शब्दकल्पद्रुमः/जलाशयः

पृष्ठ २/५२६

जलाशयः, पुं, (जलस्य आशय आधारः ।) जलाधारः । स तु पुष्करिण्यादिः । इत्यमरः । १ । १० । २६ ॥ (यथा, मनुः । ४ । १२९ । “न स्नानमाचरेद्भुक्त्रा नातुरो न महानिशि । न वासोभिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये ॥” जलं आशेते तिष्ठत्यत्र । आ + शी + “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः ।) समुद्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ शृङ्गाटकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलाशया, स्त्री, (जले जलसमीपे आशेते उद्भव- तीति । आ + शी + अच् । स्त्रियां टाप् ।) गुण्डालावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलाश्रयः, पुं, (जले जलप्रचुरप्रदेशे आश्रय उत्- पत्तिस्थानं यस्य ।) वृत्तगुण्डतृणम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ जलाश्रया, स्त्री, (जले जलबहुलप्रदेशे आश्रयो यस्याः ।) शूलीतृणम् । बलाका । इति राज- निर्घण्टः ॥ जलाष्ठीला, स्त्री, (जलेनाष्ठीला संहता ।) पुष्क- रिणी । इति हारावली । ४२ ॥ जलाह्वयं, क्ली, (जले आह्वयः स्पर्द्धा यस्य ।) उत्- पलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलिका, स्त्री, (जलं उत्पत्तिस्थानत्वेनास्त्यस्याः । जल + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् स्त्रियां टाप् ।) जलौका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ जलुका, स्त्री, (जले तिष्ठतीति । जल + बाहुलकात् उकः ।) जलौका । इति शब्दरत्नावली ॥ जलूका, स्त्री, (जलुका । पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) जलौका । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७० ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १५ । १८ । “जलूकेव सदा नारी रुधिरं पिबतीति वै । मूर्खस्तु न विजानाति मोहितो भावचेष्टितैः ॥”) जलेचरः, पुं, (जले चरतीति । चर + “चरेष्टः ।” ३ । २ । १६ । इति टः । “तत्पुरुषे कृति बहु- लम् ।” ६ । ३ । १४ । इत्यलुक् ।) जलचर- पक्षी । स तु हंसमद्गुवकादिः । तस्य मांस- गुणाः । गुरुत्वम् । उष्णत्वम् । स्निग्धत्वम् । मधु- रत्वम् । वायुनाशित्वम् । शुक्रकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (जलचारिणि, त्रि । यथा, महा- भारते । १ । २१७ । ११ । “स तमादाय कौन्तेयो विस्फुरन्तं जलेचरम् । उदतिष्ठन्महाबाहुर्बलेन बलिनां वरः ॥”) जलेच्छया, स्त्री, (जलमेतीति जलेत् जलप्रचुर- स्थानम् । इ + क्विप् । तत्र शेते उद्भवतीति । शी + अच् । स्त्रियां टाप् ।) हस्तिशुण्डा- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ जलेजातं, क्ली, (जले जातमुत्पन्नम् ।) पद्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ जलेन्द्रः, पुं, (जलस्य इन्द्रः अधिपतिः ।) वरुणः । महोदधिः । जम्भलः । इति मेदिनी । रे, १५८ ॥ जलेन्धनः, पुं, (जलान्येव इन्धनानि यस्य ।) वाड- वाग्निः । इति भूरिप्रयोगः ॥ जलेरुहा, स्त्री, (जले रोहति उद्भवतीति । रुह + कः । “तत्पुरुषे कृतीति ।” अलुक् ।) कुटुम्बिनीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

जलेवाहः, पुं, (जले जलमध्ये वाहते जलमग्न- द्रव्यस्य लाभार्थं प्रयतते इति । वाह प्रयत्ने + अच् ।) जातिविशेषः । डुवरु इति भाषा ॥ यथा, पाद्म पातालखण्डे । “जलेवाहानथाहूय बहूंस्तत्र न्ययोजयत् । तत् कृत्वा परमं यत्नमापुराभरणं न तत् ॥” जलेशयः, पुं, (जले शेते इति । शी + अच् । “तत्पुरुषे कृतीति ।” अलुक् ।) मत्स्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कारणतोयशायित्वात् विष्णुः । यथा, हरिवंशे । २२ । ६८ । “नमोऽस्त्वनन्तपतये अक्षयाय महात्मने । जलेशयाय देवाय पद्मनाभाय विष्णवे ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ९८ । “तुम्बवीणो महाक्रोध ऊर्द्ध्वरेता जलेशयः ॥” जलाशायिनि, त्रि ॥) जलेश्वरः, पुं, (जलस्य ईश्वरः ।) वरुणः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२६ । ३ । “तमब्रवीत् धूमकेतुः प्रतिगृह्य जलेश्वरम् । चतुर्थं लोकपालानां देवदेवं सनातनम् ॥” जलानामाश्रयत्वात्) समुद्रश्च ॥ जलोका, स्त्री, (जलमोकं आश्रयो यस्याः । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) जलौका । इत्यभर- टीकायां भरतः ॥ जलोच्छ्वासः, पुं, (जलानां उच्छ्वासः ।) जलाशयं परिपूर्य्य समधिकजलस्य सर्व्वतो वहनम् । इति केक्कटः ॥ समधिकजलस्योपायैर्निष्कासनम् । इति स्वामी ॥ जलात्युपचये पुष्करिण्यादावुपायेन- जलनिष्कासनम् । इति सर्व्वस्वम् ॥ सेतुभङ्गादि- भयेन जलाशयादुपायैर्ज्जलवहिष्करणम् । इत्यन्ये ॥ पुष्करिण्यादौ जलप्रवेशार्थमुपायः मुयान् इति ख्यात इत्येके । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । परीवाहः २ । इत्यमरः । १ । १० । १० ॥ जलोदरं, क्ली, (जलप्रधानं उदरं यस्मात् ।) जठरामयः । तस्य निदानादि यथा, -- “यः स्नेहपीतोऽप्यनुवासितो वा वान्तो विरिक्तोऽप्यथवा निरूढः । पिबेज्जलं शीतलमाशु तस्य स्रोतांसि दुष्यन्ति हि तद्बहानि ॥ स्नेहोपलिप्तेष्वथवापि तेषु दकोदरं पूर्ब्बवदभ्युपैति । स्निग्धं महत्तत् परिवृत्तनाभि- समाततं पूर्णमिवाम्बुना च ॥ यथा दृतिः क्षुभ्यति कम्पते च शब्दायते चापि दकोदरन्तत् ॥ जन्मनैवोदरं सर्व्वं प्रायः कृच्छ्रतमं मतम् । बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम् ॥” इति माधवकरः ॥ (अस्य सकारणलक्षणचिकित्सितं यथा, हारीते चिकित्सितस्थाने २७ अध्याये । आत्रेय उवाच । “विषमाशनोपवेशात् पीततोयादथापि वा । श्रमाध्वश्वासनिष्क्रान्तादतिव्यायामतोऽपि वा ॥

पीतन्तूदरमेवञ्च तस्माज्जातं जलोदरम् । उदरं सजलं यस्य सघोषमतिवर्द्धितम् ॥ श्वयथुः पादयोः शोथो जलोदरस्य लक्षणम् । विरेकं वमनं कुर्य्यात् पाचनानि च कारयेत् ॥ क्षारयोगश्च वटकस्तेन तदुपशाम्यति । तस्मान्नाभेर्वलीभागे वज्जयित्वाङ्गुलद्बयम् ॥ जलनाडीञ्चानुमन्य कुशपत्रेण वेष्टयेत् । एरण्डजलनालञ्च तत्र सञ्चारयेद्बुधः ॥ अन्तर्गतं जलं स्राव्यं ततः सन्धारयेद्द्रुतम् । यदा न धरते तच्च तदा दाहः प्रशस्यते ॥ कणा कल्कं परिस्राव्य घृतं देयं चतुर्गुणम् । शुण्ठी विषा समं पाच्यं पानमालेपनं हितम् ॥ शस्त्रकर्म्म भिषक् श्रेष्ठो विज्ञातेनैव कारयेत् । दुष्करं शस्त्रकर्म्मैव न कुर्य्यत् यत्र तत्र तु ॥ अक्रियायां ध्रुवो मृत्युः क्रियायां संशयो भवेत् । तस्मादवश्यकर्त्तव्यमीश्वरं साक्षिकारिणा ॥” * ॥) जलोद्भवा, स्त्री, (जले उद्भवो यस्याः ।) लघु- ब्राह्मी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कालानुशारिवा । शिउली छोपरं इति च यस्य ख्यातिः । यथास्याः पर्य्यायाः । “शीतली शीतकुम्मी च शुक्लपुष्पा जलोद्भवा । कालानुशारिवा तस्याः प्रवाहो नतवद्गुणैः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) जलोद्भूता, स्त्री, (जले उद्भूता ।) गुण्डालाक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलोरगी, स्त्री, (जले उरगी सर्पिणीव ।) जलौका । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ जलौकसः, स्त्री, (जले ओको वासस्थानं यासाम् ।) जलौका । सान्तबहुवचनान्तोऽयं शब्दः । इत्य- मरः । १ । १० । २२ ॥ जलौकसः, पुं, स्त्री, (जलमेव ओको वासस्थानं तदस्त्यस्येति । अर्शआदित्वादच् ।) जलौका । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अकारान्तोऽयम् ॥ जलौकाः, [स्] स्त्री, (जलमेव ओको वसतिस्थानं यस्याः ।) जलौका । इति भरतः ॥ (यदुक्तम् । “गृह्णाति साधुरपरस्य गुणं न दोषं दोषान्वितो गुणिगुणं परिहाय दोषम् । बालस्तनात् पिबति दुग्धमसृग्विहाय त्यक्त्रा पयो रुधिरमेव न किं जलौकाः ॥” जलवासिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १३ । ५० । १० । “जलोकसां स सत्त्वानां बभूव प्रियदर्शनः ॥” विवरणमस्या यथा, -- “नृपाढ्य-बाल-स्थविर-भीरु-दुर्ब्बल-नारीसुकु- माराणामनुग्रहार्थं परमसुकुमारोऽयं शोणि- तावसेचनोपायोऽभिहितो जलाकसः । तत्र वातपित्तकफ-दुष्ट-शोणितं यथासङ्ख्यं शृङ्ग- जलौकालावुभिरवसेचयेत् स्निग्धशीतरूक्षत्वात् सर्व्वाणि सर्व्वर्व्वा ॥” “उष्णं समधुरं स्निग्धं गवा शृङ्गं प्रकीर्त्तितम् । तस्माद्वातोपसृष्टे तु हितं तदवसेचने ॥ शीताधिवासा मधुरा जलौका वारिसम्भवा ।

पृष्ठ २/५२७

तस्मात् पित्तोपसृष्टे तु हिता सा त्ववसेचने ॥ अलावुकटुकं रूक्षं तीक्ष्णञ्च परिकीर्त्तितम् । तस्मात् श्लेष्मोपसृष्टे तु हितं तदवसेचने ॥” “अथ जलायुका वक्ष्यन्ते । जलमासामायुरिति जलायुका जलमासामोक इति जलौकसः । ता द्वादश, तासां सविषाः षट् तावत्य एव निर्व्विषाः । तत्र सविषाः कृष्णा कर्व्वुरा अल- गर्द्दा इन्द्रायुधा सामुद्रिका गोचन्दना चेति । तास्वञ्जनचूर्णवर्णा पृथुशिराः कृष्णा । वर्म्मि- मत्स्यवदायता छिन्नोन्नतकुक्षिः कुर्व्वुरा । रोमशा महापार्श्वा कृष्णमुख्यलगर्द्दा । इन्द्रा- युधवदूर्द्ध्वराजिभिश्चित्रा इन्द्रायुधा । ईषदसित- पीतिका विचित्रपुष्पाकृतिचित्रा सामुद्रिका । गोवृषणवदधोभागे द्बिधाभूताकृतिरणुमुखी गोचन्दनेति । ताभिर्द्दष्टे पुरुषे दंशे श्वयथु- रतिमात्रं कण्डूर्मूर्च्छा ज्वरोदाहश्छर्द्दिर्म्मदः सदनमिति लिङ्गानि भवन्ति । तत्र महागदः पानालेपननस्यकर्म्मादिषूपयोज्यः । इन्द्रायुधा- दष्टमसाध्यमित्येताः सविषाः सचिकित्सिता व्याख्याताः । अथ निर्व्विषाः । कपिला पिङ्गला शङ्कुमुखी मूषिका पुण्डरीकमुखी सावरिका चेति । तत्र मनःशिलारञ्जिताभ्यामिव पार्श्वाभ्यां पृष्ठे स्निग्धमुद्गवर्णा कपिला । किञ्चिद्रक्ता वृत्तकाया पिङ्गाशुगा च पिङ्गला । यकृद्बर्णा शीघ्रपायिनी दीर्घतीक्ष्णमुखी शङ्कुमुखी मूषिकाकृतिवर्णा- ऽनिष्टगन्धा च मूषिका । मुद्गवर्णा पुण्डरीक- तुल्यवक्त्रा पुण्डरीकमुखी । स्निग्धा पद्मपत्रवर्णा- ष्टादशाङ्गुलप्रमाणा सावरिका सा च पश्वर्थे । इत्येता अविषा व्याख्याताः । तासां यवन- पाण्ड्यसह्यपौतनादीनि क्षेत्राणि । तेषु महा- शरीरा बलवत्यः शीघ्रपायिन्यो महाशना निर्व्विषाश्च विशेषेण भवन्ति । तत्र सविषमत्स्य- कीटदर्दुरमूत्रपुरीषकोषजाताः कलुषेष्वम्भःसु च सविषाः । पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिक- कुवलयपुण्डरीकशैवालकोथजाता विमलेषु अम्भःसु च निर्व्विषाः ॥” “क्षेत्रेषु विचरन्त्येताः सलिलेषु सुगन्धिषु । न च सङ्कीर्णचारिण्यो न च पङ्केशयाः सुखाः ॥” “अथैनां नवे महति घटे सरस्तडागोदकपङ्क- मावाप्य निदध्यात् । भक्षार्थे चासामुपहरे- च्छैबलं वल्लूरमौदकांश्च कन्दांश्चूर्णीकृत्य शय्यार्थं तृणमौदकानि च पत्राणि । द्ब्यहात्त्र्यहा- च्चान्यज्जलं भक्ष्यं च दद्यात् सप्तरात्रात् सप्त- रात्राच्च घटमन्यं संक्रामयेत् ॥” “स्थूलमध्याः परिक्लिष्टाः पृथ्य्वो मन्दविचेष्टिताः । अग्राहिण्योऽल्पपायिन्यः सविषाश्च न पूजिताः ॥ अथ जलौकोऽवसेकसाध्यव्याधितमुपवेश्य संवेश्य वा विरुक्ष्य चास्य तमवकाशं मृद्गोमयचूर्णैर्यद्य- रुजः स्यात् । गृहीताश्च ताः सर्षपरजनी- कल्कोदकप्रदिग्धगात्रीः सलिलसरकमध्ये मुहूर्त्त- स्थिता विगतक्लमा ज्ञात्वा ताभी रोगं ग्राह-

येत् । सूक्ष्मशुक्लार्द्रपिचुप्लोतावच्छन्नां कृत्वा मुखमपावृणुयादगृह्णन्त्यै क्षीरबिन्दुं शोणित- बिन्दुं वा दद्याच्छस्त्रपदानि वा कुर्व्वीत यद्येव- मपि न गृह्णीयात्तदन्यां ग्राहयेत् । यदा च निविशतेऽश्वखुरवदाननं कृत्वोन्नम्य च स्कन्धं तदा जानीयाद् गृह्णातीति गृह्णन्तीञ्चार्द्रवस्त्रा- वच्छन्नां धारयेत् सेचयेच्च । दंशे तोदकण्डू- प्रादुर्भावैर्ज्जानीयाच्छुद्धमियमादत्त इति शुद्ध- माददानामपनयेत् । अथ शोणितगन्धन न मुञ्चेन्मुखमस्याः सैन्धवचूर्णेनावकिरेत् । अथ पतितां तण्डुलकण्डनप्रदिग्धगात्रीं तैल-लवणा- भ्यक्तमुखीं वामहस्ताङ्गुष्ठाङ्गुलीभ्यां गृहीत- पुच्छां दक्षिणहस्ताङ्गुष्ठाङ्गुलीभ्यां शनैः शनै- रनुलोमानुमार्ज्जयेदामुखाद्वामयेत्तावद् यावत् सम्यग्वान्तलिङ्गानीति । सम्यग्वान्ता सलिल- सरकन्यस्ता भोक्तुकामा सती चरेत् । या सीदति न चेष्टते सा दुर्व्वान्ता तां पुनः सम्यग्- वामयेत् । दुर्व्वान्ताया व्याधिरसाध्य इन्द्रमदो नाम भवति । अथ सुवान्तां पूर्ब्बवत् सन्नि- दध्यात् शोणितस्य च योगायोगानवेक्ष्य जलौको व्रणान्मधुनावघट्टयेच्छीताभिरद्भिश्च परिषेच- येद्बध्नीत वा व्रणं कषायमधुर-सिग्धशीतैश्च प्रदेहैः प्रदिह्यादिति ।” “क्षेत्राणि ग्रहणं जातीः पोषणं सावचारणम् । जलौकसाञ्च योवेत्ति तत् साध्यान् स जयेद्गदान् ॥” इति सूत्रस्थाने त्रयोदशाध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) जलौका, स्त्री, (जलमेव ओकं वसतिस्थानं यस्याः ।) जलजन्तुविशेषः । जोँक इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रक्तपा २ जलौकसः ३ इत्य- मरः । १ । १० । २२ ॥ जलूका ४ जलाका ५ जलौकाः ६ जलोरगी ७ जलायुका ८ जलिका ९ जलासुका १० जलजन्तुका ११ वेणी १२ जला- लोका १३ जलौकसः १४ जलौकसी १५ । इति भरतः ॥ जलौकसम् १६ जलौकसा १७ । इति रायमुकुटः ॥ रक्तपायिनी १८ रक्तसन्द- शिका १९ तीक्ष्णा २० वमनी २१ जल- जीवनी २२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपाता २३ वेधिनी २४ जलसर्पिणी २५ जलसूचिः २६ जलाटनी २७ जलाका २८ जलपटात्मिका २९ जलिका ३० जलालुका ३१ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा सुश्रुते शारीरस्थानेऽष्टमेऽध्याये । “सिरा-विषाणतुम्बैस्तु जलौकाभिः पदैस्तथा । अवगाढं यथापूर्ब्बं निर्हरेद्दुष्टशोणितम् ॥” अस्या विवरणमन्यत् सविस्तरं जलौकःशब्दे व्याख्यातम् ॥) जल्प, वाचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) अन्तःस्थतृतीयोपधः । जल्पति । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १४६ । १२ । “नारिं जित्वा विकत्थन्ते नच जल्पन्ति दुर्वचः ॥”) जल्पः, पुं, (जल्प वाचि + घञ् ।) विजिगीषोः कथा । परमतखण्डनपूर्ब्बकं स्वमतव्यवस्थापनम् ।

इति जटाधरो गौतमश्च ॥ (“यथोक्तोपपन्न- श्छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भो जल्पः ॥” इति न्यायसूत्रम् । १ । ४२ ॥ “स वादो द्बिविधः संग्रहेण जल्पो वितण्डा च । तत्र पक्षाश्रितयोर्वचनं जल्पः ।” “यथैकस्य पक्षः पुनर्भवोऽस्तीति नास्तीत्यपरस्य तौ च स्वपक्षं स्वस्वहेतुभिः स्थापयतस्तत्परपक्ष- मुद्भावयतः एषः जल्पः ।” इति चरके विमान- स्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) कथा । (यथा, भाग- वते । १ । ७ । १७ । “इति प्रियां वल्गुविचित्रजल्पैः स सान्त्वयित्वाच्युतमित्रसूतः ॥”) जल्पनं, क्ली, (जल्प + भावे ल्युट् ।) कथनम् । यथा, -- “किं मिथ्या शतजल्पनेन सततं रे वक्त्र रामं वद ॥” इत्युद्भटः । (जल्पतीति । जल्प + नन्द्यादित्वात् ल्युः । कथके, त्रिं ॥) जल्पाकः, त्रि, (जल्पतीति । जल्प + “जल्पभिक्ष- कुट्टलुण्टवृङः षाकन् ।” ३ । २ । १५५ । इति षाकन् ।) बहुकुत्सितभाषी । तत्पर्य्यायः । वाचालः २ वाचाटः ३ बहुगर्ह्यवाक् ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ३६ ॥ (स्त्रियां षित्वात् ङीप् । यथा, भट्टिः । ७ । १९ । “जल्पाकीभिः सहासीनः स्त्रीभिः प्रजविना त्वया ॥”) जल्पितं, त्रि, (जल्प्यते स्म इति । जल्प + क्तः । उक्तम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०७ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । १४९ । “भो भो गोरम्भ ! सत्यमेतत् यत् त्वया जल्पितंम् । किं देवी दन्तिलेन समालिङ्गिता ॥”) कथने, क्ली । (यथा, पञ्चतन्त्रे । २ । १३२ । “सा प्राह भो प्रियतम ! मिथ्याजल्पितमेतत् ॥”) जवः, पुं, (जवनमिति । जु वेगगतौ + “ऋदो- रप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) वेगः । (यथा, महाभारते । ३ । १४१ । २१ । “यस्य बाहूबले तुल्यः प्रभावे च पुरन्दरः । जवे वायुर्म्मुखे सोमः क्रोधे मृत्युः सनातनः ॥”) वेगवति, त्रि । इति मेदिनी । वे, ७ ॥ जवनं, क्ली, (जु वेगगतौ + भावे ल्युट् ।) वेगः । इत्यमरः । ३ । २ । ३९ ॥ जवनः, पुं, (जु + “जुचङ्क्रम्येति ।” ३ । २ । १५० । इति युच् ।) वेगः । वेगयुक्ताश्वः । देश- विशेषः । इउनान इति पारस्यभाषा । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रीकारी मृगः । घोटकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ म्लेच्छजातिविशेषः । एष पूर्ब्बं जवनदेशोद्भवः क्षत्त्रिय आसीत् सगरराजेनास्य सर्व्वशिरोमुण्डनं सर्व्वधर्म्मवहिष्कृतत्वञ्च चकार । इति हरिवंशः ॥ (स्कन्दस्य सैनिकविशेषः यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ७२ । “शृणु नामानि चाप्येषां येऽन्ये स्कन्दस्य सैनिकाः ॥”

