क्ली, (कुं भूमिं हरतीति । कु + हृ + अच् ।)

गह्वरम् । छिद्रम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, प्रसन्न- राघवे । ‘तैः किं मत्तकरीन्द्रकुम्भकुहरे नारोपणीयाः कराः’ ॥) कर्णः कण्ठशब्दः । गलः । अन्तिकम् । इत्यजय- पालः ॥ कुहरः, पुं, (कुह विस्मायने + कः । कुहं विस्मा- यनं भयमित्यर्थः राति ददाति भयं जनयतीति भावः । रा + कः ।) नागविशेषः । इति मेदिनी ॥ कुहरितं, क्ली, (कुहरयति कण्ठशब्दं करोति । कुहर + कृतौ णिच् + भावे क्तः ।) पिकालापः । रतिध्वनिः । इति मेदिनी ॥ रटितम् । इति विश्वः ॥ कुहलिः, पुं, (कु + हलि + इन् ।) पूगपुष्पिका । इति त्रिकाण्डशेषः । पान इति भाषा ॥ कुहा, स्त्री, (कुह + कः टाप् च ।) कटुकी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (वदरी ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ गुणाश्चास्य वदरशब्दे ज्ञेयाः ॥) कुहुः, स्त्री, (कुह + मृगष्वादित्वात् कुः ।) कुहूः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । “कोकिलानां कुहुरवैः सुखैः श्रुतिमनोहरैः” ॥) कुहूः, स्त्री, (कुह + बाहुलकात् कूप्रत्ययः ।) नष्टेन्दु- कलामावास्य । इत्यमरः । १ । ४ । ९ ॥ (यथा, श्रुतौ । “द्वे ह वा अमावास्या या पूर्ब्बामावास्या सिनीवाली योत्तरा सा कुहूरिति” ॥ व्यक्तमाह कालमाधवीये व्यासः । “दृष्टचन्द्रा सिनीवाली नष्टचन्द्रा कुहूर्मता” ॥ मतान्तरे तु । “तिथिक्षये सिनीवाली नष्टचन्द्रा कुहूर्मता । बाहुल्येपि कुहूर्ज्ञेया वेदवेदान्तवेदिभिः” ॥ तत्र श्राद्धाधिकारिभेदमाह । यथा, जावालिः । “अपराह्णद्वयाव्यापी यदि दर्शस्तिथिक्षये । आहिताग्नेः सिनीवाली निरग्न्यादेः कुहूर्मता” ॥ आदिशब्दात् स्त्रीशूद्रयोरपि ग्रहणं यथाह लोगाक्षिः । “सिनीवाली द्विजैः कार्य्या साग्निकैः पितृकर्म्मणि । स्त्रीभिः शूद्रैः कुहूः कार्य्या तथा चानग्निकैर्द्विजैः” ॥ तदधिष्ठत्री देवपत्नी । यथा, निरुक्ते । “सिनीवाली कुहूरिति देवपत्न्याविति” ॥ सा च अङ्गिरसः सुता । यथाह भागवते ४ । १ । २९ । “श्रद्धा त्वङ्गिरसः पत्नी चतस्रोऽसूत कन्यकाः । सिनीवाली कुहूराका चतुर्थ्यनुमतिस्तथा” ॥) कोकिलालापः । इति मेदिनी ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशती ६३० । “केनाश्रावि पिकानां कुहूं विहायेतरः शब्दः” ॥) कुहूकण्ठः, पुं, (कुहूरितिशब्दः कण्ठे यस्य ।) को- किलः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुहूमुखः, पुं, (कुहूरिति शब्दः मुखे यस्य ।) कोकिलः इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुहूरवः, पुं, (कुहूरिति रवो यस्य ।) कोकिलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यदुक्तम् ।

“पिक ! विधुस्तव हन्ति समं तम- स्त्वमपि चन्द्रविरोधिकुहूरवः” ॥) कुहूलं, क्ली, (कुह + ऊलक्प्रत्ययः ।) सशल्यभूरन्ध्रम् । इति जटाधरः ॥ कुहेडिका, स्त्री, (कु ईषत् हेडति वेष्टते नेत्रसञ्चा- रोऽस्याम् । हेड् ङ वेष्टने + इन् ततः स्वार्थेकन् ततः टाप् ।) कुज्झटिका । इति भूरिप्रयोगः ॥ कुहेडी, स्त्री, (कु ईषत् हेडति वेष्टते नेत्रसञ्चारो ऽस्याम् । हेड वेष्टने + “सर्व्वधातुभ्यः इन्” उणां ४ । ११७ । इति इन् । ततः कृदिकारान्तात् वा ङीष् ।) कुहेडिका । इति शब्दमाला ॥ कुहेलिका, स्त्री, (कु ईषत् हेडति षेष्टते नेत्रसञ्चारो- ऽस्याम् । हेडवेष्टने + इन् । ततः स्वार्थे कन् । टाप् । डस्य लत्वम् ।) कुज्झटिः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ कू शि ङ आर्त्तस्वरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-- आत्मं--अकं--सेट् ।) शि ङ कुवते अकुविष्ट । इति दुर्गादासः ॥ कू ञ ग शंब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां--उभं --अकं--सेट् ।) ञ ग कूनाति कूनीते । ह्रस्वान्तो- ऽयमिति जैमिनिः । दन्त्यनोपधोऽपि । नकार- रहितो ह्रस्वान्त इति रमानाथः । दीर्घान्त इति जौमराः । इति दुर्गादासः ॥ कूः, स्त्री, (कूनाति शब्दायते इति । कू + क्विप् ।) पिशाची । इति शब्दमाला ॥ कूकुदः, त्रि, (कू शब्दे भावे क्विप् । कुवः शब्दस्य कीर्त्तेरित्यर्थः कुं भूमिं आस्पदस्वरूपामिति यावत् ददातीति । कूकु + दा + कः ।) सत्कृत्या- लङ्कृतां कन्यां यो ददाति सः । इत्यमरः । ३ । १ । १४ ॥ कूचः, पुं, (कु शब्दे “कुवश्चट् दीर्घश्च” । उणां ४ । ९१ । इति चट् दीर्घश्च ।) स्तनः । इत्युणादि- कोषः ॥ कूचिका, स्त्री, (कूच + टित्वात् ङीप् । स्वार्थे कन् ।) तूलिका । इति हेमचन्द्रः ॥ कूज हिक्वने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) दीर्घी । हिक्वनमव्यक्तशब्दः । कूजति कोकिलः । इति दुर्गादासः ॥ कूजितं, क्ली (कूज् + भावे क्तः ।) पक्षिध्वनिः इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे १ । ४ । २ । “ललितलवङ्गलतापरिशीलनकोमलमलयसमीरे । मधुकरनिकरकरम्बितकोकिलकूजितकुञ्जकुटीरे” ॥) कूट क ङ अप्रसादाप्रदोः । इति कविकल्पद्रमः ॥ (चुरां-आत्मं-अकं-सेट् ।) अप्रदा दानाभावः । क ङ कूटयते खलः स्फुटमप्यर्थं प्रसन्नं न करोति । किञ्चिन्न ददाति वेत्यर्थः । इति दुर्गादास ॥ कूट त् क दाहे । मन्त्रे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरां-परं-सकं-सेट् ।) दीर्घो । अचुकूटत् । इति दुर्गादासः ॥ कूटः, पुं, (कूटयति दग्धीकरोति शापप्रभावेन सा- पराधान् इति । कूट दाहे + णिच् + अच् ।) अगस्त्यमुनिः । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ २/१६९

