शब्दकल्पद्रुमः/चारं

पृष्ठ २/४४४

चारं, क्ली, (चर्य्यते भक्ष्यते कोपद्वेषादिवशा- दिति । चर + कर्म्मणि घञ् ।) कृत्रिमविषम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९८ ॥ चारः, पुं, पियालवृक्षः । गतिः । बन्धः । अपसर्पः । इति मेदिनी । रे, ३३ ॥ कारागारम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९८ ॥ (चर एव इति स्वार्थे अण् ।) गूढपुरुषः । चरः । तद्बिवरणम् । यदुक्तं कालिकापुराणे ८५ अध्याये । “कृषिदुर्गञ्च बाणिज्यं खल्यानां करसाधनम् । आदानं स्यैन्यकरयोर्ब्बन्धनं गजवाजिनोः ॥ शून्यवप्रमुखानाञ्च योजनं सततं जनैः । प्रजानां सारसेतूनां वन्धनं चेति चाष्टमम् ॥ एतदष्टासु वर्गेषु चारान् सम्यक् प्रयोजयेत् । कार्य्याकार्य्यविभागाय चाष्टवर्णाधिकारिणाम् ॥ अष्टौ चारान् नियुञ्जीयादष्टवर्गेषु पार्थिवः । दशस्वन्येषु युञ्जीत क्रमतः शृणु तानि मे ॥ स्वामी सचिवराष्ट्राणि मित्रं कोषो बलं तथा । दुर्मन्तु सप्तमं ज्ञेयं राज्याङ्गं गुरुभाषितम् ॥ दुर्गयुक्तं चाष्टवर्गे चारं नात्मनि योजयेत् । तस्मादिमानि शेषाणि पञ्च चारपदानि तु ॥ शुद्धान्तेष्वेव पुत्त्रेषु स्रक्पूपादौ महानसे । शत्रूदासीनयोश्चैव बलाबलविनिश्चये ॥ आदौ दशसु चैतेषु चारान् राजा प्रयोजयेत् । नयात् प्रकाशं जानीयात् तत्तु चारैर्निरूपयेत् ॥ निरूप्य तत्प्रतीकारमवश्यं छिद्रतश्चरेत् । यथानियोगमेतेषां यो यो यत्रान्यथा चरेत् ॥ ज्ञात्वा तत्र नृपश्चारैर्दण्डयेद्वा नियोजयेत् । चारांस्तु मन्त्रिणा सार्द्धं रहस्ये संस्थितो नृपः ॥ प्रदोषसमये पृच्छेत्तदानीमेव साधयेत् । स्वपुत्त्रे चाथ शुद्धान्ते ये तु चारा महानसे ॥ नियुक्तांस्तान् मध्यरात्रौ पृच्छेत् यश्चापि मन्त्रिणि । एतान् चारान्स्वयं पश्येत् नृपतिर्मन्त्रिणा विना ॥ अन्यांश्च मन्त्रिणा सार्द्धं निरूप्य प्रदिशेत् फलम् । नैकवेशधरश्चारो नैको नोत्साहवर्ज्जितः ॥ संस्तुतो न हि सर्व्वत्र नातिदीर्घो न वामनः । सततं न दिवाचारी न रोगी नाप्यबुद्धिमान् ॥ न वित्तविभवैर्हीनो न भार्य्यापुत्त्रवर्ज्जितः । कार्य्यश्चारो नृपतिना गुह्यतत्त्वविनिर्णये ॥ अनेकवेशग्रहणक्षमं भार्य्यासुतैर्युतम् । बहुदेशवचोऽभिज्ञं पराभिप्रायवेदकम् ॥ दृढभक्तं प्रकुर्व्वीत चारं शक्तमसाध्वसम् । अधितिष्ठेत् स्वयं राजा कृषिमात्मसमैस्तथा ॥ बणिक्पथे च दुर्गादौ तेषु शक्तान्नियोजयेत् । अन्तःपुरे पितुस्तुल्यान् धीरान् वृद्धान् नियो- जयेत् ॥ षण्डान् पण्डान् तथा वृद्धान् स्त्रियो या बुद्धि- तत्पराः । शुद्धान्त्रद्वारि युञ्जीयात् स्त्रियो वृद्धा मनी- षिणीः ॥” यथा च युक्तिकल्पतरौ । “नृपो निहन्याच्चारेण परराष्ट्रं विचक्षणः ।” (कापटिकपुरुषादयः । यथा, मनुः । ७ । १८४ ।

“उपगृह्यास्पदञ्चैव चारान् सम्यग्विधाय च ॥” “चारांश्च कापटिकादीन् ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥ प्रचारः । यथा, रामायणे । २ । ६६ । २६ । “निवृत्तचारः सहसा गतो रविः प्रवृत्तचारा रजनी ह्युपस्थिता ।” “निवृत्तचारः निवृत्तकिरणप्रचारः प्रवृत्तचारा प्रवृत्ततमःप्रचारा ।” इति तट्टीकायां रामा- नुजः ॥ बाणिज्यादिव्यवहारः । यथा, महा- भारते । ५ । ३८ । १२ । “भृतैर्बाणिज्यचारञ्च पुत्त्रैः सेवेत च द्बिजान् ॥” सञ्चारः । प्रवृत्तिः । यथा, देवीभागवते । १ । ११ । २२ । “न स्त्री दुष्यति चारेण न विप्रो वेदकर्म्मणा ।” “चारेण रजःसञ्चारेण ।” इति टीकाकृन्नील- कण्ठः ॥) चारकः, पुं, (चारयति इति । चर + णिच् + ण्वुल् ।) अश्वादेः पालकः । सञ्चारकः । (यथा, रामायणे । ३ । ६६ । १८ । “इयं मृते भ्रातरि मे मयि वत्स्यति मैथिली । न चाहमाशां कुर्य्यां ते पाप ! प्रच्छन्नचारक ! ॥”) बन्धः । इति मेदिनी ॥ के, ८७ । पियालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (चर एव स्वार्थे अण् चारः । ततः स्वार्थे कन् । गुप्तचरः । यथा महाभारते । २ । ५ । ३८ । “त्रिभिस्त्रिभिरविज्ञातैर्वेत्सि तीर्थानि चारकैः ॥” चरणशीले, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । १४ । ६५ । “गुप्तं विरचितां नाम भेजेऽन्तःपुरचारिकाम् ॥”) चारटिका, स्त्री, (चर + णिच् + “शकादिभ्यो- ऽटन् ।” ४ । ८१ । उणां । इति अटन् ततः संज्ञायां कन् कापि अत इत्वञ्च ।) नलीनाम- गन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चारटी, स्त्री, (चर + णिच् + “शकादिभ्योऽटन् ।” इति अटन् ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) पद्म- चारिणीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १४६ ॥ भूम्यामली । इति राजनिर्घण्टः ॥ चारणः, पुं, (चारयति प्रचारयति नृत्यगीतादि- विद्यां तज्जन्यकीर्त्तिं वा । चर + णिच् + ल्युः ।) नटविशेषः । तत्पर्य्यायः । कुशीलवः । इत्यमरः । २ । १० । १२ ॥ (यथा, मनुः । १२ । ४४ । “चारणाश्च सुपर्णाश्च पुरुषाश्चैव दाम्भिकाः । रक्षांसि च पिशाचाश्च तामसीषूत्तमा गतिः ॥” “चारणाः नटादयः ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥”) गन्धर्व्वविशेषः । यथा, -- “गन्धर्व्वाणां ततो लोकः परतः शतयोजनात् । देवानां गायनास्ते च चारणाः स्तुतिपाठकाः ॥” इति पाद्मे पातालखण्डम् ॥ (देवयोनिविशेषः । यथा, भागवते । २ । १ । ३६ । “गन्धर्व्वविद्याधरचारणाप्सरः स्वरःस्मृतीरसुरानीकवीर्य्यः ॥” चारपुरुषः । यथा, भागवते । ४ । १६ । १२ । “अन्तर्वहिश्च भूतानां पश्यन् कर्म्माणि चारणैः । उदासीन इवाध्यक्षो वायुरात्मैव देहिनाम् ॥”)

चारभटः, पुं, (चारेषु चरेषु भटः । यद्वा, चारे बुद्धिकौशलादिप्रचारे भटः ।) वीरः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २८ ॥ (यथाह भर्त्तृहरिः । १ । ९१ । “कश्चुम्बति कुलपुरुषो वेश्याधरपल्लवं मनोज्ञमपि । चारभटचौरचेटकनटविटनिष्ठीवनशरावम् ॥” चारवायुः, पुं, (चारेण सूर्य्यस्योदग्गतिभेदेन प्रेरितो यो वायुः ।) निदाघजवायुः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ चारिणी, स्त्री, (चारयति स्वगुणमिति । चर + णिच् + णिनिः ङीप् च ।) करुणीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चारित्रं, क्ली, (चरित्रमेव इति । स्वार्थे अण् ।) चरित्रम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५०० ॥ (यथा, रामायणे । ३ । ५९ । ९ । “कुलाक्रोशकरं लोके धिक् ! ते चारित्रमीदृशम् ॥” मरुद्गणानामन्यतमः । यथा, हरिवंशे । १९६ । ५४ । “जयोनञ्चाद्भुतिञ्चैव चारित्रं बहुपन्नगम् ॥” चरतीति । “चरेर्वृत्ते ।” ४ । १७२ । उणां । इति णित्रम् । वृत्तान्तम् ॥) चारित्रा, स्त्री, (चारित्रं अम्लस्वभावो विद्यते- ऽस्या इति । अच् टाप् ।) तिन्तिडीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ चारी, स्त्री, (चारः पदनिक्षेपभेदः गतिभेदो वा अस्त्यस्यामिति । “अर्शआदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् । ततो ङीष् ।) नृत्याङ्गविशेषः । यथा, -- “न हि चारीं विना नृत्ये नृत्यस्याङ्गं प्रवर्त्तते । शृङ्गारादिरसानान्प्तु भावोद्दीपनकारिका ॥ माधुर्य्योद्वर्त्तना नित्यं चारी चारुगतिर्म्मता ॥” अन्ये तु । “एकपादप्रचारो यः सा चारी तु निगद्यते । पादयोश्चारणं यच्च सा चारीति निगद्यते ॥ करणानां समायोगः खण्डकः परिकीर्त्तितः । त्रिभिः खण्डैश्चतुर्भिर्व्वा मण्डलं समुदाहृतम् ॥ समनखा नूपुरविद्धा तिर्य्यङ्मुखी सबला च । कातरा च कुवीरा च विश्लिष्टा रथचक्रिका ॥ पार्ष्णिरेचितका तलदर्शिनी गजहस्तिका । परावित्ततला चोरुताडिताप्यर्द्धमण्डला ॥ स्तम्भक्रीडनिका हरिणत्रासिका चोरुरेचिका । तलोद्वृत्ता सञ्चरिता स्फुरिकापि तथैव च ॥ लङ्घितजङ्घा सङ्घट्टिता स्यादथ मदालसा । उत्कुञ्चितातितिर्य्यक्कुञ्चिता चापकुञ्चिता ॥ षड्विंशतिर्भौमचार्य्य इत्याख्याता मनीषिभिः ॥” अन्ये तु । “समपादस्थिता वर्णा शकटास्याध्यर्द्धिकापि च । विव्याधा ताडिता बद्धा एडकाक्रीडिता तथा ॥ ऊरुवृत्ता छन्दिता जनितापस्पन्दिता तथा । स्पन्दितावत्समतन्वी समोत्सारितमड्डिता ॥ उच्छन्दिता च विज्ञेयाश्चार्य्यः षोडश भूमिगाः ।” इति भूमिचारी ॥ * ॥ आकाशचारी यथा, -- “चारीश्चाकाशगा वक्ष्ये विक्षेपा त्वधरी तथा । अङ्घ्रिताडिता भ्रमरी पुरःक्षेपा च सूचिका ॥

पृष्ठ २/४४५

अपक्षेपा जङ्घावर्त्ता विद्धा च हरिणप्लुता । ऊकजङ्घान्दोलिता च जङ्घा जङ्घनिका तथा ॥ विद्युत्क्रान्ता भ्रमरिका दण्डपार्श्वेति षोडश ॥” अन्ये तु । “विभ्रान्तातिक्रान्तापक्रान्ता पार्श्वक्रान्तिका । ऊर्द्घजानुर्दोलपादाद्वृत्ता नूपुरपादिका ॥ भुजङ्गभासिका क्षिप्ताविद्धा ताला च सूचिका । विद्युत्क्रान्ता भ्रमरिका दण्डपादा तथैव च ॥ आकाशचारिका एताः षोडशैव निरूपिताः ॥” एतास्वेव भूमिचारीष्वप्यन्तरभेदोऽस्ति तिर्य्यक्- चारी ऊर्द्ध्वचारी अधश्चारीति ता ऊहनीयाः ॥ “तैलाभ्यक्तेन गात्रेण लध्वाहारो जितश्रमः । स्तम्भे वा भित्तिदेशे वा प्रथमं ताः प्रयोजयेत् ॥ रूक्षाहारं तथाम्लञ्च भुक्त्वा तां न समाचरेत् । नृत्यपादस्य विन्यासश्चारी सैवाभिधीयते ॥ शृङ्गारादिरसानान्तु भवेद्दीपनकारणम् । माधुर्य्यो भूममा नित्यं हृद्यतालत्रयान्विता ॥ नियतोऽङ्गविशेषाणां चारी सञ्चारतो भवेत् ॥” इति सङ्गीतदामोदरोक्तचारीलक्षणम् ॥ चारुः, पुं, (चरति देवेषु गुरुत्वेन । चर + “दॄ- सनिजनिचरीति ।” उणां १ । ३ । इति ञुण् ।) बृहस्पतिः । (चरति चित्ते इति ।) मनोज्ञे त्रि । इति मेदिनी । रे, ३३ ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । मधिवचनजातम् ॥” १० । ९ । “इति चटुलचाटुपटुचारुमुरवैरिणो राधिका- श्रीकृष्णस्य रुक्मिणीगर्भसम्भूतपुत्त्राणामन्यतमः । यथा, हरिवंशे । ११७ । ३९ । “चारुञ्च बलिनां श्रेष्ठं सुताञ्चारुमतीं तथा ॥”) चारुकः, पुं, (चारु + संज्ञायां कन् ।) शरबीजम् । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । रूक्षत्वम् । रक्त- पिक्तकफापहत्वम् । शीतत्वम् । लघुत्वम् । अवृष्यत्वम् । कषायत्वम् । वातकोपनत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ चारुकेशरा, स्त्री, (चारूणि केशराणि अस्याः ।) नागरमुस्ता । तरुणीपुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चारुगर्भः, पुं, (चारुः मनोज्ञः गर्भः अभ्यन्तर्वर्त्त्यन्तः- करणमिति यावत् यस्य । यद्वा चारुर्गर्भ उत्- पत्तिस्थानं यस्य ।) श्रीकृष्णपुत्त्रः । यथा, हरि- वंशे । १६० । ६ । “चारुभद्रश्चारुगर्भः सुदंष्ट्रो द्रुम एव च ॥” चारुगुप्तः, पुं, (चारु यथा स्यात् तथा गुप्तः । यद्वा चारुणा ईश्वरेण कृष्णेन गुप्तः पालितः ।) श्रीकृष्णपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १६० । ६ । “सुषेणश्चारुगुप्तश्च चारुबिन्दश्च वीर्य्यवान् ॥” चारुदेष्णः, पुं, रुक्मिण्यां श्रीकृष्णपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १६० । ५ । “द्वितीयश्चारुदेष्णश्च वृष्णिसिंहो महारथः ॥” चारुधारा, स्त्री, (चारूणां मनोहरपदार्थानां धारा इव, त्रैलोक्यसुन्दरत्वेनास्यास्तथात्वम् । चार्व्वी धारा नीतिर्व्यवहारो यस्याः वा ।) शची । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (चारु धाम यस्याः ।) चारुधामा इत्यपि पाठः ॥

चारुनालकं, क्ली, (चारु नालं यस्य कप् ।) रक्तपद्मम् । इति पुराणम् ॥ चारुपर्णी, स्त्री, (चारु मनोज्ञं पर्णं पत्त्रं अस्याः ।) प्रसारणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ गन्धभादालिया इति भाषा ॥ (प्रसारणीशब्देऽस्या गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) चारुफला, स्त्री, (चारु मनोहरं फलं अस्याः ।) द्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ चारुबाहुः, पुं, (चारू बाहू यस्य ।) श्रीकृष्ण- पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १६० । ६ । “चारुबाहुः कनीयांश्च कन्या चारुमती तथा ॥” चारुबिन्दः, पुं, (चारुं चारुतां बिन्दतीति । बिदि + अण् ।) श्रीकृष्णपुत्त्रः । यथा, हरि- वंशे । १६० । ६ । “सुषेणश्चारुगुप्तश्च चारुबिन्दश्च वीर्य्यवान् ॥” चारुमती, स्त्री, (चारु चारुता सौन्दर्य्यं अस्या अस्तीति । मतुप् ततो ङीप् ।) रुक्मिण्यां श्रीकृष्णस्य कन्या । यथा, हरिवंशे । १६० । ६ । “चारुबाहुः कनीयांश्च कन्या चारुमती तथा ॥” चारुलोचनः, पुं, (चारुणी लोचनेऽस्य ।) हरिणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (चारुलोचनविशिष्टे त्रि ॥) चारुवर्द्धना, स्त्री, (चारु चारुत्वं श्रियमित्यर्थः वर्द्धयति स्वगुणैरिति यावत् । वृध + णिच् + युच् । कर्त्तरि ल्युर्वा ततष्टाप् ।) नारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चारुव्रता, स्त्री, (चारु व्रतमस्याः ।) मासोप- वासिनी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चारुशिला, स्त्री, (चारुश्चार्व्वी शिला इति नित्य- कर्म्मधारयः ।) मणिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चार्च्चिक्यं, क्ली, (चर्च्चिकैव । स्वार्थे ष्यञ् ।) चन्दनादिना देहविलेपनविशेषः । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । चर्च्चा २ स्थासकः ३ । इत्यमरः ॥ चर्च्चिक्यम् ४ । इति भरतः ॥ अपि च । “स्थासकः स्थायकश्चर्च्चा चर्च्चिक्यञ्च चतुष्टयम् । वस्त्रादौ कुङ्कुमादीनां छटादिषु निगद्यते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ चार्म्मः, पुं, (चर्म्मणा परिवेष्टितः इति । चर्म्म + अण् ।) चर्म्माच्छादितरथः । इति भरतः ॥ चर्म्माच्छन्नद्रव्ये त्रि ॥ चार्म्मणं, क्ली, (चर्म्मणां समूहः इति । भिक्षा- दिभ्योऽण् ।” ४ । २ । ३८ । इत्यण् ।) चर्म्म- समूहः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ चार्म्मिणं, क्ली, (चर्म्मिणां चर्म्मधारिणां समूहः । इति अण् ।) चर्म्मिसमूहः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ चार्व्वाकः, पुं, (चारुः आपातमनोरमः लोक- चित्ताकर्षकः इति यावत् वाकः वाक्यमस्य । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) तार्किकविशेषः । तत्पर्य्यायः । बार्हस्पत्यः २ नास्तिकः ३ लौकाय- तिकः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ स च आकाश- भिन्नभूतचतुष्टयवादी । प्रत्यक्षमेकं प्रमाणमिति चार्व्वाकाः । इति न्यायसंग्रहः ॥ (यथा च

सर्व्वदर्शनसंग्रहे । “अथ कथं परमेश्वरस्य निःश्रय- सपदत्वमभिधीयते बृहस्पतिमतानुसारिणा नास्तिकशिरोमणिना चार्व्वाकेण दूरोत्सारित- त्वात् दुरुच्छेदं हि चार्व्वाकस्य चेष्टितम् ॥”) दुर्य्योधनसखराक्षसविशेषः । (यथा, महा- भारते । १२ । ३८ । २२ -- २३ । “निःशब्दे च स्थिते तत्र ततो विप्रजने पुनः । राजानं ब्राह्मणच्छद्मा चार्व्वाको राक्षसोऽब्रवीत् ॥ तत्र दुर्य्योधनसखा भिक्षुरूपेण सम्बृतः । साक्षः शिखी त्रिदण्डी च धृष्टो विगतसाध्वसः ॥”) चार्व्वी, स्त्री, (चारु + गुणवचनत्वात् ङीष् ।) कुवेरपत्नी । ज्योत्स्ना । बुद्धिः । शोभना । इति मेदिनी । वे, ६ ॥ दीप्तिः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ चालः, पुं, (चालयति छादयतीति । चल + णिच् + अच् णो वा । यद्बा चालयति आच्छादयत्यने- नेति । चल + णिच् + करणे घञ् ।) स्वनाम- ख्यातगृहाच्छादनम् । तत्पर्य्यायः । पिटम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पटलम् ३ छदिः ४ । इत्य- मरः । २ । २ । १४ ॥ कटलम् ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ छादम् ६ । इति जटांधरः ॥ स्वर्ण- चूडपक्षी । इति भूरिप्रयोगः ॥ चालकः, पुं, (चलति स्वेच्छयैव । चल + ण्वुल् ।) अङ्कुशदुर्द्धरहस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चालनं, क्ली, (चालयत्यनेनेति । चल + णिच् + करणे ल्युट् ।) चालनी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, कर्म्मप्रदीपे । “क्षुद्रच्छिद्रसमोपेतं चालनं तितौः स्मृतः ॥” भावे ल्युट् । प्रेरणम् । यथा, भागवते । ३ । २६ । ३७ । “चालनं व्यूहनं प्राप्तिर्नेतृत्वं द्रव्यशब्दयोः ॥”) चालनी, स्त्री, (चालयत्यनेनेति । चल + णिच् + करणे ल्युट् ङीप् च ।) स्वनामख्यातशस्यादि- चालनपात्रम् । तत्पर्य्यायः । तितौः २ । इत्य- मरः । २ । ९ । २६ ॥ चालनम् ३ वहुच्छिद्रा ४ । इति भरतः ॥ पाचीरः ५ । इति जटाधरः ॥ चाषः, पुं, (चाषयति भक्षयति कणादिकमिति । चष + स्वार्थे णिच् + अच् । यद्वा चष्यते भक्ष्यते- ऽसौ मांसाशिभिरिति । चष् + कर्म्मणि घञ् ।) स्वर्णचातकः । सोणाचडा इति ख्यातः । नील- कण्ठ इति क्वचित् ख्यातः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । किकीदिविः २ नीलाङ्गः ३ पुण्यदर्शनः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ चासः, पुं, (चाष + पृषोदरात् सत्वम् ।) चाष- पक्षी । इक्षुः । इति मेदिनी । से, ३ ॥ चि, ञ चित्याम् । चयने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-द्विकं-अनिट् ।) ञ, चयति चयते धनं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ चि, ञ न चित्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां- उभं-द्विकं-अनिट् ।) चितिश्चयनं राशीकरण- मिति यावत् । न ञ, चिनोति चिनुते । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ २/४४६

चि, क मि चित्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-द्विकं-सेट् ।) क मि, चययति चाय- यति । स्वमते तु चपयति चापयतीत्यपि । इति दुर्गादासः ॥ चिकित्सकः, पुं, (चिकित्सति रोगमपनयतीति । कित् + “गुप्तिज्किद्भ्यः सन् ।” ३ । १ । ५ । इति स्वार्थे सन् + ण्वुल् ।) चिकित्साकर्त्ता । (यथा, मनुः । ९ । २८४ । “चिकित्सकानां सर्व्वेषांमिथ्या प्रचरतां दमः ॥”) तत्पर्य्यायः । रोगहारी २ अगदङ्कारः ३ भिषक् ४ वैद्यः ५ । इत्यमरः । २ । ६ । ५७ ॥ तस्य लक्षणं यथा, चाणक्ये । “आयुर्व्वेदकृताभ्यासः सर्व्वेषां प्रियदर्शनः । आर्य्यशीलगुणोपेत एष वैद्यो विधीयते ॥” चिकित्सा, स्त्री, (चिकित्सनमिति । कित् व्याधि- प्रतीकारे + “गुप्तिज्किद्भ्यः सन् ।” ३ । १ । ५ । इति स्वार्थे सन् ततः अप्रत्ययः ।) रोगप्रती- कारः । तत्पर्य्यायः । रुक्प्रतिक्रिया २ । इत्य- मरः । २ । ६ । ५० ॥ उपचारः ३ उपचर्य्या ४ निग्रहः ५ वेदनानिष्टा ६ क्रिया ७ उपक्रमः ८ शमः ९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिकित्सितम् १० प्रतीकारः ११ भिषग्जितम् १२ । इति रत्न- माला ॥ रोगप्रतिकारः १३ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सा त्रिधा यथा, वैद्यके । “आसुरी मानुषी दैवी चिकित्सा सा त्रिधा मता । सूतप्रधाना दैवी स्यात् छेदभेदात्मिकासुरी ॥ मानुषी षड्रसा ज्ञेया जपहोमादिसंस्कृता । कलौ चाल्पबले लोके मानुषी तत्र पूजिता ॥” तस्या लक्षणं यथा, -- “याभिः क्रियाभिर्जायन्ते शरीरे धातवः समाः । सा चिकित्सा विकाराणां कर्म्म तद्भिषजां मतम् ॥ या ह्युदीर्णं शमयति नान्यं व्याधिं करोति च । सा क्रिया न तु या व्याधिं हरत्यन्यमुदीरयेत् ॥” चिकित्साविध्युपदेशो यथा, -- “जातमात्रश्चिकित्स्यः स्यान्नोपेक्ष्योऽल्पतया गदः । वह्निशत्रुविषैस्तुल्यः स्वल्पोऽपि विकरोत्यसौ ॥ रोगमादौ परीक्षेत ततोऽनन्तरमौषधम् । ततः कर्म्म भिषक् पश्चाज्ज्ञानपूर्ब्बं समाचरेत् ॥ औषधं केवलं कर्त्तुं यो जानाति न चौषधम् । वैद्यकर्म्म स चेत् कुर्य्याद्वधमर्हति राजतः ॥ आदावन्ते रुजां ज्ञाने प्रयतेत चिकित्सकः । भेषजानां विधानेऽथ ततः कुर्य्यात् चिकित्सितम् ॥ शीते शीतप्रतीकारमुष्णे चोष्णनिवारणम् । कृत्वा कुर्य्यात् क्रियां प्राप्तां क्रियाकालं न हाप- येत् ॥ अप्राप्ते वा क्रियाकाले प्राप्ते वा न क्रिया कृता । क्रियाहीनातिरिक्ता च साध्येष्वपि न सिध्यति ॥ क्रिया यास्तु गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत् । पूर्ब्बस्यां शान्तवेगायां न क्रियासङ्करो मतः ॥” चिकित्साफलं यथा, -- “क्वचिदर्थः क्वचिन्मैत्री क्वचिद्धर्ग्मः क्वचिद्यशः ।