पृष्ठ २/५२८

इत्युपक्रम्याह । “लोहाजवक्त्रो जवनः कुम्भवक्त्रश्च कुम्भकः ॥”) वेगयुक्ते त्रि । इति मेदिनी । ने, ६६ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १६ । १६ । “अपायाज्जवनैरश्वैः शाम्बबाणप्रपीडितः ॥”) जवनालं, क्ली, (जवनाय अलति पर्य्याप्नोतीति । अल + अच् ।) फलविशेषः । जनार इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । स्वादुत्वम् । शीतत्वम् । वायुकारि- त्वम् । कफपित्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ जवनिका, स्त्री, (जवनं वेगेन प्रतिरोधनमस्त्यस्याः । जवन + ठन् । टाप् च ।) व्यवधायकवस्त्रम् । कानात् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रतिसीरा २ तिरस्करिणी ३ । इत्यमरः । २ । ६ । १२० ॥ यव- निका ४ यमनिका ५ तिरस्कारिणी ६ । इति तट्टीका ॥ अन्तस्पटः ७ पटी ८ चित्रा ९ काण्ड- पटः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माघे । ४ । ५४ । “समीरशिशिरः शिरःसु वसतां सतां जवनिका निकामसुखिनाम् ॥”) जवनी, स्त्री, (जूयते आच्छाद्यतेऽनया । जु + करणे ल्युट् । स्त्रियां ङीप् ।) अपटी । कानात् इति भाषा ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५३८ । “व्रीडाप्रसरः प्रथमं तदनु च रसभावपुष्टचेष्टेयम् । जवनीविनिर्गमादनु नटीव दयिता मनो हरति ॥”) ओषधीभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (जवनजातिस्त्री । यथाह । “जवनी नवनीतकोमलाङ्गी शयनीये यदि नीयते कथञ्चित् ॥” वेगशीला । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५१ । २ । “इन्द्रं दक्षासऋभवो मदच्युतं शतक्रतुं जवनी सूनृतारुहत् ॥”) जवसं, क्ली, (जूयते भक्षार्थं प्राप्यते गवादिभि- रिति । जु + बाहुलकात् कर्म्मणि असच् ।) घासः । इति शब्दरत्नावली ॥ जवा, स्त्री, (जवते रक्तवर्णत्वं गच्छतीति । जु गतौ + अच् । ततष्टाप् ।) स्वनामख्यातपुष्प- वृक्षः । तत्पर्य्यायः । ओड्रपुष्पम् २ । इत्य- मरः । २ । ४ । ७६ ॥ जपा ३ ओड्राख्या ४ रक्तपुष्पी ५ अर्कप्रिया ६ रागपुष्पी ७ प्रतिका ८ हरिवल्लभा ९ । (यथा, माघे । ६ । ४६ । “अनुवनं वनराजिबधूमुखे बहलरागजवाधरचारुणि ॥”) अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । इन्द्र लुप्तविनाशकारित्वम् । विच्छर्द्दिजन्तुजनकत्वम् । सूर्य्याराधनसाधनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मलमूत्रस्तम्भनरञ्जनकारित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ (यस्मिन्नियं व्यवह्नियते तद्यथा, -- “सकाञ्जिकं जवापुष्पं भृष्टं ज्योतिष्मतीदलम् । दूर्व्वापिष्टञ्च संप्राश्य वनिता त्वार्त्तवं लभेत् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे योनिव्यापदधिकारे ॥)

जवादि, क्ली, सुगन्धिद्रव्यभेदः । तत्पर्य्यायः । गन्ध- राजम् २ कृत्रिमम् ३ मृगघर्म्मजम् ४ समूह- गन्धम् ५ गन्धाढ्यम् ६ स्निग्धम् ७ साम्राणि- कर्द्दमम् ८ सुगन्धतैलनिर्य्यासम् ९ कटुमोदम् १० । अस्य लक्षणम् । नीरसत्वम् । स्निग्धत्वम् । ईषत्पिङ्गत्वम् । सुगन्धदत्वम् । आतपे बहला- मोदत्वम् । राज्ञां योग्यत्वञ्च । अस्य गुणाः । सौगन्धिकत्वम् । स्निग्धत्वम् । उष्णत्वम् । सुखा- वहत्वम् । वाते हितत्वम् । राज्ञां मोहना- ह्लादकारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ जवाधिकः, पुं, (जवेन वेगेन अधिकः ।) वेगाधिक- घोटकः । इत्यमरः । २ । ८ । ४५ ॥ अतिशय- वेगयुक्ते, त्रि ॥ जवापुष्पं, क्ली, (जवायाः स्वनामख्यातवृक्षंस्य पुष्पम् । यद्वा, जवैव पुष्पम् ।) ओड्रपुष्पम् । इति शब्दरत्नावली ॥ जवी, [न्] त्रि, (जवो तेगः सोऽस्यास्तीति । जव + इनिः ।) वेगयुक्तः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १५८ ॥ (यथा, याज्ञवल्के । २ । १११ । “समकालमिषुं क्षिप्तमानीयान्यो जवी नरः । गतेतस्मिन् निमग्नाङ्गं पश्येच्चेत् शुद्धिमाप्नुयात् ॥” पुं, उष्ट्रः । घोटकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जष, ञ वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं- सकं-सेट् ।) ञ, जषति जषते । परस्मैपदी- त्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ जस, इ क रक्षणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) इ क, जंसयति । इति दुर्गा- दासः ॥ जस, उ इर् य मोक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-सकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्रावेट् ।) उ, जसित्वा जस्त्वा । इर्, अजसत् अजासीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । य, जस्यति वत्सं गोपः । इति दुर्गादासः ॥ जस, क वधे । अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) क, जासयति । इति दुर्गादासः ॥ जसुरिः, पुं, (जस्यते मुच्यते हन्यते वाऽनेनेति । जस + “जसिसहोरुरिन् ।” उणां । २ । ७३ । इति उरिन् ।) वज्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ जहकः, पुं, (जहाति परित्यजतीति । ओ हाक लि त्यागे + “जहातेर्द्वे च ।” उणां । २ । ३४ । इति क्वुन् द्वित्वञ्च ।) कालः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ त्यागकर्त्तरि, त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ बालः । निर्म्मोहः । निर्म्मोकः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ जहा, स्त्री, (जहातीति । हा + बाहुलकात् शः ।) मुण्डितिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मुण्डिरी इति भाषा ॥ जहानकः, पुं, प्रलयः । इति हेमचन्द्रः । २ । ७५ ॥ जहुः, पुं, (जहातीति । हा + बाहुलकात् उन् द्वित्वञ्च ।) अपत्यम् । यथा । “इति कृतानुषङ्ग

आशनशयनाटनस्नानादिषु सह मृगजहुना स्नेहानुबद्धहृदयः आसीत् ।” इति श्रीभागवते पञ्चमस्कन्धे आदिभरतचरिते । ८ । ११ ॥ “इत्येवं कृतोऽनुषङ्गो आसक्तिर्य्येन । मृगजहुना मृगापत्येन सह । स्नेहानुबद्धं हृदयं येन ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ जह्नः, पुं, (जहातीति । हा + “जहातेर्द्वे अन्त- लोपश्च ।” उणां । ३ । ३६ । इति नुः द्वित्व- मन्तलोपश्च ।) विष्णुः । राजर्षिभेदः । स चन्द्रवंशोद्भवकुरुराजपुत्त्रः । गङ्गागमनकाले येन गङ्गा पीता पुनर्भगीरथप्रार्थनेन ऊरुं भित्त्वा वहिर्निर्गमिता तेन सा जाह्नवीति ख्याता । इति रामायणम् ॥ जह्नुतनया, स्त्री, (जह्नोस्तनया ।) गङ्गा । इत्य- मरः । १ । १० । ३१ ॥ जह्नुसप्तमी, स्त्री, (जह्नोः सप्तमी । अस्यां तिथौ जह्नमुनिना हि गङ्गा पीता पुनस्त्यक्ता अतो- ऽस्यास्तथात्वम् ।) वैशाखशुक्लसप्तमी । तन्नाम- कारणं यथा वाराहे नारदाम्बरीषसंवादे । “वैशाखशुक्लसप्तम्यां जाह्नवी जह्नना पुरा । क्रोधात् पीता पुनस्त्यक्ता कर्णरन्ध्रात्तु दक्षिणात् ॥ तस्यां समर्च्चयेद्देवीं गङ्गां भुवनमेखलाम् । स्नात्वा सम्यग्विधानेन स धन्यः सुकृती नरः ॥ तस्यां सन्तर्पयेद्देवान् पितॄन् मर्त्त्यान् यथाविधि । साक्षात् पश्यन्ति ते गङ्गास्नातकं गतपातकम् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १४ विलासः ॥ अपि च उत्तरकामाख्यातन्त्रे ११ पटले । “शुक्लपक्षस्य सप्तभ्यां वैशाखे जह्नपुत्त्रिकाम् । प्रपूजयेत् सुखार्थाय स्वर्गमोक्षफलाप्तये ॥” जह्नुसुता, स्त्री, (जह्नोः सुता ।) गङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९८ । १८ । “अहं गङ्गा जह्नुसुता महर्षिगणसेविता ॥”) जा, स्त्री, (जायते सम्बन्धिनी या । जन + बाहु- लकात् डः ।) याता । भर्त्तुर्भ्रातृपत्नी । इत्येका- क्षरकोषः ॥ जागरः, पुं, स्त्री, (जागृ जागरणे + भावे घञ् । “जाग्रोऽविचीति ।” ७ । ३ । ८५ । इति गुणः ।) जागरणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ६४ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३६० । “प्रोञ्छति तवापराधं मानं मर्द्दयति निवृत्तिं हरति । स्वकृतान्निहन्ति शपथान् जागरदीर्घा निशा सुभग ! ॥” जागर्त्ति जीवति संग्रामस्थलेऽनेनेति । जागृ + करणे घञ् ।) कवचे, पुं, । इति तट्टीका ॥ जागरणं, क्ली, (जागृ + भावे ल्युट् ।) निद्रा- भावः । जागा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । जागर्य्या २ जागरा ३ जागरः ४ । इति हेम- चन्द्रः ॥ जाग्रिया ५ जागर्त्तिः ६ । इत्यमर- टीका ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १२६ । १२ । “रात्रिजागरणात् श्रान्ताः सौद्युम्निः समतीत्य- तान् ॥”)

पृष्ठ २/५२९

जागरिता, [ऋ] त्रि, (जागर्त्तीति । जागृ + तृच् ।) जागरणशीलः । इत्यमरः । ३ । १ । ३२ ॥ जागरी, [न्] त्रि, (जागरो जागरणमस्त्यस्येति । जागर + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) जागरूकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १०७ ॥ जागरूकः, त्रि, (जागर्त्तीति । जागृ + “जाग- रूकः ।” ३ । २ । १६५ । इति ऊकः ।) जाग- रणशीलः । जागरणकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । जाग- रिता २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३२ ॥ जागरी ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १०७ ॥ (यथा, रघुः । १० । २४ । “अजस्य गृह्णतो जन्म निरीहस्य हतद्बिषः । स्वपतो जागरूकस्य याथार्थं वेद कस्तव ॥” कर्त्तव्यपालनाद्यर्थं अप्रमत्तः । यथा, रघुः । १४ । ८५ । “निगृह्य शोकं स्वयमेव धीमान् वणाश्रमावेक्षणजागरूकः ॥”) जागर्त्तिः, स्त्री, (जागृ + भावे क्तिन् ।) जागरणम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ जागर्य्या, स्त्री, (जागृ + “जागर्त्तेरकारो वा ।” ३ । ३ । १०१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या यक् । “जाग्रोऽविचीति ।” ७ । ३ । ८५ । इति गुणः ।) जागरणम् । इत्यमरः । ३ । १ । १९ ॥ जागुडं, क्ली, (जागुडे तदाख्यया प्रसिद्धे देशे भवमित्यण् ।) कुङ्कुमम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (देशविशेषः । यथा, माघे । २० । ३ । “अभिचैद्यमगाद्रथोऽपि शौरे- रवनिं जागुडकुङ्कुमाभिताम्रैः ॥” जागुडोऽभिजनोऽस्येत्यण् । तद्देशवासिनि, त्रि, । यथा, महाभारते । ३ । ५१ । २४ । “जागुडान् रामठान् मुण्डान् स्त्रीराज्यानथ- तङ्गनान् ॥”) जागृ, क्ष लु जागरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-परं-अकं-सेट् ।) क्ष, जाग्रति । लु, जागर्त्ति । दिशो निरीक्षमाणस्य नास्ति जाग- रतो भयमिति पचादित्वादनि जागर इवाचर- तीति क्वौ शत्रन्तम् । इति दुर्गादासः ॥ जागृविः, पुं, (जागर्त्ति साक्षिस्वरूपतयेति । जागृ + “जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन् ।” उणां । ४ । ५४ । इति क्विन् ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १६५ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ५ । ११ । १ । “जनस्य गोपा अजनिष्ट जागृविरग्निः ॥” जागर्त्ति प्रजानां शुभाशुभकार्य्यदर्शनार्थमिति । नृपतिः । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) जाग्रत्, त्रि, (जागर्त्तीति । जागृ + शतृ ।) जाग- रणविशिष्टः । यथा, -- “गङ्गोत्तुड्गतरङ्गसङ्गतजटाजूटाअजाग्रत्फणि- स्फुर्ज्जत्फुत्कृतिभीतिसम्भृतचमत्कारस्फुरत्- सम्भ्रमा ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ (जागरणम् । यथा, मनौ । १ । ५७ । “एवं स जाग्रत्स्वप्नाभ्यामिदं सर्व्वं चराचरम् । सञ्जीवयति चाजस्रं प्रमापयति चाव्ययः ॥”)

जाग्रिया, स्त्री, (जागृ + “जागर्त्तेरकारो वा ।” इति पक्षे शस्ततो रिङादेशः ।) जागरणम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ जाघनी, स्त्री, (जघनस्य समीपम् । जघन + शैषिकोऽण् । ततः स्त्रियां ङीप् ।) ऊरुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनुः । १० । १०८ । “क्षुधार्त्तश्चात्तुमभ्यागाद्बिश्वामित्रः श्वजाघनीम् । चण्डालहस्तादादाय घर्म्माधर्म्मविचक्षणः ॥” विश्वामित्रस्य जाघनीहरणकथा महाभारते शान्तिपर्व्वणि १४१ अध्याये द्रष्टव्या ॥) जाङ्गलं, क्ली, (जाङ्गलेषु स्थलजपशुविशेषेषु भवम् । जाङ्गल + अण् ।) मांसम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जाङ्गलः, पुं, (जङ्गले भवः । जङ्गल + अण् ।) कपिञ्जलपक्षी । इति मेदिनी । ले, ९५ ॥ निर्व्वारिदेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्य लक्षणं यथा, -- “स्वल्पोदकतृणो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः । स ज्ञेयो जाङ्गलो देशः बहुधान्यादिसंयुतः ॥”) भावप्रकाशमतेऽस्य लक्षणं यथा, -- “आकाशशुभ्र उच्चश्च स्वल्पपानीयपादपः । शमीकरीरविल्वार्कपीलुकर्कन्धुसङ्कुलः ॥ हरिणैणर्क्षपृषतगोकर्णखरसङ्कुलः । सुस्वादुफलवान् देशो वातलो जाङ्गलः स्मृतः ॥” (“खरपरुषविशालाः पर्व्वताः कण्टकीर्णाः दिशि दिशि मृगतृष्णा भूरुहाः शीर्णपर्णाः । अतिखररविरश्मिः पांशुभृत् शुष्कभूमिः सरसरसविहीनः कूपकाम्भःप्रकर्षः ॥ तदनुविरसशस्याद्दारुणो गोमनुष्यः प्रभवति रसमांसं रूक्षभावञ्च सम्यक् । पुनरपि हिमवाहं शालिशस्यं न चेक्षु- र्भवति रुधिरपित्तं कोपमाशु ह्युपैति ॥” इति च हारीते प्रथमस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) तस्य गुणाः । वातपित्तकारित्वम् । उष्णत्वम् । रूक्षत्वञ्च । तद्देशीयजलगुणः । अनूपदेशात् विपरीतत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ रूक्षत्वम् । लवणत्वम् । लघुत्वम् । तनुत्वम् । पथ्यत्वम् । वह्निकफबहुविकारकारित्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ जङ्गलदेशोद्भवश्च ॥ जाङ्गलः, त्रि, स्थलजपशुविशेषः । यथा, -- “हरिणैणकुरङ्गर्ष्यपृषतन्यङ्कुशम्बराः । राजीवोऽपि च मुण्डी चेत्याद्या जाङ्गलसंज्ञकाः ॥ हरिणस्ताम्रवर्णः स्यादेणः कृष्णः प्रकीर्त्तितः । कुरङ्ग ईषत्ताम्रः स्याद्धरिणाकृतिको महान् ॥ ऋष्यो नीलाण्डको लोके स रोरु इति कीर्त्तितः । पृषतश्चन्द्रबिन्दुः स्याद्धरिणात् किञ्चिदल्पकः ॥ न्यङ्कुर्बहुविषाणोऽथ शम्बरो गवयो महान् । राजीवस्तु मृगो ज्ञेयो राजीभिः परितो वृतः ॥ यो मृगः शृङ्गहीनः स्यात् स मुण्डीति निगद्यते ॥” तस्य मांसस्य गुणाः । मधुरत्वम् । रूक्षत्वम् । कषायत्वम् । लघुत्वम् । वल्यत्वम् । बृंहणत्वम् । वृष्यत्वम् । दीपनत्वम् । दोषहरत्वम् । मूकत्व- प्तिन्मिनत्वगद्गदत्वार्द्दितवाधिर्य्यारुचिच्छर्द्दिप्रमेह

सुखजरोगश्लीपदगलगण्डवायुनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ शीतत्वम् । मनुष्यहितत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ जाङ्गलिः, पुं, (जाङ्गलो जङ्गलभवः सर्पादिर्ग्राह्य- तयास्त्यस्यैति । जाङ्गल + बहुलवचनात् इञ् ।) व्यालग्राही । इति शब्दरत्नावली ॥ जाङ्गली, स्त्री, (जङ्गले भवा । जङ्गल + अण् । ततो ङीप् ।) शूकशिम्बी । इति । मेदिनी । ले, ९५ ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः । “कपिकच्छुरात्मगुप्ता वृष्या प्रोक्ता च मर्कटी । अजरा कण्डुरा व्यङ्गा दुष्पर्शा प्रावृषायणी ॥ जाङ्गली शूकशिम्बी च सैव प्रोक्ता महर्षिभिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बस्वण्डे प्रथमे भागे ॥) जाङ्गुलं, क्ली, (जङ्गुलमेव । स्वार्थे अण् ।) विषम् । जानिलीफलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ जाङ्गुलिः, पुं, (जङ्गुलं विषं व्यवहांर्य्यतया विद्यते- ऽस्येति । जङ्गुल + बाहुलकात् इञ् ।) विष- वैद्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ सापुडे इति भाषा ॥ जाङ्गुलिकः, पुं, (जाङ्गुलो विषप्रधानः सर्पादि- र्ग्राह्यतयास्त्यस्येति । जाङ्गुल + टन् ।) व्याल- ग्राही । इत्यमरः । १ । ८ । ११ ॥ जाङ्गुली, स्त्री, (जङ्गुलस्य इयम् । “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् । ततो ङीप् ।) विष- विद्या । इति हेमचन्द्रः ॥ जाङ्घिकः, पुं, (जङ्घाभिश्चरतीति । जङ्घा + “पर्पादिभ्यष्ठन् ।” ४ । ४ । १० । इति ठन् । यद्बा, जङ्घाभिर्जीवतीति । “वेतनादिभ्यो जिवति ।” ४ । ४ । १२ । इति ठञ् ।) उष्ट्रः । श्रीकारी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जङ्घाजीवी । धावकादिः । तत्पर्य्यायः । जङ्घाकरिकः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ७३ ॥ (प्रशस्तजङ्घाविषिष्टे, त्रि । यथा, भोजराजकृतयुक्तिकल्पतरौ । “जाङ्गलस्था जाङ्घिकाश्च श्वानस्ते राजसा मताः ॥”) जाज्वल्यमानः, त्रि, (भृशं ज्वलतीति । ज्वल + यङ् + शानच् ।) देदीप्यमानः । यथा, चण्डी । “जाज्वल्यमानं तेजोभी रविबिम्बमिवाम्बरात् ॥” जाटलिः, पुं स्त्री, (जाटं सङ्घातं लातीति । ला + बाहुलकात् किः ।) वृक्षविशेषः । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ जाड्यं, क्ली, (जडस्य भावः । जड + ष्यञ् ।) जडता । तत्पर्य्यायः । स्तम्भः २ । (यथा, पञ्चदशी । ६ । ९६ । “विना जाड्यानुभूतिं न कथञ्चिदुपपद्यते ॥”) मौर्ख्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जाड्यारिः, पुं, (जाड्यस्य अरिः शत्रुः । भक्षणेन जाड्यदोषनिराकरणात् तथात्वम् ।) जम्बीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जातं, क्ली, (जन + कर्त्तरि क्तः ।) व्यक्तम् । समूहः । (यथा, भट्टिः । ३ । ३३ । “अन्याहुतिं हावयितुं सविप्रा- श्चिचीषयन्तोऽध्वरपात्रजातम् ॥”