कूटः, पुं, स्त्री, (कूट्यते दातुं न शक्यते स्थावर त्वादिति । कूट अप्रदाने + कर्म्मणि घञ् ।) गृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कूटः, पुं, क्ली, (कूट् + घञ् ।) निश्चलः । राशिः । (यथा, हेः रामायणे । १ । १४ । १५ । “अन्नकूटाश्च दृश्यन्ते बहवः पर्व्वतोपमाः” ॥) लौहमुद्गरः ॥ (यथा, भागवते । ४ । २५ । ८ । “एते त्वां संप्रतीक्षन्ते स्मरन्तो वैशसं तव । संपरेतमयःकूटैश्छिन्दन्त्युत्थितमन्यवः” ॥) माया । (यथा, महाभारते वनपर्व्वणि । “नैव धर्म्मेण तद्राज्यं नार्ज्जवेन न चौजसा । अक्षकूटमधिष्टाय हृतं दुर्य्योधनेन वै” ॥) पर्व्वतशृङ्गम् । (यथा, महाभारते आनुशासनिके । “अद्रीणामिव कूटानि धातुरक्तानि शेरते” ॥) तुच्छः । सीरावयवः । यन्त्रम् । फाँद् इति भाषा । (यथा, रामायणे । “वागुराभिश्च पाशैश्च कूटैश्च विविधैस्तथा” ॥) अनृतम् । इति मेदिनी ॥ भग्नशृङ्गषण्डः । इति हेमचन्द्रः ॥ कैतवम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ३६ ॥ (यथा, भागवते । ६ । ५ । १० । “वाचः कूटन्तु देवर्षेः स्वयं विममृशुर्घिया” ॥ तद्वति त्रि । यथा, मनुः । ७ । ९० । “न कूटैरायुधैर्हन्यात् युध्यमानो रणे रिपून्” ॥ मिथ्याभूते त्रि । यथा, याज्ञवल्क्यः । “द्विगुणा वान्यथा ब्रूयुः कूटाःस्युः पूर्ब्बसाक्षिणः” ॥ पुरद्वारम् । यथा, महाभारते । ४ । ५ । १४ । “इयं कूटे मनुष्येन्द्र ! गहने महती शमी । भीमशाखा दुरारोहा श्मशानस्य समीपतः” ॥ अत्र कूटशब्दस्तु टीकाकृन्मतभेदेन अर्थान्तरे- ऽपि वर्त्तते । अग्रभागमात्रम् । यथा, रामायणे । “किरीटकूटैर्ज्वलितं शृङ्गारं दीप्तकुण्डलम्” ॥ भागवते च । ३ । १३ । २९ । “सवज्रकूटाङ्गनिपातवेग- विशीर्णकुक्षिः स्तनयन्नुदन्वान् । उत्सृष्टदीर्घोर्म्मिभुजैरिवार्त्त- श्चुक्रोश यज्ञेश्वर ! पाहि मेति” ॥) कूटकं, क्ली, (कूट् + संज्ञायां कन् ।) फालम् । इत्य- मरः । २ । ९ । १३ ॥ कूटकः, पुं, (कूट् + ण्वुल् ।) कवरी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ मुरानामगन्धद्रव्यम् । इति शब्दमाला ॥ (पर्व्वतविशेषः । यथा, भागवते । ५ । १९ । १७ । “भारते ऽस्मिन्वर्षे सरिच्छैलाः सन्ति बहवः” । “त्रिकूट ऋषभः कूटकः क्रौञ्चः सह्यः” इति ॥) कूटकृत्, पुं, (कूटं करोतीति । कूट + कृ + क्विप् तुगागमश्च ।) शिवः । कायस्थः । इति त्रिकाण्ड- शेषः । कितवे, त्रि ॥ (तुलाकर्म्मणि कैतवकारी । यथा, याज्ञवल्क्यः । २ । २४३ । “तुलाशासनमानानां कूटकृन्नाणकस्य च” ॥) कूटजः, पुं, (कूटे पर्व्वते एव जायते । जन + डः ।) कुटजवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुटजशब्दे ऽस्य गुणादयो ज्ञेयाः ॥) कूटपूर्व्वं, पुं, हस्तिनां त्रिदोषजज्वरः । इति

त्रिकाण्डशेषः ॥ कूटपर्ब्बोऽपि क्वचित्पाठः ॥ कूटपालकः, पुं, (कूटं मृत्स्तोमं पालयतीति । पालि + ण्वुल् ।) कुलालस्य पवनम् । कुमारेर पोयान् इति भाषा । पित्तज्वरः । इति हारावली ॥ कूटयन्त्रं, क्ली, (कूटं कैतववत् यन्त्रम् ।) आमिषं दत्त्वा मृगपक्षिबन्धनार्थं यत् सन्धानयन्त्रं निवेश्यते तत् । फाँद् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उन्माथः २ । इत्यमरः । २ । १० । २६ ॥ कूटशाल्मलिः, पुं, (कूटः शाल्मलिः ।) शाल्मलिविशेषः । काशिमाला इति ख्यातः । कुत्सितशाल्मलिः अनृतशाल्मलिर्वा । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ तत्प- र्य्यायः । रोचनः २ । इत्यमरः । २ । ४ । ४७ ॥ (क्वचित् स्त्रीलिङ्गे ऽपि दृश्यते । कूटशाल्मलिरिव इति व्युत्पत्त्या यमस्य गदायाः गौणी संज्ञा । यथा, रघौ १२ । ९५ । “अयःशङ्कुचितां रक्षः शतघ्नीमथ शत्रवे । हृतां वैवस्वतस्येव कूटशाल्मलिमक्षिपत्” ॥ नरकस्थकण्टकाचितलोहशाल्मलिवृक्षविशेषः । स च दुरारोहः । यथा, महाभारते १८ । ३ । ४ । “नादृश्यन्त च तास्तत्र यातनाः पापकर्म्मिणाम् । नदी वैतरणी चैव कूटशाल्मलिना सह” ॥) राजनिर्घण्टोक्तगुणपर्य्यायौ रोहितकशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ कूटसंक्रान्तिः, स्त्री, अर्द्धरात्रातीते सूर्य्यस्य राश्यन्त- रगभनम् । यथा, -- “संक्रान्तिर्द्विविधा यत्र पूर्ब्बं तत्र परित्यजेत् । कर्त्तव्यं कूटसंक्रान्त्यां स्नानदानतपोव्रतम् ॥ अर्द्धरात्रव्यतीते तु यदा संक्रमते रविः । सा ज्ञेया कूटसंक्रान्तिर्मुनिभिः परिकीर्त्तिता” ॥ इति विद्यानिधिकृतज्योतिःसागरसारधृतं वच- नम् ॥ * ॥ अपि च । “अर्द्धरात्रे व्यतीते तु संक्रान्तिर्यदहर्भवेत् । पूर्ब्बे व्रतादिकं कुर्य्यात् परेद्युः स्नानदानयोः ॥ इति भीमपराक्रमीयम् ॥ स्नानदानयोरित्यत्र सप्तमीनिर्द्देशात् परदिवसीयस्रानदाननिमित्तकं पूर्ब्बदिने उपवाससंयमनरूपव्रतादिकं कुर्य्यादि- त्यर्थः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ कूटस्थः, त्रि, (कूटे मायायां तिष्ठतीति । यद्वा, कूट- वत् निर्व्विकारेण निश्चलः सन् तिष्ठतीति । कूट् + स्था + कः ।) एकरूपतया यः कालव्यापी सः । इत्य- मरः ॥ (परमात्मा । यथा, पञ्चदश्यां ६ । २२-२७ । “अधिष्ठानतया देहद्वयावच्छिन्नचेतनः । कूटवन्निर्व्विकारेण स्थितः कूटस्थ उच्यते ॥ कूटस्थे कल्पिता बुद्धिस्तत्र चित्प्रतिविम्बकः । प्राणानां धारणाज्जीवः संसारेण स युज्यते ॥ जलव्योम्ना घटाकाशो यथा सर्व्वस्तिरोहितः । तथा जीवेन कूटस्थः सोऽन्योन्याध्यास उच्यते ॥ अयं जीवो न कूटस्थं विविनक्ति कदाचन । अनादिरविवेकोऽयं मूलाविद्येति गम्यताम् ॥ विक्षेपावृतिरूपाभ्यां द्विधा ऽविद्या प्रकल्पिता । न भाति नास्ति कूटस्थ इत्यापादनमावृतिः ॥ अज्ञानी विदुषा पृष्टः कूटस्थं न प्रबुध्यते । न भाति नास्ति कूटस्थ इति बुद्ध्वा वदत्यपि” ॥

कूटस्थचैतन्यस्य अविद्याध्यस्ततयैव जीवत्वं नतु स्वरूपतः नितरां तस्मादपि निरध्यस्तत्वात् नि- र्म्मलः सच्चिदानन्दस्वरूपावस्थः पुरुषोत्तमः पर- मात्मेत्युच्यते । यथा, गीतायां १५ । १६-१७ । “द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्व्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकत्रयमाविश्य विभर्त्त्यव्यय ईश्वरः” ॥) एकेनैव स्वभावेन निरवधिकालस्य व्यापको य आ- काशादिः । इति भरतः ॥ (कूटे भयावहे तिष्ठति यः । स्था + कः ।) व्यालनखः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (व्याघ्रनख इति भाषा ॥) कूटस्थं, क्ली, (कूटस्थ इव प्रकाशते यत् । अर्शआदे- रच् ।) व्याघ्रनखाख्यगन्धद्रव्यम् । इति जटाधरः ॥ कूटसाक्षी, [न्] त्रि, (कूटः मायावी मिथ्यावादी कपटीत्यर्थः साक्षी ।) मिथ्यासाक्षी इति व्यव- हारतत्त्वम् ॥ (याज्ञवल्क्ये कूटसाक्षिलक्षणम् । यथा, -- “द्विगुणा वान्यथा ब्रूयुः कूटाः स्युः पूर्ब्बसाक्षिणः” ॥ ते तु गुरुदण्डार्हाः । अकृतप्रायश्चित्ताः रौरवाख्य- नरकं व्रजेयुः ॥ यो हि जानन्नपि साक्ष्यं न ददाति स कूटसाक्षितुल्यः । तथा च तत्रैव । “न ददाति तु यः साक्ष्यं जानन्नपि नराधमः । स कूटसाक्षिणां पापैस्तुल्यो दण्डेन चैव हि” ॥) कूटागारं, क्ली, (कूटं आगारं गृहम् ।) वडभी । तत्पर्य्यायः । चन्द्रशालिका २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ स्त्रीणां क्रीडागारम् । इत्यादिकाण्ड- टीका ॥ कूटार्थभाषिता, स्त्री, (कूटार्थस्य दुर्भेद्यार्थस्य कल्पि- तार्थस्य वा या भाषिता ।) प्रबन्धकल्पनाकथा । इति शब्दरत्नावली ॥ रूपकथा इति भाषा ॥ कूड, शि घान्ये । भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः । (तुदां- पर-अकं-सकञ्च-सेट् ।) षष्ठस्वरी । फलाभावे ऽप्यस्य कूटादौ पाठः प्राचामनुरोधात् । प्राञ्चोऽपि डान्तप्रस्तावादिमं कूटादौ पठितवन्तः । शि, कूडती कूडन्ती । घान्यं घनीभावः । कूडति दुग्धं वह्नियोगात् । कूडत्यन्नं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ कूड्यं, क्ली, (कूडति घनीभवति मृदादिना । कूड् + ण्यत् ।) भित्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ देयाल इति भाषा ॥ कूण, त् क सङ्कोचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अद- न्तचुरां-परं-अकं-सेट् ।) दीर्घी मूर्द्धन्योपधः अचुकूणच्चक्षुः सङ्कुचितमभूदित्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ कूण, क ङ सङ्कुचि । इति कविकल्यद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-अकं-सेट् ।) षष्ठस्वरी । क ङ, कूणयते चक्षुः सङ्कुचितं स्यादित्यर्थः । पञ्चमस्वरीत्येके । इति दुर्गादासः ॥ कूणिः, त्रि, (कूणति कुञ्चितो भवति रोगादिभिरिति शेषः । कूण सङ्कोचे “सर्व्वधातुभ्य इन्” । उणां ४ । ११७ । इति इन् ।) कूणिः । रोगादिना