कर्म्माभ्यासः क्वचिच्चेति चिकित्सा नास्ति निष्फला ॥” * ॥ चिकित्साङ्गानि यथा, भावप्रकाशे । “रोगी दूतो भिषग्दीर्घमायुर्द्रव्यञ्च सेवकः । सदौषधं चिकित्सायामित्यङ्गानि बुधा जगुः ॥” चिकित्सितं, क्ली, (कित् + स्वार्थे सन् ततो भावे क्तः ।) चिकित्सा । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने २ अः । “बीजं चिकित्सितस्यैतत् समासेन प्रकीर्त्तितम् ॥” पर्य्याया अस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “चिकित्सितं प्रतीकारश्चिकित्सा च भिषग्- जितम् ॥” चिकित्स्यतेऽनेनेति । करणे क्तः । भेषजम् । अस्य पर्य्याया यथा, चरके चिकित्सास्थाने १ अः । “चिकित्सितं व्याधिहरं पथ्यं साधनमौषधम् । प्रायश्चित्तं प्रशमनं प्रकृतिस्थापनं हितम् ॥ विद्याद्भेषजनामानि भेषजं द्बिविधञ्च तत् । यद्व्याधिनिर्घातकरं वक्ष्यते तच्चिकित्सितम् ॥ चिकित्सितार्थ एतावान् विकाराणां यदौ- षधम् ।” यथा, भागवते । १ । ५ । ३२ । “एतत् संसूचितं ब्रह्मंस्तापत्रयचिंकित्सितम् । यदीश्वरे भगवति कर्म्म ब्रह्मणि भावितम् ॥”) कृतप्रतीकारे त्रि ॥ चिकिनः, त्रि, (नि नता नासिकास्त्यस्य । “इनच्- पिटच्-चिकचि च ।” ५ । २ । ३३ । इति इनच् प्रकृतेश्चिकादेशश्च ।) चिपिटनासिकः । इति केचित् ॥ चिकिलः, पुं, (चि + बाहुलकात् इलच् कुक् च ।) पङ्कः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५६ ॥ चिकीर्षा, स्त्री, (कर्त्तुमिच्छा इति । “धातोः कर्म्मणः समानकर्त्तृकादिच्छायां वा ।” ३ । १ । ७ । इति कृधातोः इच्छार्थकसन्प्रत्ययेन चिकीष् । ततः “अप्रत्ययात् ।” ३ । ३ । १०२ । इत्यः ।) कर्त्तुमिच्छा । इति मुग्धबोधम् ॥ करिवार वाञ्छा इति भाषा । (यथा, भागवते । २ । १० । २४ । “हस्तौ रुरुहतुस्तस्य नाशकर्म्मचिकीर्षया ॥”) चिकीर्षुः, त्रि, (चिकीर्षतीति । कृ + सन् + “सनाशंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) कर्त्तुमिच्छुः । करणेच्छाविशिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ चिकुरः, पुं, (चि इत्यव्यक्तशब्दं कुरतीति । कुर- शब्दे + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) केशः । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । ३६७ । “चिकुरनिचये यत् कौटिल्यं विलोचनयोश्च या ॥”) सर्पः । (अयं हि ऐराषतकुलजातस्य सुमुखस्य पिता । यथा, महाभारते । ५ । १०३ । २४ । “एतस्य हि पिता नागश्चिकुरो नाम मातले ! । न चिरात् वैनतेयेन पञ्चत्वमुपपादितः ॥”) पर्व्वतः । पक्षिभेदः । वृक्षविशेषः । गृहवभ्रुः । तरलः । इति मेदिनी । रे, १५५ ॥

चिकुरः, त्रि, (चि + कुर + कः ।) चपलः । स तु दोषमनिश्चित्य वधबन्धनादेः कर्त्ता । इत्यमरः । ३ । १ । ४६ ॥ चिकुरपक्षः, पुं, (चिकुराणां केशानां पक्षः समूहः ।) कचसमूहः । केशसमुदयः । इत्य- मरः । २ । ६ । ९८ ॥ चिकुरपाशः, पुं, (चिकुराणां केशानां पाशः समूहः ।) केशसमूहः । इत्यमरः । २ । ६ । ९८ ॥ चिकुरहस्तः, पुं, (चिकुराणां हस्तः समूहः ।) केशसमूहः । इत्यमरः । २ । ६ । ९८ ॥ चिकूरः, पुं, (चिकुर + निपातनात् दीर्घः ।) केशः । इति शब्दभेदप्रकाशः ॥ चिक्क, क अर्त्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) कोपधः । तृतीयस्वरभध्यः । अर्त्तिः पीडनम् । क, चिक्कयति शत्रुं शूरः । इति दुर्गादासः ॥ चिक्कः, पुं, (चिक् इत्यव्यक्तशब्देन कायति शब्दा- यते इति । चिक् + कै + कः ।) छुच्छुन्दरिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (नि नता नासिकास्त्य- स्येति । “इनच्पिटचिति ।” ५ । २ । ३३ । इत्यस्य वार्त्तिं “कप्रत्ययचिकादेशौ च वक्तव्यौ ।” इति कप्रत्ययो नेश्चिकादेशश्च । नतनासिके, त्रि । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) चिक्कणं, त्रि, (चित्यते ज्ञायते इति । चित् + “चितेः कणः कश्च ।” उणां । ४ । १७६ । इति कर्म्मणि कणः कश्चान्तादेशः । बाहुलकाद- गुणः ।) स्निग्धव्यञ्जनादि (स्निग्धत्वमसृणत्वादि- गुणवद्वस्तु ।) इत्यमरः । २ । ९ । ४६ ॥ चिक्णा इति भाषा ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १८४ । ३४ । “कठिनश्चिक्कणः श्लक्ष्णः पिच्छिलो मृदु- दारुणः ॥”) चिक्कणः, पुं, (चिक्कणं स्निग्धगुणं विद्यतेऽस्य । अच् ।) पूगवृक्षः । तत्फले क्ली । इति राज- निर्घण्टः ॥ (औषधपाकस्यावस्थाविशेषो यथा, “पाकस्तु त्रिविधो मन्दश्चिक्कणः खरचिक्कणः ॥” इति वाभटे कल्पस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) चिक्कणा, स्त्री, (चिक्कणं मसृणता विद्यतेऽस्याः । अर्शआदित्वादच् । ततष्टाप् ।) उत्तमा गौः । तत्पर्य्यायः । नैचिकी २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पूगफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिक्कणी, स्त्री, (चिक्कण + गौरादित्वात् ङीष् ।) पूगफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिक्कसः, पुं, (चिक्कयति पीडयति चूर्णकारिण- मिति । चिक्क + असच् ।) यवचूर्णम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६६ ॥ चिक्का, स्त्री, (चिक्कयति पीडयति भोक्तारमिति । चिक्क + अच् ।) पूगफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिङ्गटः, पुं, (चिङ्ग इत्यव्यक्तशब्देन अटतीति । अट गतौ + अच् । शकन्ध्वादिवत् अलोपः ।) मत्स्य- विशेषः । गर्लाचिङ्गडी इति मोचाचिङ्गडी इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । महाशल्कः २ ।

पृष्ठ २/४४७

इति हारावली । १८७ ॥ अस्य गुणाः । गुरु- त्वम् । ग्राहित्वम् । मधुरत्वम् । बलवर्द्धनत्वम् । मेदःपित्तास्रनाशित्वम् । वृष्यत्वम् । रोचनत्वम् । कफवातकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (ऊषा- पानविधौ भक्षणनिषेधोऽस्य यथा, -- “प्रातः पानीयपाने महऋषिगणितं द्रव्यमेतच्च नाद्यात् । मांसं क्षीरञ्च शाकं सकलविदलकं पिष्टकं चिङ्गटञ्च ॥” इति वैद्यक-ऋतुचर्य्यायाम् ॥) चिङ्गटी, स्त्री, (चिङ्गट + जातौ ङीष् ।) मत्स्य- विशेषः । घुषाचिङ्गडी इति भाषा ॥ अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । हृद्यत्वम् । वातनाशित्वम् । श्लेष्मकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ चिङ्गडः, पुं, (चिङ्गट + पृषोदरादित्वात् टस्य डत्वे साधुः ।) चिङ्गटमतस्यः । इति शब्दमाला ॥ (विवरणमस्य चिङ्गटशब्द व्याख्यातम् ॥) चिचिण्डः, पुं, फलविशेषः । चिचिण्डा इति चिचिङ्गा इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । श्वेतराजिः २ सुदीर्घः ३ गृहकूलकः ४ । अस्य गुणाः । वात- पित्तनाशित्वम् । पथ्यत्वम् । बलरुचिकारित्वम् । शोषिणोऽतिहितत्वम् । पटोलतः किञ्चिद्गुण- हीनत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (यथा च हारीते प्रथमे स्थाने दशमेऽध्याये । “चिचिण्डो वातपित्तघ्नो बल्यः पथ्यो रुचिप्रदः । शोषिणोऽतिहितः किञ्चिद्गुणैर्न्यूनः पटोलतः ॥”) चिञ्चा, स्त्री, (चिं चयनं चिनोतीति । चि + अन्येभ्योऽपीति डः ।) तिन्तिडीवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । ४३ ॥ (यथा, -- “चिञ्चादलरसञ्चानु पथ्यं दध्योदनं हितम् ॥” इति वैद्यकभैषज्यधन्वन्तरिग्रन्थे गुल्माधिकारे ॥) चिञ्ची, स्त्री, (चिञ्च + गौरादित्वात् ङीष् ।) गुञ्जा । इति केचित् ॥ चिञ्चाम्लं, क्ली, (चिञ्चा तिन्तिडी तद्वत् अम्लं यत्र ।) अम्लशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिञ्चासारः, पुं, (चिञ्चायास्तिन्तिड्याः सार इव सारोऽम्लं यत्र ।) अम्लशाकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ चिञ्चोटकः, पुं, (चिञ्चेव अटतीति । अट + ण्वुल् । पृषोदरात् साधुः ।) तृणविशेषः । चेँच्को इति चेँच्डा इति च भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । अङ्कलोड्यः २ । इति रत्नमाला ॥ चिञ्चाटकोऽपि पाठः ॥ चिट, प्रेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) चेटति भृत्यं स्वामी । इति दुर्गादासः ॥ चिट, क प्रेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ॥) चित, ई ज्ञाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) ई, चित्तः । ज्ञानमिह जागरणम् । ज्ञानञ्च अविद्यानिद्रयाक्रान्ते जगत्येकः स चेत- तीति हलायुधः । चिचेत रामस्तत् कृच्छ्रम् । इति दुर्गादासः ॥

चित, इ क स्मृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) इ क, चिन्तयति विष्णं सुधीः । इति दुर्गादासः ॥ चित, क ङ ज्ञाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) क ङ, चेतयते । राक्षसस्य चेतयन्ति न । इति भट्टौ गणकृतानित्यत्वमिति रमानाथः । वस्तुतस्तु चेतयते ततश्चेतं करोतीति ञौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ चित्, स्त्री, (चित् संज्ञाने + सम्पदादित्वात् भावे क्विप् ।) ज्ञानम् । इत्यमरः । १ । ५ । १ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ७ । २ । “ब्रह्मन् कथं भगवतश्चिन्मात्रस्याविकारिणः । लीलया चापि युज्येरन् निर्गुणस्य गुणाः क्रियाः ॥”) चित्, व्य, असाकल्यम् । इत्यमरः ॥ यथा । किञ्चित् कश्चित् इत्यादि ॥ (तत्तु प्रत्ययविशेषः । कालाद्य- निर्णये चित्प्रत्ययस्य प्रयोगो दृश्यते । “किमः क्त्यन्ताच्चिच्चनौ ।” इति मुग्धबोधव्याकरणप्रणेता पूज्यपादवोपदेवाचार्य्यः ॥) चितः, त्रि, (चि + कर्म्मणि क्तः ।) छन्नः । इति मेदिनी । ते, १८ ॥ (कृतचयनः । सञ्चितः । “इह वै कर्म्मचितो लोकः क्षीयते एवममुत्र पुण्यचितः क्षीयते ।” इति श्रुतेः ॥) चिता, स्त्री, (चीयते श्मशानाग्निरस्यां यद्वा चीयते उच्चीयतेऽसौ प्रेतस्य परलोकशर्म्मणे इति । चि + अधिकरणे वा कर्म्मणि क्तस्ततष्टाप् ।) शवदाहाधारचुल्ली । तत्पर्य्यायः । चित्या २ । इत्यमरः । २ । ९ । ११७ ॥ काष्ठमठी ३ चैत्यम् ४ चिताचूडकम् ५ चित्यम् ६ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ चितिः ७ । (यथा, महाभारते । ३ । २१९ । १७ । “चिताग्नेरुद्वहन्नाज्यं पक्षाभ्यां तत् प्रवर्त्तते ॥”) संहतिः । इति मेदिनी । ते, १८ ॥ चिताचूडकं, क्ली, (चितैव चूडकम् ।) चिता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चितिः, स्त्री, (चीयतेऽस्यामग्निरिति । चि + अधि- करणे क्तिः ।) चिता । (यथा, भागवते । ४ । २८ । ५० । “चितिं दारुमयीं चित्वा तस्यां पत्युः कलेवरम् ॥”) समूहः । इति मेदिनी । ते, १८ ॥ दुर्गा । यथा, “चितिश्चैतन्यभावाद्वा चेतना वा चितिः स्मृता । महान् व्याप्य स्थिता सर्व्वं महा वा प्रकृति- र्म्मता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ भित्तिस्थेष्टिकादिसङ्ख्याज्ञानार्थाङ्कविशेषः । यथा, चितौ करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । “उच्छ्रयेण गुणितं चितेः किल क्षेत्रसम्भवफलं धनं भवेत् । इष्टिकाघनहृते घने चिते- रिष्टिकापरिमितिश्च लभ्यते ॥ इष्टकोच्छ्रयहृदुच्छ्रितिश्चितेः स्युः स्तराश्च दृषदां चितेरपि ॥

उदाहरणम् । अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यं विस्तारो द्बादशाङ्गुलः । उच्छ्रितिस्त्र्यङ्गुला यस्यामिष्टिकास्ताश्चितौ किल ॥ यद्विस्तृतिः पञ्चकराष्टहस्तं दैर्घ्यञ्च यस्यां त्रिकरोच्छ्रितिश्च । तस्यां चितौ किं फलमिष्टिकानां सङ्ख्या च का ब्रूहि कतिस्तराश्च ॥ इष्टिकायाः घनहस्तमानम्(३६४)चितेः क्षेत्र- फलम् ४० । उच्छ्रयेण गुणितं चितेर्घनफलम् १२० । लब्धा इष्टिकासङ्ख्या २५६० । स्तरसङ्ख्या २४ । एवं पाषाणचयेऽपि । इति चितिव्यवहारः ॥” इति लीलावती ॥ (इष्ट्यङ्गविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । २२ । ९ । “चितयस्तत्र कर्त्तव्या नान्तरिक्षगता यतः ॥”) चितिका, स्त्री, (चितिः काञ्चीभेदः सा इव काय- तीति । कै + कः ।) कटिशृङ्खला । इति हारा- वली । २२४ ॥ चित्तं, क्ली, (चेतत्यनेनेति । चित् + करणे क्तः ।) अनु- सन्धानात्मिकान्तःकरणवृत्तिः । इति वेदान्तः ॥ “यत्तत् सत्वगुणं स्वच्छं स्वान्तं भगवतः पदम् । यदाहुर्वासुदेवाख्यं चित्तं तन्महदात्मकम् ॥ स्वच्छत्वमविकारित्वं शान्तत्वमिति चेतसः । प्रवृत्तिलक्षणं प्रोक्तं यथापां प्रकृतिः परा ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ अस्यार्थः । “अधिभूतस्वरूपेण तस्यैव महा- नितिसंज्ञा अध्यात्मरूपेण चित्तं उपास्यरूपेण वासुदेवः अधिष्ठाता तु तस्य क्षेत्रज्ञः ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ (अनेनैव चिच्छक्तेः प्रथमसम्बन्धः । अतएव भगवत्पतञ्जलिपादैरुपदिष्टं प्रथमसूत्रे “योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ।” तथा च मुण्डकोप- निषदि । ३ । १ । ९ । “एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो यस्मिन् प्राणः पञ्चधा संविवेश । प्राणैश्चित्तं सर्व्वमोतं प्रजानां यस्मिन् विशुद्धे विभवत्येष आत्मा ॥”) मनः । इत्यमरः । १ । ४ । ३१ ॥ चित्तप्रसन्नता, स्त्री, (चित्तस्य प्रसन्नता प्रसादः ।) हर्षः । इति हेमचन्द्रः । २ । २२९ ॥ चित्तविप्लवः, पुं, (चित्तस्य विप्लवो विपर्य्ययः ।) उन्मादः । इति हेमचन्द्रः । २ । २३४ ॥ चित्तविभ्रमः, पुं, (चित्तस्य विभ्रमः भ्रान्तिः ।) उन्मादः । इत्यमरः । १ । ७ । २६ ॥ (उन्माद- शब्दे विवृतिरस्य ज्ञेया ॥) चित्तसमुन्नतिः, (चित्तस्य समुन्नतिः समु- न्नयनं उत्तेजन मति यावत् ।) मानः । इत्य- मरः । १ । ७ । २२ ॥

पृष्ठ २/४४८

चित्ताभोगः, पुं, (चित्तस्य आभोगः परिपूर्णता इत्यर्थः ।) एकस्मिन् विषये मनसः पुनः पुनः प्रवृत्तिः । तत्पर्य्यायः । मनस्कारः २ । इत्य- मरः । १ । ५ । २ ॥ चित्तोन्नतिः, स्त्री, (चित्तस्य उन्नतिः उन्नयनम् ।) गर्व्वः । इति हेमचन्द्रः । २ । २३१ ॥ चित्यं, क्ली, (चीयते इति । चि + “चित्याग्नि- चित्ये च ।” ३ । १ । १३२ । इति कर्म्मणि यः । निपातनात्तुगागमे साधुः । यद्वा, क्यप्प्रत्ययेन पिति तुगागमः ।) चिता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (तज्जाते त्रि । यथा, रामायणे । १ । ५८ । ११ । “चित्थमाल्याङ्गरागश्च आयसाभरणोऽभवत् ॥”) चित्यः, पुं, (चीयतेऽसौ इति । चि + “चित्याग्नि- चित्ये च ।” ३ । १ । १३२ । इति कर्म्मणि यः ।) अग्निः । इति मुग्धबोधम् ॥ चित्या, स्त्री, (चीयतेऽग्निरस्यां प्रेतस्य । चि + यः निपातनात् साधुः । क्यप् वा ।) चिता । इत्य- मरः । २ । ९ । ११७ ॥ चित्र, त् क क्षणिकेक्षणे । लेख्येऽद्भुते । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरां-परं-सकं-सेट् ।) क्षणिके- क्षणं कदाचिद्दर्शनम् । चित्रयति चित्रापयति राहुं लोकः कदाचित् पश्यतीत्यर्थः । चित्रयति प्रतिमां लोकः । इति दुर्गादासः ॥ चित्रं, क्ली, (चित्रयतीति । चित्र + कर्म्मणि अप् । यद्वा, चीयते इति । “अमिचिमिशमिभ्यः क्त्रः ।” उणां ४ । १६४ । इति क्त्रः ।) तिलकम् । आलेख्यम् । (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ५ । “उत्तमाधमभावेन वर्त्तन्ते पटचित्रवत् ॥”) अद्भुतम् । (यथा, रामायणे । १ । १० । “चित्रं संक्रीडमानास्ताः क्रीडनैर्विविधैस्तथा ॥”) कर्व्वुरवर्णः । (यथा, माधे । १ । ८ “निसर्गचित्रोज्ज्वलसूक्ष्मपक्ष्मणा ॥”) तद्युक्ते त्रि । इति मेदिनी । रे, २५ ॥ (अल- ङ्कारविशेषः । यथा, -- “तच्चित्रं यत्र वर्णानां खड्गाद्याकृतिहेतुता ।” सन्निवेशविशेषेण यत्रन्यस्ता वर्णाः खड्गमुरज- पद्माकारमुल्लासयन्ति तच्चित्रं काव्यम् ॥ * ॥ अष्टिसंज्ञकषोडशाक्षरावृत्तिच्छन्दोभेदः । तल्ल- क्षणं यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । “चित्रसंज्ञमीरितं समानिकापदद्बयन्तु ।” उदाहरणं यथा, -- “विद्रुमारुणाधरोष्ठशोभि वेणुवाद्यहृष्ट- वल्लवीजनाङ्गसङ्गजातमुग्धकण्टकाङ्ग ! । त्वां सदैव वासुदेव ! पुण्यलभ्यपाद ! देव ! वन्यपुष्पचित्रकेश ! त्वां स्मरामि गोपवेश ! ॥”) आकाशः । कुष्ठविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ३४ ॥ (आश्चर्य्यान्विते, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १ । ३ । “चित्राः श्रोतुं कथास्तत्र परिवव्रुस्तपस्विनः ॥”) चित्रः, पुं, (चित्रयति पापपुण्ये विचार्य्य चित्रं करोति लिखतीत्यर्थः । चित्र + णिच् + अच् । यद्वा चीयन्ते उपचीयन्ते प्रेतलोका येन । चि

+ “अमिचिमिशमिभ्यः क्त्रः ।” उणां । ४ । १६४ । इति क्त्रः ।) यमविशेषः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै नमः ॥” कर्व्वुरवर्णः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (सर्प- विशेषः । यथा, महाभारते । २ । ९ । ८ । “कृष्णश्च लोहितश्चैव पद्मश्चित्रश्च वीर्य्यवान् ॥” धृतराष्ट्र-पुत्त्रभेदः । यथा, तत्रैव । १ । ११७ । ४ । “चित्रोपचित्रौ चित्राक्षश्चारुचित्रः शरासनः ॥”) एरण्डवृक्षः । अशोकवृक्षः । चित्रकवृक्षः । इति राजनिघण्टः ॥ चित्रकं, क्ली, (चित्र + स्वार्थे कन् । यद्वा चित्र- मिव कायति । कै + कः ।) तिलकम् । इति मेदिनी । के, ८८ ॥ (वृक्षविशेषः । यथा, गारुडे १८७ अध्याये । “त्रिफला चित्रकं चित्रं तथा कटुकरोहिणी ॥”) चित्रकः, पुं, (चित्रेण चित्र इव वा कायति । कै + कः ।) व्याघ्रः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३५१ ॥ व्याघ्रभेदः । चितावाध् इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । चित्रकायः २ उपव्याध्रः ३ मृगा- न्तकः ४ शूरः ५ क्षुद्रशार्दूलः ६ चित्रव्याध्रः ७ ॥ वृक्षविशेषः । चिता इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । अग्निः २ शार्दूलः ३ चित्रः ४ पाचीकटुः ५ शिखी ६ कृशानुः ७ दहनः ८ व्यालः ९ ज्योतिष्कः १० पालकः ११ अनलः १२ दारुणः १३ वह्निः १४ पावकः १५ शम्बरः १६ पाची १७ द्वीपी १८ चित्राङ्गः १९ शूरः २० । अस्य गुणाः । अग्निसमत्वम् । पाके कटुत्वम् । शोफ- कफार्त्तिवातोदरार्शोग्रहणीकृमिकण्डुनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाकेऽग्नितुल्यत्वम् । कुष्ठ- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, शब्दार्थ- चिन्तामणिधृतवचनम् । “चित्रकः कटुकः पाके वह्निकृत् पाचनो लघुः । रूक्षोष्णो ग्रहणीकुष्ठशोथार्शःकृमिकासनुत् ॥ वातश्लेष्महरो ग्राही वातार्शःश्लेष्मपित्तहृत् । विचित्रं चैत्रकं शाकं काशमर्द्दविमर्द्दितम् ॥ तप्ततैले सवाह्लीके पाचितं तक्रसम्भृतम् ॥” ओषधिविशेषः । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३६ अध्याये । “पूतिकश्चित्रकः पाठा विडङ्गैलाहरेणवः ॥”) एरण्डवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५१ ॥ (चित्र + क्वुन् ।) चित्रकारः । इति हेमचन्द्रः ॥ (मुचुकुन्दः । यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । मुचुकुन्दः क्षत्रवृक्षश्चित्रकः प्रतिविष्णुकः ॥” अस्य गुणः । शिरःपीडापित्तास्रविषनाशित्वञ्च ॥) चित्रकण्ठः, पुं, (चित्रः चित्रितः कण्ठोऽस्य ।) कपोतः । इति जटाधरः ॥ (कपोतशब्देऽस्य विवृतिर्व्याख्याता ॥) चित्रकम्बलः, पुं, (चित्रश्चासौ कम्बलश्चेति ।) कम्बलविशेषः । दुलिचा गालिचा इत्यादि भाषा ॥ यथा, उणादिकोषे । “कुथः स्त्रीपुंसयोश्चित्रकम्बले पुंसि वर्हिषि ॥”

चित्रकरः, पुं, (चित्रं करोतीति । कृ + टः ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । पटुया इति भाषा ॥ स तु शूद्रागर्भे विश्वकर्म्मौरसजातः । इति ब्रह्म- वैवर्त्तपुराणम् ॥ तत्पर्य्यायः । रङ्गाजीवः २ । इत्यमरः । २ । १० । ७ ॥ रङ्गजीवकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ वर्णी ४ वर्णाटः ५ चित्र- कारः ६ । इति जटाधरः ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ३४५ । “चित्रकरतूलिकेव त्वां सा प्रतिभित्ति भावयति ॥”) चित्रकर्म्मा, [न्] पुं, (चित्रं कर्म्मास्य ।) तिनिश- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बहुब्रीहौ आश्चर्य्य- कर्म्मा चित्रकारश्च ॥ चित्रकायः, पुं, (चित्रो नानावर्णयुक्तः कायो देहो यस्य ।) व्याघ्रः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३५१ ॥ चित्रव्याघ्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रकारः, पुं, (चित्रं करोतीति । कृ + “कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) चित्रकरः । (यथा, महाभारते । १ । १२८ । ४० । “संमार्ज्जितं सौधकारैश्चित्रकारैश्च चित्रितम् ॥”) अस्य उत्पत्तिविवृतिर्यथा, पराशरपद्ध्वतौ । “स्थपतेरपि गान्धिक्यां चित्रकारो व्यजायत ॥” चित्रकूटः, पुं, (चित्राणि कूटानि शृङ्गाणि यस्य ।) पर्व्वतविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ पुरा रामो वनं गत्वा प्रथमे यत्र वासमकरोत् । (पर्व्वतोऽयं प्रयागक्षेत्रस्थभरद्बाजाश्रमात् सार्द्ध- योजनद्वयेऽतीते पार्श्वगताया मन्दाकिन्या- ख्याया सरितो दक्षिणतो राजते । यदुक्तं रामा- यणे । २ । ९२ । १० -- १२ । “भरतार्द्धतृतीयेषु योजनेष्वजने वने । चित्रकूटगिरिस्तत्र रम्यनिर्द्दरकाननः ॥ उत्तरं पार्श्वमासाद्य तस्य मन्दाकिनी नदी । पुष्पितद्रुमसंच्छन्ना रम्यपुष्पितकानना ॥ अनन्तरं तत्सरितश्चित्रकूटञ्च पर्व्वतम् । तयोः पर्णकुटीं तात ! तत्र तौ वसतो ध्रुवम् ॥”) अघुना वुन्देलखण्डाख्यदेशे काम्ता इति ख्यातः ॥ (अयं हि पीठस्थानेषु अन्यतमः । अत्र च भगवती सीतारूपेण महादेवश्चन्द्र- चूडरूपेण घिराजते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ७० । “चित्रकूटेतथा सीता विन्ध्ये विन्ध्याधिवासिनी ॥” तथा, महालिङ्गेश्वरतन्त्रे । “चित्रकूटे चन्द्रचूडो योगेन्द्रो विन्ध्यपर्व्वते ॥”) चित्रकृत्, पुं, (चित्रं नानावर्णं करोतीति । कृ + क्विप् ।) तिनिशवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २७ ॥ (चित्रमालेख्यं करोतीति ।) चित्रकरः । इति हलायुधः ॥ चित्रकोलः, पुं, (चित्रो विचित्रः कोल क्रोडदेशो यस्य ।) अञ्जनिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्रगन्धं, क्ली, (चित्रो विचित्रो गन्धो यस्य ।) हरितालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रगुप्तः, पुं, (गुप रक्षणे + भावे क्तः । चित्राणां जीवकृतपापपुण्यादिविचित्राणां गुप्तं गोपनं