पृष्ठ २/५३०

भावे क्तः ।) जन्म । (पारिभाषिकपुत्त्रविशेषे, पुं । यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ४४१ -- ४४२ । “जातः पुत्त्रोऽनुजातश्च अतिजातस्तथैव च । अपजातश्च लोकेऽस्मिन् मन्तव्याः शास्त्रवेदिभिः ॥ मातृतुल्यगुणो जातस्त्वनुजातः पितुः समः । अतिजातोऽधिकस्तस्मादपजातोऽधमाधमः ॥”) उत्पन्ने त्रि । इति मेदिनी । ते, १९ ॥ (यथा, हितोपदेशे । १ । १४ । “कोऽर्थः पुत्त्रेण जातेन यो न विद्वान् न धार्म्मिकः । काणेन चक्षुषा किं वा चक्षुःपीडैव केवलम् ॥”) जातकं, क्ली, (जातं जन्म तदधिकृत्य कृतो ग्रन्थः इत्यण् ततः स्वार्थे कन् । यद्वा, जातेन शिशो- र्जन्मना कायतीति । कै + कः ।) जातबाल कस्य शुभाशुभनिर्णायकग्रन्थः । तस्य भेदाः । जातकदीपिका १ जातकामृतम् २ जातक- तरङ्गिणो ३ जातककौमुदी ४ जातकरत्ना- करः ५ जातकसारः ६ जातकार्णवः ७ जातक- चन्द्रिका ८ लघुजातकम् ९ बृहज्जातकम् १० इत्यादि । इति ज्योतिषम् ॥ जातकः, पुं, कारण्डी । भिक्षुः । (जात + स्वार्थे कन् ।) जाते, त्रि । इति धरणिः ॥ जातकर्म्म, क्ली, (जातस्य जाते सति वा यत् कर्म्म ।) दशसंस्कारान्तर्गतसंस्कारविशेषः । तस्य क्रमो यथा । पुत्त्रे जाते पिता नाभिं मा कृन्तत स्तनञ्च मा दत्त इत्यभिधाय कृतस्नानः कृतवृद्धिश्राद्धः प्रक्षालितशिलायां ब्रह्मचारिणा कुमार्य्या गर्भवत्या वा श्रुतस्वाध्यायशीलब्राह्मणेन वा अनावृतलोष्टपिष्टौ व्रीहियवौ दक्षिणहस्ता- नामिकाङ्गुष्ठाभ्यां गृहीत्वा मन्त्रेण कुमारस्य जिह्वां मार्ष्टि । ततस्तथैव सुवर्णेन घृतं गृहीत्वा मन्त्रेण तथैव कुमारस्य जिह्वां मार्ष्टि । ततः पुनरपि सुवर्णेन घृतं गृहीत्वा मन्त्रेण तथैव कुमारस्य जिह्वां मार्ष्टि । ततो नाभिं कृन्तत स्तनञ्च दत्तेति पिता ब्रूयात् । स्नानं पुनः पिता न कुर्य्यात् । इति भवदेवभट्टः ॥ जातवेदाः, [स्] पुं, (विद्यते लभ्यते इति । विद् लाभे + असुन् । जातं वेदो धनं यस्मात् ।) अग्निः । (अस्य निरुक्तिरुक्ता यथा, महाभारते २ । ३१ । ४१ । “पावनात् पावकश्चासि वहनाद्धव्यवाहनः । वेदास्त्वदर्थं जाता वै जातवेदास्ततो ह्यसि ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः । १ । १ । ५६ ॥ (जाते जाते सर्व्वप्रपञ्चस्य स्वस्मिन् अध्यस्ततया विद्यते यो जीवः । यद्बा, जातानि सर्व्वाणि कारणत्वेन विदन्ति यमिति । विद् ज्ञाने + असुन् । अन्तर्य्यामी परमेश्वरः । यथा, भाग- वते । ५ । ७ । १४ । “ॐ परो रजः सवितु र्जातवेदो देवस्य भर्गो मनसेदं जजान ॥” “जातं वेदो धनं कर्म्मफलं यस्मात् कर्म्मफलदमित्यर्थः ॥” इति श्रीभागवतटीकाकृत् श्रीधरस्वामी ॥) जातरूपं, क्ली, (जातं प्रशस्तं रूपं यस्य ।) स्वर्णम् । (यथा, भागवते । १ । १७ । ३८ ।

“पुनश्च याचमानाय जातरूपमदात् प्रभुः ॥”) धुस्तूरः । इत्यमरः । २ । ९ । ९५ । उत्पन्नरूपे, त्रि । यथा, नैषधे । १ । १२९ । “न जातरूपच्छदजातरूपता द्बिजस्य दृष्टेयमिति स्तुवन् मुहुः ॥” जातापत्या, स्त्री, (जातमपत्यमस्याः ।) प्रसूता । इत्यमरः । २ । ६ । १६ । जातिः, स्त्री, (जायतेऽस्यामिति । जन् + अधि- करणे क्तिन् ।) गोत्रम् । (जन + भावे क्तिन् ।) जन्म ॥ अश्मन्तिका । आमलकी । सामान्यम् । तत्तु ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यशूद्रात्मकम् । छन्दः । जातीफलम् । मालती । इति मेदिनी । ते, १९ ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “जातिर्ज्जाती च सुमना मालती राजपुत्त्रिका । चेतिका हृद्यगन्धा च सा पीता स्वर्णजातिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) काम्पिल्लः । इति विश्वः ॥ गोत्वादिः । तस्य लक्षणं यथा, मुग्धबोधे । “आकृतिग्रहणा जातिर्लिङ्गानाञ्च ब सर्व्वभाक् । सकृदाख्यातनिर्ग्राह्या गोत्रञ्च चरणैः सह ॥” अस्यार्थः । “आक्रियते व्यज्यतेऽनयेति आकृतिः संस्थानं आकृत्या ग्रहणं ज्ञानं यस्याः सा आकृतिग्रहणा जातिराकृतिग्रहणा भवति संस्थानव्यङ्ग्या इत्यर्थः । तेन मनुष्यगोमृगहंसा- दीनां पृथक् पृथक् संस्थानैर्व्यज्यमाना मनुष्यत्व- गोत्वमृगत्वहंसत्वादिर्जातिः । एवं ब्राह्मण- क्षत्त्रियवैश्यशूद्राणां पृथक् संस्थानाभावाद्ब्राह्म- णत्वादेर्जातित्वं नायातमिति लक्षणान्तरमाह लिङ्गानाञ्च न सर्वभागिति या सर्व्वाणि लिङ्गानि न भजते सा च जातिरित्यर्थः । स्त्रीपुंसयोरपत्यान्ता द्विचतुःषट्पदोरगाः । जातिभेदाः पुमाख्याश्च इत्यमरसिंहे जाति- भेदानां स्त्रीपुंसयोरेवेति नियमे ब्राह्मणादीनां सर्व्वलिङ्गभाजित्वाभावाज्जातित्वम् । किन्तु अज्ञातहंसस्य जनस्य हंसं दृष्टवतोऽपि तस्य संस्थानेन हंसत्वं व्यञ्जितुं न शक्यते इति हंस- स्यापि जातित्वं नायातमिति पूर्ब्बलक्षणस्य दोषः । एवं देवदत्तादिसंज्ञाशब्दस्यापि सर्व्व- लिङ्गभाजित्वाभावाज्जातित्वापत्तिरिति द्वितीय- लक्षणस्य दोषः इति दोषद्बयमपाकर्त्तुं द्बयो- र्लक्षणयोर्विशेषणमाह सकृदाख्यातनिर्ग्र्याह्येति सकृदेकवारमाख्यातेन उपदेशेन निर्निश्चयेन ग्राह्या ग्रहीतुं शक्या इत्यर्थः । तेन ईदृशो हंस इत्युपदेशे हंसं दृष्टवतस्तस्य संस्थानेन हंसत्वं व्यञ्जितुं शक्यत एवेति पूर्ब्बलक्षणस्य न दोषः । एवं देवदत्तादिसंज्ञाशब्दस्य एकस्मिन्नु- पदेशेऽपि अन्यस्मिन् ज्ञानाभावात् जातित्वं न स्यादिति परलक्षणस्यापि न दोषः । गार्ग्य- पुरुषः गार्गी स्त्री गार्ग्यं कुलमिति सर्व्वलिङ्ग- भाजित्वात् संस्थानव्यङ्ग्यत्वाभावाच्च गार्ग्यादीनां जातित्वानुपपत्तौ तृतीयलक्षणमाह गोत्रञ्चेति । पुत्त्रपौत्त्रप्रभृतिकमपत्यं गोत्रमिति पूर्ब्बाचार्य्य-

परिभाषितं गोत्रमिह ग्रह्यते गार्गीवात्सी- त्यादि । चतुर्थलक्षणमाह चरणैः सहेति चर- णञ्च जातिरित्यर्थः । चरणशब्दो वेदैकदेशवाची कठादिरूपः स च अध्ययनक्रियासम्बन्धेन प्रवृ- त्तत्वात् क्रियावाचक एव न तु जातिवाचकः तेनास्य जातिसंज्ञार्थं चरणैः सहेत्युक्तं गार्ग्या- दिनां षित्वादीपि सिद्धेऽपि जातिसंज्ञा फलन्तु गार्गी भार्य्या यस्यासौ गार्गीभार्य्य इत्यादौ नोप्ताककोङित्यादिना पुंवद्भावनिषेधः । गार्गी चासौ भार्य्या चेति गार्ग्यभार्य्या इत्यादौ कोङादिः पुंवदित्यादिना पुनः पुंवद्भावः ।” इति दुर्गादासः ॥ “सामान्यं द्विविधं प्रोक्तं परञ्चापरमेव च । द्रव्यादित्रिकवृत्तिस्तु सत्ता परतयोच्यते ॥ परभिन्ना तु या जातिः सैवापरतयोच्यते । व्यापकत्वात् परापि स्यात् व्याप्यत्वादपरापि च ॥ द्रव्यत्वादिकजातिस्तु परापरतयोच्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदे । ८-९ ॥ तल्लक्षणन्तु “नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वम् ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ जातिकोशं, क्ली, (जातेः कोशमिवेति ।) जाती- फलम् । इति भावप्रकाशः ॥ जातिकोषं, क्ली, (जातेः कोषमिव ।) जाती- फलम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३०७ ॥ (जयित्री इति लोके प्रसिद्धम् । तदत्र जाती- फलानामावरणदलं व्यवहृतम् । तद्यथा वैद्यक- रसेन्द्रसारसंग्रदे कासाधिकारे शृङ्गाराभ्ररसे । “कर्पूरं जातिकोषं सजलमिभकणातेजपत्रंलवङ्गं मांसी तालीशचोचे गजकुसुमगदं धातकी चेति तुल्यम् । पथ्या धात्री विभीतं त्रिकटुरपि पृथक्त्वर्द्ध- शाणं द्विशाण- मेलाजातीफलाख्यं क्षितितलविधिनाशुद्धगन्धस्य कोलम् ॥” जातिकोषजातीफलयोरेकस्मिन्नौषधे समुल्लेखा- दत्रैव जयित्रीति लोकप्रसिद्धम् । औषधन्तु सर्व्वत्रैव प्रयुज्यते ॥) जातिकोषी, स्त्री, (जातिकोषमस्या अस्तीति । “अर्श-आदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ततो ङीप् ।) जातीपत्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ जातिफलं, क्ली, (जात्याख्यं फलमिति ।) जाती- फलम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३०७ ॥ जातिभ्रंशकरं, क्ली, (जातेर्भ्रंशं करोतीति । कृ + टः ।) नवविधपापान्तर्गतपापविशेषः । यथा, मनुः । ११ । ६७ । “ब्राह्मणस्य रुजः कृत्याघ्रातिरघ्रेयमद्ययोः । जैह्मं पुंसि च मैथुन्यं जातिभ्रंशकरं स्मृतम् ॥” “ब्राह्मणस्य दण्डहस्तादिना पीडाक्रिया अघ्रेयं लशुनपुरीषादि जैह्मं कुटिलत्वं वक्रता ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥ जातिवैरं, क्ली, (जात्या स्वभावतो वैरं शत्रुत्वम् ।) स्वाभाविकशत्रुत्वम् । तत्पञ्चविधम् । स्त्रीकृतम् १

पृष्ठ २/५३१

यथा श्रीकृष्णशिशुपालयोः ॥ वास्तुजम् २ यथा कौरवपाण्डवानाम् ॥ वाग्जम् ३ यथा द्रोण- द्रुपदयोः ॥ सापत्नम् ४ मूषिकनकुलयोः ॥ अप- राधजम् ५ यथा पूजनीब्रह्मदत्तयोः ॥ इति महाभारतम् ॥ जातिसारं, क्ली, (जात्या स्वभावतः सारोऽत्र ।) जातीफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जातीफल- शब्देऽस्य विवृतिर्ज्ञेया ॥) जाती, स्त्री, (जन + क्तिच् । ततो वा ङीप् ।) जाती- पुष्पम् । चमेली इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः सुरभिगन्धा २ मुमनाः ३ सुरप्रिया ४ चेतकी ५ सुकुमारा ६ सन्ध्यापुष्पी ७ मनोहरा ८ राज- पुत्त्री ९ मनोज्ञा १० मालती ११ तैलभाविनी १२ जनेष्टा १३ हृद्यगन्धा १४ । (एतस्या हि सर्व्वपुष्पेषु श्रेष्ठत्वमुक्तम् । यथा, “पुष्पेषु जाती नगरेषु काञ्ची ।” इति उद्भटः ॥) अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । शीतत्वम् । कफमुखपाक- नाशित्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ उष्णत्वम् । तुवरत्वम् । लघुदोषशिरोऽक्षिदन्तरोगविषकुष्ठ- व्रणरक्तदोषनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ तत्कुट्मलस्य गुणः । नेत्ररोगव्रणविस्फोटकुष्ठ- नाशित्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जातीकोशं, क्ली, (जातीत्याख्यया कोशमिव फल- मिति यावत् ।) जातीफलम् । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३०७ ॥ (क्वचित् पुंलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “जातीकोशोऽथ कर्पूरं जातीकटुकयोः फलम् । कक्कोलकं लवङ्गञ्च तिक्तं कटुकफापहम् ॥”) जातीकोषं, क्ली, (जातीत्याख्यया कोषमिव फलम् ।) जातीफलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जातीपत्री, स्त्री, (जातीपत्त्रमिवास्त्यस्यामिति । “अर्शआदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् । ततो ङीप् ।) जातीफलत्वक् । जैत्री इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जातिकोषी २ सुमनः- पत्रिका ३ मालतीपत्रिका ४ सौमनसायनी ५ जातिपत्री ६ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । सुरभित्वम् । कफजाड्यनाशित्वम् । वक्त्र- वैषद्यजननत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघु- त्वम् । स्वादुत्वम् । उष्णत्वम् । रुचिवर्णकारि- त्वम् । कफकासवमिश्वासतृष्णाविषनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ दुर्गन्धनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ जातीफलं, क्ली, (जातीत्याख्यं फलम् ।) सुगन्ध- फलविशेषः । जायफल इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । जातीकोषम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । १३२ ॥ जातीकोशम् ३ जातिफलम् ४ । इति तट्टीका ॥ जातिशस्यम् ५ शालूकम् ६ मालतीफलम् ७ मज्जसारम् ८ जातिसारम् ९ पपुटम् १० सुमनःफलम् ११ फलञ्जातिः १२ फलञ्जाती १३ कोशम् १४ कोषम् १५ जातिकोषम् १६ कोष- कम् १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १६ । ३० ।

“जातीफलागुरुवचापिप्पल्यश्चन्दनं च भृगोः ॥”) अस्य गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । कटु- त्वम् । कण्ठामयार्त्तिवातातीसारमेहनाशि- त्वम् । वृष्यत्वम् । दीपनत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसे तिक्तत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । रोचनत्वम् । ग्राहित्वम् । स्वरहितत्वम् । श्लेष्मा- निलमुखवैरस्यमलदौर्गन्ध्यकृष्णताकृमिकासवमि- श्वासशोषपीनसहृद्रुञ् नाशित्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ तृष्णाशूलनाशित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ जातीयः, त्रि, (जातौ भवः । “वृद्धाच्छः ।” ४ । २ । ११४ । इति छः । जातिभवः । यथा, कथासरित्सागरे । २३ । ४८ । “प्राग्जन्मभिन्नजातीयाः परिहृत्यैव कन्यकाः ॥”) तद्धितप्रत्ययविशेषः । स तु प्रकारार्थे भवति । यथा । तार्क्किकजातीया । इति मुग्धबोध- मतम् । (पाणिनिमते तु जातीयर् ॥) जातीरसं, क्ली, (जात्या रसः इव रसो यस्य ।) वोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जातु, व्य, (जन + क्तुन् । पृषोदरात् साधुः ।) कदाचित् । इत्यमरः । ३ । ४ । ४ ॥ (यथा, मनुः । २ । ९४ । “न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्द्धते ॥”) सम्भावितार्थः । (यथा, महाभारते । ५ । १७९ । २२ । “को जातु परंभावां हि नारीं व्यालीमिव स्थिताम् । वासयेत गृहे जानन् स्त्रीणां दोषो महात्ययः ॥”) गर्हार्थः । इति शब्दरत्नावली ॥ (“जातु निन्दसि गोविन्दं जातु निन्दसि शङ्करम् ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥) जातुकं, क्ली, (जातु गर्हितं निन्दितं दूषितमित्यर्थः कं जलं यस्मादिति ।) हिङ्गु । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ जातुधानः, पुं, (धीयते सन्निधीयते इति धानं सन्निधानमस्य जातु गर्हितं । धानमभिधानमस्ये- त्येके ।) यातुधानः । राक्षसः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (यथा, कालिकास्तोत्रे । (“जातुधानाः पिशाचाश्च कुष्माण्डा भैरवा- दयः ॥” जातुषं, त्रि, (जतुनो विकारः । “त्रपुजतुनोः षुक् ।” ४ । ३ । १३८ । इति अण् षुक् च ।) जतुविकारः । जतुनिर्म्मितम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । १२० । “अन्यप्रतापमासाद्य यो दृढत्वं न गच्छति । जातुषाभरणस्येव रूपेणापि हि तस्य किम् ॥”) जातोक्षः, पुं, (जातश्चासौ उक्षा चेति । जातः प्राप्तदम्यावस्थः उक्षा इत्यर्थः । “अचतुरेति ।” ५ । ४ । ७७ । इति निपातनात् साधुः ।) उत्- पन्न उक्षा । इत्यमरः । २ । ९ । ६१ ॥ उत्- पन्नो दृष्टदम्यभावः प्राप्तबलीवर्द्दभाव उक्षा । इति भरतः ॥

जात्यः, त्रि, (जातौ भवः इति यत् ।) कुलीनः । श्रेष्ठः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १६ । ९ । “स्वजात्यानधितिष्ठामि नक्षत्राणीव चन्द्रमाः ॥”) कान्तः । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३३ । १२२ । “अतीव स ज्ञायते ज्ञातिमध्ये महामणिर्ज्जात्य इव प्रसन्नः ॥”) जात्यन्धः, त्रि, (जात्या जन्मनैव अन्धः ।) जन्मान्धः यथा, मनुः । ९ । २०१ । “अनंशौ क्लीवपतितौ जात्यन्धवधिरौ तथा । उन्मत्तजडमूकाश्च ये च केचिन्निरिन्द्रियाः ॥” जादो, त्रि, (जात इत्यस्य जादो इतेत्यत्प्रयोगस्तु प्राकृतलङ्केश्वरसम्मत इति बोध्यम् ।) जातः । इति प्राकृतलङ्केश्वरः ॥ जानकी, स्त्री, (जनकस्य मिथिलाधिपस्यापत्यं स्त्रीत्यण् ङीप् च ।) सीता । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २७३ । १ । “प्राप्तमप्रतिमं दुःखं रामेण भरतर्षभ ! । रक्षसा जानकी तस्य हृता भार्य्या बलीयसा ॥”) जानपदः, पुं, (जानेन जन्मना पद्यते इति अप् ।) जनः । (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । ३७ । “देयं चौराहृतं द्रव्यं राज्ञा जानपदाय तु । अदद्धि समवाप्नोति किल्विषं यस्य तस्य तत् ॥” जनपद एव । स्वार्थे अण् ।) देशः । इति मेदिनी । दे, ४ । ४८ ॥ जनपदे भवः । इति “उत्सादिभ्योऽञ् । ४ । १ । ८६ इत्यञ् । देशभवे, त्रि ॥ यथा, मनुः । ८ । ४१ । “जातिजानपदान् धर्म्मान् श्रेणीधर्म्मांश्च धर्म्मवित् ॥”) जानु, क्ली, (जायते इति । जन् “दॄसनिजनिचरि- चटिभ्यो ञुण् ।” उणां १ । ३ । इति ञुण् ।) ऊरुजङ्घयोर्म्मध्यभागः । हाँटु इति भाषा ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ३२ । ३९ । “तस्य जानु ददौ भीमो जघ्ने चैनमरत्निना ॥”) तत्पर्य्ययायः । ऊरुपर्व्व २ अष्ठीवत् ३ अष्ठी- वान् ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ७२ ॥ चक्रिका ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ जापः, पुं, (जप + भावे घञ् ।) जपः । इति जटाधरः ॥ जापकः, त्रि, (जपतीति । जप् + ण्वुल् ।) जप- कर्त्ता । (यथा, महाभारते । १२ । १९६ । ३ । “जापकानां फलावाप्तिं श्रोतुमिच्छामि भारत ! । किं फलं जपतामुक्तं क्व वा तिष्ठन्ति जापकाः ॥” जपेन कृतं जपजन्यमित्यर्थः । जप् + अण् + स्वार्थे कन् । जपजन्ये, त्रि । यथा, महा- भारते । १२ । १९९ । ४९ । “अथवा सर्व्वमेवेह मामकं जापकं फलम् ॥”) जापनं, क्ली, (जप् + स्वार्थे णिच् + भावे ल्युट् ।) निरसनम् । निर्व्वर्त्तनम् । इति धरणिः ॥ (जपः । यथा, संवर्त्तकसंहितायाम् । २०९ । “मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो गायत्र्याश्चैव जापनात् ॥”)

पृष्ठ २/५३२

जाबालः, पुं, (जबालाया अपत्यं पुमानिति । अण् ।) अजाजीवः । इत्यमरः । २ । १० । ११ ॥ मुनिविशेषः । (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । १६ । १४ ॥ “जाबालो याजलिः पैलः करथोऽगस्त्य एव च । एते वेदाङ्गवेदज्ञाः षोडशव्याधिनाशकाः ॥” उपनिषद्विशेषः । यथा, मौक्तिकोपनिषदि । “ब्रह्मकैवल्यजाबालश्वेताश्वो हंस आरुणिः । दर्शनशास्त्रविशेषः । यथा, रामचन्द्रदत्तशाप प्रकरणे । “अधीत्य कूटजाबालं शार्गालिं योनिमाप्नुयात् ॥”) जाबालिः, पुं, (जबालाया अपत्यं पुमान् इति । इञ् ।) मुनिविशेषः । यथा, रामायणम् ॥ “सुयज्ञं वामदेवञ्च जाबालिमथ काश्यपम् ।” (तथाच ब्रह्मवैवर्त्ते । २ । ४ । ७० । “ऋष्यशृङ्गो भरद्बाजश्चास्तीको देवलस्तथा । जैगीषव्योऽथ जाबालिर्यद्धृत्वा सर्व्वपूजितः ॥”) जामदग्न्यः, पुं, (जमदग्नेरपत्यं पुमान् इति । “गर्गादिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इति यञ् ।) जमदग्निपुत्त्रः । परशुरामः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवीभागते । २५ । ४१ । “पित्राज्ञया जामदग्न्येन पूर्ब्बं छिन्नं शिरो मातुरिति प्रसिद्धम् ॥”) जामाता, [ऋ] पुं, (जायां माति मिमीते- मिनोति वा । “नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृपोतृभ्रातृ- जामात्रिति ।” उणां । २ । ९६ । इति निपा- तनात् साधुः ।) दुहितृपतिः । इत्यमरः । २ । ६ । ३२ । जामाइ इति भाषा ॥ (यथा, हरिवंशे । ११६ । २५ । “जामाता त्वभवत्तस्य कंसस्तस्मित् हते युधि ॥”) सूर्य्यावर्त्तः । धवः । इति मेदिनी । ते, ११० ॥ जामिः, स्त्री, (जम् + इञ् । इन् निपातनात् साधुरित्येके ।) स्वसा । कुलस्त्री । इत्यमरः । ३ । ३ । १४२ ॥ (यथा, मनुः । ३ । ५७ । “शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यन्त्याशु तत्- कुलम् ॥”) जामी, स्त्री, (जामि + वा ङीष् ।) जामिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ४६ । ७ । “यामीशप्तानि गेहानि निकृत्तानीव कृत्यया ॥”) जामेयः, पुं, (जाम्या अपत्यमिति । “स्त्रीभ्यो ढक् ।” ४ । १ । १२० । इति ढक् ।) भागिनेयः । इति हेमचन्द्रः ॥ जाम्बवं, क्ली, (जम्ब्वाः फलम् । “जम्ब्वा वा ।” ४ । ३ । १६४ । इवेत्यण् तस्य विधानात् न लुक् ।) जम्बूफलम् । इत्यमरः । २ । ४ । १९ ॥ (यथा, मुश्रुते । १ । ४६ । “अत्यर्थं वातलं ग्राहि जाम्बवं कफपित्तजित् ॥”) मुवर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जाम्बवति, पुं । इति शब्दभेदः ॥ जाम्बवती, स्त्री, (जाम्बवतो अपत्यं स्त्री । अण् ततो ङीप् ।) श्रीकृष्णपत्नी । जाम्बवत्कन्या । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, हरिवंशे । ३८ । ४१ ।