पृष्ठ २/१७०

कुञ्चितकरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कूणिका, स्त्री, (कूण् + ण्वुल् टाप् अत इत्वञ्च ।) शृङ्गम् । वीणामूलस्थवशशलाका । तत्पर्य्यायः । कलिका २ । इति हेमचन्द्रः ॥ कूदरः, पुं, (कुत्सितं उदरं यस्य । ऋतुदोषतः पापो- दरजातत्वात् तथात्वम् ।) जातिविशेषः । यथा, -- ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे । “ब्राह्मण्यामृषिवीर्य्येण ऋतोः प्रथमवासरे । कुत्सिते चोदरे जातः कूदरस्तेन कीर्त्तितः ॥ तदशौचं विप्रतुल्यं पतितो ह्यृतुदोषतः । सद्यः कोटकसंसर्गादधमो जगतीतले” ॥ कूद्दालः, पुं, (कुद्दाल + पृषोदरात् दीर्घत्वे साधुः ।) कुद्दालवृक्षः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ कूप, त् क दौर्ब्बल्ये । (अदन्तचुरां--परं--अकं--सेट् ।) अयं षष्ठस्वरी । इति त्रिलोचनः ॥ सप्तमखरी । इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ कूपः, पुं, (कु ईषत् आपी यत्र । “ऋक्पूरित्यः” । ५ । ४ । ७४ । ऊदनोरित्यत्र दीर्घनिर्द्देशादन्यत्रा- प्यूदिति वा । यद्वा कुतन्ति मण्डूकाः अत्र । “कुपु भ्याञ्च” । उणां ३ । २७ इति पो दीर्घश्च ।) स्वना- मख्यातो जलाधारः ॥ कूया इति पात्कूया इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । अन्धुः २ प्रहिः ३ उद- पानम् ४ । इत्यमरः । १ । १० । २६ ॥ अवटः ५ कोट्टारः ६ । इति जटाधरः ॥ कात्तः ७ कर्त्तः ८ वज्रः ९ काटः १० खातः ११ अवतः १२ क्रिविः १३ सूदः १४ उत्सः १५ ऋष्यदात् १६ कारोत- रात् १७ कुशेषः १८ केवटः १९ । इति वेद- निघण्टौ ३ अध्याये त्रयोदशकूपनामानि ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “भूमौ खातोऽल्पविस्तारो गम्भीरो मण्डलाकृतिः । बद्धोऽबद्धः स कूपः स्यात्तदम्भः कौपमुच्यते” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ तज्जलगुणाः । वातकफ- नाशित्वम् । अग्निदीपनत्वम् । लघुत्वम् । पित्त- वर्द्धनत्वम् । क्षारत्वम् । शीतकाले उष्णत्वम् । उष्णकाले शीतत्वम् । वसन्तकाले प्रशस्तत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“रूक्षं कफघ्नं लवणात्मकञ्च सन्दीपनं पित्तकरं लघूष्णम् । कूपोदकं वातहरं प्रदिष्टं हितं न शस्तं शरदो वदन्ति” ॥ इति हारीते प्रथमस्थाने ७ अध्याये ॥ कूपादिकरणफलादिकं जलाशयतत्त्वधृतादित्य- पुराणवचनम् । यथा, -- “सेतुबन्धरता ये च तीर्थशौचरताश्च ये । तडागकूपकर्त्तारो मुच्यन्ते ते तृषाभयात्” ॥ विष्णौ च । “अथ कूपकर्त्तुस्तत्प्रवृत्ते पानीये दुष्कृतार्द्धं विनश्यति” । तत्प्रवृत्ते कृतकूपा- दुत्थिते । विष्णुधर्म्मोत्तरे च । “तडागकूपकर्त्तारस्तथा कन्याप्रदायिनः । छत्रोपानहदातारस्ते नराः स्वर्गगामिनः” ॥ तथा, नन्दिकेश्वरपुराणे । “यो वापीमथवा कूपं देशे तोयविवर्ज्जिते ।

खानयेत् स दिवं याति विन्दौ विन्दौ शतं समाः” ॥ तत्संस्कारकर्त्तुरपि फलमुच्यते विष्णौ । यथा, -- “कूपारामतडागेषु देवतायतनेषु च । पुनः संस्कारकर्त्ता च लभते मौलिकं फलम्” ॥ परं जलशून्यदेशखनने एव प्रतिष्ठा न तु पङ्को- द्धारमात्रे । “अजले जलमुत्पाद्य” इति वचनात् ॥) गर्त्तः । गुणवृक्षः । नदीमध्यस्थितो वृक्षः पर्व्वतो वा । इत्युणादिकोषः । कूपकः । कूपा इति भाषा । मृन्मानम् । इति मेदिनी ॥ कूपकः, पुं, (कूपे गर्त्ते कायते प्रकाशते इति । कै + कः ।) नौकागुणबन्धनस्तम्भः । इत्यमरः । १ । १० । १२ । मास्तुल इति भाषा । तैलपात्रम् । कूपा इति भाषा । कुकुन्दरम् । उदपानम् । चिता । इति मेदिनी ॥ (शुष्कनद्यादौ जलार्थं कृतो गर्त्तः । इत्यमरः । १ । १० । १० ॥) कूपाङ्गः, पुं, (कूपाकारं अङ्ग अस्मिन् ।) रोमाञ्चः । इति शब्दरत्नावली ॥ कूपाङ्कोऽपि पाठः ॥ कूपारः, पुं, (कुं पृथिवीं पिपर्त्ति पूरयति । पॄ + अण् पृषोदरात् उकारस्य दीर्घः ।) अकूपारः । इत्यमरटीका ॥ कूवारोऽपि पाठः ॥ कूपिका, स्त्री, (कूप + संज्ञायां कन् ततष्टाप् अत- इत्वञ्च ।) अम्भोगतोपलम् । जलमध्यस्थितपर्व्व- तादिः । इति मेदिनी ॥ कूपी, स्त्री, (कूप् + इन् ततो ङीप् ।) पात्रविशेषः । यथा, अजीर्णचिकित्सायां भावप्रकाशः ॥ “भावयेत् सप्तकृत्वस्तच्चणकाम्लजलेन च । ततः संशोष्य संपिष्य कूपीमध्ये निधापयेत्” ॥ कूमं, क्ली, (कोः पृथिव्याः भूमेर्वा उमा कान्तिर्य- स्मात् ।) सरोवरः । इति जटाधरः ॥ कूरः, पुं, (वेञ स्यूतौ + भावे क्विप् ऊः । कौ भूमौ उवं वयनं लाति गृह्णातीति । ला + कः । लस्य रः ।) भक्तम् । इति हलायुधः ॥ कूर्च्चं, क्ली, (कुर्य्यते इति कुर् बाहुलकात् चट् निपा- तनात् दीर्घः ।) मलापकर्षार्थकेशादिमुष्टिः । कुँचि इति भाषा । यथा, -- नरसिंहपुराणे । “ततः समर्पयेत् कूर्च्चमुशीरादिविनिर्म्मितम् । मलापकर्षणाद्यर्थं श्रीमन्मूर्त्त्यङ्गसन्धितः” ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे च । “उशीरकूर्च्चकं दत्त्वा सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । दत्त्वा गोदालजं कूर्च्चं सर्व्वांस्तापान् व्यपोहति । दत्त्वा चामरकं कूर्च्चं श्रियमाप्नोत्यनुत्तमाम्” ॥ इति श्रीहरिभक्तिविलासस्य ६ विलासे ४८ श्लोकः ॥ कूर्च्चः, पुं क्ली, (कुर् + चट् निपातनात् दीर्घः ।) भ्रुवोर्मध्यम् । भ्रूद्वयमध्यस्थानम् । इत्यमरः । २ । ६ । ९२ ॥ मयूरपुच्छमुष्टिः । कुशमुष्टिः । इति हरिवंशे पुण्यकव्रतटीकायां नीलकण्ठः ॥ कठि- नम् । श्मश्रु । कैतवम् । इति मेदिनी ॥ विकत्थ- नम् । दम्भः । क्षिप्रोपरिभागः । स तु अङ्गुष्ठाङ्गु- लिमध्यस्य उपरिभागः । इति हेमचन्द्रः ॥ हूं वीजम् । इति तन्त्रम् ॥ (यथा, कर्पूरस्तवे “वर्गाद्यं वह्निसंस्थं विधुरतिवलितं तत्त्रयं कूर्च्चयुग्मम्” ॥ तथा, भैरवतन्त्रे ।