पृष्ठ २/४४९

रक्षणं यस्मात् । यद्वा, चित्रंविचित्रं गुप्तं धर्म्मस्य रक्षणं यस्य ।) चतुर्द्दशयमान्तर्गतयमः । तस्य लेखकः । इति मेदिनी । ते, १९८ ॥ तस्योत्- पत्तिर्यथा, -- “ब्रह्मपादांशतः शूद्रमसीशौ द्बौ बभूवतुः । एको मसीशः सर्व्वाख्यः सर्व्वाणीहृदयद्विजात् ॥ कुलप्रदीपः स्वीयानां जातीनां पूततास्पृहः । वगलेति महाविद्यां गृहीत्वा साधयन् मुदा ॥ सर्व्वाणीहृदयाख्यस्य पण्डितस्य प्रसादतः । वरं याचितवान् भक्त्या त्रिलोकाधिपतिं, गुरो ! ॥ कृपया कुरु मां नाथ ! त्वमेव वगला मम । गुरुणापि वरो दत्तो राज्यं भुक्त्वा पुनर्भवान् ॥ त्रिलोकाधिपतिर्भूत्वा मुदा तत्र सुखिष्यति । गुर्व्वाज्ञया मसीशः स राज्यभोगी द्विजार्च्चनात् ॥ विहाय देहं भूयश्च त्रिधारूपो बभूव ह । चित्रगुप्तश्चित्रसेनश्चित्राङ्गद इति त्रयः ॥ स्वर्गे मर्त्ये च पाताले राजते चिरमुत्तमः । चित्रमुप्तो महाविद्यां प्राप्य कुल्लाख्यविप्रतः ॥ पुत्त्रान् याचितवान्नैव गुरोर्देवत्वमावहन् । यमान्तिस्थो बभूवापि स्वर्मर्त्याधोविवेचकः ॥ चिरं शुभाशुभं कर्म्म विविच्य शमनान्तिके । यद्वदेत् सकलानान्तु तदेवाभोजयेद्यमः ॥” इत्याचारनिर्णयतन्त्रम् ॥ अस्योत्पत्त्यन्तरं कायस्थशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ चित्रजल्पः, पुं, (चित्रो मनोहरो जल्पः ।) वाक्य- विशेषः । तल्लक्षणादिर्यथा, -- “प्रेष्ठस्य सुहृदा लोके गूढरोषाभिजृम्भितः । भूरिभावमयो जल्पो यस्तीव्रोत्कण्ठितान्तिमः ॥ चित्रजल्पो दशाङ्गोऽयं प्रजल्पः परिजल्पितम् । विजल्पो जल्पसंजल्पाववजल्पोऽभिजल्पितम् ॥ आजल्पः प्रतिजल्पश्च सुजल्पश्चेति कीर्त्तितः । एष भ्रमरगीताख्यो दशमे प्रकटीकृतः ॥ असङ्ख्यभाववैचित्री चमत्कृतिसुदुस्तरः । अपि चेच्चित्रजल्पोऽयं मनाक् तदपि कथ्यते ॥ तत्र प्रजल्पः । असूयेर्ष्यामदयुजा योऽवधीरणमुद्रया । प्रेयस्याकौशलोद्गारः प्रजल्पः स तु कीर्त्त्यते ॥ यथा, -- मधुप ! कितवबन्धो ! मा स्पृशाङ्घ्रिं सपन्त्याः कुचविलुलितमालाकुङ्कुमश्मश्रुभिर्नः । वहतु मधुपतिस्तन्मानिनीनां प्रसादं यदुसदसि विडम्ब्यं यस्य दूतस्त्वमीदृक् ॥ १ ॥ अथ परिजल्पितम् । प्रभोर्निर्दयताशाठ्यचापलाद्युपपादनात् । स्वविचक्षणताव्यक्तिर्भङ्ग्यास्यात् परिजल्पितम् ॥ यथा, -- सकृदधरसुधां स्वां मोहिनीं पाययित्वा सुमनस इव सद्यस्तत्यजेऽस्मान् भवादृक् । परिचरति कथं तत्पादपद्मं नु पद्मा अपि वत हृतचेता ह्युत्तमश्लोकजल्पैः ॥ २ ॥ अथ विजल्पः । व्यक्तयासूयया गूढमानमुद्रान्तरालया ।

अघद्बिषि कटाक्षोक्तिर्विजल्पो विदुषां मतः ॥ यथा, -- किमिह बहु षडङ्घ्रे ! गायसि त्वं यदूना- मधिपतिमगृहाणामग्रतो नः पुराणम् । विजयसखसखीनां गीयतां तत्प्रसङ्गः क्षपितकुचरुजस्ते कल्पयन्तीष्टमिष्टाः ॥ ३ ॥ अथोज्जल्पः । हरेः कुहकताख्यानं गर्व्वगर्भितयेर्ष्यया । सासूयश्च तदाक्षेपो धीरैरुज्जल्प ईर्य्यते ॥ यथा, -- दिवि भुवि च रसायां काः स्त्रियस्तद्दुरापाः कपटरुचिरहासभ्रूविजृम्भस्य याः स्युः । चरणरज उपास्ते यस्य भूतिर्व्वयं का अपि च कृपणपक्षे ह्युत्तमश्लोकशब्दः ॥ ४ ॥ अथ संजल्पः । सोल्लुण्ठया गहनया कयाप्याक्षेपमुद्रया । तस्याकृतज्ञताद्युक्तिः संजल्पः कथितो बुधैः ॥ यथा, -- विसृज शिरसि पादं वेद्म्यहं चाटुकारै- रनुनयविदुषस्तेऽभ्येत्य दौत्यैर्मुकुन्दात् । स्वकृत इह विसृष्टापत्यपत्यन्यलोका व्यसृजदकृतचेताः किन्नु सन्धेयमस्मिन् ॥ ५ ॥ अथ अवजल्पः । हरौ काठिन्यकामित्वधौर्त्त्यादासक्त्ययोग्यता । यत्र सेर्ष्यं भियेवोक्ता सोऽवजल्पः सतां मतः ॥ यथा, -- मृगयुरिव कपीन्द्रं विव्यधे लुब्धधर्म्मा स्त्रियमकृतविरूपां स्त्रीजितः कामयानाम् । बलिमपि बलिमत्त्वाऽवेष्टयद्ध्वाङ्क्षवद्य- स्तदलमसितसख्यैर्दुस्त्यजस्तत्कथार्थः ॥ ६ ॥ अथाभिजल्पितम् । भङ्ग्या त्यागौचितं तस्य खगानामपि खेदनात् । यत्र सानुशयं प्रोक्तं तद्भवेदभिजल्पितम् ॥ यथा, -- यदनुचरितलीलाकर्णपीयूषविप्रुट्- सकृददनविधूतद्बन्द्वधर्म्मा विनष्टाः । सपदि गृहकुटुम्बं दीनमुत्सृज्य धीरा बहव इव विहङ्गा भिक्षुचर्य्यां चरन्ति ॥ ७ ॥ अथ आजल्पः । ज्यैह्म्यं तस्यार्त्तिदत्वञ्च निर्व्वेदाद्यत्र कीर्त्तितम् । भङ्ग्यान्यसुखदत्वञ्च स आजल्प उदीरितः ॥ यथा, -- वयमृतमिव जिह्मव्याहृतं श्रद्दधानाः कुलिकरुतमिवाज्ञाः कृष्णबध्वो हरिण्यः । ददृशुरसकृदेतत्तन्नखस्पर्शतीव्र- स्मररुजमुपमन्त्रिन् ! भण्यतामन्यवार्त्ता ॥ ८ ॥ अथ प्रतिजल्पः । दुस्त्यजद्वन्द्बभावेऽस्मिन् प्राप्तिर्नार्हेत्यनुद्धतम् । दूतसंमाननेनोक्तं यत्र स प्रतिजल्पकः ॥ यथा, -- “प्रियसख ! पुनरागाः प्रेयसा प्रेषितः किं वरय किमनुरुन्धे माननीयोऽसि मेऽङ्ग ! ।

नयसि कथमिहास्मान् दुस्त्यजद्बन्द्बपार्श्वं सततमुरसि सौम्य ! श्रीबधूः साकमास्ते ॥ ९ ॥ अथ सुजल्पः । यत्रार्जवात् सगाम्भीर्य्यं सदैन्यं सहचापलम् । सोत्कण्ठञ्च हरिः पृष्टः स सुजल्पो निगद्यते ॥ यथा, -- अपि घत ! मधुपुर्य्यामार्य्यपुत्त्रोऽधुनास्ते स्मरति स पितृगेहान् ! सौम्यबन्धूश्च गोपान् । क्वचिदपि स कथां नः किङ्करीणां गृणीते भुजमगुरुसुगन्धं मूर्द्ध्न्यधास्यत् कदा नु ॥” १० ॥ इत्युज्ज्वलनीलमणौ स्थायिभावः ॥ चित्रतण्डुलं, क्ली, (चित्रो विचित्रस्तण्डुलो यस्य ।) विडङ्गम् । इति रतमाला ॥ चित्रतण्डुला, स्त्री, (चित्रो नानावर्णस्तण्डुलो यस्याः ।) विडङ्गम् । इत्यमरः । २ । ४ । १०६ ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः । “पुंसि क्लीवे विडङ्गः स्यात् कृमिघ्नो जन्तुनाशनः । तण्डुलश्च तथा वेल्लममोघा चित्रतण्डुला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) चित्रत्वक्, [च्] पुं, (चित्रा विचित्रा त्वक् यस्य ।) भूर्जवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रदण्डकः, पुं, (चित्रो विचित्रो दण्डो यस्य । इति कप् ।) ओलवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ चित्रदेवी, स्त्री, (चित्रं दीव्यतीति । दिव् + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) महेन्द्रवारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रनेत्रा, स्त्री, (चित्रे मनोज्ञे नेत्रे यस्याः ।) सारिकापक्षी । इति हारावली । ८९ ॥ चित्रपक्षः, पुं, (चित्रौ विचित्रौ पक्षौ यस्य ।) तित्तिरिपक्षी । इति जटाधरः ॥ चित्रपत्रिका, स्त्री, (चित्राणि विचित्राणि पत्राणि पर्णाणि यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) कपित्थ- पर्णीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रपत्री, स्त्रीं, (चित्राणि पत्राणि यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) जलपिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रपदा, स्त्री, (चित्रं पदं यस्याः ।) गोधा- पदीलता । इति शब्दमाला ॥ छन्दोभेदः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ अस्य लक्षणादि छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (चित्रं पदं वस्तुविन्यासो यस्य यत्र वा इति विग्रहे विचित्रपदयुक्ते त्रि । यथा, महा- भारते । ३ । ३१ । १ । “वल्गु चित्रपदं श्लक्ष्णं याज्ञसेंनि ! त्वया वचः । उक्तं तत् श्रुतमस्माभिर्नास्तिक्यन्तु प्रभाससे ॥”) चित्रपर्णिका, स्त्री, (चित्राणि पर्णाणि पत्राणि यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) चित्रपर्णीभेदः । तत्पर्य्यायः । दीर्घा २ शृगालविन्ना ३ त्रिपर्णी ४ सिंहपुच्छिका ५ दीर्घपत्रा ६ अतिगुहा ७ घृष्ठिला ८ । इति रत्नमाला ॥ चित्रपर्णी, स्त्री, (चित्राणिं पर्णाणि यस्याः । गौरादित्वात् ङीष ।) पृश्निपर्णी । इत्यमरः ।

पृष्ठ २/४५०

२ । ४ । ९२ ॥ कर्णस्फोटालता । जलपिप्पली । द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मञ्जिष्ठा । इति रत्नमाला ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः । “मञ्जिष्ठा विकसा जिङ्गी काला योजनपर्ण्यपि । ताम्रवल्ली चित्रपर्णी काण्डीरी रक्तयष्टिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) चित्रपादा, स्त्री, (चित्रौ पादौ यस्याः ।) सारिका- पक्षी । इति हारावली । ८९ ॥ चित्रपिच्छकः, पुं, (चित्राणि पिच्छानि पुच्छ- कानि यस्य । ततः कप् ।) मयूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रपुङ्खः, पुं, (चित्रः पुङ्खो यस्य ।) शरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्रपुष्पी, स्त्री, (चित्राणि पुष्पाणि यस्याः । स्त्रियां ङीप् ।) अम्बष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमम्बष्ठाशब्देऽस्या ज्ञेयम् ॥) चित्रपृष्ठः, पुं, (चित्रं नानावर्णं पृष्ठं यस्य ।) कलविङ्कपक्षी । इति हारावली । ८९ ॥ चित्रफलः, पुं, (चित्रं फलं फलकं तद्वदाकृति- र्विद्यतेऽस्य । अच् ।) मत्स्यविशेषः । चितल इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । स्वादु- त्वम् । स्निग्धत्वम् । वृष्यत्वम् । बलप्रदत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ चित्रफलकः, पुं, (चित्रफल + स्वार्थे कन् ।) चित्र- फलमत्स्यः । इति भूरिप्रयोगः ॥ चित्रफला, स्त्री, (चित्राणि फलानि यस्याः ।) चिर्भिटा । मृगेर्व्वारुः । लिङ्गिनी । महेन्द्र- वारुणी । वार्त्ताकी । कण्टकारी । इति राज- निर्घण्टः ॥ मत्स्यविशेषः । फलै इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । राजग्रीवः २ फलकी ३ महो- न्मदः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ चित्रभानुः, पुं, (चित्रा नानावर्णा भानवो रश्मयो यस्य ।) अग्निः । (यथा, महाभारते । २ । ३१ । ४२ । “चित्रभानुः सुरेशश्च अनलस्त्वं विभावसो ! ॥”) सूर्य्यः । इति मेदिनी । ने, १८३ ॥ चित्रकवृक्षः । अर्कवृक्षः । वह्निसंज्ञक इति अर्काह्व इति चामरदर्शनात् ॥ भैरवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (वर्षविशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ८ । ३५ । “श्रेष्ठं चतुर्थस्य युगस्य पूर्ब्बं यच्चित्रभानुं कथयन्ति वर्षम् ॥”) चित्रभेषजा, स्त्री, (चित्रं भेषजं यस्याः ।) काको- दुम्बरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रमेखलः, पुं, (चित्रा विचित्रा मेखला यस्य ।) मयूरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्रयोधी, [न्] पुं, अर्ज्जुनवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (चित्रं यथा स्यात् तथा युध्यतीति । युध + णिनिः ।) पार्थः ॥ (चित्रयुद्धशीले, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १ । १८६ । “यदा द्रोणो विविधानस्त्रमार्गा- न्निदर्शयन् समरे चित्रयोधी ॥”) चित्ररथः, पुं, (चित्रो रथो यस्य ।) सूर्य्यः । गन्धर्व्वविशेषः । इति मेदिनी । थे, २८ ॥ शेषस्य

पर्य्यायः । गन्धर्व्वराजः २ अङ्गारपर्णः ३ कुवेर- सखः ४ दग्धरथः ५ । (यथा, महाभारते । १ । १७१ । ३७ -- ३९ । गन्धर्व्व उवाच । “जितोऽहं पूर्ब्बकं नाम मुञ्चाम्यङ्गारपर्णताम् । न च श्लाधे बलेनाङ्ग ! न नाम्ना जनसंसदि ॥ साध्विमं लब्धवाँल्लाभं योऽहं दिव्यास्त्रधारिणम् । गान्धर्व्व्या माययेच्छामि संयोजयितुमर्ज्जुनम् ॥ अस्त्राग्निना विचित्रोऽयं दग्धोमे रथ उत्तमः । सोऽहं चित्ररथो भूत्वा नाम्ना दग्धरथोऽभवम् ॥”) स तु मुनिनाम्न्यां दक्षकन्यायां कश्यपौरसा- ज्जातः । इति महाभारते । १ । ६५ । ४३ ॥ चित्रलः, पुं, (चित्रमाश्चर्य्यं लातीति । ला + कः ।) कर्व्वुरवर्णः । तद्वति त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ चित्रलता, स्त्री, (चित्रा नानावर्णा लता ।) मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रला, स्त्री (चित्रल + “अजाद्यतष्टाप् ।” ४ । १ । ४ । इति टाप् ।) गोरक्षीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रलेखा, स्त्री, (चित्रो लेखो लेखनशक्तिर्यस्याः । चित्रं लेखयतीति वा । लिख + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् । चित्रलेखनदक्षतयास्या- स्तथात्वम् ।) अप्सरोविशेषः । सा ऊषायाः सखी कुम्भाण्डस्य कन्या । यथा, हरिवंशे । १७४ । ७४ -- ७५ । “उवाच रुदतीञ्चैव कुम्भाण्डतनया सखीम् । कुशला ते विशालाक्षि ! सर्व्वथा सन्धिविग्रहे ॥ अप्सराश्चित्रलेखा वै क्षिप्रं विज्ञाप्यतां सखि ! ॥” यथा, श्रीभागवते । १० । ६२ । १४ । “बाणस्य मन्त्री कुम्भाण्डश्चित्रलेखा च तत्सुता । सख्यपृच्छत् सखीमूषां कौतूहलसमन्विता ॥” (अस्याश्चित्रलेखनपटुत्वकथा यथा हरिवंशे । १७४ । ८० -- ८८ । “चित्रलेखाऽब्रवीद्वाक्यमूषां हर्षयती शनैः ॥” “देवदानवयक्षाणां गन्धर्व्वोरगरक्षसाम् । ये विशिष्टाः प्रभावेण रूपेणाभिजनेन च ॥ यथा प्रधानतः सर्व्वानालिखिष्याम्यहं सखि ! । मनुष्यलोके ये चापि प्रवरा लोकविश्रुताः ॥ सप्तरात्रेण ते भीरु ! दर्शयिष्याम्यहं प्रियम् । ततो विज्ञाय पट्टस्थं भर्त्तारं प्रतिलप्स्यसे ॥ सा चित्रलेखया प्रोक्ता ऊषा हितचिकीर्षया । क्रियतामेवमित्याह चित्रलेखां सखीं प्रति ॥ ततः कुशलहस्तत्वात् यथा लेख्यं समन्ततः । इत्युक्त्वा सप्तरात्रेण कृत्वा लेख्यगतांस्तु तान् ॥ चित्रपट्टगतान् मुख्यानानयामास शोभना ॥”) छन्दोविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ अस्य विव- रणं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ चित्रलोचना, स्त्री, (चित्रे लोचने यस्याः ।) सारिकापक्षी । इति जटाधरः भूरिप्रयोगश्च ॥ चित्रवदालः, पुं, (चित्रवत् आ समन्तादलति पर्य्याप्नोतीति । आ + अल + अच् ।) पाठीन- मत्स्यः । इति जटाधरः ॥

चित्रवल्लिकः, पुं, (चित्रा विचित्रा वल्लिर्लता । सा इव कायतीति । कै + कः ।) वदालमत्स्यः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४११ ॥ चित्रवल्ली, स्त्री, (चित्रा विचित्रा वल्ली लता यस्याः ।) मृगेर्व्वारुः । महेन्द्रवारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रवीर्य्यः, पुं, (चित्रमाश्चर्य्यजनकं वीर्य्यमस्य ।) रक्तैरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्रशिखण्डिजः, पुं, (चित्रशिखण्डिनोऽङ्गिरसो मुनेर्ज्जायते इति । जन + डः ।) बृहस्पतिः । इत्यमरः । १ । ३ । २४ ॥ चित्रशिखण्डिप्रसूतः, पुं, (चित्रशिखण्डिनोऽङ्गि- रसः प्रसूतः सन्ततिः ।) बृहस्पतिः । इति हलायुधः ॥ चित्रशिखण्डी, [न्] पुं, (चित्रः शिखण्डः शिखा अस्त्यस्य । “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) सप्तर्षयः । इत्यमरः । १ । ३ । २७ ॥ यथाह भरतः । “मरीचिरङ्गिरा अत्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । वशिष्ठश्चेति सप्तैते ज्ञेयाश्चित्रशिखण्डिनः ॥” (यथाच, महाभारते । १२ । ३३५ । २६ -- २८ । “ये हि ते ऋषयः ख्याताः सप्त चित्रशिखण्डिनः । तैरेकमतिभिर्भूत्वा यत् प्रोक्तं शास्त्रमुत्तमम् ॥ वेदैश्चतुर्भिः समितं कृतं मेरौ महागिरौ । आस्यैः सप्तभिरुद्गीर्णं लोकधर्म्ममनुत्तमम् ॥ मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । वशिष्ठश्च महातेजास्ते हि चित्रशिखण्डिनः ॥”) चित्रसर्पः, पुं, (चित्रः नानावर्णरञ्जितः सर्पः ।) मालुधानसर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ चित्रसेनः, पुं, ब्रह्मपादजमसीशाख्यकायस्थस्य चित्र- गुप्तादित्रितयान्तर्गतमूर्त्तविशेषः । स तु मर्त्य- लोकविवेचकः । यथा, -- “चित्रसेने महाविद्यां वगलेति गुरोर्नयन् । जप्त्वा सन्तोष्य पुत्त्रादीन् याचित्वा प्राप्य मर्त्यतः ॥ राज्यं चकार सूद्युक्तश्चित्राङ्गद अधो गतः ॥” इत्याचारनिर्णयतन्त्रम् ॥ (चित्रा सेना यस्य । गन्धर्व्वविशेषः । यथा, महाभारते । २ । १० । २५ । “चित्रसेनश्च गीतज्ञस्तथा चित्ररथोऽपि च । एते चान्ये च गन्धर्व्वा धनेश्वरमुपासते ॥” धृतराष्ट्रपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ५७ । “तेषां धृतराष्ट्रस्य पुत्त्राणां चत्वारः प्रधाना बभूवुः । दुर्य्योधनो दुःशासनो विकर्ण- श्चित्रसेनश्चेति ॥” पूरुवंशीयस्य परिक्षितः पुत्त्रा- णामन्यतमः । यथा, महाभारते । १ । ९४ । ५२ । “परिक्षितोऽभवन् पुत्त्राःसर्व्वे धर्म्मार्थकोविदाः । कक्षसेनोग्रसेनौ च चित्रसेनश्च बीर्य्यवान् ॥” शम्बरासुरस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । १६१ । ४३ । “चित्रसेनोऽतिसेनश्च विश्वक्सेनजितस्तथा ॥” नरिष्यन्तपुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २ । १९ । “चित्रसेनो नरिष्यन्तात्दक्षस्तस्यसुतोऽभवत् ॥”)

पृष्ठ २/४५१

चित्रा, स्त्री, (चित्रयति चित्रकर्म्म करोति सर्व्व- गुणैः शोभते इति वा । चित्र + अच् + टाप् ।) श्रीकृष्णसखीविशेषः । यथा, उज्ज्वलनीलमणौ । “परमप्रेष्ठसख्यस्तु ललिता सविशाखिका । सचित्रा चम्पकलता तुङ्गविद्येन्दुलेखिका । रङ्गदेवी सुदेवी चेत्यष्टौ सर्व्वगुणाग्रिमाः ॥” अस्याः कुञ्जः श्रीकुण्डस्य पूर्ब्बस्यां आनन्द- सुखदो नाम । वयः अष्टमासाधिकत्रयोदश- वत्सरम् । वर्णो गौरः । अस्या वस्त्रं जाती- पुष्पतुल्यम् । कर्म्म चित्रम् । इति गोस्वामि- ग्रन्थः ॥ * ॥ मूषिकपर्णी । गोडुम्बा । सुभद्रा । दन्तिका । (पर्य्याया यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “चित्रा दन्ती निकुम्भः स्यादुपचित्रा मुकूलकः । दाक्षायणी विशल्या च तथोडुम्बरपर्ण्यपि ॥”) माया । सर्पभेदः । नदीविशेषः । इति मेदिनी ॥ अपसरोविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ अश्वि- न्यादिसप्तविंशतिनक्षत्रान्तर्गतचतुर्द्दशनक्षत्रम् । तत्तु मुक्तावदुज्ज्वलं एकतारकामयम् । अस्य अधिष्ठात्री देवता विश्वकर्म्मा । यथा, -- “एकमौक्तिकसमुज्ज्वलप्रभे त्वष्टरीन्दुवदने खमध्यगे ।” इति कालिदासः ॥ तत्र जातस्य फलं यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “प्रतापसन्तापितशत्रुपक्षो दक्षो नये चापि विचित्रवासाः । प्रसूतिकाले यदि यस्य चित्रा बुद्धिर्विचित्रा खलु तस्य शास्त्रे ॥” मृगेर्व्वारुः । (यथा, चरके सूत्रस्थाने । १३ अः । “तिलः पियालाभिषुकौ विभीतका- श्चित्राभयैरण्डमधूकसर्षपाः । कुसुम्भविल्वारुकमूलकातसी निकोठकाक्षोडकरञ्जशिग्नुजाः ॥ स्नेहाशयाः स्थावरसंज्ञितास्तथा स्युर्ज्जङ्गमा मत्स्यमृगाः सपक्षिणः ॥”) गण्डदूर्व्वा । सुतश्रेणी । मञ्जिष्ठा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २ अध्याये । “चित्रासमन्वितञ्चैव रुजादाहविनाशनम् ॥”) छन्दोविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ अस्य विव- रणं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (गायत्त्रीस्वरूपा महाशक्तिः । यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ५२ । “चक्रवाकस्तनी चेष्ठा चित्रा चारुविलासिनी ॥”) चित्राक्षी, स्त्री, (चित्रे अक्षिणी नेत्रे यस्याः । समासे षच् स्त्रियां ङीष् ।) सारिकापक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्राक्षुपः, पुं, (चित्रा मूषिकपर्णीव क्षुपः ह्रस्व- शांखवृक्षः ।) द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्राङ्गं, क्ली, (चित्रं अङ्गं यस्मात् ।) हिङ्गुलम् । हरितालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्राङ्गः, पुं, (चित्रमङ्गं यस्य ।) चित्रकः । रक्त- चित्रकः । सर्पः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्य गुणाः ।

“चित्राङ्गो वातशमनो बृंहणो बलकृन्मतः । श्लेष्मलः कथितो वापि दुर्ज्जरो मेदवर्द्धकः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने एकादशेऽध्याये ॥ धृतराष्ट्रपुत्त्राणामन्यतमः । यथा, महाभारते । १ । ११७ । ६ । “अयोबाहुर्महाबाहुश्चित्राङ्गश्चित्रकुन्तलः ॥”) चित्राङ्गदः, पुं, चन्द्रवंशीयराजविशेषः । स तु शान्तनुराजपुत्त्रः । विचित्रवीर्य्यभ्राता । (अयन्तु शान्तनुराजस्य स्वर्गगमनानन्तरं राज्यं लब्ध्वा ऐश्वर्य्यवीर्य्यमदेन शूरान् सर्व्वान् तृणवदमन्यत । अथ कदाचित् गन्धर्व्वराजचित्ररथः युद्धार्थमेन- मभ्ययात् । ततः कुरुक्षेत्रमध्ये प्रवृत्ते महति युद्धे समधिकमायाबलेनानेन गन्धर्व्वराजेन निहतोऽयं कौरवप्रवीरः । इत्येषा कथा महा- भारते । १ । १०१ । अध्याये द्रष्टव्या ॥) गन्धर्व्व- विशेषः । इति महाभारतम् ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । २० । २२ । “चित्राङ्गदस्तु गन्धर्व्वो दृष्ट्वा तं मार्गगं नृपम् । उत्तत्तारान्तिकं भूमेर्विमानवरमास्थितः ॥”) ब्रह्मपादजमसीशाख्यकायस्थस्य चित्रगुप्तादि- त्रितयान्तर्गतमूर्त्तविशेषः । स अधोलोकविवे- चकः । तस्याधोगमनकारणं यथा, -- “अधोगतस्य हेतुत्वं वगले ! शृणु कालिके ! । वगलेति मनुं प्राप्य विप्रः स्यामिति वाञ्छया ॥ तपश्चकार पञ्चाब्दं नान्यत् किञ्चिद्गृहीतवान् । फलमूलादिकं किञ्चित् सायमत्ति यथा मिलेत् ॥ विहाय विप्रस्य गुरोरपि पूजाञ्च पार्व्वति ! । जपेन्नित्यं हि वगलामन्यविप्रञ्च नेक्षयन् ॥ ज्ञात्वेति ब्राह्मणाः सर्व्वे ऊचुश्चित्राङ्गदं क्रुधा । वचो हि मधुरं किञ्चित् प्रियाद्भक्ताच्च सुन्दरि ! ॥ रे चित्राङ्गद ! अज्ञस्त्वं वत्स ! विप्रत्वमिच्छसि । कदाप्युपानन् मस्तस्थो नैवेति न हि बुध्यसे ॥ वत्स ! शीघ्रमधो गच्छ चिरं कुरु तपो मुदा ॥” चित्राङ्गदः शापं श्रुत्वा ब्राह्मणान् तुष्टाव ततो ब्राह्मणा लज्जिताः सन्तस्तमूचुः । “हे चित्राङ्गद ! हे तात वत्स ! त्वं नोत्सवः किल । दुश्चिन्तां कुरु मा तात भद्रं ते कथयाम भोः ॥ जनस्तपोबलेनैव सर्व्वं प्राप्नोत्यसंशयम् । नार्हतीशं विना तात ! ब्राह्मणो भवितुं किल ॥ इतीश्वराज्ञा वेदेऽस्ति प्रतिजानीहि तत्त्वतः । वरं प्राप्नोति देवत्वं ब्राह्मणत्वं कदापि न ॥ यथामरत्वमीशेन विना क्वापि न शासने । नोत्सवस्त्वमधो गच्छ सुखेन वगलां जप ॥ कलेर्द्दशसहस्राणि नागलोकेश्वरो भव । ततस्त्रिलोकनाथस्त्वमिन्द्रतुल्यो भविष्यसि ॥ राज्यं भुक्त्वान्ततो नैव पुनरावर्त्तनं तव । सदा वयं तव शिवं चिन्तयामो न भीं कुरु ॥ तात गच्छ सुखं भुङ्क्ष्व नागलोकेऽपि विस्तरात् । तत आनन्दमनसा गतश्चित्राङ्गदस्तलम् ॥” इत्याचारनिर्णयतन्त्रम् ॥ (स्त्रियां टाप् । मणिपुरेश्वरस्य चित्रवाह- नस्य कन्या । यथा, महाभारते । १ । २१६ । १५ ।