“लेभे जाम्बवतीं कन्यामृक्षराजस्य सम्मताम् ॥”) नागदमनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जाम्बवान्, [त्] पुं, (जम्बोर्वर्णं जाम्बवं तदस्या- स्तीति मतुप् मस्य वः । पृषोदरादित्वात् साधुः । जम्बुतुल्यकृष्णत्वादस्य तथात्वम् ।) ऋक्षराजः । स ब्रह्मपुत्त्रः । यथा, रामायणे । “ऋक्षराजस्य पुत्त्रोऽत्र महाप्राज्ञः सुदुर्ज्जयः । पितामहसुतश्चात्र जाम्बवानिति विश्रुतः ॥”) (यथाच, हरिवंशे । ३८ । ३५ । “धात्र्या कुमारमादाय सुतं जाम्बवतो नृप ! ॥”) जाम्बवी, स्त्री, (जाम्बवस्याकारोऽस्त्यास्याः इति ।) नागदमनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जाम्बुवान्, [त्] पुं, (जाम्बवान् पृषोदरात् साधुः ।) जाम्बवान् । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ जाम्बूनदं, क्ली, (जम्बूनद्यां भवमिति । अण् ।) स्वर्णम् । धुस्तूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्ण- विशेषः । यथा । “मेरुमन्दरपर्व्वतस्थजम्बूफलाना- मत्युच्चनिपातनविशीर्णानां अनस्थिप्रायाणां इभकायनिभानां रसेन जम्बूनामनदी इलावृतं वहति तस्या उभयोस्तीरयोर्मृत्तिका जम्बू- रसेनानुविध्यमाना वाय्वर्कसंयोगविपाकेन सदा- मरलोकाभरणं जाम्बूनदं नाम स्वर्णं भवति ।” इति श्रीभागवतम् ॥ जायकं, क्ली, (जयति अपरं गन्धमिति । जि + ण्वुल् ।) कालीयकम् । कालिया इति ख्यातं पीतवर्णसुगन्धिकाष्ठम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२५ ॥ जाया, स्त्री, (जायते पुत्त्ररूपेणात्माऽस्यामिति । जन् + यक आत्वञ्च ।) भार्य्या । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ (यथा, मनुः । ९ । ८ । “पतिर्भार्य्यां संप्रविश्य गर्भो भूत्वेह जायते । जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुनः ॥”) जायाजीवः, पुं, (जाया आजीवः जीवनोपायो यस्य इति । जायया जीवतीति वा । जीव + अच् । जायायाः सङ्गीतनर्त्तनादिना जीवना- दस्य तथात्वम् ।) नटः । इत्यमरः । २ । १० । १२ ॥ जायानुजीवी, [न्] पुं, (जायया अनुजीवतीति । अनु + जीव + णिनिः ।) नटः । वकपक्षी । इति मेदिनी । ने, १५५ ॥ वेश्यापतिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ दुस्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ जायापती, पुं, (जाया च पतिश्चेति तौ ।) भार्य्या- पती । माग्भातार इति भाषा ॥ नित्यद्विव- चनान्तोऽयं शब्दः । इत्यमरः । २ । ६ । ३८ ॥ जायी, [न्] पुं, (जै + णिनिः । यद्बा, जि + णिनिः ।) ध्रुवकभेदः । यथा, -- “जायीति नाम्ना ध्रुवको द्बाविंशत्यक्षरान्वितः । सन्निपातेन तालेन शृङ्गारेऽभीष्टदो रसे ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३५ । ८ । “अफलं जन्म तस्याहं मन्ये दुर्ज्जातजायिनः ॥”) जायुः, पुं, (जयति रोगान् इति । जि + उण् ।) औषधम् । इत्यमरः । २ । ६ । ५० ॥ (जय- तीति । जयशीले, त्रि ॥)

जारः, पुं, (जीर्य्यति स्त्रियाः सतीत्वमनेन । जॄ + करणे घञ् ।) उपपतिः । इत्यमरः । २ । ६ । ३५ ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । ३० । “जारं चौरेत्यभिवदन् दाप्यः पञ्चशतं दमम् ॥” जारयति नाशयति इति । जॄ + णिच् + अच् । हन्ता । यथा, ऋग्वेदे । १ । ६६ । ४ । “यमोह जातो यमो जनित्वं जारः कनीनां पतिर्ज्जनीनाम् ॥”) जारजः, त्रि, (जारात् उपपतेर्ज्जायते इति । जन् + डः ।) उपपतिजातसन्तानः । इत्यमरः । २ । ६ । ३६ ॥ (यथा, मनुः । ३ । १५८ । श्लोके कुल्लूकभट्टधृतटीकायाम् । “अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्त्तरि गोलकः ॥”) जारणी, स्त्री, (जारयति परिपाकं कारयतीति । जॄ + णिच् + ल्युः । ततो ङीप् ।) स्थूलजीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जारी, स्त्री, (जारयति जीर्णं कारयतीति । जॄ + णिच् + अच् + गौरादित्वात् ङीष् ।) ओषधी- विशेषः । इति मेदिनी । रे, ३९ । जाडी इति भाषा ॥ जारूत्थः, पुं, (जरूथं मासं तदर्हतीति । जरूथ + ञ्यः ।) त्रिगुणदक्षिणाकयज्ञः । (यथा, महाभारते । ३ । २९० । ७० । “ततो देवर्षिसहितः सरितं गोमतीमनु । दशाश्वमेधानाजह्ने जारूथ्यान् स निरर्गलान् ॥”) जालं, क्ली, (जल्यते आच्छाद्यतेऽनेनेति । जल- संवरणे + करणे घञ् । यद्बा, जले क्षिप्यते इति । जल + “शेषे ।” ४ । २ । ९२ । इत्यण् ।) स्वनामख्यातसूत्रादिनिर्म्मितमत्स्यादिघारणो- पायः । तत्पर्य्यायः । आनायः २ । इत्यमरः । ३ । ३ । १९९ ॥ जालकम् ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५५८ । “वंशावलम्बनं यद् यो विस्तारो गुणस्य यावनतिः । तज्जालस्य खलस्य च निजाङ्कसुप्तप्रणाशाय ॥”) गवाक्षः । (यथा, रघुः । ६ । ४३ । “प्रासादजालैर्जलवेणिरम्यां रेवां यदि प्रेक्षितुमस्ति कामः ॥”) क्षारकः । स तु अस्फुटकलिकाकुष्माण्डादि- क्षुद्रफलञ्च । दम्भः । समूहः । इति मेदिनी । ले, १९ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ६२ । “ततो धनुष्कर्षणमूढहस्तं एकांशपर्य्यस्तशिरस्त्रजालम् ॥” वंशलौहादिनिर्म्मितजालवद्द्रव्यविशेषः । यथा, भट्टिः । १ । ८ । “अन्तर्निविष्टोज्ज्वलरत्नभासो गवाक्षजालैरभिनिष्पतन्त्यः ॥”) इन्द्रजालम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५९० ॥ जालः, पुं, (जालयति शाखाप्रशाखादिभिः संवृ- णोतीति । जल संवरणे + णिच् + “नन्दि- ग्रहीति ।” ३ । १ । १३४ । इत्यच् ।) कदम्बवृक्षः । इति मेदिनी । ले, १९ ॥

पृष्ठ २/५३३

जालकं, क्ली, (जल संवरणे + भावे घञ् । जालेन ईषदावरणेन कायति प्रकाशते इति । कै + कः । जाल + स्वार्थे कन् वा ।) अस्फुटकलिका । इति भरतः ॥ (यथा, मेघदूते । ९९ । “तामुत्थाप्य स्वजलकणिकाशीतलेनानिलेन प्रत्याश्वस्तां सममभिनवैर्जालकैर्मालतीनाम् ॥”) कुष्माण्डादिक्षुद्रफलम् । इति सारसुन्दरी ॥ तत्पर्य्यायः । क्षारकः २ । इत्यमरः । २ । ४ । १६ ॥ कोरकः । दम्भः । कुलायः । आनायः । इति मेदिनी । के, ९२ ॥ (यथा, सुश्रुते । उत्तरतन्त्रे ७ अध्याये । “दृष्टिर्भृशं विह्वलति द्वितीयं पटलं गते । मक्षिकान् मशकान् केशान् जालकानि च पश्यति ॥”) समूहः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शाकु- न्तले प्रथमाङ्के । “बद्धं कर्णशिरीषरोधि वदने घर्म्माम्भसां जालकं बन्धे स्रंसिनि चैकहस्तयमिताः पर्य्याकुला मूर्द्धजाः ॥” वंशलौहादिनिर्म्मितजालाकृतिद्रव्यविशेषः । यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । १७ । ९ । “ततो यष्टिं शलाकाञ्च जालकं पञ्जरं तथा । बभञ्ज लुब्धको दीनां कपोतीञ्च मुमोच ताम् ॥”) जालकं, क्ली स्त्री, (जल संवरणे + भावे घञ् । जालेन आवरणेन कायति प्रकाशते इति । कै + कः ।) मोचकफलम् । इति मेदिनी ॥ के, ९२ ॥ जालकः, पुं, (जालेन वंशलौहादिनिर्म्मितजाला- कृतिद्रव्यविशेषेण कायतीति । कै + कः ।) गवाक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ७८ ॥ जालकारकः, पुं, (जालं करोतीति । कृ + ण्वुल् । जालस्य कारको वा ।) मर्कटकः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २७६ ॥ जालकर्त्तरि, त्रि ॥ जालकिनी, स्त्री, (जालकं लोमसमूहस्तदस्त्यस्या इति । “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनि- स्ततो ङीप् ।) मेषी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३ । ४३ ॥ जालगर्द्दभः, पुं, रोगविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, “विसर्पवत् सर्पति यः शोथस्तनुरपाकवान् । दाहज्वरकरः पित्तात् स ज्ञेयो जालगर्द्दभः ॥” अपाकवान् ईषत्पाकवान् । पित्तकृतत्वेन सर्व्वथा पाकाभावस्यायुक्तत्वात् । अयमग्निवात इति ख्यातः ॥ * ॥ अथ विकृतेन्द्रवृद्धागर्द्दभिकाजाल- गर्द्दभानां चिकित्सा । “विकृतामिन्द्रवृद्धाञ्च गर्द्दभीं जालगर्द्दभम् । पैत्तिकस्य विसर्पस्य क्रियया साधयेद्भिषक् । पाके तु रोपयेदाज्यैः पक्वैर्म्मधुरभेषजैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ जालगोणिका, स्त्री, (जालवत् गोण्या छिद्रवस्त्रेण कायतीति । कै + कः । ततो ह्नस्वः ।) दधि- मन्थनभाण्डविशेषः । तत्पर्य्यायः । कण्ठाला २ । इति शब्दरत्नावली ॥ जालन्धरः, पुं, त्रिगर्त्तदेशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४ ॥ (देशोऽयं पीठस्थानानामन्यतमः ।

अत्र भगवती विश्वमुखीमूर्त्त्या विराजते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ७६ । “जालन्धरे विश्वमुखी तारा किष्किन्धपर्व्वते ॥” जालन्धरोऽभिजन एषामिति । अण् ।) तद्दे- शस्थे पुं भूम्नि । (दैत्यविशेषः । यथा, काशीखण्डे । २१ । १०६ । “पुरा जालन्धरं दैत्यं ममापि परिकम्पनम् । पादाङ्गुष्ठाग्ररेखोत्थं चक्रं सृष्ट्वा हरोऽहरत् ॥” ऋषिविशेषः । इति व्याकरणम् ॥) जालपात् [द्] पुं, (जालमिव पादौ यस्य ।) हंसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथाह सम्बर्त्तः । १४६ । “टिट्टिभं जालपादञ्च कोकिलं कुक्कुटं तथा ॥”) जालप्राया, स्त्री, (जालस्य प्रायो बाहुल्यं यत्र ।) अङ्गरक्षिणी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४३३ ॥ लोहार साँजोया इति भाषा ॥ जालवर्व्वूरकः, पुं, (जालाकारो वर्व्वूरकः । शाक- पार्थिवादिवत्समासः ।) वर्व्वूरवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । छत्राकः २ स्थूलकण्टकः ३ सूक्ष्म- शाखः ४ तनुच्छायः ५ रन्ध्रकण्टः ६ । अस्य गुणाः । रूक्षत्वम् । वातामयकफनाशित्वम् । पित्तदाहकारित्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ जालिकः, पुं, (जालेन जीवतीति । जाल + “वेतना- दिभ्यो जीवति ।” ४ । ४ । १२ । इति ठन् । यद्वा, जालेन चरतीति । “पर्पादिभ्यः ष्ठन् ।” ४ । ४ । १० । इति ठन् ।) कैवर्त्तः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ वागुरिकः । जालेन मृगबन्धनकर्त्ता इत्यमरः । २ । १० । १४ ॥ मर्कटकः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २७७ ॥ (ऐन्द्रजालिकः । इति व्याकरणम् ॥) जालिकः, त्रि, (जालेन जीवतीति । जाल + ठन् ।) ग्रामजाली । जालोपजीवी । इति मेदिनी । के, ९४ ॥ जालिका, स्त्री, (जालं जालवदाकृतिरस्ति अस्याः । जाल + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) वस्त्रविशेषः । गिरि- सारः । (जलमेवेति स्वार्थे अण् । ततो जालं सलिलं उत्पत्तित्वेनास्त्यस्या इति ठन् ।) जलौका । विधवा । भटानामश्मरचिताङ्ग- रक्षिणी । इति मेदिनी । के, ९४ ॥ जालिनी, स्त्री, (जालं चित्रकर्म्मवस्तुसमूहो विद्यतेऽस्यामिति । इनिस्ततो ङीप् ।) चित्र- शाला । इति हेमचन्द्रः । ४ । ६५ ॥ (जालं आनायसदृशद्रव्यं विद्यतेऽस्या इति ।) कोशा- तकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्याः पर्य्याया भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “धामार्गवः पीतपुष्पो जालिनी कृतवेधना । राजकोशातकी चेति तथोक्ता राजिमत्फला ॥” घोषातकी । इति रत्नमाला ॥ प्रमेहरोगिणः पीडकाविशेषः । यथा, सुश्रुते निदानस्थाने ६ अध्याये । “तत्र वसामेदोभ्यामभिपन्नशरीरस्य त्रिभिर्दोषैश्चानुगतधातोः प्रमेहिणो दश पीडका

जायन्ते । तद्यथा, शराधिका सर्षपिका कच्छपिका जालिनी विनता पुत्त्रिणी मसूरिका अलजी विदारिका विद्रधिका चेति ।” “जालिनी तीव्रदाहा तु मांसजालसमावृता ॥”) जाली, स्त्री, (जालं जालाकृतिरस्ति अस्याः अच् ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) ज्योत्स्नी । इत्यमरः । २ । ४ । ११८ ॥ झिङ्गा । इति ख्याता । पटोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जाल्मः, त्रि, (जालयति दूरीकरोति हिताहित- ज्ञानमिति । जल + णिच् + बाहुलकात् मः ।) पामरः । (यदुक्तम् । “क्षणं विश्राम्यतां जाल्म ! स्कन्धं ते यदि बाधति । न तथा बाधते स्कन्धं यथा बाधति बाधते ॥”) क्रूरः । असमीक्ष्यकारी । इति मेदिनी । मे, १३ ॥ (यथा, माघे । १५ । ३३ । “त्वयि पूजनं जगति जाल्म ! कृतमिदमपाकृते गुणैः । हासकरमघटते नितरां शिरसीव कङ्कतमपेतमूर्द्धजे ॥”) जाषकं, क्ली, (जस्यति मुञ्चति सद्गन्धादिकमिति । जस + ण्वुल् । पृषोदरादित्वात् सस्य षत्वम् ।) कालीयनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरटीकासार- सुन्दरी ॥ जाहकः, पुं, घोङ्घः । घोघ इति भाषा । मार्ज्जारः । खट्वा । कारुण्डिका । इति मेदिनी । के, ९२ ॥ विलेशयजन्तुविशेषः । तत्पर्य्यायः । गात्रसङ्कोची २ मण्डली ३ बहुरूपकः ४ काम- रूपी ५ विरूपी ६ विलवासः ७ । इति राज- निर्घण्टः ॥ जाह्नवी, स्त्री, (जह्नोरपत्यं स्त्री । जह्नु + अण् + ङीप् ।) गङ्गा । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४७ ॥ एतन्नामकारणं यथा, -- “जानुद्वारा पुरा दत्त्वां जह्नुः संपीय कोपतः । तस्य कन्यास्वरूपा च जाह्नवी तेन कीर्त्तिता ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ * ॥ तस्यां तिथिविशेषे स्नानफलं यथा, -- “सामान्यदिवसस्नानसङ्कल्पं शृणु सुन्दरि ! । पुण्यं दशगुणञ्चैव मौषलस्नानतः परम् ॥ ततस्त्रिंशद्गुणं पुण्यं रविसंक्रमणे दिने । अमायाञ्चापि तत्तुल्यं द्विगुणं दक्षिणायने ॥ ततो दशगुणं पुण्यं नराणाञ्चोत्तरायणे । चातुर्म्मास्यां पौर्णमास्यामनन्तं पुण्यमेवच ॥ अक्षयायाञ्च तत्तुल्यं नैतद्वेदनिरूपितम् । असंख्यपुण्यफलदमेतेषु स्नानदानकम् । सामान्यदिवसस्नानात् दानात् शतगुणं भवेत् ॥ मन्वन्तरायां देवेशि ! युगाद्यायां तथैव च । माघस्य सितसप्तम्यां भीष्माष्टम्यां तथैव च ॥ ततोऽपि द्बिगुणं पुण्यं नन्दायां भवदुर्ल्लभे ! । दशहरादशम्याञ्च युगाद्यादि समं फलम् ॥ नन्दासमञ्च वारुण्यां महत्पूर्ब्बे चतुर्गुणम् । ततश्चतुर्गुणं पुण्यं द्बिमहत्पूर्ब्बके सति ॥ पुण्यं कोटिगुणञ्चैव सामान्यस्नानतो हि यत् ।

पृष्ठ २/५३४

चन्द्रोपरागसमये सूर्य्ये दशगुणं ततः ॥ पुण्येऽप्यर्द्धोदये काले ततः शतगुणं फलम् । सर्व्वेषामेव सङ्कल्पं वैष्णवानां विपर्य्ययः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ जि, जये । अभिभवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सकंच-अनिट् ।) जय उत्कर्षः स्वीका- रश्च । उत्कर्षेऽकर्म्मकः । जयन्ति यमुनाकूले रहः- केलयः । मखैरसङ्ख्यैरजयत् सुरालयमिति काद- म्बरी । जयति शत्रुं बली । अनभिधानादस्मात् तुवन्त्वोः प्रयोगाभावः । किञ्च तयोः स्थाने तिवन्तीति । किञ्च तुपः स्थाने तातङ् दृश्यते । यथा, भावगम्यलयः कोऽपि जयताद्वागगोचरः । इति दुर्गादासः ॥ जिः, त्रि, (जयतीति । जि + बाहुलकात् डिः ।) जेता । पिशाचे, पुं । इत्येकाक्षरकोषः ॥ जिगत्नुः, पुं, (गच्छतीति । गम + “गमेः सन्वच्च ।” उणां ३ । ३१ । इति क्त्नुः सन्वत्कार्य्यञ्च । अनुदात्तोपदेशे इत्यादिना मलोपः ।) प्राण- वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ जिगमिषा, स्त्री, (गन्तुमिच्छा । गम + सन् + अ । ततष्टाप् ।) गमनेच्छा । इति व्याकरणम् ॥ जिगीषा, स्त्री, (जेतुमिच्छा । जि + सन् + अ । ततष्टाप् ।) जयेच्छा । (यथा, महाभारते १ । ७६ । ६ । “जिगीषया ततो देवा वव्रिरेऽङ्गिरसं मुनिम् ॥”) व्यवसायः । प्रकर्षः । इति मेदिनी । षे, ३६ ॥ जिघत्सा, स्त्री, (अत्तुमिच्छा । अद् भक्षणे + सन् + अः । “लुङ्सनोर्घसॢ ।” २ । ४ । ३७ । इति घसॢ ।) क्षुधा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७ ॥ जिघत्सुः, त्रि, (अत्तुमिच्छुः । अद् + सन् + “लुङ्सनोर्घसॢ ।” २ । ४ । ३७ । इति घस्- लादेशः । ततः “सनाशंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) क्षुधितः । इत्यमरः । ३ । १ । २० ॥ जिघांसकः, त्रि, (जिघांसति हन्तुमिच्छतीति । हन + सन् + ण्वुल् ।) हननेच्छुकः । इति व्याक- रणम् ॥ जिघांसा, स्त्री, (हन्तुमिच्छा । हन् + सन् + “अभ्यासाच्च ।” ७ । ३ । ५५ । इति कुत्वम् । “अज्झनगमां सनि ।” ६ । ४ । १६ । इति दीर्घः । ततः अप्रत्ययस्ततःस्त्रियां टाप् ।) हननेच्छा । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । ११ । २०६ । “जिघांसया ब्राह्मणस्य नरकं प्रतिपद्यते ॥”) जिघांसुः, पुं, (हन्तुमिच्छुः । हन् + सन् + “सना- शंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९३ । हननेच्छौ, त्रि । यथा, भट्टिः । “प्रशान्तचेष्टं हरिणं जिघांसुः ॥” (यथाच, महाभारत । ३ । १५४ । १८ । “जिघांसवः क्रोधवशाः सुभीमा भीमं समन्तात् परिवव्रुरुग्राः ॥”)