“कालीवीजद्वयं देवि ! दीर्घं हूंकारमेव च । त्र्यक्षरी सा महाविद्या चामुण्डा कालिका स्मृता” ॥) कूर्च्चः, पुं, (कुर् + बाहुलकात् चट् निपातनात् दीर्घः ।) शीर्षम् । इति धरणी ॥ कूर्च्चशिरः, [स्] क्ली, (कूर्च्चस्य शिरः इव शिरो- ऽस्य ।) अङ्घ्रिस्कन्धः । इति हेमचन्द्रः । गुड्मुडा इति भाषा ॥ (“गुल्फसन्धेरध उभयतः कूर्च्चशिरो नाम तत्र रुजा शोफौ” ॥ “द्वेद्वे कूर्च्चशिरांसि च” ॥ इति सुश्रुते शारीरस्थाने ६ अध्याये ॥) कूर्च्चशीर्षः, पुं, (कूर्च्चं श्मश्रु तद्वत् शीर्षं यस्य ।) जीवकवृक्षः । स तु अष्टवर्गमध्यपठितौषधिः । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ (जीवकशब्दे ऽस्य विव- रणं व्याख्येयम् ॥) कूर्च्चशीर्षकः, पुं, (कूर्च्चं श्मश्रु तद्वत् शीर्षं यस्य । कप् ।) जीवकः । इति राजनिर्घण्टः । (नारिकेलवृक्षः । इति चिन्तामणिः ॥) कूर्च्चशेखरः, पुं, (कूर्च्चमिव शेखरमस्य ।) नारिकेल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कूर्च्चिका, स्त्री, (कूर्च्चाकारोऽस्त्यस्याः । कूर्च्च + ठन् ।) क्षीरविकृतिः । क्षीरसा इति भाषा । इत्यमरः । २ । ९ । ४४ ॥ सा द्विधा यथा, -- “दध्रा सह च यत् पक्वं क्षीरं सा दधिकूर्च्चिका । तक्रेण पक्वं यत् क्षीरं सा भवेत्तक्रकूर्च्चिका” ॥ इति भरतः ॥ (“कूर्च्चिका विकृता भक्ष्या गुरवो नातिपित्तलाः” ॥ इति सुश्रते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) सूचिका । सूँच इति भाषा । तूलिका । तुली इति भाषा । कुद्मलः । कुँडि इति भाषा । कुञ्चिका । कुँजि इति भाषा । इति हेमचन्द्रो मेदिनी च ॥ कूर्द्द ङ क्रीडायाम् । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां- आत्मं--अकं--सेट् ।) षष्ठस्वरी । ङ, कूर्द्दते । इति दुर्गादासः ॥ कूर्द्दनं, क्ली, (कूर्द्द + भावे ल्युट् ।) क्रीडा । खेला । इत्यमरः । १ । ७ । ३३ ॥ कूर्द्दनी, स्त्री, (कूर्द्द्यतेऽस्याम् । कूर्द्द + अधिकरणे ल्युट् ततो ङीप् ।) चैत्रीपूर्णिमा । सा तु काम- देवोत्सवतिथिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कूर्पं, क्ली, (कुरं पाति । पा + कः ।) भ्रूद्वयमध्यस्थ- लम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कूर्पासः, पुं, (कुर्परे शरीरे अस्यते आस्ते वा । अस् + वञ् । पृषोदरात् रलोपः पूर्ब्बदीर्घश्च ।) क- ञ्चुकः । धारवाणः । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्वार्थे कन् प्रत्ययेनास्योदाहरणं यथा, माघे । ५ । २३ । “प्रस्वेदवारिसविशेषविषक्तमङ्गे कूर्पासकं क्षतनखक्षतमुत्क्षिपन्ती” ॥) कूर्म्मः, पुं, (कुत्सितः ईषद् वा ऊर्म्मिः वेगो यस्य । के जले ऊर्म्मिर्यस्येति वा पृषोदरात् साधुः ।) जलजन्तुविशेषः । काछिम् इति भाषा । (यथा, भगवद्गीतायाम् । २ । ५८ । “यदा संहरते चायं कूर्म्मोऽङ्गानीव सर्व्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता” ॥) तत्पर्य्यायः । कच्छपः २ पञ्चनखः ३ गुह्यः ४ पञ्च-

पृष्ठ २/१७१

गुप्तः ५ पीबरः ६ कमठः ७ जलगुल्मः ८ । इति जटाधरः ॥ अस्य मांसादिगुणपर्य्यायान्तरौ कच्छपशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ * ॥ (तल्लक्षणं यथा, -- वृहत्संहितायाम् ६४ अध्याये । “स्फटिकरजतवर्णो नीलराजीव चित्रः कलशसदृशमूर्त्तिश्चारुवंशश्च कूर्म्मः । अरुणसमवपुर्व्वा सर्षपाकारचित्रः सकलनृपमहत्त्वं मन्दिरस्थः करोति ॥ अञ्जनमृङ्गश्यामवपुर्वा विन्दुविचित्रोऽव्यङ्गशरीरः । सर्पशिरा वा स्थूलगलोयः सोपि नृपाणां राष्ट्रविवृद्ध्यै ॥ वैदूर्य्यत्विट् स्थूलकण्ठस्त्रिकोणो गूढश्छिद्रश्चारुवंशश्च शस्तः । क्रीडावाप्यां तोयपूर्णे मणौ वा कार्य्यः कूर्म्मो मङ्गलार्थं नरेन्द्रैः” ॥ परमेश्वरः । यथाह ऋग्वेदभाष्योपक्रमणिकायां दयानन्दः । “परमेश्वरेणेदं सकलं जगक्त्रियते तस्मात् तस्य कूर्म्म इति संज्ञा” ॥ प्रजापतेरवतारविशेषः । यथा, शतपथब्राह्मणे । ७ । ५ । १ । ५ । “स यत् कूर्म्मो नाम एतद्वा रूपं कृत्वा प्रजा- पतिः प्रजा असृजत यदसृजताकरोत्तद् यदकरोत् तस्मात् कूर्म्मः कश्यपो वै कूर्म्मस्तस्मादाहुः सर्व्वाः प्रजाः काश्यप्य इति । स यः स कूर्म्मोऽस्य स आदित्यः” ॥ इति ॥ * ॥) वाह्यवायुविशेषः । यथा, -- “उन्मीलने स्मृतः कूर्म्मो भिन्नाञ्जनसमप्रभः” ॥ इति शारदातिलकटीका ॥ * ॥ मुद्राविशेषः । यथा, -- “वामहस्तस्य तर्जन्यां दक्षिणस्य कनिष्ठया । तथा दक्षिणतर्जन्यां वामाङ्गुष्ठेन योजयेत् ॥ उन्नतं दक्षिणाङ्गुष्ठं वामस्य मध्यमादिकाः । अङ्गुलीर्योजयेत् पृष्ठे दक्षिणस्य करस्य च ॥ वामस्य पितृतीर्थेन मध्यमानामिके तथा । अधोमुखे च ते कुर्य्याद्दक्षिणस्य करस्य च ॥ कूर्म्मपृष्ठसमं कुर्य्याद्दक्षपाणिञ्च सर्व्वतः । कूर्म्ममुद्रेयमाख्याता देवताध्यानकर्म्मणि” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ (आसनविशेषः । यथा हठयोगदीपिकायाम् । १ । २२ । “गुदं निरुध्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण समाहितः । कूर्म्मासनं भवेदेतदिति योगविदो विदुः” ॥) सत्ययुगे समुद्रमन्थनकाले मन्दरपर्व्वतधारणार्थं कच्छपरूपभगवदवतारविशेषः । यथा, -- “क्षीरोदमध्ये भगवान् कूर्म्मरूपी स्वयं हरिः” ॥ इति पद्मपुराणम् ॥ अपि च । “विलोक्य विघ्नेशविधिं तदेश्वरो दुरन्तवीर्य्योऽवितथोऽभिसन्धिः । कृत्वा वपुः काच्छपमद्भुतं महत् प्रविश्य तोयं गिरिमुज्जहार” ॥ इति श्रीभागवतम् ॥ * ॥ (“काश्यपपत्न्याः कद्रोः पुत्त्रेषु एकः । स च नागविशेषः । यथा, महा- भारते । १ । ६५ । ४१ । “शेषोऽनन्तो वासुकिश्च तक्षकश्च भुजङ्गमः ।