“तस्य चित्राङ्गदा नाम दुहिता चारुदर्शना ॥”) चित्राङ्गदसूः, स्त्री, (चित्राङ्गदं सूते प्रसूते इति । सू ङ प्रसवे + क्विप् ।) सत्यवती । सा व्यास- माता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्राङ्गी, स्त्री, (चित्रमङ्गं यस्याः । स्त्रियां ङीप् ।) मञ्जिष्ठा । कर्णजलौकाः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चित्राटीरः, पुं, (चित्रां नक्षत्रविशेषं अटतीति । अट गतौ + बाहुलकात् ईरच् ।) चन्द्रः । (चित्रं तिलकं अटति गच्छति प्राप्नोति बलिच्छागास्र- बिन्दुभिरित्यर्थः । अट + ईरच् ।) घण्टाकर्ण- बलिच्छागास्रबिन्दुभिरङ्कितभालः । इति मेदिनी । रे, २६३ ॥ चित्रापूपः, पुं, (चित्रो विचित्र आपूपः पिष्टकः ।) पिष्टकभेदः । चिताइ पिटा इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । चरुव्रणः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्रायसं, क्ली, (चित्रमायसं लोहम् ।) तीक्ष्ण- लोहम् । इति राजनिर्घण्टः । चित्रिकः, पुं, (चित्रा नक्षत्रविशेषः सा पौर्ण- मास्यामस्त्यस्य । चित्रा + ठन् ।) चैत्रमासः । इति शब्दरत्नावली ॥ चित्रिणी, स्त्री, (चित्रं विचित्रतास्त्यस्याः । चित्र + इनिः + ङीप् ।) पद्मिन्यादिचतुर्व्विधस्त्री- मध्ये स्त्रीविशेषः । सा मीनगन्धा । तस्या लक्षणं यथा । रतिमञ्जर्य्याम् । ४ । “भवति रतिरसज्ञा नातिदीर्घा न खर्व्वा तिलकुसुमसुनासा स्निग्धोदेहोत्पलाक्षी । कठिनघनकुचाढ्या सुन्दरी सा सुशीला सकलगुणविचित्रा चित्रिणी चित्रवक्त्रा ॥” (इयं हि मृगजातीयपुरुषं लब्ध्वा सन्तुष्टा भवति । यदुक्तं तत्रव । ८ । “शशके पद्मिनी तुष्टा चित्रिणी रमते मृगम् । वृषभे शङ्खिनी तुष्टा हस्तिनी रमते हयम् ॥” अस्यां रतिकरणप्रकारमाह तत्रैव । २९ । “शीत्कारं चुम्बनं पीडा गले हस्ते च चुम्बनम् । क्षणे क्षणे स्तने हस्तं चित्रिणीरतिमादिशेत् ॥”) चित्रेशः, पुं, (चित्रा नक्षत्रविशेषस्तस्या ईशः पतिः ।) चन्द्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चित्रोक्तिः, स्त्री, (चित्रा आश्चर्य्यकरी उक्तिर्वाणी ।) आकाशवाणी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आश्चर्य्य- कथनञ्च ॥ चित्रौदनं, क्ली, (चित्रमोदनम् ।) विचित्रान्नम् । इति ग्रहयज्ञतत्त्वम् ॥ चिद्रूपः, त्रि, हृदयालुः । इति भूरिप्रयोगः । (चित् ज्ञानमेव रूपं यस्य ।) ज्ञानमयः । यथा । चिद्रूपे परमात्मनीति योगशास्त्रम् ॥ चिन्ता, स्त्री, (चिन्तनमिति । चिति चिन्तायाम् + “चिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्च्चश्च ।” ३ । ३ । १०५ । इति अङ् ।) चिन्तना । चिन्तनम् । तत्पर्य्यायः । स्मृतिः २ आध्यानम् ३ । इत्यमरः । १ । ७ । २९ ॥ आध्या ४ ध्यानम् ५ चिन्तितिः ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ चिन्तिया ७ । इति रभसः ॥ (यथाह कश्चित् ।

पृष्ठ २/४५२

“चिता चिन्ता द्वयोर्मध्ये चिन्ता नाम गरीयंसी । चिता दहति निर्जीवं चिन्ता हि जीवितन्तथा ॥”) दर्शनसम्भोगयोः प्रकारभावना । इति रस- मञ्जरी ॥ (सा च व्यभिचारिभावविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १७० । “ध्यानं चिन्ता हितानाप्तेः शून्यताश्वासतापकृत् ॥”) चिन्तामणिः, पुं, (चिन्तायां सर्व्वकामप्रदो मणि- रिव । शाकपार्थिवादिवत् समासः । यद्वा, चिन्तया ध्यानधारणादिना मण्यते आहूयते इति । मण + इण् ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (चिन्ता एव मणिरिव यस्य । चिन्ता- शीलत्वादेवास्य तथात्वम् ।) बुद्धविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मणिविशेषः । यथा, भट्टिः । “सामर्थ्यसम्पादितवाञ्छितार्थ- श्चिन्तामणिः स्यान्न कथं हनूमान् ॥” स्पर्शमणिः । तथा च । “यथा चिन्तामणिं स्पृष्ट्वा लौहं काञ्चनतां भजेत् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डम् ॥ (अश्वविशेषः । यथा, नकुलकृताश्वचिकित्- सिते । ४ । १९ । “कण्ठे यस्य महावर्त्त एकोऽश्वस्य प्रजायते । चिन्तामणिः स विज्ञेयश्चिन्तितार्थविवृद्धिदः ॥”) चिन्तावेश्म, [न्] क्ली, (चिन्ताया मन्त्रणादेर्वेश्म गृहम् ।) मन्त्रणागृहम् । तत्पर्य्यायः । दार्व्व- टम् २ । इति हारावली । १६८ ॥ चिन्तिडी, स्त्री, (तिन्तिडी । पृषोदरादित्वात् तस्य चत्वम् ।) तिन्तिडी । इति द्विरूपकोषः ॥ इति कश्चित् ॥ चिन्तितं, त्रि, (चिति + कर्म्मणि क्तः ।) कृत- चिन्तनम् । यथा, -- “यच्चिन्तितं तदिह दूरतरं प्रयाति यच्चेतसा न गणितं तदिहाभ्युपैति ।” इत्युद्भटः ॥ कर्त्तरि क्ते चिन्तायुक्तः । भावे क्ते चिन्ता ॥ चिन्तितिः, स्त्री, (चिन्त + भावे क्तिच् इट् च ।) चिन्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ चिन्तिया, स्त्री, चिन्ता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिन्नः, पुं, शस्यविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चिना इति भाषा ॥ (चीनशब्दे विशेषोऽस्य ज्ञातव्यः ॥) चिपिटः, पुं, (चयतीति । चि + बाहुलकात् पिटच् स च कित् ।) भक्ष्यद्रव्यविशेषः । चिडा । इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पृथुकः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६५ ॥ चिपिटकः ३ । इत्यमरः ॥ चिपुटः ४ । इति भरतः ॥ धान्यचमसः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिपीटकः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । स्निग्धत्वम् । वृंहणत्वम् । कफवर्द्धकत्वञ्च ॥ क्षीर- युक्तस्य तस्य गुणाः । बलकारित्वम् । वायुनाशि- त्वम् । मलभेदकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ वृं हणत्वम् । वृष्यत्वञ्च । तस्य लक्षणं यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे द्बितीये भागे ।

“शालयः सतुषा आर्द्रा भृष्टा अस्फुटितास्ततः । कुट्टिताश्चिपिटाः प्रोक्तास्ते स्मृताः पृथुका अपि ॥” “शालेया यावनालाद्याश्चिपिटाः पुष्टिवर्द्धनाः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य भक्षणविधिनिषेधौ यथा, -- “द्विःस्विन्नमन्नं पृथुकं शुद्धं देशविशेषके । नात्यन्तशस्तं विप्राणां भक्षणे च निवेदने ॥ अभक्ष्यञ्च यतीनाञ्च विधवाब्रह्मचारिणाम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डम् ॥ (नि नता नासिका विद्यतेऽस्य । “इनच्पिटच्- चिकचि च ।” ५ । २ । ३३ । इति पिटच् प्रकृतेश्चिरादेशश्च । नतनासिके त्रि । यथा, विश्वकर्म्मप्रकाशे । १३ । २ । “दिग्वक्त्रं चिपिटञ्चैव व्यङ्गजं सुरजन्तथा ॥” इत्यस्य फमाह तत्रैव । ५ म श्लोके । “तुङ्गर्हीनञ्च चिपिटं व्यङ्गञ्चानर्थदर्शनम् ॥” चिपिटाकारमुखादौ च । यथा, काशीखण्डे । ३७ । १४ । “वक्त्रो ह्रस्वश्च चिपिटः सुखसौभाग्यभञ्जकः ॥” “चिपिटः चिपिटकाकारः ।” इति तट्टीका ॥) चिपिटकः, पुं, (चिपिट + स्वार्थे कन् ।) चिपिटः । इत्यमरः । २ । ९ । ४७ ॥ (स्त्रियां टाप् । नत- नासिका ॥) चिपिटा, स्त्री, गुण्डासिनीतृणम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (चिपिटा चिपिटाकारा इति । चिपिट + टाप् । चिपिटमूर्त्तिः । यथा, काशी- खण्डे । ३७ । १६ । “चिपिटाभिर्भवेद्दासी ॥”) चिपुटः, पुं, (चिपिट + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) चिपिटकः । इति भरतधृतरुद्रकोषः ॥ चिप्पः, पुं, (चिक्वति पीडयति अङ्गुलिमिति । चिक्व + अच् । निपातनात् क्कस्थाने प्पागमे साधुः ।) नखरोगविशेषः । आङ्गुलहाडा इति भाषा ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “नखमांसमधिष्ठाय वातः पित्तञ्च देहिनाम् । करोतिदाहपाकौ च तं व्याधिं चिप्पमादिशेत् ॥” अथ कुनखस्य लक्षणमाह । “अभिघातात् प्रदुष्टो यो नखो रूक्षोऽसितः खरः । भवेत्तं कुनखं विद्यात् कुशीरं वा विधानतः ॥” अथ तयोश्चिकित्सा । “चिप्पं रुधिरमोक्षेण शोधनेनाप्युपाचरेत् । गतोष्माणमथैनन्तु सेचयेदुष्णवारिणा । शस्त्रेणापि यथायोग्यमुच्छिद्य स्रावथेत्ततः ॥ व्रणोक्तेन विधानेन रोपयेत्तं विचक्षणः । स्वरसेन हरिद्रायाः पात्रे कृत्वायसेऽभयाम् ॥ घृष्ट्वा तज्जेन कल्केन लिम्पेच्चिप्पं पुनः पुनः । काश्मर्य्याः सप्तभिः पत्रैः कोमलैः परिवेष्टितः ॥ अङ्गुलीवेष्टकः पुंसां ध्रुवमाशु प्रशाम्यति । श्लेष्मविद्रधिकल्पेन कुनखं समुपाचरेत् ॥ नखकोटिप्रविष्टेन टङ्कणेन प्रशाम्यति । कुनखश्चेत्तदा शैलः सलिले प्लवतेऽपि च ॥” इति भावप्रकाशे मध्यखण्डे ४ र्थ भागः ॥ (लक्षणान्तरमस्य यथा, --

“कुर्य्यात् पित्तानिलं पाकं नखमांसे सरुग् ज्वरम् चिप्पमक्षतरोगञ्च विद्यादुपनखञ्च तम् ॥” इति वाभटेनोत्तरस्थाने ३१ अध्याये उक्तम् ॥ चिकित्सास्य यथा, -- “चिप्पं शुद्ध्या जितोष्माणं साधयेच्छस्त्रकर्म्मणा ॥” इत्युत्तरस्थाने द्वात्रिंशेऽध्याये वाभटेन चोक्तम् ॥) चिमिः, पुं, (चिनोति सञ्चिनोति मनुष्यजातिवद्- वाक्यानीति । चि + बाहुलकात् मिक् ।) शुक- पक्षी । इति शब्दमाला ॥ चिमिकः, पुं, (चिमि + स्वार्थे कन् ।) शुकपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ चिरं, व्य, (चि + बाहुलकात् रक् ।) दीर्घ- कालः । तत्पर्य्यायः । चिराय २ चिररात्राय ३ चिरस्य ४ । इत्यमरः ॥ चिरेण ५ चिरात् ६ चिरे ७ । इति भरतः ॥ चिरतः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ४ । ६० । “नैकः प्रपद्येताध्वानं न चिरं पर्व्वते वसेत् ॥) चिरकारी, [न्] त्रि, (चिरं व्याप्य करोतीति । कृ + णिनिः ।) चिरक्रियः । (यथा, महाभारते । १२ । २६४ । ३ । “चिरकारी हि मेधावी नापराध्यति कर्म्मसु ॥”) गौतमस्य पुत्त्रभेदः । अस्य निरुक्त्यादिकं यदुक्तं महाभारते । १२ । २६५ । ४-५ । “चिरकारी महाप्राज्ञो गौतमस्याभवत् सुतः । चिरेण सर्व्वकार्य्याणि विमृष्यार्थान् प्रपद्यते ॥ चिरं सञ्चिन्तयत्यर्थांश्चिरं जाग्रत् चिरं स्वपन् । चिरं कार्य्याभिपत्तिश्च चिरकारी तथोच्यते ॥”) चिरकालः, पुं, (चिरः काल इति कर्म्मधारयः ।) दीर्घकालः । तत्पर्य्यायः । दीर्घरात्रम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिरक्रियः, त्रि, (चिरं व्याप्य क्रिया यस्य ।) चिरकालेन क्रियाकारकः । तत्पर्य्यायः । दीर्घ- सूत्रः । इत्यमरः । २ । १ । १७ ॥ चिरजीवकः, पुं, (चिरं जीवतीति । जीव + ण्वुल् ।) जीवकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ चिरजीवी, [न्] पुं, (चिरं जीवतीति । जीव + णिनिः ।) विष्णुः । काकः । इति मेदिनी ॥ जीवकवृक्षः । शाल्मलिवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ मार्कण्डेयः । अश्वत्थामा । वलिः । व्यासः । हनूमान् । विभीषणः । कृपः । परशु- रामः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ बहुकालजीविनि त्रि । इति जटाधरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । १ । ३६ । “अथ राज्ञो बभूवैवं वृद्धस्य चिरजीविनः ॥”) चिरञ्जीवी, [न्] पुं, (चिरं जीवतीति । जीव + णिनिः ।) विष्णुः । काकः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३८८ ॥ जीवकवृक्षः । शाल्मलि- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिरजीविनि त्रि ॥ चिरण्टी, स्त्री, (चिरात् चिरेण वा अटति पितृगृहादिति । अट + अच् । “वयसि प्रथमे ।” ४ । १ । २० । इति ङीप् । ततः पृषोदरात् साधुः ।) स्ववासिनी । ऊढा अनूढा वा पितृ-

पृष्ठ २/४५३

गेहस्थिता कन्या । द्वितीयवयाः स्त्री । सा च युवती । इति भरतधृतरुद्रः हेमचन्द्रश्च ॥ चिरतिक्तः, पुं, (चिरं चिरात् वा चिरावधीत्यर्थः तिक्तः ।) वृक्षविशेषः । चिरता इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चिरातिक्तः २ तिक्तकः ३ अनार्य्य- तिक्तकः ४ किराततिक्तः ५ भूनिम्बः ६ किरा- तकः ७ सुतिक्तकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (भूनिम्बशब्दे विवरणमस्य ज्ञातव्यम् ॥) चिरत्नः, त्रि, (चिर + “चिरपरुत्परारिभ्यस्त्नो वक्तव्यः ।” ४ । ३ । २३ । सूत्रस्य वार्त्तिकोक्त्या त्नप्रत्ययः ।) पुरातनः । चिरकालोत्पन्नः । इति जटाधरः ॥ चिरन्तनः, त्रि, (चिरं भव इति । “सायंचिर- मिति ।” ४ । ३ । २३ । इति ष्ट्युल् तुट् च । निपा- तनात् साधुः ।) पुरातनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ८० । “अयमस्माकं चिर- न्तनो मन्त्रिपुत्त्रो दमनकोऽव्याहतप्रवेशः ॥” पुं, मुनिविशेषः । यथा, सिद्धान्तकौमुद्याम् । ४ । ३ । १०५ । इत्यस्य वार्त्तिके । “ब्राह्मणेषु पुरा- णेन चिरन्तनेन मुनिना ॥”) चिरपाकी, [न्] पुं, (चिरेण पाकोऽस्त्यस्य । पाक + इनिः ।) कपित्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिरपुष्पः, पुं, (चिराणि पुष्पाणि यस्य ।) वकुल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिरम्, व्य, (चि + रमुक् ।) चिरार्थम् । दीर्घ- कालार्थम् । तत्पर्य्यायः । चिराय २ चिर- रात्राय ३ चिरस्य ४ चिरात् ५ चिरेण ६ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६८ ॥ (यथा, रघौ । ३ । ६२ । “तथापि शस्त्रव्यवहारनिष्ठुरे विपक्षभावे चिरमस्य तस्थुषः ॥”) चिरमेही, [न्] पुं, स्त्री, (चिरेण मेहतीति । मिह + णिनिः ।) गर्द्दभः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३२२ ॥ चिरम्भणः, पुं, (चिरं भणति क्रोशतीति । चिरं + भण + अच् ।) चिल्लः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिररात्रं, क्ली, (चिरा रात्रिरिति योगविभागात् अच् समासे ।) दीर्घकालः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १६८ । ३ । “चिररात्रोषिताः स्मेह ब्राह्मणस्य निवेशने ॥”) चिररात्राय, व्य, (चिररात्रं अयते इति । अय + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) दीर्घकालः । इत्यमरः । ३ । ४ । १४ ॥ (यथा, मनुः । ३ । २६६ । “हविर्यच्चिररात्राय यच्चानन्त्याय कल्पते । पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत् प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥”) चिरविल्वः, पुं, (चिरं विलति आच्छादयति पत्र- कण्टकादिभिरिति । विल आच्छादने + वः ।) करञ्जवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४७ ॥ (यथा, -- “चिरविल्वोऽग्निको दन्ती चित्रको हयमारकः । कपोतगृध्रकङ्कानां पुरीषाणि च दारुणम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षट्त्रिंशेऽध्याये ॥) चिरसूता, स्त्री, (चिरं सूता या सा ।) चिर- प्रसूता गवी । केलेन् गाइ इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । वस्कयनी २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ ॥

चिरस्थायी, [न्] त्रि, (चिरं तिष्ठतीति । स्था + णिनिः ।) बहुकालस्थाता ॥ चिरस्य, व्य, (चिरमस्यते इति । अस् + यत् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) दीर्घकालः । इत्य- मरः । ३ । ४ । १ ॥ (यथा, हरिवंशे । १२६ । २३ । “चिरस्य खलु कृष्णेन संस्मृतोऽस्मि महात्मना ॥”) चिराटिका, स्त्री, (चिरं अटतीति । अट + ण्वुल् कापि अत इत्वञ्च ।) श्वेतपुनर्नवा । इति रत्न- माला ॥ पाताडी इति भाषा ॥ यथा, वैद्यके । “गोमूत्रशुद्धस्य पुरातनस्य यद्वायसस्तानि चिराटिकायाः ॥” चिरात्, व्य, (चिरं अततीति । अत् + क्विप्) दीर्घकालः । इति हेमचन्द्रः । ६ । १६८ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ४ । ७८ । “भो भगिनीसुत ! किमतिचिराद्दृष्टोऽसि ॥”) चिरात्, पुं, (चिरं चिरेण वा अत्ति । अद् + क्विप् ।) गरुडः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिरातिक्तः, पुं, (चिरं आतिक्तः ।) चिरतिक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ चिराय, व्य, (चिरं अयते । अय + अण् ।) दीर्घ- कालः । इति हेमचन्द्रः । ६ । १६८ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ९४ । १० । “पुरा धर्म्मो वर्त्तते नेह यावत् तावद्गच्छामः सुरलोकं चिराय ॥”) चिरायुः, [स्] पुं, (चिरमायुर्यस्य ।) देवता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिरजीविनि त्रि । यथा, “भवति यदि मनुष्यो गुर्व्वधीनश्चिरायुः ॥” इत्यागमः ॥ (यथा च पञ्चतन्त्रे । ५ । ३४ । “यदि विस्तारविस्तीर्णं तद्भवेन्न चिरायुषम् ॥”) चिरि, र न हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां- परं-सकं-सेट् ।) रेफोपधः । र वैदिकः । न, चिरिणोति । इति दुर्गादासः ॥ चिरिः, पुं, (चिनोति मनुष्यवद्वाक्यादिकम् । चि + रिक् ।) शुकपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिरिण्टी, स्त्री, (चिरण्टी + पृषोदरात् साधुः ।) ऊढा अनूढा वा पितृगृहस्थिता कन्या । तत्- पर्य्यायः । स्ववासिनी । इत्यमरः । २ । ६ । ९ ॥ चिरण्टी ३ सुवासिनी ४ । इति भरतः ॥ द्वितीयवयाः स्त्री । युवती । इति मेदिनी ॥ चिरिविल्वः, पुं, (चिरविल्वः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) चिरविल्वः । करञ्जवृक्षः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ चिरु, क्ली, (चिञ्न चयने + क्विप् । चि चयनं ग्रहणमित्यर्थः रातीति । रा + मृगय्वादयश्चेति कुः । बाहुसन्धिबलमाश्रित्यैव ग्रहणक्रियासम्भ- वात् तथात्वम् ।) बाहुसन्धिः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ चिरे, व्य, चिरम् । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ चिरेण, व्य, चिरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ५ । ६४ ।

“भावावबोधकलुषा दयितेव रात्रौ निद्रा चिरेण नयनाभिमुखी बभूव ॥”) चिर्भटी, स्त्री, (चिरेण भटतीति । भट + अच् । गौरादित्वात् ङीष् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) कर्कटी । इति हेमचन्द्रः । ४ । २५५ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । १६७ । “अहो अविवेकोऽस्मद्भूपतेर्यः पुरीषोत्सर्गमाचरंश्चिर्भटीभक्षणं करोति ॥”) चिर्भिटा, स्त्री, कर्कटीभेदः । चिभिडा इति वेलसेद इति च देशान्तरीयभाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । सुचित्रा २ चित्रफला ३ क्षेत्र चिर्भिटा ४ पाण्डुफला ५ पथ्या ६ रोचन- फला ७ चिर्भिटिका ८ कर्कचिर्भिटा ९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिर्भिटम् १० धेनुदुग्धम् ११ गोरक्षकर्कटी १२ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । रूक्षत्वम् । गुरुत्वम् । पित्तकफापहत्वम् । अनु- ष्णत्वम् । ग्राहित्वम् । विष्टम्भित्वञ्च ॥ पक्वाया अस्या गुणाः । उष्णत्वम् । पित्तलत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ गौल्यत्वम् । दीपनत्वञ्च ॥ बालाया अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । किञ्चिदम्ल- त्वञ्च । शुष्कायास्तस्या गुणाः । श्लेष्मवातारुचि- जाड्यनाशित्वम् । रोचनत्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्वचित् पुंलिङ्गेपि दृश्यते ॥) चिल, श वासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) वासः परिधानम् । श, चिलति वस्त्रं लोकः परिदधातीत्यर्थः । चेलिता । इति दुर्गादासः ॥ चिलमीलिका, स्त्री, (चिरं मीलतीति । मील सङ्कोचे + ण्वुल् । ततष्टापि अत इत्वम् । रस्य लत्वे साधुः ।) कण्ठीभेदः । खद्योतः । विद्युत् । इति मेदिनी । के, २२८ ॥ चिलिचिमः, पुं, (चिरिं हिंसां चिनोतीति । चिरि + चि + मक् । रस्य लत्वम् ।) मत्स्यविशेषः । बालियागडक इति ख्यातः । इञ्चाक इत्येके । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । नलमीनः २ । इत्य- मरः । १ । १० । १८ ॥ तलमीनः ३ चिली- चिमिः ४ चिलीचिमः ५ चिलिचीमः ६ चेलि- चीमः ७ चिलीमः ८ चिलिमीनकः ९ चिलि- चीमिः ११ कवलः ११ विलोटकः १२ । इति भरतधृतकोषान्तरम् ॥ चेङ्गो इति ख्यातो मत्स्यः । तस्य गुणाः । लघुत्वम् । रूक्षत्वम् । अनभिष्यन्दित्वम् । वायुकारित्वम् । कफनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ चिल्ल, शैथिल्ये । हावकृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) ह्रस्वी लद्वयान्तः । चिल्लति चेचिल्ल्यते । इति दुर्गादास ॥ चिल्लः, पुं, (चिल्लति हावभावेन उड्डीयते इति । चिल्ल + अच् ।) पक्षिविशेषः । चिल् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । आतायी २ । इत्यमरः । २ । ५ । २१ ॥ शकुनिः ३ आतापी ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ खभ्रान्तिः ५ कण्ठनीडकः चिर म्भणः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, विष्णु- धर्म्मोत्तरे ।

पृष्ठ २/४५४

“गृध्रः कङ्कः कपोतश्च उलूकः श्येन एव च । चिल्लश्च चर्म्मचिल्लश्च भासः पाण्डर एव च ॥” क्लिन्ने चक्षुषी अस्य । “क्लिन्नस्य चिल्पिल् लश्चास्य चक्षुषी ।” ५ । २ । ३३ । इत्यस्य वार्त्तिं इति चिलादेशो लप्रत्ययश्च ।) क्लिन्नचक्षुः । क्लिन्ननेत्रयुक्ते त्रि । इति मेदिनी । ले, १६ ॥ चिल्लका, स्त्री, (चिल्ल इव कायतीति । कै + कः ।) झिल्लिका । इति शब्दरत्नावली ॥ चिल्लभक्ष्या, स्त्री, (चिल्लस्य भक्ष्या भक्षणीया ।) हट्टविलासिनी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चिल्लाभः, पुं, (प्रसह्य हारकत्वात् चिल्ल इव आभा- तीति । आ + भा + कः ।) प्रसह्यचौरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हातछेँचड इति गाँटिकाटा इति च भाषा ॥ चिल्ली, स्त्री, (चिल्लति हावं करोति चिल्ल्यतेऽनेन वा । चिल्ल + इन् । ततो वा ङीष् ।) लोध्रः । पत्रशाकभेदः । तत्पर्य्यायः । चिल्लिका २ डुली ३ अग्रलोहिता ४ मृदुपत्री ५ क्षारदला ६ क्षार- पत्रा ७ वास्तुकी ८ महद्बला ९ गौडवास्तुकः १० । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “सतीनो वास्तुकश्चुच्चू चिल्ली मूलकपोतिकाः । मण्डकपर्णी जीवन्ती शाकवर्गे प्रशस्यते ॥”) अस्य गुणाः । वास्तुकतुल्यत्वम् । क्षारत्वम् । श्लेष्मपित्तप्रमेहमूत्रकृच्छ्रनाशित्वम् । पथ्यत्वम् । रुचिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“तद्वच्चिल्ली तु विज्ञेया वातपित्तविकारिणाम् ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने दशमेऽध्याये ॥) झिल्लिका । इति शब्दरत्नावली ॥ चिविः, पुं, (चीव्यते आदराय गृह्यते इति । चीव ग्रहणे + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इति इन् । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) चिवुकम् । इति जटाधरः ॥ चिविटः, पुं, (चिपिटः निपातनात् पस्य वः ।) चिपिटः । इत्यमरटीका ॥ चिविल्लिका, स्त्री, क्षुद्रक्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । रक्तदला २ क्षुद्रघोली ३ मधुमालपत्त्रिका ४ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । कषायत्वम् । जीर्ण- ज्वरे अतिहितत्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिवुः, पुं, (चीव्यते आदराद्यर्थं गृह्यतेऽसौ । चीव + “मृगय्वादयश्च ।” उणां । १ । ३८ । इति कुप्रत्ययेन साधुः ।) चिवुकम् । इति भरतः ॥ चिवुकं, क्ली, (चिवु + स्वार्थे कन् । अभिधानात् क्लीवत्वम् ।) अधराधोभागः । इत्यमरः । २ । ६ । ९० ॥ थुँति इति दाडि इति च भाषा ॥ (यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । १ । ४६ । “उत्तम्भ्य चिवुकं वक्षस्युत्थाप्य पवनं शनैः ॥”) चिवुकः, पुं, (चिवुरिव कायतीति । कै + कः ।) मुचुकुन्दवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिह्न, लक्षणे । (अदन्तचुरां-परं-सकं-सेट् ।) सौत्रश्चुरादिरिति वृद्धाः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