जिघ्रः, त्रि, (जिघ्रतीति । घ्रा गन्धोपादाने + “पाघ्राध्माधेट्दृशः शः ।” ३ । १ । १३७ । इति शः ।) घ्राणकर्त्ता । यथा, साहित्यदर्पणे । “स्वामी निश्वसितेऽप्यसूयति मनोजिघ्रः सपत्नीजनः ॥” जिङ्गिनी, स्त्री, वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । झिङ्गिनी २ झिङ्गी ३ सुनिर्यासा ४ प्रमो- दिनी ५ । (यथा, गारुडे १९४ अध्याये । “जिङ्गिन्येरण्डकं रुद्र ! शूकशिम्बीसमन्वितम् । शीतोदकञ्च तन्नस्यो बाहुग्रीवाव्यथां हरेत् ॥” यथाच, वाभटे सूत्रस्थाने १५ अध्याये ॥ “रोध्रशावरकरोध्रपलाशा जिङ्गिनी सरलकट्फलयुक्ताः । कुत्सिताम्बकदली गतशोकाः सैलवालुपरिपेलवमोचाः ॥”) अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । उष्णत्वम् । कषा- यत्वम् । योनिशोधनत्वम् । कटुत्वम् । व्रण- हृद्रोगवातातीसारनाशित्वम् । पटुत्वञ्च । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ मे भागे ॥ जिङ्गी, स्त्री, मञ्जिष्ठा । इत्यमरः । २ । ४ । ९० ॥ (यथा, भैषज्यरत्नावल्यां कुष्ठचिकित्सायाम् । “आचु जिङ्गी महातिक्ता विशाला छपि- पत्रकम् ॥”) जिज्ञासा, स्त्री, (ज्ञातुमिच्छा । ज्ञा + सन् + अः । स्त्रियां टाप् ।) ज्ञातुमिच्छा । यथा, -- “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ।” इति शारीरकप्रथमसूत्रम् ॥ तत्पर्य्यायः । अनुयोगः १ प्रश्नः २ पृच्छा ३ निरूपणा ४ । इति जटाधरः ॥ जिज्ञासितः, त्रि, (जिज्ञासास्य जाता । तार- कादित्वात् इतच् । यद्वा ज्ञा + सन् + कर्म्मणि क्तः ।) कृतजिज्ञासः । पृष्टः । विचारितः । यथा, श्रीभागवते १ । ५ । ४ । “जिज्ञासितमधीतञ्च ब्रह्म यत्तत् सनातनम् ॥” “किञ्च यत् सनातनं नित्यं परं ब्रह्म तच्च त्वया जिज्ञासितं विचारितं अधीतं अधिगतं प्राप्त- ञ्चेत्यर्थः ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ जिज्ञासुः, त्रि, (ज्ञातुमिच्छुः । ज्ञा + सन् + “सना- शंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) आत्मज्ञानेच्छुः । यथा, श्रीभगवद्गीतायां ७ । १५ ॥ “चतुर्व्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्ज्जुन ! । आर्त्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ! ॥” सामान्यबोधेच्छकश्च ॥ जिज्ञास्यः, त्रि, (जिज्ञास्यते इति । ज्ञा + सन् + कर्म्मणि यत् ।) जिज्ञासितव्यः । जिज्ञासनीयः । (विचार्य्यम् । यथा, भागवते । २ । ९ । ३५ । “एतावदेव जिज्ञास्यं तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यत् स्यात् सर्व्वत्र सर्व्वदा ॥” “आत्मनस्तत्त्वजिज्ञासुना एतावदेव जिज्ञास्यं विचार्य्यम् ॥” इति श्रीधरस्वामी ॥) जितः, पुं, (जितं जयमस्यास्तीति । अच् ।) अर्हदुपासकविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥

जितः, त्रि, (जि + कर्म्मणि क्तः ।) प्राप्तपरा- जयः । तत्पर्य्यायः । पराभूतः २ परिभूतः ३ अभिभूतः ४ भग्नः ५ पराजितः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । ४ । १८१ । “एभिर्जितैश्च जयति सर्व्वान् लोकानि- मान् गृही ॥”) जितकाशिः, पुं, (जितेन जयोद्यमेन काशते प्रका- शते इति । काश + इन् ।) दृढमुष्टिः । इति भारतटीकायां नीलकण्ठः ॥ जितकाशी [न्] त्रि, (जितेन जयेन काशते इति । काश + णिनिः ।) जययुक्तः । तत्- पर्य्यायः । जिताहवः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४७० ॥ (यथा, हरिवंशे । १७५ । १४१ । “अनिरुद्धं रणे वासो जितकाशी महाबलैः । वाचं प्रोवाच संक्रुद्धो गृह्यतां हन्यतामिति ॥”) जितनेमिः, पुं, (जिता नेमिर्य्येन ।) अश्वत्थ- निर्म्मितदण्डः । तत्पर्य्यायः । आश्वत्थः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४९० ॥ जितशत्रुः, पुं, (जितः शत्रुर्येन ।) वृत्तार्हत्- पिता । इति हेमचन्द्रः । १ । ३६ ॥ कृतशत्र- पराजये, त्रि ॥ जिताक्षरः, त्रि, (जितानि आयत्तीकृतानि अक्ष- राणि येन ।) कृताक्षरजयः । वशीभूताक्षरकः । दृष्टिमात्रेणाक्षरबोधेन पाठक्षमः । इति लोक- प्रसिद्धिः ॥ जितामित्रः, पुं, (जिता अमित्रा रागद्बेषादयो वाह्यावरणादयश्च येन इति ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ६९ । “अजो महार्हः स्वाभाव्यो जितामित्रः प्रमोदनः ॥” जितीऽमित्रः शत्रुर्येन ।) कृतशत्रुपराजये, त्रि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३४ । ११३ । “ऋणप्रदाता वैद्यश्च श्रोत्रियः सजला नदी । जितामित्रो नृपो यत्र बलवान् धर्म्मतत्परः ॥”) जितारिः, पुं, (जिता अरयः कामक्रोधादयो येन ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृत्तार्हत्पिता । इति हेमचन्द्रः । १ । ३६ ॥ (कुरुपुत्त्रस्या- विक्षितः पुत्त्राणामन्यतमः । यथा, महाभा- रते । १ । ९५ । ५० । “अविक्षितः परिक्षिच्च शवलाश्वश्च वीर्य्यवान् । आदिराजो विराजश्च शिल्पिनश्च महाबलः । उच्चैःश्रवा भङ्गकारो जितारिश्चाष्टमः स्मृतः ॥”) जितशत्रौ, त्रि ॥ जिताष्टमी, स्त्री, (जिता पुत्त्रसौभाग्यदानेन सर्व्वोत्- कर्षेण स्थिता या अष्टमी ।) गौणाश्विनकृष्णा- ष्टमी । सैव जीमूताष्टमी । यथा, “आश्विन- कृष्णाष्टम्यां जीमूतवाहनपूजा । तत्राष्टमी प्रदोषव्यापिनी ग्राह्या । भविष्योत्तरे । “इषे मास्यसिते पक्षे अष्टमी या तिथिर्भवेत् । पुत्त्रसौभाग्यदा स्त्रीणां ख्याता सा जीवपुत्त्रिका ॥ शालिवाहनराजस्य पुत्त्रो जीमूतवाहनः ।

पृष्ठ २/५३५

तस्यां पूज्यः स नारीभिः पुत्त्रसौभाग्यलिप्सया ॥ प्रदोषसमये स्त्रीभिः पूज्यो जीमूतवाहनः । पुस्करिणीं विघायाथ प्राङ्गणे चतुरस्रिकाम् ॥” किञ्च विष्णुघर्म्मोत्तरे । “पूर्ब्बेद्युरपरेद्युर्व्वा प्रदोषे यत्र चाष्टमी । तत्र पूज्यः सदा स्त्रीभी राजा जीमूतवाहनः ॥” तथा च । यद्दिने प्रदोषव्यापिनी अष्टमी तत्रैव व्रतं उभयदिने चेत् परदिने त्रिसन्ध्यव्यापित्वात् । उभयदिने प्रदोषाव्याप्तौ उदयगामिन्यां तदुक्तं निर्णयामृतसिन्धौ । “लक्ष्मीव्रतं चाभ्युदिते शशाङ्के यत्राष्टमी चाश्विनकृष्णपक्षे । तत्रोदयं वै कुरुते दिनेश- स्तदा भवेज्जीवितपुत्त्रिका सा ॥” इति । अस्यामष्टम्यां स्त्रीभिर्न भोक्तव्यम् । “आश्विनस्यासिताष्ठम्यां याः स्त्रियाऽन्नं हि भुञ्जते । मृतवत्सा भवेयुस्ता वैधव्यञ्च भवेद्ध्रुवम् ॥” इति वचनात् । इति वाचस्पतिमिश्रकृतचमत्कारचिन्तामणिः ॥ जिताहवः, पुं, (जित आहवो युद्धं येन ।) जित- काशी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४७० ॥ जितेन्द्रियः, त्रि, (जितानि वशीकृतानि इन्द्रि- याणि श्रोत्रादीनि येन ।) वशीकृतेन्द्रियः । तत्पर्य्यायः । शान्तः २ श्रान्तः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, शब्दचिन्तामणिधृतवचनम् । “श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च दृष्ट्वा च भुक्त्वा घ्रात्वा च यो नरः । न हृष्यति ग्लायति वा स विज्ञेयो जितेन्द्रियः ॥”) जितेन्द्रियाह्वः, पुं, (जितेन्द्रियं आह्वयते स्पर्द्धते इति । आ + ह्वे + कः ।) कामवृद्धिवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जित्तमः, पुं, (अयमेषामतिशयेन जित् जयशीलः । जित् + तमप् ।) जितुमः । मिथुनराशिः । इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ जयशीलानां मध्ये उत्तमश्च ॥ जित्या, स्त्री, (जि + “विपूयविनीयजित्यामुञ्ज- कल्कहलिषु ।” ३ । १ । ११७ । इति क्यप् ।) हलिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५५४ ॥ (सिद्धान्त- कौमुदीमते तु पुंलिङ्गान्तोऽयं शब्दः ॥) जित्वरः, त्रि, (जयतीति । जि + “इण्नशजि- शर्त्तिभ्यः क्वरप् ।” ३ । २ । १६३ । इति क्वरप् ।) जेता । इत्यमरः । २ । ८ । ७७ ॥ (यथा, माघे । २ । ९ । “करदीकृतभूपालो भ्रातृभिर्जित्वरैर्दृशाम् । विनाप्यस्मदलम्भूष्णुरिज्यायै तपसः सुतः ॥”) जित्वरी, स्त्री, (जयति सर्व्वोत्कर्षेन वर्त्तते इति । जि + क्वरप् । “टिड्ढेति ।” ४ । १ । १५ । इति ङीप् ।) काशी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जिनः, पुं, (जयतीति । जि + “इण् षिञ् जीति ।” उणां । ३ । २ । इति नक् ।) अर्हन् । बुद्धः । विष्णुः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३० ॥ अति- वृद्धः । इत्युणादिकोषः ॥ जित्वरे, त्रि । इति मेदिनी । ने, ८ ॥

जिनयोनिः, पुं, मृगः । इति शब्दरत्नावली ॥ जिनसद्म, [न्] क्ली, (जिनानां सद्म गृहम् ।) जिनगृहम् । तत्पर्य्यायः । चैत्यः २ विहारः ३ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ६० ॥ जिनेन्द्रः, पुं, (जिनानां इन्द्रः ।) बुद्धः । इति हलायुधः ॥ जिम, उ भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्रावेट् ।) उ, जिमित्वा जिन्त्वा । इति दुर्गादासः ॥ जिरि, र न हिंसायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं-सकं-सेट् ।) रेफोपधः । र, वैदिकः । न, जिरिणोति । इति दुर्गादासः ॥ जिव, इ प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) ह्नखी । इ, जिम्ब्यते । जिम्बति लोकः पितरम् । इति दुर्गादासः ॥ जिवाजिवः, पुं, (जीवञ्जीवः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) जीवञ्जीवपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ जिव्रिः, पुं, (जीर्य्यत्यनेनेति । जॄष वयोहानौ + “जीर्य्यतेः क्रिन् रश्च वः ।” उणां ५ । ४९ । इति क्रिन् । इरादिकार्य्यं रेफस्यच वः । बाहु- लकात् हनि चेति न दीर्घः ।) समयः । पक्षी । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (जीर्णे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ७० । ५ । “वित्वा नरः पुरुत्रा सपर्य्यन् पितुर्न जिव्रेर्वि वेदोभरन्त ॥”) जिष, उ सेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्वा वेट् ।) उ, जेषित्वा जिष्ट्वा । इति दुर्गादासः ॥ जिष्णुः, पुं, (जयतीति । जि जये + “ग्लाजिस्थश्च ग्स्नुः ।” ३ । २ । १३९ । इति ग्स्नुः ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः । २ । १२८ ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ७० । १३ । “विष्णुर्व्विक्रमणाद्देवो जयनाज्जिष्णुरुच्यते । शाश्वतत्वादनन्तश्च गोविन्दो वेदनाद्गवाम् ॥”) इन्द्रः । (यथा, अथर्व्ववेदे । ११ । ९ । १८ । “जयंश्च जिष्णुश्चामित्रा जयतामिन्द्रमेदिनौ ॥”) अर्ज्जुनः । (यथा, महाभारते । ४ । ४२ । २१ । “अहं दुरापो दुर्द्धर्षो दमनः पाकशासनिः । तेन देवमनुष्येषु जिष्णुर्नामास्मि विश्रुतः ॥” भौत्यस्य मनोः पुत्त्राणामन्यतमः । यथा, हरि- वंशे । ७ । ८८ । “तरङ्गभीरुर्व्वष्मश्च तरस्वानुग्र एव च । अभिमानी प्रवीरश्च जिष्णुः संक्रन्दनस्तथा ॥ तेजस्वी सबलश्चैव भौत्यस्यैते मनोः सुताः ॥”) जेतरि त्रि । इति मेदिनी । णे, १३ ॥ (यथा, रघुः । ४ । ८५ । “इति जित्वा दिशो जिष्णुर्न्यवर्त्तत रथोद्धतम् । रजो विश्रामयन् राज्ञां छत्त्रशून्येषु भौलिषु ॥”) जिह्मं, क्ली, (जहातीति । हा + “जहातेः सन्वदा- लोपश्च ।” उणां । १ । १४० । इति मन् ।) तगरवृक्षः । इति मेदिनी । मे, १३ ॥ जिह्मः, त्रि, (जहाति परित्यजति सारल्यमिति । हा + “जहातेः सन्वदालोपश्च ।” उणां । १ ।

१४० । इति मन् ।) कुटिलः । (यथा, महा- भारते । १ । १०२ । १८ । “सक्रोधामर्षजिह्मभ्रूकषायीकृतलोचनाः ॥”) मन्दः । इति मेदिनी । मे, १३ ॥ जिह्मगः, पुं, (जिह्मं कुटिलं वक्रमित्यर्थः यथा स्यात् तथा गच्छतीति । गम + डः ।) सर्पः । (यथा, महाभारते । १ । ९ । १९ । “स लब्ध्वा दुर्ल्लभां भार्य्यां पद्मकिञ्जल्कवर्च्चसम् । व्रतं चक्रे विनाशाय जिह्मगानां धृतव्रतः ॥” जिह्मं मन्दं गच्छतीति ।) मन्दगे, त्रि । इति मेदिनी । गे, २५ ॥ जिह्ममोहनः, पुं, (जिह्वं कुटिलं यथा तथा मुह्य- तीति । मुह + “नन्दिग्रहीति ।” ३ । १ । १३४ । इति ल्यः । यद्वा, जिह्मस्य कुटिलस्य सर्पस्य मोहनश्चित्तमोहनः । भक्ष्यत्वात् ।) भेकः । इति शब्दरत्नावली ॥ जिह्मशल्यः, पुं, (जिह्मं कुटिलं शल्यं यस्मात् ।) खदिरः । इति जटाधरः ॥ जिह्वं, क्ली, (जिह्मं निपातनात् मस्य वत्वे साधुः ।) तगरमूलम् । इति रत्नमाला ॥ जिह्वः, पुं स्त्री, (हूयते आहूयनेऽनेनेति । ह्वे + बाहु- लकात् डप्रत्ययेन द्बित्वादौचेति साधुः ।) जिह्वा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, हरिवंशे । ११२ । ६५ । “द्विसहस्रेण जिह्वेन वासुकिः कथयिष्यति ॥”) जिह्वलः, त्रि, (जिह्वेन जिह्वया लाति आदत्ते परद्रव्याणीति । जिह्व + ला + कः ।) लुब्धः । लोलुपः । यथा, श्राद्धतत्त्वे । “श्राद्धं कृत्वा परश्राद्धे भुञ्जते ये च जिह्वलाः । पतन्ति नरके घोरे लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥” जिह्वा, स्त्री, (जयति रसमनयेति । जि + “शेता- यह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवाः ।” उणां । १ । १५४ । इति वन् प्रत्ययेन हुगागमे निपातनात् साधुः ।) रसज्ञानेन्द्रियम् । जिव् इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । रसज्ञा २ रसना ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ९१ ॥ रशना ४ रसनम् ५ जिह्वः ६ । इति तट्टीका ॥ रसालः ७ सुधास्रवा ८ रसिका ९ रसाङ्का १० । इति शब्दरत्नावली ॥ रसा ११ लोला १२ रसाला १३ रसला १४ ललना १५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मुकुन्दमाला- याम् । २६ । “जिह्वे ! कीर्त्तय केशवं मुररिपुं चेतो ! भज श्रीधरं पाणिद्बन्द्व ! समर्च्चयाच्युतकथां श्रोत्रद्बय ! त्वंशृणु । कृष्णं लोकय लोचनद्वय ! हरेर्गच्छाङ्घ्रियुग्मालयं जिघ्र घ्राण ! मुकुन्दपादतुलसीं मूर्द्धन्नमाधो- क्षजम् ॥”) अस्याः परीक्षा यथा, भावप्रकाशे । “शाकपत्रप्रभा रूक्षा स्फुटिता रसनानिलात् । रक्ता श्यामा भवेत् पित्ताल्लिप्तार्द्रा धवला कफात् ॥ परिदग्धा खरस्पर्शा कृष्णा दोषत्रयेऽधिके । सैव दोषद्वयाधिक्ये दोषद्वितयलक्षणा ॥” (यथास्या उत्पत्तिविषयः ।

पृष्ठ २/५३६

“उदरे पच्यमानानामाध्मानाद्रुक्मसारवत् । कफशोणितमांसानां सारो जिह्वा प्रजायते ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने ४ र्थे अध्याये ॥) जिह्वानिर्लेखनं, क्ली, (जिह्वाया निर्लेखनं संस्कारः ।) जिह्वामार्ज्जनम् । जिवआँचडान इति भाषा । जिह्वामार्ज्जनद्रव्यम् । जिवाँचडा चेयाडि इति भाषा । तत् दशाङ्गुलं कोमलं कृशं स्वर्णरूप्यताम्रलोहनिर्म्मितं जिह्वामलापकर्षणे प्रशस्तम् । तस्य गुणः । वक्त्रवैरस्यजिह्वाश्रित- मलनाशित्वम् । आरोग्यरुचिकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“जिह्वानिर्लेखनं रौप्यं सौवर्णं वार्क्षमेव च । तन्मलापहरं शस्तं मृदुश्लक्ष्णं दशाङ्गुलम् । मुखवैरस्यदौर्गन्ध्य-शोफजाड्यहरं सुखम् ॥” अस्याधिक्येन रोगजनकता यथा, -- “जिह्वातिलेखनाच्छुष्कभक्षणादभिघाततः । कुपितो हनुमूलस्थः स्रंसयित्वानिलो हनू ॥ करोति विवृतास्यत्वमथवा संवृतास्यताम् । हनुस्रंसः स तेन स्यात् कृच्छ्राच्चर्व्वणभाषणम् ॥” इति वाभटे निदानस्थाने पञ्चदशेऽध्याये ॥) जिह्वापः, पुं, (जिह्वया पिबतीति । पा + “आतो- ऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) कुक्कुरः । व्याघ्रः । विडालः । भल्लूकः । इति शब्दरत्नावली ॥ चित्रकव्याघ्रः । इति विश्वः ॥ जिह्वामलं, क्ली, (जिह्वाया मलम् ।) जिह्वा- स्थितमलम् । तत्पर्य्यायः । कुलुकम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जिह्वामूलीवः, पुं, (जिह्वामूले भवः । “जिह्वा- मूलाङ्गुलेश्छः ।” ४ । ३ । ६२ । इति छः ।) वज्राकृतिवर्णः । वोपदेवेनास्य मू इति संज्ञा कृता । स तु कखपरे विसर्गस्थाने भवति । यथा हरि × काम्यः । अस्योच्चारणं विसर्गवत् । इति व्याकरणम् ॥ “अधोविरेकयुक्ताग्रामात्रवद्बयरूपकः । जिह्वामूलीय इत्येव गजकुम्भोपमोऽपरः ॥” इति सुपद्मव्याकरणटीका ॥ जिह्वारदः, पुं, (जिह्वा एव रदो दन्त इव यस्य ।) पक्षी । इति हारावली । ५६ ॥ जिह्वारोगः, पुं, (जिह्वाया रोगः ।) मुखरोगा- न्तर्गतरसनाजातव्याधिः । तत्र जिह्वारोगाणां निदाननामसङ्ख्याः प्राह । “वातजः पित्तजश्चापि कफजोऽलाससंज्ञकः । उपजिह्विका च गदा जिह्वायां पञ्च कीर्त्तिताः ॥” तत्र वातजस्य लक्षणमाह । जिह्वानिलेनस्फुटिता प्रसुप्ता भवेच्च शाकच्छदनप्रकाशा । स्फुटितामनाग्विदीर्णा । प्रसुप्ता रसानभिज्ञ- तया सुप्तेव । शाकच्छदनप्रकाशा शाको मरु- भूमिजो दुमः तद्वत् कण्टकचिता ॥ * ॥ पित्तजमाह । पित्तात् सदाहैरुपचीयते च दीर्घैः सरक्तैरपिकण्टकैश्च ।