कूर्म्मश्च कुलिकश्चैव काद्रवेयाः प्रकीर्त्तिताः” ॥) कूर्म्मचक्रं, क्ली (कूर्म्माकारं चक्रम् । मध्यपदलोपी कर्म्मधारयः ।) कृषिकर्म्मोक्तकच्छपाकारचक्रम् । तस्याकारो यथा, -- “प्राङ्मुखो भगवान् देवः कूर्म्मरूपी व्यवस्थितः । आक्रम्य भारतं वर्षं नवभेदं यथाक्रमम्” ॥ तत्र नक्षत्रन्यासक्रमः । “मध्यप्रागग्नियाम्यादिकृत्तिकादित्रयत्रयैः । क्रूरवेधयुतैस्तैस्तु पीड्यन्ते तन्निवासिनः” ॥ तत्र वेधो यथा, -- “पूर्ब्बापरे भवेद्वेधो वेधश्चोत्तरदक्षिणे । ईशाने राक्षसे वेधो वेध आग्नेयमारुते । तारात्रयान्वितं तत्र सौरिं यत्नेन चिन्तयेत्” ॥ तत्र वेधादिजन्यदोषाः । “अतिवृष्टिरनावृष्टिः शलभा मूषिकाः खगाः । स्वचक्रं परचक्रञ्च सप्तैते सम्भवन्ति च ॥ एवं देशगृहग्रामक्षेत्रनामर्क्षतो वदेत् । तथा च यत्र नक्षत्रे दिव्यपार्थिवनाभसाः ॥ दृश्यन्ते सुमहोत्पाताः स्वां दिशं तत्र पीडयेत् । सौरिर्बलाधिपो दुष्टः स्वल्पवीर्य्यः शुभावहः ॥ एकदा पीडयेद्यत्र भानुजः कूर्म्मपञ्चके । तत्र स्थाने महाविघ्नो जायते नात्र संशयः ॥ दुष्टस्थाने गते चन्द्रे कर्त्तव्यं शान्तिपौष्टिकम्” ॥ तच्चक्रमध्यस्था देशाः । “मध्ये सारस्वता मत्स्याः शूरसेनाः समाथुराः । पञ्चालशाल्वमाण्डव्यकुरुक्षेत्रगजाह्वयाः ॥ मरुनैमिषविन्ध्याद्रिपाण्ड्यघोषाः सयामुनाः । काश्ययोध्या प्रयागश्च गया वैदेहकादयः” ॥ तत्र पूर्ब्बस्थदेशाः । “प्राच्यां मागधशोणौ च वारेन्द्रोगौडरा ढकाः । वर्द्धमानतमोलिप्तप्राग् ज्योतिषोदयाद्रयः” ॥ तत्राग्निकोणस्थदेशाः । “आग्नेय्यामङ्गवङ्गोपवङ्गत्रैपुरकोशलाः । कलिङ्गौड्रान्ध्रकिष्किन्ध्याविदर्भशवरादयः” ॥ तत्र दक्षिणस्थदेशाः । “दक्षिणेऽवन्तिमाहेन्द्रमलया ऋष्यमूककाः । चित्रकूटमहारण्यकाञ्चीसिंहलकोङ्कणाः । कावेरी ताम्रपर्णी च लङ्कात्रिकूटकादयः” ॥ तत्र नैरृतकोणस्थदेशाः । “नैरृते द्रविडानर्त्तमहाराष्ट्राश्च रैवतः । यवनः पह्नवः सिन्धुः पारसीकादयो मताः” ॥ तत्र पश्चिमस्थदेशाः । “पश्चिमे हैहयाऽस्ताद्रिम्लेच्छवासशकादयः” ॥ तत्र वार्युकोणस्थदेशाः । “वायव्ये गुज्जराटश्च नाटजालन्धरादयः” ॥ तत्र उत्तरस्थदेशाः । “उत्तरे चीननेपालहूनकैकेयमन्दराः । गान्धारहिमवत्क्रौञ्चगन्धमादनमालवाः । कैलासमद्रकाश्मीरम्लेच्छदेशाः खसादयः” ॥ तत्रेशानकोणस्थदेशाः । “ऐशाने स्वर्णभौमश्च गङ्गाद्वारस्तु टङ्कणः । वाह्लीकब्रह्मपुरककीराता दरदादयः” ॥

इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ जपयज्ञकर्म्मोक्तकमठा- कारचक्रम् । तस्य लिखनक्रमः । “चतुरस्रां भुवं भित्त्वा कोष्ठानां नवकं लिखेत् । पूर्ब्बकोष्ठादि विलिखेत् सप्तवर्गाननुक्रमात् ॥ लक्षमीशे मध्यकोष्ठे स्वरान् युग्मक्रमाल्लिखेत् । दिक्षु पूर्ब्बादितो यत्र क्षेत्राद्यक्षरसंस्थितिः ॥ मुखं तत्तस्य जानीयात् हस्तावुभयतः स्थितौ ॥ कोष्ठे कुक्षी उभे पादौ द्वे शिष्टं पुच्छमीरितम् ॥ क्रमेणानेन विभजेन्मध्यस्थमपि भागतः” ॥ * ॥ तस्याङ्गविशेषे स्थितस्य जपादौ गुणदोषाः यथा । “मुखस्थो लभते सिद्धिं करस्थः स्वल्पजीवनः । उदासीनः कुक्षिसंस्थः पादस्थो दुःखमाप्नुयात् ॥ पुच्छस्थः पीड्यते मन्त्री बन्धनोच्चाटनादिभिः । कूर्म्मचक्रमिदं प्रोक्तं मन्त्रिणां सिद्धिदायकम्” ॥ * ॥ तदज्ञाने दोषो यथा, पिङ्गलायाम् । “कूर्म्मचक्रमविज्ञाय यः कुर्य्यात् जपयज्ञकम् । तस्य यज्ञफलं नास्ति सर्व्वानर्थाय कल्पते” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ (तन्त्रोक्तग्रहणीयमन्त्रशुभादि- सूचककूर्म्माकारचक्रविशेषः । तत्स्वरूपादि रुद्र- यामले उक्तम् । यथा । “कूर्म्मचक्रं प्रवक्ष्यामि शुभाशुभफलात्मकम् । यज्ज्ञात्वा सर्व्वशास्त्रार्थं जानाति पण्डितोत्तमः ॥ अभेद्यं भेदकं चक्रं शृणुष्वादरपूर्ब्बकम् । कूर्म्माकारं महाचक्रं चतुष्पादसमावृतम् ॥ तुण्डे स्वरान्, दक्षपादे कवर्गं, वामपादके । चवर्गं, कीर्त्तितं पश्चात् अधःपादे टवर्गकम् ॥ तदधस्तु तवर्गः स्यादुदरे च पवर्गकम् । यवान्तं हृदये प्रोक्तं शहान्तं पृष्ठमध्यके ॥ लाङ्गूले शक्रवीजञ्च क्षकारं लिङ्गमध्यके । लिखित्वा गणयेन्मन्त्री चक्राकारं मलापहम् ॥ स्वरे लाभः कवर्गे श्रीश्चवर्गश्च विवेकदः । टवर्गे राजपदवी तवर्गे धनवान् भवेत् ॥ उदरे सर्व्वनाशः स्यात् हृदये बहुदुःखभाक् । पृष्ठे च सर्व्वसन्तापः लाङ्गूले मरणं ध्रुवम् ॥ वैष्णवे पृष्ठेदेशे तु दुःखञ्च वामपादके । विरुद्धद्वयलाभे तु न कुर्य्याच्चक्रचिन्तनम् ॥ विरुद्धैके धर्म्मनाशो युग्मदोषे च मारणम् । यत्र देवाक्षरञ्चास्ति तत्र चेन्निजवर्णकम् ॥ विरुद्धञ्च त्यजेच्चक्रमन्यमन्त्रं विचारयेत् । पृथक् होमे यदि भवेत् वर्णमाला महेश्वर ! ॥ यदि तत्सौख्यभावः स्यात् तत्सौख्यं नापि वर्ज्जयेत् ॥ विभिन्नगेहे दोषश्चेत् शुभमन्त्रञ्च संत्यजेत् ॥ इति ते कथितं देव ! दृष्टादृष्टफलप्रदम् । ये शोधयन्ति चक्रेन्द्रं मन्त्रसिद्धिप्रदं शुभम्” ॥ * ॥ कूर्म्मरूपी विष्णुः केन रूपेण विराजते तत्संस्थान- विवरणं मार्कण्डेयपुराणे ५८ अध्याये उक्तम् ॥ तद्-यथा । क्रोष्टुकिरुवाच । “भगवन् ! कथितं सम्यक् भवता भारतं मम । सरितः पर्व्वता देशा ये च तत्रं वसन्ति व ॥ किन्तु कूर्म्मस्त्वया पूर्ब्बं भारते भगवान् हरिः । कथितस्तस्य संस्यानं श्रोतुमिच्छाम्यशेषतः ॥ कथं स संस्थितो देवः कूर्म्मरूपी जनार्द्दनः ॥