चिह्नं, क्ली, (चिह्न्यतेऽनेनेति । चिह्न लक्षणे + करणे घञ् ।) चिह्न्यते येन तत् । चिना इति दाग् इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कलङ्कः २ अङ्कः ३ लाञ्छनम् ४ लक्ष्म ५ लक्षणम् ६ लिङ्गम् ७ । इत्य- मरः । १ । ३ । १७ ॥ लक्ष्मणः ८ । इति भरतः ॥ अभिज्ञानम् ९ । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १५ । ९ । “वैन्यस्य दक्षिणे हस्ते दृष्ट्वा चिह्नं गदाभृतः । पादयोररविन्दञ्च तं वै मेने हरेः कलाम् ॥”) पताका । इति मेदिनी । ने, ४ ॥ चिह्नकारी, [न्] त्रि, (चिह्नं करोतीति । कृ + णिनिः ।) घोरदर्शनः । विघाती । इति विश्वः ॥ चिह्नधारिणी, स्त्री, (चिह्नं धरति धारयतीति वा । धृ + णिनिः स्त्रियां ङीप् ।) श्यामालता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चिह्नितः, त्रि, चिह्न + कर्म्मणि क्तः । चिह्नयुक्तः । अङ्कितः । लक्षितः । (यथा, मनुः । १० । ५५ । “दिवा चरेयुः कार्य्यार्थं चिह्निता राजशासनैः ॥”) चीक, कि मर्शने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कि, चीकयति चीकति । मर्शनं स्पर्शः । तथा च । चन्द्रावतीतरङ्गा- र्द्राश्चीकयन्ति च यद्वपुरिति हलायुधः । वायवः स्तृशन्तीत्यर्थः । भट्टमल्लस्तु मर्षण इति मूर्द्धन्य- षमध्यं पठित्वा क्षमार्थमाह । इति दुर्गादासः ॥ चीडा, स्त्री, गन्धद्रव्यविशेषः । चीडागन्ध इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । दारुगन्धा २ गन्ध- बधूः ३ गन्धमादनी ४ तरुणी ५ तारा ६ भूत- मारी ७ मङ्गल्या ८ कपटिनी ९ ग्रहभीति- जित् १० । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । कास- कफनाशित्वम् । दीपनत्वम् । अत्यन्तसेवनात् पित्तदोषभ्रमापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ चीनं, क्ली, (चिनोति कीर्त्त्यादिकमिति । चि + बाहुलकात् नक् दीर्घश्च ।) पताका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सीसकम् । इति रत्नमाला ॥ चीनः, पुं, (चीयते सञ्चीयते वृषलत्वादिदोषो यत्र । चि + बाहुलकात् नक् दीर्घश्च ।) देश- विशेषः । चीना इति भाषा ॥ यथा, -- “काश्मीरन्तु समारभ्य कामरूपात्तु पश्चिमे । भोटान्तदेशो देवेशि ! मानसेशाच्च दक्षिणे । मानसेशाद्दक्षपूर्ब्बे चीनदेशः प्रकीर्त्तितः ॥” इति शक्तिसङ्गमतन्त्रम् ॥ (तद्देशवासिषु तन्नृपेषु च बहुवचनान्तः । यथा, महाभारते । २ । २६ । ९ । “स किरातैश्च चीनैश्च वृतः प्राग्ज्योतिषोऽभवत् ॥”) अंशुकविशेषः । (यथा, शकुन्तलायां १ माङ्के । “चीनांशुकमिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य ॥”) ब्रीहिभेदः । तन्तुः । मृगविशेषः । इति मेदिनी । ने, ४ ॥ चीनकः, पुं, (चीन एव । चीन + स्वार्थे कन् ।) धान्यविशेषः । चीना इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । काककङ्गुः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, विष्णु- पुराणे । १ । ६ । २१ ।

“प्रियङ्गवो ह्यदाराश्च कोरदूषाः सचीनकाः ॥”) अस्य गुणाः । शोषणत्वम् । वायुवर्द्धकत्वम् । पित्तश्लेष्मनाशित्वम् । रूक्षत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ कङ्गनी । चीनकर्पूरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (चीनदेशवासिषु बहुवचनान्तः । यथा, महाभारते । ८ । ८ । १९ । “सुह्मानङ्गांश्च वादांश्च निषधान् पुण्ड्रचीनकान् ॥”) चीनकर्पूरः, पुं, (चीननामकः कर्पूरः ।) कर्पूर- विशेषः । चीनकर्पूर इति देशान्तरीयभाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चीनकः २ कृत्रिमः ३ धवलः ४ पटुः ५ मेघसारः ६ तुषारः ७ द्वीपकर्पूरजः ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । ईषच्छीतत्वम् । कफकण्ठदोषक्रिमिनाशित्वम् । मेध्यत्वम् । पावनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ चीनजं, क्ली, (चीने चीनदेशे जायते इति । जन + डः ।) लोहम् । तत्तु तीक्ष्णलौहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चीनपिष्टं, क्ली, (चीनस्य सीसकस्य पिष्टं कृत- पेषणं वस्तु चूर्णमित्यर्थः ।) सिन्दूरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सीसकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २३ । ८५ । “चीनपिष्टमयो लोकश्चारणैकमयी च भूः ॥”) चीनवङ्गं, क्ली, (चीनभवं वङ्गम् ।) सीसकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चीनाकः, पुं, (चीनं चीनाकारमकतीति । अक + अण् ।) कर्पूरविशेषः । तद्गुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “चीनाकसंज्ञः कर्पूरः कफक्षयकरः स्मृतः । कुष्ठकण्डूवमिहरस्तथा तिक्तरसश्च सः ॥” चीनाकर्कटी, स्त्री, (चीनमिव स्वादुः कर्कटी । ततः पृषोदरात् साधुः ।) कर्कटीप्रभेदः । सा तु चित्रकूटदेशे प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । राज- कर्कटी २ सुदीर्घा ३ राजफला ४ बाला ५ कुलकर्कटी ६ । अस्या गुणाः । रुच्यत्वम् । शिशिरत्वम् । पित्तदाहशोषनाशित्वम् । मधु- रत्वम् । तृप्तिदत्वम् । हृद्यत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ चीभ, ऋ ङ कत्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) कत्थः प्रशंसा । ऋ, अचि- चीभत् । ङ, चीभते गुणिनं गुणी ओष्ठ्यब- कारादिरयमित्येके । इति दुर्गादासः ॥ चीय, ऋ ञ संवृत्यादानयोः । (भ्वां-उभं-सकं- सेट् ।) चतुर्थस्वरी । ऋ, अचिचीयत् । ञ, चीयति चीयते । इति दुर्गादासः ॥ चीरं, क्ली, (चिनोति आवृणोति वृक्षं कटिदेशा- दिकं वा । चि + “शुसिचिमीनां दीर्घश्च ।” उणां । २ । २५ । इति क्रन् दीर्घश्च ।) वृक्ष- त्वक् । (यथा, रामायणे । ५ । ३१ । २२ । “प्रागेव तु महाबुद्धिः सौमित्रिर्भ्रातृवत्सलः । पूर्ब्बजस्यानुयात्रार्थं द्रुमचीरैरलङ्कृतः ॥”) जीर्णवस्त्रखण्डम् । इति सुभूतिः । इति लिङ्गादि- संग्रहटीकायां भरतः ॥ (यथा, भागवते । २ । २ । ५ ।

पृष्ठ २/४५५

“चीराणि किं पथि न सन्ति दिशन्ति भिक्षां नैवाङ्घ्रिपाः परभृतः सरितोऽप्यशुष्यन् ॥”) गोस्तनः । वस्त्रभेदः । (यथा, मनुः । ११ । १०१ । “चीरवासा द्विजोऽरण्ये चरेद्ब्रह्महणो व्रतम् ॥”) रेखाभेदः । लेखनभेदः । इति मेदिनी ॥ चूडा । (यथा, महाभारते । ३ । ११ । ४९ । “मुञ्जवज्जर्ज्जरीभूता बहवस्तत्र पादपाः । चीराणीव व्युदस्तानि रेजुस्तत्र महावने ॥”) सीसकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ चीरकः, पुं, (चीर + संज्ञायां कन् ।) विक्रिया- लेखः । विकारलेखनम् । इति विश्वः ॥ (स्वार्थे- कनि चीरशब्दार्थोऽप्यत्र ॥) चीरपत्रिका, स्त्री, (चीरमिव पत्रमस्य । ततः कन् टापि अत इत्वञ्च ।) चञ्चुशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चीरपर्णः, पुं, (चीरमिव पर्णमस्य ।) शालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्य शालशब्दे विज्ञेया ॥) चीरिः, स्त्री, (चि + बाहुलकात् क्रिः दीर्घश्च ।) नेत्रांशुकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चीरिका, स्त्री, (चीरीति कृत्वा कायति शब्दायते इति । कै + कः ।) झिल्ली । इति हेमचन्द्रः ॥ चीरितच्छदा, स्त्री, (चीरितः चीरमिव जात- श्छदः पत्त्रं यस्याः ।) पालङ्क्यशाकम् । इति भावप्रकाशः ॥ चीरी, स्त्री, (चीरि + “कृदिकारादिति ।” वा ङीष् ।) कच्छाटिका । झिल्ली । इति हेम- चन्द्रः ॥ चीरुकं, क्ली, (ची इति कृत्वा रौति । रु + क्विप् । चीरुर्झिल्लीपतङ्गः स इव इति इवार्थे कन् ।) फलविशेषः । चेँउर इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । रुचिदाहकफपित्तकारित्वम् । अम्लत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ चीर्णं, त्रि, (चर + नक् । पृषोदरात् साधुः ।) शीलि- तम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चीर्णपर्णः, पुं, (चीर्णं विदीर्णं पर्णमस्य ।) निम्ब- वृक्षः । खर्ज्जूरवृक्षः । इति मेदिनी ॥ चीलिका, स्त्री, (चीरिका + रस्य लत्वे साधुः ।) चीरिका । झिल्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ चील्लका, स्त्री, (चीलिका + पृषोदरात् साधुः । चीदिति शब्देन लक्ष्यते इति । लक्ष + घञ् । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः इति वा ।) झिल्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ चीव, ऋ ञ ग्रहणे । संवृतौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-सकं-सेट् ।) ऋ, अचिचीवत् । ञ, चीवति चीवते वल्कलं भिक्षुः । गृह्णाति परिदधाति वेत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ चीव, क दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् ।) क, चीवयति । इति दुर्गा- दासः ॥ चीवरं, क्ली, (चीयते तन्तुसन्तानैरिति । चि + “चित्वरच्छत्वरधीवरेति ।” उणां । ३ । १ ।

इति ष्वरच् । निपातनात् धातोर्दीर्घत्वे साधुः ।) भिक्षुवस्त्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । ९१ । १२ । “अनग्निरनिकेतश्चाप्यगोत्रचरणो मुनिः । कौपीनाच्छादनं यावत्तावदिच्छेच्च चीवरम् ॥”) चीवरी, [न्] पुं, (चीवरं अस्त्यस्येति । इनिः ।) बुद्धभिक्षुकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चुक्क, क अर्त्तौ । इत्ति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) कोपधः पञ्चमस्वरमध्यः । अर्त्तिः पीडनम् । क, चुक्कयति शत्रं शूरः । इति दुर्गादासः ॥ चुक्कारः, पुं, (चुक्क + भावे अप् । चुक्कं पीडनं आराति सम्यक् ददातीति । सिंहनादश्रवणेन भीरूणां भयजनकत्वात्तथात्वम् । आ + रा + कः ।) सिंहनादः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चुक्रं, क्ली, (चकते तृप्यत्यनेन इति । चक + “चकि- रम्योरुच्चोपधायाः ।” उणां । २ । १४ । इति रक् उपधाया उच्च ।) अम्बद्रव्यविशेषः । महादा इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । तिन्तिडीकम् २ वृक्षाम्लम् ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ३५ ॥ चुक्र- कम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ महाम्लम् ५ । इति जटाधरः ॥ (अम्लवृक्षकम् ६ । इति भाव- प्रकाशः । १ । १ ॥) पत्रशाकविशेषः । चुक इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चुक्रवास्तूकम् २ लिकु- चम् ३ अम्लवास्तुकम् ४ दलाम्लम् ५ अम्ल- शाकाख्यम् ६ अम्लादि ७ हिलमोचिका ८ । अस्य गुणाः । अम्लपत्रत्वम् । लघुत्वम् । उष्ण- त्वम् । वातगुल्मनाशित्वम् । रुच्यग्नीषत्पित्त- कारित्वम् । पथ्यत्वम् । तत्पर्य्यायगुणाः । “चुक्रिया स्यात्तु पत्राम्ला रोचनी शतवेधिनी । चुक्रा त्वम्लतरा स्वाद्बी वातध्नी कफपित्तकृत् ॥ रुच्या लघुतरा पाके वृन्ताके नातिरोचनी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (“चुक्रमत्यम्लमुष्णञ्च दीपनं पाचनं परम् । शूलगुल्मविबन्धामवातश्लेष्महरं परम् ॥ वमितृष्णास्यवैरस्यहृत्पीडावह्निमान्द्यहृत् ॥” इति शब्दार्थचिन्तामणिधृतवैद्यकम् ॥) काञ्जिकप्रभेदः । तत्पर्य्यायः । सहस्रवेधम् २ रसाम्लम् ३ चुक्रवेधकम् ४ शाकाम्लभेदनम् ५ चन्द्रम् ६ अम्लसारम् ७ चुक्रिका ८ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । अम्लत्वम् । स्वादुत्वम् । कफपित्तनासिकारोगदुर्गन्धशिरोरोगनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ सन्धानविशेषः । यथा, “यन्मस्त्वादिशुचौ भाण्डे सगुडक्ष्रौद्रकाञ्जिकम् । धान्यराशौ त्रिरात्रस्थं शुक्तं चुक्रं तदुच्यते ॥ द्विगुणं गुडमध्वारनालमस्तु क्रमादिह ॥” इति परिभाषा ॥ (अस्य लक्षणं यथा, -- “विनष्टे संहितो यस्तु तच्चुक्रमभिधीयते ॥” इति शार्ङ्गधरे मध्यखण्डे दशमेऽध्याये ॥) चुक्रः, पुं, (चकते तृप्यतेऽनेनेति । चक + रक् उप- धाया उच्च ।) अम्लः । अम्लवेतसः । इति विश्वः ॥

चुक्रकं, क्ली, (चुक्र + संज्ञायां कन् ।) शाक- विशेषः । चुकापालङ्ग इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । दुर्ज्जरत्वम् । भेदकत्वम् । वायुनाशि- त्वम् । पित्तकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ (चुक्रार्थे स्वार्थे कन् ॥) चुक्रफलं, क्ली, (चुक्रमेव फलं यस्य । चुक्रं फलति वा । फल + अच् ।) वृक्षाम्लम् । इति राज- निघण्टः ॥ (वृक्षाम्लशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) चुक्रा, स्त्री, (चुक्रः अम्लत्वं विद्यतेऽस्य इत्यच् टाप् च ।) चाङ्गेरी । इति मेदिनी । रे, ३५ ॥ आमरुल् इति भाषा ॥ (अस्या गुणा यथा, -- “चुक्रा त्वम्लतरा स्वाद्बी वातघ्नी कफपित्तकृत् । रुच्या लघुतरा पाके वृन्ताके नातिरोचनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तिन्तिडी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “अम्लिका चुक्रिकाम्ली च चुक्रा दन्तशठापि च । अम्ला च विचिका चिञ्चा तिन्तिडीका च तिन्तिडी ॥”) चुक्राम्लं, क्ली, (चुक्रमिव अम्लम् । चुक्रवदम्लोऽत्र इति वा ।) वृक्षाम्लम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वृक्षाम्लशब्दे विवृतिरस्य ज्ञेया ॥) चुक्राम्ला, स्त्री, (चुक्रमिव अम्लः अम्लत्वं विद्यते- ऽस्याः । अच् टाप् च ।) अम्ललोणिका । चिञ्चा । काञ्जिकभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चुक्रिका, स्त्री, (चुक्रो विद्यतेऽस्मिन् इति । ठन् टाप् च ।) अम्ललोणिका । इत्यमरः । २ । ४ । १४० ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, भावप्रकाशे । “चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशठाम्बष्टाम्ललोणिका । अश्मन्तकस्तु शफरी कुशली चाम्लपत्रकः ॥”) कुचाङ्गेरी । इति रत्नमाला ॥ चुकापालङ्ग इति भाषा ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः । “चुक्रिका स्यात्तु पत्राम्लारोचिनी शतवेधिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ तिन्तिडी । तत्पर्य्याया यथा, तत्रैव । “अम्लिका चुक्रिकाम्ली च चुक्रा दन्तशठापि च ॥ अम्ला च विचिका चिञ्चा तिन्तिडीका च तिन्तिडी ॥”) चुचुकं, क्ली, (चुचु इत्यव्यक्तशब्देन कायति पान- काले इति । कै + कः ।) कुचाग्रम् । तत्- पर्य्यायः । चूचुकम् २ चुचूकम् ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ कुचाननम् ४ । पुंलिङ्गोऽपि । इति रत्नकोषः ॥ स्तनवृन्तम् ५ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (देशविशेषे तद्देशवासिषु च पुं । यथा, महाभारते । १२ । २०७ । ४२ । “दक्षिणापथजन्मानः सर्व्वे नरवरान्ध्रकाः । गुहाः पुलिन्दाः शवराश्चुचुका मद्रकैः सह ॥”) चुचूः, पुं, सुनिषण्णशाकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चुचूकं, क्ली, (चुचुक + पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) चुचुकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चुच्य, ई अभिषवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सकञ्च-सेट् ।) तालव्यवर्गाद्योपधः । पञ्च-

पृष्ठ २/४५६

मस्वरी । ई, चुक्तः । यद्वयान्तोऽयमित्येके । अभिषवः स्नानं मन्थनं पीडनं सन्धानञ्च । इति दुर्गादासः ॥ चुञ्चुः, पुं, छुच्छुन्दरिः । इति हारावली । ८३ ॥ (सङ्करजातिविशेषः । यथा, मनुः । १० । ४८ । “मेदान्ध्रचुञ्चुमद्गूनामारण्यपशुहिंसनम् ॥” “चुञ्चुर्मद्गुश्चवैदेहकवन्दिस्त्रियोर्ब्राह्मणेन जातौ वौधायनेनोक्तौ बोद्धव्यौ ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ व्याकरणोक्तप्रत्ययविशेषः । स तु प्रसिद्धार्थे भवति । यथा, विद्यया वित्तो विद्याचुञ्चुः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ स्त्री, उद्भिज्जविशेषः । चेवुना इति लोके । नाडीच- वत् । अस्या पर्य्याया गुणाश्च यथा, -- “चिञ्चा चञ्चुश्चञ्चुकी च दीर्घपत्त्रा सतिक्तका । चुञ्चुः शीता सरा रुच्या स्वाद्वी दोषत्रयापहा । धातुपुष्टिकरी बल्या मेध्यपिच्छिलका स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “सुवर्च्चलाया चुञ्चोर्वा लोणिकाया रसैरपि ॥” इति वाभटे चिकित्सास्थाने नवमेऽध्याये ॥) चुञ्चुरी, स्त्री, (चुञ्चुरिव रातीति । रा + कः । स्त्रियां ङीप् ।) तिन्तिडीद्यूतम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ काँइवीचिर खेला इति भाषा ॥ चुञ्चुली, स्त्री, (चुञ्चुरी । रस्य लत्वम् ।) तिन्ति- डीकास्थिभिर्द्यूतक्रीडा । इति हारावली । ६२ ॥ चुट, तुच्छने । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । तुच्छनमल्पीभावः । चोटति नदी ग्रीष्मे । इति दुर्गादासः ॥ चुट, इ तुच्छने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । तुच्छनमल्पीभावः । इ, चुण्ट्यते नद्या ग्रीष्मे । इति दुर्गादास्रः ॥ चुट, इ क छेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ क, चुण्ट- यति धान्यं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ चुट, क शि छेदे । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरां- तुदांच-परं-सकं-सेट् ।) क, चोटयति । शि, चुटति अचुटीत् । इति दुर्गादासः ॥ चुट्ट, क तुच्छने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् ।) टद्बयान्तः । पञ्चमस्वरी । एकटकार इति रामः । तुच्छनमल्पीभावः । क, चुट्टयति नदी ग्रीष्मे । इति दुर्गादासः ॥ चुड, इ तौच्छ्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सेट् ।) इ, चुण्ड्यते । तौच्छ्यमल्पी- भावः । इति दुर्गादासः ॥ चुड, इ क छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) इ क, चुण्डयति । इति दुर्गा- दासः ॥ चुड, इ क रोषे । (चुरां-परं-अकं-सेट् ।) इ क, चुण्डयति । इति दुर्गादासः ॥ चुड, इ ङ रोषे । (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) इ, चुण्ड्यते । ङ, चुण्डते । इति दुर्गादासः ॥ चुड्ड, कृतौ । हावे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-अकंच-सेट् ।) टवर्गतृतीयोपधः ।

क्विपि संयोगान्तलोपे चुड् । कातन्त्रादौ हाव- करण इत्येकोऽर्थो दृश्यते । अमी हावाः क्रियाः शृङ्गारभावजाः । इत्यमरः । भाव एवाल्प- संलक्ष्यविकारो हाव इष्यते । इति साहित्य- दर्पणम् । चुड्डति कान्ताथवा कान्तः । इति दुर्गादासः ॥ चुण, शि छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) शि, चुणति अचुणीत् चुचोण । इति दुर्गादासः ॥ चुण्टा, स्त्री, (चुण्ट्यतेऽसाविति । चुण्टछेदे + घञ् । मृत्तिकाखननेन जायमानत्वात्तथात्वम् ।) कूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चुण्टी, स्त्री, कूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उपकूपम् । कूप समीपे स्वल्पजलाधारः । इति हेमचन्द्रः ॥ चुत, इर् क्षरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् । अकं-इति केचित् ।) इर्, अचुतत् अचोतीत् । क्षर इह आसेचनम् । चोततिघृतं वह्नौ यज्वा आसिञ्चतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ चुतः, पुं, (चोतति क्षरति मलशोणितादिर्यस्मात् । चुत + घञर्थे कः ।) गुदद्बारम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ चुतिः, स्त्री, (चोतति क्षरति मलशोणितादि- र्यस्याः । चुत + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इति इन् ।) गुदद्वारम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ चुद, क नुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) नुदि प्रेरणे । क, चोदयति बाणं चापः । इति दुर्गादासः ॥ चुद्ड, कृतौ । हावे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-अकं च-सेट् ।) तवर्गतृतीयोपधः । क्विपि संयोगान्तलोपे चुद् । कातन्त्रादौ हाव- करण इत्येकोऽर्थो दृश्यते । अमी हावाः क्रियाः शृङ्गारभावजाः । इत्यमरः । भाव एवाल्प- संलक्ष्यविकारो हाव इष्यते । इति साहित्य- दर्पणम् । चुड्डति कान्ताथवा कान्तः । इति दुर्गादासः ॥ चुन्दी, स्त्री, (चोदयति प्रेरयति घटयतीत्यर्थः नायकादीनिति । चुद + कः । निपातनात् नुमा- गमः । ततः स्त्रियां ङीप् ।) कुट्टनी । इति हेमचन्द्रः । ३ । १९७ ॥ चुप, शनैर्गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) चोपतिखञ्जः । चोपति दुष्टं राजा । इति रमानाथः । इति दुर्गादासः ॥ चुव, इ कि चुम्बने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) चुम्बनं मुखसंयोगः । इ, चुम्ब्यते । कि, चुम्बयति चुम्बति कान्ताधरं कामी । प्रियामुखं किम्पुरुषश्चुचुम्बे ॥ इति व्यतीहारे आत्मनेपदम् । इति दुर्गादासः ॥ चुंब्रं, क्ली, (चुम्ब्यतेऽनेनात्र वा । चुबि चुम्बने + “ऋज्रेन्द्राग्रेति ।” उणां । २ । २८ । इति रप्रत्ययो नकारलोपश्च ।) वदनम् । इत्यु- णादिकोषः ॥

चुम्बकः, पुं, (चुम्बति आकर्षति लौहमिति । चुम्ब + ण्वुल् ।) कान्तलोहभेदः । तत्पर्य्यायः । कान्तपाषाणः २ अयस्कान्तः ३ लोहकर्षकः ४ । अस्य गुणाः । लेखनत्वम् । शीतत्वम् । मेदो- विषगरापहत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (विशेषो- ऽस्य कान्तलोहशब्दे ज्ञेयः ॥) धटस्योर्द्धाब- लम्बनम् । इति मेदिनी । के, ८९ ॥ चुम्बकः, त्रि, (चुम्बतीति । चुम्ब + ण्वुल् । चुम्बन- परः । धूर्त्तः । बहुग्रन्थैकदेशज्ञः । इति मेदिनी । के, ८९ ॥ चुम्बनं, क्ली, (चुब इ कि चुम्बने + भावे ल्युट् ।) मुखसंयोगः । चुमा इति भाषा ॥ तस्य स्थानानि यथा, कामशास्त्रे । “मुखे स्तने ललाटे च कण्ठे च नेत्रयोरपि । गण्डे च कर्णयोश्चैव कक्षोरुभगमूर्द्धसु । चुम्बनस्थानमित्युक्तं विज्ञेयं कामुकैरिह ॥” चुर, कि स्तेये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-पक्षे- भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कि, चोरयति चोरति धनं चौरः । इति दुर्गादासः ॥ चुरा, स्त्री, (चुर + बाहुलकात् कः । स्त्रियां टाप् ।) चौर्य्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चुरी, स्त्री, (चुर + कः । स्त्रियां ङीप् ।) उप- कूपम् । कूपसमीपस्थाल्पजलाधारः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५९ ॥ चुलुकं, क्ली, (चोलयतीति । चुल + बाहुलकात् उकञ् ।) माषमज्जनजलम् । यथा । माष- मज्जनजलमाचामं तच्चुलुकमिति महोपनिषत् ॥ चुलुकः, पुं, (चोलयति उन्नतो भवतीति । चुल उन्नतौ + बाहुलकात् उकञ् ।) घनपङ्कः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रसृतिः । भाण्डप्रभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ चुलुकी, [न्] पुं, (चुलुक ऊर्द्धोन्नतिर्विद्यतेऽस्य । चुलुक + इनिः ।) शिशुमाराकृतिमत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, वाभटे सूत्रस्थाने । ६ । ५८ । “चुलुकी नक्रमकरशिशुमारतिमिङ्गिलाः । राजीचिलिचिमाद्याश्च मांसमित्याहुरष्टधा ॥”) चुलुम्प, लोपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) अन्तःस्थतृतीयमध्यः । पञ्चमस्वर- द्वयी । ओष्ठ्यवर्गशेषोपधः । चुलुम्पति । यगादौ चुलुम्प्यते इत्यादि । न तु नकारजावनुस्वार- पञ्चमाविति स्वरसान्नप्रकृतित्वे यगादौ तल्लोप इति वाच्यम् । तर्हि नोपघस्यैव पठितुमुचित- त्वात् । एवं सति अङ्कादीनां न प्रकृतित्वेऽपि ङमध्यपाठः कथमिति चेन्न । ते तु कस्यचिन्मते ङमध्या एवेति ज्ञापनाय ङमध्याः पठिताः । न च तर्हि इदित् पाठेऽपीष्टसिद्धिरिति वाच्यम् । क्विपि संयोगान्तलोपे इदित्पाठे चुलुन् चुलुम्प लोपे चुलुम् इति भेदात् । एवं सर्व्वत्र । इति दुर्गादासः ॥ चुलुम्पः, पुं, (चुलुम्प्यते इति चुलुम्पनमिति वा । चुलुम्प + भावे घञ् ।) बाललालनम् । इति जटाधरः ॥