अयं रोगो लोके जलीति ख्यातः । जाडीति वङ्गभाषा ॥ * ॥ कफजमाह । कफेन गुर्व्वीं बहलाचिता च मांसोच्छ्रयैः शाल्मलिकण्टकाभैः । बहला स्थूला । मांसोच्छ्रयैः मांसजकण्टकैः ॥ * ॥ अलासमाह । जिह्वातले यः श्वयथुः प्रगाढः सोऽलाससंज्ञः कफरक्तमूर्त्तिः । जिह्वां सरुक् स्तम्भयति प्रवृद्धो मूले च जिह्वा भृशमेति पाकम् ॥ प्रगाढः प्रकर्षेण गाढो दारुणः । कफरक्तमूर्त्तिः कफरक्ताभ्यां मूर्त्तिर्यस्य स कफरक्तज इत्यर्थः । जिह्वास्तम्भेन वायुरप्यत्र बोद्धव्यः । भृशं पाकेन पित्तञ्च । अतस्त्रिदोषजोऽयम् । असाध्यत्व- ञ्चास्य ॥ * ॥ उपजिह्विकामाह । जिह्वाग्ररूपः श्वयथुश्च जिह्वा- मुन्नाम्य जातः कफरक्तयोनिः । प्रसेककण्डूपरिदाहयुक्तः प्रकथ्यतेऽसायुपजिह्विकेति ॥ जिह्वाग्ररूपः जिह्वाग्राकृतिः ॥” * ॥ अथ जिह्वारोगाणां चिकित्सा । “जिह्वागतविकाराणां शस्तं शोणितमोक्षणम् । गुडुचीपिप्पलीनिम्बकवलः कटुभिः सुखः ॥ ओष्ठप्रकोपेऽनिलजे यदुक्तं प्राक्चिकित्सितम् । कण्टकेष्वनिलोत्थेषु तत् कार्य्यं भिषजा खलु ॥ पित्तजे परिघृष्टे तु निःसृते दुष्टशोणिते । प्रतिसारणगण्डूषनस्यञ्च मधुरं हितम् ॥ कण्टकेषु कफोत्थेषु लिखितेष्वसृजः क्षये । पिप्पल्यादिर्म्मधुयुतः कार्य्यस्तु प्रतिसारणे ॥ उपजिह्वान्तु संलिख्य क्षारेण प्रतिसारयेत् । शिरोविरेकगण्डूषधूमैश्चैनामुपाचरेत् ॥ व्योषक्षाराभयावह्निचूर्णमेतत् प्रघर्षणम् । उपजिह्वाप्रशान्त्यर्थमेभिस्तैलञ्च पाचयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ जिह्वालिट् [ह्] पुं, (जिह्वया लेढीति । लिह + क्विप् ।) कुक्कुरः । इति भूरिप्रयोगः ॥ जिह्वाशल्यः, पुं, (जिह्वाया शल्यमिव । अभिधानात् पुंस्त्वम् ।) खदिरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जिह्वास्वादः, पुं, (जिह्वया स्वाद आस्वादनम् ।) लेहनम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ८८ ॥ जीनः, त्रि, (जिनाति जीर्य्यतीति । ज्या वयो हानौ + “गत्यर्थेति ।” क्तः । ग्रहिज्येति सम्प्र- सारणम् । हल इति दीर्घः । लादिश्चेति नत्वम् ।) वृद्धः । इत्यमरः । २ । ६ । ४२ ॥ (चर्म्मपुटे । यथा, मनुः । ११ । १३८ । “जीनकार्म्मुकवस्तावीन् पृथग् दद्यात् विशुद्धये ॥”) जीमूतः, पुं, (जयति आकाशमिति । जि + “जेर्मूट्चोदात्तः ।” उणां ३ । ९१ । इति क्तः । मूडागमो धातोदीर्घश्च ।) पर्व्वतः । (यथा- मत्स्यपुराणे । १२० । ७५ । “जीमूतो द्रावणश्चैव मैनाकश्चन्द्रपर्व्वतः । आयतास्ते महाशैलाः समुद्रं दक्षिणं प्रति ॥” * ॥

जीवनं जलं मूत्रयति स्रावयतीति । पृषोदरा- दित्वात् साधुः । इति पुरुषोत्तमदेवः ।) मेघः । (यथा, महाभारते । ६ । १९ । ३१ । “राजानमन्वयुः पश्चात् जीमूता इव वार्षिकाः ॥”) मुस्ता । देवताडवृक्षः । इत्यमरः । ३ । ३ । ५८ ॥ इन्द्रः । भृतिकरः । घोषकलता । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, चरके सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये । “धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम् ॥” सूर्य्यः । यथा, महाभारते । ३ । ३ । सूर्य्य- स्याष्टोत्तरशतनामकीर्त्तने । २२ । “वरुणः सागरोऽंशुश्च जीमूतो जीवनोऽरिहा ॥” ऋषिविशेषः । यथा, महाभारते ५ । १११ । २४ । “जीमूतस्यात्र विप्रर्षेरुपतस्थे महात्मनः ॥” मल्लविशेषः । भीमसेनस्तु विराटगृहवासकाले नियुद्धेनैनं निहतवान् । यथा, महाभारुते । ४ । १२ । २२ । “ततस्तु वृत्रसङ्काशं मीमो मल्लं समाह्वयत् । जीमूतं नाम तं तत्र मल्लं विख्यातविक्रमम् ॥” स्वनामख्यातो दशार्हस्य पौत्त्रः । यथा, हरि वंशे । ३२ । २५ । “दशार्हस्य सुतो व्योमा व्योम्नो जीमूत उच्यते ॥” वपुष्मत्पुत्त्रः । स तु शाल्मलद्वीपस्य ईश्वर- विशेषः । यथा, ब्रह्माण्डे ३६ अध्याये । “शाल्मलस्येश्वराः सप्त सुतास्ते तु वपुष्मतः । श्वेतश्च हरितश्चैव जीमूतो रोहितस्तथा ॥” अस्य वर्षस्तु एतन्नाम्नैव विख्यातः । यथा, तत्रैव, -- “जोमूतस्य च जीमूतो रोहितस्य च रोहितः ॥” ऊनचत्वारिंशदक्षरवृत्तिविशेषः । तल्लक्षणा- दिकं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) जीमूतकूटः, पुं, (जीमूतो मेघः कूटे शिखरे यस्य । अत्युन्नतत्वादेवास्य तथात्वम् ।) पर्व्वतः । इति हारावली । ५१ ॥ जीमूतमूलं, क्ली, (जीमूतस्यं मुस्ताया मूलमिव मूलमस्य ।) शटी । इति रत्नमाला ॥ जीमूतवाहनः, पुं, (जीमूतो मेघो वाहनं यस्य ।) इन्द्रः । मेघवाहन इत्यमरदर्शनात् । धर्म्मरत्न- नामकस्मृतिसंग्रहकर्त्ता ॥ (यदुक्तं दायभागे । “बहुविधपूर्ब्बनिवन्धृव्याख्यासञ्जातसंशयस्यैतत् जीमूतवाहनकृतं प्रकरणमपनुत्तये ध्येयम् ॥ परिभद्रकुलोद्भूतः श्रीमान् जीमूतवाहनः । दायभागं चकारेमं विदुषां संशयच्छिदे ॥” शालिवाहननृपस्य पुत्त्रः । आश्विनकृष्णा- ष्टम्यां पुत्त्रसौभाग्यकामाभिर्नारीभिरयं पूज्यः । एतद्विवरणं जिताष्टमीशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ जीमूत- केतोर्नृपस्य पुत्त्रः । यथा, कथासरित्सागरे । २२ । २४ । “अथ तस्याचिरादेव राज्ञः सूनुरजायत । जीमूतवाहनं तं च नाम्ना स विदधे पिता ॥”) जीमूतवाही, [न्] पुं, (जीमूतं वहति जीमूता- कारेणात्मानं परिणामयतीत्यर्थः । वह +

पृष्ठ २/५३७

णिनिः । मेघयोनित्वादेवास्य तथात्वम् ।) धूमः । इति हेमचन्द्रः ॥ जीरः, पुं, (जवतीति । जु गतौ + “जोरी च ।” उणां २ । २३ । इति रक् ईश्चान्तादेशः ।) जीरकः । खड्गः । इति मेदिनी । रे, ३९ ॥ अनुः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (विद्यावति, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ४४ । ११ । “मनुष्वद्देव धीमहि प्रचेतसं जीरं दूतममर्त्त्यम् ।” “जीरं विद्यावन्तम् ।” इति दयानन्दभाष्यम् ॥) जीरकः, पुं, (जीर + संज्ञायां कन् ।) वणिग्- द्रव्यविशेषः । जीरा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जरणः २ अजाजी ३ कणा ४ । इत्यमरः । २ । ९ । ३६ ॥ जीर्णः ५ जीरः ६ दीप्यः ७ जीरणः ८ अजाजिका ९ वह्निशिखः १० मागधः ११ दीपकः १२ । इति जटाधरः ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । दीपन- त्वम् । वातगुल्माध्मानातीसारग्रहणीक्रिमि- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुचिस्वर- कारित्वम् । गन्धयुक्तत्वम् । कफवातनाशित्वम् । पाके कटुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । लघुत्वम् । पित्त- वर्द्धनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । शुक्लजीरा कृष्णजीरा कलौञ्जी एषां नामानि गुणाश्च । “जीरको जरणोऽजाजी कणा स्याद्दीर्घजीरकः । कृष्णजीरः सुगन्धश्च तथैवोद्गारशोधनः ॥ कलाजाजी तु सुषवी कालिका चोपकालिका । पृथ्वीका कारवी पृथ्वी पृथुस्तूष्णोपकुञ्चिका ॥ उपकुञ्ची च कुञ्ची च बृहज्जीरक इत्यपि । जीरकत्रितयं रूक्षं कटुकं दीपनं लघु ॥ संग्राहि पित्तलं मेध्यं गर्भाशयविशुद्धिकृत् । ज्वरघ्नं पाचनं बल्यं वृष्यं रुच्यं कफापहम् ॥ चक्षुष्यं पवनाध्मानगुल्मच्छर्द्द्यतिसारहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ जीरणः, पुं, (जीरकः पृषोदरादित्वात् कस्य णः ।) जीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीरिका, स्त्री, (जीर्य्यतीति । जॄ + बाहुलकात् रिक् । ईश्चान्तादेशः । ततः स्वार्थे कन् ।) वंशपत्रीतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीर्णं, क्ली, (जीर्य्यति स्मेति । जृ ष् वयोहानौ + गत्यर्थेति क्तः । निष्ठातस्य नत्वम् ।) शैलजम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वयःप्रकारविशेषः । यथा, “तद्बयो यथा स्थूलभेदेन त्रिविधम् । बालं मध्यं जीर्णमिति ।” इति चरके विमानस्थाने- ऽष्टमेऽध्याये ॥) जीर्णः, पुं, (जीर्य्यत्यनेनेति । जॄ + करणे क्तः ।) जीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १८० ॥) जीर्णः, त्रि, (जीर्य्यतीति । जॄ + “गत्यर्थाकर्म्मक- श्लिषेति ।” ३ । ४ । ७२ । इति कर्त्तरि क्तः ।) वृद्धः । इत्यमरः । २ । ६ । ४२ ॥ पुरा- तनः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवीभाग- वते । १ । २० । १७ ।

“तत्याज देहंधर्म्मात्मा देही जीर्णमिवाम्बरम् ॥”) गतबहुवयः । जराविशिष्टः । पक्वः । पाक- विशिष्टः ॥ * ॥ (यथा, चाणक्ये । ७९ । “जीर्णमन्नं प्रशंसीयात् भार्य्याञ्च गतयौवनाम् । रणात् प्रत्यागतं शूरं शस्यञ्च गृहमागतम् ॥”) अथ जीर्णद्रव्याणि । “नारीकेलफलेषु तण्डुलमथ क्षीरं रसाले हितं जम्बीरोत्थरसो घृते समुचितः सर्पिस्तु मोचा- फले । गोधूमेषु च कर्क्कटी हिततमा मांसात्यये काञ्जिकं नारङ्गे गुडभक्षणञ्च कथितं पिण्डारके कोद्रवः ॥ पिष्टान्ने सलिलं पियालफलजे पथ्या हिता माषजे खण्डंक्षीरभवे तु तक्रमुचितं कोष्णाम्बु कोलम्बजे । मत्स्ये चूतफलं त्वजीर्णशमनं मध्वम्बुपानात्यये तैलं पौष्करजे कटुप्रशमनं शेषांस्तु बुद्ध्या जयेत् ॥ पनसे कदलं कदले च घृतं घृतपाकविधावपि जम्बुरसः । तदुपद्रवशान्तिकरं लवणं लवणेषु च तण्डुलवारि वरम् ॥ नारिकेलफलतालबीजयोः पाचनं य इह तण्डुलं विदुः । ते वदन्ति मुनयोऽथ तण्डुलान् क्षीरवारि परिपाचयत्यपि ॥ दाडिमामलकतालतिन्दुकी- बीजपूरलवलीफलान्यपि । वाकुलेन फलेन च पाचयेत् पाकमेति बकुलं स्वमूलतः ॥ मधूक-मालूर-नृपादनानां परूषखर्ज्जूरकपित्थकानाम् । पाकाय पेयं पिचुमर्द्दबीजं घृतेऽपि तक्रं प्रवदन्ति पथ्यम् ॥ गोधूममाषहरिमन्थसतीनमुद्ग- पाको भवेदिति च मातुलपत्रकेण । खर्ज्जूरिकाविशकशेरुसितासु शस्तं शृङ्गाटके मधुफलेष्वपि भद्रमुस्तम् । पिशितपनसयोः स्यादाम्रबीजेन पाकः कृशरमहिषयोषित्क्षीरयोः सैन्धवेन । चिपिटपरिणतिः स्यात् पिप्पलीदिप्पकाभ्या- मपहरति तुषाम्भो वैदलानामजीर्णम् ॥ कर्पूरपूगीफलनागवल्ली- काश्मीरजातीफलजातिकाशम् । कस्तूरिका सिह्लकनारिकेल- जलं पचत्याशु समुद्रफेनः ॥ श्यामाकनीवारकुलत्थषष्टि- निष्पावकङ्गूदधिमस्तकस्तु । चिञ्चाकुलत्थौ तिलतैलयोगात् जटाब्दनादस्य निहन्त्यथाम्रम् ॥ कशेरुशृङ्गाटमृणालमृद्दी- खर्ज्जूरखण्डा अपि नागरेण । पलाशभस्माम्बु तथार्द्रजो वा रसो निहन्याद्रसमिक्षुजातम् ॥

अम्लेन केनाप्यथ व्योषणेन कोष्णाम्बुना वा घृतमेति पाकम् । तिलादितैलान्यपि काञ्जिकेन सर्ज्जस्य मज्जा पनसामलक्यौ ॥ किमत्र चित्रं बहुमांसमत्स्य- भोजी सुखी स्यात् परिपीय शुक्तम् । इत्यद्भुतं केवलवह्निपक्व- मांसेन मत्स्यं परिपाकमेति ॥ कपोतपारावतनीलकण्ठ- कपिञ्जलानां पिशितानि जग्ध्वा । काशस्य मूलं परिपेयमुष्णं सुखीभवेन्ना बहुशो न भूतम् ॥ व्योषै रसाला सुरभीयवस्तु- मण्डेन कोष्णेन विपाकमेति । शङ्खस्य चूर्णेन हयारिनारी- पयोदधिक्षीरमुपैति पाकम् ॥ वटो वेसवाराल्लवङ्गेन फेणी- शमं पर्पटः शिग्रुबीजेन याति । कणामूलतो लड्डुका पूपकादे- र्व्विपाको भवेच्छष्कुलीमण्डयोश्च ॥ श्वाविद्गोधा गण्डकाश्चित्रतैलाद्- यावत् क्षारात् कोलकूर्म्मादयोऽपि । जीर्य्यन्त्येवं पायसो मुद्गयूषात् सामुद्रादप्यारनालं सुखाय ॥ तप्तं तप्तं हेम वा तारमग्नौ तोये क्षिप्तं सप्तकृत्यस्तदम्भः । पीत्वावश्यं दीर्घकालोपपन्न- मम्भो जीर्णं शीघ्रमेवं जहाति ॥ पालङ्किकाकेमुककारवल्ली- वार्त्ताकुवंशाङ्कुरमूलकानाम् । उपोदकालावुपटोलकानां सिद्धार्थको मेघवरस्य पक्ता ॥ शुण्ठीसतीनस्य च नागरङ्ग- जम्बीरयोः कोद्रवको निहन्ता । जरामिरा गैरिकचन्दनाभ्या- मभ्येति शीघ्रं बहुशो न भूतम् ॥ पटोलवंशाङ्कुरकारवल्ली- फलान्यलावूनि बहूनि जग्धा । क्षारोदकं ब्रह्मतरोर्न्निपीय भोक्तुं पुनर्व्वाञ्छति तावदेव ॥ विपच्यते शूरणको गुडेन तथालुकं तण्डुलतोयपानात् । जम्बीरनीरेण निशारशोनं मुस्तेन तूर्णं परिपाकमेति ॥ चञ्चूकसिद्धार्थकवास्तुकानां गायत्त्रिसारक्वथितेन पाकः । शाकानि सर्व्वाण्युपयान्ति पाकं क्षारेण सद्यस्तिलनालजेन ॥ आम्रातकोदुम्बरपिप्पलीनां फलानि च प्लक्षवटादिकानाम् । स्युः शामनं पर्य्युषितोदकेन पियालमज्जा च कदुष्णकेन ॥

पृष्ठ २/५३८

स्नेहाजीर्णं रोगिणां मुद्गचूर्णं ज्वालां मुस्तो हन्ति वैरेचकानाम् । माषो भूयान्निम्बमूलेन पाक- श्चिञ्चा मुञ्चत्यम्लतां चूर्णयोगात् ॥ उष्णेन शीतं शिशिरेण चोष्ण- मम्लेन च क्षारगणो गुणाय । स्नेहेन तीक्ष्णं वमनातियोगे सिता हिता स्यादिति काशिराजः ॥ ताम्बूलमध्यस्थितचूर्णकेन संदह्यते यस्य मुखं नरस्य । तैलेन वा केवत्वकाञ्जिकेन सुखाय गण्डूषमसौ विदध्यात् ॥ शीतोदकं नस्यजरोगहारि नारीपयश्चाञ्जनरुग्विनाशि । एलोदकं धूमगदे प्रशस्तं धात्रीप्रलेपोऽतिविरेचनेषु ॥ मृगस्य मांसं श्रमजेऽनुकूलं प्रवातसुप्तिः सुरतावसाने । क्षीरोषणासैन्धवसाधितन्तु च्छागाण्डमुक्तं सुरतातिरेके ॥ श्रवणपूरणजे तिलतैलतः श्रवणपूरणमेव सुखं विदुः । कबलजेषु गदेष्वथ कारयेत् कबलमार्द्रकजद्रवजं पुनः ॥” इति जीर्णमञ्जरी ॥ जीर्णज्वरः, पुं, (जीर्णः पुरातनो ज्वरः ।) पुरा- तनज्वररोगः । अथ जीर्णज्वराधिकारः । तत्र जीर्णज्वरस्य सामान्यलक्षणमाह । “यो द्वादशभ्यो दिवसेभ्य ऊर्द्धं दोषत्रयस्तद्द्विगुणेभ्य ऊर्द्धम् । नृणां तनौ तिष्ठति मन्दवेगो भिषग्भिरुक्तो ज्वर एष जीर्णः ॥” * ॥ जीर्णज्वरस्यैव विशेषं वातवलासकमाह । “नित्यं मन्दज्वरो रूक्षः शूनः कृच्छ्रेण सिध्यति । स्तब्धाङ्गः श्लेष्मभूयिष्ठो नरो वातवलासकी ॥” वातवलासकाख्यो ज्वरोऽस्यास्ति इति वात- वलासकी । नर ईदृग्भवेत् । शूनः शोथी । श्लेष्मभूयिष्ठो बहुलश्लेष्मकः ॥ * ॥ अथ जीर्णज्वरस्य सामान्यचिकित्सा । “जीर्णज्वरी नरः कुर्य्यान्नोपवासं कदाचन । लङ्घनात् स भवेत् क्षीणो ज्वरस्तु स्याद्बली यतः ॥ पुराणेऽपि ज्वरे दोषा यद्यपथ्यैः पुनस्तथा । लङ्घयेत्तत्र तं पश्चात् पूर्ब्बवत् कारयेत् क्रियाम् ॥” तथा पूर्ब्बवत् ॥ * ॥ “निदिग्धिकानागरकामृतानां क्वाथं पिबेन्मिश्रितपिप्पलीकम् । जीर्णज्वरारोचककासशूल- श्वासाग्निमान्द्यार्द्दितपीनसेषु ॥ हन्त्यूर्द्ध्वजानयं प्रायः सायं तेनोपयुज्यते ॥” इति त्रिकण्टकक्वाथः ॥ * ॥ “पिप्पलीचूर्णसंयुक्तक्वाथश्छिन्नोद्भवोद्भवः । जीर्णज्वरकफध्वंसी पञ्चमूलकृतोऽथवा ॥

अमृतायाः कषायन्तु शीतलीकृतमीरितम् । मधुपादयुतं पीतं जीर्णज्वरहरं परम् ॥ पिप्पलीमधुसंमिश्रं गुडूचीस्वरसं पिबेत् । जीर्णज्वरकफप्लीहकासारोचकनाशनम् ॥ जीर्णज्वरेऽग्निमान्द्ये च शस्यते गुडपिप्पली । कासाजीर्णारुचिश्वासहृत्पाण्डुज्वररोगनुत् ॥ द्विगुणः पिप्पलीचूर्णाद्गुडोऽत्र भिषजां मतः । पिप्पली मधुसंयुक्ता मेदःकफविनाशिनी ॥ श्वासकासज्वरहरी पाण्डुप्लीहोदरापहा । आमलं चित्रकं पथ्या पिप्पली सैन्धवं तथा ॥ चूर्णितोऽयं गणो ज्ञेयः सर्व्वज्वरहरः परः । भेदी रुचिकरः श्लेष्महर्त्ता दीपनपाचनः ॥” इति आमलक्यादिचूर्णम् ॥ * ॥ “द्राक्षामृता शटी शृङ्गी मुस्तकं रक्तचन्दनम् । नागरं कटुका पाठा भूनिम्बः सदुरालभः ॥ उशीरं धान्यकं पद्मं बालकं कण्टकारिका । पुष्करं पिचुमर्द्दञ्च दशाष्टाङ्गमिदं स्मृतम् ॥ जीर्णज्वरारुचिश्वासकासश्वयथुनाशनम् ॥” इति द्राक्षाद्यष्टादशाङ्गक्वाथः ॥ * ॥ “त्रिवृद्ध्या पञ्चवृद्ध्या वा सप्तवृद्ध्याथवा कणाः । गव्यक्षीरेण संपिष्टा पिबेद्दश दिनानि हि ॥ तथैव न्यूनयेदेता एवं विंशतिवासरान् । पिबतां ज्वरशान्तिः स्यात् पाण्डरोगश्च शाम्यति ॥ कासः श्वासोऽग्निमान्द्यञ्च कफाधिक्यञ्च नश्यति । त्रयादिवृद्धिर्यथाकफवृद्धिः । दुग्धवृद्धिर्यथाग्निवृद्धिः । इति वर्द्धमानपिप्पली ॥ * ॥ “वातश्लेष्मज्वरोक्ता स्यात् क्रिया वातवलासके । जीर्णे ज्वरे कफे क्षीणे दाहतृष्णासमन्विते ॥ पयः पीयूषसदृशं तन्नवे तु विषोपमम् । चन्दनाद्यं हितं तैलं शीर्षाधिकारकीर्त्तितम् ॥ तथा नारायणन्तैलं जीर्णज्वरहरं परम् ॥” इति जीर्णज्वराधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ जीर्णदारुः, पुं, (जीणमिव दारुयस्य ।) वृद्धदारक- भेदः । विधाराविशेष इति लोके । तत्पर्य्यायः । जीर्णफञ्जी २ सुपुष्पिका ३ अजरा ४ सूक्ष्म- पर्णा ५ । अस्य गुणाः । गौल्यत्वम् । पिच्छि- लत्वम् । कफवातकासामदोषनाशित्वम् । बल्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीर्णपत्रिका, स्त्री, (जीर्णानि पत्राण्यस्याः । कप् ततष्टापि अत इत्वम् ।) वंशपत्रीतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीर्णपर्णः, पुं, (जीर्णानि पर्णानि यस्य ।) कदम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जीर्णं पर्णं पत्रम् ।) पुरातनपत्र, क्ली ॥ (जीर्णं पर्णं ताम्बूलं इति विग्रहे पुरातनताम्बूले च । यदुक्तं वैद्यके । “पर्णमूले भवेद्व्याधिः पर्णाग्रे पापसम्भवः । जीर्णपर्णं हरेदायुः शिराबुद्धिप्रणाशिनी ॥”) जीर्णबुध्नः, पुं, (जीर्णोऽदृढो बुध्नो मूलमस्य ।) पट्टिकालोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीर्णबुध्नकं, क्ली, (जीर्णो बुध्नो मूलं यस्य । ततः कप् ।) परिपलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ केओटमुता इति भाषा ॥

जीर्णवज्रं, क्ली, (जीर्णं वज्रं हीरकमिव ।) वैक्रान्तमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीर्णवस्त्रं, क्ली, (जीर्णं पुरातनं वस्त्रम् ।) पुरा- तनवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । पटच्चरम् २ । इत्य- मरः । २ । ६ । ११५ ॥ जीर्णा, स्त्री, (जीर्य्यत्यनयेति । ज + करणे क्तः ।) स्थूलजीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीर्णिः, स्त्री, (जॄ + क्तिन् ।) ज्यानिः । जीर्णता । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ जीर्णोद्धारः, पुं, (जीर्णानां भग्नमन्दिरादीनां उद्धारः संस्कारः ।) भग्नमन्दिरादेः संस्कारः । यथा, विष्णुधर्म्मोत्तरतृतीयकाण्डे । “यस्य राज्ञस्तु विषये देववेश्म विशीर्य्यते । तस्य सीदति तद्राज्यं देववेश्म यथा तथा ॥ कृत्वा शीर्णस्य संस्कारं तथा देवेशवेश्मनि । द्बिगुणं फलमाप्नोति नात्र कार्य्या विचारणा ॥” विष्णुरहस्ये । “पतितस्य च यः कर्त्ता पतमानस्य रक्षिता । विष्णोरायतनस्येह स नरो विष्णुलोकभाक् ॥” अग्निपुराणे । “पतितं पतमानन्तु तथार्द्धस्फुटितं नरः । समुद्धृत्य हरेर्धाम द्बिगुणं फलमाप्नुयात् ॥” देवीपुराणे । “मूलाच्छतगुणं पुण्यं प्राप्नुयाज्जीर्णकारकः । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन जीर्णस्योद्धारमाचरेत् ॥” हयशीर्षपञ्चरात्रे । “वापीकूपतडागानां सुरधाम्नां तथानघ ! । प्रतिमानां सभानाञ्च संस्कर्त्ता यो नरो भुवि ॥ पुण्यं शतगुणं तस्य भवेन्मूलान्न संशयः । प्रतिष्ठाया विधिः कार्य्यस्तथा मन्दिरनिर्म्मिते ॥ प्रायः श्रीहयशीर्षोक्तेरनुसारेण वैष्णवैः । देवालयप्रतिष्ठा च ख्याता तल्लिखनेन किम् ॥ श्रीमूर्त्तिस्थापनेनैव संपूर्णा सा विशेषतः । देवगृहं देवतायाः प्रतिष्ठाविधिना सदा ॥ संस्कार्य्यं मनुजानान्तु समुदायोक्तकर्म्मणा ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे २० विलासः ॥ जीर्विः, पुं, (जीर्य्यति छिन्नीभवत्यनेनेति । जॄ + “जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन् ।” उणां ४ । ५४ । इति करणे क्विन् ।) कुठारः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (जीर्य्यतीति । कर्त्तरि क्विन् ।) शकटम् । कायः । पशुः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ जीव, ऋ प्राणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) ऋ, अजीजिवत् अजिजीवत् । प्राणः प्राणधारणम् । जीवति लोकः । इति दुर्गादासः ॥ जीवः, पुं, (जीवनमिति । जीव + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२१ । इति घञ् ।) असुधारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११९ । (यथा, हरिवंशे । १७४ । ७३ । “त्वमेष चिन्तय सखि ! नोत्तरं प्रतिभाति मे । खकार्य्ये मुह्यते लोको यथा जीवं लभाम्वहम् ॥”)

पृष्ठ २/५३९

(जीवतीति । जीव प्राणे + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) प्राणी । (यथा, भागवते । १ । १३ । ४४ । “अहस्तानि सहस्तानामपदानि चतुष्पदाम् । फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम् ॥”) वृत्तिः । वृक्षविशेषः । (स एव महानिम्बवृक्षः । तत्पर्य्याया यथा, -- “महानिम्बः स्मृतोद्रेका रम्यको विषमुष्टिकः । केशामुष्टिनिम्बकश्च कार्म्मुको जीव इत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) बृहस्पतिः । इति मेदिनी । वे, ८ ॥ (यथा, काशीखण्डे । १७ । ४४ । “अस्माल्लिङ्गार्च्चनान्नित्यं जीवभूतोऽसि मे यतः । अतो जीव इति ख्यातिं त्रिषु लोकेषु यास्यसि ॥”) कर्णः । इति धरणी ॥ क्षेत्रज्ञः । तत्पर्य्यायः । आत्मा २ पुरुषः ३ पुद्गलः ४ अन्तर्यामी ५ ईश्वरः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः । (यथा, भग- वद्गीतायाम् । १३ । २ टीकायां श्रीधरस्वामिपादाः । “तञ्च क्षेत्रज्ञं संसारिणं जीवं वस्तुतः सर्व्व- क्षेत्रेष्वनुगतं मामेव विद्धि ॥”) तस्य स्वरूपं यथा, -- “कर्म्मणा जीवरूपश्च सन्ततं तत्फलप्रदः । कर्म्मरूपश्च भगवान् श्रीकृष्णः प्रकृतेः परः ॥ सोऽपि तद्धेतुरूपश्च कर्म्म तेन भवेत् सति । जीवः कर्म्मफलं भुङ्क्ते आत्मा निर्लिप्त एव च ॥ आत्मनः प्रतिविम्बश्च देही जीवः स एव च । प्राणदेहादिभृद्देही स जीवः परिकीर्त्तितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ * ॥ (तथाच भागवते । १२ । १८४ । १७ । “जीवं पश्यामि वृक्षाणामचैतन्यं न विद्यते ॥”) वेदान्तमते घटावच्छिन्नाकाशवत् शरीरत्रित- यावच्छिन्नं चैतन्यम् । केषाञ्चिन्मते दर्पणस्थमुख- प्रतिविम्बवत् बुद्धिस्थचैतन्यप्रतिविम्बम् ॥ (जीव- यति लोकानन्तर्य्याम्यात्मकरूपेणेति । जीव + णिच् + अच् । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १५९ । ६८ । “जीवो विनयिता साक्षी मुकुन्दोऽमितविक्रमः ॥” जीवनविशिष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । २८८ । २३ । “मृते वा त्वयि जीवेवा यदा भोक्ष्यति वैजनः ॥”) जीवः, पुं क्ली, (जीव + भावे घञ् ।) जीवितम् । इति मेदिनी । वे, ९ ॥ (यथा, भागवते । १ । २ । १० । “जीवस्य तत्त्वजिज्ञासा नार्थो यश्चेह कर्म्ममिः ॥” “जीवस्य जीवनस्य च पुनर्द्धर्म्मानुष्ठानद्वारा कर्म्मभिर्य्य इह प्रसिद्धः स्वर्गादिः सोऽर्थो न भवति ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) जीवकः, पुं, (जीवयति आरोग्यं करोतीति । जीव + णिच् + ण्वुल् ।) अष्टवर्गान्तर्गतौषधविशेषः । तत्पर्य्यायः । कूर्च्चशीर्षः २ मधुरकः ३ शृङ्गः ४ ह्नस्वाङ्गः ५ । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ जीवनः ६ दीर्घायुः ७ प्राणदः ८ जीव्यः ९ भृङ्गाह्वः १०

प्रियः ११ चिरञ्जीवी १२ मधुरः १३ मङ्गल्यः १४ कूर्च्चशीर्षकः १५ वृद्धिदः १६ आयुष्मान् १७ जीवदः १८ बलदः १९ । अस्य गुणाः । मधु- रत्वम् । शीतत्वम् । रक्तपित्तानिलार्त्तिक्षय- दाहज्वरनाशित्वम् । शुक्रश्लेष्मविवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ बलकारित्वम् । कार्श्य- वातनाशित्वम् । तस्य रूपं यथा, -- “जीवकर्षभकौ ज्ञेयौ हिमाद्रिशिखरोद्भवौ । रसोनकन्दवत्कन्दौ निःसारौ सूक्ष्मपत्रकौ ॥ जीवकः कूर्च्चकाकारः ऋषभो वृषशृङ्गवत् । जीवकर्षभकस्थाने विदारीमूलम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ प्राणकः । पीतशालः । क्षपणः । इति मेदिनी । के, ९५ ॥ जीवकः, त्रि, (जीवति प्रभुसेवावृत्त्या इति । जीव + ण्वुल् ।) सेवकः । वृद्ध्याशी । जीवी ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४१ । ६६ । “त्रैविद्यो ब्राह्मणो विद्वान् न चाध्ययनजीवकः ॥”) अहितुण्डिकः । इति मेदिनी । के, ९५ ॥ जीवजीवः, पुं, (जीवेन भक्ष्यक्षुद्रकीटादिना जीव- तीति । जीव + अच् । यद्वा, जीवञ्जीव + पृषो- दरात् साधुः ।) जीवञ्जीवपक्षी । इति शब्द- रत्नावली ॥ जीवञ्जीयः, पुं, (जीवं जीवयति विषदोषं नाशय- तीति । कृत्यल्युटो बहुलमिति बाहुलकात् खच् ।) चकोरपक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३५ ॥ (अपरः पक्षिविशेषः । विषादिविकृतस्यान्नादेः परीक्षार्थमस्यावश्यकत्वं भवति । यथा, वाभटे सूत्रस्थाने ७ अध्याये १६ । “हंसः प्रस्खलति ग्लानिर्ज्जीवञ्जीवस्य जायते । चकोरस्याक्षिवैराग्यं क्रौञ्चस्य स्यान्मदोदयः ॥”) वृक्षविशेषः । इति मेदिनी । वे, ५९ ॥ जीवत्तोका, स्त्री, (जीवत् तोकं अपत्यं अस्याः ।) जीवत्पुत्त्रिका । तत्पर्य्यायः । जीवसूः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ जीवत्पतिः, स्त्री, (जीवन् पतिर्यस्याः ।) सधवा । इति हेमचन्द्रः ॥ जीवत्पितृकः, पुं, (जीवन् पिता यस्य इति कप् ।) विद्यमानपितृकः । यथा, -- “अमास्नानं गयाश्राद्धं दक्षिणामुखभोजनम् । नजीवत्पितृकः कुर्य्यात् कृतेऽपि पितृहा भवेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ जीवथः, पुं, (जीवत्यनेनेति । जीव + “शीङ्शपि- रुगमिवञ्चिजीवि प्राणिभ्योऽथः ।” उणां ३ । ११३ । इति अथः ।) प्राणः । कूर्म्मः । मयूरः । मेघः । धार्म्मिके चिरायुषि च त्रि । इत्युणादि- कोषः ॥ जीवदः, पुं, (जीवं जीवनं ददाति औषधादि- सुप्रयोगेणेति । दा + कः ।) वैद्यः । विद्बिट् । इति मेदिनी । दे, २९ ॥ जीवनदातरि, त्रि ॥ जीवदात्री, स्त्री, (जीवं जीवनं ददातीति । दा + तृच् ङीप् च ।) ऋद्धिः । इति राजनिर्घण्टः ॥

जीवधनं, क्ली, (जीव एव धनमिति ।) गवा- दिकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जीवनं, क्ली, (जीव्यतेऽनेनेति । जीव + करणे ल्युट् ।) वृत्तिः । (यथा, भागवते । १ । १३ । ४४ । “अहस्तानि सहस्तानामपदानि चतुष्पदाम् । फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम् ॥” “जीवनं जीविकेति ॥” तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) जलम् । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४६३ । “यमुनाया इव तस्याः सखि ! मलिनं जीवनं मन्ये ॥” जीव + भावे ल्युट् ।) प्राणधारणम् । इति मेदिनी । ने, ६९ ॥ (यथा, हटयोगप्रदी- पिकायाम् । २ । ३ । “यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवनमुच्यते ॥” “प्राणान् हन्ति जगत्प्राणो जीवनं हन्ति जीवनम् । किमाश्चर्य्यं क्षारभूमौ प्राणदा यमदूतिका ॥” इत्युद्भटः ॥) हैयङ्गवीनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मज्जा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गङ्गा । यथा, काशी- खण्डे । २९ । ६५ । “जीवनं जीवनप्राणा जगज्ज्येष्ठा जगन्मयी ॥”) जीवनः, पुं, (जीवयति सेवनादिना । जीव + कर्त्तरि ल्युः ।) जीवकौषधम् । वातः । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षुद्रफलकवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ पुत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (सर्व्वान् प्राणरूपेण जीवयतीति । जीव + णिच् + कर्त्तरि ल्युः । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११२ । “वीरहा रक्षणः सन्तो जीबनः पर्य्यवस्थितः ॥” शिवः । महाभारते । १३ । १७ । १२१ । “निर्जीवो जीवनो मन्त्रः शुभाज्ञो बहुकर्कशः ॥”) जीवनकं, क्ली, (जीव्यतेऽनेन । जीव + करणे ल्युट् । ततः स्वार्थे कन् ।) अन्नम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जीवनयोनिः, स्त्री, (जीवनस्य योनिः कारणम् ।) यत्नविशेषः । स तु अतीन्द्रियः शरीरे प्राण- सञ्चारकारणम् । इति भाषापरिच्छेदः ॥ जीवनहेतुः, पुं, (जीवनस्य हेतुरुपायः ।) वर्त्त- नोपायः । स च दशविधः । यथा, -- “विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्षं विपणिः कृषिः । वृत्तिर्भैक्षं कुशीदञ्च दश जीवनहेतवः ॥” इति गारुडे २१४ अध्यायः ॥ जीवना, स्त्री, (जीवयतीति । जीव + णिच् + युच् ल्युः वा ततष्टाप् ।) मेदौषधम् । इति मेदिनी । ने, ६९ ॥ जीवनाघातं, क्ली, (जीवनं आहन्त्यनेनेति । आ + हन् + करणे घञ् ।) विषम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ जीवनावासः, पुं, (आवसत्यस्मिन् । आ + वस + घञ् । जीवनं जलं आवासोऽस्य ।) वरुणः । इति शब्दरत्नावली ॥ (वारिवासिनि, त्रि ॥) जीवनिका, स्त्री, (जीवन + ठन् । टाप् । यद्वा, जीवनी + संज्ञायां कन् ह्रस्वश्च ।) हरीतकी । इति राज-

पृष्ठ २/५४०

निर्घण्टः ॥ (हरीतकीशब्दे विवरणविशेषोऽस्याः ज्ञातव्यः ॥) जीवनी, स्त्री, (जीवत्यनेनेति । जीव + करणे ल्युट् ङीप् च ।) जीवन्ती । (पर्य्याया यथा, -- “जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीया मधुस्रवा । मङ्गल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा पयस्विनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) काकोली । डोडी । मेदा । महामेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ यूथी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ जीवनीयं, क्ली, (जीव्यतेऽनेन अस्माद्बा । जीव + करणे अपादाने वा अनीयर् ।) जलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (जीवनप्रदे, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “गोक्षीरमनभिष्यन्दि स्निग्धं गुरु रसायनम् । जीवनीयं यथा वातपित्तप्नं परमं स्मृतम् ॥”) जीवनीयगणः, पुं, (जीवनीयानामोषधीनां गणः ।) औषधविशेषः । यथा, वैद्यकपरिभाषायाम् । “अष्टवर्गश्च पर्णिन्यौ जीवन्ती मधुकन्तथा । जीवनीयगणः प्रोक्तो जीवनस्तु पुनस्तया ॥” (“जीवन्ती काकोल्यौ मेदे द्वे मुद्गमाषपर्ण्यौ च । ऋषभकजीवकमधुकं चेति गणो जीवनीयाख्यः ॥” इति च वाभटे सूत्रस्थाने पञ्चदशेऽध्याये ॥) जीवनीया, स्त्री, (जीवनीय + टाप् ।) जीवन्ती । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ जीवनेत्री, स्त्री, (जीवं नयतीति । जीव + नी + तृच् + ङीप् च ।) सैंहली । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवनौषधं, क्ली, (जीवनस्य औषधं उपाय- विशेषः ।) येन म्रियमाणो जीवति तदौषधम् । जीवरक्षाकारि । जीवनोपायः । तत्पर्य्यायः । जीवातः २ । इत्यमरः । २ । ९ । १२० ॥ जीवन्तः, पुं, (जीवयति जीव्यतेऽनेन वा । जीव + “रुहिनन्दिजीविप्राणिभ्यः षिदाशिषि ।” उणां । ३ । १२७ । इति झच् ।) औषधम् । प्राणः । आयुर्व्विशिष्टे, त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ जीव- शाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवन्तिकः, पुं, (जीवान्तकः । पृषोदरात् साधुः ।) जीवान्तकः । इत्यमरटीकासारमुन्दरी ॥ जीवन्तिका, स्त्री, (जीवयतीति । जीव + झच् + कन् टाप् च । कापि अत इत्वम् ।) वन्दा । वृक्षो- परिजातवृक्षः । गुडूची । जीवाख्यशाकः । इति मेदिनी । के, १९० ॥ जीवन्ती हरीतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवन्ती, स्त्री, (जीवन्त + ङीष् ।) लताविशेषः । जीवै इति जीयाती इति च भाषा । तत्- पर्य्यायः । जीवनी २ जीवनीया ३ जीवा ४ मधुः ५ । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ जीवना ६ मधुस्रवा ७ स्रवा ८ । इति तट्टीका ॥ पय- स्विनी ९ जीव्या १० जीवदा ११ जीवदात्री १२ शाकश्रेष्ठा १३ जीवभद्रा १४ भद्रा १५ मङ्गल्या १६ क्षुद्रजीवा १७ यशस्या १८ शृङ्गाटी १९ जीवदृष्टा २० काञ्जिका २१ शशशिम्बिका २२ सुपिङ्गला २३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधु-

श्वासा २४ जीववृषा २५ सुखङ्करी २६ मृग- राटिका २७ जीवपत्री २८ जीवपुष्पा २९ । इति केचित् ॥ (यथा, -- “वरा शाकेषु जीवन्ती सर्षपास्त्ववराः परम् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । रक्त- पित्तवायुक्षयदाहज्वरनाशित्वम् । कफवीर्य्य- विवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादुत्वम् । स्निग्धत्वम् । त्रिदोषनाशित्वम् । रसायनत्वम् । बलकारित्वम् । चक्षुर्हितत्वम् । ग्राहित्वम् । लघुत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ श्वासकासधातु- क्षयनाशित्वम् । स्वरकारित्वञ्च । सुराष्ट्रदेशज- स्वर्णवर्णहरीतकी । सा स्नेहपाके प्रशस्ता जीर्णरोगनाशिनी । इति राजवल्लभः ॥ (अस्याः लक्षणं व्यवहरश्च यथा, -- “जीवप्रस्वर्णवर्णिनी ॥” “जीवन्ती सर्व्वरोगहृत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) शमी । गुडूची । (पर्य्याया यथा, -- “गुडूची मधुपर्णी स्यादमृतामृतवल्लरी । छिन्ना च्छिन्नरुहा च्छिन्नोद्भवा वत्सादनीति च ॥ जीवन्ती तन्त्रिका सोमा सोमवल्ली च कुण्डली । चक्रलक्षणिका धीरा विशल्या च रसायनी ॥ चन्द्रहासी वयस्था च मण्डली देवनिर्म्मिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वन्दा । इति मेदिनी । ते, ११२ ॥ डोडी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जीव इति शाक- विशेषः । शर्करावन्मधुरपुष्पा व्रततिः । अस्याः पर्य्याया यथा, -- “जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीया मधुस्रवा । मङ्गल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा पयस्विनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) जीवन्मुक्तः, त्रि, (जीवन्नेव मुक्तः आत्मज्ञानेन मायाबन्धरहितः ।) जीवद्दशायां मायाबन्ध- रहितः । (यथा, देवीभागवते । १ । १६ । ४८ । “जीवन्मुक्तः स राजर्षिर्ब्रह्मज्ञानमतिः शुचिः । तथ्यवक्तातिशान्तश्च योगी योगप्रियः सदा ॥”) तल्लक्षणं यथा । “स्वस्वरूपाखण्डशुद्धब्रह्मज्ञानेन तदज्ञानबाधनद्बारा स्वस्वरूपाखण्डे ब्रह्मणि साक्षात्कृते सति अज्ञानतत्कार्य्यसञ्चितकर्म्म- संशयविपर्य्ययादीनामपि बाधितत्वादखिलबन्ध- रहितो ब्रह्मनिष्ठः । ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्व्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्म्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे ॥’ इत्यादिश्रुतेः । अयन्तु व्युत्थानसमये मांसशोणितमूत्रपुरीषादि- भाजनेन शरीरेण आन्ध्यमान्द्यापटुत्वादिभाज- नेनेन्द्रियग्रामेण अशनायापिपासाशोकमोहादि- भाजनेनान्तःकरणेन च तत्तत्पूर्ब्बपूर्ब्बवासनया क्रियमाणानि कर्म्माणि भुज्यमानानि ज्ञाना- विरुद्धान्यारब्धफलानि च पश्यन्नपि बाधितत्वात् परमार्थतो न पश्यति । यथा इदमिन्द्रजाल-

मिति ज्ञानवान् तदिन्द्रजालं पश्यन्नपि परमार्थ- मिदमिति न पश्यति । सचक्षुरचक्षुरिव सकर्णो- ऽकर्ण इव समना अमना इव सप्राणोऽप्राण इव इत्यादिश्रुतेः । उक्तञ्च । ‘सुषुप्तवज्जाग्रति यो न पश्यति द्वयञ्च पश्यन्नपि चाद्वयत्वतः । तथापि कुर्व्वन्नपि निष्क्रियश्च यः स आत्मविन्नान्य इतीह निश्चयः ॥’ इति । अस्य ज्ञानात् पूर्ब्बं विद्यमानानामेवाहार- विहारादीनां अनुवृत्तिवच्छुभवासनानामेवानु- वृत्तिर्भवति । शुभाशुभयोरौदासीन्यं वा । तदु- क्तम् । ‘बुद्धाद्वैतसतत्त्वस्य यथेष्टाचरणं यदि । शुनां तत्त्वदृशाञ्चैव को भेदोऽशुचिभक्षणे ॥ ब्रह्मवित्त्वं तथामुक्त्रा स आत्मज्ञो न चेतरः’ इति । तदानीममानित्वादीनि ज्ञानसाधनान्यद्वेष्टृत्वा- दयः सद्गुणाश्चालङ्कारवदनुवर्त्तन्ते । तदुक्तम् । ‘उत्पन्नात्मावबोधस्य ह्यद्बेष्टृत्वादयो गुणाः । अयत्नतो भवन्त्यस्य न तु साधनरूपिणः ॥’ इति । किं बहुना अयं देहयात्रामात्रार्थमिच्छानिच्छा- परेच्छाप्रापितानि सुखदुःखलक्षणान्यारब्ध- फलान्यनुभवन्नन्तःकरणाभासादीनामवभासकः सन् तदवसाने प्रत्यगानन्दपरब्रह्मणि प्राणे लीने सति अज्ञानतत्कार्य्यसंस्काराणामपि विनाशात् परमकैबल्यमानन्दैकरसमखिलभेद- प्रतिभासरहितमखण्डं ब्रह्मावतिष्ठते । न तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्यत्रैव समवलीयन्ते विमुक्तश्च विमुच्यते । इत्येवमादिश्रुतेः ।” इति वेदान्त- सारः ॥ जीवपुत्त्रकः, पुं, (जीवः प्राणन् पुत्त्र इव । पुत्त्र- वद्धर्षजनकत्वात् तथात्वम् । इवार्थे कन् ।) इङ्गुदी- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ वृक्षविशेषः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ जीयापुता इति भाषा ॥ जीवपुष्पा, स्त्री, (जीवयतीति । जीव + णिच् + अच् । जीवं प्राणदं पुष्पमस्याः ।) बृह- ज्जीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवप्रिया, स्त्री, (जीवानां प्राणिनां प्रिया हितकारित्वात् ।) हरीतकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ जीवभद्रा, स्त्री, (जीवानां प्राणिनां भद्रं मङ्गलं यस्याः ।) जीवन्तीलता । वृद्धिनामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवमन्दिरं, क्ली, (जीवस्य आत्मनो मन्दिरं गृह- मिव ।) शरीरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ जीवला, स्त्री, (जीवं उदरस्थकृमिं लाति गृह्णाति नाशयतीति । ला + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) सैंहली । इति राज- निर्घण्टः ॥ जीववल्ली, स्त्री, (जीवयतीति जीवा प्राणदात्री । सा चासौ वल्ली चेति ।) क्षीरकाकोली । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/५४१

जीवशाकः, पुं, (जीवो हितकरः शाकः । जीवाख्यः शाको वा ।) मालवे प्रसिद्धशाकविशेषः । तत्- पर्य्यायः जीवन्तः २ रक्तनालः ३ ताम्रपत्रः ४ प्रवालः ५ शाकवीरः ६ सुमधुरः ७ मेषकः ८ । अस्य गुणाः । सुमधुरत्वम् । बृंहणत्वम् । वस्ति- शोघनत्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वम् । बल्य- त्वम् । वृष्यत्वम् । पित्तापहारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवशुक्ला, स्त्री, (जीवयतीति । जीव + णिच् + अच् । जीवा हितकरी शुक्ला शुभ्रवर्णलता ।) क्षीरकाकोली । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवश्रेष्ठा, स्त्री, (जीवाय जीवनाय श्रेष्ठा ।) ऋद्धिनामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवसंज्ञः, पुं, (जीव इति संज्ञा यस्य । यद्बा, जीवस्य संज्ञा आख्या संज्ञा यस्य ।) कामवृद्धि- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवसाधन, क्ली, (जीवस्य जीवनस्य साधनं कार- णम् ।) धान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवसूः, स्त्री, (जीवं प्राणिनं सूते इति । सू + क्विप् ।) जीवत्तोका । जीवत्पुत्त्रिका । हेमचन्द्रः । ३ । १९४ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २०० । ७ । “जीवसूर्वीरसूर्भ्रद्रे ! बहुसौख्यगुणान्विता । सुभगा भागसम्पन्ना यज्ञपत्नी पतिव्रता ॥”) जीवस्थानं, क्ली, (जीवस्य जीवनस्य स्थानम् ।) मर्म्म । इति हलायुधः ॥ जीवा, स्त्री, (जीवयतीति । जीव + णिच् + अच् । ततष्टाप् ।) जीवन्तीवृक्षः । मौर्व्वी । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३ । २१ । “निर्गुण इति मृत इति च द्वावेकार्थाभिधायिनौ विद्धि । पश्य धनुर्गुणशून्यं निर्ज्जीवं तदिह शंसन्ति ॥” “निर्गता जीवा ज्या यस्मात् तत् । ‘जीवा ज्या शिञ्जिनीत्यपि’ इत्यभिधानात् ।” इति तट्टीका ॥) वचा । शिञ्जितम् । भूमिः । इति मेदिनी । वे, ८ ॥ जीवितम् । इति जटाधरः ॥ जीवातुः, पुं, क्ली, (जीवत्यनेनेति । जीव + “जीवे- रातुः ।” उणां । १ । ८० । इति करणे आतुः ।) भक्तम् । जीवनौषधम् । (यथा, काशीखण्डे । २९ । ६५ । “जीवजीवातुलतिका जन्मिजन्मनिवर्हिणी ॥” “जीवानां प्राणिनां जीवनौषधरूपा ।” इति तट्टीका ॥ * ॥ (जीव + भावे आतुः ।) जीवितम् । इति मेदिनी । ते, ११२ ॥ (यथा, उत्तरराम- चरिते २ अङ्के । “रे हस्त दक्षिण ! मृतस्य शिशोर्द्विजस्य जीवातवे विसृज शूद्रमुनौ कृपाणम् । रामस्य गात्रमसि दुर्व्वहगर्भखिन्न- सीताविवासनपटोः करुणा कुतस्ते ॥”) जीवात्मा, [न्] पुं, (जीवस्य जीवनस्य आत्मा अधिष्ठाता । यद्बा, जीवश्चासौ आत्मा चेति कर्म्मधारयः ।) देही । तत्पर्य्यायः । पुनर्भवी २ जीवः ३ असुमान् ४ सत्त्वम् ५ देहभृत् ६

जन्तुः ७ जन्युः ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ प्राणी ९ चेतनः १० जन्मी ११ शरीरी १२ । इत्यमरः । १ । ४ । ३० ॥ (यथा, भागवते । ८ । २२ । २५ । “यदा कदाचित् जीवात्मा संसरन्निजकर्म्मभिः । नानायोनिष्वनीशोऽयं पौरुर्षां गतिमाव्रजेत् ॥” “एवं चतुर्व्विंशतिभिस्तत्त्वैः सिद्धे वपुर्गृहे । जीवात्मा नियतो नित्यं वसति स्वात्मदूतवान् ॥ स देही कथ्यते पापपुण्यदुःखसुखादिभिः । व्याप्तो बद्धश्च मनसा कृत्रिमैः कर्म्मबन्धनैः ॥ कामक्रोधौ लोभमोहावहङ्कारश्च पञ्चमः । दशेन्द्रियाणि बुद्धिश्च तस्य बन्धाय देहिनः ॥ आप्नोति बन्धमज्ञानादात्मज्ञानाच्च मुच्यते ॥” इति पूर्ब्बखण्डे पञ्चमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥) जीवाधारः, पुं, (जीवस्य क्षेत्रज्ञस्य आधारः आश्रयस्थानम् ।) क्षेत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जीवान्तकः, पुं, (जीवं अन्तयति नाशयतीति । अन्त + णिच् + ण्वुल् ।) जीवनार्थं पक्षि- घातकः । तत्पर्य्यायः । शाकुनिकः २ । इत्य- मरः । २ । १० । १४ ॥ जीवनाशके, त्रि ॥ जीवाला, स्त्री, (जीवं उदरस्थकृमिं आलाति गृह्णाति नाशयतीत्यर्थः । आ + ला + कः ।) सैंहिली । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीविका, स्त्री, (जीव्यतेऽनयेति । जीव + “गुरीश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इत्यः । ततः संज्ञायां कन् टापि अत इत्वञ्च ।) जीवनोपायः । तत्पर्य्यायः । आजीवः २ वार्त्ता ३ वृत्तिः ४ वर्त्तनम् ५ जीव- नम् ६ । इत्यमरः । २ । ९ । १ ॥ जीवः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ४ । ११ । “अजिह्मामशठां शुद्धां जीवेद्ब्राह्मण- जीविकाम् ॥”) जीवन्ती । इति मेदिनी । के, ९५ ॥ जीवितं, क्ली, (जीव + भावे क्तः ।) जीवनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, उत्तररामचरिते ३ अङ्के । “त्वं जीवितं त्वमसि मे हृदयं द्वितीयं त्वं कौमुदी नयनयोरमृतं त्वमङ्के । इत्यादिभिः प्रियशतैरनुरुद्ध्य मुग्धां तामेव, शान्तमथवा किमिहोत्तरेण ॥” * ॥ कर्त्तरि क्तः ।) जीवनयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, रघुः । १२ । ७५ । “कामं जीवति मे नाथ इति सा विजहौ शुचम् । प्राङ्मत्वा सत्यमस्यान्तं जीवितास्मीति लज्जिता ॥”) जीवितकालः, पुं, (जीवितस्य जीवनस्य कालः ।) आयुः । इत्यमरः । २ । ८ । १२० ॥ जीवितज्ञा, स्त्री, (जीवितस्य जीवनस्य ज्ञा ज्ञानं यस्याः । नाडीस्पन्दनेन हि जीवानां जीवनज्ञाना- दस्यास्तथात्वम् ।) नाडी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवितेशः, पुं, (जीवितस्य ईशः प्रभुः ।) प्राण- नाथः । यमः । (यथा, रघुः । ११ । २० । “राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी ।

गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा ॥” “जीवितेशस्य अन्तकस्य प्राणेश्वरस्य च वसतिं जगाम ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) चन्द्रः । सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ जीवातुः । इति हेमचन्द्रः ॥ जीवितेश्वरे, त्रि । इति मेदिनी । शे, ३५ ॥ जीवी, [न्] पुं, (जीवोऽस्त्यस्येति । जीव + इनिः ।) प्राणी । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे । “जीविनां दारुणो रोगः कर्म्मभोगः शुभाशुभः । भक्तो वैद्यस्तं निहन्ति कृष्णभक्तिरसायनात् ॥” जीव्या, स्त्री, (जीवाय जीवनाय हिता । जीव + यत् ।) गोक्षुरदुग्धा । जीवन्ती । हरीतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जु, रंहसि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-अनिट् ।) रंहो वेगगतिः । जवति घोटकः । इति दुर्गादासः ॥ जु, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-अनिट् ।) ङ, जवते । इति दुर्गादासः ॥ जुग, इ त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) इ, कर्म्मणि जुङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ जुगुप्सनं, क्ली, (गुप + स्वार्थे सन् + ल्युट् ।) निन्दा । इति हेमचन्द्रः । २ । १८५ ॥ (निन्दाशीले, त्रि । तत्र “अनुदात्तेतश्च हलादेः ।” ३ । २ । १४९ । इति युच् ॥) जुगुप्सा, स्त्री, (गुप निन्दायाम् + सन् + भावे अ- स्ततष्टाप् ।) निन्दा । इत्यमरः । १ । ६ । १३ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १७६ । “दोषेक्षणादिभिर्गर्हा जुगुप्सा विषयोद्भवा ॥”) जुङ्गः, पुं, (जुगि + अच् ।) वृद्धदारकः । इत्य- मरः । २ । ४ । १३७ ॥ (यथास्य पर्य्यायाः । “जुङ्गर्क्ष्यगन्धाच्छगलान्त्र्यावेगी वृद्धदारकः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) जुङ्गकः, पुं, (जुङ्ग + स्वार्थे कन् ।) वृद्धदारकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जुङ्गा, स्त्री, (जुङ्ग + टाप् ।) जुङ्गः । इत्यमर- टीकायां रमानाथः ॥ जुङ्गितः, त्रि, (जुग इ त्यागे + कर्म्मणि क्तः ।) त्यक्तः । इति व्याकरणम् ॥ जुटकं, क्ली, (जुट् संहतौ + “इगुपधेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । ततः संज्ञायां कन् ।) जटा । इति शब्दरत्नावली ॥ जुटिका, स्त्री, (जुटक + टाप् । टापि अत इत्वञ्च ।) शिखा । इति शब्दरत्नावली ॥ झुँटी इति टिकी । इति च भाषा ॥ (यथा, आह्निकतत्त्वधृतब्रह्मपुराणवचनम् । “जुटिकाञ्च ततो बद्ध्वा ततः कर्म्म समारभेत् ॥”) जुड, क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, जोडयति । नोदः प्रेर- णम् । इति दुर्गादासः ॥ जुड, श गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं- सेट् ।) श, जुडति जोडिता । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ २/५४२

जुड, शि बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) शि, जुडति अजुडीत् । तानु- च्छृङ्खलतापन्नान् शृङ्खलेन जुडत्यसौ । जुजोड । इति दुर्गादासः ॥ जुत, ऋ ङ दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) ऋ, अजुजोतत् । ङ, जोतते । इति दुर्गादासः ॥ जुन, श गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) श, जुनति जोनिता । इति दुर्गादासः ॥ जुर्व्व, ई वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) ह्नस्वी । जूः जुरौ जुरः । ई, जूर्णः । इति दुर्गादासः ॥ जुल, क पिषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) क, जोलयति । पिषि चूर्णीकरणे । इति दुर्गादासः ॥ जुष, कि तर्के । तृप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां पक्षे भ्वां-परं-सकं-अकं च-सेट् ।) कि, जोषयति जोषत्यन्यगुणं सुधीः । तर्कयतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ जुष, श ङ ई ञि मुदि । सेवे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (तुदां-आत्मं अकं-सकं च-सेट् ।) पञ्चम- स्वरी । श ङ, जुषते । ई ञि, जुष्टोऽस्ति । मुदि हर्षे । इति दुर्गादासः ॥ जुष्ककः, पुं, (जुष् + कक् । ततः संज्ञायां कन् ।) यूषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ जुष्टं, क्ली, (जुष्यते स्म इति । जुष + क्तः ।) उच्छि- ष्टम् । सेविते, त्रि । इति मेदिनी । टे, १५ ॥ (यथा, भट्टिः । १ । ४ । “पुण्यो महाब्रह्मसमूहजुष्टः सन्तर्पणो नाकसदां वरेण्यः ॥”) जुष्यः, त्रि, (जुष् + कर्म्मणि क्यप् ।) सेव्यः । इति मुग्धबोधम् ॥ जुहुवानः, पुं, (हूयते इति । हु + कर्म्मणि कानच् ।) कठिनहृदयः । अग्निः । वृक्षः । इति संक्षिप्त- सारे उणादिवृत्तिः ॥ जुहूः, स्त्री, (जुहोत्यनया । इति हु + “हुवः श्लुवच्च ।” उणां । २ । ६० । इति क्विप् निपातनात् दीर्घत्वं द्वित्वञ्च ।) पलाशकाष्ठनिर्म्मितार्द्धचन्द्रा- कृतियज्ञपात्रम् । जुहोत्यनया जुहूः । इत्यमर- भरतौ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ७६ । ५ । “अग्ने ! मन्त्रया जुह्वा यजस्व ॥”) जुहूराणः, पुं, (जुह्वं रणति इति । “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) अग्निः । अध्वर्य्युः । इति विश्वः ॥ चन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥ जुहूवान्, [त्] पुं, (जुहूः पात्रं होमक्रियोद्देश्य- तयास्त्यस्मिन् । जुहू + मतुप निपातनात् मस्य वत्वम् ।) अग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ जूः, स्त्री, (जु + “क्विब्वचिप्रच्छीति ।” उणां । २ । ५७ । क्विप् दीर्घश्च ।) आकाशः । सरस्वती । पिशाची । जवनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ त्वरा- गमनम् । गमनम् । इति मेदिनी । जे, २ ॥

जूटः, पुं, (जट सङ्घाते + अच् निपातनादूत्वागमे साधुः ।) शिवजटा । इत्यमरटीकायां भरतः । जटा । इति शब्दरत्नावली ॥ जूटकं, क्ली, (जूट + स्वार्थे कन् ।) केशबन्धः । जटा । इति भूरिप्रयोगः ॥ जूतिः, स्त्री, (जु वेगे + “ऊतियूतिजूतीति ।” ३ । ३ । ९७ । इति क्तिन् निपातनात् दीर्घत्वञ्च ।) वेगः । इत्यमरः । ३ । २ । ३९ ॥ (यथा, अथर्व्व- वेदे । १३ । २ । १३ । “तं समाप्नोति जूतिभिः ॥”) जूतिका, स्त्री, (जूत्या कायतीति । कै + कः । तत ष्टाप् ।) कर्पूरभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जूर, ङ य ई ज्यानौ । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-आत्मं-अकं-सकं-च-सेट् ।) दीर्घी । ङ य, जूर्य्यते । ई, जूर्णः । ज्यानिर्गतबहुवयोभावः । इति दुर्गादासः ॥ जूर्णाख्यः, पुं, (जूर + क्तः । जूर्ण इति आख्या यस्य ।) तृणविशेषः । उलू इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सूच्यग्रः २ स्थूलकः ३ दर्भः ४ खरच्छदः ५ । इति रत्नमाला ॥ उलूकम् ६ उलपः ७ । इति केचित् ॥ जूर्णाह्वयः, पुं, (जूर्ण इति आह्वयः आख्या यस्य ।) देवधान्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जूर्णिः, स्त्री, (ज्वर + “वीज्याज्वरिभ्यो निः ।” उणां । ४ । ४८ । इति निः । “ज्वरत्वरेति ।” ६ । ४ । २० । इत्यूट् च ।) वेगः । इत्युणादिकोषः ॥ आदित्यः । देहः ब्रह्मा । ज्वरः । इति संक्षिप्त- सारे उणादिवृत्तिः ॥ जूर्त्तिः, स्त्री, (ज्वर् + भावे क्तिन् । “ज्वरत्वरे- त्यादिणा” ऊट्च ।) ज्वरः । इत्यमरः । ३ । २ । ३९ ॥ जूष, ञ वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं- सकं-सेट् ।) षष्ठस्वरी । ञ, जूषति जूषते । परस्मैपदीत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ जूषं, क्ली, पुं, (यूष + पृषोदरात् साधुः ।) यूषम् । मुद्गादिक्वाथरसः । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ जूषणं, क्ली, (जूष्यतेऽनेनेति । जूष + करणे ल्युट् ।) वृक्षविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ धाइफुल इति भाषा ॥ जृ, न्यक्कारे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-अनिट् ।) न्यक्कारस्तिरस्करणम् । जरति शत्रुं शूरः । इति दुर्गादासः ॥ जृभ, इ ङ जृम्भे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) सप्तमस्वरी । इ, जृम्भ्यते । ङ, जृम्भते । इति दुर्गादासः ॥ जृभ, ङ ई जृम्भे । गात्रशैथिल्य इति यावत् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) ङ, जर्भते । ई, जृब्धः । इति दुर्गादासः ॥ जृम्भः, पुं क्ली, (जृम्भ + भावे घञ् ।) मुखादिविकाशः । हाइ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । जृम्भणम् २ जृम्भा ३ जृम्भिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ जम्भा ५ जम्भका ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥

(अस्य लक्षणं यथा, सुश्रुते । ३ । ४ । “निद्रार्त्तस्येव यस्येहा तस्य तन्द्रां विनिर्द्दिशेत् । पीत्वैकमनिलोच्छासमद्वेष्टन् विवृताननः ॥ यन्मुञ्चति सनेत्रास्रं स जृम्भ इति संज्ञितः ॥”) “जृम्भात्यर्थं समीरणात् ।” इति वैद्यकम् ॥ “क्षुदुत्पतनजृम्भेषु जीवोत्तिष्ठाङ्गुलिध्वनिः । अवश्यमेव कर्त्तव्यश्चान्यथा तद्बधी भवेत् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ विकाशः । स्फारितः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । ४ । २८ । “एताश्च प्रति- मुकुललग्नमधुपावलीरणितमुखरा जृम्भारम्भ- भरविगलन्मकरन्ददुर्द्दिनाः कुसुमसुरभयः ॥”) जृम्भणं, क्ली, (जृम्भ + भावे ल्युट् ।) जृम्भः । इत्य- मरः । १ । ७ । ३५ ॥ (यथा, सुश्रुते । ३ । ४ । “इन्द्रियार्थेष्वसंप्राप्तिर्गौरवं जृम्भणं क्लमः ॥”) जृम्भा, स्त्री, (जृम्भ + भावे घञ् ततष्टाप् ।) जृम्भः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १५ । ६१ । “तुष्टिः पुष्टिः क्षमा लज्जा जम्भा तन्त्रा च शक्तयः ॥”) जृम्भिका, स्त्री, (जृम्भा + स्वार्थे कन् टापि अत इत्वञ्च ।) जृम्भः । इति शब्दरत्नावली ॥ (निद्रावेगधारणजनितरोगविशेषः । यथा, वाभटे सूत्रस्थाने चतुर्थेऽध्याये । “निद्राया मोहमूर्द्धाक्षिगौरवालस्यजृम्भिकाः । अङ्गमर्द्दश्च तत्रेष्टः स्वप्नः संवाहनानि च ॥” जृम्भ + णिच् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् । जृम्भणकारकोऽस्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । ५ । ९ । ५२ । “असृजंस्ते महासत्त्वा जृम्भिकां वृत्तनाशि- नीम् ॥”) जृम्भितं, क्ली, (जृभि + भावे क्तः ।) विचेष्टितम् । प्रवृद्धम् । जृम्भा । स्फुटितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरिसागरे । २६ । ८९ । “अहो कि मे तदाश्चर्य्यमायाडम्बरजृम्भितम् ॥”) स्त्रीणां करणम् । इति मेदिनी । ते, ११२ ॥ जृम्भिणी, स्त्री, (जृभि + णिनिः ।) एलापर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (एलापर्णीशब्देऽस्या विशेषो ज्ञेयः ॥) जॄ, इर् ष म य ज्याने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-अकं-अनिट् ।) इर्, अजरत् अजा- रीत् । ष, जरा । म, जरयति । य, जीर्य्यति । ज्यानं गतबहुवयोभावः । इति दुर्गादासः ॥ जॄ, गि कि ज्याने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां- चुरांपक्षे भ्वां-च-परं-अकं-नेट् ।) गि, जॄणाति जीर्णः जीर्णिः । कि, जारयति जरति । इति दुर्गादासः ॥