पृष्ठ २/१७२

शुभाशुभ मनुष्याणां व्यज्यते च ततः कथम् । यथामुखं यथापादस्तस्य तद्ब्रूह्यशेषतः ॥ मार्कण्डेय उवाच । प्राङ्मुखो भगवान् ! देवः कूर्म्मरूपी व्यवस्थितः । आक्रम्य भारतं वर्षं नवभेदमिदं द्विज ! ॥ नवधा संस्थितान्यस्य नक्षत्राणि समन्ततः । विषयाश्च द्विजश्रेष्ठ ! ये सम्यक् तान्निबोध मे ॥ वेदमन्त्रा विमाण्डव्याः शाल्वनीपास्तथा शकाः । उज्जिहानास्तथा वत्स ! घोषसङ्ख्यास्तथा खशाः ॥ मध्ये सारस्वता मत्स्याः शूरसेनाः समाथुराः । धर्म्मारण्या ज्योतिषिका गौरग्रीवा गुडाश्मकाः ॥ विदेहकाः सपाञ्चालाः सङ्केताः कङ्कमारुताः । कालकोटिसपाषण्डाः पारिपात्रनिवासिनः ॥ कापिङ्गलाः कुरुर्वाह्यस्तथैवोडुम्बरा जनाः । गजाह्वयाश्च कूर्म्मस्य जलमध्यनिवासिनः ॥ कृत्तिका रोहिणी सौम्या एतेषां मध्यवासिनाम् । नक्षत्रत्रितयं विप्र ! शुभाशुभविपाटकम् ॥ वृषध्वजोऽञ्जनश्चैव जम्ब्वाख्यो मानवाचलः । सूर्पकर्णो व्याघ्रमुखः खर्मकः कर्व्वटाशनः ॥ तथा चन्द्रेश्वराश्चैव खशाश्च मगधास्तथा । गिरयो मैथिलाः शुभ्रास्तथा वदनदन्तुराः ॥ प्राग्ज्योतिषाः सलौहित्याः सामुद्राः पुरुषादकाः । पूर्णोत्कटो भद्रगौरस्तथोदयगिरिर्द्विज ! ॥ कशाया मेखलामुष्टास्ताम्रलिप्तैकपादपाः । वर्द्धमानाः कोशलाश्च मुखे कूर्म्मस्य संस्थिताः ॥ रौद्रः पुनर्व्वसुः पुष्यो नक्षत्रत्रितयं मुखे । पादे तु दक्षिणे देशाः क्रोष्टुके वदतः शृणु ॥ कलिङ्गवङ्गजठराः कोशला मृषिकास्तथा । चेदयश्चोर्द्धकर्णाश्च मत्स्याद्या विन्ध्यवासिनः ॥ विदर्भा नारिकेलाश्च धर्म्मद्वीपास्तथैलिकाः । व्याघ्रग्रीवा महाग्रीवास्त्रैपुराः श्मश्रुधारिणः ॥ कैस्किन्धा हैमकूटाश्च निषधाः कटकस्थलाः । दशार्णाहारिका नग्ना निषादाः काकुलालकाः ॥ तथैव पर्णशवराः पादे वै पूर्ब्बदक्षिणे । अश्लेषर्क्षं तथा पैत्र्यं फालगुन्यः प्रथमास्तथा ॥ नक्षत्रत्रितयं पादमाश्रितं पूर्ब्बदक्षिणम् । लङ्का कालाजिनाश्चैव शैलिका निकटास्तथा ॥ महेन्द्रमलयाद्रौ च दर्द्रुरे च वसन्ति ये । कर्कोटकवने ये च भृगुकच्छाः सकोङ्कणाः ॥ सर्व्वाश्चैव तथाऽऽभीरा वैण्यास्तीरनिवासिनः । अवन्तयो दासपुरा स्तथैवाकणिनो जनाः ॥ महाराष्ट्राः सकर्णाटा गोनर्द्दाश्चित्रकूटकाः । चोलाःकोलगिराश्चैव क्रौञ्चद्वीपजढाधराः ॥ कावेरी ऋष्यमूकस्था नासिक्याश्चैव ये जनाः । शङ्खशुक्त्यादिवैदूर्य्यशैलप्रान्तचराश्च ये । तथा वारिचराः कोलाः चर्म्मपट्टनिवासिनः । गणवाह्याः पराः कृष्णाद्वीपवासनिवासिनः ॥ सूर्य्याद्रौ कुमुदाद्रौ च ते वसन्ति तथा जनाः । औखावनाः सपिशिका स्तथा ये कर्म्मनायकाः ॥ दक्षिणाः कौरुषा ये च ऋषिकास्तापसाश्रमाः ॥ ऋषभाः सिंहलाश्चैव तथा काञ्चीनिवासिनः । तिलङ्गा कुञ्जरदरी कच्छवासाश्च ये जनाः ।

ताम्रपर्णी तथा कुक्षिरिति कूर्म्मस्य दक्षिणः । फालगुन्यश्चोत्तरा हस्ता चित्रा चर्क्षत्रयं द्विज ! । कूर्म्मस्य दक्षिणे कुक्षौ वाह्यपादस्तथापरम् ॥ काम्बोजाः पह्लवाश्चैव तथैव वडवामुखाः । तथा च सिन्धुसौवीराः सानर्त्ता वनितामुखाः ॥ द्रावणाः सार्गिगाः शूद्राः कर्णप्राधेयवर्वराः । किराताः पारदाः पाण्ड्यास्तथा पारशवाः कलाः ॥ धूर्त्तका हैमगिरिकाः सिन्धुकालकवैरताः । सौराष्ट्रा दरदाश्चैव द्राविडाश्च महार्णवाः ॥ एते जनपदाः पादे स्थिता वै दक्षिणेऽपरे ! स्वात्यो विशाखा मैत्रञ्च नक्षत्रत्रयमेव च ॥ मणिमेघः क्षुराद्रिश्च खञ्जनोऽस्तगिरिस्तथा । अपरान्तिका हैहयाश्च शान्तिका विप्रशस्तकाः ॥ कोकङ्कणाः पञ्चदकाः वमना ह्यवरास्तथा । तारक्षुरा ह्यङ्गतकाः शर्कराः शाल्मवेश्मकाः ॥ गुरुस्वराः फल्गुनकाः वेणुमत्याञ्च ये जनाः । तथा फल्गुलुका घोरा गुरुहाश्च कलास्तथा ॥ एकेक्षणा वाजिकेशा दीर्घग्रीवाः सचूलिकाः । अश्वकेशास्तथा पुच्छे जनाः कूर्म्मस्य संस्थिताः ॥ ऐन्द्रमूलन्तथाषाढा नक्षत्रत्रयमेव च । माण्डव्याश्चण्डखाराश्च अश्वकालनतास्तथा ॥ कुन्यतालडहाश्चैव स्त्रीवाह्या बालिकास्तथा । नृसिंहा वेणुमत्याञ्च बलावस्थास्तथापरे ॥ धर्म्मबद्धास्तथालूका उरुकर्म्मस्थिता जनाः । वामपादे जनाः पार्श्वे स्थिताः कूर्म्मस्य भागुरे ॥ आषाढाश्रबणे चैव धनिष्ठा यत्र संस्थिता । कैलासो हिमवांश्चैव धनुष्मान् वसुमांस्तथा ॥ क्रौञ्चाः कुरुवकाश्चैव क्षुद्रवीणाश्च ये जनाः । रसालयाः सकैकेया भोगप्रस्थाः सयामुनाः ॥ अन्तर्द्वीपास्त्रिगर्त्ताश्च अग्नीज्याः सार्दना जनाः । तथैवाश्वमुखाः प्राप्ताश्चिविडाः केशधारिणः ॥ दासेरका वाटधानाः शवधानास्तथैव च । पुष्कलाधमकैराता स्तथा तक्षशिलाश्रयाः ॥ अम्बाला मालवा मद्रा वेणुकाः सवदन्तिकाः । पिङ्गला मानकलहा हूणाः कोहलकास्तथा ॥ माण्डव्या भूतियुवकाः शातका हेमतारकाः । यशोमत्याः सगान्धाराः स्वरसागरराशयः ॥ यौधेया दासमेयाश्च राजन्याः श्यामकास्तथा । क्षेमधूर्त्ताश्च कूर्म्मस्य वामकुक्षिमुपाश्रिताः ॥ वारुणञ्चात्र नक्षत्रं तत्र प्रौष्ठपदाद्वयम् । येन किन्नरराज्यञ्च पशुपालं सकीचकम् ॥ काश्मीरकं तथा राष्ट्रमभिसारजनस्तथा । दवदास्त्वङ्गनाश्चैव कुलटा वनराष्ट्रकाः ॥ सैरिष्टा ब्रह्मपुरकास्तथैव वनवाह्यकाः । किरातकौशकानन्दा जनाः पह्लवलोलनाः ॥ दार्वादा मरकाश्चैव कुरटाश्चान्नदारकाः । एकपादाः खशा घोषाः स्वर्गभौमानवद्यकाः ॥ तथा सयवना हिङ्गाश्चीरप्रावरणाश्च ये । त्रिनेत्राः पौरवाश्चैव गन्धर्व्वाश्च द्विजोत्तम ! ॥ पूर्ब्बोत्तरन्तु कूर्म्मस्य पादमेते समाश्रिताः । रेवत्याश्चाश्विदैवत्यं याम्यञ्चर्क्षमिति त्रयम् ॥ तत्र पादे समाख्यातं पाकाय मुनिसत्तम ! ।