पृष्ठ २/४५७

चुलुम्पा, स्त्री, (चुलुम्पति चञ्चला भवतीति । चुलुम्प + अच् । स्त्रियां टाप् ।) छागी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चुलुम्पी, [न्] पुं, (चुलुम्पो लौल्यं चञ्चलता इत्यर्थः । सोऽस्यास्तीति । इनिः ।) शिशु- माराकृतिमत्स्यः । उत्पलमत्स्यः । इति कश्चित् । इति शब्दरत्नावली ॥ चुल्ल, हावकृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी लद्बयान्तः । एको- ऽर्थः । चुल्लन्ति चारुनयनाश्च सह प्रियेणेति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ चुल्लः, पुं, क्लिन्नचक्षुः । (क्लिन्ने चक्षुषी अस्य । “चुल् च ।” ५ । २ । ३३ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्यां क्लिन्नस्य चुलादेशो लप्रत्ययश्च ।) तद्युक्ते- त्रि । इति हेमचन्द्रः । ३ । १२५ ॥ चुल्लकी, स्त्री, (चुल्लति हावभावेन क्रीडतीति । चुल्ल + ण्वुल् । गौरादित्वात् ङीष् ।) शिशु- मारः । कुण्डीभेदः । कुलविशेषः । इति मेदिनी शब्दरत्नावली च ॥ चुल्लिः, स्त्री, (चुल्ल्यते प्रज्वाल्यते अग्निरत्र । चुल्ल + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् । यद्वा, चुद्यते प्रेर्य्यते अग्निर्यत्र । चुद् + बाहुलकात् लिक् ।) पाकार्थमग्नि- स्थानम् । चुला इति आखा इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । अश्मन्तम् २ उद्धानम् ३ अधि- श्रयणी ४ अन्तिका ५ । इत्यमरः । २ । ९ । २९ ॥ अस्मन्तम् ६ उष्मानम् ७ उद्धारम् ८ चुल्ली ९ आन्दिका १० । इति तट्टीका ॥ उद्धानिः ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ चुल्ली, स्त्री, (चुल्लि + “कृदिकारादक्तिनः ।” ४ । १ । ४५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या वा ङीष् ।) चिता । उद्धानम् । इति मेदिनी । ले, १७ ॥ (यथा, मनुः । ३ । ६८ । “पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः । कण्डनी चोदकुम्भश्च वध्यते यास्तु वाहयन् ॥”) चुस्तं, क्ली पुं, वुस्तम् । तत्तु मांसपिण्डकविशेषः ॥ स्थालीभृष्टमांसम् । पनसादिफलस्यासारभागः । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ भोता इति ख्यातः ॥ चूचुकं, क्ली पुं, (चूष्यते पीयते इति । चूष पाने + बाहुलकात् उकः षस्य चत्वञ्च ।) चुचुकम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, रामायणे । ६ । २३ । १३ । “स्तनौ च विरलौ पीनौ समौ मे मग्नचूचुकौ ॥”) चूडकः, पुं, (चुण्डति अल्पीभवतीति । चुड + ण्वुल् ततो निपातनात् दीर्घत्वे साधुः ।) कूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चूडा, स्त्री, (चोलयति मस्तकाद्युपरि उन्नता भवतीति । चुल क् उन्नतौ + भिदादित्वादङ्ततो दीर्घस्ततोलस्य डत्वे साधुः ।) मयूरशिखा । शिरोमध्यस्थशिखामात्रम् । तत्पर्य्यायः । शिखा २ । इत्यमरः । २ । ५ । ३२ ॥

केशपाशी ३ । जूटिका ४ जुटिका ५ । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “शिखा चूडा केशपाशी जूटिका जुटिकेत्यपि । शिरोमध्यबद्धचूडे भवेदेतत्तु पञ्चकम् ॥” वडभी । बाहुभूषणम् । इति मेदिनी । डे, १३ ॥ अग्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हितोपदेशे । “अस्ताचलचूडालम्बिनि भगवति चन्द्रमसि ॥”) कूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दशसंस्कारान्त- र्गतसंस्कारविशेषः । यथा । चूडा कार्य्या यथा- कुलमिति मलमासतत्त्वम् ॥ (यथाच, -- “अयुग्माब्दे तथा मासि चूडा भौमशनीतरे । अर्केन्दुकालशुद्धौ च जन्ममासेन्दुभादृते ॥ रिक्तादर्शाष्टमीषष्ठीप्रतिपद्वर्ज्जिते सिते ॥” इति संस्कारतत्त्वधृतज्योतिषवचनम् ॥ अस्य विशेषविवरणं चूडाकरणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) चूडाकरणं, क्ली, (चूडायाः करणं कर्म्म ।) दशसंस्कारान्तर्गतसंस्कारविशेषः । तस्य क्रमो यथा । कुलाचारवशात् प्रथमे तृतीये वा वर्षे चूडाकरणं कर्त्तव्यम् । तत्र प्रथमं प्रातः- कृतस्नानः कृतवृद्धिश्राद्धः पिता सत्यनामान- मग्निं संस्थाप्य विरूपाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समाप्याग्नेदंक्षिणत एकविंशतिदर्भपिञ्जलीः सप्त- सप्तभिरेकीकृत्य कुशान्तरेण वेष्टयित्वा उष्णो- दकसहितं कांस्यपात्रं ताम्रनिर्म्मितक्षुरं तदभावे दर्पणं वा लौहक्षुरपाणिञ्च नापितं स्थापयेत् अग्नेरुत्तरतो वृषगोमयं तिलतण्डुलमाषसिद्धञ्च कृशरं अग्नेः पूर्ब्बतो मिश्रितब्रीहियवतिलमाष- पूरितपात्रत्रयं स्थापयेत् । माता शुचिना वस्त्रेण कुमारमाच्छाद्य क्रोडे निधाय अग्नेः पश्चिमतो भर्त्तुर्व्वामपार्श्वे उत्तराग्रेषु कुशेषु प्राङ्मुखी उपविशति । ततः पिता प्रकृतकर्म्मारम्भे प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा व्यस्तसमस्तमहाव्याहृतिहोमं कुर्य्यात् । प्रजापतिरृषिर्गायत्त्री छन्दोऽग्निर्देवता महा- व्याहृतिहोमे विनियोगः । ॐ भूः स्वाहा । प्रजापतिरृषिरुष्णिक् छन्दो वायुर्देवता महा- व्याहृतिहोमे विनियोगः । ॐ भुवः स्वाहा । प्रजापतिरृषिरनुष्टुप् छन्दः सूर्य्यो देवता महा- व्याहृतिहोमे विनियोगः । ॐ स्वः स्वाहा । प्रजापतिरृषिर्बृहती छन्दः प्रजापतिर्देवता व्यस्तसमस्तमहाव्याहृतिहोमे विनियोगः । ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा । ततः पिता उत्थाय प्राङ्- मुखः कुमारस्य मातुः पश्चादवस्थितः क्षुरपाणिं नापितं पश्यन् तमेव सवितृरूपं ध्यायन् जपति । प्रजापतिरृषिः सविता देवता चूडाकरणे विनियोगः । ओम् आयमगात् सविता क्षुरेण । तत उष्णोदकसहितं कांस्यपात्रं पश्यन् वायुं मनसा ध्यायन् जपति । प्रजापतिरृषिर्वायु- र्देवता चूडाकरणे विनियोगः । ॐ उष्मेण वाय उदकेनैधि । ततः कांस्यपात्रस्थितोष्णो- दकेन दक्षिणहस्तगृहीतेन दक्षिणकपुष्णिकाम- नेन मन्त्रेण क्लेदयति । कपुष्णिकाशब्देन दक्षिणो-

त्तरतः शिखास्थानादधः शिरसः कर्णाभि- मुखोच्चदेश उच्यते । ततः प्रजापतिरृषिरापो देवता चूडाकरणे विनियोगः । ओम् आप उदन्तु जीवसे । ततस्ताम्रक्षुरं तदभावे दर्पणं वा पश्यन् जपति । प्रजापतिरृषिर्विष्णुर्देवता चूडाकरणे विनियोगः । ॐ विष्णोर्दंष्ट्रोऽसि । ततः कुशबद्धसप्तदर्भपिञ्जलीर्गृहीत्वा क्लिन्न- दक्षिणकपुष्णिकादेशे अनेन मन्त्रेण ऊर्द्ध्वमूला निदध्यात् । प्रजापतिरृषिरोषधिर्देवता चूडा- करणे विनियोगः । ओम् ओषधे त्रायस्वैनम् । ततो वामहस्तगृहीतकुशपिञ्जलीसहित- कपुष्णिकादेशे स्वदक्षिणहस्तगृहीतताम्रक्षुरं दर्पणं वा अनेन मन्त्रेण निदध्यात् । प्रजापति- रृषिः स्वधितिर्देवता चूडाकरणे विनियोगः । ॐ स्वधिते मैनं हिंसीः । ततः केशच्छेदो यथा न भवति तथा ताम्रक्षुरं दर्पणं वा तत्रैव कपुष्णिकादेशे अनेन मन्त्रेण प्रेरयेत् । प्रजा- पतिरृषिः पूषा देवता चूडाकरणे विनियागः । ॐ येन पूषा बृहस्पतेर्वायोरिन्द्रस्य चावपत्तेन ते वपामि ब्रह्मणा जीवातवे जीवनाय दीर्घायु- ष्ट्वाय बलाय वर्च्चसे । तूष्णीं वारद्बयम् । ततो लौहक्षुरेण दक्षिणकपुष्णिकदेशस्य केशं छित्त्वा दर्भपिञ्जलीसहितकेशस्य बालमित्रविधृत- पात्रस्थवृसगोमयोपरि निधानं कुर्य्यात् । ततः कपुच्छलदेशस्य कांस्यपात्रस्थितोष्णादकेन दक्षिणहस्तगृहीतेन पूर्ब्बवदेव आप उन्दन्तु जीवसे इत्यनेन मन्त्रेण क्लेदनं ॐ विष्णोर्दंष्ट्रो- ऽसि इत्यनेन ताम्रक्षुरस्य दर्पणस्य वा प्रेरणं ओम् ओषधे त्रायस्यैनं इत्यनेन कपुच्छलदेशे ऊर्द्ध्वमूलदर्भपिञ्जलीनिधानं ॐ स्वधिते मैनं हिंसीरित्यनेन ताम्रक्षुरस्य दर्पणस्य वा कपु- च्छलदेशे निधानं ॐ येन पूषा बृहस्पतेरित्य- नेन पूर्ब्बाभिमुखं ताभ्रक्षुरप्रेरणं लौहक्षुरेण कपुच्छलदेशस्य केशं छित्त्वा दर्भपिञ्जलीसहित- केशस्य बालमित्रविधृतपात्रस्थवृषगोमयोपरि निधानं कुर्य्यात् । कपुच्छलशब्देन पश्चिमतः शिखास्थानादधःशिरसो नापितक्रोडाभि- मुखोच्चदेशोऽभिधीयते । तथैव वामकपुष्णिका- प्लावनादिच्छेदनपूर्ब्बकं वृषगोमयोपरिदेशे निधानान्तं पूर्ब्बवत् सर्व्वं कुर्य्यात् । ततः कुमा- रस्य शिरः पाणिभ्यामुपगृह्य जपति । प्रजा- पतिरृषिरुष्णिक् छन्दो जमदग्निकश्यपागस्त्या- दयो देवताश्चूडाकरणे विनियोगः । ॐ त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषं अगस्त्यस्य त्र्यायुषं यद्देवानां त्र्यायुषं तत्तेऽस्तु त्र्यायुषम् । ततोऽग्नेरुत्तरदेशं नीत्वा पुष्पाद्यलङ्कृतो नापितः कुमारं मुण्डयति । सर्व्वमेव केशं वृषगोमयो- परि निधायारण्ये वंशविटपे स्थापयेत् ततः पूर्ब्बवत् व्यस्तसमस्तमहाव्याहृतिहोमं कृत्वा तूष्णीं प्रादेशप्रमाणघृताक्तसमित्प्रक्षेपान्तप्रकृतं कर्म्म समाप्य उदीच्यं शाट्यायनहोमादिवाम- देव्यगानान्तं कर्म्म निर्व्वृत्य कर्म्मकारयितृब्राह्म-

पृष्ठ २/४५८

णाय दक्षिणां दद्यात् । कृशरधान्ययवतिल- माषशरावान् नापिताय दद्यात् । इति चूडा- करणं समाप्तम् ॥” इति भवदेवभट्टः ॥ चूडामणिः, पुं, (चूडा शिरोभूषणं मुकुटकिरीटा- दिकम् । तत्र स्थितो मणिः । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) शिरोरत्नम् । (यथा, महाभारते । १ । ११९ । ३८ । “ततश्चूडामणिं निष्कमङ्गदे कुण्डलानि च ॥” चूडायामग्रभागे मणिरिव यस्य ।) काकचिञ्चा- फलम् । इति मेदिनी । णे, ९४ ॥ योगविशेषः । (स तु ग्रहणकाले एव भवति ।) यथा गारुडे । “सूर्य्यग्रहः सूर्य्यवारे सोमे सोमग्रहस्तथा । चूडामणिरयं योगस्तत्रानन्तं फलं स्मृतम् । अन्यस्माद्ग्रहणात् कोटिगुणमत्र फलं लभेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ शुभाशुभगणनाविशेषः । तस्य विवरणं गरुड- पुराणे २०५ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ वङ्ग- देशीयपण्डितानामुपाधिश्च ॥ चूडाम्लं, क्ली, (चूडायां अग्रभागे अम्लो यस्य ।) वृक्षाम्लम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चूडालं, क्ली, (चूडा अस्त्यस्य । “प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम् ।” ५ । २ । ९६ । इति लच् ।) मस्तकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चूडायुक्ते त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १० । ७ । ३७ । “चूडालाः कर्णिकाराश्च प्रहृष्टाः पिठरोदराः ॥”) चूडाला, स्त्री, (चूडा शिखा अस्त्यस्याः । “प्राणि- स्थादातो लजन्यतरस्याम् ।” ५ । २ । ९६ । इति लच् । ततोऽजादित्वात् टाप् ।) उच्चटातृणम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६० ॥ श्वेतगुञ्जा । नागर- मुस्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ चूडावान्, [त्] (चूडा अस्त्यस्य । चूडा + मतुप् । मस्य वत्वम् ।) चूडाविशिष्टः । इति चूडाला- शब्दार्थे मेदिनी । ले, ९० ॥ चूण, क सङ्कोचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् ।) तालव्यवर्गाद्यादिः । षष्ठ- स्वरी । क, चूणयति चक्षुः सङ्कुचितं स्यादि- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ चूतः, पुं, (चूष्यते पीयते इति । चूष + कर्म्मणि क्तः । पृषोदरादित्वात् षलोपः । रसालत्वा- देवास्य तथात्वम् ।) आम्रवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३३ ॥ (यथा, रामायणे । ३ । ७९ । १७ । “परिचुम्बति संविश्य भ्रमरश्चूतमञ्जरीम् । नवसङ्गमसंहृष्टः कामी प्रणयिनीमिव ॥” चोतति क्षरति शोणितादिकमस्मादिति । चुत- क्षरणे + बाहुलकात् घञर्थे कः दीर्घश्च ।) गुद- द्वारम् । इति शब्दरत्नावली ॥ च्यूत इत्यपि पाठः ॥ चूतकः, पुं, (चूत एव । चूत + स्वार्थे कन् ।) आम्रः । कूपकः । इति मेदिनी । के, ९० ॥ चूर, ई ङ य दाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- आत्मं सकं-सेट् । (दीर्घी । ङ य, चूर्य्यते वह्नि- रिन्धनम् । ई, चूर्णः । इति दुर्गादासः ॥

चूर्ण, क पेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) षष्ठस्वरी । पेषश्चूर्णीकरणम् । क, चूर्णयति शिला । इति दुर्गादासः ॥ चूर्णं, क्ली, (चूर्ण्यते पिष्यते यत् । चूर्ण + कर्म्मणि घञ् ।) सम्पेषणेन जातरजः । तस्य लक्षणं यथा, -- “अत्यन्तशुष्कं यद्द्रव्यं सुपिष्टं वस्त्रगालितम् । तत् स्याच्चूर्णं रजः क्षोदस्तन्मात्रा कर्षसम्मिता ॥ चूर्णे गुडः समो देयः शर्करा द्विगुणा मता । चूर्णेषु भर्ज्जितं हिङ्गु देयं नोत्क्लेदकृद्भवेत् ॥ लिहेच्चूर्णं द्रवैः सर्व्वैर्घृताद्यैर्द्विगुणोन्मितैः । पिबेच्चतुर्गुणैरेव चूर्णमालोडितं द्रवैः ॥ चूर्णावलेहगुटिका कल्कानामनुपानकम् । पित्तवातकफातङ्के त्रिष्वेकपलमाहरेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ चूर्णौषधस्य पूर्णवीर्य्यं पक्षत्रयपर्य्यन्तं तिष्ठति । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ (“कर्षश्चूर्णस्य कल्कस्य गुडिकानाञ्च सर्व्वशः । द्रवशुक्त्या स लेढव्यः पातव्यश्च चतुर्द्रवः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) आवीर इति ख्यातम् । (यथा, मेघदूते । ७० । “अर्च्चिस्तुङ्गानभिमुखगतान् प्राप्य रत्नप्रदीपान् ह्नीमूढानां भवति विफला प्रेरणा चूर्णमुष्टिः ॥”) पटरसाक्षोद इत्यन्ये । इति भरतः ॥ गन्ध- गुँ डा इति ख्यातम् । इति सारसुन्दरी ॥ तत्- पर्य्यायः । वासयोगः २ । इत्यमरः । २ । ६ । १३४ ॥ वासयुक्तिः ३ । इति मेदिनी । ने, १२ ॥ गन्ध- युक्तिः ४ । इति भूरिप्रयोगः ॥ पटयुक्तिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (कुङ्कुमादिरजः । यथा, रघुः । ४ । ५४ । “अलकेषु चमूरेणुश्चूर्णप्रतिनिधीकृतः ॥”) चूर्णः, पुं, (चूर्ण्यते सम्पिष्यते इति । चूर्ण + कर्म्मणि घञ् ।) सम्पेषणेन जातरजः । चूर इति गुँडा इति फाकि इति च भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । क्षोदः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ९९ ॥ चूर्णम् ३ रजः ४ । इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ११८ । ३ । “कन्याश्चन्दनचूर्णैश्च लाजैर्म्माल्यैश्च सर्व्वशः । अवाकिरञ्छान्तनवं तत्र गत्वा सहस्रशः ॥”) धूलिः । क्षारविशेषः । इति मेदिनी । ने, १२ ॥ चूण इति भाषा ॥ (यथा, -- “पर्णानि शीर्णवर्णानि सीदन्त्याकर्णलोचने ! । चूर्णमानीयतां तूर्णं पूर्णचन्द्रनिभानने ! ॥”) शेषस्य गुणः । वातश्लेष्ममेदोनाशित्वम् ॥ शङ्ख- चूर्णस्य गुणाः । कटुत्वम् । क्षारत्वम् । उष्ण- त्वम् । कृमिनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ चूर्णकं, क्ली, (चूर्ण इव कायतीति । चूर्ण + कै + कः ।) गद्यविशेषः । यथा, -- “अपादः पदसन्तानो गद्यं तत्तु त्रिधा मतम् । चूर्णकोत्कलिकाप्रायवृत्तगन्धिप्रभेदतः ॥ अकठोराक्षरं स्वल्पसमासं चूर्णकं विदुः । तत्तु वैदर्भरीतिस्थं गद्यं हृद्यतरं भवेत् ॥

भवत्युत्कलिकाप्रायं समासाढ्यं दृढाक्षरम् । वृत्तैकदेशसम्बन्धाद्वृत्तगन्धि पुनः स्मृतम् ॥ चूर्णकं यथा । स हि त्रयाणामेव जगतां गतिः परमपुरुषः पुरुषोत्तमो दृप्तदानवभरेण भङ्गु- राङ्गीमवनिमवलोक्य करुणार्द्रहृदयस्तस्याभार- मवतारयितुं रामकृष्णस्वरूपेणांशतो यदुवंशे अवततार ।” इति छन्दोमञ्जरी ॥ (क्वचित् वृत्तकं इत्यपि दृश्यते ॥) चूर्णकः, पुं, (चूर्णैः कायते प्रकाशते इति । कै + कः ।) सक्तुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (षष्टिकः । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “षष्टिक- काङ्गुकमुकुन्दकपीतकप्रमोदककाकलकासन- पुष्पकमहाषष्ठिकचूर्णककुरवककेदारकप्रभृतयः षष्टिकाः ॥”) स्वार्थे के चूर्णशब्दार्थोऽप्यत्र ॥ चूर्णकारः, पुं, (चूर्णं क्षारविशेषं करोतीति । चूर्ण + कृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ इत्यण् ।) वर्णशङ्करजातिविशेषः । चूणरी इति भाषा ॥ स नटकन्यायां पुण्ड्रकाज्जातः । इति पराशर- पद्धतिः ॥ चूर्णकुन्तलः, पुं, (चूर्णं वासयोगस्तद्युक्तः कुन्तलः । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) अलकः । इत्य- मरः । २ । ६ । ९६ ॥ चूर्णखण्डं, क्ली, (चूर्णाय यत् खण्डम् ।) कर्करम् । इति हारावली । २०८ ॥ काँकर इति घुटिं इति च भाषा ॥ चूर्णपारदः, पुं, (चूर्णः पारदस्य । एकदेशि- समासः । पारदजन्यतया एवास्य तथात्वम् ।) हिङ्गुलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चूर्णशाकाङ्कः, पुं, (चूर्ण इव शुभ्रः शाकस्तमङ्कते सादृश्येन गच्छतीति । अङ्क गतौ + अच् ।) गौरसुवर्णशाकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चूर्णिः, स्त्री, (चूर्णयति खण्डयति अशेषपण्डि- तानां तर्कमिति । चूर्ण + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् । यद्धा, “घृणि- पृश्निपार्ष्णीति ।” उणां । ४ । ५२ । इति इः ।) पातञ्जलव्याकरणम् । महाभाष्यम् । कपर्द्दकः । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ शत- संख्यककपर्द्दकाः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ चूर्णिका, स्त्री, (चूर्णः क्षोदोऽस्यास्तीति । चूर्ण + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) सक्तुः । इति भूरिप्रयोगः ॥ चूर्णिकृत्, पुं, (चूर्णिं महाभाष्यं करोतीति । कृ + क्विप् ।) भाष्यकारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चूर्णी, स्त्री, (चूर्णिः + “कृदिकारादक्तिनः ।” ४ । १ । ४५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या वा ङीष् ।) कपर्द्दकः । इति मेदिनी । णे, १२ । नदी- विशेषः । सा राणाघाट्टाख्यग्रामसमीपे तिष्ठति ॥ चूलः, पुं, (चोलयति पुनः पुनः छेदेऽपि उत्तिष्ठ- तीति । चुल उन्नतौ + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । निपातनात् दीर्घः । यद्बा, चूर्य्यते इति । चूर् + कः । रस्य लत्वम् ।)

पृष्ठ २/४५९

केशः । यथा, । “मुक्तकेशाश्च चूलिनः ।” इति लिङ्गपुराणम् ॥ चूलकः, पुं, (चूल एव । चूल + स्वार्थे कन् ।) केशः । यथा, मत्स्यसूक्ते ३८ पटले । “गृहीतचूलको विप्रो म्लेच्छेन रजकादिना । प्राजापत्यद्बयं कुर्य्यात् शूद्रः कुर्य्यात्तु भागतः ॥ सशिखं निर्व्वपेत् केशं धृते चान्त्यावसायिना । अन्त्यजैस्तु शिखावर्ज्जं शूद्रैरग्राङ्गुलिद्वयम् ॥” चूला, स्त्री, (चूडा + डस्य लत्वम् ।) चन्द्रशाला । गृहोपरिगृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चूडाच ॥ चूलिकं, क्ली, (चोलयति गोधूमचूर्णं पिष्टकाका- रेण उन्नयति उत्पादयतीत्यर्थः । चुल + णिच् + ण्वुल् । पृषोदरात् दीर्घत्वे अत इत्वे च साधुः ।) घृतभृष्टगोधूमचूर्णम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लूची इति भाषा ॥ चूलिका, स्त्री, (चोलयति सन्निहितचर्म्ममांस- राशिं उन्नयतीति । चुल + ण्वुल् + कापि अत इत्वञ्च । पृषोदरात् दीर्घत्वे साधुः ।) हस्तिकर्ण- मूलम् । इत्यमरः । २ । ८ । ३८ ॥ नाटकाङ्गविशेषः । इति मेदिबी । के, ९० ॥ चूष, पाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) दीर्घी चूषत्याम्रं लोकः । इति दुर्गा- दासः ॥ चूषा, स्त्री, (चूष्यते पीयते पृष्ठमांसेनादृश्यतां नीयते इति । चूष + घञर्थे कः ।) कक्ष्या । इत्य- मरः । २ । ८ । ४२ ॥ काछदडी इति भाषा ॥ चृत्, कि सन्दीपने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कि, चर्त्तयति । इति दुर्गादासः ॥ चृत्, श हिंसे । ग्रन्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) श, चृतति चर्त्तिता । ग्रन्थो ग्रन्थनम् । इति दुर्गादासः ॥ चेटः, पुं, (चेटतीति । चिट् परप्रैषे + अच् ।) दासः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ६ । १२७ । “एतत्तस्य मुखाच्छ्रुत्वा राजचेटस्य दुर्म्मनाः ॥” सतुशृङ्गारसहायः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ४६ । “शृङ्गारस्य सहाया विटचेटविदूषकाद्याः स्युः ॥”) चेटकः, पुं, (चेटति दासत्वं करोतीति । चिट + ण्वुल् ।) दासः । इत्यमरः । २ । १० । १७ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६ । १२४ । “आवाभ्यां राजहंसाख्य आहूतो राजचेटकः ॥”) उपपतिनायकभेदः । तस्य लक्षणं सन्धान- चतुरः । इति रसमञ्जरी ॥ चेटिका, स्त्री, (चेटी + स्वार्थे कन् टापि अत इत्वं पूर्ब्बह्नस्वः । यद्वा चिट् ण्वुल् टापि अत इत्वम् ।) दासी । इति द्बिरूपकोषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४ । ५१ । “अङ्गीकुर्व्वन् स तन्मूढश्चेटिकाभिः प्रवेशितः ॥”) चेटी, स्त्री, (चेट + ङीप् ।) दासी । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ९१ । ६४ । “प्रेष्याश्चेट्यश्च बध्वश्च बलस्थाश्चापि सर्व्वशः ॥”)

चेडः, पुं, (चेटति परप्रेष्यत्वं करोतीति । चिट + अच् । टस्य डत्वञ्च ।) दासः । इत्यमर- टीकायां रमानाथः ॥ चेडकः, पुं, (चेटति इति । चिट + ण्वुल् । टस्य डत्वम् ।) दासः । इत्यमरटीका ॥ चेडिका, स्त्री, (चेडक + टाप् । कापि अत इत्वम् ।) दासी । इति द्विरूपकोषः ॥ चेडी, स्त्री, (चेड + ङीप् ।) दासी । इत्यमर- टीका ॥ चेत्, व्य, (चित् + विच् ।) यदि । इत्यमरः । ३ । ४ । १२ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ४२ । “अत्यत्ववारकं सत्वमिति चेदन्यवारणम् । कूटस्थस्यात्मतां वक्तुरिष्टमेव हि तद्भवेत् ॥” पक्षान्तरम् । असन्देहेऽपि सन्देहवचनम् । यथा, “सत्यञ्चेद्गुरुवाक्यमेव पितरो देवाश्च चेद्- योगिनी प्रीता चेत् परदेवता च यदि चेद्वेदाः प्रमाणं हि चेत् । शाक्तीयं यदि दर्शनं भवति चेदाज्ञाप्य मोघास्मि चेत् स्वातन्त्र्या अपि कौलिकाश्च यदि चेत् स्यान्मे जयः सर्व्वदा ॥” इति शब्दार्थचिन्तामणिधृतश्लोकः ॥) चेतः, [स्] क्ली, (चेतत्यनेन इति । चित् + करणेऽसुन् ।) चित्तम् । इत्यमरः । १ । ४ । ३१ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । १ । ५४ । “ताभ्यां निर्व्विचिकित्सेऽर्थे चेतसः स्थापितस्य यत् । एकतानत्वमेतद्धि निदिध्यासनमुच्यते ॥”) चेतकी, स्त्री, (चेतयते उन्मीलयति ज्ञानेन्द्रिय- बलादीनि । चित + ण्वुल् । गौरादित्वात् ङीष् ।) हरीतकी । इत्यमरः । २ । ४ । ५९ ॥ हिमाचलभवा त्रिशिरा हरीतकी । सा च सर्व्वरोगनाशिनी गन्धयुक्तद्रव्यकरणे प्रशस्ता । इति वैद्यकम् ॥ (“चेतकी द्विविधा प्रोक्ता आकाराद्बर्णतस्तथा । षडङ्गुला हिता प्रोक्ता शुक्ला चैकाङ्गुला स्मृता ॥ श्रेष्ठा कृष्णा समाख्याता रेचनार्थे जिगीषुणा । चेतकी वृक्षशाखायां यावत्तिष्ठति तां पुनः ॥ भिन्दन्ति पशुपक्ष्याद्या नराणां कोऽत्र विस्मयः । चेतकीं यावद्बिधृत्त्य हस्ते तिष्ठति मानवः ॥ तावद्भिनत्ति रोगांस्तु प्रभावान्नात्र संशयः ॥” इति कल्पस्थाने प्रथमेऽध्याये हारीतेनोक्तम् ॥ एतस्या उत्त्तिगुणजात्यादिकं यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “पपात बिन्दुर्मेदिन्यां शक्रस्य पिबतोऽमृतम् । ततो दिव्या समुत्पन्ना सप्तजातिर्हरीतकी ॥ हरीतक्यभया पथ्या कायस्था पूतनाऽमृता । हैमवत्यव्यथा चापि चेतकी श्रेयसी शिवा ॥ वयस्था विजया चापि जीवन्ती रोहिणीति च । विजया रोहिणी चैव पूतना चामृताऽभया ॥ जीवन्ती चेतकी चेति पथ्यायाः सप्तजातयः । अलावुवृत्ता विजया वृत्ता सा रोहिणी स्मृता ॥ पूतनास्थिमती सूक्ष्मा कथिता मांसलामृता ।