देशेष्वेतेषु चैतानि नक्षत्राण्यपि वै द्विज ! ॥ एतत्पीडा अमी देशाः पीड्यन्ते ये क्रमोदिताः । यान्ति चाभ्युदयं विप्र ! ग्रहैः सम्यगवस्थितैः । यस्यर्क्षस्य पतिर्यो वै ग्रहस्तद्भावितो भयम् ॥ तद्देशस्य मुनिश्रेष्ठ ! तदुत्कर्षे शुभागमः । प्रत्येकं देशसामान्यं नक्षत्रग्रहसम्भवम् ॥ भयं लोकस्य भवति शोभनं वा द्विजोत्तम ! । स्वर्क्षैरशोभनैर्जन्तोः सामान्यमिति भीतिदम् ॥ ग्रहैर्भवति पीडोत्थमल्पायासमशोभनम् । तथैव शोभनः पाको दुःस्थितैश्च तथा ग्रहैः ॥ अल्पोपकाराय नृणां देशज्ञैश्चात्मनो बुधैः । द्रव्ये गोष्ठेऽथ भृत्येषु सुहृत्सु तनयेषु वा ॥ भार्य्यायाञ्च ग्रहे दुःस्थे भयं पुण्यवतां नृणाम् ॥ आत्मन्यथाल्पपुण्यानां सर्वत्रैवातिपापिनाम् । नैकत्रापि ह्यपापानां भयमस्ति कदाचन ॥ दिग्देशजनसामान्यं नृपसामान्यमात्मजम् । नक्षत्रग्रहसामान्यं नरो भुङ्क्ते शुभाशुभम् ॥ परस्पराभिरक्षा च ग्रहादौःस्थ्येन जायते । एतेभ्य एव विप्रेन्द्र ! शुभहानिस्तथाशुभैः ॥ यदेतत् कूर्मसंस्थानं नक्षत्रेषु मयोदितम् । एतत् तु देशसामान्यमशुभं शुभमेव च । तस्मात् विज्ञाय देशर्क्षं ग्रहपीडान्तथात्मनः ॥ कुर्व्वीत शान्तिं मेधावी लोकवादांश्च सत्तम ! । आकाशाद्देवतानाञ्च दैत्यादीनाञ्च दौर्हृदाः ॥ पृथ्व्यां पतन्ति ते लोके लोकवादा इति श्रुताः । तां तथैव बुधःकुर्य्यात् लोकवादान्न हापयेत् ॥ तेषान्तत्करणान्नॄणां युक्तो दुष्टागमक्षयः ॥ शुभोदयं प्रहाणिञ्च पापानां द्विजसत्तम ! । प्रज्ञाहानिं प्रकुर्य्युस्ते द्रव्यादीनाञ्च कुर्वते ॥ तस्माच्छान्तिपरः प्राज्ञो लोकवादरतस्तथा । लोकवादांश्च शान्तीश्च ग्रहपीडासु कारयेत् ॥ अद्रोहानुपवासांश्च शस्तं चैत्यादिवन्दनम् । जपं होमं तथा दानं स्नानं क्रोधादिवर्जनम् ॥ अद्रोहः सर्व्वभूतेषु मैत्रीं कुर्य्याच्च पण्डितः । वर्जयेदसतीं वाचमतिवादांस्तथैव च ॥ ग्रहपूजाञ्च कुर्व्वीत सर्व्वपीडासु मानवः । एवं शाम्यन्त्यशेषाणि घोराणि द्विजसत्तम ! ॥ प्रयतानां मनुष्याणां ग्रहर्क्षोत्थान्यशेषतः । एष कूर्मो मया ख्यातो भारते भगवान् विभुः ॥ नारायणो ह्यचिन्तात्मा यत्र सर्व्वं प्रतिष्ठितम् । तत्र देवाः स्थिताः सर्व्वे प्रतिनक्षत्रसंश्रयाः ॥ तथा मध्ये हुतवहः पृथ्वी सोमश्च वै द्विज ! । मेषादयस्त्रयो मध्ये मुखे द्वौ मिथुनादिकौ ॥ प्राग्दक्षिणे तथा पादे कर्किसिंहौ व्यवस्थितौ । सिंहकन्यातुलाश्चैव कुक्षौ राशित्रयं स्थितम् । तुलाथ वृश्चिकश्चोभौ पादे दक्षिणपश्चिमे ॥ पृष्ठे च वृश्चिकेनैव सह धन्वी व्यवस्थितः । वायव्ये चास्य वै पादे धनुर्ग्राहादिकं त्रयम् ॥ कुम्भमीनौ तथैवास्य उत्तरां कुक्षिमाश्रितौ । मीनमेषौ द्विजश्रेष्ठ ! पादे पूर्ब्बोत्तरे स्थितौ ॥ कूर्मे देशास्तथर्क्षाणि देशेष्वेतेषु वै द्विज ! ॥ राशयश्च तथर्क्षेषु ग्रहराशिष्ववस्थिताः ।

पृष्ठ २/१७३

तस्माद्ग्रहर्क्षपीडासु देशपीडां विनिर्दिशेत् ॥ तत्र स्नात्वा प्रकुर्वीत दानहोमादिकं विधिम् । स एष वैष्णवः पादो ब्रह्मा मध्ये ग्रहस्य यः” ॥ * ॥ विष्णुः । स एव कश्यपसंज्ञया परिकीर्त्त्यते तत्प्रमा- णादिकं यथा, -- शतपथब्राह्मणे । ७ । ५ । १ । ५ । “स यत्कूर्म्मो नाम । प्रजापतिः प्रजा असृजत यदसृजताकरोत् तद् यदकरोत् तस्मात् कूर्म्मः कश्यपो वै कूर्म्मस्तस्मादाहुः सर्व्वाः प्रजाः का- श्यप्य” इति ॥ अत्र स्वामिदयानन्दकृतभाष्यम् । स यत् कूर्म्म इति । “परमेश्वरेणेदं सकलं जगत् क्रियते तस्मात्तस्य कूर्म्म इति संज्ञा । कश्यपो वै कूर्म्म इत्यनेन परमेश्वरस्यैव कश्यपनामास्ति । तेनैव इमाः सर्व्वाः प्रजा उत्पादितास्तस्मात् सर्व्वा इमाः प्रजाः काश्यप्य इत्युच्यन्ते । कश्यपः कस्मात् पश्यको भवतीति निरुक्त्या पश्यतीति पश्यः सर्व्वज्ञतया सकलं जगत् विजानाति स पश्यः पश्य एव निर्भ्रमतयातिसूक्ष्ममपि वस्तु यथार्थं जा- नात्येव अतः पश्यक इति । आद्यान्ताक्षरविपर्य्यया- सिद्धेःसिंहः कृतेस्तर्कुरित्यादिवत् कश्यप इति हय- वरट् इत्येतस्योपरि महाभाष्यप्रमाणेन पदं सिध्य- ति अतः सुष्टु विज्ञायते काश्यप्यः प्रजा इति” ॥ * ॥) कूर्म्मपृष्ठः, पुं, (कूर्म्मस्य पृष्ठमिव । कठोरत्वात् तथा- त्वम् ।) अम्लानवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कच्छ- पस्य पृष्ठदेशः ॥ (यथा, महामारते ३ । ४६ । ११ । “गूढगुल्फशिरौ पादौ ताम्रायततलाङ्गुली । कूर्म्मपृष्ठोन्नतौ चापि शोभेते किङ्किणीकिणौ” ॥) कूर्म्मपृष्ठकं, क्ली, (कूर्म्मपृष्ठमिव कायते प्रकाशते इति । कै + कः ।) शरावम् । इति शब्दचन्द्रिका । शरा इति भाषा ॥ कूर्म्मराजः, पुं, (कूर्म्मरूपेण कूर्म्मेषु वा राजते यः । राज् + अच् ।) कच्छपराजः । तत्पर्य्यायः । अकू- पारः २ परीवर्त्तः ३ । इति जटाधरः । तथाहि । “पृथ्वि ! स्थिरा भव भुजङ्गम ! धारयैनां त्वं कूर्म्मराज ! तदिदं द्वितयं दधीथाः । दिक्कुञ्जराः कुरुत तत्त्रितये दिधीर्षा- मार्य्यः करोतु हरकार्म्मुकमाततज्यम्” ॥ इति महानाटकम् ॥ स एवादिकच्छपः । यथा । “विलोक्य विघ्नेशविधिं तदेश्वरो दुरन्तवीर्य्योऽवितथोऽभिसन्धिः । कृत्वा वपुः काच्छपमद्भुतं महत् प्रविश्य तोयं गिरिमुज्जहार ॥ सुरासुरेन्द्रैर्मुजवीर्य्यवेपितं परिम्रमन्तं गिरिमङ्ग ! पृष्ठतः । बिभ्रत्तदावर्त्तनमादिकच्छपो मेनेऽङ्गकण्डूयनमप्रमेयः” ॥ इति श्रीभागवते । ८ । ७ । ८, १० ॥ कूल, आवृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं-- सकं--सेट् ।) षष्ठस्वरी । कूलति वाटी प्राचीरम् । इति दुर्गादासः ॥ कूलं, क्ली, (कूलति जलप्रवाहं आवृणोतीति । कूल् + अच् ।) नद्या जलसमीपस्थानम् । (यथा, रघुः । १६ । ३५ ।

“इत्यध्वनः कैश्चिदहोभिरन्ते कूलं समासाद्य कुशः सरय्वाः” ॥) तत्पर्य्यायः । रोधः २ तीरम् ३ प्रतीरम् ४ तटम् ५ तटः ६ तटी ७ । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥ रोधम् ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ वेला ९ । इति जटाधरः ॥ (कूल्यते आब्रियतेऽसौ । कूल + घञर्थे कः ।) स्तूपः । सैन्यपृष्ठम् । तडागः । इति विश्वः ॥ कूलकं, क्ली, पुं, (कूल + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) स्तूपः । इति मेदिनी । तीरम् । इति विश्वः ॥ कूलकः, पुं, (कूल + संज्ञायां कन् ।) कृमिपर्ब्बतः । इति मेदिनी । उएर ढिपि इति भाषा ॥ कूलङ्कषः, पुं, (कूलं तीरं कषति भिनत्तीति । कष् + खश् मुम् च ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कूलङ्कषा, स्त्री, (कूलङ्कष + टाप् ।) नदी । इति हलायुधः ॥ (यथा, शाकुन्तले ५ माङ्के । “व्यपदेशमाविलयितुं समीहसे माञ्च नाम पात- यितुम् । कूलङ्कषेव सिन्धुः प्रसन्नमोघं तटतरुञ्च” ॥) कूलभूः, स्त्री, (कूलस्य तीरस्य भूः भूमिः ।) तीर- भूमिः । इति हेमचन्द्रः ॥ कूलवती, स्त्री, (कूलं तटः अस्त्यस्याः । अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । ततो ङीप् ।) नदी । इति राज- निर्घण्टः ॥ कूलहण्डकः, पुं, (कूले तडागादौ हुण्डते संघीभव- तीति । हुडि सघे + ण्वुल् इदित्वात् नुम् च । पृषोदरात् उकारलोपः ।) जलावर्त्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कूवरः, पुं, क्ली, (कू शब्दे + वरच् ।) युगन्धरः । यत्र रथस्य यूपकाष्ठमासज्यते तत्र । इत्यम- रमेदिनीकरौ ॥ (यथा, रामायणे ३ । २८ । ३० । “हेमचन्द्रमसम्बाधं वैदूर्य्यमणिकूवरम्” ॥ रथमित्यर्थः ॥) कूवरः, पुं, (कू + वरच् ।) कुब्जकः । कुँजा इति भाषा । मनोज्ञे, त्रि । इति मेदिनी ॥ कूवरी, स्त्री, (कूवर + गौरादित्वात् ङीष् ।) कम्ब- लाच्छादितरथः । इति हलायुधः ॥ कूष्माण्डः, पुं, (कु ईषत् ऊष्मा अण्डेषु वीजेषु यस्य ।) कर्कारुः । गणदेवताविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कूष्माण्डाकारत्वात् शिवगणोऽपि तन्नाम्नाऽऽख्या- यते । यथा, भागवते २ । ६ । ४२ । “अन्ये च ये प्रेतपिशाचभूतकूष्माण्डयादोमृगपक्ष्यधीशाः” ॥ ऋषिविशेषः । यथा, याज्ञवल्क्ये । “कुष्माण्डो राजपुत्त्रश्चेत्यन्ते स्वाहासमन्वितैः” ॥ यजुर्वेदिकमन्त्रविशेषः । यथा, मनुः ८ । १०६ । “कुष्माण्डैर्वापि जुहुयाद् घृतमग्नौ यथाविधि” ॥ “कुष्माण्डमन्त्रा यजुर्वेदिकाः यद्देवा देवहेलनमित्ये- वमादयः । तैर्मन्त्रदेवतायै घृतमग्नौ जुहुयात्” । इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) कूष्माण्डकः, पुं, (कूष्माण्ड + स्वार्थे कन् ।) कूष्माण्डः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ कूष्माण्डी, स्त्री, (कूष्माण्ड + गौरादित्वात् जातित्वात् वा ङीष् ।) ओषधिः । अम्बिका । इति हेमचन्द्रः ॥ (अम्बिकायाश्च कूष्माण्डबलिप्रियत्वात् तथात्वम् ।

मन्त्रात्मकदेवतासु ऋक्षु तु स्त्रियां ङीप् । यथा, याज्ञवल्क्ये । “त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा कूष्माण्डीभिर्घृतं शुचिः । सुरापः स्वर्ण्णहारी च रुद्रजापी जले स्थितः” ॥ “त्रिरात्रसुपोषितः कूष्माण्डीभिर्यद्देवा देवहेडन- मित्याद्याभिः कूष्माण्डदृष्टाभिरनुष्टुव्भिर्मन्त्रलिङ्ग- देवताभिरृग्भिश्चत्वारिंशद्घृताहुतीर्हुत्वा शुचि- र्भवेत्” ॥ तथा, मिताक्षरायाम् । “अथ कूष्माण्डी- भिर्जुहुयाद्योऽपूतमिवात्मानं मन्येत यदर्व्वाची- नमेनोम्रूणहत्यायास्तस्मान्मुच्यते अयोनौ वा रेतः सिक्त्वा अन्यत्र स्वप्नादिति” । वशिष्ठस्मृतौ च । “सर्व्ववेदपवित्राणि वक्ष्यामहमतः परम् । येषां जपैश्च होमैश्च पूयन्ते नात्रसंशयः ॥ अघमर्षणं देवकृतः शुद्धवत्यस्तरत् समाः । कूष्माण्ड्यः पावमान्यश्च दुर्गासावित्र्यथैव च” ॥) कूहना, स्त्री, (कुह + युच् । पृषोदरात् पूर्ब्बदीर्घः ।) कुहना । इति शब्दरत्न्यवली ॥ कूहा, स्त्री, (कु कुत्सितं ईषद्वा ऊह्यतेऽत्र । ऊह वितर्के + अधिकरणे घञर्थे कः । यद्वा कुहयति मोहयति लोकान् । कुह + कः पृषोदरादित्वाद् दीर्घः ।) कुज्झटिका । इति शब्दरत्नावली । कुया इति भाषः ॥ कृ, ञ कृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-सकं- अनिट् ।) ञ, करति करते । अयं कैश्चित् न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ कृ, ञ न वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां--उभं--सकं-- अनिट् ।) ञ न, कृणोति कृणुते । इति दुर्गादासः ॥ कृ, ञ द डु कृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तनां--उभं --सकं--अनिट् ।) ञ द, करोति कुरुते । डु, कृत्रि- मम् । अस्माद्गुणी मकारोऽप्यगुणी वा वक्तव्य इति वररुचिः ॥ “तेन किं करोमि कथं कुर्मि क्वानु गच्छामि माधव ! । दुर्य्योधनविहीनन्तु शून्यं सर्व्वमिदं जगत्” ॥ इति दुर्गादासः ॥ कृकः, पुं, (कृ + कक् ।) गलः । इति हेमचन्द्रः ॥ कृकणः, पुं, (कृ इति कणति शब्दं करोतीति । कृ + कणशब्दे + अच् ।) क्रकरपक्षी । कयार इति भाषा । इत्यमरः । २ । ५ । १९ ॥ कृमिः । इति हारावली ॥ कृकरः, पुं, (कृ करणं सृष्ट्यादिकार्य्यं करोतीति । कृ + ट ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कृ इति क्षुतादिशब्दं करोतीति ।) शरीरवाह्यपञ्च- वाय्वन्तर्गतवायुविशेषः । यथा, -- “कृकरस्तु क्षुते चैव जवाकुसुमसन्निभः” । इति शारदातिलकटीका ॥ कृकणपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ चव्यकम् । करवीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कृकला, स्त्री, (कृकाकारं गलदेशाकृतिं लातीति । ला + कः टाप् च ।) पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कृकं शोभितगलं लातीति । कृकलासस्त्री । यथा, इन्द्रजालतन्त्रे । “सर्पदन्तं गृहीत्वा तु कृष्णवृश्चिककण्टकम् । कृकलारक्तसंयुक्तं सूक्ष्मचूर्णन्तु कारयेत्” ॥)