पञ्चरेखाऽभया प्रोक्ता जीवन्ती स्वर्णवर्णिनी ॥ त्रिरेखा चेतकी ज्ञेया सप्तानामियमाकृतिः । विजया सर्व्वरोगेषु रोहिणी व्रणरोहिणी ॥ प्रलेपे पूतना योज्या शोधनार्थेऽमृता हिता । अक्षिरोगेऽभया शस्ता जीवन्ती सर्व्वरोगहृत् ॥ चूर्णार्थे चेतकी शस्ता यथायोगं प्रयोजयेत् । चेतकी द्विविधा प्रोक्ता श्वेता कृष्णा च वर्णतः ॥ षडङ्गुलायता शुक्ला कृष्णात्वेकाङ्गुला स्मृता । काचिदास्वादमात्रेण काचिद्गन्धेन भेदयेत् ॥ काचित् स्पर्शेन दृष्ट्यान्या चतुर्द्धा भेदयेच्छिवा । चेतकी पादपच्छायामुपसर्पन्ति ये नराः ॥ भिद्यन्ते तत्क्षणादेव पशुपक्षिमृगादयः । चेतकी तु धृता हस्ते यावत्तिष्ठति देहिनः ॥ तावद्भिद्येत रोगैस्तु प्रभावान्नात्र संशयः । न धार्य्यं सुकुमाराणां कृशानां भेषजद्विषाम् ॥ चेतकी परमा शस्ता हिता सुखविरेचनी ॥”) जातीपुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चेतनः, पुं, (चेतति जानाति सर्व्वं इति । चित् + कर्त्तरि ल्युः ।) आत्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ४५ । “चेतना चेतनभिदा कूटस्थात्मकृता न हि । किन्तु बुद्धिकृताभासकृतैवेत्यवगम्यताम् ॥”) मनुष्यः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्राणी । इत्य- मरः । १ । ४ । ३० ॥ (“रथादौ नियता चेष्टा चेतनेनाधितिष्ठिते । न दृष्टा चेतनस्तेन प्राणादीनां प्रवर्त्तकः ॥” इति शब्दार्थचिन्तामणिधृतवचनम् ॥) चेतनं चैतन्यं विद्यतेऽस्य इति । “अर्शआदि- भ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) प्राणयुक्ते त्रि । इति मेदिनी । ने, ६४ ॥ (यथा, मेघदूते । ५ । कामार्त्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥”) चेतनकी, स्त्री, (चेतनं करोति बुद्धीन्द्रियादिस्फुरणं वर्द्धयतीत्यर्थः । कृ + डः । ततो ङीष् ।) हरी- तकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चेतना, स्त्री, (चेतयतेऽनया इति । चित् संज्ञाने “न्यासश्रन्थेति ।” युच् टाप् च ।) बुद्धिः । इत्य- मरः । १ । ५ । १ ॥ (यथा, भागवते । ४ । २१ । ३४ । “प्रधानकालाशयधर्म्मसंग्रहे शरीर एष प्रतिपद्य चेतनाम् ॥” “एष विभुः परमान्दोऽपि शरीरे विषवकारां बुद्धिं प्राप्य क्रियाफलत्वेन प्रतीयते ।” इति टीकाकृच्चूर्णिः ॥) सा गर्भस्थबालकस्य सप्तभि- मासैर्भवति । इति सुखबोधः ॥ (ज्ञानात्मिका मनोवृत्तिः । यथा, भगवद्गीतायाम् । १३ । ६ । “इच्छाद्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ॥” तस्यामभिव्यक्तेन्द्रियवृत्तिः तप्त इव लौहपिण्डे- ऽग्निरात्मचैतन्याभासरसविद्धा चेतना इति शाङ्करभाष्यम् । ज्ञानात्मिका मनोवृत्तिरिति श्रीधरस्वामी ॥ स्वरूपज्ञानव्यञ्जिकायां प्रमाणा- साधारणकारणिकायां चित्तवृत्तौ ज्ञाना- ख्यायां भगवतो विभूताविति शब्दार्थचिन्ता- मणिः ॥)

पृष्ठ २/४६०

चेतनीया, स्त्री, (चित् + णिच् + अनीयर् टाप् च । यद्वा चेतनायै हिता इति च्छः ।) ऋद्धिनामौ- षधिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चेदिः, पुं, देशभेदः । तत्पर्य्यायः । त्रैपुरः २ डाहलः ३ चैद्यः ४ । (अयं देशस्तु आग्नेय्यां दिशि शुक्तिमतीनदीतीरेस्थितः । यथा, बृहत्- संहितायाम् । १४ । ८ । “शौलिकविदर्भवत्सान्ध्रचेदिकाश्चोर्द्ध्वकण्ठाश्च ॥”) तद्देशस्थे पुं भूम्नि । इति हेमचन्द्रः ॥ चेदिपतिः, पुं, (चेदिदेशस्य पतिः पालकः राजा ।) उपरिचरवसुः । यथा, -- “इन्द्रप्रीत्यै चेदिपतिश्चकारेन्द्रमहञ्च सः । पुत्त्राश्चास्य महावीर्य्याः पञ्चासन्नमितौजसः ॥” इति महाभारतम् ॥ (शिशुपालः । यथा, महाभारते । २ । ४० । १५ । “इति तस्य वचः श्रुत्वा ततश्चेदिपति र्नृपः । भीष्मंरूक्षाक्षरा वाचः श्रावयामास भारत ! ॥”) चेदिराजः, पुं, (चेदीनां राजा इति । “राजाहः- सखिभ्यष्टच् ।” इति टच् ।) शिशुपालः । इति पुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । २ । ४० । १२ । “विप्लुता चास्य दुर्बुद्धेर्बुद्धिर्बुद्धिमताम्बर ! । चेदिराजस्य कौन्तेय ! सर्व्वेषाञ्च महीक्षिताम् ॥”) उपरिचरवसुः । स तु चन्द्रवंशीयकृतिराज- पुत्त्रो विष्णुभक्त इन्द्रसखा इन्द्रादेशाच्चेदिराज्यं गृहीतवान् इन्द्रदत्ताकाशगविमानेनोपरिचरो वभूव । एकदा ऋषयो देवाश्च विवदमानास्त- मपृच्छन् किमोषध्या पशुना वा यज्ञाः कर्त्तव्या- स्तेनोक्तं पशुना तत ऋषयस्तं शेपुर्भवता यथा- शास्त्रमनुक्त्रा देवानां पक्षपातः कृतस्तस्मादधो गच्छ इत्यभिशप्तः स तत्क्षणात् भूविवरे गतः । श्रीविष्णुना तस्य भक्षणार्थं नान्दीश्राद्धादौ गृह- भित्तौ घृतधारादानं विहितम् । इति महा- भारतम् ॥ चेदिराट्, [ज्] पुं, (चेदिषु राजते इति । राज + क्विप् । यद्वा चेदिषु राट् ।) शिशुपालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ३८ । ३१ । “स वै पश्येद्यथा धर्म्मं न तथा चेदिराडयम् ॥” उपरिचरवसुः । दमघोषश्च । इति पुराणम् ॥) चेवी, स्त्री, रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ चेल, ऋ चाले । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सकंच-सेट्-ऋदित् ।) ऋ, अचि- चेलत् । इति दुर्गादासः ॥ चेलं, क्ली, (चेल्यते विस्तार्य्यते तन्तुभिरिति । चेल चाले + कर्म्मणि घञ् । यद्वा चिल्यते परिधीयते यत् इति । चिल + कर्म्मणि घञ ।) वस्त्रम् । (यथा, मनुः । ११ । १६६ । “चेलचर्म्मामिषाणाञ्च त्रिरात्रं स्यादभोजनम् ॥”) अधमे त्रि । इत्यमरः । ३ । ३ । २०१ ॥ चेलानः, पुं, (चेल + आनच् ।) फललताविशेषः । चेलना इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । अल्पप्रमा- णकः २ । इति रत्नमाला ॥ अस्य फलस्य

गुणाः । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । मधुरत्वम् । कफवायुकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ चेलालः, पुं, (चेलमिव त्वचं आलाति । आ + ला + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) फललता- विशेषः । तत्पर्य्यायः । चित्रफलः २ सुखाशः ३ राजतेमिषः ४ लतापनसः ५ नाटाम्रः ६ सेदुः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चेलिका, स्त्री, (चिल्यते परिधीयतेऽसौ इति । चिल + इन् । स्वार्थे कन् ततष्टाप् ।) पट्टवस्त्र- विशेषः । चेलिरकापड इति भाषा ॥ यथा, -- “सेयं कृष्णस्य वनिता पीतशाटीपरिच्छदा । रक्तचेलिकया च्छन्ना शातकुम्भघनस्तनी ॥” इति पाद्मे पातालखण्डम् ॥ चेलुकः, पुं, (चेलति बुद्धितत्त्वं गच्छति इति । चेल + उकः ।) बुद्धभिक्षुशिष्यः । तत्पर्य्यायः । श्रामणेरः २ प्रव्रजितः ३ महापासकः ४ गोमी ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चेल्ल, ऋ चाले । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) लद्वयान्तः । ऋ, अचि- चेल्लत् । अस्य ऋदनुबन्धः कुटतेः कुटादिपाठ- वन्निष्फलः वेदेषूच्चारणभेदार्थो वा । अयं कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ चेष्ट, ङ ईहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- अकं-सेट् ।) ईहो व्यापारः । ङ, चेष्टते पठितुं शिष्यः । इति दुर्गादासः ॥ चेष्टकः, पुं, (चेष्टते इति । चेष्ट + ण्वुल् ।) रति- बन्धविशेषः । यथा, स्मरदीपिकायाम् । “पादमेकं हृदि न्यस्य इतरेणैव चेष्टयेत् । कान्तः क्रोडे स्थितां नारीं बन्धोऽयं चेष्टको मतः ॥” चेष्टाकर्त्तरि त्रि ॥ चेष्टा, स्त्री, (चेष्ट + भावे अङ् टाप् च ।) कायिक- व्यापारः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ (यथा, मनुः । ७ । ६७ । “आकारमिङ्गितं चेष्टां भृत्येषु च चिकीर्षितम् ।” “प्रवृत्तिरत्र चेष्टा ज्ञानेच्छा प्रयत्नादीनां देहे ऽभावस्वोक्तप्रायत्वात् चेष्टायाश्च यत्नवानात्मा- प्यनुमीयते ॥” इति सिद्धान्तमुक्तावली । ५५ ॥) चेष्टानाशः, पुं, (चेष्टायाः सृष्ट्यादेर्व्यापारस्य नाशो निवृत्तिरत्र ।) प्रलयः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चेष्टितं, क्ली, (चेष्ट + भावे क्तः ।) गतिः । चेष्टा । इति मेदिनी ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १५ । १८ । “जलूकेव सदा नारी रुधिरं पिबतीति व । मूर्खस्तु न विजानाति मोहितो भावचेष्टितैः ॥”) चैतन्यं, क्ली, (चेतन एवेति । स्वार्थे भावे वा ष्यञ् ।) प्रकृतिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चेतना ॥ (यथा, “चैतन्यं परमाणूनां प्रधानस्यापि नेष्यते । ज्ञानक्रिये जगत्कर्त्त्यौ दृश्येते चेतनाश्रये ॥ नेष्यते वैशेषिकैः साङ्खैश्चेति शेषः ।” इति शब्दार्थ- चिन्तामणिः ॥ तथाच, याज्ञवल्क्ये । ३ । ८१ । “मनश्चैतन्ययुक्तोऽसौ नाडीस्नायुशिरायुतः । सप्तमे चाष्टमे चैव त्वङ्मांसस्मृतिमानपि ॥”)

चैतन्यः, पुं, (चेतन एव । स्वार्थे ष्यञ् ।) भगवद- तारविशेषः । तस्य प्रमाणं यथा, -- “श्रुत्वा तु कलिधर्म्मांस्तान् ब्रह्मा लोकपितामहः । सर्व्वलोकहितार्थाय प्रोवाच मधुसूदनम् ॥ भविष्यति कलौ केनोपायेन धर्म्मपालनम् । भक्तिमार्गस्थितिः कस्मात्तद्बदस्व जगद्गुरो ! ॥ श्रीभवानुवाच । अवतीर्णो भविष्यामि कलौ निजगणैः सह । शचीगर्भे नवद्वीपे स्वर्धुनीपरिवारिते ॥ अप्रकाश्यमिदं गुह्यं न प्रकाश्यं वहिर्मुखे । भक्तावतारं भक्ताख्यं भक्तं भक्तिप्रदं स्वयम् ॥ मन्मायामोहिताः केचिन्न ज्ञास्यन्ति वहिर्म्मुखाः । ज्ञास्यन्ति मद्भक्तियुताः साधवो न्यासिनोऽमलाः ॥ कृष्णावतारकाले याः स्त्रियो ये पुरुषाः प्रियाः । कलौ तेऽवतरिष्यन्ति श्रीदामसुवलादयः ॥ चतुःषष्टिर्महान्तस्ते गोपा द्वादश बालकाः । धर्म्मसंस्थापनार्थाय विहरिष्यामि तैरहम् ॥ काले नष्टं भक्तिपथं स्थापयिष्याम्यहं पुनः । कृष्णश्चैतन्यगौराङ्गो गौरचन्द्रो गौरहरिः ॥ शचीसुतः प्रभुर्गौरो नामानि भक्तिदानि मे । गच्छन्तु भुवि ते पुत्त्रा जायन्तां भक्तरूपिणः ॥ धर्म्मसंस्थापनं काले कुर्व्वन्तु ते ममाज्ञाया । कृष्णावतारकाले ये मद्भक्तास्तान् शृणु क्रमात् ॥ श्रीदामनामगोपालो मम रामस्य च प्रियः । अभिराम इति ख्यातः पृथिव्यां स भविष्यति ॥ सुदामनामगोपालः श्रीमान् सुन्दरठक्कुरः । वसुदामप्रियसखः श्रीधनञ्जयपण्डितः ॥ सुबलो मे प्रियसखो गौरीदासाख्यपण्डितः । कमलाकरपिप्पलाइः पूर्ब्बख्यातो महाबलः ॥ महाबाहुर्गोपबालः श्रीमान् साहसपण्डितः ॥ पुरुषोत्तमो वैश्यकुले स्तोककृष्णः प्रियो मम । अर्ज्जुनः पूर्ब्बदेहे यः कलौ श्रीपरमेश्वरः ॥ पूर्ब्बप्रियो लवङ्गो मे कृष्णाख्यः स कलौ युगे । श्रीधरः श्रीधरसमः पूर्ब्बे श्रीमधुमङ्गलः ॥ सुबलो बलरामसखः कलौ श्रीलहलायुधः । द्वादशैते भविष्यन्ति कलौ मद्धर्म्मरक्षणे ॥ चतुःषष्टिर्महान्तो ये स्त्रियः केचिच्च पूरुषाः । पुरा गोपाङ्गनाः ख्याताः कलौ ताः पुरुषा भुवि ॥ यतिर्यस्मात् कलौ चाहं तदर्थे पुरुषाः स्त्रियः । नीलाम्बरश्चक्रवर्त्ती गर्गः ख्यातो मुनिः पुरा ॥ अतिप्रिया राधिका मे श्रीगदाधरपण्डितः । राधिकायाः प्रियांशः स श्रीगदाधरठक्कुरः ॥ मधुमती प्रियसखी श्रीनरहरिसंज्ञकः । वृन्दा देवी प्राणसखी श्रीमुकुन्दः कलौ युगे ॥ चन्द्रावली प्राणतुल्या कविराजः सदाशिवः । ललिता या सखी मुख्या जगदानन्दपण्डितः ॥ विशाखा या प्रियसखी श्रीदामोदरनामकः । वनमाली कविराजः श्रीविशाखा सखी मम ॥ श्रीरघुनाथभट्टश्च रङ्गदेवी मम प्रिया । श्रीगदाधरभट्टस्तु सुदेवी सा मम प्रिया ॥ प्रबोधानन्दविख्यातस्तुङ्गविद्या तथा प्रिया । श्रीलराघवगोस्वामी चम्पकाख्या लता प्रिया ॥

पृष्ठ २/४६१

गोस्वामी श्रीलभूगर्भ इन्दुलेस्वा तथा प्रिया । काशिमिश्रः शशिरेखा रूपः श्रीरूपमञ्जरी ॥ श्रीसनातनगोस्वामी प्रिया श्रीरतिमञ्जरी । श्रीरघुनाथदासः श्रीस्वरूपमञ्जरी मम ॥ द्वितीयो रघुनाथश्च श्रीरागमञ्जरी प्रिया । श्रीलगोपालभट्टः श्री-अनङ्गमञ्जरी सखी ॥ लोकनाथः प्रेमभक्तो लवङ्गमञ्जरी सखी । श्रीगदाधरभट्टस्तु प्रिया श्रीगुणमञ्जरी ॥ भट्टः श्रीजीवगोस्वामी योगमाया सहाथिनी । दूती कलावती प्रेष्या श्रीगोविन्दः प्रियो मम ॥ दूती लीलावती श्रीमान् माधवः प्रीतिवर्द्धनः । वासुघोषाभिधो दूती ममानन्दप्रदायिनी ॥ श्रीशिवानन्दभार्य्या सा मत्प्रियेन्दुमती सखी । श्रीपरमानन्दपुरि प्रियो मे उद्धवः सखा ॥ श्रीलराघवदासस्तु धनिष्ठा मे प्रिया सखी । शुक्लाम्बरो ब्रह्मचारी याज्ञिको ब्राह्मणः स्मृतः ॥ पण्डितो जगदीशश्च यज्ञपत्नी मम प्रिया । आचार्य्यः श्रीलभगवान् श्रीचैतन्यप्रियांशभाक् ॥ पण्डितो गरुडः श्रीमान् गरुडो मम वाहनः । श्रीलगोपीनाथसिंहोऽक्रूरो भक्तो मम प्रियः ॥ घोषः शङ्कर आख्यातो गुणसागररायकः । माधवः शान्तनुमुनिर्विश्वकर्म्मा तु भास्करः ॥ वनमाली सुदामा च सार्व्वभौमो बृहस्पतिः । प्रिया इन्दुमुखी या मे मकरध्वजविश्रुतः ॥ सिंहानन्दो लोकनाथः कविचन्द्रस्ततः परम् । श्रीनाथो रामनाथश्च चत्वारः सनकादयः ॥ काशिमिश्रस्तु कुब्जा स्याद्रामानन्दोऽर्ज्जुनः सखा । प्रतापरुद्रः ख्यातोऽसाविन्द्रद्युम्नो महीपतिः ॥ ठक्कुरश्च कालिदासः पुलिन्दीवनचारिणी । शिखीचराधिका दासी मा इति ख्यातिसंयुता ॥ आचार्य्यगोपीनाथश्च रत्नावती मम प्रिया । शार्ग्गदासः पद्मिनी स्यात् सूर्य्यो विश्वेश्वरः स्मृतः ॥ भानुमती सत्यराजो रामानन्दः कलावती । जयश्च विजयश्चैव गोविन्दो गरुडस्तथा ॥ आचार्य्यरत्नश्चन्द्रः स्याद्ब्यासो वृन्दावनः स्मृतः । शुकदेवा व्यासपुत्त्रो भट्टो वल्लभ ईरितः ॥ शिवानन्दोऽब्जज इव देवानन्दश्च भार्गवः । पण्डितः श्रीजगन्नाथो दुर्व्वासा मुनिरुच्यते ॥ आचार्य्यः श्री-अनन्तश्च हरिदासस्तथैव च । एता गोप्यो व्रजे ख्याता हृदयानन्द एव च ॥ प्रियाश्चतुःषष्टिरेते धर्म्मसंस्थापने कलौ । एतेषां पुण्यनामानि ये स्मरन्ति दिने दिने ॥ ते प्राप्नुवन्ति मद्भक्तिं पुनन्ति भुवनत्रयम् । मद्भक्तदासा ये मर्त्या नास्ति तेषां समः क्वचित् ॥ श्रुत्वा भगवतो वाक्यं ब्रह्मा हर्षमवाप्तवान् । स्तौति तं देवदेवेशं नेदुर्दन्दुभयस्तदा ॥ जगुर्गन्धर्व्वप्रवरास्तुम्बुरुप्रमुखास्तदा ॥” इत्यनन्तसंहितायां श्रीचैतन्यजन्मखण्डे सप्त- पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “यः सत्ये सितवर्णमादधदसौ श्रीशुक्लनामाभवत् त्रेतायां मखभुक् मखाख्य उचितोऽभूद्रक्तवर्णं दधत् ।

यः श्यामं दधदाशु वर्णकममुं श्यामो युगे द्बापरे सोऽयं गौरविधुर्व्विभाति कलयन्नामावतारं कलौ ॥ नित्यानन्दो भक्तरूपो व्रजे यः श्रीहलायुधः । भक्तावतार आचार्य्योऽद्वैतो थः श्रीसदाशिवः ॥” इति गौरगणोद्देशः ॥ (अयमेव भगवांश्चैतन्यदेवो नवीनवैष्णवसम्प्र- दायविशेषस्य प्रवर्त्तकस्तत्सम्पदायैश्चोपास्येष्ट- देवत्वेनासौ परिगृहीतश्च । असौ एव वृन्दावन- रमण-श्रीकृष्णस्य पूर्णावतार इति केचित्, परैस्तु प्रामाणिकग्रन्थवचनादर्शनात् तन्न मन्यते अत- एवास्मिन् विषये पण्डितानां प्रायशो मतभेदो दृश्यते । स तु प्रभुः (१४०७) सप्ताधिकचतुर्द्दश- शतशके कुम्भस्थे सवितरि पौर्णमास्यां तिथौ शुक्रवारे प्रदोषसमये नवद्वीपाख्यनगर्य्यां प्रादु- र्बभूव । तस्मिन्नेव महामहिम्नस्तस्य भगवतो जन्मसमये चन्द्रदेवं प्रति सैंहिकेयोपरागो जातः । एतदुपलक्षीकृत्य गङ्गास्नानार्थं बहवो लोका नानादिग्देशादागत्य तत्र मिलिताः । तदा ग्रस्तेऽपि राहुणा चन्द्रमसि भक्तजनकुमुद- बान्धवो गौरचन्द्रः समवेतलोकानां हरिसंकी- र्त्तनप्रभृतिभिर्मङ्गलाचरणैः सहशचीपूर्ब्बपर्व्वता- दुदियाय । भवन्ति हि शुभसूचकानि महता- माविभूतानि । अतस्तदापि प्रसन्ना दिक् शैत्यसौगन्ध्यमान्द्यादिगुणगणाढ्यो मलयसमी- रणः प्रसन्नानि च साधु जनमनांसि समभवन् । अस्य पिता जगन्नाथमिश्रस्तु पुरा श्रीहट्टनिवासी आसीत् । कदाचित् गङ्गास्नानार्थमेव नवद्वीप- मागत्य विप्रचक्रवर्त्तिकुलतिलकस्य नीलाम्बर- शर्म्मणः शचीनाम्नीं कन्यां परिणीतवान् । ततो गच्छति काले अयं चैतन्यदेवः शचीगर्भे त्रयोदशमासं यावदुषित्वा जगन्नाथमिश्रस्य दशमपुत्त्रत्वेन समभवत् । अस्य पूर्ब्बजो विश्वरूपो नाम जगन्नाथमिश्रस्यापरः पुत्त्र आसीत् । स तु यौवन एव ज्ञानवैराग्यविशारदो दारपरि- ग्रहमनङ्गीकुर्व्वन् पारिव्राज्यधर्म्मं समाश्रयत् । अथ चैतन्यदेवस्य जातकर्म्मादिसं स्कारे यथा- कालं क्रमशो निवृत्ते अस्य मातामहो नीला- म्बरचक्रवर्त्ती सुलक्षणादिकमवलोक्य विश्वम्भर इति नाम्नैनमाजुहाव । शचीदेवी तु पुनः पुनः पुत्त्रधनेन वञ्चिता प्रियतममेनं कनीयांसं संसार- स्थितिदीर्घजीवनकामनया निमाइ इत्याख्यया पौरवासिनस्तु असामान्यरूपलावण्यतया परम- समादरेण गौर इत्याख्यया च आहूतवन्तः । परं धर्म्मरसिकानां भक्तानां समाजे, शाक्य- सिंहस्य बुद्धदेव इव अस्य महाप्रभुरिति चैतन्यदेव इति च आख्या प्रसिद्धा । अथ प्राप्ते काले चैतन्यदेवोऽयं शास्त्रसागर- पारगमशेषबुधवर्गवन्दितचरणारविन्दं महा- महोपाध्यायं गङ्गादासशर्म्माणमुपाध्यायत्वे- नाङ्गीकृत्य स्वल्पेनैव कालेन सर्व्वशास्त्रार्थ- तत्त्वज्ञः समभवत् । अस्य बुद्धिप्राखर्य्यमवगम्य

तदा सर्व्व एवैनं देवांशसम्भूतममन्यन्त । अथ कदाचिदयं गङ्गास्नानार्थं गत्वा तत्र वल्लभा- चार्य्यस्य लोकातीतरूपलावण्यां लक्ष्मीं नाम कन्यामवलोक्य मोहित आसीत् । वल्लभा- चार्य्यस्तु एतदवगम्य स्वयमेव तां कन्यामस्मै सम्प्रददे । विवाहानन्तरमेवासौ छात्रान- ध्यापयितुं प्रवृत्तः । एतस्मिन्नेव समये बहवा दिगविजयिनः पण्डिता नवद्वीपमागत्य अस्य तर्कजालैः समाच्छन्ना भग्नदर्पाश्च सन्तः प्रति- निवृत्ताः । असावपि दिग्विजिगीषया पूर्ब्बादि- स्थलीं गत्वा तत्रस्थान् पण्डितान् विमोहयन् सुविमलं यशः प्राप्तवान् । एतस्मिन्नेव काले अस्य पूर्ब्बपत्नी कालधर्म्मं प्राप्ता । चैतन्यदेवस्तु तस्या विरहेण व्याकुलितोऽपि मातुरनुरोधेनैव पुनः सनातनपण्डितस्य विष्णुप्रियानाम्नीं कन्यां द्वितीयपत्नीत्वेन स्वीचकार । परं सर्व्वगुणविभू- षितायाः साक्षात् लक्ष्म्या इव लक्ष्म्या मरणा- देवासौ संसारविरक्तः श्रीवासादिभिर्भक्तवर्गै- र्मिलितो हरिभक्तिरसनिमग्न एव कालं यापया- मास । अथ कदाचित् पितृलोकोद्धारवासनया गयातीर्थं गत्वा भक्तचूडामणेः श्रीमदीश्वरपुरि- नाम्नो गोस्वामिनः सकाशात् हरिनामामृत- दीक्षां लब्ध्वात्मानं कृतकृतार्थं मत्वा च स्वदेशं प्रत्यावृत्तवान् । एतस्मिन्नवसरे पाषण्डदुराचारौ दस्युप्रवरौ जगाइ माधाइ चेति प्रसिद्धौ ब्रह्म- बन्धू अन्यांश्च कुष्ठादिव्याधिपीडितान् महा- पातकिनः करुणया हरिनामदीक्षादानेन संसारसागरात् समुद्धृत्य यवनजातीयकाजि- प्रभृतीन् वैष्णवद्वेषिणः स्वमहिम्ना दमयामास । ततः प्रभृत्येवासौ भक्तिरसप्रधानं वैष्णवधर्म्मं प्रचारयितुमिच्छन् नित्यानन्दाद्बैताचार्य्या- दिभिर्भक्तवर्गैः सह नानाजनपदं परिभ्रमन् बहूनेव जनान् प्रेमोन्मत्तानकरोत् । अथ (१४३१) एकत्रिंशदधिकचतुर्द्दशशतशके उत्तरायण- संक्रान्त्यां संसारमायां परित्यज्य काटोयाख्य- ग्रामे केशवभारतिसकाशात् सन्न्यासधर्म्मं समा- श्रयत् । अथ नीलाचलमागत्य श्रीजगन्नाथदेवं दृष्ट्वा राज्ञः प्रतापादित्यस्य सभापण्डितं वेदान्त- शास्त्रपारदर्शिनंसार्व्वभौमं विचारेण पराजित्य वैष्णवदीक्षां प्रदत्तवान् । अथ कदाचित् गोदा- वरीतीरे भक्तवरं रामानन्दमवलोक्य सेव्य- निर्णयैर्धर्म्मालापैरात्मानं कृतकृत्यवदमन्यत । ततोऽसौ त्रिपदी-शिवकाञ्ची-विष्णुकाञ्ची-त्रिमल्ल- प्रभृतीन् बहून् दाक्षिणात्यजनपदान् हरिप्रेम- रसेन प्लावयित्वा द्वारकातीर्थदर्शनार्थं प्रस्थितः । तत्रैवासौ ‘कृष्णकर्णामृतं’ नाम सुप्रसिद्धवैष्णव- ग्रन्थं लब्धवान् । अतः परं पुनरेव नीलाचल- मागत्य काशीश्वरनाम्नः कस्यचिद्भक्तप्रधानस्य भवने अवस्थितवान् । अत्रेवासौ श्रीश्रीजगन्नाथ- देवस्य रथयात्रामहोत्सवे हरिसंकीर्त्तना- दिकं विधाय प्रेमोन्मादप्रलापादिभिर्भक्तिलक्षणं दर्शयामास । अथ गच्छति काले वृन्दावनं

पृष्ठ २/४६२

जिगमिषुर्वन्येनैव पथा व्रजन् स्वभावसारल्येन व्याघ्रादीनपि हिंस्रजन्तून् भक्तिप्रेम्णा मादयित्वा वृन्दावनमुपतस्थे । तत्र स्वभक्तवृन्दावृत एवासौ गोपीवल्लभश्रीकृष्णस्य विहारस्थानादिकमवलोक्य मथुरामुद्दिश्य प्रस्थितः । ततोऽस्मात् स्थानात् प्रयागगमनकाले बहून् पाषण्डानपि यव- नान् हरिभक्तान् विधाय वाराणसीमुपस्थितः । तत्र कियत्कालमुषित्वा स्वधर्म्मं प्रचार्य्य च पुनर्नीलाचलमाजगाम । अत्रस्थ एवासौ स्वप्रचारितवैष्णवधर्म्मस्य माहात्म्यं विज्ञापयितुं भक्तवृन्दाग्रगण्यान् रूपसनातनादीन् नाना- तीर्थस्थानेषु प्रेषयामास । अथ स्वभक्तै- र्मिलितो नानाविधमहोत्सवेन हरिसंकीर्त्तना- दिकं विधाय भक्तिरसस्य उत्कटकोटिमभि- गम्य विरहोन्मादादिप्रगाढभक्तिलक्षणैरन्वित आसीत् । तत एवासौ स्वभक्तगणान् कलियुगे हरिसंकीर्त्तनस्य माहात्म्यादिकं श्रावयित्वा अष्टचत्वारिंशद्वर्षवयसि कालस्य दुरतिक्रमणीय- त्वात् (१४५५) पञ्चपञ्चाशदधिकचतुर्द्दशशतशके मानवकायं परित्यज्य अन्तर्हितवान् ॥) चैत्यं, क्ली पुं, (चित्यस्य इदम् । “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) आयतनम् । इत्यमरः । २ । २ । ७ ॥ यज्ञस्थानं केचित्तु मुखरहितं देवकुलसदृशंयज्ञायतनं सचित्यमचित्यमपी- त्याहुः । देवायतनमात्रम् । मृदां देवकुलम् । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ३ । १२ । “यत्र यूपा मणिमयाश्चैत्याश्चापि हिरण्मयाः ॥”) चिता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चैत्यः, पुं, (चैत्ये देवायतनादिस्थाने तिष्ठतीति । चैत्य + अण् ।) बुद्धः । विम्बः । उद्देशवृक्षः । इति मेदिनी भरतश्च ॥ शेषस्य पर्य्यायः । देव- तरुः २ देवावासः ३ करिभः ४ कुञ्जरः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ३ । ४० । “वृक्षाः पतन्ति चैत्याश्च ग्रामेषु नगरेषु च ॥” क्षेत्रज्ञः पुरुषः । यथा, भागवते । ३ । २६ । ६० । “अहङ्कारस्तयोरुद्रश्चित्तं चैत्यस्ततोऽभवत् ॥”) चैत्यद्रुः, पुं, (चैत्य एव द्रुर्वृक्षः ।) अश्वत्थवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अश्वत्थशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) चैत्यमुखः, पुं, (चैत्यं चितिसम्पन्नं विस्तृतमित्यर्थः मुखं यस्य ।) कमण्डलुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चैत्यवृक्षः, पुं, (चैत्यस्तदाख्यया प्रसिद्धो वृक्षः ।) अश्वत्थवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, मनुः । ९ । २६४ । “चतुष्पथाश्चैत्यवृक्षाः समाजाः प्रेक्षणानि च ॥”) चैत्रं, क्ली, (चीयन्ते जीवाः स्थानात् स्थानान्तर- मनेनेति । चि + बाहुलकात् करणे त्रन् । ततः स्वार्थे अण् ।) मृतम् । देवकुलम् । इति मेदिनी । रे, ३७ ॥ देउल इति भाषा ॥ (यज्ञ- स्थानम् । यथा, महाभारते । १ । १०९ । १३ । “भीष्मेण धर्म्मतो राजन् ! सर्व्वतः परिरक्षिते । बभूव रमणीयश्च चैत्रयूपशताङ्कितः ॥”)

चैत्रः, पुं, (चित्रे विचित्रे कार्य्यादौ साधुः । चित्र + अण् ।) बुद्धभिक्षुकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वर्षपर्व्वतविशेषः । इति मेदिनी । रे, ३७ ॥ (यथा, हारावल्याम् । “हिमवान् हेमकूटश्च निषधो मेरुरेव च । चैत्रः कर्णी च शृङ्गी च सप्तैते वर्षपर्व्वताः ॥” चित्रायां भवः । चित्रा + अण् ।) चित्रा- गर्भजो बुधपुत्त्रः । स सप्तद्वीपाधिपतिः सुरथ- राजपितामहः । इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ (चित्रानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी यत्रसः । चित्रा + “विभाषा फाल्गुनीश्रवणाकार्त्तिकीचैत्रीभ्यः ।” ४ । २ । २३ । इति पक्षे अण् ।) मासभेदः । स तु सौरचान्द्रभेदेन द्विविधः । तत्र मीन- राशिस्थरविकः सौरः मीनस्थरविप्रारब्धशुक्ल- प्रतिपदादिदर्शान्तश्चान्द्रः । इति मलमास- तत्त्वम् ॥ तत्पर्य्यायः । चैत्रिकः २ मधुः ३ । इत्यमरः । १ । ४ । १५ ॥ चैत्री ४ कालादिकः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ चैत्रकः ६ चित्रिकः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “सत्कर्म्मशाली विनयी सुवेशो भोगी सुखी स्यान्मधुरान्नभोजी । सत्सङ्गयुक्तो द्बिजदेवभक्तो भवेन्मनुष्यो मधुमासजन्मा ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ (चैत्रकृत्यानि तु वारुण्यशोकाष्टमी-श्रीराम- नवमी-मदनत्रयोदशी-मदनचर्द्दशीप्रभृतीनि । एतेषां प्रकरणादिकं तत्तच्छब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तत्र शिवव्रतं कर्त्तव्यम् । यथा, -- “चैत्रे मास्यथ माधे वा योऽर्च्चयेत् शङ्करं व्रती । करोति नर्त्तनं भक्त्या वेत्रपाणिर्दिवानिशम् ॥ मासं वाप्यर्द्धमासं वा दश सप्त दिनानि वा । दिनमानं युगं सोऽपि शिवलोके महीयते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ अधुनास्य सन्न्यास इति गाजन् इति च भाषा ॥ चैत्रकः, पुं, (चैत्र + एव । स्वार्थे कन् ।) चैत्र- मासः । इति शब्दरत्नावली ॥ चैत्ररथं, क्ली, (चित्ररथेन गन्धर्व्वेण निर्वृत्तम् । “तेन निर्वृत्तम् ।” ४ । २ । ६८ । इत्यण् ।) कुवेरस्योपवनम् । तत्तु चित्ररथगन्धर्व्वनिर्म्मि- तम् । इत्यमरः । १ । २ । ७३ ॥ (यथा, रघुः । ५ । ६० । “एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान् सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान् ॥” इदन्तु पीठस्थानानामन्यतमं । यथा, देवी- भागवते । ७ । ३० । ५८ । “मदोत्कटा चैत्ररथे जयन्ती हस्तिनापुरे ॥” पुं, कुरुपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ९४ । ४९ । “अविक्षितमभिष्वन्तं तथा चैत्ररथं मुनिम् । जनमेजयञ्च विख्यातं पुत्त्रांश्चास्यानुशुश्रुम ॥”) चैत्रावली, स्त्री, (चैत्रं चैत्रमासं आ सम्यक्रूपेण वरयत्यभिलषतीति । आ + वर + णिच् + अच् । स्त्रियां ङीप् । रस्य लत्वम् ।) चैत्री पूर्णिमा ।

तत्पर्य्यायः । मधूत्सवः २ सुवसन्तः ३ काममहः ४ वासन्ती ५ कर्द्दनी ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चैत्रिकः, पुं, (चित्रानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी विद्यते- ऽस्मिन् । “विभाषा फल्गुनीति ।” ४ । २ । २३ । इति पक्षे ठक् ।) चैत्रमासः । इत्यमरः । १ । ४ । १५ ॥ चैत्री, [न्] पुं, (चैत्री चित्रायुक्ता पौर्णमासी विद्यतेऽस्मिन् । ब्रीह्यादित्वादिनिः ।) चैत्रमासः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (चित्रा + इञ् ।) चैत्रि- रिति च पाठः ॥ चैद्यः, पुं, (चेदीनां जनपदानां राजा । चेदि + ष्यञ् ।) शिशुपालः । स तु दमघोषसुतः । इति जटाधरः ॥ (यथा, माधे । २ । ३८ । “त्वया विप्रकृतश्चैद्यो रुक्मिणीं हरता हरे ॥” चेदिराजवसुः । इति पुराणम् ॥) तद्देशीये पुं भूम्नि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चोक्षः, त्रि, (ख्यायते उच्यते गीयते इत्यर्थः । चक्ष + कर्म्मणि घञ् । ततः पृषोदरात् साधुः ।) गीतः । शुचिः । (यथा, मनुः । ३ । २०७ । “अवकाशेषु चोक्षेषु नदीतीरेषु चैव हि । विविक्तेषु च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा ॥”) दक्षः । (यथा, महाभारते । १२ । ७० । ८ । “अनीर्षुर्गुप्तदारः स्याच्चोक्षः स्यादघृणी नृपः ॥”) तीक्ष्णः । मनोज्ञः । इति मेदिनी । षे, १२ ॥ चोचं, क्ली, (प्रशस्तं चोचं त्वक् विद्यतेऽस्य । “अर्शआदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) गुडत्वक् । इत्यमरः । २ । ४ । १३४ ॥ (यथा, स्पृक्काचौरकचोचपत्रतगरस्थौणेयजातीरसाः ।” इति वाभटे सूत्रस्थाने । १५ । ४५ । तेजपात इति ख्यातम् । इति केचित् ॥ (अस्य पर्य्यायाः यथा, -- “त्वक्पत्रञ्च वराङ्गं स्याद्भृङ्गञ्चोचन्तथोत्कटम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) उपभुक्तफलावशिष्टम् । चोँचा इति ख्यातम् ॥ तालफलम् । इति भरतः । कदलीफलम् । इति सारसुन्दरी ॥ नारिकेलम् । इति स्वामी ॥ वल्कलम् । चर्म्म । इति धरणी ॥ चोचकं, क्ली, (चोच + स्वार्थे कन् । यद्वा, चोचेन त्वचा कायतीति । कै + कः ।) वल्कलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चोटी, स्त्री, शाटी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३३९ ॥ चोडः, पुं, (चुडति संवृणोति शरीरमिति । चुड संवरणे + अच् ।) प्रावरणम् ॥ देशविशेषः । इति मेदिनी । डे, १३ ॥ चोदना, स्त्री, (चोद्यते प्रवर्त्त्यतेऽनयेति । चुद क् नुदि + युच् टाप् च ।) विधिः । (यथा, गीतायाम् । १८ । १८ । “ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्म्मचोदना ॥”) प्रेरणा । यथा । चोदना लक्षणोऽर्थो धर्म्म इति जैमिनिसूत्रम् ॥ एकोद्दिष्टादिवृद्ध्यादौ ह्रास- वृद्ध्यादि चोदना । इति स्मृतिः ॥ चोदनागुडः, पुं, (चोदनया प्रेरणया गुड्यते उत्- क्षिप्यते इति । गुड + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १

पृष्ठ २/४६३

१३५ । इति कः । क्रीडनकाले कन्दुकानां ऊर्द्ध्व- क्षेपणप्रसिद्धतयास्य तथात्वम् ।) कन्दुकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चोद्यं, क्ली, (चोदयति प्रेरयति चित्तं रसविशेषे अनेनेति । चुद् + णिच् + ण्यत् ।) अद्भुतम् । प्रश्नः । इति मेदिनी । ये, २३ ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ४३ । ३४ । “सत्यं ध्यानं समाधानं चोद्यं षैराग्यमेव च । अस्तेयं ब्रह्मचर्य्यञ्च तथासंग्रहमेव च ॥”) चोद्यः, त्रि, (चोदयितुं प्रेरयितुं योग्यः । “अर्हे कृत्यतृचश्च ।” ३ । ३ । १६९ । इति यत् ।) चोदनार्हः । प्रेरणयोग्यः । इति मेदिनी । ये, २३ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३८ । ७ । “नीवारमूलेङ्गुदशाकवृत्तिः सुसंयता चाग्निकार्य्येषु चोद्यः । वने वसन्नतिथिष्वप्रमत्तो धुरन्धरः पुण्यकृदेष तापसः ॥”) चोपनं, क्ली, (चुप मन्दगमने + भावे ल्युट् ।) शनै- र्गमनम् ॥ चोरः, पुंस्त्री, (चोरयतीति । चुर + णिच् + पचा- द्यच् ।) स्तेयकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । चौरः २ दस्युः ३ तस्करः ४ प्रतिरोधी ५ मलिम्लुचः ६ स्तेनः ७ ऐकागारिकः ८ स्तैन्यः ९ प्रच्छन्नजनः १० मोषकः ११ पाटच्चरः १२ परास्कन्दी १३ कुम्मिलः १४ खनकः १५ शङ्कितवर्णः १६ खानिकः १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रचुर- पुरुषः १८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तृपुः १९ तक्का २० रिभ्वा २१ रिपुः २२ रिक्का २३ विहायाः २४ तायुः २५ वनर्गुः २६ हुरश्चित् २७ मूषीवान् २८ मलिम्लुचः २९ अद्यशंशः ३० वृकः ३१ । इति वेदनिघण्टौ ३ अध्यायः ॥ (यथा, देवीभागवते १ । १९ । ६ । “चोरेषु चौरबुद्धिस्ते साधुबुद्धिस्तु तापसे । स्वपरत्वं तवाप्यस्ति विदेहस्त्वं कथं नृप ! ॥”) कृष्णशटी । इति क्रमचन्द्रिकाधृतहड्डचन्द्रः ॥ गन्धद्रव्यविशेषः । यथा । चोरकुङ्गुमरोचनाः । इत्यष्टगन्धकथने आगमः ॥ चोरकः, पुं, (चोरो गन्धद्रव्यविशेषस्तद्वत् काय- तीति । कै + कः ।) पृक्का । इति रत्न- माला ॥ पिडिङ्ग इति भाषा । (चोर + स्वार्थे कन् ।) सुगन्धिद्रव्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । शङ्कितः २ खड्गः ३ दुष्पत्रः ४ क्षेमकः ५ रिपुः ६ चपलः ७ कितवः ८ धूर्त्तः ९ पटुः १० नीचः ११ निशाचरः १२ गणहासः १३ कोपनकः १४ चोरः १५ फलचोरकः १६ दुष्कुलः १७ ग्रन्थिलः १८ सुग्रन्थिः १९ पर्णचोरकः २० ग्रन्थिपर्णः २१ ग्रन्थिदलः २२ ग्रन्थिपत्रः २३ । (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने ६ अध्याये । “चोरको वरुणः कुष्ठं सर्व्वगन्धा ससप्तला ॥”) अस्य गुणाः । तीव्रगन्धत्वम् । उष्णत्वम् । तिक्त- त्वम् । वातकफनासामुखरुजाजीर्णक्रिमिदोष- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

चोरपुष्पिका, स्त्री, (चोरपुष्पी + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् टाप् पूर्ब्बह्रस्वश्च ।) चोरपुष्पी । इति शब्दरत्नावली ॥ (“शङ्खिनी चोरपुष्पिका ।” इति वैद्यकम् ॥) चोरपुष्पी, स्त्री, (चोरो गन्धद्रव्यविशेषस्तद्बत् सुगन्धि पुष्पमस्याः । “पाककर्णपर्णेति ।” ४ । १ । ६४ । इति ङीष् ।) वृक्षविशेषः । वोणा इति चोर- हुली इति च ख्याता इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । शङ्खिनी २ केशिनी ३ । इत्यमरः । २ । ४ । १२६ ॥ चोरपुष्पिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (चोरा ५ । इति शब्दचन्द्रिका ॥) चोरस्नायुः, स्त्री, (चोरस्य स्नायुरिव ।) काक- नासालता । तस्करस्नायुरिति राजनिर्घण्ट- दशनात् ॥ चोरा, स्त्री, (चोरो गन्धद्रव्यविशेषः तस्येव गन्धो- ऽस्त्यस्य । अच् ततष्टाप् ।) चोरपुष्पी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चोरिका, स्त्री, (चोरस्य भावः । मनोज्ञादि- त्वात् ठन् ।) चौरिका । चौर्य्यम् । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ चोलः, पुं, (चोलयति समुच्छ्रयति स्त्रीणां वक्षः- प्रदेशे इति । चुल उन्नतौ + अच् ।) कञ्चुलिका । काँचुलि इति भाषा ॥ (यथा, आनन्दलह- र्य्याम् । ६६ । “निजां बीणां वाणी निचुलयति चोलेन निभृतम् ॥”) तत्पर्य्यायः । कुर्पासकः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११८ ॥ कञ्चूकः ३ । इति जटाधरः ॥ कुञ्चुली ४ कुञ्चु- लिका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्त्रीणां निचोल इति रमानाथः ॥ पुंसोऽप्येतौ चोला इति ख्यातौ इति सुभूतिः ॥ नदादित्वात् चोली च । कुर्परः कफोणिर्जानु च तद्द्बयमस्यते क्षिप्यते अत्र कुर्पासः घञमनीषादित्वाद्रलोपः ततः स्वार्थे कः । इति भरतः ॥ * ॥ देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली । अधुना ताञ्जोर इति ख्यातः ॥ श्मश्रुधारिवेदयागानधिकारिम्लेच्छविशेषः । स तु पूर्ब्बं क्षत्त्रिय आसीत् सगरराजेनास्य धर्म्मनाशं वेशान्यत्वञ्च चकार । इति हरिवंशः ॥ चोलकं, क्ली, (चोलयति आच्छादयतीति । चुल + णिच् + अच् + स्वार्थे कन् । यद्वा चोल इव कायति इति । कै + कः ।) वल्कलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ चोलकः, पुं, (चोल इव कायति इति । कै + कः ।) बाणवारः । कवचम् । इति हारावली । १९७ ॥ (देशभेदः । यथा कथासरित्सागरे । १९ । ९५ । “उल्लङ्घ्यमाना कावेरी तेन संमर्द्दकारिणा । चोलकेश्वरकीर्त्तिश्च कालुष्यं ययतुः समम् ॥”) चोलकी, [न्] पुं, (चोलकमिवास्त्यस्य इति इनिः ।) करीरः । नारङ्गः । किष्कुपर्व्व । इति मेदिनी । ने, १८४ ॥ चोलण्डुकः, पुं, (चोलस्य अण्डुक इव शकन्ध्वादि- त्वात् साधुः ।) शिरोवेष्टः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥

चोषः, पुं, (चीयते इति । चि + डः । ततः उष- दाहे + अप् । चश्चासौ उषश्चेति ।) पार्श्व- ज्वाला ॥ यथा, -- “हृच्छूलपीडनयुतं पवनेन पित्ता- त्तृड्दाहचोषबहुलं सकफप्रसेकम् । श्लष्मात्मकं बहुरुजं बहुभिश्च विद्यात् वैगुण्यमोहजडताभिरथापरञ्च ॥ चोषः पार्श्वस्थिताग्निनेव सन्तापः ।” इति भाव- प्रकाशः ॥ (यथाच, सुश्रुते । १ । ४२ । “यो गले चोषमुत्पादयति मुखवैशद्यं जनयति भक्तरुचिं चापादयति हर्षञ्च स तिक्तः ॥”) चोस्कः, पुं, (चन्दयति आह्लादयति । चदि + डः । ततः स्कन्दति आक्रमते शत्रून् स्कुनाति आप्ल- वते वा । स्कन्दि स्कु वा + डः । ततः पृषोदरा- दोत्वे साधुः ।) सिन्धुवारदेशीयाश्वः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चौक्षं, त्रि, (चोक्ष एव इति । स्वार्थे अण् ।) मनो- ज्ञम् । इति महाभारतम् ॥ चौरः, पुं स्त्री, (चोर एव प्रज्ञादिभ्योऽण् । यद्वा चुरा शीलमस्य । “इति छत्त्रादिभ्योणः ।” ४ । ४ । ६२ । इति णः ।) चोरः । इत्यमरः । २ । १० । २४ ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १६ । ५९ । “चौरं वा तापसं वापि समानं मन्यते कथम् ॥” असुरविशेषः । यथा, हरिवंशे । १७६ । १९ । “किरातीं चीरवसनां चौरसेनानमस्कृताम् ॥” कविभेदः । “कविरमरः कविरमरुः कविश्चौरो मयूरकः ॥” इत्युद्भटः ॥) चीरपुष्पी । इति मेदिनी । रे, ३७ ॥ (चोर- पुष्पीशब्दे विवरणमस्य ज्ञेयम् ॥) सुगन्धिद्रव्य- विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ चौरिका, स्त्री, (चोरस्य कार्य्यं भावो वा । “द्वन्द्व- मनोज्ञादिभ्यश्च ।” ५ । १ । १३३ । इति वुञ् । टापि अत इत्वम् ।) चौर्य्यम् । इत्यमरः । २ । १० । २५ ॥ (यथा, मनुः । १ । ८२ । “चौरिकानृतमायाभिर्धर्म्मश्चापैति पादशः ॥”) चौरी, स्त्री, (चौर + ङीष् ।) चौर्य्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (गायत्त्रीरूपा महाशक्तिः । यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ४९ । “चन्द्रिका चन्द्रधात्री च चौरी चौरा च चण्डिका ॥”) चौर्य्यं, क्ली, (चोरस्य कर्म्म भावो वा । “गुण- वचनाद् ब्राह्मणादिभ्यः कर्म्मणि च ।” ५ । १ । १२४ । इति ष्यञ् ।) चौरधर्म्मः । चोरी इति चुरी इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । स्तैन्यम् २ स्तेयम् ३ चौरिका ४ । इत्यमरः । २ । १० । २५ ॥ चौरी ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ चोरिका ६ । इत्यमरटीका ॥ (यथा, मनुः । ९ । २७६ । “सन्धिं छित्वा तु ये चौर्य्यं रात्रौ कुर्व्वन्ति तस्कराः । तेषां छित्वा नृपो हस्तौ तीक्ष्णशूले निवेशयेत् ॥”) चौलकर्म्म, [न्] क्ली, (चूडाया इदम् । “तस्ये- दम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् डस्य लत्वञ्च ।

ततश्चौलमेव कर्म्म इति कर्म्मधारयः ।) चूडा-

कर्म्म । इति स्मृतिः ॥

चौलुक्यः, पुं, (चुलकस्य गोत्रापत्यमिति । “गर्गा-

दिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इति यञ् ।)

राजर्षिभेदः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ७१२ ॥

च्यु, क हासे । सहने । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(चुरां-परं-अकं-सकच्च-सेट् ।) अन्तःस्थाद्यो-

पधः । क, च्यावयति । इति दुर्गादासः ॥

च्यु, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-

सकं-अनिट् ।) अन्तःस्थाद्योपधः । ङ, च्यवते ।

इति दुर्गादासः ॥

च्युत्, इर क्षरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-

परं-सकं-सेट् । क्वचित् अकञ्च ।) अन्तःस्थादि-

युक्तः । इर्, अच्युतत् अच्योतीत् । क्षर इह

आसेचनम् । च्योतति घृतं वह्नौ यज्वा । आसिञ्च

तीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ (यथाच, भट्टिः ।

६ । २८ ।

“सीतां जिघांसू सौमित्रे ! राक्षसावारतां ध्रुवम् ।

इदं शोणितमभ्यग्रं सम्प्रहारेऽच्युतत्तयोः ॥”

“अच्युतत् गलितमकर्म्मकोऽत्र ।” इति तट्टीकायां

जयमङ्गलभरतौ ॥”)

च्युतं, त्रि, (च्यूयते स्म इति । च्यु + कर्म्मणि क्तः ।

यद्वा च्युत् + घञर्थे कः ।) क्षरितम् । यथा, --

“पिवन्तं त्वन्मुखाम्भोजच्युतं हरिकथामृतम् ॥”

इति श्रीभागवतम् ॥

(स्खलितम् । यथा, रघुः । ११ । २५ ।

“सम्भ्रमोऽभवदपोढकर्म्मणां

ऋत्विजां च्युतविकङ्कतस्रुचाम् ॥”)

च्युतिः, स्त्री, (च्यवते शोणितादिकमस्या इति ।

च्यु + अपादाने क्तिन् ।) भगम् । इति हेमचन्द्रः ।

३ । ६०९ ॥ गुदद्वारम् । इति शब्दरत्नावली ॥

(च्यु + भावे क्तिन् ।) क्षरणम् । यथा, --

“कुर्य्यां हरस्यापि पिनाकपाणे-

र्धैर्य्यच्युतिं के मम धन्विनोऽन्ये ॥”

इति कुमारसम्भवे । ३ । १० ॥

च्युपः, पुं, (च्यवन्ते भाषन्तेऽनेन इति । च्यु + “च्युवः

किच्च ।” उणां । ३ । २४ । इति पः स च कित्

च्युधातुरत्र भाषणार्थे वर्त्तते इत्युज् ज्वलदत्तः ।)

मुखम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥

च्युस, क हानौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-

परं-अकं-सेट् ।) क्वचित् पुस्तके हासे । अन्तः-

स्थादियुक्तः । क, च्योसयति । इति दुर्गादासः ॥

च्योतं, क्ली, (च्युत + पृषोदरादित्वादोत्वे साधुः ।)

श्चोतम् । घृतादिक्षरणम् । इत्यमरटीका ॥

च्यौत्नः, त्रि, (च्यवते इति । “जनिदाच्यु स्रिति ।”

उणां । ४ । १०४ । इति त्नण् ।) गमनकर्त्ता ।

अण्डजः । क्षीणपुण्यः । इति सिद्धान्तकौमुद्या-

मुणादिवृत्तिः ॥ बलम् । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥)