शब्दकल्पद्रुमः/जेता

पृष्ठ २/५४३

जेता, [ऋ] त्रि, (जयतीति । जि + तृच् ।) जयशीलः । तत्पर्य्यायः । जिष्णुः २ जित्वरः ३ जैत्रः ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ७७ ॥ (यथा, रघुः । १२ । ८९ । “जेतारं लोकपालानां स्वमुखैरर्च्चितेश्वरम् ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । २९ । “अनघो विजयो जेता विश्वयोनिः पुनर्वसुः ॥”) जेन्ताकः, पुं, स्वेदविशेषः । यथा, “अथ जेन्ताकं चिकीर्षुर्भूमिं परीक्षेत पूर्ब्बस्या- न्दिशि उत्तरस्यां वा गुणवति प्रशस्तभूमिभागे देशे कृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णवर्णमृत्तिके वा नदीपरीवापपुष्करिण्यादीनां जलाशयानामन्य- तमस्य कूले दक्षिणे पश्चिमे वा सूपतीर्थे सम- सुविभक्तभागे देशे सप्ताष्टौ वा अरत्नीः प्रक्रम्य उदकात् प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वा अभिमुखतीर्थं कूटागारं कारयेत् । उत्सेधविस्तारतः परम- रत्नीः षोडशासमन्तात् संवृतं मृत्कर्म्मसम्पन्न- मनेकवातायनम् । अस्य च कूटागारस्यान्तः सम- न्ततो भित्तिमरत्निविस्तारोत्सेधां पिण्डिकां कारयेत् आकवाटान्मध्ये चास्य च कूटागारस्य चतुष्किष्कुमात्रं द्बिपुरुषप्रमाणं मृण्मयं कन्दु- संस्थानं बहुसूक्ष्मच्छिद्रं अङ्गारकोष्ठकस्तम्भं सपिधानं कारयेत् । तञ्च खादिराणामाश्व- कर्णिकानां वा मेध्येन काष्ठेनापूरयित्वा प्रदी- पयेत् । स यदा जानीयात् साधु दग्धानि काष्ठानि गतधूमानि अथ तप्तं केवलमग्निना तदग्निगृहं स्वेदयोग्येन चोष्मणा युक्तमिति । तत्रैनं वातहराभ्यङ्गाभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं प्रवेशयेत् प्रवेशयंश्चैनमनुशिष्यात् सौम्य ! प्रविश कल्याणायारोग्याय चेति प्रविश्य चैनां पिण्डिका- मधिरुह्य पार्श्वापरपार्श्वाभ्यां यथासुखं शयीथाः । न च त्वया स्वेदमूर्च्छापरीतेनापि सता पिण्डि- कैषा मोक्तव्या आप्राणोच्छ्वासात् भ्रस्यमानो ह्यतः पिण्डिकावकाशात् द्वारमधिगच्छन् स्वेद- र्मूच्छापरीततया सद्यः प्राणान् जह्याः तस्मात् पिण्डिकां न कथञ्चन मुञ्चेथाः । स यदा जानीयाद्विगताभिष्यन्दमात्मानं सम्यक् प्रसृत- स्वेदपिच्छं सर्व्वस्रोतोविमुक्तं लघुभूतमपगत- विबन्धस्तम्भसुप्तिगौरववेदनमिति ततस्तां पिण्डि कामनुवसन् द्वारं प्रपद्येत निष्क्रम्य च न सहसा चक्षुषोः परिपालनार्थं शीतमुदकं स्पृशेत् । अप- गतक्लमसन्तापस्तु मुहूर्त्तात् सुखोष्णेन वारिणा यथान्यायं परिषिक्तोऽश्नीयात् ।” इति चरकः ॥ जेमनं, क्ली, (जिमु भक्षणे + भावे ल्युट् ।) भोजनम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५६ ॥ जेयः, त्रि, (जीयते इति । जि जये + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति कर्म्मणि यत् ।) जेतव्यमात्रकम् । इत्यमरः । २ । ८ । ७४ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २७ । १२ । “तस्मात् कामादयः पूर्ब्बं जेयाः पुत्त्र ! महीभुजा । तज्जये हि जयोऽवश्यं राजा नश्यति तैर्ज्जितः ॥”) जेष, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऋ, अजिजेषत् । ङ, जेषते जिजेषे । इति दुर्गादासः ॥ जेह, ङ ऋ यत्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ङ, जेहते जिजेहे । ऋ, अजिजेहत् । इति दुर्गादासः ॥

जै, क्षये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- अनिट् ।) जायति । इति दुर्गादासः ॥ जैत्रं, क्ली, (रोगजयात् जेतृ । तदेव । “प्रज्ञादि- भ्यश्च ।” ५ । ४ । ३८ । इत्यण् ।) औषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जैत्रः, त्रि, (जेतैव । जेतृ + प्रज्ञादित्वादण् ।) जेता । इत्यमरः । २ । ८ । ७४ ॥ (यथा, माये । ३ । ६१ । “शरीरिणा जैत्रशरेण यत्र निःशङ्कमूषे मकरध्वजेन ॥”) पारदे, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ जैत्ररथः, पुं, (जैत्रो जयशीलो रथो यस्य ।) जयशीलः । इति हलायुधः ॥ जैत्री, स्त्री, (जयति रोगादिनाशकतया सर्व्वोत्- कर्षेण वर्त्तते इति । जि + तृच् । ततः स्वार्थे अण् ततः स्त्रियां ङीप् ।) जयन्तीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ जैनः, पुं, (जिन एव । यद्बा, जिन उपास्य- देवतास्येति । जिन् + अण् ।) जिनोपासकः । बौद्धः । इति हलायुधः ॥ (धर्म्मक्षेत्रे- ऽस्मिन् भारतवर्षे प्रचलितेषु विविधेषु धर्म्मेषु जिनधर्म्म एव श्रेष्ठतम इति जैनाः प्रव- दन्ति । एषामुपास्यदेवता जिनः । ते तु श्वेता- म्बरदिगम्बरभेदेन द्बिविधाः । श्वेताम्बरास्तु प्रायश आश्रमिणः । अधुना नानाशाखासु विभक्ताः समभवन् । दिगम्बरास्तु प्रायशो निर्ग्रन्थाः । एतेषां यन्मतं तत् सर्व्वदर्शनसंग्र- हात् प्रदर्श्यते । यथा, -- “ननु न कश्चित् पुरुषविशेषः सर्व्वज्ञपदवेद- नीयः प्रमाणपद्धतिमध्यास्ते सद्भावग्राहकस्य प्रमाणपञ्चकस्य तत्रानुपलम्भात् तथाचोक्तं तौतातितैः । सर्व्वज्ञो दृश्यते तावन्नेदानीमस्मदादिभिः । दृष्टो न चैकदेशोऽस्ति लिङ्गं वा योऽनुमापयेत् ॥ न चागमविधिः कश्चिन्नित्यसर्व्वज्ञबोधकः । न च तत्रार्थवादानां तात्पर्य्यमपि कल्प्यते ॥ न चान्यार्थप्रधानैस्तैस्तदस्तित्वं विधीयते । न चानुवदितुं शक्यः पूर्ब्बमन्यैरबोधितः ॥ अनादेरागमस्यार्थो न च सर्व्वज्ञ आदिमान् । कृत्रिमेन त्वसत्येन स कथं प्रतिपाद्यते ॥ अथ तद्वचनेनैव सर्व्वज्ञोऽनयैः प्रतीयते । प्रकल्प्येत कथं सिद्धिरन्योन्याश्रययोस्तयोः ॥ सर्व्वज्ञोक्ततया वाक्यं सत्यं तेन तदस्तिता । कथं तदुभयं सिध्येत् सिद्धमूलान्तरादृते ॥ असर्व्वज्ञप्रणीतात्तु वचनान्मूलवर्जितात् । सर्व्वज्ञमवगच्छन्तस्तद्वाक्योक्तं न जानते ॥ सर्व्वज्ञसदृशं किञ्चिद्यदि पश्येम सम्प्रति । उपमानेन सर्व्वज्ञं जानीयाम ततो वयम् ॥ उपदेशोऽपि बुद्धस्य धर्म्माधर्म्मादिगोचरः । अन्यथा नोपपद्येत सार्व्वज्ञ्यं यदि नाभवत् ॥ इत्यादि ॥ अत्र प्रतिविधीयते यदभ्यधायि सद्भांवग्राह- कस्य प्रमाणपञ्चकस्य तत्रानुपलम्भादिति तद-

युक्तं तत्सद्भावादेकस्यानुमानादेः सद्भावात् । तथाहि कश्चिदात्मा सकलपदार्थसाक्षात्कारी तद्गहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्यय- त्वात् यद्यद्ग्रहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रति- बन्धप्रत्ययं तत्तत्साक्षात्कारि यथा अपगत- तिमिरादिप्रतिबन्धं लोचनविज्ञानं रूपसाक्षा- त्कारि । तद्ग्रहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रति- बन्धप्रत्ययश्च कश्चिदात्मा तस्मात् सकलपदार्थ- साक्षात्कारीति । न तावदशेषार्थग्रहणस्वभा- वत्वमात्मनोऽसिद्धं चोदनाबलान्निखिलार्थज्ञा- नात् नोत्पत्त्यन्यथानुपपत्त्या सर्व्वमनैकान्तात्मकं सत्त्वादिति व्याप्तिज्ञानोत्पत्तेश्च । चोदना हि भूतं भवन्तं भविष्यन्तं सूक्ष्मं व्यवहितं विप्रकृष्ट- मित्येवं जातीयकमर्थमवगमयतीत्येवंजातीयकै- रध्वरमीमांसागुरुभिर्विधिप्रतिषेधविचारणा- निबन्धनं सकलार्थविषयज्ञानं प्रतिपद्यमानैः सकलार्थग्रहणस्वभावकत्वमात्मनोऽभ्युपगतम् । न चाखिलार्थप्रतिबन्धकावरणप्रक्षयानुपपत्तिः सम्यग्-दर्शनादित्रयलक्षणस्यावरणप्रक्षयहेतु- भूतस्य सामग्रीविशेषस्य प्रतीतत्वात् अनया मुद्रयापि क्षुद्रोपद्रवा विद्राव्याः । नन्वावरणप्रक्षयवशादशेषविषयं विज्ञानं विशदं मुख्यप्रत्यक्षं प्रभवतीत्युक्तं तदयुक्तं तस्य सर्व्वज्ञ- स्यानादिमुक्तत्वेनावरणस्यैवासम्भवादिति चेत्तन्न अनादिमुक्तत्वस्यैवासिद्धेर्न सर्व्वज्ञोऽनादिमुक्तः मुक्तत्वादितरमुक्तवत् बद्धापेक्षया च मुक्तव्यप- देशः तद्रहिते चास्याप्यभावः स्यादाकाशवत् । नन्वनादेः क्षित्यादिकार्य्यपरम्परायाः कर्तृत्वेन तत्सिद्धिः तथाहि क्षित्यादिकं सकर्त्तृकं कार्य्य- त्वाद्घटवदिति तदप्यसमीचीनं कार्य्यत्वस्यैवा- सिद्धेः । न च सावयवत्वेन तत्साधनमित्यभि- धातव्यं यस्मादिदं विकल्पजालमवतरति साव- यवत्वं किमवयवसंयोगित्वं अवयवसमवायित्वं अवयवजन्यत्वं समवेतद्रव्यत्वं सावयवबुद्धिविष- यत्वं वा । न प्रथमः आकाशादावनैकान्त्यात् । न द्वितीयः सामान्यादौ व्यभिचारात् । न तृतीयः साध्याविशिष्टत्वात् । न चतुर्थः विकल्प- युगलागलग्रहगलत्वात् समवायसम्बन्धमात्र- वद्द्रव्यत्वं समवेतद्रव्यत्वमन्यत्र समवेतद्रव्यत्वं वा विवक्षितं हेतूक्रियते । आद्ये गगनादौ व्यभिचारः तस्यापि गुणादिसमवायवत्त्वद्रव्य- त्वयोः सम्भवात् । द्बितीये साध्याविशिष्टता अन्यशब्दार्थेषु समवायकारणभूतेष्ववयवेयु सम- वायस्य साधनीयत्वात् । अभ्युपगम्यैतदभाणि वस्तुतस्तु समवाय एव न समस्ति प्रमाणाभा- वात् । नापि पञ्चमः आत्मादिनानैकान्त्यात्तस्य सावयवबुद्धिविषयत्वेऽपि कार्य्यत्वाभावात् । न च निरवयवत्वेऽप्यस्य सावयवार्थसम्बन्धेन साव- यवबुद्धिविषयत्वमौपचारिकमित्येष्टव्यं निरवय- वत्वे व्यापित्वविरोधात् परमाणुवत् । किञ्च किमेकः कर्त्ता साध्यते किं वा स्वतन्त्रः प्रथमे प्रासादादौ व्यभिचारः स्थपत्यादीनां बहूनां

पृष्ठ २/५४४

पुरुषाणां तत्र कर्त्तृत्वोपलम्भादनेनैव सकलजग- ज्जननोत्पत्तावितरवैयर्थ्यञ्च । तदुक्तं वीत- रागस्तुतौ । कर्त्तास्ति नित्यो जगतः स चैकः स सर्व्वगः सन् स्ववशः स सत्यः । इमाः कुहेयाः कुविडम्बनाः स्यु- स्तेषां न येषामनुशासकस्त्वम् ॥ इति ॥ अन्यत्रापि । कर्त्ता न तावदिह कोऽपि यथेच्छया वा दृष्टोऽन्यथा कटकृतावपि तत्प्रसङ्गः । कार्य्यं किमत्र भवतापि च तक्षकाद्यै- राहत्य च त्रिभुवनं पुरुषः करोतीति ॥ तस्मात् प्रागुक्तकारणत्रितयबलादावरणप्रक्षये सार्व्वज्ञ्यं युक्तम् । न चास्योपदेष्ट्रन्तराभावात् सम्यग्दर्शनादित्रितयानुपपत्तिरिति भणनीयं पूर्ब्बसर्व्वज्ञप्रणीतागमप्रभवत्वादमुष्याशेषार्थज्ञा- नस्य । नचान्योन्याश्रयतादिदोषः आगमसर्व्वज्ञ- परम्पराया बीजाङ्कुरवदनादित्वाङ्गीकारादि- त्यलम् । रत्नत्रयपदवेदनीयतया प्रसिद्धं सम्यग्दर्शनादि- त्रितयमर्हत्प्रवचनसङ्ग्रहपरे परमागमसारे प्ररू- पितं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग इति । विवृतञ्च योगदेवेन येन रूपेण जीवा- द्यर्थो व्यवस्थितस्तेन रूपेणार्हता प्रतिपादिते तत्त्वार्थे विपरीताभिनिवेशरहितत्वाद्यपर- पर्य्यायं श्रद्धानं सभ्यग्दर्शनं तथा च तत्त्वार्थ- सूत्रं तत्त्वार्थं श्रद्धानं सम्यग्दर्शनमिति । अन्यदपि । रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यक् श्रद्धानमुच्यते । जायते तन्निसर्गेण गुरोरधिगमेन वेति ॥ परोपदेशनिरपेक्षमात्मस्वरुपं निसर्गः व्याख्या- नादिरूपपरोपदेशजनितं ज्ञानमधिगमः । येन स्वभावेन जीवादयः पदार्थाः व्यवस्थिताः तेन स्वभावेन मोहसंशयरहितत्वेनावगमः सम्यग्- ज्ञानम् । यथोक्तम् । यथावस्थिततत्त्वानां संक्षेपाद्विस्तरेण वा । योऽवबोधस्तमत्राहुः सम्यग्ज्ञानं मनीषिणः ॥ इति ॥ तज्ज्ञानं पञ्चविधं मतिश्रुतावधिमनःपर्य्याय- केवलभेदेन । तदुक्तम् मतिश्रुतावधिमनः पर्य्याय- केवलानि ज्ञानमिति । अस्यार्थः ज्ञानावरण- क्षयोपशमे सति इन्द्रियमनसीपुरस्कृत्य व्यापृतः सन् ययार्थं मनुते सा मतिः । ज्ञानावरण- क्षयोपशमे सतिं मतिजनितं स्पष्ठं ज्ञानं श्रुतम् । असम्यग्दर्शनादिगुणजनितक्षयोपशमनिमित्त- मवच्छिन्नविषयं ज्ञानमवधिः । ईर्ष्यान्तराय- ज्ञानावारणक्षयोपशमे सति परमनोगत- स्यार्थस्य स्फुटं परिच्छेदकं ज्ञानं मनःपर्य्यायः । तपःक्रियाविशेषान् यदर्थं सेवन्ते तपस्विनस्तज्- जानमन्यज्ञानसंस्पृष्टं केवलम् । तत्राद्यं परोक्षं प्रत्यक्षमन्यत् । तदुक्तम् षिजानं स्वपराभामि प्रमाणं वाधवर्ज्वितम ।

प्रत्यक्षञ्च परोक्षञ्च द्बिधा मेयविनिश्चयादिति ॥ अन्तर्गणिकभेदस्तु सविस्तरस्तत्रैवागमेऽव- गन्तव्यः । संसरणकर्म्मोच्छित्तावुद्यतस्य श्रद्ध- धानस्य ज्ञानवतः पापगमनकारणक्रियानिवृत्तिः सम्यक्चारित्रम् । तदेतत् सप्रपञ्चमुक्तमर्हता । सर्व्वथावद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमुच्यते । कीर्त्तितं तदहिंसादिव्रतभेदेन पञ्चधा ॥ अहिंसासूनृतास्तेयब्रह्मचर्य्यापरिग्रहाः ॥ न यत्प्रमादयोगेन जीवितव्यपरोपणम् । चराणां स्थावराणाञ्च तदहिंसाव्रतं मतम् ॥ प्रियं पथ्यं वचस्तथ्यं सूनृतं व्रतमुच्यते । तत्तथ्यमपि नो तथ्यमप्रियञ्चाहितञ्च यत् ॥ अनादानमदत्तस्यास्तेयव्रतमुदीरितम् । वाह्याः प्राणा नृणामर्थो हरता तं हता हि ते ॥ दिव्यौदरिककामाणां कृतानुमतकारितैः । मनोवाक्कायतस्त्यागो ब्रह्माष्टादशधा मतम् ॥ सर्व्वाभावेषु मूर्च्छायास्त्यागः स्यादपरिग्रहः । यदसत्स्वपि जायेत मूर्च्छया चित्तविप्लवः ॥ भावनाभिर्भावितानि पञ्चभिः पञ्चधा क्रमात् । महाव्रतानि लोकस्य साधयन्त्यव्ययं पदमिति ॥ भावनापञ्चकप्रपञ्चनञ्च प्ररूपितम् । हास्यलोभभयक्रोधप्रत्याख्यानैर्निरन्तरम् । आलोच्यभाषणेनापि भावयेत् सूनृतं व्रतम् ॥ इत्यादिना ॥ एतानि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मिलि- तानि मोक्षकारणं न प्रत्येकं यथा रसायन- ज्ञानं श्रद्धानावरणानि सम्भूय रसायनफलं साधयन्ति न प्रत्येकम् । अत्र संक्षेपतस्तावज्जीवाजीवाख्ये द्वे तत्त्वे स्तः तत्र बोधात्मको जीवः अबोधात्मकस्त्व- जीवः । तदुक्तं पद्मनन्दिना । चिदचिद्द्वे परे तत्त्वे विवेकस्तद्बिवेचनम् । उपादेयमुपादेयं हेयं हेयञ्च कुर्व्वतः ॥ हेयं हि कर्त्तृरागादि तत्कार्य्यमविवेकिनः । उपादेयं परं ज्योतिरुपयोगैकलक्षणमिति ॥ सहजचिद्रूपपरिणतिं स्वीकुर्व्वाणे ज्ञानदर्शने उपयोगः स परस्परप्रदेशात्तु प्रदेशबन्धात् कर्म्मणैकीभूतस्य आत्मनोऽन्यत्वप्रतिपत्तिकारणं लक्षणं भवति । सकलजीवसाधारणं चैतन्यमुप- शमक्षयक्षयोपशमवशादौपशमिकक्षयात्मक- क्षयौपशमिकभावेन कर्म्मोदयवशात् कलुषा- न्याकारेण च परिणतजीवपर्य्यायजीवविवक्षायां स्वरूपं भवति । यदवोचद्वाचकाचार्य्यः औप- शमिकक्षायिकौ भावौ मिश्रश्च जीवस्य सत्त्व- मौदयिकपारिणामिकौ चेति । अनुदयप्राप्ति- रूपे कर्म्मण उपशमे सति जीवस्योत्पद्यमान- भावः औपशमिकः यथा पङ्के कलुषतां कुर्व्वति कतकादिद्रव्यसम्बन्धादधः पतिते जलस्य स्वच्छता । कर्म्मणः क्षयोपशमे सति जायमानो भावः क्षायिकः यथा मोक्षः । उभयात्मा भावो मिश्रः यथा जलस्यार्द्धस्वच्छता । कर्म्मो- दये सति भवन् भाव औदयिकः । कर्म्मोपश-

माद्यनपेक्षः सहजो भावश्चेतनत्वादिः पारि- णामिकः । तदेतत् सत्त्वं यथासम्भवं भव्यस्या- भव्यस्य वा जीवस्य तत्त्वं स्वरूपमिति सूत्रार्थः । तदुक्तं स्वरूपसम्बोधने । ज्ञानाद् भिन्नो न चाभिन्नो भिन्नाभिन्नः कथञ्चन । ज्ञानं पूर्ब्बापरीभूतं सोऽयमात्मेति कीर्त्तितः ॥ इति ॥ ननु भेदाभेदयोः परस्परपरिहारेणावस्थाना- दन्यतरस्यैव वास्तवत्वादुभयात्मकत्वमयुक्तमिति चेत्तदयुक्तं वाधे प्रमाणाभावात् अनुपलम्भो हि बाधकं प्रमाणं न सोऽस्ति समस्तेषु वस्तुष्वनेक- रसात्मकत्वस्य स्याद्बादिनो मते सुप्रसिद्धत्वा- दित्यलम् । अपरे पुनर्जीवाजीवयोरपरं प्रपञ्चमाचक्षते जीवाकाश-धर्म्माधर्म्म-पुद्गलास्तिकायभेदात् । एतेषु पञ्चसु तत्त्वेषु कालत्रयसम्बन्धितया स्थिति- व्यपदेशः अनेकप्रदेशत्वेन शरीरवत् कायव्यप- देशः । तत्र जोवा द्विविधाः संसारिणो मुक्ताश्च भवाद् भवान्तरप्राप्तिमन्तः संसारिणः । ते च द्बिविधाः समनस्का अमनस्काश्च तत्र संज्ञिनः समनस्काः शिक्षाक्रियालापग्रहणरूपा संज्ञा तद्विधुरास्त्वमनस्काः । ते चामनस्का द्विविधाः त्रसस्थावरभेदात् तत्र द्बीन्द्रियादयः शङ्खगण्डो- लकप्रभृतयश्चतुर्व्विधास्त्रसाः पृथिव्यप्तेजोवायुवन- स्पतयः स्थावराः । तत्र मार्गगतधूलिः पृथिवी इष्टकादिः पृथिवीकायः पृथिवी कायत्वेन येन गृहीता स पृथिवीकायकः पृथिवीं कायत्वेन यो ग्रहीष्यति स पृथिवीजीवः । एवमवरादि- ष्वपि भेदचतुष्टयं योज्यम् । तत्र पृथिव्यादि कायत्वेन गृहीतवन्तो ग्रहीष्वन्तश्च स्थावरा गृह्यन्ते न पृथिव्यादिपृथिवीकायादयः तेषां जीवत्वात् । ते च स्थावराः स्पर्शनैकेन्द्रियाश्च भवान्तरप्राप्तिविधुरा मुक्ताः धर्म्माधर्म्माकाशा- स्तिकायास्ते एकत्वशालिनो निष्क्रियाश्च द्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतुः । तत्र धर्म्माधर्म्मौ प्रसिद्धौ आलोकेनाविच्छिन्ने नभसि लोकाकाशपदवे द नीये सर्व्वत्रावस्थितिगतिस्थित्युपग्रहो धर्म्माधर्म्म- योरुपकारः अतएव धर्म्मास्तिकायः प्रवृत्त्यनु- मेयः अधर्म्मास्तिकायः स्थित्यनुमेयः । अन्यवस्तुप्र- देशमध्येऽन्यस्य वस्तुनः प्रवेशोऽवगाहः तदा- काशकृत्यम् । स्पर्शरसवर्णवन्तः पुद्गलाः ते च द्बिविधाः अणवः स्कन्धाश्च । भोक्तुमशक्या अणवः द्व्यणुकादयः स्कन्धाः । तत्र द्व्यणुकादिस्कन्ध- भेदादण्वादिरुत्पद्यते अण्वादिसंघातात् द्ब्यणु- कादिरुत्पद्यते क्वचिद्भेदसंघाताभ्यां स्कन्धोत्पत्तिः अतएव पूरयन्ति गलन्तीति पुद्गलाः । काल- स्यानेक-प्रदेशत्वाभावेनाऽस्तिकायत्वाभावेऽपि द्रव्यत्वमस्ति तल्लक्षणयोगात् तदुक्तं गुणपर्य्याय- वद्द्रव्यमिति । द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः यथा जीवस्य ज्ञानत्वादिसामान्यरूपाः पुद्गलस्य रूपत्वादिसामान्यस्वभावाः धर्म्माधर्म्माकाश- कायानां यथासम्भवं गतिस्थित्यवगाहहेतुत्वादि-

पृष्ठ २/५४५

सामान्यानि गुणाः । तस्य द्रव्यस्योक्तरूपेण भवनमुत्पादः तद्भावः परिणामः पर्य्याय इति पर्य्यायाः यथा जीवस्य घटादिज्ञानसुखक्लेशा- दयः पुद्गलस्य मृत्पिण्डघटादयः धर्म्मादीनां गत्यादिविशेषाः अतएव षट् द्रव्याणीति प्रसिद्धिः । केचन सप्त तत्त्वानीति वर्णयन्ति तदाह जीवा- जीवास्रव-बन्ध-संवर-निर्जर-मोक्षास्तत्त्वानीति । तत्र जीवाजीवौ निरूपितौ आस्रवो निरूप्यते । औदारिकादिकायादिवलनद्बारेणात्मनश्चलनं योगपदवेदनीयमास्रवः यथा सलिलावगाहि- द्वारं नद्यास्रवणं कारणत्वादास्रव इति निग- द्यते तथा योगप्रणाडिकयाकर्म्मास्रवतीति स योग आस्रवः । यथा आर्द्रं वस्त्रं समन्ताद्बाता- नीतं रेणुजातमुपादत्ते तथा कषायजलार्द्र आत्मा योगानीतं कर्म्म सर्व्वप्रदेशैर्गृह्णाति यथा वा निष्टप्तायःपिण्डे जले क्षिप्ते अम्भः समन्ताद् गृह्णाति तथा कषायोष्णो जीवो योगानीतं कर्म्म समन्तादादत्ते । कषति हिनस्त्यात्मानं कुगतिप्रापणादिति कषायः क्रोधो मानो माया लोभश्च स द्विविधः शुभाशुभभेदात् । तत्रा- हिंसादिः शुभः काययोगः सत्यमितहितभाष- णादिः शुभो वाग्योगः । तदेतदास्रवभेदप्रभेद- जातं कायवाङ्मनःकर्म्मयोगः स आस्रवः शुभः पुण्यस्य अशुभः पापस्येत्यादिना सूत्रसन्दर्भेण ससंरम्भमभाणि । अपरे त्वेवं मेनिरे आस्रवयति पुरुर्षविषयेष्विन्द्रियप्रवृत्तिरास्रव इन्द्रियद्बारा हि पौरुषं ज्योतिर्व्विषयान् स्पृशद्रूपादिज्ञानरूपेण परिणमत इति । मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषायवशाद्योग- वशाच्चात्मा सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाहिनामनन्तान्त- प्रदेशानां पुद्गलानां कर्म्मबन्धयोग्यानामादान- मुपश्लेषणं यत् करोति स बन्धः । तदुक्तं सकषा- यत्वाज्जीवः कर्म्मभावयोग्यान् पुद्गलानादत्ते स बन्ध इति । तत्र कषायग्रहणं सर्व्वबन्धहेतूपलक्ष- णार्थम् । बन्धहेतून् पपाठ वाचकाचार्य्यः । मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाया बन्धहेतव इति । मिथ्यादर्शनं द्विविधं मिथ्याकर्म्मोदयात् परोपदेशानपेक्षं तत्त्वाश्रद्धानं नैसर्गिकमेकम् अपरं परोपदेशजम् । पृथिव्यादिषट्कापादा- नकं षडिन्द्रियासंयमनञ्च अविरतिः । पञ्च- समितिगुप्तिष्वनुत्साहः प्रमादः । कषायः क्रोधादिः । तत्र कषायान्ताः स्थित्यनुभावबन्ध- हेतवः प्रकृतिप्रदेशबन्धहेतुर्योग इति विभागः । बन्धश्चतुर्व्विध इत्युक्तं प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदे- शास्तु तद्बिधय इति यथा निम्बगुडादेस्तिक्तत्व- मधुरत्वादिस्वभावः एवमावरनीयस्य ज्ञान- दर्शनावरणत्वमादित्यप्रभोच्छेदकाम्भोधरवत् प्र- दीपप्रभातिरोधायककुम्भवच्च सदसद्वेदनीयस्य सुखदुःखोत्पादकत्वमसिधारामधुलेहनवद्दर्शन- मोहनीयस्य तत्त्वार्थाश्रद्धानकारित्वं दुर्ज्जनसङ्ग- वच्चारित्रे मोहनीयस्यासंयमहेतुत्वं मद्यमद-

वदायुषो देहबन्धकर्तृत्वं जलवत् नाम्नी विचित्रनामकारित्वं चित्रिकवद्गोत्रस्योच्चनीच- कारित्वं कुम्भकारवद्दानादीनां विघ्ननिदानत्व- मन्तरायस्य स्वभावः कोशाध्यक्षवत् । सोऽयं प्रकृतिबन्धोऽष्टविधः द्रव्यकर्म्मावान्तरभेदमूल- प्रकृतिवेदनीयः । तथावोचदुमास्वातिवाचका- चार्य्यः आद्यो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोह- नीयायुर्नामगोत्रान्तराया इति तद्भेदञ्च सम- गृह्णात् पञ्चनवाष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्- द्बिपञ्चदशभेदा यथाक्रममिति । एतच्च सर्व्वं विद्यानन्दादिभिर्व्विवृतमिति विस्तरभयान्न प्रस्तू- यते । यथा अजागोमहिष्यादिक्षीराणामेता- वन्तमनेहसं माधुर्य्यस्वभावादप्रच्युतिस्थितिः तथा ज्ञानावरणादीनां मूलप्रकृतीनामादित- स्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपम- कोटिकोट्यः परास्थितिरित्याद्युक्तं कालदुर्द्धान- वत् स्वीयस्वभावादप्रच्युतिस्थितिः । यथा अजा- गोमोहिष्यादिक्षीराणां तीव्रमन्दादिभावेन स्व- कार्य्यकारणे सामर्थ्यविशेषोऽनुभावः तथा कर्म्म- पुद्गलानां स्वकार्य्यकरणे सामर्थ्यविशेषोऽनुभावः । कर्म्मभावपरिणतपुद्गलस्कन्धानामनन्तान्तप्रदे- शानामात्मप्रदेशानुप्रवेशः प्रदेशबन्धः । आस्रव- निरोधः संवरः । येनात्मनि प्रविशत् कर्म्म प्रति- षिध्यते स गुप्तिसमित्यादिः संवरः । संसार- कारणाद्योगादात्मनो गोपनं गुप्तिः । सा त्रिविधा कायवाङ्मनोनिग्रहभेदात् । प्राणिपीडापरि- हारेण सम्यगयनं समितिः सा ईर्ष्याभाषादि- भेदात् पञ्चधा । प्रपञ्चितञ्च हेमचन्द्राचार्य्यैः । लोकातिवाहिते मार्गे चुम्बिते भास्वदंशुभिः । जन्तुरक्षार्थमालोक्य गतिरीर्ष्या मता सताम् ॥ आपद्य रागतः सर्व्वजनीनं मितभाषणम् । प्रिया वाचंयमानां सा भाषा समितिरुच्यते ॥ द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषैर्नित्यमदूषितम् । मुनिर्य्यदन्नमादत्ते सेषणासमितिर्म्मता ॥ आसनादीनि संवीक्ष्य प्रतिलङ्घ्य च यत्नतः । गृह्णीयान्निक्षिपेद्ध्यायेत् सादानसमितिः स्मृता ॥ कफमूत्रमलप्रायैर्निर्ज्जन्तु जगतीतले । यत्नाद्यदुत्सृजेत् साधुः सोत्सर्गसमितिर्भवेत् ॥ अत एवास्रवः स्रोतसो द्बारं संवृणोतीति संवर इति निराहुः । तदुक्तमभियुक्तैः । आस्रवो भवहेतुः स्यात् संवरो मोहकारणम् । इतीयमार्हती मुष्टिरन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ॥ अर्ज्जितस्य कर्म्मणस्तपःप्रभृतिभिर्निर्ज्जरणं निर्ज्ज- राख्यं तत्त्वं चिरकालप्रवृत्तकषायकलापं पुण्यं सुखदुःखे च देहेन जरयति नाशयति केशो- ल्लुञ्चनादिकं तप उच्यते । सा निर्ज्जरा द्विविधा यथाकालौपक्रमिकभेदात् तत्र प्रथमा यस्मिन् काले यत् कर्म्म फलप्रदत्त्वेनाभिमतं तस्मिन्नेव काले फलदानाद्भवन्ती निर्ज्जरा कामादिपाक- जेति च जेगीयते । यत् कर्म्म तपोबलात् स्वकामनयोदयावलिं प्रवेश्य प्रपद्यते तत् कर्म्म निर्ज्जरा । यदाह ॥

संसारबीजभूतानां कर्म्मणां जरणादिह । निर्ज्जरा संस्मृता द्वेधा सकामा कामनिर्ज्जरा ॥ स्मृता सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिना- मिति ॥ मिथ्यादर्शनादीनां बन्धहेतूनां निरोधः अभि- नवकर्म्माभावात् निर्ज्जराहेतुसन्निधानेनार्ज्जि- तस्य कर्म्मणो निरसनादात्यन्तिककर्म्ममोक्षणं मोक्षः बन्धहेतुभवहेतुनिर्ज्जराभ्यां कृत्स्नकर्म्म- विप्रमोक्षनं मोक्ष इति तदनन्तरमूर्द्ध्वं गच्छत्या- लोकान्तात् यथा हस्तदण्डादिभ्रमिप्रेरितं कुलालचक्रमुपरतेऽपि तस्मिन् तद्बलादेवा- संस्कारक्षयं भ्रमति तथा भवस्थेनात्मना अप- वर्गप्राप्तये बहुशो यत् कृतं प्रणिधानं मुक्तस्य तदभावेऽपि पूर्ब्बसंस्कारादालोकान्तं गमनमुप- पद्यते यथा वा मृत्तिकालेपकृतमलावुद्रव्यं जले- ऽधःपतति पुनरपेतमृत्तिकाबन्धमूर्द्ध्वं गच्छति तथा कर्म्मरहित आत्मा असङ्गत्वादूर्द्ध्वं गच्छति बन्धच्छेदादेरण्डबीजवच्चोर्द्ध्वगतिस्वभावाच्चाग्नि- शिखावत् । अन्योन्यं प्रदेशानुप्रवेशे सत्यविभा- गेनावस्तानं बन्धः परस्परप्राप्तिमात्रं सङ्गः । तदुक्तं पूर्ब्बप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छेदात्तथा गति- परिणामाच्चाविरुद्धं कुलालचक्रवद्व्यपगतलेपा- लावुवदेरण्डबीजवदग्निशिखावच्चेति । अतएव पठन्ति । गत्वा गत्वा निवर्त्तन्ते चन्द्रसूर्य्यादयो ग्रहाः । अद्यापि न निवर्त्तन्ते त्वालोकाकाशमागता- इति । अन्ये तु गतसमस्तक्लेशतद्बासनस्यानावरण- ज्ञानस्य सुखैकतानस्यात्मन उपरिदेशावस्थानं मुक्तिरित्वास्थिषत । एवमुक्तानि सुखदुःखसाध- नाभ्यां पुण्यपापाभ्यां सहितानि नव पदार्थान् केचनाङ्गीचक्रुः । तदुक्तं सिद्धान्ते जीवाजीवौ पुण्यपापयुतावास्रवः संवरो निर्ज्जरणं बन्धो मोक्षश्च नव तत्त्वानीति । संग्रहे प्रवृत्ता वय- मुपरताः स्म । अत्र सर्व्वत्र सप्तभङ्गिनयाख्यं न्यायमवतार- यन्ति जैनाः स्यादस्ति स्यान्नास्ति स्यादस्ति च नास्ति च स्यादवक्तव्यः स्यादस्ति चावक्तव्यः स्यान्नास्ति चावक्तव्यः स्यादस्ति च नास्ति चाव- क्तव्य इति तत्सर्व्वमनन्तबीर्य्यः प्रत्वपीपदत् । तद्विधानविवक्षायां स्यादस्तीति गतिभवेत् । स्यान्नास्तीति प्रयोगः स्यात्तन्निषेधे विवक्षिते ॥ क्रमेणोभयवाञ्छायां प्रयोगः समुदायभाक् । युगपत्तद्विवक्षायां स्यादवाच्यमशक्तितः ॥ आद्यावाच्यविवक्षायां पञ्चमो भङ्ग इष्यते । अन्त्यावाच्यविवक्षायां षष्ठभङ्गसमुद्भवः ॥ समुच्चयेन युक्तश्च सप्तमो भङ्ग उच्यत इति । स्याच्छब्दः खल्वयं निपातः तिङन्तप्रतिरूपको- ऽनेकान्तद्योतकः । यथोक्तम् । वाक्येष्वनेकान्तद्योतिगम्यं प्रति विशेषणम् । स्यान्निपातोऽर्थयोगित्वात्तिङन्तप्रतिरूपक इति ॥ यदि पुनरेकान्तद्योतकः स्याच्छब्दोऽयं स्यात्तदा

पृष्ठ २/५४६

स्यादस्तीति वाक्ये स्यात्पदमनर्थकं स्यात् अने- कान्तद्योतकत्वे तु स्यादस्ति कथञ्चिदस्तीति स्यात्पदात् कथञ्चिदिति अयमर्थो लभ्यत इति नानर्थकम् । तदाह । स्याद्वादः सर्व्वथैकान्तत्यागात् किं वृततद्बिधेः । सप्तभङ्गिनयापेक्षो हेयादेयविशेषकृदिति ॥ यदि वस्त्वस्त्येकान्ततः सर्व्वथा सर्व्वदा सर्व्वत्र सर्व्वात्मनास्तीति न उपादित्साजिहासाभ्यां क्वचित् कदा केनचित् प्रवर्त्तेत निवर्त्तेत वा प्राप्त- प्रापणीयत्वहेयहानानुपपत्तेश्च । अनेकान्त- पक्षे तु कथञ्चित् क्वचित् केनचित् सत्त्वेन हानोपादाने प्रेक्षवतामुपपद्येते । किश्च वस्तुनः सत्त्वं स्वभावः असत्त्वं वेत्यादि प्रष्टव्यं न ताव- दस्तित्वं वस्तुनः स्वभाव इति समस्ति घटो- ऽस्तीत्यनयोः पर्य्यायतया युगपत्प्रयोगायोगात् नास्तीति प्रयोगविरोधाच्च एवमन्यत्रापि योज्यम् । यथोक्तम् । घटोऽस्तीति न वक्तव्यं सन्नेव हि यतो घटः । नास्तीत्यपि न वक्तव्यं विरोधात् सदसत्त्वयोः ॥ इत्यादि ॥ तस्मादित्थं वक्तव्यं सदसत्सदसदनिर्व्वचनीय- वादभेदेन प्रतिवादिनश्चतुर्व्विधाः पुनरप्य- निर्व्वचनीयमतेनामिश्रितानि सदसदादिमता- नीति त्रिविधाः तान् प्रति किं वस्त्वस्तीत्यादि- पर्य्यनुयोगे कथञ्चिदस्तीत्यादिप्रतिवचनसम्भवेन ते वादिनः सर्व्वे निर्व्विन्नाः सन्तः तूष्णीमासत इति सम्पूर्णार्थविनिश्चायिनः स्याद्बादमङ्गी- कुर्व्वतस्तत्र तत्र विजय इति सर्व्वमुपपन्नम् । यदवोचदाचार्य्यः स्याद्वादमञ्जर्य्याम् । अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्व्वसंविदाम् । एकदेशविशिष्टोऽर्थो न यस्य विषयो मतः ॥ न्यायानामेकनिष्ठानां प्रवृत्तौ श्रुतवर्त्मनि । सम्पूर्णार्थविनिश्चायि स्याद्बस्तु श्रुतमुच्यत इति ॥ अन्योन्यपक्षप्रतिपक्षभावाद्- यथापरे मत्सरिणः प्रवादाः । नयानशेषानविशेषमिच्छ- न्नपक्षपाती समयस्तथार्हत इति ॥ जिनदत्तसूरिणा जैनं मतमित्थमुक्तम् । बलभोगोपभोगानामुभयोर्द्दानलाभयोः । अन्तरायस्तथा निद्रा भीरज्ञानं जुगुप्सितम् ॥ हिंसा रत्यरती रागद्वेषौ रतिरतिस्मरः । शोको मिथ्यात्वमेतेऽष्टादश दोषा नयस्य सः ॥ जिनो देवो गुरुः सम्यक् तत्त्वज्ञानोपदेशकः । ज्ञानदर्शनचारित्राण्यपवर्गस्य वर्त्तिनि ॥ स्याद्वादस्य प्रमाणे द्वे प्रत्यक्षमनुमापि च । नित्यानित्यात्मकं सर्व्वं नव तत्त्वानि सप्त वा ॥ जीवाजीवौ पुण्यपापे चास्रवः संवरोऽपि च । बन्धो निर्ज्जरणं मुक्तिरेषां व्याख्याधुनोच्यते ॥ चेतनालक्षणो जीवः स्यादजीवस्तदन्यकः । सत्कर्म्मपुद्गलाः पुण्यं पापं तस्य विपर्य्ययः ॥ आस्रवः कर्म्मणां बन्धो निर्ज्जरस्तद्बियोजनम् । अष्टकर्म्मक्षयान्मोक्षोऽथान्तर्भावश्च कैश्चन ॥

पुण्यस्य संस्रवे पापस्यास्रवे क्रियते पुनः । लब्धानन्तचतुष्कस्य लोकागूढस्य चात्मनः । क्षीणाष्टकर्म्मणो मुक्तिर्निर्व्यावृत्तिर्ज्जिनोदिता ॥ सरजोहरणा भैक्षभुजो लुञ्चितमूर्द्धजाः । श्वेताम्बराः क्षमाशीलाः निःसङ्गा जैनसाधवः ॥ लुञ्चिताः पिच्छिकाहस्ताः पाणिपात्रा दिग- म्बराः । ऊर्द्ध्वशिनो गृहे दातुर्द्बितीयाः स्युज्जिनर्षयः ॥ भुङ्क्ते न केवलं न स्त्रीं भोक्षमेति दिगम्बरः । प्राहुरेषामयं भेदो महान् श्वेताम्बरैः सहेति ॥” इति सर्व्वदर्शनसंग्रहे आर्हतदर्शनम् ॥) जैपालः, पुं, (जयपालः पृषादरादित्वात् साधुः ।) जयपालवृक्षः । इति द्विरूपकोषः ॥ जैमिनिः, पुं, मुनिविशेषः । स वेदव्यासशिष्यः उत्तरमीमांसाकर्त्ता भारतकृत् वज्रवारकश्च । यथा, पुराणवचनम् । “जैमिनिश्च सुमन्तुश्च वैशम्पायन एव च । पुलस्त्यः पुलहश्चैव पञ्चैते वज्रवारकाः ॥” जैवातृकः, पुं, (जीवयति ओषधिप्रभृतीनीति । जीव + णिच् + “आतृकन् वृद्धिश्च ।” उणां । १ । ८१ । इति आतृकन् ईकारस्य वृद्धिश्च ।) चन्द्रः । कर्पूरः । इत्यमरः । १ । ३ । १४ । २ । ६ । १३० ॥ पुत्त्रः । इति संक्षिप्तसारे उणादि- वृत्तिः ॥ भेषजम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जैवातृकः, त्रि, (जीवतीति । जीव + आतृकन् वृद्धिश्च ।) दीर्घायुः । (यथा, दशकुमार- चरिते । “जैवातृक ! ननु श्रूयते पतिरस्याः मिथिलायां प्रहारवर्म्मासीत् ॥”) कृशः । इति मेदिनी । के, १९० ॥ जैह्म्यं, क्ली, (जिह्मस्य कुटिलस्य भावः । जिह्म + भावे ष्यञ् ।) जिह्मता । कुटिलता । यथा, मनुः । ११ । ६७ । “जैह्म्यं पुंसि च मैथुन्यं जातिभ्रंशकरं स्मृतम् ॥” जोङ्गकं, क्ली, (जुङ्गति त्यजति सद्गन्धमिति । जुगि त्यामे + ण्वुल् । निपातनात् गुणः ।) अगुरु । इत्यमरः । २ । ६ । १२६ ॥ जोङ्गटः, पुं, (जुङ्गति अरोचकत्वं परित्यजत्यनेनेति । जुङ्ग + बाहुलकात् अटन् गुणश्च ।) गर्भि- ण्यभिलाषः । इति हारावली । २१९ ॥ साध् इति भाषा ॥ जोटिङ्गः, पुं, (जूटेन इङ्गति प्रकाशते इति । अच् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) महादेवः । महा- व्रती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जोन्ताला, स्त्री, देवधान्यम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४४ ॥ (जोन्नाला इति क्वचित् पाठः ॥) जोषं, क्ली, (जुष हर्षे + भावे घञ् ।) सुखम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । १२० । १ । “का राधद्धोत्राश्विना वां को वां जोष उभयोः ॥” “जोषे प्रीतिजनके व्यवहारे ।” इति दयानन्द- भाष्यम् ॥) जोषम्, व्य, (जुष् + बाहुलकात् अम् ।) तूष्णीम् । (यथा, महाभारते । २ । ६८ । १६ ।

“मैवमित्यब्रवीच्चैनं जोषमास्वेति भारत ! ॥”) सुखम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २५० ॥ जोषा, स्त्री, (जुष्यते सेव्यते उपभुज्यते इति । जुष् + घञ् । स्त्रियां टाप् ।) योषा । इति शब्दरत्नावली ॥ जोषिका, स्त्री, (जुषते सेवते इति । जुष + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) जालिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ जोषित्, स्त्री, (युष्यते उपभुज्यते । युष् + “हृसृ- रुहियुषिभ्य इतिः ।” उणां । १ । ९९ । इति- प्रत्ययः । पृषोदरादित्वात् यस्य जः ।) योषित् । इति शब्दरत्नावली ॥ जोषिता, स्त्री, (जोषित् + हलन्तत्वाद् वा टाप् ।) योषित् । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्ञः, पुं, (जानातीति । ज्ञा + “इगुपधज्ञा- प्रीकिरः कः ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) ब्रह्मा । बुधः । पण्डितः । (यथा, चरके सूत्र- स्थाने ३० अध्याये । “पशुः पशूनां दौर्ब्बल्यात् कश्चित् मध्येवृकायते । ससत्वं वृकमासाद्य प्रकृतिं भजते पशुः ॥ तद्बदज्ञो ज्ञमध्यस्थः कश्चित् मौखर्य्यसाधनः । स्थापयत्याप्तमात्मानमाप्तं त्वासाद्य भिद्यते ॥”) महीसुतः । इति धरणी ॥ ज्ञप, क म ज्ञप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क म, ज्ञपयति । ज्ञप्ति- र्म्मारणालोकनिशाणतोषणस्तुतयः । ज्ञाक्म इत्य- नेनैवेष्टसिद्धौ ज्ञपपाटश्चुरादिरुभयपदीतिमते फलवत्कर्त्तरि परस्मैपदार्थः । इति धातुप्र- दीपः । वस्तुतस्तु ज्ञप्तिपदमस्मादेव निष्पादितम् । तेन अनिर्द्दिष्टार्थतया ज्ञप्तिरिह ज्ञानम् । अत- एव प्रच्छौ श ज्ञीप्से इत्यत्र अस्यैव सनन्तस्य निष्पादितेन ज्ञीप्सशब्देन ज्ञातुमिच्छा प्रति- पाद्यते । एवं ज्ञानपर्य्याये प्रतिपज्ज्ञप्तिचेत- नेत्यमरः । इति दुर्गादासः ॥ ज्ञपितः, त्रि, (ज्ञप्यते स्मेति । ज्ञप + णिच् + क्तः ।) ज्ञापितः । इत्यमरः । ३ । १ । ९८ ॥ ज्ञप्तः, त्रि, (ज्ञप्यते स्मेति । ज्ञप + णिच् + क्तः । “वा दान्तशान्तेति ।” ७ । २ । २७ । इति साधुः ।) ज्ञापितः । इत्यमरः । ३ । १ । ९८ ॥ ज्ञप्तिः, स्त्री, (ज्ञप्यते ज्ञायते ऽनयेति । ज्ञप + भावे क्तिन् । इडभावः ।) बुद्धिः । इत्यमरः । १ । ५ । १ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २५ । ५७ । “ततो दीर्घतपोवाक्यात् सम्भाव्य द्बीपगाञ्च ताम् । तज्ज्ञप्तये दाशपतेरुत्स्थलद्वीपवासिनः ॥”) ज्ञा, क प्रेरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) प्रेरणमिह नियोजनम् । क, ज्ञाप- यति भृत्यं स्वामी नियुक्तं करोतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ ज्ञा, क म मारणे । आलोके । निशाणे । तोषणे । स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं- सेट् ।) कम, ज्ञपयति अज्ञपि अज्ञापि ज्ञपं ज्ञप

पृष्ठ २/५४७

ज्ञापं ज्ञापम् । आलोको दर्शनप्रेरणम् । निशाणं तिक्ष्णीकरणम् । तोषणं तुष्टीकरणम् । ज्ञप- यति शत्रुं शूरो मारयतीत्यर्थः । ज्ञपयति रूपं कामिनी षिड्गान् दर्शयतीत्यर्थः । ज्ञपयति खड्गं कर्म्मकारः शाणयतीत्यर्थः । ज्ञपयति गुरुं शिष्यस्तोषयतीत्यर्थः । स्तुतिः कैश्चिन्न मन्यते । आलोको ज्ञानप्रेरणमित्यनुन्यास- रक्षितौ । अतएव क्रमदीश्वरोऽपि जानाते- र्घटादित्वं विभाषया मन्यते । तेन ज्ञपयितुं बोधयितुमिष्यमाणो ज्ञीप्समान इति पाणिनीय- वृत्तौ ज्ञानप्रेरणापि ह्नस्वे सनि ज्ञीप्समान इति प्रसिद्धम् । एवं विज्ञप्तिरेषा मम जीवबन्धौ इत्यादिषु च विज्ञापनमेवार्थः । इति दुर्गादासः ॥ ज्ञा, ग बोधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां-परं- सकं-अनिट् ।) ग, जानाति । “सन्दर्भशुद्धिं गिरां जानीते जयदेव एवेत्यत्र अनुपसर्गात् फलवत्कर्त्तर्य्यात्मनेपदम् । ततोऽनुजज्ञे गमनं सुतस्य इत्यत्रानुशब्दस्योपसर्ग प्रतिरूपकत्वेना- नुपसर्गत्वात् ॥” इति दुर्गादासः ॥ ज्ञातं, त्रि, (ज्ञायते विद्यते स्मेति । ज्ञा + कर्म्मणि क्तः ।) कृतज्ञानम् । जाना इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । विदितम् २ बुद्धम् ३ बुधितम् ४ प्रमितम् ५ मतम् ६ प्रतीतम् ७ अवगतम् ८ मनितम् ९ अवसितम् १० । इति जटाधरः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । १२३ । “पूर्ब्बमेव मया ज्ञातं पूर्णमेतद्धि मेदसा ॥”) ज्ञातव्यं, त्रि, (ज्ञायते यदिति । ज्ञा + तव्य ।) ज्ञानीयम् । ज्ञेयम् । वेद्यम् । अवगन्तव्यम् । बोध्यम् । (यथा, महाभारते । ४ । २८ । ५ । “स्वराष्ट्रे परराष्ट्रेच ज्ञातव्यं बलमात्मनः ॥”) मन्तव्यम् । इति व्याकरणम् ॥ ज्ञातसिद्धान्तः, पुं, (ज्ञातो विदितः सिद्धान्तः शास्त्रतत्त्वार्थो येन ।) शास्त्रतत्त्वज्ञः । तत्- पर्य्यायः । तान्त्रिकः २ । इत्यमरः । २ । ८ । १५ ॥ ज्ञाता, [ऋ] त्रि, (ज्ञा + तृच् ।) ज्ञानशीलः । तत्- पर्य्यायः । विदुरः २ बिन्दुः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ३० ॥ विदितः ४ ज्ञानसमन्वितः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्ञातिः, पुं, जानाति छिद्रं कुलस्थितिञ्च ज्ञातिः नाम्नीति तिक् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सपि- ण्डादिः । तत्पर्य्यायः । सगोत्रः २ बान्धवः ३ बन्धुः ४ स्वः ५ स्वजनः ६ । इत्यमरः । २ । ६ । ३४ ॥ अंशकः ७ गन्धः ८ दायादः ९ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सकुल्यः १० समानोदकः ११ । इति जटाधरः ॥ स चतुर्व्विधः । सप्तमपुरुषपर्य्यन्तं सपिण्डः । ततस्त्रिपुरुषपर्य्यन्तं सकुल्यः । तत- श्चतुर्थपुरुषपर्य्यन्तं समानोदकः । जन्मनामस्मृति- पर्य्यन्तमपि समानोदकः । ततः परंगोत्रजः । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ एषां विशेषस्तत्तच्छब्दे द्रष्टव्यः ॥ * ॥ ज्ञातिद्रोहे दोषो यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । “यानि कानि च पापानि ब्रह्महत्यादिकानि च । ज्ञातिद्रोहस्य पापस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥”

(ज्ञायते विद्यतेऽस्मादिति । ज्ञा + अपादाने क्तिन् ।) पिता । इति मेदिनी । ते, २० ॥ ज्ञातेयं, क्ली, (ज्ञातेर्भावः कर्म्म वा । ज्ञाति + “कपिज्ञात्योर्ढक् ।” ५ । १ । १२७ । इति ढक् ।) ज्ञातित्वम् । इत्यमरः । २ । ६ । ३५ ॥ ज्ञानं, क्ली, (ज्ञा + भावे ल्युट् ।) विशेषेण सामान्येन चावबोधः ॥ “मोक्षे धीर्ज्ञानमन्यत्र विज्ञानं शिल्पशास्त्रयोः ।” इत्यमरः । १ । ५ । ६ ॥ अस्यार्थः । “मोक्षे शिल्पे शास्त्रे च या धीः सा ज्ञानं विज्ञानञ्चोच्यते एषा विशेषप्रवृत्तिः । अन्यत्र घटपटादौ या धीः सापि ज्ञानं विज्ञान- ञ्चोच्यते एषा सामान्यप्रवृत्तिः । मोक्षे धीर्ज्ञानं विज्ञानञ्च यथाज्ञानान्मुक्तिरिति सा याचिता च विज्ञानं तुष्टा ऋद्धिं प्रयच्छति इति । अन्यत्र यथा ज्ञानमस्ति समस्तस्य जन्तोर्विषयगोचरे इति घटत्वप्रकारकज्ञानमिति ये केचित् प्राणिनो लोके सर्व्वे विज्ञानिनो मताः इति । ब्रह्मणो नित्यविज्ञानानन्दरूपत्वादिति एवं चित्रज्ञानं व्याकरणज्ञानं घटपदविज्ञानमित्यादिकं प्रयु- ज्यत एव । मोक्षनिमित्तं शिल्पशास्त्रयोर्धी- र्ज्ञानमुच्यते तन्निमित्ततोऽन्यनिमित्तं या तयोर्धीः सा विज्ञानमिति केचित् । मोक्षविषया मोक्ष- फला धीर्ज्ञानं अन्यधीर्विज्ञानं क्वान्यत्र इत्याह शिल्पशास्त्रयोरिति केचित् । अवबोध इत्य- ध्याहृत्य मोक्षविषये अवबोधो धीः अन्यत्र घटपटादिविज्ञानं शिल्पशास्त्रविषये विज्ञान- मिति केचित् ।” इति भरतः ॥ * ॥ योगशास्त्र- मते तु । “एकत्वं बुद्धिमनसोरिन्द्रियाणाञ्च सव्वशः । आत्मनो व्यापिनस्तात ज्ञानमेतदनुत्तमम् ॥” इति मोक्षधर्म्मः ॥ “एकत्वं बुद्धिमात्रेणावस्थानं बुद्धिवृत्तिनिरोध इति यावत् ।” इति तट्टीका ॥ * ॥ “अमानित्वमदम्मित्वमहिंसाक्षान्तिरार्जवम् । आचार्य्योपासनं शौचं स्थैर्य्यमात्मविनिग्रहः ॥ इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ॥ असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्त्रदारगृहादिषु । नित्यञ्च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥” सात्त्विकराजसतामसभेदेन तत्त्रिविधम् । सात्विकं यथा, -- “सर्व्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्विकम् ॥” राजसं यथा, -- “पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान् पृथग्वि- धान् । वेत्ति सर्व्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥”

तामसं यथा, -- “यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन् कार्य्ये सक्तमहेतुकम् । अतत्वार्थवदल्पञ्च तत्तामसमुदाहृतम् ॥” ३ ॥ इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १८ । २० -- २२ ॥ “सर्व्वेषु भूतेषु ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु विभक्तेषु परस्परं व्यावृत्तेषु अविभक्तमनुस्यूतं एकमव्ययं निर्विकारं भावं परमात्मतत्त्वं येन ज्ञानेनेक्षते आलोचयति तज्ज्ञानं सात्विकं विद्धि ॥ १ ॥ सर्व्वेषु भूतेषु नानाभावान् वस्तुत एवानेकान् क्षेत्रज्ञान् पृथग्विधान् सुखिदुःखित्वादिरूपेण विलक्षणान् येन ज्ञानेन वेत्ति तज्ज्ञानं राजसं विद्धि ॥ २ ॥ एकस्मिन् कार्य्ये देहे प्रतिमादौ वा कृत्- स्नवत् परिपूर्णवत् सक्तं एतावानेव आत्मा ईश्वरो वा इत्यभिनिवेशयुक्तं अहैतुकं निरुप- पत्तिकं अतत्त्वार्थवत् परमार्थालम्बनशून्यं अत- एवाल्पं तुच्छं अल्पविषयत्वात् अल्पफलत्वाच्च यदेवम्भूतं ज्ञानं तत् तामसमुदाहृतम् ॥” ३ ॥ इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ न्यायमते तु । “अप्रमा च प्रमा चैव ज्ञानं द्विविधमुच्यते । तच्छून्ये तन्मतिर्या स्यादप्रमा सा निरूपिता ॥ तत्प्रपञ्चो विपर्य्यासः संशयोऽपि प्रकीर्त्तितः । आद्यो देह आत्मबुद्धिः शङ्खादौ पीतिमा मतिः ॥ भवेन्निश्चयरूपा सा संशयोऽथ प्रदर्श्यते । किं स्विन्नरो वा स्थाणुर्व्वेत्यादि बुद्धिस्तु संशयः । तदभावाप्रकारा धीस्तत्प्रकारा तु निर्णयः ॥ स संशयो भवेद्या धीरेकत्राभावभावयोः । साधारणादिधर्म्मस्य ज्ञानं संशयकारणम् ॥ दोषोऽप्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् । पित्तदूरत्वादिरूपो दोषो नानाविधो मतः ॥” “गुणः स्याद्भ्रमभिन्नन्तु ज्ञानमत्रोच्यते प्रमा । अथवा तत्प्रकारं यज्ज्ञानं तद्बत् विशेष्यकम् ॥ ज्ञानं यन्निर्व्विकल्पाख्यं तदतीन्द्रियमिष्यते । तत् प्रमा न प्रमा नापि भ्रमः स्यान्निर्व्विकल्पकम् ॥ प्रकारतादिशून्यं हि सम्बन्धानवगाहि तत् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ (यथा, वायुपुराणे उत्तरभागे । ११ । ३६ । “वैराग्याज्जायते ज्ञानं ज्ञानाद्योगः प्रवर्त्तते । योगज्ञः पतितो वापि मुच्यते नात्र संशयः ॥” विष्णुः । यथा महाभारते । १३ । १४९ । ६१ । “सर्व्वदर्शी विमुक्तात्मा सर्व्वज्ञो ज्ञानमुत्तमम् ॥” “ज्ञानं प्रकृष्टमजन्यमनवच्छिन्नं सर्व्वस्य साधक- मिति ज्ञानमुत्तमं ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इति श्रुतेः ॥” इति तद्भाष्यम् ॥) ज्ञानदर्पणः पुं, (ज्ञानं दर्पण इव यस्य ।) पूर्ब्ब- जिनः । इति त्रिकाण्डशेषः । ज्ञानयोगः, पुं, (युज्यते ब्रह्मणानेनेति । युज + करणे घञ् । ज्ञानमेव योगः ।) ब्रह्मज्ञान- प्राप्त्युपायः । यथा, -- “सर्व्वभूतेषु गोविन्दो बहुरूपो व्यवस्थितः । इति मत्वा महाप्राज्ञः प्रतिकूलं न कारयेत् ॥

पृष्ठ २/५४८

शब्दादयो ये विषया विषयी चाथ पूरुषः । जानीयात्तदशेषं वै स्वरूपं परमात्मनः ॥ परमात्मा च भगवान् विष्वक्सेनो जनार्द्दनः । तद्भक्तिमान् भगवतो नाल्पपुण्यैर्हि जायते ॥ भगवच्छासनालम्बी भगवच्छासनप्रियः । भगवद्भक्तिमास्थाय वत्स ! भागवतो भव ॥ भगवान् भूतभव्येशो भूतादिप्रभवोऽव्ययः । भावेन तं भजस्वेशं भवभङ्गकरं हरिम् ॥ भजस्व भावेन विभु भगवन्तं भवेश्वरम् । ततो भागवतो भूत्वा भवबन्धात् प्रमोक्ष्यसि ॥ तत्र चित्तं समाधातुं न शक्नोति भवान् यदि । तदभ्यासपरस्तस्मिन् कुरु योगं दिवानिशम् ॥ तत्र यद्यसमर्थस्त्वं ज्ञानयोगे महामते ! । क्रियायोगे दिवारात्रौ तत्परः सततं भव ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे वैष्णवक्रियायोगे यमानु- शासनो नामाध्यायः । विस्तारस्तु श्रीभगवद्- गीतायां ७ अध्याये द्रष्टव्यः ॥ ज्ञानलक्षणा स्त्री, (ज्ञानं लक्षणं स्वरूपं यस्याः ।) त्रिविधालौकिकसन्निकर्षान्तर्गतसन्निकर्षः । तस्य लक्षणं यथा, -- “विषयी यस्य तस्यैव व्यापारो ज्ञानलक्षणः ॥” इति भाषापरिच्छेदे । ६५ ॥ अस्यार्थः । “तद्बिषयज्ञापकतद्बिषयज्ञानम् । यथा पूर्ब्बे घटादिज्ञाने सति पश्चात् घटादिज्ञानम् ॥” ज्ञानवापी, स्त्री, (ज्ञानस्य ज्ञानरूपोदकस्य वापी दीर्घिकेव ।) वाराणस्यन्तर्गततीर्थ- विशेषः । तदुत्पत्त्यादिर्यथा, -- अगस्त्य उवाच । “स्कन्द ! ज्ञानोदतीर्थस्य माहात्म्यं वद साम्प- तम् । ज्ञानवापीं प्रशंसन्ति यतः स्वर्गौकसोऽप्यलम् ॥ स्कन्द उवाच । घटोद्भव ! महाप्राज्ञ ! शृणु पापापनोदिनीम् । ज्ञानवाप्याः समुत्पत्तिं कथ्यमानां मयाधुना ॥ अनादिसिद्धे संसारे पुरा दैवयुगे मुने ! । प्राप्तः कुतश्चिदीशानश्चरन् स्वैरमितस्ततः ॥ न वर्षन्ति यदाभ्राणि न प्रावर्त्तन्त निम्नगाः । जलाभिलाषो न यदा स्नानपानादिकर्म्मणि ॥ क्षारस्वादूदयोरेव यदासीज्जलदर्शनम् । पृथिव्यां नरसञ्चारे वर्त्तमाने क्वचित् क्वचित् ॥ निर्व्वाणकमलाक्षेत्रं श्रीमदानन्दकाननम् ॥” “सुखसन्तानजनकं मोक्षसाधनसिद्धिदम् । प्रविश्य क्षेत्रमेतत् स ईशानो जटिलस्तदा । लसत्त्रिशूलविमलरश्मिजालसमाकुलः ॥ आलुलोके महालिङ्गं वैकुण्ठपरमेष्ठिनोः । महाहमहमिकायां प्रादुरास यदादितः ॥ ज्योतिर्म्मयीभिर्म्मालाभिः परितः परिवेष्टितम् ॥” “अस्येशानस्य तल्लिङ्गं दृष्ट्वेच्छेत्यभवत्तदा । स्नापयामि महालिङ्गं कलसैः शीतलैर्जलैः । चखान च त्रिशूलेन दक्षिणाशोपकण्ठतः ॥ कण्डं प्रचण्डषेगेन रुद्रो रुद्रवपुर्धरः । पृथिव्यां वरुणाम्भांसि निष्क्रान्तानि तदा मुने ! ॥

भूप्रमाणाद्दशगुणैर्यैरियं वसुधावृता । तैर्जलैः स्नापयाञ्चक्रे त्वस्पृष्टैरन्यदेहिभिः ॥” “विश्वभर्त्तुरुमास्पर्शसुखातिसुखकारिभिः । महावभृथसुस्नानमहाशुद्धिविधायिभिः ॥ सहस्रधारैः कलसैः स ईशानो घटोद्भव ! । सहस्रकृत्वः स्नपयामास संहृष्टमानसः ॥ ततः प्रसन्नो भगवान् विश्वात्मा विश्वलोचनः । तमुवाच तदेशानं रुद्रं रुद्रवपुर्द्धरम् ॥ तव प्रसन्नोऽस्मीशान ! कर्म्मणानेन सुव्रत ! । गुरुणानन्यपूर्ब्बेण ममातिप्रीतिकारिणा ॥ ततस्त्वं जटिलेशान ! वरं ब्रूहि तपोधन ! । अदेयं न तवास्त्यद्य महोद्यमपरायण ! ॥ ईशान उवाच । यदि प्रसन्नो देवेश ! वरयोग्योऽस्माहं यदि । तदेतदतुलं तीर्थं तव नाम्नास्तु शङ्कर ! ॥ विश्वेश्वर उवाच । त्रिलोक्यां यानि तीर्थानि भूर्भुवःस्वःस्थितान्यपि । तेभ्योऽखिलेभ्यस्तीर्तेभ्यः शिवतीर्थमिदं परम् ॥ शिवं ज्ञानमिति ब्रूयुः शिवशब्दार्थचिन्तकाः । तच्च ज्ञानं द्रवीभूतमिह मे महिमोदयात् ॥ अतो ज्ञानोदनामैतत्तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम् । अस्य दर्शनमात्रेण सव्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ज्ञानोदतीर्थसंस्पर्शादश्वभेधफलं लभेत् । स्पर्शनाचमनाभ्याञ्च राजसूयाश्वमेधयोः ॥ फल्गुतीर्थे नरः स्नात्वा संतर्प्य तु पितामहान् । यत् फलं समवाप्नोति तदत्र श्राद्धकर्म्मणा ॥” “ज्ञानरूपोऽहमेवात्र द्रवमूर्त्तिं विधाय च । जाड्यविध्वंसनं कुर्य्यां कुर्य्यां ज्ञानोपदेशनम् ॥ इति दत्त्वा वरान् शम्भुस्तत्रैवान्तरधीयत । कृतकृत्यमिवात्मानं सोऽप्यमंस्त त्रिशूलभृत् ॥ ईशानो जटिलो रुद्रस्तत् प्राश्य परमोदकम् । अवाप्तवान् परं ज्ञानं येन निर्व्वृतिमाप्तवान् ॥” इति स्कान्दे काशीखण्डे ३३ अध्यायः ॥ ज्ञानी, [न्] पुं, (ज्ञानमस्त्यस्येति । ज्ञान + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) दैवज्ञः । (सामान्यबोधयुक्तमात्रे, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । ८१ । ३६ । “ज्ञानिनो मनुजाः सत्यं किन्तु ते नहि केवलम् । यतो हि ज्ञानिनः सर्व्वे पशुपक्षिमृगादयः ॥”) ज्ञानयुक्ते च, त्रि । इति मेदिनी । ते, ६९ ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “प्रजहाति यदा कामान् सर्व्वान् पाथ ! मनो- गतान् । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ यः सर्व्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत् प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ यदा संहरते चायं कर्म्मोऽङ्गानीव सर्व्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥” ज्ञानिनापि कर्म्म कर्त्तव्यम् । यथा, -- “सक्ताः कर्म्मण्यविद्बांसो यथा कुर्व्वन्ति भारत ! ।

कुर्य्याद्धिद्वांस्तथा सक्तश्चिकीर्षुः कर्म्म संग्रहम् ॥ न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्म्मसङ्गिनाम् । योजयेत् सर्व्वकर्म्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् ॥ प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्म्माणि सर्व्वशः । अहङ्कारविमूढात्मा कर्त्ताहमिति मन्यते ॥ तत्त्ववित्तु महाबाहो ! गुणकर्म्मविभागयोः । गुणा गुणेषु वर्त्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥” ज्ञानिप्रशंसा यथा, -- “चतुर्व्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्ज्जुन ! । आर्त्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ! ॥ तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते । प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ उदाराः सर्व्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् । आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते । वासुदेवः सर्व्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥” इति श्रीभगवद्गीता ॥ ज्ञानेन्द्रियं, क्ली, (ज्ञायतेऽनेनेति । ज्ञा + करणे ल्युट् । ज्ञानप्रकाशकं ज्ञानसाधनं वा इन्द्रियमिति ।) बुद्धीन्द्रियम् । तत् षड्विधम् । मनः १ नेत्रम् २ श्रोत्रम् ३ घ्राणम् ४ जिह्वा ५ त्वक् ६ । इति श्रीभागवतम् ॥ ज्ञापनं, क्ली, (ज्ञा + णिच् + भावे ल्युट् ।) बोधनम् । इति व्याकरणम् । जानान इति भाषा ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । १८२ । “क्षितिभृद्दाक्षिणात्यानां तिर्य्यक्त्वज्ञापनाय सः । पुच्छं महीतलस्पर्शि चक्रे कौपीनवाससि ॥”) ज्ञाप्तिः, स्त्री, (ज्ञा + णिच् + भावे क्तिन् ।) ज्ञापनम् । इति मुग्धबोधम् ॥ ज्ञेयं, त्रि, (ज्ञायते इति । ज्ञा + कर्म्मणि यत् ।) ज्ञानयोग्यम् । ज्ञातव्यम् । यथा, -- “ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते । अनादिमत् परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ सर्व्वतः पाणिपादं तत् सर्व्वतोऽक्षिशिरोमुखम् । सर्व्वतः श्रुतिमल्लोके सर्व्वमावृत्य तिष्ठति ॥ सर्व्वेन्द्रियगुणाभासं सर्व्वेन्द्रियविवर्ज्जितम् । असक्तं सर्व्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ वहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मत्वात् तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ अविभक्तञ्च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् । भूतभर्त्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्व्वस्य धिष्ठितम् ॥ इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां १३ अध्यायः ॥ ज्या, गि जरायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां- परं-अकं-अनिट् ।) जरा गतबहुवयोभावः । गि, जिनाति वृद्धः । जीनः । इति दुर्गादासः ॥ ज्या, स्त्री, (ज्या + अन्येभ्योऽपीति डस्ततष्टाप् ।) धनुर्गुणः । तत्पर्य्यायः । मौर्व्वी २ शिञ्जिनी ३ गुणः ४ इत्यमरः । २ । ८ । ८५ ॥ शिञ्ज्या ५ जीवा ६

पृष्ठ २/५४९

पतञ्चिका ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ गव्या ८ वाणासनः ९ द्रुणा १० । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२६ । २० । “जग्राह बलमास्थाय ज्यया च युयुजे धनुः ॥”) माता । वसुधा । इति मेदिनी । ये, २ ॥ ज्यानिः, स्त्री, (ज्या + “वीज्याज्वरिभ्यो निः ।” उणां ४ । ४८ । इति निः ।) जीर्णता । हानिः । तटिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्यायान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन वृद्धः प्रशस्यो वा इति । वृद्ध वा प्रशस्य + ईयसुन् ज्यादेशश्च ततो “ज्यादादीयसः ।” ६ । ४ । १६० । इत्यात्वम् ।) वृद्धतमः । तत्पर्य्यायः । वर्षी- यान् २ दशमी ३ प्रशस्यः ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ४३ ॥ अतिवृद्धः ५ दशमीस्थः ६ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ३ । १३७ । “ज्यायांसमनयोर्विद्यात् यस्य स्याच्छ्रोत्रियः पिता ॥”) ज्यु, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-अनिट् ।) ङ, ज्यवते । इति दुर्गादासः ॥ ज्युत, इर् दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) इर्, अज्युतत् अज्योतीत् जुज्योत । इति दुर्गादासः ॥ ज्युत, ऋ ङ दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) अन्तःस्थादियुक्तः । ऋ, अजुज्योतत् । ङ, ज्योतते चन्द्रः । इति दुर्गादासः ॥ ज्येष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन वृद्धः प्रशस्यो वा इति । वृद्ध वा प्रसस्य + इष्ठन् ततो ज्यादेशः ।) अतिवृद्धः । श्रेष्ठः । (यथा, महा- भारते । १३ । १४३ । ७ । “ज्येष्ठं वर्णमनुप्राप्य तस्माद्रक्षेत वै द्बिजः ॥” ज्येष्ठानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासीत्यण् इति ज्येष्ठी सा अस्मिन् मासीति पुनरण् संज्ञापूर्ब्बस्य विधरनित्यत्वान्न वृद्धिः ।) ज्यैष्ठमासि, पुं । इति मेदिनी । ठे, ५ ॥ अग्रजः । (यथा, रघुः । १२ । १९ । “दृढभक्तिरिति ज्येष्ठे राज्यतृष्णापराड्मुखः ॥”) अधिकवयाः । इति भरतः ॥ ज्येष्ठतातः, पुं, (तातस्य पितुर्ज्येष्ठः । राजदन्तादि- त्वात् पूब्बनिपाते साधुः ।) पितुरग्रजः । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्येठा इति भाषा ॥ ज्येष्ठवर्णः, पुं, (वर्णानां ज्येष्ठः श्रेष्ठः निर्द्धारणे तु वर्णेषु ज्येष्ठः । पूर्ब्बनिपातः ।) ब्राह्मणः । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्येष्ठवला, स्त्री, (ज्येष्ठाख्या वला ।) सहदेवी । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्येष्ठश्वश्रूः, स्त्री, (ज्येष्ठा पूज्या श्वश्रूरिव संज्ञात्वात् पुंवद्भावः ।) पत्न्या ज्येष्ठभगिनी । वडशाली इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुली २ । इति हेमचन्द्रः ॥ ज्येष्ठसाम, [न्] क्ली, (ज्येष्ठं साम इति नित्यकर्म्म- धारयः ।) सामभेदः । तदध्ययनाङ्गव्रतम् । इति मिताक्षरा ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३४८ । ४६ । “ज्येष्ठं नाम्नाभिविख्यातं ज्येष्ठसामव्रतो हरिः ॥”)

ज्येष्ठा, स्त्री, अश्विन्यादिसप्तविशतिनक्षत्रान्तर्गता- ष्टादशनक्षत्रम् । सा तु शूकरदन्ताकृति- तारकत्रितयात्मिका । इति कालिदासः ॥ वलयाकृतिः । अस्या देवता इन्द्रः मिश्रगुणः । इति दीपिका ॥ अत्र जातस्य फलम् । “सत्कीर्त्तिपुत्त्रैर्विविधैः समेतो वित्तान्वितोऽत्यन्तलसत्प्रतापः । श्रेष्टप्रतिष्ठो विकलस्वभावो ज्येष्ठा भवेद्यस्य च जन्मकाले ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ३४ । १३ । “कुर्व्वन्तश्चानुराधासु लभन्ते चक्रवर्त्तिताम् । आधिपत्यञ्च ज्येष्ठासु मूले चारोग्यमुत्तमम् ॥”) गृहगोधिका । इति मेदिनी । ठे, ५ ॥ मध्यमा- ङ्गुलिः । इति हेमचन्द्रः ॥ गङ्गा । इति राज- निर्घण्टः ॥ धीरादिनायिकाभेदः । तस्या लक्षणं यथा । परिणीतत्वे सति भर्त्तुरधिकस्नेहा । इति रसमञ्जरी ॥ * ॥ अलक्ष्मीः । यथा भग- वतीं प्रति महादेववाक्यम् । “मां प्रणम्य पुनर्देवा ममन्थुः क्षीरसागरम् । तस्मिन् प्रमथ्यमाने तु मया देवैश्च भाविनि ! ॥ ज्येष्ठा देवी समुत्पन्ना रक्तस्रग्वाससावृता । उत्पन्ना साब्रवीद्देवान् किं कर्त्तव्यं मयेति वै ॥ तामब्रुवंस्तदा देवीं सर्व्वे देवगणा भृशम् । येषां गृहान्तरे नित्यं कलहं संप्रवर्त्तते ॥ तत्ते स्थानं प्रयच्छामो वासस्तत्र शुभानने ! । यस्य गेहे कपालास्थिभस्मकेशादिचिह्नितम् ॥ परुषं भाषते नित्यं वदन्त्यनृतवादिनः । सन्ध्याकाले च ये पापाः स्वपन्ति मलचेतसः ॥ तेषां वेश्मनि संतिष्ठ दुःखदारिद्र्यदायिनी । कपालकेशभस्मास्थितुषाङ्गाराणि यत्र तु ॥ तत्र ते सततं स्थानं भविष्यति न संशयः । अकृत्वा पादयोः शौचं यस्त्वाचामति दुर्म्मतिः ॥ तं भजस्व सदा देवि ! कलुषेणावृता भृशम् । तृणाङ्गारकपालाश्मवालुकायसचर्म्मभिः ॥ दन्तधावनकर्त्तारो भविष्यन्ति नराधमाः । रमस्व कलिना देवि ! तेषां वेश्मसु नित्यशः ॥ तिलपिष्ठञ्च नक्तञ्च कालिङ्गशिग्रुगृञ्जनम् । छत्राकं विड्वराहञ्च विल्वकोषातकीफलम् ॥ अलावुश्रीफलं ये वै खादयन्ति नराधमाः । तेषां गृहे तव स्थानं देवि ! दारिद्र्यदे ! सदा ॥ इत्यादिश्य सुराः सर्व्वे ते ज्येष्ठां कलिवल्लभाम् । पुनश्च मन्थनं चक्रुः क्षीराब्धिं सुसमाहिताः ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डम् ॥ ज्येष्ठामूलीयः, पुं, (ज्येष्ठां मूलां वा नक्षत्रमर्हति पौर्णमास्यामिति छः ।) ज्यैष्ठमासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, शब्दार्थचिन्तामणिः । “ज्येष्ठामूलीयमिच्छन्ति मासमाषाढपूर्ब्बजम् ॥”) ज्येष्ठाम्बु, क्ली, (ज्येष्ठं विविधरोगविनाशकत्त्रात् श्रेष्ठं अम्बु तण्डुलधौतं जलमिति । नित्यकर्म्मधारयः ।) तण्डुलाम्बु । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ चेलुनि जल इति भाषा ॥

ज्येष्ठाश्रमी, [न्] पुं, (आश्रमोऽस्त्यस्य इति । आश्रम + इनिः । ज्येष्ठः श्रेष्ठ आश्रमी ।) “ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थोऽथ भिक्षुकः । चत्वार आश्रमाः प्रोक्ताः सर्व्वेगार्हस्थमूलकाः ॥” “यथा वायुं समाश्रित्य वर्त्तन्ते सर्व्वजन्तवः । तथा गार्हस्थमाश्रित्य वर्त्तन्ते सर्व्व आश्रमाः ॥” इति वचनाच्च गृहस्थाश्रमस्य सर्व्वाश्रमेषूत्कृष्ट- त्वात् तथात्वम् ।) गृहस्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ ज्येष्ठी, स्त्री, गृहगोधा । जेठी इति टिक्टिकी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । मुषली २ मुसली ३ कुड्यमत्स्या ४ गृहगोधिका ५ मूली ६ टुक्- टुकी ७ शकुनज्ञा ८ गृहापिका ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्याः पतनफलं यथा, -- “निपतति यदि पल्ली दक्षिणाङ्गे नराणां स्वजनधनवियोगो लाभदा वामभागे । उरसि शिरसि पृष्ठे कण्ठदेशे च राज्यं करचरणहृदिस्था सर्व्वसौख्यं ददाति ॥” इति ज्योतिषम् ॥ दिग्विशेषे तस्य शब्दफलम् । “वित्तं ब्रह्मणि कार्य्यसिद्धिरतुला शक्रे हुताशे भयं याम्यामग्निभयं सुरद्विषि कलिर्लाभः समुद्रालये । वायव्यां वरवस्त्रगन्धसलिलं दिव्याङ्गना चोत्तरे ऐशान्यां मरणं ध्रुवं निगदितं दिग्लक्षणं खञ्जने ॥ ज्येष्ठीरुते क्षुतेऽप्येवमूचुः केचिच्च कोविदाः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ ज्यैष्ठः, पुं, (ज्येष्ठानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासीत्यण् ङीप् च । सा अस्मिन् मासे इति पुनरण् ।) मास- विशेषः । ज्येष्ठानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी ज्यैष्ठी सा यत्र मासे भवति सः । वृषस्थरविप्रारब्ध- शुक्लप्रतिपदादिदर्शान्तश्चान्द्रः । वृषराशिस्थ- रविकः सौरः । इति स्मृतिः ॥ तत्पर्य्यायः । शुक्रः २ । इत्यमरः । १ । ४ । १६ ॥ ज्येष्ठः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्र जातस्य फलं यथा, -- “विदेशवृत्तिः पुरुषः सुतीव्रः क्षमान्वितः स्यात् खलु दीर्घसूत्रः । विचित्रबुद्धिर्व्विदुषां वरिष्ठो ज्यैष्ठाभिधाने जननं हि यस्य ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ ज्यैष्ठसामा, [न्] पुं, (ज्येष्ठसाम अधीते यः सः । इत्यण् ।) ज्येष्ठसामा । ज्यैष्ठसामवेदाध्येता । इति मिताक्षरा ॥ ज्यैष्ठी, स्त्री, (ज्येष्ठानक्षत्रान्विता पौर्णमासीत्यण् ङीप् च ।) ज्यैष्ठपूर्णिमा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, तिथितत्त्वधृतभविष्यपुराणवचनम् । “कार्त्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी सिता । मन्वन्तरादयस्त्वता दत्तस्याक्षयकारिकाः ॥”) ज्येष्ठी च ॥ ज्यो, ङ नियमे । व्रतादेशे । उपनीतौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं नियमार्थे-व्रता देशादौ तु सकं-अनिट् ।) व्रतस्यादेशो व्रता देशः । ङ, ज्यवते याज्ञिको नियमी स्यादित्यर्थः ।

पृष्ठ २/५५०

ज्यवते पण्डितो जनं व्रतमुपदिशतीत्यर्थः । ज्यवते पुत्त्रं विप्रः उपनयतीत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ ज्योतिः, [स्] क्ली, (ज्युतृ दीप्तौ + इसिः । यद्बा, द्युत दीप्तौ + “द्युतेरिसिन्नादेश्च जः ।” उणां । २ । १११ । इति इसिन् दस्य च जः ।) दृष्टिः । नक्षत्रम् । (यथा, “ज्योतींष्यग्निञ्चामेध्यमशस्तञ्च नाभिवीक्षेत ॥” इति चरके सूत्रस्थानेऽष्टमे- ऽध्याये ॥) प्रकाशः । इति मेदिनी । से, २३ ॥ ज्योतिः, [स्] पुं, (ज्योतते इति । ज्युतृ + कर्त्तरि इसिः । द्युत + इसिन् वा ।) अग्निः । (यथा, -- “तस्यान्तरेण नाभेस्तु ज्योतिः स्थानं ध्रुवं स्मृतम् । तदा धमति वातस्तु देहस्तेनास्य वर्द्धते ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) सूर्य्यः । इति मेदिनी । से, २२ ॥ मेथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष्णः । यथा, महाभारते १३ । १४९ । ७९ । “स्वक्षः स्वङ्गः शतानन्दी नन्दिर्ज्योतिगणेश्वरः ॥”) ज्योतिरिङ्गः, पुं, (ज्योतिषा इङ्गतीति । इगि गतौ + अच् । ज्योतिरिव इङ्गतीति वा ।) खद्योतः । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्योतिरिङ्गणः, पुं, (ज्योतिरिव इङ्गतीति । इगि गतौ + ल्युः ।) कीटविशेषः । ज्योनाकपोका इति भाषा । तत्पर्य्यायः । खद्योतः २ ध्वान्तो- न्मेषः ३ तमोमणिः ४ दृष्टिबन्धुः ५ तमो- ज्योतिः ६ ज्योतिरिङ्गः ७ निमेषकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्योतिर्व्वीजम् ९ निमेषरुक् १० । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ज्योतिर्व्वीजं, क्ली, (ज्योतिर्वीजमिवास्य ज्योतिषो वीजमिव वा ।) ज्योतिरिङ्गणः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ ज्योतिर्हस्ता, स्त्री, (ज्योतिर्ज्योतीरूपं हस्तं शरीर- मस्याः ।) दुर्गा । अस्या नामनिरुक्तिर्यथा, -- “हस्तं शरीरमित्याहुर्हस्तञ्च गगनं तथा । ज्योतिषि ग्रहनक्षत्रार्ज्ज्योतिर्हस्ता ततः स्मृता ॥” इति देवीपुराणे देवीनिरुक्तनाम ४५ अध्यायः ॥ ज्योतिश्चक्रं, क्ली, (ज्योतिर्म्मयं चक्रम् । ज्योतिर्भिः स्वस्वावस्थानेन विरचितं चक्रं वा ।) चन्द्र- सूर्य्यादिग्रहनक्षत्रमण्डलम् । राशिचक्रम् । यथा, “ज्योतिश्चक्रं भुवो मानमूर्द्धा प्रोवाच केशवः । चातुर्लक्षं ज्योतिषस्य सारं रुद्राय सर्व्वदः ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ अपि च तिथ्यादितत्त्वे । “सप्तविंशतिभैर्ज्योतिश्चक्रं स्तिमितवायुगम् । तदर्कांशो भवेद्राशिर्नवर्क्षचरणाङ्कितः ॥” ज्योतिषं, क्ली, (ज्योतिः सूर्य्यादीनां ग्रहाणां गत्या- दिकं प्रतिपाद्यतया अस्त्यस्येति अच् ।) वेदाङ्ग- शास्त्रविशेषः । तत् ग्रहणादिगणनशास्त्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ “पञ्चम्कन्धमिदं शास्त्रं होरागणितसंहिता । केरलिः शकुनञ्चैव -- ॥” इति प्रश्नरत्नटीका ॥ * ॥

अस्य सम्बन्धादि यथा, -- “अस्य शास्त्रस्य सम्बन्धो वेदाङ्गमिति चोदितः । अभिधेयञ्च जगतां शुभाशुभनिरूपणम् ॥ इज्याध्ययनसंक्रान्तिग्रहषोडशकर्म्मणाम् । प्रयोजनञ्च विज्ञेयं तत्तत्कालविनिर्णयः ॥” इति नारदीयम् ॥ * ॥ अस्याध्ययनं द्बिजैः कर्त्तव्यम् । यथा, -- “सिद्धान्तसंहिताहोरारूपस्कन्धत्रयात्मकम् । वेदस्य निर्म्मलं चक्षुर्ज्योतिःशास्त्रमकल्मषम् ॥ विनैतदखिलं श्रौतं स्मार्त्तं कर्म्म न सिध्यति । तस्माज्जगद्धितायेदं ब्रह्मणा निर्म्मितं पुरा ॥ अतएव द्विजैरेतदध्येतव्यं प्रयत्नतः ॥” इति नारदः ॥ * ॥ शूद्रस्य पाठनिषेधो यथा, -- “स्नेहाल्लोभाच्च मोहाच्च यो विप्रोऽज्ञानतो- ऽपि वा । शूद्राणामुपदेशन्तु दद्यात् स नरकं व्रजेत् ॥” इति गर्गः ॥ * ॥ अस्य ज्ञानमावश्यकं यथा, -- “वेदा हि यज्ञार्थमभिप्रवृत्ताः कालानुपूर्ब्ब्या विहिताश्च यज्ञाः । तस्मादिदं कालविधानशास्त्रं यो ज्योतिषं वेद स वेद यज्ञान् ॥ यथा शिखा मयूराणां नागानां मणयो यथा । तद्बद्वेदाङ्गशास्त्राणां गणितं मूर्द्ध्नि संस्थितम् ॥” इति वेदाङ्गज्योतिषम् ॥ * ॥ अस्याध्ययनफलं यथा, -- “एवंविधस्य श्रुतिनेत्रशास्त्र- स्वरूपभर्त्तुः खलु दर्शनं वै । निहन्त्यशेषं कलुषं जनानां षडब्दजं धर्म्मसुखास्पदं स्यात् ॥” इति माण्डव्यः ॥ * ॥ अस्य ज्ञाने फलं यथा, -- “ज्योतिश्चक्रे तु लोकस्य सर्व्वस्योक्तं शुभाशुभम् । ज्योतिर्ज्ञानन्तु यो वेद स याति परमां गतिम् ॥” इति गर्गः ॥ ज्योतिषिकः, पुं, (ज्योतिर्ज्योतिःशास्त्रं अधीते इति । क्रतूक्थादित्वात् ठक् संज्ञापूर्ब्बस्य विधेरनित्य- त्वात् न वृद्धिः ।) ज्यौतिषिकः । इत्यमरटीका ॥ (यथा, मार्कण्डेये । “धर्म्मारण्या ज्योतिषिका गौरग्रीवा गुडाश्मकाः ॥”) ज्योतिषी, स्त्री, (ज्योतिरस्त्यस्या इति अच् ङीप् च ।) तारा । इति हेमचन्द्रः । ज्योतिष- शास्त्रज्ञे, त्रि ॥ ज्योतिष्कः, पुं, (ज्योतिरिव कायतीति । कै + कः ।) चित्रकवृक्षः । मेथिकाबीजम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अस्य व्यवहारो यथा, “ज्योतिष्क- फलतैलं वा क्षीरेण स्वर्ज्जिका हिङ्गु मिश्रं पिबेत् ॥” इति चिकित्सितस्थाने चतुर्द्दशेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) गणिकारिकावृक्षः । इति रत्नमाला ॥

ज्योतिष्काः, पुं, (ज्योतिर्भिः कायतीति । कै + कः ।) चन्द्रार्कग्रहनक्षत्रतारकाः । इति हेमचन्द्रः ॥ बहुवचनान्तोऽयं शब्दः ॥ ज्योतिष्का, स्त्री, (ज्योतिरिव कायतीति । कै + कः टाप् च ।) ज्योतिष्मतीलता । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ ज्योतिष्टोमः, पुं, (ज्योतींषि त्रिवृदादयः स्तोमा यस्य । “ज्योतिरायुषः स्तोमः ।” ८ । ३ । ८३ । इति षत्वम् ।) षोडशऋत्विक्साध्ययज्ञविशेषः । तत्र द्वादशशतगोदक्षिणा । इति मलमासतत्त्वम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २२१ । ३० । “बहुधा निःसृतः कायाज्ज्योतिष्टोमः क्रतुर्यथा ॥”) ज्योतिष्मती, स्त्री, (ज्योतिरस्त्यस्या इति । मतुप् उदित्वात् ङीप् च ।) लताविशेषः । माल- कङ्गनी इति लताफट्करी इति नयाफट्की इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पारावताङ्घ्रिः २ कटभी ३ पिण्या ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १५० ॥ पारावतपदी ५ नगणा ६ स्फुटबन्धनी ७ पूति- तैला ८ इङ्गुदी ९ । इति रत्नमाला ॥ स्वर्ण- लता १० अनलप्रभा ११ ज्योतिर्लता १२ सुपि- ङ्गला १३ दीप्ता १४ मेध्या १५ मतिदा १६ दुर्ज्जरा १७ सरस्वती १८ अमृता १९ । अस्याः सूक्ष्माया गुणाः । अतितिक्तत्वम् । किञ्चित्कटु- त्वम् । वातकफापहत्वञ्च । अस्याः स्थूलाया गुणाः । दाहप्रदत्वम् । दीपनत्वम् । मेधाप्रज्ञा- वृद्धिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्ण- त्वम् । व्रणविस्फोटनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ रात्रिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नदी- विशेषः । यथा, मात्स्ये । १२० । ६५ । “सरस्वती प्रभवति तस्माज्योतिष्मती तु या । अवगाढे ह्युभयतः समुद्रौ पूर्ब्बपश्चिमौ ॥” ज्योतिर्व्विशिष्टे, त्रि । यथा, रघुः । ६ । २२ । “नक्षत्रताराग्रहसङ्कुलापि ज्योतिष्मती चन्द्रमसैव रात्रिः ॥”) ज्योतीरथः, पुं, (ज्योतिरेव रथोऽस्य सर्व्वस्य ज्योतिश्चक्रस्य रथ इव वा ज्योतिःपदार्थानां सूर्य्यादीनामाधारत्वात् तथात्वमिति बोध्यम् ।) ध्रुवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ज्योत्स्ना, स्त्री, (ज्योतिरस्त्यस्यामिति । “ज्योत्स्ना- तमिस्रेति ।” ५ । २ । ११४ । इति निपातनात् नप्रत्यय उपधालोपश्च ।) चन्द्रज्योतिः । चाँदनी इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चन्द्रिका २ कौमुदी ३ । इत्यमरः । १ । ३ । १६ ॥ चान्द्री ४ कामवल्लभा ५ चान्द्रातपः ६ चन्द्रकान्ता ७ शीता ८ अमृततरङ्गिणी ९ । (यथा, महा- भारते । १ । १ । ८६ । “पुराणपूर्णचन्द्रेण श्रुतिज्योत्स्नाः प्रकाशिताः ॥”) ज्योत्स्नायुक्तरात्रिः । इति मेदिनी । ने, ८ ॥ पटोलिका । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अस्या गुणाः । त्रिदोषशमनत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कषायत्वम् । मधुरत्वम् । दाहरक्तपित्तनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ श्वेतघोषा । इति

पृष्ठ २/५५१

रत्नमाला ॥ दुर्गा । यथा, -- “प्रभाप्रसादशीलत्वात् ज्योत्स्ना चन्द्रार्क- मालिनी ।” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ अपि च । “रौद्रायै नमो नित्यायै गौर्य्यै धात्र्य नमो नमः । ज्योत्स्नायै चेन्दुरूपिण्यै सुखायै सततं नमः ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये ५ अध्यायः ॥ (प्रभातकालः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । ५ । ३६ । “ज्योत्स्ना समभवत् सापि प्राक्सन्ध्या याऽभि- धीयते ॥”) ज्योत्स्नाप्रियः, पुं, (ज्योत्स्ना प्रियाऽस्य ।) चकोरः । इति हेमचन्द्रः ॥ ज्योत्स्नावृक्षः, पुं, (ज्योत्स्नाया दीपधारण वृक्ष इव ।) दीपाधारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ज्योत्स्नी, स्त्री, (ज्योत्स्ना अस्त्यस्या इत्यण् ङीप् च । संज्ञापूर्ब्बकस्य विधेरनित्यत्वान्न वृद्धिः ।) चन्द्रिकायुक्ता रात्रिः । ज्योत्स्नारात्रिरिति ख्याता । पटोलिका । इत्यमरः । २ । ४ । ११८ ॥ झिङ्गा इति भाषा ॥ रेणुकानाम गन्धद्रव्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ज्यौतिषिकः, पुं, (ज्योतिषं ज्योतिषशास्त्रमधीते वेद वा इति ठक् वृद्धिश्च ।) दैवज्ञः । इत्य- मरः । २ । ८ । १४ ॥ ज्यौत्स्नः, त्रि, (ज्योत्स्नया अन्वितः । इत्यण् ।) दीप्तः । ज्योत्स्नायुक्तः ॥ ज्यौत्स्निका, स्त्री, (ज्योत्स्ना अस्त्यस्या इति ठक् पूर्ब्बवृद्धिष्टाप् च ।) ज्योत्स्नान्विता निशा । इति शब्दरत्नावली ॥ ज्यौत्स्नी, स्त्री, (ज्योत्स्ना पूर्णचन्द्रचन्द्रिका अस्त्यस्याः इत्यण् पूर्ब्बवृद्धिः ङीप् च ।) पूर्णिमा- युक्तरात्रिः । इति हेमचन्द्रः ॥ ज्योत्स्नी । इत्य- मरटीकायां रायमुकुटः ॥ ज्रि, अभिभवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां परं- सकं-अनिट् ।) रेफोपधः । ज्रयति शत्रं बली । इति दुर्गादासः ॥ ज्री, गि कि ज्याने । गतबहुवयोभाव इति यावत् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां-चुरां पक्षे भ्वां-परं- अकं-अनिट् ।) गि, ज्रीणाति ज्रीणः ज्रीणिः । कि, ज्राययति ज्रयति । गिकाभ्यामेव पाक्षिक- चुरादित्वे सिद्धे कि पाठो भ्वादित्वार्थः । इति दुर्गादासः ॥ ज्वर, म रोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) ज्वरति जनो धातुवैषम्यात् । म, ज्वरयति । इति दुर्गादासः ॥ ज्वरः, पुं, (ज्वरति जीर्णो भवत्यनेन । ज्वर + करणे घञ् भावे घञ् वा । संज्ञापूर्ब्बक- त्वात् वृद्ध्यभावः ।) ज्वरणम् । स्वनामख्यात- रोगः । तत्पर्य्यायः । जूर्त्तिः २ । इत्यमरः । ३ । २ । ३९ ॥ ज्वरिः ३ आतङ्कः ४ रोगपृष्ठः ५ महागदः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तापकः ७ सन्तापः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥

तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “कालाग्निरुद्रः कोपेन चिक्षेप ज्वरमुल्वणम् । बभूवुर्य्यादवाः सर्व्वे ज्वराक्रान्ता हरिं विना ॥ तं दृष्ट्वा भगवान् कृष्णः ससर्ज्ज वैष्णवं ज्वरम् । तं चिक्षेप ज्वरं हन्तुं माहेशं रणमूर्द्धनि ॥” * ॥ माहेशज्वराकारो यथा, -- “जनकः सर्व्वरोगाणां दुर्व्वारो दारुणो ज्वरः । शिवभक्तश्च योगी च स एव विकृताकृतिः ॥ भीमस्त्रिपादस्त्रिशिराः षड्भुजो नवलोचनः । भस्मप्रहरणो रौद्रः कालान्तकयमोपमः ॥” * ॥ तस्य भेदाः । “वायुजः पित्तजश्चैव श्लेष्मजश्च तथैव च । ज्वरभेदाश्च त्रिविधाश्चतुर्थश्च त्रिदोषजः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ * ॥ जातिभेदे ज्वरभेदो यथा, हरिवंशे । श्रीकृष्ण उवाच । “शृणुष्व ज्वर ! सन्देशं यथा लोके चरिष्यसि । सर्व्वजातिषु विन्यस्तस्तथा स्थावरजङ्गमे ॥ त्रिधा विभज्य चात्मानं मत्प्रियं यदि काङ्क्षसि । चतुष्पादान् भजैकेन द्वितीयेन च स्थावरान् ॥ तृतीयो यश्च ते भागो मानुषेषूपपत्स्यते । त्रिधाभूतं वपुः कृत्वा पक्षिषु त्वं भव ज्वर ॥ चतुर्थो यस्तृतीयस्य भविष्यति च ते ध्रुवम् । एकान्ततश्चतुर्भागः खोरकश्च चतुर्थकः ॥ मानुषेष्वथ खेदाय वस त्वं प्रविभज्य वै । जातिष्वथावशेषाषु निवस त्वं शृणुष्व मे ॥” अस्यार्थः । “मानुषेषु यस्तृतीयो भागः तस्य चतुर्भागं कृत्वा एकांशेन पक्षिषु वस द्बितीयेन एकान्ता देवास्तेषु तृतीयांशः खोरकः चतु- र्थांशेन मानुषेषु वस ॥” “वृक्षेषु कीटरूपेण तथा सङ्कोचपत्रकः । पाण्डुपत्रश्च विख्यातः फलेष्वातुर्य्यमेव च ॥” आतुर्य्यं निःसारताः ॥ “पद्मिनीषु हिमो भूत्वा पृथिव्यामपि चोषरः । अपां तु नीलिकां विद्यात् शिखोद्भेदश्च वर्हिणाम् ॥ गैरिकः पर्व्वतेष्वेव मत्प्रसादाद्भविष्यसि । गोष्वपस्मारको भूत्वा खोरकश्च भविष्यसि ॥ एवं विविधरूपेण भविष्यसि महीतले । दर्शनात् स्पर्शनाच्चैव प्राणिनां वधमेष्यसि ॥ ऋते देवमनुष्यांश्च नान्यस्तां विषहिष्यति ॥” तस्य गारुडोक्तनिदानादिर्यथा, -- धन्वन्तरिरुवाच । “वक्ष्ये ज्वरनिदानं हि सर्व्वज्वरविबुद्धये । ज्वरो रोगपतिः पाप्मा मृत्युराजोऽशनोऽन्तकः ॥ क्रोधो दक्षाध्वरध्वंसी रुद्रोर्द्ध्वनयनोद्भवः । तत्सन्तापो मोहमयः सन्तापात्मापचारजः ॥ विविधैर्नामभिः क्रूरो नानायोनिषु वर्त्तते । पाकलो गजेष्वभितापो वाजिष्वलर्क्कः कुक्कुरेषु । इन्द्रमदो जलदेऽप्सु नीलिका ज्योतिरोषधिषु भूम्यामूषरो नाम ॥ * ॥ “हृल्लासश्छर्द्दनं कासः स्तम्भः शैत्यं त्वगादिषु । अङ्गेषु शीतपिडकामात्रोदर्द्दः कफोद्भवे ॥

काले यथास्वं सर्व्वेषां प्रवृत्तिर्व्वृद्धिरेव वा । निदानोक्तानुपशयो विपरीतोपशायिता ॥ * ॥ अरुचिश्चाविपाकश्च स्तम्भमालस्यमेव च । हृद्दाहश्च विपाकश्च तन्द्रा आलस्यमेव च ॥ वस्तिर्विसर्गविलया दोषाणामप्रवर्त्तनम् । लालाप्रसेको हृल्लासः क्षुन्नाशो रसदं मुखम् ॥ यच्च सुष्टु गुरुत्वञ्च गात्राणां बहुमूत्रता । न विजीर्णा न चाग्लानिर्ज्जरस्यामस्य लक्षणम् ॥ क्षुत्क्षामता लघुत्वञ्च गात्राणां ज्वरमार्द्दवम् । दोषप्रवृत्तिरष्टाहो निरामज्वरलक्षणम् ॥ * ॥ यथास्वलिङ्गं संसर्गे ज्वरसंसर्गजोऽपि वा । शिरोऽर्त्तिमूर्च्छावमिदेहदाह- कण्ठास्यशोषारुचिपर्व्वभेदाः । उन्निद्रता संभ्रमरोमहर्षा जृम्भातिवाक्त्वं पवनात् सपित्तात् ॥ * ॥ तापहान्यरूचिपर्व्वशिरोरुक्- पीनसश्वसनकासविबन्धाः । शीतजाड्यतिमिरभ्रमितन्द्राः श्लेष्मवातजनितज्वरलिङ्गम् ॥ * ॥ शीतस्तम्भस्वेददाहव्यवस्था- त्यष्णाकासश्लेष्मपित्तप्रवृत्तिः । मोहस्तन्द्रालिप्ततिक्तास्यता च ज्ञेयं रूपं श्लेष्मपित्तज्वरस्य ॥ * ॥ सर्व्वजो लक्षणैः सर्व्वैर्द्दाहोऽत्र च मुहुर्म्मुहुः । तद्वच्छीतं महानिद्रा दिवा जागरणं निशि ॥ सदा वा नैव वा निद्रा महास्वेदोऽति नैव वा । गीतनर्त्तनहास्यादिप्रकृतेहाप्रवर्त्तनम् ॥ साश्रुणी कलुषे रक्ते भग्ने लुलितपक्ष्मणी । अक्षिणी पिण्डिकापार्श्वमूर्द्धपर्व्वास्थिरुग्भ्रमः ॥ सस्वनौ सरुजौ कर्णौ महास्वेदोऽति नैव वा । परिदग्धा खरा जिह्वा गुरुस्रस्ताङ्गसन्निभा ॥ रक्तपित्तकफे जिह्वा लोचने शिरसोऽतितृट् । कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानाञ्च दर्शनम् ॥ हृद्ब्यथा मलसंसर्गः प्रवृत्तिर्वाल्पशोऽति वा । स्निग्धास्यता बलभ्रंशः स्वरसादः प्रलापिता ॥ दोषपाकश्चिरात्तन्द्रा प्रततं कण्ठकूजनम् । सन्निपातमभिन्यासं तं ब्रूयाच्च हृतौजसम् ॥ वायुना कफरुद्धेन पित्तमन्तःसुपीडितम् । व्यवायित्वाच्च सौख्याच्च वहिर्म्मार्गं प्रपद्यते ॥ तेन हारिद्रनेत्रत्वं सन्निपातोद्भवे ज्वरे । दोषे विवृद्धे नष्टेऽग्नौ सर्व्वसंपूर्णलक्षणः ॥ असाध्यः सोऽन्यथाकृच्छ्रो भवेद्वैकल्यदोऽपि वा । अन्यश्च सन्निपातोत्थो यत्र पित्तं पृथक् स्थितम् ॥ त्वचि कोष्ठे च वा दाहं विदधाति पुरोऽनु वा । तद्वद्वातकफौ शीतं दाहादिर्दुस्तरस्तयोः ॥ शीतादौ तत्र पित्तेन कफे स्यन्दितशोषिते । शीते शान्तेऽष्टके मूर्च्छा मदस्तृष्णा च जायते ॥ दाहादौ पुनरन्ते स्युस्तन्द्रास्वेदवमिक्रमाः ॥ * ॥ आगन्तुरभिघाताभिषङ्गशापाभिचारतः ॥ चतुर्द्धा तु कृतच्छेददाहाद्यैरभिघातजः ॥ * ॥ श्रमाच्च तस्मिन् पवनः प्रायो रक्तं प्रदूषयन् ॥ सव्यथाशोफवैवर्ण्यं सरुजं कुरुते ज्वरम् ।

पृष्ठ २/५५२

ग्रहावेशौषधिविषक्रोधभीशोककामजः ॥ अभिषङ्गाद्ग्रहेणास्मिन्न कस्मात्त्रासरोदने । ओषधीगन्धजे मूर्च्छा शिरोरुग्वमथुः क्षवः ॥ * ॥ विषाम्मूर्च्छातिसारास्यश्यावता दाहतृड्भ्रमः । क्रोधात् कम्पः शिरोरुक् च प्रलापो भयशोकजे ॥ कामाद्भ्रमोऽरुचिर्द्दाहो ह्नीनिद्राधीधृतिक्षयः ॥ ग्रहादौ सन्निपातस्य रूपादौ मरुतस्तयोः ॥ कोपः कोपेऽपि पित्तस्य यौ तु शापाभिचारजौ । सन्निपातज्वरौ घोरौ तावसह्यतमौ मतौ ॥ * ॥ तत्राभिचारिकैर्म्मन्त्रैर्हूयमानस्य तप्यते । पूर्ब्बञ्चेतस्ततो देहस्ततो विस्फोटतृड्भ्रमैः ॥ सदाहमूर्च्छैर्ग्रस्तस्य प्रत्यहं वर्द्धते ज्वरः । इति ज्वरोऽष्टधा दृष्टः समासाद्बिविधस्तु सः ॥ शारीरो मानसः सौम्यस्तीक्ष्णोऽन्तर्व्वहिराश्रयः । प्राकृतो वैकृतः साध्योऽसाध्यः सामो निरामकः ॥ पूर्ब्बं शरीरे शारीरे तापो मनसि मानसे । पवने योगवाहित्वाच्छीतं श्लेष्मयुते भवेत् ॥ दाहः पित्तयुते मिश्रं मिश्रेऽन्तःसंश्रये पुनः । ज्वरोऽधिकं विकाराः स्युरन्तःक्षोभो मलग्रहः ॥ वहिरेव वहिर्व्वेगे तापोऽपि च सुसाधितः । वर्षाशरद्बसन्तेषु वाताद्यैः प्राकृतः क्रमात् ॥ वैकृतोऽन्यः सुदुःसाध्यः प्रायश्च प्राकृतोऽनिलात् । वर्षासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेष्मान्वितो ज्वरम् ॥ कुर्य्यात् पित्तञ्च शरदि तस्य चानुबलः कफः । तत्प्रकृत्या विसर्गाच्च तत्र नानशनाद्भयम् ॥ कफो वसन्त तमपि वातपित्तं भवेदनु । बलवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्रवः ॥ सर्व्वथा विकृतिज्ञाने प्रागसाध्य उदाहृतः । ज्वरोपद्रवतीक्ष्णत्वमग्लानिर्ब्बहुमूत्रता ॥ न प्रवृत्तिर्न विजीर्णा न क्षुत् सामज्वराकृतिः । ज्वरवेगोऽधिका तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः ॥ मलप्रवृत्तिरुत्क्लेशः पच्यमानस्य लक्षणम् ॥ जीर्णतामविपर्य्यासात् सप्तरात्रञ्च लङ्घनात् । ज्वरः पञ्चविधः प्रोक्तो मलकालबलावलात् ॥ प्रायशः सन्निपातेन भूयसाप्युपदृश्यते । सन्ततः सततोऽन्येद्युस्तृतीयकचतुर्थकौ । धातुमूत्रशकृद्बाहिस्रोतसा व्यापिनो मलाः ॥ तापयन्तस्तनूं सर्व्वां तुल्यदृष्ट्यादिवर्द्धिताः । बलिनो गुरवस्तद्बद्बिशेषेण रसान्विताः ॥ सततं निष्प्रतिद्वन्द्वा ज्वरं कुर्य्युः सुदुःसहम् । मलं ज्वरोष्मा धातून् वा स शीघ्रं क्षपयेत्ततः ॥ सर्व्वाकाररसादीनां शुद्ध्याशुद्ध्यापिवा क्रमात् । वातपित्तकफैः सप्तदशद्बादशवासरान् ॥ प्रायोऽनुयाति मर्य्यादां मोक्षाय च वधाय च । इत्यग्निवेशस्य मतं हारीतस्य पुनः स्मृतिः ॥ द्विगुणा सप्तमी या च नवम्येकादशी तथा । एषा त्रिदोषमर्य्यादा सोक्षाय च वधाय च ॥ शुद्ध्यशुद्ध्यै ज्वरः कालं दीर्घमप्यत्र वर्त्तते । कृशानां व्याधियुक्तानां मिथ्याहारादिसेविनाम् ॥ अल्पोऽपि दोषो दुष्ट्यादेर्लब्घान्यतमतो बलम् । स प्रत्यनीको विषमं यस्मावृद्द्धिक्षयान्वितः ॥ सोऽरिपक्षो ज्वरं कुर्य्याद्बिषमक्षयवृद्धिभाक् ।

दोषः प्रवर्त्तते तेषां स्वे काले ज्वरयन् बली ॥ निवर्त्तते पुनश्चैव प्रत्यनीकबलाबलः । क्षीणदोषे ज्वरः सूक्ष्मो रसादिष्वेव लीयते ॥ लीनत्वात् कार्ष्यवैवर्ण्यजाड्यादीनादधाति सः । आसन्नबिवृतास्यत्वात् स्रोतसां रसवाहिनाम् ॥ आशु सर्व्वस्य वपुषो व्याप्तिद्दोषेण जायते । सन्ततः सततस्तेन विपरीतो विपर्य्ययात् ॥ विषमो विषमारम्भः क्षपाकालेन सङ्गवान् । दोषो रक्ताशयः प्रायः करोति सन्ततं ज्वरम् ॥ अहोरात्रस्य सन्धिः स्यात् सकृदन्येद्युराश्रितः । तस्मिन्मांसवहा नाडी मेदोनाडी तृतीयके ॥ ग्राही पित्तानिलाम्मूर्द्ध्नस्त्रिकस्य कफपित्ततः । स पृष्ठास्यानिलकफात् स चैकाहान्तरः स्मृतः ॥ चतुर्थको मलैर्म्मेदो मज्जास्थ्यन्यतरस्थिते । मज्जामूत्ररैत्यपरः प्रभावमनुदर्शयेत् ॥ द्बिविधं कफेन जङ्घाभ्यां स पूर्ब्बं शिरसोऽनिलात् । अस्थिमज्जारूपगते चातुर्थकविपर्य्ययः ॥ त्रिधा त्र्यहं ज्वरयति दिनमेकञ्च मुञ्चति । बलाबलेन दोषाणामनुचेष्ठादिजन्मनाम् ॥ पक्वानामविपर्य्यासात् सप्तरात्रन्तु लङ्घयेत् । ज्वरः स्यात् मनसस्तद्वत् कर्म्मणश्च तदा तदा ॥ गम्भीरधातुचारित्वात् सन्निपातेन सम्भवात् । तुल्यो ब्रूयाच्च दोषाणां दुश्चिकित्स्यश्चतुर्थकः ॥ सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरास्येषु दूराद्दूरतरेषु च । दोषो रक्तादिमार्गेषु शनैरल्पश्चिरेण यत् ॥ याति देहञ्च नाशेषं सन्तापादीन् करोत्यतः । क्रमो यत्नेन विच्छिन्नः सन्तापो लक्ष्यते ज्वरः ॥ विषमो विषमारम्भः क्षपाकालानुसारवान् । यथोत्तरं मन्दमतिर्मन्दशक्तिर्यथायथम् ॥ कालेनाप्नोति सदृशान् स रसादींस्तथा तथा । दोषो ज्वरयति क्रुद्धश्चिराच्चिरतरेण च ॥ * ॥ भूमौ स्थितं जलैः सिक्तं कालमेव प्रतीक्षते । अङ्कराय यथा बीजं दोषबीजं भवेत्तथा ॥ वेगं कृत्वा विषं यद्वदाशये नीयते बलम् । कुप्यत्याप्तबलं भूयः काले दोषविषं तथा ॥ एवं ज्वराः प्रवर्त्तन्ते विषमाः सततादयः । * । उत्क्लेशो गौरवं दैन्यं भङ्गोऽङ्गानां विजृम्भणम् ॥ अरोचको वमिः श्वासः सर्व्वस्मिन्रसगे ज्वरे । रक्तनिष्ठीवनं तृष्णा अक्ष्णोस्तु पिडकोद्गमः ॥ दाहरागभ्रममदप्रलापो रक्तसंश्रिते । तृड्ग्लानिस्पष्टवर्च्चस्कमन्तर्द्दाहो भ्रमस्तमः ॥ दौर्ब्बल्यं गात्रविक्षेपो मांसस्थे मेदसि स्थिते । स्वेदोऽतितृष्णा वमनं दौर्गन्ध्यं चासहिष्णुता ॥ प्रलापो ग्लानिररुचिरस्थिगे त्वस्थिभेदनम् । दोषप्रवृत्तिरूर्द्ध्वाधःश्वासाङ्गक्षेपकूजनम् ॥ अन्तर्द्दाहो वहिःशैत्यं श्वासो हिक्वा च मज्जगे । तमसो दर्शनं मर्म्मच्छेदनं स्तब्धमेढ्रता ॥ शुक्रप्रवृत्तिर्म्मृत्युश्च जायते शुक्रसंश्रये । उत्तरोत्तरदुःसाध्याः पञ्चान्ये तु विपर्यये ॥ प्रलिम्पन्निव गात्राणि श्लेष्मणा गौरवेति च । मन्दज्वरः प्रलापस्तु सशीतः स्यात् प्रलेपकः ॥ नित्यं मन्दज्वरो रूक्षः शीतः कृच्छ्रेण गच्छति ।

स्तब्धाङ्गः श्लेष्मभूयिष्ठो भवेदङ्गबलाशकः ॥ * ॥ हरिद्रामेदवर्णाभस्तद्बल्लेपः प्रमेहति । स वै हारिद्रको नाम ज्वरभेदोऽन्तकः स्मृतः ॥ कफवातौ समौ यत्र हीनपित्तस्य देहिनः । तीक्ष्णोऽथ वा दिवा मन्दो जायते रात्रिजो ज्वरः ॥ दिवाकरापीतबले व्यायामाच्च विशोषिते । शरीरे नियतस्थाता ज्वरः स्यात् पौर्व्वरात्रिकः । आमाशये यदा दुष्टे श्लेष्मपित्ते ह्यधःस्थिते । तदार्द्धं शीतलं देहे त्वर्द्धं चोष्णं प्रजायते ॥ * ॥ काये पित्तं यदा दुष्टं श्लेष्मा चान्ते व्यवस्थितः । उष्णत्वं तेन देहस्य शीतत्वं करपादयोः ॥ * ॥ रसरक्ताश्रयः साध्यो मांसमेदो गतश्च यः । अस्थिमज्जागतः कृच्छ्रस्तैस्तै साङ्गैर्हतप्रभः ॥ * ॥ विसंज्ञो ज्वरवेगार्त्तः सक्रोध इव वीक्ष्यते । सदोषशब्दञ्च शकृद्द्रवं मुञ्चति वेगवत् ॥ * ॥ देहो लघुर्व्यपगतक्लममोहतापः पाको मुखे करणसौष्ठवमव्यथत्वम् । स्वेदः क्षवः प्रकृतिगामि मनोऽन्नलिप्सा कण्डूश्च मूर्द्ध्नि विगतज्वरलक्षणानि ॥ इत्यादि महापुराणे गारुडे ज्वरनिदानं समाप्तम् । १५२ अध्यायः ॥ अथ ज्वरस्य चिकित्सा । यन्वन्तरिरुवाच । “ज्वरोऽष्टधा पृथक् द्बन्द्वसंङ्घातागन्तुजः स्मृतः । मुस्तपर्पटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः । शृतशीतं जलं दद्यात् पिपासाज्वरशान्तये ॥ १ ॥ नागरं देवकाष्ठञ्च धन्याकं वृहतीद्बयम् । दद्यात् पाचनकं पूर्ब्बंज्जरिताय ज्वरापहम् ॥ २ ॥ आरग्वधाभयामुस्ततिक्तग्रन्थिकनिर्म्मितः । कषायः पाचनं सामे सशूले च ज्वरे हितः ॥ ३ ॥ मधूकसारसिन्धूत्थवचोषणकणाः समाः । श्लक्ष्णं पिष्ट्वाम्भसा नस्यं कुर्य्यात् संज्ञाप्रबोधनम् ॥ ४ त्रिवृद्बिशालात्रिफलाकटुकारग्वधैः कृतः । सक्षारो भेदनं क्वाथः पेयः सर्व्वज्वरापहः ॥ ५ ॥ महौषध्यमृतामुस्तचन्दनोशीरधान्यकैः । क्वाथस्तृतीयकं हन्ति शर्क्करामधुयोजितः ॥ ६ ॥ अपामार्गजटा कट्यां लोहितैः सप्ततन्तुभिः । बद्ध्वा वारे रवेर्नूनं ज्वरं हन्ति तृतीयकम् ॥ ७ ॥ गङ्गाया उत्तरे कूले ह्यपुत्त्रस्तापसो मृतः । तस्मै तिलोदकं दद्यान्मुञ्चत्यैकाहिको ज्वरः ॥ ८ ॥ गुडूच्याः क्वाथकल्काभ्यां त्रिफलाया वृषस्य च । मृद्वीकाया बलायाश्च सिद्धाः स्नेहाः ज्वर- च्छिदः ॥ ९ ॥ धात्री शिवा कणा वह्निक्वाथः सर्व्वज्वरान्तकः १० ज्वरातिसारहरणमौषधं प्रवदाम्यथ । पृश्निपर्णीबलाविल्वनागरोत्पलधान्यकैः ॥ पाठेन्द्रयवभूनिम्बमुस्तपर्पटकाः स्मृताः । जयन्त्याममतीसारज्वरं रसमहौषधाः ॥ ११ ॥ नागरातिविषामुस्तभूनिम्बामृतवत्सकैः । सर्व्वज्वरहरः क्वाथः सार्व्वातीसारनाशनः ॥ १२ ॥ मुस्तपर्पटकोदीच्यशृङ्गवेवशृतं पयः ।

पृष्ठ २/५५३

शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहती कण्टकारिका ॥ बलाश्वदंष्ट्राविल्वानि पाठा नागरधान्यकम् । एतदाहारसंयोगे हितं सर्व्वातिसारिणाम् ॥ १३ विल्वचूतास्थिनिर्य्यूहः खण्डं मध्वतिसारणुत् । १४ । अतीसारे हितस्तद्बत् कुटजत्वक्फलावृतः ॥ १५ ॥ वत्सकातिविषाविल्वबालाकन्दकषायकः । सविश्व आमशूलाढ्ये ह्यतीसारे सशोणिते ॥” १६ इति गारुडे १७४ अध्यायः ॥ अपि च । “हस्तबद्धं पलाशस्य अपामार्गस्य वा हर ! । मूलं सर्व्वज्वरहरं भूतप्रेतादिनुद्भवेत् ॥ १७ ॥ पीतं वृश्चिकमूलन्तु पर्य्युषितजलेन वै । सार्द्धं विनाशयेद्दाहज्वरञ्च परमेश्वर ! ॥ १८ ॥ शिखायाञ्चैव तद्बद्धं भवेदैकाहिकादिनुत् । १९ । एतत् सकाञ्जिकं पीतं रक्तकुष्ठज्वरादिनुत् ॥” २० इति तत्रैव १९३ अध्यायः ॥ “वचा त्रिकटुकञ्चैव करञ्जं देवदारु च । मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता शिरीषो रजनीद्बयम् ॥ प्रियङ्गुनिम्बत्रिकटुगोमूत्रेणावघर्षितम् । नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्बर्त्तनं तथा ॥ अपस्मारविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् । भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्बारे च शासनम् ॥ २१ अभयामलकद्राक्षाः पाठा चैव विभीतकम् । शर्क्करा च समञ्चैव जग्धं ज्वरहरं भवेत् ॥” २२ इति च गारुडे १९९ अध्यायः ॥ * ॥ वैद्यकमते शिवज्वरस्योत्पत्तिर्यथा, -- “दक्षापमानसंक्रुद्धरुद्रनिश्वाससम्भवः । ज्वरोऽष्टधा पृथग्द्बन्द्वसंघातागन्तुजः स्मृतः ॥ तस्य विप्रकृष्टकारणकथनपूर्व्विका सम्प्राप्तिर्यथा, “मिथ्याहारविहारस्य दोषा ह्यामाशयाश्रयाः । बहिर्न्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरदाः स्यूरसानुगाः ॥” तस्य सामान्यलक्षणं यथा, -- “स्वेदावरोधः सन्तापः सर्व्वाङ्गग्रहणन्तथा । युगपद्यत्र रोगे तु स ज्वरो व्यपदिश्यते ॥” * ॥ तस्य पूर्ब्बरूपं यथा, -- “श्रमोऽरतिर्व्विवर्णत्वं वैरस्यं नयनप्लवः । इच्छाद्वेषौ मुहुश्चापि शीतवातातपादिषु ॥ जृम्भाङ्गमर्द्दों गुरुता रोमहर्षोऽरुचिस्तमः । अप्रहर्षश्च शीतञ्च भवत्युपत्स्यति ज्वरे ॥” * ॥ सन्ततादिज्वराणां प्रति नियतदूष्या धातवोयथा, “सन्ततं रसरक्तस्थः सोऽन्येद्युः पिशिताश्रितः । मेदोगतस्तृतीयेऽह्नि त्वस्थिमज्जगतः पुनः ॥ कुर्य्याच्चातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसङ्करम् । सप्ताहं वा दशाहं वा द्बादशाहमथापि वा ॥ सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात् सन्ततः स निगद्यते । अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्त्तते ॥ अन्येद्युष्कस्त्वहोरात्र एककालं प्रवर्त्तते । तृतीयकस्तृतीयेऽह्नि चतुर्थेऽह्नि चतुर्थकः ॥ केचिद्भूताभिषङ्गोत्थं ब्रुवते विषमज्वरम् । कफपित्तात्त्रिकग्राही पृष्ठाद्बातकफात्मकः ॥ वातपित्ताच्छिरोग्राही त्रिविधः स्यात्तृतीयकः । चातुर्थको दर्शयति प्रभावं द्बिविधं ज्वरः ॥

जङ्घाभ्यां श्लैष्मिकः पूर्ब्बं शिरस्तोऽनिलसम्भवः । विषमज्वर एवान्यश्चातुर्थकविपर्य्ययः ॥ मध्ये अहनी ज्वरयत्यादावन्ते च मुञ्चति ॥” * ॥ वातबलासकज्वरो यथा, -- “नित्यं मन्दज्वरो रूक्षः शूनकस्तेन सीदति । स्तब्धाङ्गः श्लेष्मभूयिष्ठो नरो वातबलासकी ॥” विषमज्वरविशेषाः । “विदग्धेऽन्नरसे देहे श्लेष्मपित्ते व्यवस्थिते । तेनार्द्धं शीतलं देहे चार्द्धञ्चोष्णं प्रजायते ॥” * ॥ शीतपूर्ब्बो ज्वरो यथा, -- “त्वक्स्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादौ जनयतो ज्वरे । तयोः प्रशान्तयोः पित्तमन्ते दाहं करोति च ॥” दाहपूर्ब्बो ज्वरो यथा, -- “करोत्यादौ तथा पित्तं त्वक्स्थं दाहमतीव च । तस्मिन् प्रशान्ते त्वितरौ कुरुतः शीतमन्ततः ॥ द्बावेतौ दाहशीतादी ज्वरौ संसर्गजौ स्मृतौ । दाहपूर्ब्बस्तयोः कष्टः कृच्छ्रसाध्यतमश्च सः ॥” उक्तवातादिज्वराणां धातुविशेषदूष्यतया अधिकलक्षणानि यथा, -- “गुरुता हृदयोत्क्लेशः सदनं छर्द्द्यरोचकौ । रसस्थ तु ज्वरे लिङ्गं दैन्यञ्चास्योपजायते ॥ १ ॥ रक्तनिष्ठीवनं दाहो मोहश्छर्द्दनविभ्रमौ । प्रलापः पिडका तृष्णा रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् ॥ २ पिण्डिकोद्वेष्टनं तृष्णासृष्टमूत्रपुरीषतः । उष्मान्तर्द्दाहविक्षेपौ ग्लानिः स्यान्मांसगे ज्वरे ॥ ३ भृशं स्वेदस्तृषा मूर्च्छा प्रलापश्छर्द्दिरेव च । दौर्गन्ध्यारोचकौ ग्लानिर्मेदःस्थे चासहिष्णुता ॥ ४ भेदोऽस्थ्नां कूजनं श्वासो विरेकश्छर्द्दिरेव च । विक्षेपणञ्च गात्राणामेतदस्थिगते ज्वरे ॥ ५ ॥ तमःप्रवेशनं हिक्का कासः शैत्यं वमिस्तथा । अन्तर्द्दाहो महाश्वासो मर्म्मच्छेदश्च मज्जगे ॥ ६ ॥ मरणं प्राप्नुयात्तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे । शेफसः स्तब्धता मोक्षः शुक्रस्य तु विशेषतः ॥” ७ अथ वैद्यकमते सामान्यतो ज्वरस्य चिकित्सा- माह । “अंशांशं यत्र दोषाणां विवेक्तुं नैव शक्नुयात् । साधारणीं क्रियान्तत्र विदधीत चिकित्सकः ॥ सामान्यतो ज्वरी पूर्ब्बं निर्व्वाते निलये वसेत् । निर्व्वातमायुषो वृद्धिमारोग्यं कुरुते यतः ॥ व्यजनस्यानिलस्तृष्णास्वेदमूर्च्छाश्रमापहः ॥ तालवृन्तभवो वातस्त्रिदोषशमनो मतः ॥ वंशव्यजनजः सोष्णो रक्तपित्तप्रकोपणः । चामरो वस्त्रसंभूतो मायूरो वेत्रजस्तथा ॥ एते दोषजिता वाताः स्निग्धा हृद्याः सुपूजिताः । नवज्वरी भवेद्यत्नाद्गुरूष्णवसनावृतः । यथर्त्तुपक्कं पानीयं पिबेत् किञ्चिन्निवारयन् ॥ विनापि भेषजैर्व्याधिः पथ्यादेव निवर्त्तते । न तु पथ्यविहीनस्य भेषजानां शतैरपि ॥” * । ततो ज्वरे वर्ज्जनीयान्याह सुश्रुतः । “परिषेकान् प्रदेहांश्च स्नेहान् संशोधनानि च । दिवास्वप्नं व्यवायञ्च व्यायामं शिशिरं जलम् ॥ क्रोधप्रवातभोज्यानि वर्ज्जयेत्तरुणज्वरी ॥”

परिषेकः स्नानादिः । प्रदेहो अनुलेपना- भ्यङ्गादिः । स्नेहान् पाने निषिद्धान् ॥ * ॥ निषिद्धानिषेधाद्दोषमाह । “शोषं छर्द्दिं मदं मूर्च्छां भ्रमं तृष्णामरोचकम् । प्राप्नोत्युपद्रवानेतान् परिषेकादिसेवनात् ॥” आदिशब्देन प्रदेहादयो गृह्यन्ते ॥ * ॥ हारीतेन प्रव्येकं दूषणमुक्तम् । “व्यायामाज्ज्वरसंवृद्धिर्व्यवायात् स्तम्भमूर्च्छनम् । मृतिश्च स्नेहपानात्तु मूर्च्छा छर्द्दिमदोऽरुचिः ॥ गुर्व्वन्नभोजनात् स्वप्नाद्बिष्टम्भो दोषकोपनम् । अग्निसादः खरत्वञ्च श्रोतसां चाप्रवर्त्तनम् ॥” मृतिरिति व्यवायादित्यत्र सम्बध्यते । स्वप्नात् दिवास्वापात् ॥ * ॥ अन्यच्च वर्ज्जयेत् । “सज्वरो ज्वरमुक्तो वा विदाहीनि गुरूणि च । असात्म्यान्यन्नपानानि विरुद्धाध्यशनानि च ॥ व्यायाममतिचेष्टाञ्चाभ्यङ्गं स्नानञ्च वर्ज्जयेत् । तेन ज्वरः शमं याति न शान्तश्च पुनर्भवेत् ॥ ज्वरी लङ्घनं कुर्य्यादिति चरकः वाग्भटश्च ।” “आमाशयस्थो हत्वाग्निं सामो मार्गं पिधापयन् । विदधाति ज्वरं दोषस्तस्माल्लङ्घनमाचरेत् ॥” अस्यायमर्थः । “यतो हेतोः आमाशयस्थो दोषो वातपित्तश्लेष्मरूपः स्वहेतुदुष्टः अग्निं हत्वा आच्छाद्य सामः अपक्वाहारसहितोमार्गं रस- मार्गं पिधापयन् । अत्रार्षत्वादर्हतावपि कर्त्त- रीन् । तेन पिदधदित्यर्थः । ज्वरं करोति तस्मा- द्धेतोर्ज्वरी लङ्घनमाचरेदित्यर्थः ॥ * ॥ “त्रिविधं त्रिविधे दोषे तत् समीक्ष्य प्रयोजयेत् । दोषेऽल्पे लङ्घनं पथ्यं मध्ये लङ्घनपाचनम् । प्रभूते शोधनं तच्च मूलादुन्मूलयेन्मलान् ॥” चक्रश्च । “तरुणन्तु ज्वरं पूर्ब्बं लङ्घनेन क्षयं नयेत् । आमदोषमलिङ्गाद्वा लङ्घयीत यथाविधि ॥” अन्यच्च । “ज्वरादौ लङ्घनं कुर्य्यात् ज्वरमध्ये तु पाचनम् । ज्वरान्ते रेचनं कुर्य्यात् कोष्ठशुद्ध्यै यथाबलम् ॥ दोषशेषस्य पाकार्थमग्नेः सन्धुक्षणाय च । लङ्घितश्चाप्यदोषश्च यवागूपानमाचरेत् । शालिषष्टिकमुद्गानां यूषं वा शस्तमाहरेत् । पञ्चकोलेन संसिद्धा यवागूर्म्मध्यलङ्घने ॥ अतिलङ्घितञ्च तं दृष्ट्वा तस्य सन्तर्पणं हितम् । द्राक्षादाढिमखर्ज्जूरपियालैः सपरूषकैः ॥ तर्पणार्हे तु कर्त्तव्यं तर्पणं ज्वरशान्तये ॥” अत्र लङ्घनशब्देनानशनमुच्यते । यत आह सुश्रुतः । “आनद्धस्तिमितैर्दोषैर्य्यावन्तं कालमातुरः । तावत्त्वनशनं कुर्य्यात्ततः संसर्गमाचरेत् ॥” आनद्धस्तिमितैर्द्दोषैर्निश्चलैर्दोषैः सम्बद्धः । संसर्गं औषधान्नादिप्रसङ्गम् ॥ * ॥ यत्तु चरक आह । “चतुःप्रकारा संशुद्धिः पिपासा मारुतातपौ । पाचनान्युपवासश्च व्यायामश्चेति लङ्घनम् ॥” चतुःप्रकारा संशुद्धिः वमनविरेचननिरूहवस्ति-

पृष्ठ २/५५४

शिरोविरेचनानि । न त्वनुवासनं तस्य बृंहण- त्वात् । अत्र लङ्घनं कर्षणमित्यर्थः । तथा च सुश्रुतः । “शरीरलाघवकरं यद्द्रव्यं कर्म्म वा पुनः । तल्लङ्घनमिति ज्ञेयं बृंहणन्तु पृथग्विधम् ॥ लङ्घनात् कर्षणादन्यत् शरीरपोषकमित्यर्थः ॥ * ॥ ननु आनद्धस्तिमितैर्द्दोषैरित्यादिपूर्ब्बोक्तसुश्रुत- वचनात् सामान्यतो ज्वरिणा यथाशनरूपं लङ्घनं क्रियते तथा चतुःप्रकारा संशुद्धिः इत्यादिचरकवचनाद्बमनादिरूपं लङ्घनं सर्व्वै- र्ज्वरिभिः कथं न क्रियते । तत्रोच्यते । वम- नादिकमवस्थाविशेषेषु क्रियते न तु सर्व्वज्वरेषु । तथा च सुश्रुतः । “सोत्क्लेशे बलिने देयं वमनं श्लैष्मिके ज्वरे । पित्तप्राये विरेकस्तु कार्य्यः प्रशिथिलाशये ॥” प्रशिथिलाशये अत्र प्रोपसर्गः वैपरीत्ये तेन गूढाशये इत्यर्थः ॥ * ॥ “सरुजेऽनिलजे कार्य्यं सोदावर्त्ते निरूहणम् । कफाभिपन्ने शिरसि कार्य्यमूर्द्ध्वविरेचनम् ॥” अपि च । सर्व्वज्वरिभिः पिपासानिग्रहश्च न कार्य्यः ॥ यत आह हारीतः । “तृष्णा गरीयसी घोरा सद्यःप्राणविनाशिनी । तस्माद्देयं तृषार्त्ताय पानीयं प्राणधारणम् ॥” अतोऽवस्थाविशेष एव पिपासासहनम् ॥ * ॥ ज्वरिभिर्म्मारुतसेवनं न कार्य्यम् । सुश्रुतेन प्रवात- सेवनस्य सर्व्वथा निषिद्धत्वात् अतो मारुतसेवनं अवस्थाविशेष एव युक्तम् । आतपसेवनञ्चा- वस्थाविशेष एव संगृहीतम् ॥ * ॥ “लङ्घनाम्बुयवागूभिर्य्यदा दोषो न पच्यते । तदा तं मुखवैरस्यतृष्णारोचकनाशनैः ॥ ज्वरघ्नैः पाचनैर्हृद्यैः कषायैः समुपाचरेत् ।” इत्यत्र लङ्घनपाचनयोः स्फुट एव भेदः । व्याया- मोऽपि न कार्य्यस्तस्यातिनिषिद्धत्वात् । अवस्था विशेषे पुनःपार्श्वपरिवर्त्तनादिरूपः सोऽपि कर्त्तव्यः । तस्माच्चतुःप्रकारा संशुद्धिरित्यादि- श्लोके लङ्घनपदं कर्षणपर्य्यायमिति निर्णीतम् ॥ अनशनरूपस्य लङ्घनस्य फलमाह । “लङ्घनेन क्षयं नीते दोषे सन्धुक्षितेऽनले । विज्वरत्वं लघुत्वञ्च क्षुच्चैवास्योपजायते ॥ लङ्घनेन अनशनेन दोषे प्रवृद्धे क्षयं नीते । यत आह । “आहारं पचति शिखी दोषानाहारवर्ज्जितः ।” पचतीति । सन्धुक्षितेऽनले आच्छादकदोषे संक्षीणे अग्नौ प्रदीप्ते । यथोक्तसंप्राप्तिसामग्री- विघटनात् । विज्वरत्वं शरीरस्य गौरवाभावेन लघुत्वम् । क्षुत् बुभुक्षा च जायते इत्यर्थः ॥ * ॥ अन्यच्चाह सुश्रुतः । “अनवस्थितदोषाग्नेर्लङ्घनं दोषपाचनम् । ज्वरघ्नं दीपनं काङ्क्षारुचिलाघवकारकम् ॥ अनवस्थितदोषाग्नेः अनवस्थितः स्वस्थानादि- तस्ततो गतो दोषोऽग्निश्च यस्य तस्य ज्वरिणः । काङ्घा अन्नाभिलाषः । रुचिः लङ्घनेनामपाका-

न्मुखशोषादिनाशे मुखस्य यत् प्रकृतत्वं सैव रुचिः शोभा । रुचिः स्त्री दीप्तौ शोभायामभि- लाषयोरिति मेदिनीकारः ॥ * ॥ संप्रति कृतस्य लङ्घनस्य लक्षणमाह । “वातमूत्रपुरीषाणां विसर्गाद्गात्रलाघवे । हृदयोद्गारकण्ठास्य शुद्धौ तन्द्राक्लमे गते ॥ स्वेदे जाते रुचौ वापि क्षुत्पिपासासहोदये । कृतं लङ्घनमादेश्यं निर्व्व्यथे चान्तरात्मनि ॥” हृदयस्य शुद्धिरनवरोधः । उद्गारशुद्धिःसधूमा- म्लोद्गाराभावः । कण्ठस्य शुद्धिः कफाद्यलिप्तत्वम् । आस्यशुद्धिः मुखस्य प्रकृतरसत्वम् । तन्द्राक्लमे तन्द्रया क्लमः तस्मिन् । तन्द्रा निद्रावत् । क्लमोऽत्र ग्लानिः । क्षुत्पिपासासहोदये क्षुत्- पिपासाभ्यां सह युगपदुदये । अन्तरात्मनि मनसि । एतानि लक्षणाति मिलितान्येव सम्यक् कृतं लङ्घनं बोधयन्ति । न तु प्रत्येकम् ॥ * ॥ हीनस्य लङ्घनस्य लक्षणमाह । “कफोत्क्लेशः सहृल्लासः ष्ठीवनञ्च मुहुर्म्मुहुः । कण्ठास्यहृदयाशुद्धिस्तन्द्रा स्याद्धीनलङ्घने ॥ कफोत्क्लेशः कफस्य वमनायोपस्थितिः ॥” हृल्लासः हृदयात् कट्वम्लनिर्गमः ॥ * ॥ अतिशयितस्य लङ्घनस्य लक्षणमाह । “पर्व्वभेदोऽङ्गमर्द्दश्च कासः शोषो मुखस्य च । क्षुत्प्रणाशोऽरुचिस्तृष्णा दौर्ब्बल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ॥ मनसः संभ्रमोऽभीक्ष्णमूर्द्ध्ववातस्तमो हृदि । देहाग्निबलहानिश्च लङ्घनेऽति कृते भवेत् ॥ दौर्ब्बल्यं श्रोत्रनेत्रयोः कर्णनेत्रयोः स्वविषय- ग्रहणासामर्थ्यम् । मनसः संभ्रमः भ्रान्तिः । ऊर्द्ध्ववात उद्गारबाहुल्यम् । हृदि तमः अन्ध- कारप्रविष्टस्येव ज्ञानम् ॥ * ॥ बलं रक्षन् लङ्घनं कारयेदित्याह । “बलाविरोधिना चैनं लङ्घनेनोपपादयेत् । बलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं क्रियाक्रमः ॥ अयमर्थः । एनं ज्वरिणं बलविरोधिना अनति- बलक्षयकारिणा लङ्घनेन उपपादयेत् उप- चरेत् । कुत इति चेत्तत्राह । यदर्थ इति । यस्मै आरोग्याय अयं क्रियाक्रमः चिकित्सोपक्रमः । तत् आरोग्यं बलाधिष्ठानं बलाश्रयमित्यर्थः ॥ * ॥ केषाञ्चिदनशनस्य निषेधमाह सुश्रुतः । तद्धि मारुततृष्णाक्षुन्मुखशोषभ्रमान्वितैः । न कार्य्यं गुर्व्विणीबालवृद्धदुर्ब्बलभीरुभिः ॥ न क्षयाध्वश्रमक्रोधकामशोकचिरज्वरे । तत् अनशनं उल्वणमारुतयुक्तेन ज्जरिणा न कार्य्यम् । मारुतोऽत्र निरामो बोद्धव्यः । सामे तु मारुते लङ्घनं कार्य्यमेव । यत आह तन्त्रान्तरे । “अवश्यमेव कुर्व्वीत ज्वरी सामे समीरणे । लङ्घनं ह्यामपाकार्थं न तदूर्द्ध्वं यथा कफे ॥ तदूर्द्ध्वं आमपक्वादूर्द्ध्वम् । अतएवोक्तम् । कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं बहु । आमक्षयादूर्द्ध्वमपि वायुर्न सहते क्षणम् ॥” * ॥ आमस्य लक्षणमाह । “आहारस्य रसः सारो यो न पक्वोऽग्निलाघवात् ।

आमसंज्ञां स लभते बहुव्याधिसमाश्रयः ॥” तन्त्रान्तरे । “आममन्नरसं केचित् केचित्तु मलसञ्चयम् । प्रथमां दोषदुष्टिं वा केचिदामं प्रचक्षते ॥” अन्यच्च । “अपि पक्वमसंसक्तं दुर्गन्धं बहुपिच्छिलम् । सदनं सर्व्वगात्राणामाम इत्यभिशब्दितः ॥ तेनामेन समायुक्ता दोषा दूष्याश्च तादृशाः । तदुद्भवा आमयाश्च सामा इति बुधैः स्मृताः ॥” अत्र सामस्य वातस्य लक्षणमाह । “वायुः सामो विबन्धाग्निसादतन्द्रान्त्रकूजनैः । वेदना शोथनिस्तोदैः क्रमशोऽङ्गानिं पीडयेत् ॥ विचरेद्युगपच्चापि गृह्णाति कुपितो भृशम् ॥ स्नेहाद्यैर्वृद्धिमायाति मेघसूर्य्योदये निशि ॥” विचरेद्युगपद्बायुरामश्चैककालं विचरेत् । कुपितः सामो वायुः भृशमतिशयेन गृह्णात्य- ङ्गानीत्यर्थः ॥ * ॥ तस्यैव निरामस्य लक्षण- माह । “निरामो विशदो रूक्षो निर्व्विबन्धोऽल्पवेदनः । विपरीतगुणैः शान्तिं स्निग्धैर्याति विशेषतः ॥ * ॥ अत्र प्रसङ्गात् सामस्य पित्तस्य लक्षणमाह । पित्तं सामं भवेदम्लं दुर्गन्धं हरितं गुरु । अम्लीकाकण्ठहृद्दाहकरं श्यावं तथा स्थिरम् ॥ अम्लीका अम्बिलचुकी इति लोके ॥ * ॥ तस्य निरामस्य लक्षणमाह । “निरामं पीतमाताम्रमत्युष्णं कटुकं सरम् । दुर्गन्धि रुचिकृद्बह्निबलवर्द्धनमीरितम् ॥ अथ सामस्य कफस्य लक्षणमाह । “आविलस्तन्तुलस्त्यानः कण्ठदेशेऽवतिष्ठते । सामो वलाशो दुर्गन्धस्तृट्क्षुधोरभिघातकृत् ॥ स्त्यानः संहतः ॥ तस्य निरामस्य लक्षणमाह । “श्लेष्मा निरामो निर्गन्धः फेनवांश्छेदवानपि । भवेत् स पिण्डितः पाण्डुरास्यवैरस्यनाशकृत् ॥” अथ सामस्य व्याधेर्लक्षणमाह । “आलस्यतन्द्राहृदयाविशुद्धि- र्दोषाप्रवृत्त्याविलमूत्रताभिः । गुरूदरत्वारुचिसुप्तताभि- रामान्वितं व्याधिमुदाहरन्ति ॥ आमं जयेल्लङ्घनकोलपेया लघ्वन्नसूपौदनतिक्तयूषैः । विरूक्षणस्वेदनपाचनैश्च संशोधनैरूर्द्ध्वमधस्तथैव ॥ तद्धि मारुततृष्णाक्षुदित्यादिश्लोके तृष्णापि निरा- मैव विवक्षिता तेन निरामतृष्णान्वितेन लङ्घनं नकार्य्यम् । सामायान्तु तृष्णायां लङ्घनं कार्य्यमेव । तथा मुखशोषभ्रमावपि निरामावेव विवक्षितौ । सामयोस्तु तयोर्ल्लङ्घनं कार्य्यमेव । गुर्व्विणीबाल- वृद्धादिभिरपि निरामैरेव लङ्घनं न कार्य्यम् । सामैः पुनस्तैरपि लङ्घनं कार्य्यमेव । क्षयो घातु- क्षयोराजयक्ष्मा । वातजे ज्वरे लङ्घनं न कार्य्यम् ॥ ज्वरी लङ्घनेऽपि जलं पिबेदित्याह सुश्रुतः ।

पृष्ठ २/५५५

तृषितो मोहमायाति मोहात् प्राणान् विमुञ्चति । अतः सर्व्वास्ववस्थासु न क्वचिद्बारि वारयेत् ॥ हारीतश्च । तृष्णा गरीयसी घोरा सद्यःप्राणविनाशिनी । तस्माद्देयं तृषार्त्ताय पानीयं प्राणधारणम् ॥ अवश्यं पेयमपि जलं ज्वरी किञ्चिद्बारयन् पिबेद्यत आह सुश्रुत एव । जीवनं जीविनां जीवो जगत् सर्व्वन्तु तन्मयम् । अतोऽत्यन्ततया सुज्ञो न क्वचिद्बारि वारयेत् ॥ जीवनं जलम् ॥ किञ्चित्तु वारयेदेव । तथा च । ज्वरे नेत्रामये कोठे मन्देऽग्नावुदरे तथा । अरोचके प्रतिश्याये प्रसेके श्वयथौ क्षये ॥ व्रणे च अम्धुमेहे च पानीयं मन्दमाचरेत् ॥ प्रसेके मुखप्रसेके । मन्दमाचरेत् अल्पं पिबेत् । यत आह । “अतियोगेन सलिलं तृष्यतेऽपि प्रयोजितम् । प्रयाति श्लेष्मपित्तत्वं ज्वरितस्य विशेषतः ॥ * ॥ तच्च जलं ज्वरी शीतलं न पिबेदित्याह सुश्रुतः । नवज्वरे प्रतिश्याये पार्श्वशूले गलग्रहे । सद्यःशुद्धौ तथाघ्माने व्याधौ वातकफोद्भवे ॥ अरुचिग्रहणीगुल्मश्वासकासेषु विद्रधौ । हिक्कायां स्नेहपाने च शीतं वारि विवर्ज्जयेत् ॥” अन्यच्च स एव । “सेव्यमानेन शीतेन ज्वरस्तोयेन वर्द्धते ।” अत्र शीतं जलमक्वथितं निषिद्धम् । तथा सति क्वथितं ग्राह्यं आयातम् ॥ तत्र क्वथितस्य विधि- र्गणाश्च । “क्वाथ्यमानन्तु निर्व्वेगं निष्फेनं निर्म्मलञ्च यत् । तत्तोयं क्वथितं ज्ञेयं दोषघ्नं पाचनं लघु ॥ निर्व्वेगं शनैः ॥ क्वथितस्य विषयानाह सुश्रुतः । “वातश्लेष्मज्वरार्त्ताय हितमुष्णाम्बु तृष्यते । दीपनं स्यात् कफच्छेदि वातपित्तानुलोमनम् ॥ तद्धि मार्द्दवकृद्दोषस्रोतसां शीतमन्यथा ॥” वाग्भटश्च । “तृष्णायां प्राप्तमुष्णाम्बु पिबेद्बातकफज्वरे । तत् कफं विलयं नीत्वा तृष्णामाशु निवर्त्तयेत् ॥ उदीर्य्य चाग्निं स्रोतांसि समुत्कृत्य विशो- धयेत् । वातपित्तकफस्वेदशकृन्मूत्राणि सारयेत् ॥” * ॥ अथोष्णोदकस्य लक्षणं गुणाश्च । “क्वाथ्यमानन्तु निर्व्वेगं निष्फेनं निर्म्मलं तथा । अर्द्धावशिष्टं यत्तोयं तदुष्णोदकमुच्यते ॥ ज्वरकासकफश्वासवातपित्ताममेदसाम् । नाशनं वस्तिसंशोधि पथ्यमुष्णोदकं सदा ॥ * ॥” अथर्त्तुभेदे जलस्य पाकभेदः । त्रिपादशेषं सलिलं ग्रीष्मे शरदि शस्यते । हिमेऽर्द्धशेषं शिशिरे तथा वर्षावसन्तयोः ॥” * ॥ अन्ये तु । “निदाघे त्वर्द्धपादोनं पादहीनन्तु शारदम् । शिशिरे च वसन्ते च हिमे चार्द्धावशेषितम् ॥ अष्टमांशावशेषन्तु वारि वर्षासु शस्यते । इति केचिद्बुधाः प्राहुर्ज्जेज्जटागमदर्शनात् ॥”

केचित्तु । “वसुष्वङ्गेषु बाणेषु वेदेषु त्रिषु पक्षयोः । एकभागावशेषं स्यादम्बु वर्षादिषु क्रमात् ॥” अत्र दोषाणां यथोल्वणता हीनता वा तथा व्यवस्था कल्पनीया ॥ “तत् पादहीनं पित्तघ्नमर्द्धहीनन्तु वातनुत् । त्रिपादहीनं श्लेष्मघ्नं संग्राह्यग्निप्रदं लघु ॥” * ॥ त्रिपादहीनस्य तन्त्रान्तरे आरोग्याम्बुसंज्ञा । तस्य लक्षणं गुणाश्च । “पादशेषन्तु यत्तोयमारोग्याम्बु तदुच्यते । आरोग्याम्बु सदा पथ्यं कासश्वासकफापहम् ॥ सद्यो ज्वरहरं ग्राहि दीपनं पाचनं लघु । आनाहपाण्डुशूलार्शोगुल्मशोथोदरापहम् ॥” अथर्त्तुभेदे जलस्य ग्रहणाय देशभेदः । “हेमन्ते शिशिरे चाम्बु सारसं वा तडागजम् । वसन्तग्रीष्मयोः कौप्यं वाप्यं वा नैर्झरं हितम् ॥ नादेयं वारि नादेयं वसन्तग्रीष्मयोर्ब्बुधैः । विषवत् पत्रपुष्पादिदुष्टं निर्झरयोगतः ॥ औद्भिदं चान्तरीक्षं वा कौपं प्रावृषि च स्मृतम् । शस्तं शरदि नादेयं नीरमंशूदकं परम् ॥ दिवा रविकरैर्ज्जुष्टं शीतं शीतकरैर्न्निशि ॥ ज्ञेयमंशूदकं नाम स्निग्धं दोषत्रयापहम् । अनभिष्यन्दि निर्द्दोषमान्तरीक्षजलोपमम् ॥ बल्यं रसायनं मेध्यं शीतं लघु सुधासमम् ॥” अन्यच्च । “शरद्यगस्तेरुदयादस्विलं सलिलं हितम् । वृद्धसुश्रुतश्च । “कार्त्तिके मार्गशीर्षे च पयोमात्रं प्रशस्यते ॥” यथर्त्तुपक्वमपि जलं विषयविशेषे शीतलं पिबे- दित्याह सुश्रुतः । “दाहातिसारपित्तासृङ्मूर्च्छामद्यविषार्त्तिषु । मूत्रकृच्छ्रे पाण्डुरोगे तृष्णाच्छर्द्दिभ्रमेषु च ॥ मद्यपानात् समुद्भूते रोगे पित्तोत्थिते तथा । सन्निपातसमुत्थे च शृतं शीतं प्रशस्यते ॥” क्वथितस्य जलस्य शीतलकरणविशेषे गुण- विशेषमाह सुश्रुतः । “शृताम्बु तत्त्रिदोषघ्नं यदन्तर्व्वास्पशीतलम् । अरूक्षमनभिष्यन्दि कृमितृड्ज्वरहृल्लघु ॥ घारापातेन विष्टम्भि दुर्ज्जरं पवनाहतम् ॥ अन्तर्व्वास्पशीतलं पिहितमेव शीतलम् । अत्रापरेऽपि विशेषाः । “दिवा शृतं पयो रात्रौ गुरुतामधिगच्छति । रात्रौ शृतं दिवा पीतं गुरुत्वमधिगच्छति ॥ तत्तु पर्य्युषितं वह्निगुणभ्रष्टं त्रिदोषकृत् । गुर्व्वम्लपाकं विष्टम्भि सर्व्वरोगेषु निन्दितम् ॥ शृतं शीतं पुनस्तप्तं तोयं विषसमं भवेत् । निर्य्युहोऽपि तथा शीतः पुनस्तप्तो विषोपमः ॥” रात्रौ तूष्णोदकस्य लक्षणमन्यदाह । “अष्टमेनांशशेषेण चतुर्थेनार्द्धकेन वा । अथवा क्वथनेनैव सिद्धमुष्णोदकं वदेत् ॥” तस्य गुणाः । “श्लेष्मानिलामदोषघ्नं दीपनं वस्तिशोधनम् ।

श्वासकासज्वरहरं पीतमुष्णोदकं निशि ॥” अन्यच्च । “भिनत्ति श्लेष्मसङ्घातं मारुतं चापकर्षति । अजीर्णं जरयत्याशु पीतमुष्णोदकं निशि ॥” रात्रावुष्णोदकञ्च तप्तमेव पिबेदित्याह । “उष्णं तदग्निजननं लघ्वच्छं वस्तिशोधनम् । पार्श्वरुक्पीनसाध्मानहिक्कानिलकफापहम् ॥ शस्तं तृट्श्वासशूलेषु सद्यःशुद्धौ नवज्वरे ॥” विषयविशेषे त्वाममेव जलं शीतलं पिबेदित्याह सुश्रुतः । “मूर्च्छापित्तोष्णदाहेषु विषे रक्ते मदात्यये । भ्रमश्रमपरीतेषु तमके वमथौ तथा ॥ धूमोद्गारेऽविदग्धेऽन्ने शोषे च मुखकण्ठयोः । ऊर्द्ध्वगे रक्तपित्ते च शीतमम्भः प्रशस्यते ॥” शीतमम्भः आममेव न तु क्वथितम् । क्वथितन्तु शीतं दाहादिषु यदुक्तं तत् सज्वरेषु । विज्वरेषु तु दाहादिष्वामं शीतं प्रशस्यते इति भेदः ॥ * ॥ आमादिजलानां जठराग्निना पाककालावधि- माह । “आमं जलं पाकमुपैति यामं पक्वं पुनः शीतलमर्द्धयामम् । पक्वं कदुष्णञ्च ततोऽर्द्धकालं कालास्त्रयः पीतजलस्य पाके ॥ पित्तमद्यविषोत्थेषु तिक्तकैः शृतशीतलम् ॥” जलं हितमिति शेषः ॥ * ॥ तिक्तानि बहुलानि तेभ्यो निर्धार्य्य योगमाह सुश्रुतः । “मुस्तपर्पटकोदीच्यच्छत्राख्योशीरचन्दनैः । शृतं शीतं जलं दद्यात् तृड्दाहज्वरशान्तये ॥” छत्रात्र धान्यकम् । यत आह निघण्टौ धन्व- न्तरिः । कुस्तुम्बुरुः स्वर्णिकारा छत्रा धान्यं वितुन्नकमित्यादि । तद्गुणाश्च । “धान्यकं दीपनं रुच्यं पाचनं स्वादुपाकि च । दोषत्रयतृषादाहश्वासकासज्वरप्रणुदित्यादि ॥” चक्रदत्तवङ्गसेनवृन्दादयः छत्रास्थाने नागरं पठन्ति । तद्यथा, -- “मुस्तपर्पटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैरिति । नागरं कटुकमपि नात्र पित्तजनकं मधुरपाकि- त्वादिति तेषामभिप्रायः । नागरं नागरमुस्तकं इति केचित् । क्वचिदेकदेशेन समुदायोऽव- गम्यते । यथा भीमो भीमसेन इति । तीसटे तु नागरस्थाने पद्मकम् ॥ * ॥ एतस्य प्रक्रिया । चन्दनैरित्यत्र सहार्थे तृतीया । तेन मुस्ता- दिभिः षड्भिरामैरेव क्षुण्णैः सहितं जलं शृतं जलमेव केवलं यथर्त्तुपक्वं पश्चात्तच्छीतलीकृतं दद्यात् । तथा च वङ्गसेनः । यदप्सु शृतशीतासु षडङ्गादि प्रयुज्यते कर्षमात्रं ततो द्रव्यं ग्राहयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि ॥ अस्यायमर्थः । यत् हेतोः । अप्सु जलेषु । शृतशीतासु शृतासु केवलास्वेव यथर्त्तुपक्वासु । शीतासु शीतलीकृतासु षडङ्गादि द्रव्यं प्रयु- ज्यते । आममेव संक्षुद्य जले स्थाप्यते । ततः प्रक्षेप्यत्वात् कर्षमात्रं द्रव्यं समुदितं षडङ्गादि

पृष्ठ २/५५६

प्रास्थिकेऽम्भसि प्रस्थमात्रे क्वथितशीतले जले क्षेप्तुं ग्राहयेत् । अतएव षडङ्गमभिधाय षडङ्ग- पानीयमिति वङ्गसेनादिभिरुक्तम् । अस्मिन् पक्षे चन्दनं श्वेतं ग्राह्यं न तु रक्तम् । तत्- कषायलेपयोरेव प्रयोक्तुमुक्तम् । यत आह । कषायलेपयोः प्रायो युज्यते रक्तचन्दनमिति । षडङ्गपानीयमिदम् ॥ * ॥ षडङ्गादेः पाने तु विधातव्ये प्रक्रिया भिन्ना तामाह वङ्गसेनः । कर्षमात्रमिह द्रव्यं ग्राहयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि । अर्द्धशृतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसम्बिधौ ॥ आदिशब्देन यूषयवागूविलेपिभक्तानिगृह्यन्ते ॥ * पानप्रक्रियां शार्ङ्गधरोऽप्येतामेवाह । क्षुण्णं द्रव्यं पलं साध्यं चतुःषष्टिपले जले । अर्द्धशिष्टन्तु तद्देयं पाने पेयादिसम्बिधौ ॥ पानप्रयोगञ्च षडङ्गमुक्तवान् । अस्मिन् पक्षे चन्दनं रक्तं ग्राह्यम् । कषायलेपयोः प्रायो युज्यते रक्तचन्दनमिति वचनात् ॥ * ॥ अथ रक्तचन्दनस्य गुणाः । तत्तु रक्तं हिमं स्वादु श्छर्द्दितृष्णास्रपित्तजित् । तिक्तं नेत्रहितं वृष्यं ज्वरव्रणविषापहम् ॥ षडङ्गादि प्रयुज्यते इत्यादि शब्देन वक्ष्यमाणा योगा उच्यन्ते । ते यथा, -- श्रीपर्णीचन्दनोशीरपरूषकमधुकजम् । पानं पित्तज्वरं हन्याच्छारिवाद्यं सशर्करम् ॥ अत्र श्रीपर्णीपरूषकयोः फले ग्राह्ये । मधूकस्य तु पुष्पम् । अन्यच्च । हन्यात् सयष्टीमधुकं तथैवोत्पलपूर्ब्बकम् । पानं शृतं हिमं किंवा सोत्पलं शर्करायुतम् ॥ हन्यात् पित्तज्वरमिति शेषः । उत्पलमत्र- कमलमित्यादि । दिवास्वापं न कुर्व्वीत यतोऽसौ स्यात्कफावहः । ग्रीष्मवर्जेषु कालेषु दिवास्वापो निषिद्ध्यते ॥ उचितो हि दिवास्वापो नित्यं तेषां शरीरिणाम् वातादयः प्रकुप्यन्ति येषामस्वपतां दिवा ॥ * ॥ येषां दिवास्वप्न उचितस्तानाह । व्यायामप्रमदाध्ववाहनरतान् क्लान्तानती- सारिणः शूलश्वासवतस्तृषापरिगतान् हिक्वामरुत्पीडि- तान् । क्षीणान् क्षीणकफान् शिशून् मदहतान् वृद्धा- न्रसाजीर्णिनो रात्रौ जागरितान् नरान् निरशनान् कामं दिवा स्वापयेत् ॥ * ॥ अथ वातिकादिज्वराणां पाकावधिमाह । वातिकः सप्तरात्रे तु दशरात्रेण पैत्तिकः । श्लैष्मिको द्बादशाहेन ज्वरः पाकमुपैति हि ॥ * रसस्यामत्वेऽवधिमतिक्रम्यापि ज्वरस्तिष्ठति । यत आह सुश्रुतः । बहुदोषस्य मन्दाग्नेः सप्तरात्रात् परं ज्वरे । लङ्घनाम्बुयवागूभिर्यदा दोषो न पच्यते ॥ तदा तं मुखवैरस्यतृष्णारोचकनाशनैः । कषायैः पाचनैर्हृद्यैर्ज्वरव्नैः समुपाचरेत् ॥ * ॥

ज्वरस्य तारुण्यमध्यावस्थता जीर्णतावधिः । आसप्तरात्रात्तरुणं ज्वरमाहुर्म्मनीषिणः । द्बादशाहमभिव्याप्य मध्यं जीर्णं ततः परम् ॥ आसप्तरात्रादिति । अत्राङ् मर्य्यादायाम् । रात्रिशब्दो दिवसस्योपलक्षकः । तेन सप्तम- दिवसादर्व्वाक् ज्वरस्तरुण इत्यर्थः । तथा चोक्तं तन्त्रान्तरे । ज्वरे व्यतीते षडहे जीर्ण इत्युच्यते बुधैरिति । दशरात्रात् परं जीर्णमाहुरन्ये मनीषिणः । अतएव जातूकर्णः । जीर्णस्त्रयोदशदिवस इति ॥ अथ ज्वरे भेषजप्रयोगसमयः । वातिके सप्तरात्रे तु दशरात्रेण पैत्तिके । श्लैष्मिके द्बादशाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजम् ॥ सप्तरात्रे इत्यत्र रात्रिशब्दो दिवसस्योपलक्षकः । अतएवोक्तम् । पाययेदातुरं साममौषधं सप्तमे दिने । शमनेनाथ वा दृष्ट्वा निरामं तमुपाचरेदिति ॥ शार्ङ्गधरेणाप्युक्तम् । गुडूचीपिप्पलीमूलनागरैः पाचनं शृतम् । वातज्वरे तथा पेयं कालिङ्गं सप्तमेऽहनीति ॥ हारीतेनाप्युक्तम् । एतां क्रियां प्रयुञ्जीत षड्रात्रं सप्तमेऽहनि । पिबेत् कषायसंयोगात् पेयां ज्वरविनाशिनीम् ॥ एतां क्रियां लङ्घनादिरूपाम् । कषायसंयोगात् कषायेण साधितां पेयामित्यर्थः ॥ खरनादेना- प्युक्तम् । इति षड्रात्रिकः प्रोक्तो नवज्वरहरो विधिः । ततः परं पाचनीयं शमनीयं ज्वरे हितम् ॥ ततः परं सप्तमेऽहनीत्यर्थः ॥ वाग्भटश्च । सप्ताहादौषधं केचिदाहुरन्ये दशाहतः । लघन्ने भोजिते केचिद्देयमामोल्वणे न तु ॥ सप्ताहात् सप्ताहमारभ्येत्यर्थः । अत्र ल्यष्- लोपे कर्म्मणि पञ्चमी । अतएव सुश्रुतः । दशरात्रात् परं सर्व्वैर्दातव्यमिति निश्चितम् । अतएव दशरात्रेण द्बादशाहेनेति लङ्घनवता व्यतीतेनेत्यर्थः ॥ अत्र चरकस्त्वेवमाह । ज्वरितं षडहेऽतीते लघ्वन्नं प्रतिभोजितम् । पाचनं शमनीयं वा कषायं पाययेत्तु तम् ॥ अस्यायमर्थः । ज्वरितं षडहे लङ्घनेन व्यतीते सप्तमेऽहनि भोजितलघ्वन्नं अष्टमे दिने कषायं पाययेदित्यर्थः ॥ तथा च सुश्रुतः । सप्तरात्रात् परं केचिन्मन्यन्ते देयमौषधम् ॥ सप्तरात्रात् परं अष्टमेऽहनीत्यर्थः । केचि- च्चरकादयः । चक्रदत्तोऽपि । सप्तरात्रेण पच्यन्ते सप्तधातुगता मलाः । निरामस्तु ततः प्रोक्तो ज्वरः प्रायोऽष्टमे दिने ॥ एवं सति कषायदाने सप्तमाष्टमयोर्दिवसयो- र्व्विकल्पः ॥ * ॥ तत्रापि वयोबलाग्निदोषदेश- कालोचितं कुर्य्यात् भेषजमन्नञ्च दोषपाकं दृष्ट्वा दद्यादित्याह सुश्रुतः । “पैत्तिके वा ज्वरे देयमल्पकालममुत्थिते । अचिरज्वरितस्यापि भैषज्यं दोषपाकतः ॥” इति ।

अस्यायमर्थः । अल्पकालसमुत्थिते पैत्तिके ज्वरे दोषपाकं दृष्ट्वा भैषज्यं देयम् । न तु तत्र दश- रात्रापेक्षा । तथा अचिरज्वरितस्यापि पैत्तिके- तरनवज्वरयुक्तस्यापि दोषपाकं दृष्ट्वा भैषज्यं देयमित्यर्थः ॥ * ॥ दोषपाकलक्षणमाह सुश्रुतः । मृदौ ज्वरे लघौ देहे प्रचलेषु मलेषु च । पक्वं दोषं विजानीयाज्जरे देयं तंदौषधमिति ॥ ज्वरे मृदौ स्वल्पीभूते । मलेषु वातपित्तकफ- मूत्रपुरीषेषु । प्रचलेषु स्वमार्गसञ्चारिषु । पक्वं निरामम् । दोषप्रकृतिवैकृत्यादेकेषां पक्वलक्ष- णम् । दोषाणां दुष्टवातपित्तकफानां प्रकृतिः ज्वरस्य तदुपद्रवाणां चोत्पादनम् । तस्या वैकृत्यं वैपरीत्यं तस्मात् दोषपाकज्ञानं एकेषां मते । क्षुत्क्षामता लघुत्वञ्च गात्राणां ज्वरमार्द्दवम् । दोषप्रकृतिरुत्साहो निरामज्वरलक्षणम् ॥ दोषप्रकृतिः दोषाणां स्वमार्गसञ्चारः । माधब- निदाने उत्साहस्थाने अष्टाह इति पाठः ॥ * ॥ ज्ञेयः पञ्चविधः कालो भैषज्यग्रहणे नृणाम् । अत्रानुक्ते प्रभातं स्यात् कषायेषु विशेषतः ॥ मुख्यभेषजसम्बन्धो निषिद्धस्तरुणे ज्वरे । तोयपेयादिसंस्कारैर्निर्दोषं तत्र भैषजम् ॥ मुख्यभैषजं क्वाथः तस्य सम्बन्धः पानम् । यत आह । न कषायं प्रशंसन्ति नराणां तरुणे ज्वरे । कषायेणाकुलीभूता दोषा जेतुं सुदुस्तराः ॥ आकुलीभूताः प्रवृद्धाः स्वमार्गं परित्यज्य यतस्ततो गताः । अत्र कषायशब्देन क्वाथो गृह्यते ॥ * ॥ उक्ताश्च क्वाथस्य पर्य्यायाः । शृतं क्वाथः कषायश्च निर्य्यूहः स निगद्यते । तोयपेयादिसंस्कारैर्न्निर्द्दोषं तत्र भेषजमिति ॥ तत्र तरुणे ज्वरे भेषजं मुख्यभेषजं क्वाथरूपम् । तोयपेयादिसंस्कारैर्न्निर्दोषम् । यत आह । न तु कल्पनमुद्दिश्य कषायः प्रतिषिद्ध्यत इति । कल्पनं तोयपेयायवाग्वादिकम् ॥ * ॥ ननु । स्वरसश्च तथा कल्कः क्वाथश्च हिमफाण्टकौ । ज्ञेयाः कषायाः पञ्चैते लघवः स्युर्यथोत्तरम् ॥ इति वचनात् स्वरसादयोऽपि कथं न निषिध्यन्ते । तन्न । यः कषायः कषायः स्यात् स वर्ज्यस्तरुणे ज्वरे । इति । यः कषायः कषायः स्यात् चतुर्थभागावशेष- करणेन अष्टमभागावशेषकरणेन वा कषाय- वर्णः कषायरसञ्च स्यात् । स कः क्वाथः । स तरुणज्वरे निषिद्धः ॥ * ॥ क्वाथवाचकस्य कषा- यस्य लक्षणमाह । पादशिष्टः कषायः स्याद्यः षोडशगुणाम्भसा । क्वथितोऽतः षडङ्गादि न निषिद्धो नवज्वरे ॥ अस्यायमर्थः । यः क्वात्थ्यद्रव्यात् षोडशगुणेना- म्भसा क्वथितः पक्वः अथ च पादशिष्टः चतुर्थ- भागावशेषः स कषायः स्यात् । अतः षड- ङ्गादिस्तरुणज्वरे न निषिद्धः । अपाकादर्द्ध-

पृष्ठ २/५५७

पाकाच्चोक्तलक्षणाभावेन कषायत्वाभावात् ॥ * ॥ तरुणज्वरे कषायस्य दोषमाह । “दोषा वृद्धाः कषायेण स्तम्भितास्तरुणे ज्वरे । स्तम्भ्यन्ते न विपच्यन्ते कुर्व्वन्ति विषमज्वरम् ॥ कषायेण स्तम्भिताः प्रवृत्तये निवारिताः । यत आह कषायरसगुणान् । कषायः स्तम्भनः शीतो रूक्षः पित्तकफापहः । इत्यादि । स्तम्भ्यन्ते आध्मानं कुर्व्वन्ति । न विपच्यन्ते सुखेन न विपच्यन्ते दुःखं दत्त्वा विलम्बेन विप- च्यन्ते इति यावत् ॥ अन्यच्च । “न च्यवन्ते न पच्यन्ते कषायैः स्तम्भिता मलाः । तिर्य्यग्विमार्गगा वाते घोरं कुर्य्युर्नवज्वरम् ॥ * ॥ अनुपस्थितदोषाणां वमनं तरुणे ज्वरे । हृद्रोगं श्वासमानाहमोहञ्च कुरुते भृशम् ॥” अस्यायमर्थः । कफादिदोषोपस्थितौ स्वयमेव चेद्भवति वमनं न तद्दोषाय । अनुपस्थित- दोषाणान्तु तरुणे ज्वरे वमनं यत्नकृतं हृद्रो- गादीन् करोतीत्यर्थः । एतेन वचनेन तरुणे ज्वरे यत्नाद् वमनं निषिद्धम् ॥ * ॥ अवस्थाविशेषे तदपि कर्त्तव्यमित्याह । “सद्यो भुक्तस्य वा जाते ज्वरे सन्तर्पणोत्थिते । वमनं वमनार्हस्य शस्तमित्याह वाग्भटः ॥” वमनं वेति विकल्पो लङ्घनापेक्षया वमनार्हस्ये- त्यनेन गर्भिण्यतिकृशातिवृद्ध्यादिनिरासः । वाग्- भटोऽत्र वृद्धवाग्भटः ॥ “वमितं लङ्घयेत् प्राज्ञो लङ्घितं न तु वामयेत् । वमनं क्लेशबाहुल्याद्धन्याल्लङ्घनकर्षितम् । न कार्य्यं गुर्व्विणीबालवृद्धदुर्ब्बलभीरुभिः ॥” अनशनमिति शेषः । अनेन वचनेन गुर्व्विण्या- दीनामनशननिषेधात् ज्वरे सामे पाचनं निरामे शमनं पथ्यान्नमण्डादिकञ्च दद्यात् ॥ * ॥ पाचनशमनयोर्ल्लक्षणमाह । “यत् पचत्याममाहारं पचेदामरसञ्च यत् । यदपक्वान् पचेद्दोषांस्तद्धि पाचनमुच्यते ॥ न शोधयति यद्दोषान् समान्नोदीरयत्यपि । समीकरोति संवृद्धांस्तत् संशमनमुच्यते ॥” न शोधयति नोर्द्ध्वाधोमार्गाभ्यां पातयति । नोदीरयति न वर्द्धयति ॥ * ॥ तयोः संप्रदानं कालञ्चाह । “पाययेदातुरं सामं पाचनं सप्तमे दिने । शमनेनाथवा दृष्ट्वा निरामं तमुपाचरेत् ॥ तस्मादादौ प्रदेयन्तु पाचनं दिवसत्रयम् । शमनीयं प्रदेयन्तु पञ्चरात्रं ततः परम् ॥ शोधनं दीपनञ्चैव एकरात्रं प्रदापयेत् ॥” इत्यत्रिसंहितातः ॥ अन्यच्च । “कृशञ्चैवाल्पदोषञ्च शमनीयैरुपाचरेत् ॥” ननु । “लालाप्रसेको हृल्लासो हृदयाशुद्ध्यरोचकौ । तन्द्रालस्याविपाकास्यवैरस्यं गुरुगात्रता ॥ क्षुन्नाशो बहुमूत्रत्वं स्तब्धता बलवान् ज्वरः । आमज्वरस्य लिङ्गानि न दद्यात्तत्र भेषजम् ॥

भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो जनयति ज्वरम् ॥” भूयो बाहुल्येन । अन्यच्च । “पाययेद्दोषहरणं मोहादामज्वरे तु यः । स सुप्तं कृष्णसर्पन्तु कराग्रेण परामृशेत् ॥” इति वचनादामज्वरे भेषजनिषेधात् कथं सामे ज्वरे पाचनं देयम् । उच्यते निरुपद्रवे सामे ज्वरे पाचनं देयम् । सोपद्रवे तु सामे भेषजं निषिद्धम् । तथा च वाग्भटः । “सप्ताहात् परतोऽदुष्टे सामे स्यात् पाचनं ज्वरे । निरामे शमनं स्तब्धे सामे नौषधमाचरेत् ॥” अदुष्टे निरुपद्रवे । स्तब्धे सोपद्रवे ॥ * ॥ अथ सामान्यज्वरे पाचनं कषायमाह सुश्रुतः । “नागरं देवकाष्ठञ्च ध्यामकं बृहतीद्बयम् । दद्यात् पाचनकं पूर्ब्बं ज्वरितेम्यो ज्वरापहम् ॥ ध्यामकं रौहिषम् । तदलाभादुशीरं दद्यात् । बृहतीद्बयं बृहत्फला सूक्ष्मफला बृहती । क्षुद्रा बृहती चेति । कण्टकारीद्बयं वा दद्यात् ॥ कण्टकारीद्बयं शुण्ठी ध्यामकं सुरदारु चेति शार्ङ्गधरेण उक्तत्वात् । नागरादिक्वाथः सर्व्व- ज्वरेषु ॥ * ॥ अथ सामान्यतः संशमनीयान्याह सुश्रुतः । “अथ संशमनीयानि कषायाणि निबोध मे । सर्व्वज्वरेषु देयानि यानि वैद्येन जानता ॥ वृश्चीरविल्ववर्षाभूपयः सोदकमेव च । पचेत् क्षीरावशेषं तत् पेयं सर्व्वज्वरापहम् ॥ वृश्चीरः श्वेतपुनर्नवा । वर्षाभू रक्तपुनर्नवा । तथाच मदनपालः । “पुनर्नवः श्वेतमूलो वृश्चीरो दीर्घपत्रकः । पुनर्नवा परा रक्ता वर्षाभू रक्तपुष्पकः ॥” पाकप्रकारमाह । “क्षीरमष्टगुणं द्रव्यात् क्षीरान्नीरं चतुर्गुणम् । क्षीरावशेषं पातव्यं क्षीरपाके ह्ययं विधिः ॥” द्रव्यात् पलपरिमितात् ॥ अन्यच्च । “उदकाद्द्विगुणं क्षीरं शिंशपासारमेव च । तत् क्षीरशेषं क्वथितं पेयं सर्व्वज्वरापहम् ॥ गुडूचीधान्यकारिष्टं पद्मकं रक्तचन्दनम् । एषां क्वाथः सुप्रसिद्धः सर्व्वज्वरहरः स्मृतः ॥ दीपनो दाहहृल्लासतृष्णाच्छर्द्द्यरुचीर्हरेत् ॥” गुडूच्यादिक्वाथः ॥ * ॥ संशोधनं तरुणज्वरिणो निषिद्धं तदाह सुश्रुतः । “छर्द्दिं मूर्च्छां मन्दमोहं भ्रमतृड्विषमज्वरान् । संशोधनस्य पानेन प्राप्नोति तरुणज्वरी ॥” संशोधनस्य लक्षणमाह । “स्थानाद्बहिर्नयेदूर्द्ध्वमधो वा दोषसञ्चयम् । संशोधनं तदेव स्याद्देवदालीफलं यथा ॥” निषिद्धमपि संशोधनमवस्थाविशेषे देयं यत आह । “रोगे शोधनसाध्ये तु यं विद्याद्दोषदुर्ब्बलम् । तं समीक्ष्य भिषक् कुर्य्याद्दोषप्रच्यावनं मृदु ॥” शोधनसाध्यान् रोगानाह । “सद्योज्वरे विषेऽजीर्णे मन्दाग्नावरुचौ तथा । स्तन्यरोगे च हृद्रोगे कासे श्वासे च वामयेत् ॥

जीर्णज्वरगरच्छर्द्दिगुल्मप्लीहोदरेषु च । शूले शोथे मूत्रघाते कृमिरोगे विरेचयेत् ॥” दोषदुर्ब्बलं दोषैरुपचितैर्द्दुर्ब्बलं न तु उप- वासादिकृशम् । अतएव समीक्ष्येति । अन्यच्च ॥ “चले दोषे मृदौ कोष्ठे नेक्षेतात्र बलं नृणाम् । अव्यापत् दुर्ब्बलस्यापि शोधनं हि तदा भवेत् ॥” कुतो बलं नापेक्षणीयमित्याशङ्कायामाह । तदा तस्यामवस्थायां शोधनं दुर्ब्बलस्यापि दोष- दुर्ब्बलस्यापि अव्यापत् भवेत् । छर्द्द्यादिव्याधि- कृत् न भवतीत्यर्थः ॥ * ॥ बलवतः पुरुषस्य पक्वस्य दोषस्य स्वस्थानस्थितस्य शोधनाविधाने दोषमाह सुश्रुतः । “पक्वोऽप्यनिर्हृतो दोषो देहे तिष्ठन्महात्ययम् । विषमं वा ज्वरं कुर्य्याद्बलव्यापादमेव च ॥” पक्वः लङ्घनतिक्ताम्बुपानपेयादिभिः । अनि- र्हृतः अधोमार्गेणानुत्सृष्टः । महात्ययं विषम- ज्वरं चातुर्थकम् । तस्यैव महात्ययत्वादिति गदाधरः ॥ गम्भीरमिति कार्त्तिकः ॥ महा- त्ययं महाकष्टं वा । बलव्यापादं बलक्षयम् ॥ * ॥ संशीधनमाह । “आरग्वधग्रन्थिकमुस्ततिक्ता- हरीतकीभिः क्वथितः कषायः । सामे सशूले कफवातपित्त- ज्वरे हितो रेचनपाचनश्च ॥” आरग्वध धनवहेरा ॥ अन्यच्च । “पथ्यारग्वधतिक्तात्रिवृदामलकैः शृतं तोयम् । पाचनसारकमुक्तं मुनिभिर्ज्जीर्णज्वरे सामे ॥” इति आरोग्यपञ्चकद्बयम् ॥ * ॥ “अनन्तां बालकं मुस्तं नागरं कटुरोहिणीम् । पिष्ट्वा मुखाम्बुना कल्कं पाययेदक्षसम्मितम् ॥ कल्कः स्वल्पेन कालेन हन्यात् सर्व्वज्वरानयम् । विदध्यात् कोष्ठसंशुद्धिं दीपयेच्च हुताशनम् ॥” अनन्ता सारिवा । इति सारिवादिकल्कः ॥ * ॥ संशोधनं संशमनञ्च येषां निषिद्धं तानाह । “पीताम्बुर्ल्लङ्घनक्षीणो जीर्णी भुक्तः पिपासितः । न पिबेदौषधं यत्तु संशोधनमथेतरत् ॥” पीताम्बुः पीततिक्ताम्बुः । भुक्तः भुक्तवानित्यर्थः । अत्राध्यवसितादित्वात् कर्त्तरि क्तप्रत्ययः । इतरत् संशमनम् ॥ * ॥ “त्रिफला रजनीयुग्मं कण्टकारीयुतं शटी । त्रिकटु ग्रन्थिकं मूर्व्वा गुडूची धन्वयासकः ॥ कटुका पर्पटो मुस्तं त्रायमाणा च बालुकम् । निम्बं पुष्करमूलञ्च मधुयष्टी च वत्सकः ॥ यवानीन्द्रयवो भार्गी शिग्रुबीजं सुराष्ट्रजा ॥ वचा त्वक् पद्मकोशीरचन्दनातिविषा बला ॥ शालीपर्णी पृश्निपर्णी विडङ्गं तगरं तथा । चित्रकं देवकाष्ठञ्च चव्यं पत्रं पटोलजम् ॥ जीवकर्षभकौ चैव लवङ्गं वंशलोचनम् । पुण्डरीकञ्च काकोली पत्रकं जातिपत्रकम् ॥ तालीशपत्रमेतानि समभागानि चूर्णयेत् । अर्द्धांशं सर्व्वचूर्णस्य किरातं प्रक्षिपेत् सुधीः ॥ एतत् सुदर्शनं नाम चूर्णं दोषत्रयापहम् ।

पृष्ठ २/५५८

ज्वरांश्च निखिलान् हन्यान्नात्र कार्य्या विचारणा ॥ पृथग्द्वन्द्वागन्तुजांश्च धातुस्थान् विषमांस्तथा । सन्निपातीद्भवांश्चापि मानसानपि नाशयेत् ॥ शीतादीनपि दाहादीन् मोहं तन्द्रां भ्रमं तृषाम् । कासं श्वासञ्च पाण्डुञ्च हृद्रोगं कामलामपि ॥ त्रिकपृष्ठकटीजानुपार्श्वशूलञ्च नाशयेत् । शीताम्बुना पिबेदेतत् सर्व्वज्वरनिवृत्तये ॥ सुदर्शनं यथा चक्रं दानवानां विनाशनम् । तद्वज्ज्वराणां सर्व्वेषां चूर्णमेतत् प्रणाशनम् ॥” पुष्करमूलाभावे कुष्ठमपि दद्यात् । भार्ग्यभावे कण्टकारीमूलम् । सौराष्ट्राभावे स्फुटिकां दद्यात् । तगरालाभे कुष्ठं देयम् । जीवकर्षभ- कयोरलाभे विदारीकन्दस्य भागद्बयं दद्यात् । पुण्डरीकं श्वेतकमलम् । काकोल्यभावे अश्व- गन्धामूलं दद्यात् । तालीशपत्रकाभावे स्वर्ण- ताली प्रदीयते । इति । अथवा कण्टकारीजटा देया । इति सुदर्शनचूर्णम् । * । “शटी निशाद्वयं शुण्ठी दारु पुष्करमूलकम् । एला गुडूची कटुका पर्पटश्च सवासकः ॥ भार्गी किराततिक्तञ्च दशमूलं तथैव च । क्वाथमेषां पिबेत् कृष्णसिन्धुचूर्णयुतं नरः ॥ ज्वरान् सर्व्वान् द्रुतं हन्ति नात्र कार्य्या विचारणा ॥” अनुभूतमत्युत्तममेतत् ॥ * “हरीतकीत्रिवृद्वृद्धदारकाणां पृथग्भवेत् । पलद्वयं कणा शुण्ठी मुडूची गोक्षुरो वरी ॥ सहदेवी विडङ्गञ्च प्रत्येकं पलसम्मितम् । मधुना वटिकां कृत्वा स्वादेत् ज्वरमपोहति ॥ कासं श्वासं मलस्तम्भं वह्निमान्द्यं नियच्छति ॥ लाक्षा दशाक्षा अरुणा षडक्षा सचन्दनं लोहितचन्दनञ्च । त्वक्पत्रकं वारि मुरा समुस्ता प्रत्येकमेतानि पलोन्मितानि ॥ किराततिक्तस्तिवृतासतिक्ता- मृताकणापर्पटकण्टकार्य्यः । विडङ्गविश्वामलकानि वासा- रसानिशावारुणसिन्धुवाराः ॥ एतानि देयानि पृथक् पलार्द्ध- मानानि सर्व्वाणि च भेषजानि । कल्कानमीषां विदधीत गव्य- दुग्धेन वै सार्द्धतुलामितेन ॥ तैलं तिलानान्तु तुलानुमानं तेनैव कल्केन शनैः पचेत्तु । हन्यात् ज्वरान् तैलमिदं समस्तान् कुर्य्याद्बलं वीर्य्यमतीवपुष्टिम् ॥ विमर्द्दनादाशु परिभ्रमं श्रमं शमं नयेत् संजनयेत् द्युतिं तनोः । तथा व्यथामस्थिसमुद्भवामपि प्रहत्य निद्रां समुपार्ज्जयेत् सुखम् ॥” अरुणा मञ्जिष्ठा । वारि वाला । रसा रास्ना । इति लाक्षादितैलम् ॥ * ॥ “लाक्षारससमं तैलं तैलान्मस्तु चतुर्गुणम् ।

अश्वगन्धानिशादारुकौन्तीकुष्ठाब्दचन्दनैः ॥ समूर्व्वारोहिणीरास्नाशताह्वामधुकैः समैः । सिद्धं लाक्षादिकं नाम तैलमभ्यञ्जनादिना ॥ सर्व्वज्वरक्षयोन्मादश्वासापस्मारवातनुत् । यक्षराक्षसभूतघ्नं गर्भिणीनाञ्च शस्यते ॥” मस्तु दधिजलम् । कौन्ती रेणुका । चन्दन- मत्र श्वेतमेव न तु रक्तम् । रोहिणी कटुकी । इति च लाक्षादितैलम् ॥ * ॥ “लाक्षा हरिद्रा मञ्जिष्ठा फेनिलं मधुकं बला । लामज्जकं चन्दनञ्च चम्पकं नीलमुत्पलम् ॥ प्रत्येकमेषां षण्मुष्टीः पक्त्वा तोये चतुर्गुणे । चतुर्भागावशेषे तु गर्भे चैतत् समापयेत् ॥ रेणुका पद्मकञ्चैव वाजिगन्धा तथैव च । वेतसं चोरकं कुष्ठं देवदारु नखं त्वचम् ॥ शतपुष्पा पुण्डरीकं मांसी मधुकमेव च । एभिरक्षमितैः कल्कैः कषायेणैव पेषितैः ॥ मस्तुशुक्तारनालानामाढकाढकमावपेत् । क्षीराढकसमायुक्तं तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ अभ्यङ्गात्तैलमेतद्धि शीघ्रं दाहमपोहति । व्यपोहति तथा वातं पित्तं श्लेष्मभवं ज्वरम् ॥ सप्रलापं सतृष्णञ्च तालुशोषभ्रमान्वितम् । ग्रहोपसृष्टा ये बाला रक्षःसंदूषिताश्च ये ॥ तेषां कष्टं प्रशमयेत्तैलं लाक्षादिकं महत् ॥” फेनिलं वदरम् । लामज्जकमुशीरवत् पीतच्छवि- तृणविशेषः । लामज्जंकं यदा न स्यादुशीरं दीयते तदा । चम्पकमित्यस्य स्थाने कुत्रापि गैरिकं इति पाठः । नीलोत्पलस्यालाभे तु कुमुदं देयमिष्यते । समापयेत् प्रक्षिपेदित्यर्थः । चोरकं ग्रन्थि- पर्णस्य भेदः भण्टिउर इति नैपालदेशे भवति । तदलाभे ग्रन्थिपर्णं देयम् । पुण्डरीकं श्वेतकम- लम् । मस्तु दधिजलम् । शुक्तं सन्धानभेदः । आरनालमपि सन्धानभेदः । इति महालाक्षादि- तैलम् ॥ * ॥ अथ नवज्वरे रसाः । “सूतो गन्धष्टङ्कणः शोषणश्च सर्व्वैस्तुल्या शर्करा मत्स्यपित्तैः । भूयो भूयो मर्द्दयेत्तं त्रिरात्रं वल्लो देयः शृङ्गवेरद्रवेण ॥ तापे शीतं वीजनैस्तक्रभक्तं वृन्ताकाद्यं पथ्यमेतत् प्रदिष्टम् । अद्रौ चोग्रं हन्ति सद्यो ज्वरन्तु पित्ताधिक्ये मूर्द्ध्नि तोयञ्च दद्यात् ॥” अस्य प्रक्रिया । पाराशुद्ध भाग १ गन्धकशुद्ध भाग १ सोहागाभृष्ट भाग १ मरिच भाग १ शर्करा भाग ४ रोहुमत्स्यकपित्त भाग ३ । अमुं प्रतिदिनं सर्व्वं दिनत्रयं मर्दयेत् । रस- मिमं रक्तित्रयमितमार्द्रकरसेन दद्यात् । ओदनं तकं वृन्ताकफलं भोक्तुं दद्यात् । व्यजनाद्यैः शीतलमुपचारं कुर्य्यात् । उदकमञ्जरीरसो नव- ज्वरेषु ॥ * ॥ रसरत्नप्रदीपे । “अद्यात् समं सूतसमुद्रफेन हिङ्गूलगन्धं परिमृद्य यामम् ।

नवज्वरे वल्लयुगं त्रिघस्र- मार्द्राम्भसायं ज्वरधूमकेतुः ॥” प्रक्रिया । पाराशुद्धगन्धकशुद्धहिङ्गुलशुद्धसमुद्र- फेनसभागं सर्व्वं याममेकमार्द्रकरसेन संमर्द्द्य रक्तिकाषट्कमितमार्द्रकरसेन दिनत्रयं नवज्वरी भक्षयेत् । दिनत्रयान्नवज्वरो नश्येत् । इति ज्वरधूमकेतुः ॥ * ॥ रसेन्द्रचिन्तामणौ । “शुद्धः सूतो विषो गन्धः प्रत्येकं शाणसंमितः । धूर्त्तबीजं त्रिशाणं स्यात् सर्व्वेभ्यो द्बिगुणा भवेत् ॥ हेमाह्वा कारयेदेषां चूर्णं सूक्ष्मं प्रयत्नतः । जम्बीरजीरकैर्द्देयश्चूर्णं गुञ्जाद्बयोन्मितम् ॥ आर्द्रकस्य रसेनापि ज्वरं हन्ति त्रिदोषजम् । ऐकाहिकं द्ब्याहिकञ्च त्र्याहिकञ्च चतुर्थकम् ॥ विषमञ्च ज्वरं हन्यान्नवं जीर्णञ्च सर्व्वथा । महाज्वराङ्कुशो नाम्ना रसोऽयं सर्व्वसंमतः ॥” प्रक्रिया । शुद्धपारा शुद्धगन्धक शुद्धविष प्रत्येकं टङ्क १ धत्तूरबीज टङ्क ३ चोकटङ्क १२ सर्व्वेषां चूर्णमतिसूक्ष्मं कर्त्तव्यम् । इति महाज्वरा- ङ्कुशः ॥ * ॥ सर्व्वज्वरेषु शार्ङ्गधरे । “एको भागो रसात् शुद्धाच्छैलेयः पिप्पली शिवा । आकारकरभो गन्धः कटुतैलेन शोधितः ॥ फलानि चेन्द्रवारुण्याश्चतुर्भागमिता अमी । एकत्र मर्द्दयेच्चूर्णमिन्द्रवारुणिकारसैः ॥ माषोन्मितां वर्टां कृत्वा दद्यात् सद्योज्वरे बुधः । छिन्नारसानुपानेन ज्वरघ्नी वटिका मता ॥” शैलेयः छड इति लोके । शिवात्र हरीतकी । आकारकरभः अकरकरहा इति लोके । चतु- र्भागमिता अमी शैलेयादयः षट् समुदिता भागचतुष्टयमिताः । इति ज्वरघ्नीवटिका ॥ * ॥ शार्ङ्गधरे । “रसं गन्धञ्च दरदं जैपालं क्रमवर्द्धितम् । दन्तीरसेन संपिष्य वटी गुञ्जामिता कृता ॥ प्रभाते सितया सार्द्धमसिता शीतवारिणा । एकेन दिवसेनैषा नवज्वरहरी भवेत् ॥” इति च ज्वरघ्नीवटिका ॥ * ॥ रसरत्नप्रदीपे । “रसो गन्धो विषं शुण्ठी पिप्पली मरिचानि च । पथ्या विभीतकं धात्री दन्तीबीजञ्च शोधितम् ॥ चूर्णमेषां समांशानां द्रोणपुष्पीरसैः पुटेत् । वटीं माषनिभां कुर्य्यात् भक्षयेन्नूतने ज्वरे ॥” इति नवज्वरीहरीवटी । इति नवज्वरे रसाः ॥ * ॥ अथ सामान्यज्वरे रसाः । “शुद्धं सूतं विषं गन्धं धूर्त्तबीजं त्रिभिः समम् । चतुर्णां द्बिगुणं व्योषं चूर्णं गुञ्जाद्बयोन्मितम् ॥ आर्द्रकस्य रसैः किंवा जम्बीरस्य रसैर्युतम् । महाज्वराङ्कुशो नाम्ना सर्व्वज्वरविनाशनः ॥ ऐकाहिकं द्ब्याहिकञ्च त्र्याहिकञ्च चतुर्थकम् । विषमं वा त्रिदोषंवा ज्वरं हन्ति न संशयः ॥” प्रक्रिया । शुद्धपाराटङ्क १ शुद्धविषटङ्क १ शुद्ध- गन्धकटङ्क १ धत्तूरबीजटङ्क ३ शोटिटङ्क ४ पीपरीटङ्क ४ मरिचटङ्क ४ सर्व्वेषां चूर्णमति- सूक्ष्मं कर्त्तव्यम् । इति महाज्वराङ्कुशः ॥ * ॥

पृष्ठ २/५५९

सर्व्वज्वरेषु सर्व्वरसग्रन्थेषु । “सूतं गन्धं विषञ्चैव टङ्कणञ्च मनःशिला । एतानि टङ्कमात्राणि मरिचं त्वष्टटङ्ककम् ॥ कटुत्रयं टङ्कषट्कं खल्ले क्षिप्त्वा विचूर्णयेत् । रसः श्वासकुठारोऽयं श्वाससर्व्वज्वरापहः ॥” इति श्वासकुठारो रसः ॥ * ॥ श्वासे सर्व्वज्वरे रसरत्नाकरे । “दारुमूषां शिखिग्रीवां रसकञ्च पृथक् पृथक् । टङ्कत्रयानुमानेन गृहीत्वा कनकद्रवैः ॥ मर्द्दयेत्त्रिदिनं कार्य्या वटी चणकमात्रया । मरिचैरेकविंशत्या सप्तभिस्तुलसीदलैः ॥ खादेद्बटीद्बयं पथ्यं दुग्धभक्तं सशर्करम् । तरुणं विषमं जीर्णं हन्यात् सर्व्वज्वरं ध्रुवम् ॥” दारुमूषा दारुमूषी । शिखिग्रीवा तुतिया । रसकं खपरिया । प्रत्येकं टङ्क ३ धत्तूरपत्र- स्वरसेन मर्द्दयेत् । इति ज्वराङ्कुशः ॥ * ॥ सर्व्वज्वरेषु । “नागरं कर्षमात्रं स्यात् कर्षमात्रञ्च टङ्कणम् । मरिचं सार्द्धकर्षं स्यात् तावद्दग्धवराटकम् ॥ विषं कर्षचतुर्थांशं सर्व्वमेकत्र चूर्णयेत् । रसो हुताशनो नाम्ना खाद्यो गुञ्जामितो ज्वरे ॥” इति हुताशनो रसो ज्वरे ॥ * ॥ “शुद्धजैपालटङ्कन्तु कट्वीटङ्कद्बयोन्मितम् । गैरिकं टङ्कमेकञ्च कन्यानीरेण मर्द्दयेत् ॥ कलायसदृशी कार्य्या वटिका ताञ्च भक्षयेत् । शीतलेन जलेनैषा वटी जीर्णज्वरापहा ॥” इति ज्वरघ्नीवटी ॥ “द्बिभागतालेन हतञ्च ताम्रं रसञ्च गन्धञ्च समीनमायुः । विषं समञ्च द्बिगुणञ्च ताम्रं त्रिसप्तरात्रेण दिवाकरांशैः ॥ विमर्द्द्यरिष्टस्वरसेन चूर्णं गुञ्जैकदत्तं सितया समेतम् । ज्वराङ्गुशोऽयं रविसुन्दराख्यो ज्वरान्निहन्त्यष्टविधान् समस्तान् ॥” अस्य प्रक्रिया । पाराटङ्क १ गन्धकटङ्क १ विष- टङ्क १ द्बिगुणतालकहतताम्रटङ्क २ रोहुमत्स्यक- पित्त १ सव एकत्र खले जवचूर्ण होइ मिले तव नीविके पातकी स्वरसकभावना २१ घामे मह देवै मात्रा रत्ती एक अनुपान श्वेत- शंर्करा रती २ खाइ । इति सर्व्वज्वरे रवि- सुन्दरो रसः ॥ * ॥ “शुद्धं सूतं तथा गन्धं खल्ले तावद्बिमर्द्दयेत् । सूतं न दृश्यते यावत् किन्तु कज्जलवद्भवेत् ॥ एषा कज्जलिका ख्याता वृं हणी वीर्य्यवर्द्धिनी । नानानुपानयोगेन सर्व्वव्याधिविनाशिनी ॥” * ॥ कज्जलिकाविधानं तद्गुणश्च रसरत्नप्रदीपे । “जयापत्ररसेनाथ वर्द्धमानरसेन च । भृङ्गराजरसेनापि काकमाच्या रसेन च ॥ रसं संशोध्य यत्नेन तत्समं शोययेद्बलिम् । भृङ्गराजरसैः पिष्ट्वा शोषयेदर्करश्मिभिः ॥ सप्तधा वा त्रिधा वापि पश्चाच्चूर्णन्तु कारयेत् ।

चूर्णयित्वा समं तेन रसेन सह मर्द्दयेत् ॥ नष्टसूतं यदा चूर्णं भवेत् कज्जलसन्निभम् । निर्धूमे वरदाङ्गारे द्रवीकुर्य्यात् प्रयत्नतः ॥ तत्र तं महिषीविष्ठास्थापिते कदलीतले । निःक्षिप्य तदुपर्य्यन्यत् पत्रं दत्त्वा प्रपीडयेत् ॥ शीतलान्तात् ततः पत्रात् समुद्धृत्य विचूर्णयेत् । एवं सिद्धा भवेद्ब्याधिघातिनी रसपर्पटी ॥ ज्वरादिव्याधिभिर्व्याप्तं विश्वं दृष्ट्वा पुरा हरः । चकार कृपया युक्तः सुधावद्रसपर्पटीम् ॥ रक्तिकासंमितां तावद्भृष्टजीरकसंयुताम् । गुञ्जार्द्धभृष्टहिङ्ग्वाढ्यां भक्षयेद्रसपर्पटीम् ॥ रोगानुरूपभैषज्यैरपि तां भक्षयेद्बुधः । पिबेत्तदनुपानीयं शीतलं चुलुकत्रयम् ॥ प्रत्यहं वर्द्ध्वयेत्तस्या एकैकां रक्तिकां भिषक् । नाधिकां दशगुञ्जातो भक्षयेत्तां कदाचन ॥ एकादशदिनारम्भात् तां तथैवापकर्षयेत् । एवमेताः समश्नीयान्नरो विंशतिवासरान् ॥ शिवं गुरुं तथा विप्रान् पूजयित्वा प्रणम्य च । श्रद्धया भक्षयेदेतां क्षीरमांसरसाशनः ॥ ज्वरञ्च ग्रहणीञ्चापि तथातीसारमेव च । कामलां पाण्डुरोगञ्च शूलप्लीहजलोदरम् ॥ एवमादीन् गदान् हत्वा हृष्टः पुष्टश्च वीर्य्यवान् । जीवेद्बर्षशतं साग्रं वलीपलितवर्ज्जितः ॥” इति रसपर्पटी ॥ * ॥ अथ ज्वरिणे अन्नदानसमयः । तत्र चरकः । “क्षुत् सम्भवति पक्वेषु रसदोषमलेषु च । काले वा यदि वाकाले सोऽन्नकाल उदाहृतः ॥” अन्यच्च । “आमे पाकं गते नॄणां यदा भोजनलालसा । भवेत् काले ह्यकाले वा सोऽन्नकाल उदाहृतः ॥” तत्र कालमाह । ज्वरस्य पाकावस्थान्नदानकालः ज्वरस्य पाककालश्च । “वातिकः सप्तरात्रेण दशरात्रेण पैत्तिकः । श्लैष्मिको द्बादशाहेन ज्वरः पाकमुपैति हि ॥” ज्वरस्य पाक उपशमः ॥ ज्वरपाकेनैव रसपाके दोषपाकोऽपि कथितः । यतो दोषपाकं विना ज्वरपाको न भवति रसपाकं विना दोषपाकश्च न भवति ॥ * ॥ ननु यथा पैत्तिको ज्वरो दशाहो- रात्रेण पाकं याति । एकादशे दिनेऽन्नं दीयते । तथा श्लैष्मिको ज्वरो द्बादशाहोरात्रेण पाकं याति त्रयोदशदिवसेऽन्नं दीयते । तथा वातिको ज्वर सप्ताहोरात्रेण पाकं याति । अष्टमे दिवसेऽन्नं कथं न दीयते । कथं सप्तम एव दिवसेऽन्नं दीयते । इति । उच्यते । “कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं बहु । आमक्षयादूर्द्धमपि वायुर्न सहते क्षणम् ॥” इति वचनादामरसपाके जाते आहारलाभं विना वायुः क्षणमात्रमपि सोढुं न शक्नोति । स आशुकारित्वाम् क्षणादाक्षेपकादीन् विका- रान् संजनयति ॥ अतो वातिके ज्वरे पाक- दिनानामन्तिमे सप्तम एव दिनेऽन्नं दीयते । तथा च धन्वन्तरिः ।

“ज्वराभिभूतः षडहे व्यतीते विपक्वदोषः कृतलङ्घनादिः । यो भेषजं खादति वैद्यवश्यो निःसंशयं हन्त्यचिरात् स रोगान् ॥” ज्वराभिभूतः वातज्वराभिभूतः । विपक्वदोषः पक्ववातः । कृतलङ्घनादिः आदिशब्दात् कृत- पक्वजलपाननिर्व्वातगृहवासगुरूष्णवसनधार- णादिः । भेषजमित्यन्नस्याप्युपलक्षणम् । अतएव चरकः । “ज्वरितं षडहेऽतीते लघ्वन्नं प्रतिभोजितम् । पाचनं शमनीयंवा कषायं पाययेत्तु तमिति ॥” ज्वरितं वातज्वरिणम् ॥ षडहेऽतीते इत्युपलक्ष- णम् ॥ पित्तज्वरिणं दशाहेऽतीते ॥ श्लेष्मज्वरिणं द्बादशाहेऽतीते ॥ लघ्वन्नं भोजितं ज्वरिणं पाचनं शमनीयंवा कषायं पाययेत् । पुनः स एव । “सर्व्वज्वरेषु ज्वरितं दिनान्ते भोजयेल्लघु ॥” दिनान्तेऽन्तशब्दोऽत्र मध्यवाची तेन त्रिधा विभक्तस्य दिवसस्य मध्यभागे पित्तप्राधान्यसमये ॥ उक्तञ्च वाग्भटेन । “वयोऽहोरात्रिभुक्तानां तेऽन्तमध्यादिगाः क्रमा- दिति ।” ते वातपित्तश्लेष्माणः ॥ पित्तकालेऽपि मध्याह्ना- दर्व्वाक् । यत आह । “याममध्ये न भोक्तव्यं यामयुग्मं न लङ्घयेत् । याममध्ये रसोत्पत्तिर्यामयुग्माद्बलक्षयः ॥” इति ॥ एतत् सुस्थपरमिति चेत्तन्न । यत आह । “श्लेष्मक्षये प्रवृद्धोष्मा बलवाननलस्तदा । वेगापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगाभिवर्द्ध्वनम् ॥” तदा पित्तप्राधान्यसमये । अन्यथा उक्तसम- यादन्यदा । वेगापाये जठराग्निवेगनाशे । तत् भोजनं ज्वरवेगाभिवर्द्धनं भवतीत्यर्थः ॥ * ॥ अत्र विषमज्वरिणेऽन्नं दातुं कालविशेषमाह चरकः । “सर्व्वज्वरेषु सप्ताहं मात्रावल्लघु भोजयेत् । वेगापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगाभिवर्द्धनम् ॥” सर्व्वज्वरेषु सर्व्वविषमज्वरेषु । वेगापाये ज्वर- वेगापाये भोजयेत् । अन्यथा ज्वरवेगापायं विना । तत् भोजनं ज्वरवेगाभिवर्द्धनं भवती- त्यर्थः ॥ * ॥ अथान्नग्रहणाय स्थानमाह । “आहारनिर्हारविहारयोगाः सदैव सद्भिर्विजने विधेयाः ॥” इति ॥ * ॥ अत्यबलस्य ज्वरितस्य भोजनार्थोपवेशनप्रकार- माह सुश्रुतः । “ज्वरे प्रमेहो भवति स्वल्पैरपि विचेष्टितैः । निषण्णं भोजयेत्तस्मान्मूत्रोच्चारौ च कारयेत् ॥” निषण्णं यथास्थानस्थितमेव न तु स्थानान्तरं नीतम् ॥ * ॥ अन्नग्रहणसमये प्रथमं ज्वरितेन कवलः कर्त्तव्य इत्याह । “यथा दोषोचितैर्द्रव्यैः कर्त्तव्यः कवलग्रहः । अरोचकास्यवैरस्यमलपूतिप्रसेकहृत् ॥ भृष्टजीरकचूर्णेन सिन्धुजन्मयुतेन च । जिह्वां दन्तान् मुखस्यान्तर्घृष्ट्वा कवलमाचरेत् ॥

पृष्ठ २/५६०

मुखे मलं विगन्धत्वं विरसत्वञ्च नश्यति । मनः प्रसन्नं भवति भोजनेऽतिरुचिर्भवेत् ॥ ज्वरितो हितमश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत् । अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते भ्रियतेऽपि च ॥” अयमर्थः । यद्यपि अस्य ज्वरितस्य हिते भक्ष्ये अरुचिर्भवेत् तथापि ज्वरितो हितमेवाश्नीया- दिति नियमः । यत आह सुश्रुतः । “गुर्व्वभिष्यन्द्यकालञ्च ज्वरी नाद्यात् कथञ्चन । न तु तस्याहितं भुक्तमायुषे चासुखाय च ॥ आनद्धस्तिमितैर्द्दोषैर्यावन्तं कालमातुरः । तावत्कालं स लघ्वन्नमश्नीयात् सविरिक्तवत् ॥” आनद्धस्तिमितैर्द्दोषैः अपक्वैर्दोषैर्व्याप्त इत्यर्थः ॥ ननु हिते वस्तुनि कथमरुचिः स्यादत आह । सातत्यात् स्वाद्बभावाच्च पथ्यं द्बेष्यत्वमागतमिति । सातत्यात् एकस्यैव भक्षस्य सर्व्वदोपयोगात् । स्वाद्वभावाच्च भक्ष्यान्तरादपि विस्वादुतः । पथ्य- मप्रियं स्यात् तथापि तदेव पथ्यम् । कल्पना- विधिइभिस्तैस्तैः प्रियत्वं गमयेत् पुनरिति ॥ अथ च ज्वरितोऽन्नकालेऽश्नीयादेवेति द्बितीयो नियमः । कुत इति चेत् हि यतो हेतो अभुञ्जानः क्षीयतेऽपक्वधातुर्भवति ततो भ्रियतेऽपि च ॥ * ॥ ज्वरिताय हितान्यन्नादीन्याह । “रक्तशाल्यादयः शस्ताः पुराणाः षष्टिकैः सह । यवाग्वोदनलाजार्थे ज्वरितानां ज्वरापहाः ॥” तत्र रक्तशालिगुणाः । “रक्तशालिर्व्वरस्तेषां बल्यो वर्ण्यस्त्रिदोषजित् । चक्षुष्यो मूत्रलः स्वर्य्यः शुक्रलस्तृड्ज्वरापहः ॥ विषव्रणश्वासकासदाहनुद्बह्निपुष्टिदः । तस्मादल्पान्तरगुणाः शालयो महदादयः ॥” रक्तशालिर्यो मगधदेशे दाउदखानी इति प्रसिद्धः ॥ “मुद्गान् मसूरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्ट- कान् । यूषार्थे यूषसात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत् ॥” तत्र मुद्गादिगुणास्तत्तच्छब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ “पटोलपत्रं वार्त्ताकुं कुलकं कारवेल्लकम् । कर्कोटकं पर्पटकं गोजिह्वां बालमूलकम् ॥ पत्रं गुडूच्याः शाकार्थे ज्वरितानां प्रदापयेत् ॥” तत्र पटोलादिगुणास्तत्तच्छब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ “लावान् कपिञ्जलानेणान् हरिणान् पृषतान् शशान् । कुरङ्गान् कालपुच्छांश्च तथैव मृगमातृकान् ॥ मांसार्थे मांससात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत् । सारसक्रौञ्चशिखिनस्तथा तित्तिरकुक्कुटान् ॥ गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति केचिदेवं व्यवस्थिताः ॥” तित्तिरिरत्र कृष्णतित्तिरिः । गौरतित्तिरेः कपिञ्चलपदेन पूर्ब्बं गृहीतत्वात् ॥ “ज्वरितानां प्रकोपन्तु यदा याति समीरणः । तदैतेऽपि हि शस्यन्ते मात्राकालोपपादिताः ॥ कपिञ्जल इति ख्यातो लोकेषु गौरतित्तिरिः ॥” इति ॥ * ॥ “निम्बूकं दाडिमं धात्रीफलमम्लं प्रकाङ्क्षते । प्रदद्यादम्लसात्म्याय काञ्जिकं वा पुरातनम् ॥”

अथौषधसिद्धायाः पेयायाः गुणाश्च । “अन्नकाले हिता पेया यथास्वं पाचनैः कृता । दीपनी पाचनी लघ्वी ज्वरार्त्तानां ज्वरापहा ॥” यथास्वं पाचनैः कृता यथादोषं पाचनैः कृता । यथा, -- “पञ्चमूल्याः कषायन्तु पाचनं वातिके ज्वरे । सक्षौद्रं पैत्तिके मुस्तकटुकेन्द्रयवैः कृतम् ॥ पिप्पल्यादिकषायन्तु पाचनं कफजे ज्वरे । लघुना पञ्चमूलेन पिप्पल्या सह धान्यया ॥ महत्या पञ्चमूल्याथ व्याघ्री दुस्पर्शगोक्षुरैः । सिद्धानि भिषगन्नानि प्रयुञ्जीत यथाक्रमम् ॥ वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफवाते त्रिदोषजे ॥” अस्यायमर्थः । वातपित्ते लघुना पञ्चमूलेन सिद्धान्यन्नानि भिषक् प्रयुञ्जीत । “शालिपर्णी पृश्निपणीं कण्टकारीद्बयं तथा । गोक्षुरः पञ्चमः प्रोक्तः पञ्चमूलमिदं लघु ॥ श्लेष्मपित्ते वातपित्ते पिप्पल्या सह धान्यया ॥” कफवाते महत्या पञ्चमूल्या । “श्रीफलः सर्व्वतोभद्रा पाटला गणिकारिका । श्योनाकः पञ्चमः प्रोक्तः पञ्चमूलमिदं महत् ॥ त्रिदोषजे ज्वरे देया व्याघ्री दुस्पर्शगोक्षुरैः । व्याघ्री कण्टकारिका । दुस्पर्शो यवासः । पेयांवा रक्तशालीनां वस्तिपार्श्वशिरोरुजि । श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरीं पिबेत् ॥ विबद्धवर्च्चाः सयवां पिप्पल्यामलकैः शृताम् । सर्पिष्मन्तीं पिबेत् पेयां ज्वरी दोषानुलोमनीम् ॥ कासीश्वासी च हिक्की च पञ्चमूलीशृतांपिवेत् ॥” यवोऽत्रान्नम् । अत्र पञ्चमूली बृहती लघ्वी च हिता । तया शृतां पेयां पिबेदित्यर्थः । “पेया भेषजसंयोगाल्लघुत्वाच्चाग्निदीपिका । वातमूत्रपुरीषाणां दोषाणां चानुलोमिका ॥ स्वेदनाय च सोष्णत्वाद्द्रवत्वात् तृट्शमाय च । आहारभावात् प्राणाय सरत्वाल्लाघवाय च ॥ ज्वरघ्नीहेतुसात्म्यत्वात्तस्मात्तां पूर्ब्बमाचरेत् ॥” हेतुसात्म्यत्वात् हेतवो वातपित्तकफास्तेषां सात्म्यत्वात् ॥ “यवकोलकुलत्थानां मुद्गमूलकशुण्ठयोः । एकैकं मुष्टिमादाय पचेदष्टगुणे जले ॥ पञ्चमुष्टिक इत्येष वातपित्तकफापहः । शूले प्रशस्यते गुल्मे कासे श्वासे क्षये ज्वरे ॥” पञ्चमुष्टिकयूषः ॥ * ॥ “रुद्धमूत्रपुरीषस्य गुदे वर्त्तिं निधापयेत् । पिप्पलीपिप्पलीमूलं यवानीचव्यसाधितम् ॥ पाययेत यवागूं वा मारुताद्यनुलोमनीम् ॥” पेवाया यवाग्वाश्च क्वचिदपवादमाह । “मदात्यये मद्यनित्ये ग्रीष्मे पित्तकफोत्थिते । ऊर्द्ध्वगे रक्तपित्ते च यवागूर्न्न हिता ज्वरे ॥ दाहच्छर्द्द्यर्द्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयान्वितम् । शर्क्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम् ॥” लाजशक्तुरूपं तर्पणम् । तथा च ग्रन्थान्तरे । “दाहच्छर्द्द्यर्द्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयान्वितम् । घर्म्मार्त्तं मद्यपञ्चापि तोयालोडितशक्तुकम् ॥

शर्क्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम् । ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तमन्नं हितं क्वचित् ॥” * ॥ सन्तर्पणस्वरूपञ्चाह धन्वन्तरिः । “द्राक्षादाडिमखर्ज्जूरमृदिताम्बुसशर्क्करम् । लाजचूर्णं समध्वाज्यं सन्तर्पणमुदाहृतम् ॥ लाजाचूर्णम् । द्राक्षादिजलशर्क्करामध्वाज्यसहितं तर्पणमुक्तमित्यर्थः ॥ लाजशक्तुगुणाश्च गुणग्रन्थे । “लाजानां शक्तवः क्षौद्रसितायुक्ता विशेषतः । छर्द्द्यतीसारतृड्दाहविषमूर्च्छाज्वरापहाः ॥” चरकश्च । “तत्र तर्पणमेवादौ प्रदेयं लाजशक्तुतः । ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तं मधुसशर्क्करम् ॥” ज्वरघ्नानि फलान्याह चरक एव । “द्राक्षादाडिमखर्ज्जूरपियालैः सपरूषकैः । तर्पणार्हस्य दातव्यं तर्पणं ज्वरनाशनम् ॥” पियालमत्र पक्वफलं न तन्मज्जातिगुरुत्वात् । तर्पणार्हस्य दाहच्छर्द्दितृषार्त्तस्य लङ्घितस्य क्षीणस्येत्यर्थः । श्रमोपवासानिलजे हितो नित्यं रसौदनः ॥ रसोऽत्र मांसरसः । तेन सिक्त ओदनो रसौ- दनः । अन्नेन व्यञ्जनमित्यनेन समासः ॥ “मुद्गयूषौदनश्चैव हितः कफसमुत्थिते । स एव सितया युक्तः शीतपित्तज्वरे हितः ॥” स एव मुद्गयूषौदन एव ॥ “कृशोऽल्पदोषो यः क्षीणकफो जोर्णज्वरान्वितः । विबन्धासृष्टदोषश्च रूक्षः पित्तानिलज्वरी ॥ पिपासार्त्तः सदाहश्च पयसा स सुखी भवेत् ॥” अन्यच्च । “अजादुग्धं गुडोपेतं पातव्यं ज्वरशान्तये । तदेव तु पयः पीतं तरुणे हन्ति मानवम् ॥” तरुणे ज्वरे । अन्यच्च । “जीर्णे ज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादमृतोपमम् । तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम् ॥” * ॥ अथ ज्वरिणो नियममाह । “न द्बिरद्यान्न पूर्ब्बाह्ने नाभिष्यन्दि कदाचन । न तीक्ष्णं न गुरुप्रायो भुञ्जीत तरुणज्वरी ॥ न जातु तर्पयेत् प्राज्ञः सहसा ज्वरकर्षितम् । तेन संशमितोऽप्यस्य पुनरेव भवेज्ज्वरः ॥” * ॥ अथ ज्वरविमुक्तेः पूर्ब्बरूपमाह । “दाहः स्वेदो भ्रमस्तृष्णा कम्पविड्भिदसंज्ञिताः । कूजनं चाति वैगन्ध्यमाकृतिज्वरमोक्षणे ॥” विड्भित् मलप्रवृत्तिः । अत्र सम्पदादित्वात् भावे क्विप् । कूजनं कुन्थनम् । अतिवैगन्ध्यं गात्रस्य । ज्वरमुक्तौ भविष्यत्यामेतल्लक्षणं भवति ॥ ननु दोषक्षयं विना न व्याधिनिवृत्तिः । क्षीणश्च दोषः कथमेवंविधं रूपं करिष्यति । उच्यते । कश्चित् क्षीणोऽपि दोषः विनाशकाले स्वशक्तिं दर्शयति । यथा निर्व्वाणावस्थायां दीपो विशे- षात् प्रज्वलति । वाग्भटोऽप्याह । “धातून् प्रक्षोभयन्दोषो मोक्षकाले विलीयते । ततो नरः श्वसन् कूजन् वमन् खिद्यन्न चेष्टते ॥” न चेष्टते अचेष्टश्च स्यात् ।

पृष्ठ २/५६१

“त्रिदोषजे ज्वरे ह्येतदन्तर्वेगे च धातुगे । लक्षणं मोक्षकाले स्यादन्यस्मिन् स्वेददर्शनम् ॥” एतद्दाहादिकं लक्षणं मोक्षकाले एतेष्वेव ज्वरेषु स्यात् । केषु त्रिदोषजे । अन्तर्व्वेगे । धातुगे ज्वरे । अन्यस्मिन् स्वेदमात्रं दर्शनं भवति ॥ * ॥ अथ ज्वरमुक्तस्य लक्षणमाह । “देहो लघुर्व्यपगतक्लममोहतापः पाको मुखे करणसौष्ठवमव्यथत्वम् । स्वेदः क्षवः प्रकृतियोगिमनोऽन्नलिप्सा कण्डूश्च मूर्द्ध्नि विगतज्वरलक्षणानि ॥” सुश्रुतोऽप्याह । “स्वेदो लघुत्वं शिरसः कण्डूः पाको मुखस्य च । क्षवथुश्चान्नकाङ्क्षा च ज्वरमुक्तस्यलक्षणम् ॥” * ॥ अथ ज्वरमुक्तस्य नियमाः । “व्यायामञ्च व्यवायञ्च स्नानं चंक्रमणानि च । ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान् भवेत् ॥” अन्यच्च । “व्यायामञ्च व्यवायञ्च प्रवातं शिशिरं जलम् । ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान् भवेत् ॥ अपि ज्वरविमुक्तस्य स्नानं कुर्य्यात् पुनर्ज्वरम् । तस्माज्वरविमुक्तोऽपि स्नानं विषमिव त्यजेत् ॥ बलवर्णाग्निवपुषां यावन्न प्रकृतिर्भवेत् । तावज्जरेण मुक्तोऽपि वर्ज्जनीयानि वर्ज्जयेत् ॥” अथ वातज्वराधिकारः । तत्र वातज्वरस्य विप्रकृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्ब्बिकां संप्राप्ति- माह । “वातलाहारचेष्टाभ्यां वायुरामाशयाश्रयः । बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत् स्याद्रसानुगः ॥” अथ तस्य पूर्ब्बरूपमाह । जृम्भात्यर्थं समी- रणादिति । समीरणात् ज्वरे उत्पत्स्यति अत्यर्थं जृम्भा स्यात् । जृम्भा च श्रमादिपूर्ब्बिका भवति ॥ अथ वातज्वरस्य लक्षणमाह । “वेपथुर्व्विषमो वेगः कण्ठौष्ठमुखशोषणम् । निद्रानाशः क्षवस्तम्भो गात्राणां रौक्षमेव च ॥ शिरोहृद्गात्ररुग्वक्त्रवैरस्यं बद्धविट्कता । शूलाध्माने जृम्भणञ्च भवत्यनिलजे ज्वरे ॥” एतानि लक्षणानि प्रायो भावित्वेन सुश्रुतेन निर्द्दिष्टानि । चकारादन्यान्यपि चरकनिदा- नोक्तानि बोद्धव्यानि । तान्येव श्लोकेन प्रदर्श्यन्ते । “भवन्ति विविधा वातवेदना स्यादसुप्तता । पिण्डिकोद्वेष्टनं कर्णस्वनो वक्त्रकषायता ॥ ऊरुसादो हनुस्तम्भो विश्लेषः सन्धिजानुनोः । शुष्ककासो वमिर्लोमदन्तहर्षः श्रमभ्रमौ ॥ अरुणं नेत्रमूत्रादि तृट् प्रलापोष्णकामिता ॥” विषमो वेगः शरीरोष्णतादिरूपो ज्वरवेगो विषमो भवतीत्यर्थः । क्षवस्तम्भः छिक्काया अभावः । तथा च वाग्भटः । “हषीं रोमाङ्गदन्तेषु वेपथुः क्षवथोग्रहः ॥” इति । चरकोऽपि । क्षवथूद्गारनिग्रह इति । शिरो- हृद्गात्ररुक् गात्रपदे प्रयुक्ते शिरोहृच्छब्द- प्रयोगस्तत्र विशेषेण वेदनाबोधनार्थः ॥ * ॥

अथ वातज्वरचिकित्सा । “आमाशयस्थो हत्वाग्निं सामो मार्गान् पिधापयन् । विदधाति ज्वर दोषस्तस्माल्लङ्घनमाचरेत् ॥” इति वचनात् सामान्यतो ज्वरिमात्रस्य याव- दारोग्यदर्शनं लङ्घनाभिधाने वातज्वरिणो लङ्घनविधाने विशेषमाह चरकः । “ज्वरितं षडहेऽतीते लघ्वन्नं प्रतिभोजितम् । पाचनं शमनीयंवा कषायं पाययेद्भिषक् ॥” सुश्रुतोऽप्याह । “वातिके सप्तरात्रेण दशरात्रेण पैत्तिके । श्लैष्मिके द्बादशाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजमिति ॥” ननु अन्नं वै प्राणिनां प्राणा इति श्रुतिः तदन्नं विना प्राणिभिः कथं स्थातव्यमित्याह । “दोषाणामेव सा शक्तिर्ल्लङ्घने या सहिष्णुता । न हि दोषक्षये कश्चित् सोढुं शक्नोति लङ्घनम् ॥ कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं बहु । आमक्षयादूर्द्धमपि वायुर्न्न सहते क्षणम् ॥” * ॥ भेषजमाह । “श्रीफलः सर्व्वतोभद्रा कामदूती च शोणकः । तर्कारी गोक्षुरः क्षुद्रा बृहती कलसी स्थिरा ॥ रास्ना कणा कणामूलं कुष्ठं शुण्ठी किरातकः । मुस्तामृता बला बालं द्राक्षा यासः शताह्विका ॥ एषां क्वाथो निहन्त्येव प्रभञ्जनकृतं ज्वरम् । सोपद्रवञ्च योगोऽयं सर्व्वयोगवरः स्मृतः ॥” श्रीफलो विल्वः । सर्व्वतोभद्रा गम्भारी । काम- दूती पाटला । शोणकः शोनापाढा इति लोके । तर्क्कारी गणिकारिका । कलसी पृश्नि- पर्णी । स्थिरा शालिपर्णी । बालं सुगन्धबाला । यासो यवासः । इति दशमूलादिक्वाथः ॥ * ॥ सुश्रुतस्तु । “पञ्चमूली कषायन्तु पाचनं वातिके ज्वरे ।” इति । अत्र पञ्चमूली बृहत्पञ्चमूली । अतएव त्रिशती । “श्रीपर्णी तर्क्कारी श्रीफलटुण्टुकपाटलामूलैः । पाचनमुदितं मारुतजनितज्वरहारिवारिणि कथितैः ॥” इति बृहत्पञ्चमूली क्वाथः ॥ * ॥ “किराताब्दामृतोदीच्यबृहतीद्बयगोक्षुरैः । त्रिपर्णीकलसीविश्वैः क्वाथो वातज्वरापहः ॥” उदीच्यं बालकम् । त्रिपर्णी शालिपर्णी । कलसी पृश्निपर्णी । इति किरातादिक्वाथः ॥ * ॥ “गुडूचीपिप्पलीमूलनागरैः पाचनं शृतम् । वातज्वरे तथा पेयं कालिङ्गं सप्तमेऽहनि ॥” कालिङ्गं शृतं ऐन्द्रयवं शृतम् ॥ * ॥ त्रिशती । “विश्वामृताग्रन्थिकसिद्धतोयं मरुज्ज्वरस्याप्तिवतः कुतोऽयम् । क्वाथोऽथ कुस्तुम्बुरुदेवदारु- क्षुद्रौषधैः पाचनमत्र चारु ॥” औषधं शुण्ठी । क्वाथः पाचनमिति । वेदाः प्रमाणमितिवत् । “पञ्चमूलीबलारास्नाकुलत्थः सह पुष्करैः ।

क्वाथो हन्याच्छिरःकम्पं पर्व्वभेदं मरुज्जरम् ॥” पञ्चमूली विल्वादिः । इति बृहत्पञ्चमूल्यादिक्वाथः ॥ “कणारसोनामृतवल्लिविश्वा- निदिग्धिकासिन्धुकभूमिनिम्बैः । समुस्तकैराचरितः कषायो हिताशिनां हन्ति गदानिमांस्तु ॥ ज्वरं मरुद्दुष्टिसमुद्भवं तथा बलासजञ्चानलमन्दताञ्च । कण्ठावरोधं हृदयावरोधं स्वेदञ्च रोमाञ्चहिमत्वमोहान् ॥” इति कणादिक्वाथः ॥ * ॥ “शुद्धं शङ्करशुक्रमक्षतुलितं मारारिनारीरज- स्तावत्तावदुमापतिस्फुटगलालङ्कारवस्तु स्मृतम् ॥ तावत्येव मनःशिला च विमला तावत्तथा टङ्कणं शुण्ठी द्ब्यक्षमिता कणा च मरिचं दिक्पाल- संख्याक्षकम् ॥ विषादि वस्तूनि शिलोपरिष्टा- द्बिचूर्णयेद्बाससि शोधयेच्च । ततस्तु खल्ले रसगन्धकौ च चूर्णञ्च तद्यामयुगं विमर्द्द्य ॥ कल्पतरुनामधेयो यथार्थनामा रसः श्रेष्ठः । समीरणश्लेष्मगदान् हरते मात्रास्य गुञ्जैका ॥ आर्द्रकेण सममेष भक्षितो हन्ति वातकफसम्भवं ज्वरम् । श्वासकासमुखसेकशीतता- वह्निमान्द्यविरुचींश्च नाशयेत् ॥ नस्येनाश्वेव हरति शिरोऽर्त्तिं कफवातजाम् । मोहं महान्तमपि च प्रलापं क्षवथुग्रहम् ॥” कल्पतरुरसः ॥ सामान्यज्वरचिकित्सोक्तो महा- ज्वराङ्कुशः प्रदेयोऽत्र ॥ * ॥ “विषमहौषधमागधिकोषणा द्युमणिरक्तकमार्द्रकमर्द्दितम् । क्रमविवर्द्धितमुद्दलितज्वर- स्त्रिपुरभैरव एव रसो वरः ॥” द्युमणिः मारितं ताम्रं तस्य भागाः पञ्च । रक्तकं हिङ्गुलं तस्य भागाः षट् । मात्रास्य रक्तिकार्द्धम् । त्रिपुरभैरवो रसो ज्वरे ॥ * ॥ “वातश्लेष्मज्वरे स्वेदं जङ्घापार्श्वास्थिशूलिनि । पीनसश्वासवाधिर्य्ये कारयेत्तद्बिधानवित् ॥ स्रोतसां मार्द्दवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम् । हत्वा वातकफस्तम्भं स्वेदो ज्वरमपोहति ॥ “खर्परभृष्टपटस्थितकाञ्जिकसंसिक्तबालुकास्वेदः । शमयति वातकफामयमस्तकशूलाङ्गभङ्गा- दीन् ॥” बालुकास्वदः कम्पे शिरोहृदयगात्रव्यथायां जृम्भायाम् । पादसुप्ततायां पिण्डिकोद्वेष्टने ऊरु- सादे हनुस्तम्भे लोमहर्षे च ॥ * ॥ “मातुलुङ्गफलकेशरो धृतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे । हन्ति वातकफरोगमास्यग शोषमाशु जडतामरोचकम् ॥” इति कवलः कण्ठौष्ठमुखशोषे ॥ * ॥

पृष्ठ २/५६२

अन्यच्च । “शर्क्करादाडिमाभ्याञ्च द्राक्षादाडिमयोस्तथा । कल्कं विधारयेदास्ये शोषवैरस्यनाशनम् ॥ द्राक्षामलकयोः कल्कं सघृतं वदने क्षिपेत् । तेन घृष्ट्वा मुखस्यान्तः संशोषस्तेन शाम्यति ॥ सुरसं जायते वक्त्रं रुचिर्भवति भोजने ॥” * ॥ निद्रानाशस्य निदानमाह । “लावणं लङ्घनं चिन्ता व्यायामः शोकभीक्रुधः । एभिरेव भवेन्निद्रानाशः श्लेष्मातिसंक्षयात् ॥” अस्य चिकित्सामाह । “भृष्टन्तु विजयाचूर्णं मधुना निशि भक्षयेत् । निद्रानाशेऽतिसारे च ग्रहण्यां पावकक्षये ॥ गुडं पिप्पलीमूलस्य चूर्णेनालोडितं लिहन् । चिरादपि च संनष्टां निद्रामाप्नोति मानवः ॥ वायसजङ्घामूलं मूलं वा शिरसि काकमाच्याश्च । विधृतं निद्राजनकं स्नुङ्मूलं वा शृतं सगुडम् ॥” पीतमिति शेषः ॥ “मूलन्तु काकमाच्या बद्धं सूत्रेण मस्तके नियतम् । विदधाति नष्टनिद्रो निद्रामाश्वेव सिद्धमिदम् ॥ शीलयेन्मन्दनिद्रस्तु क्षीरमद्यरसान् दधि । अभ्यङ्गोद्बर्त्तनस्नानमूर्द्ध्वकर्णाक्षितर्पणम् ॥” रसं मांसरसम् ॥ “कान्ताबाहुलताश्लेषानिवृत्तिकृतकृत्यता । मनोऽनुकूला विषयाः कामं निद्रासुखप्रदाः ॥ रसे शाके च सूपे च सर्पिर्यूषपयःसु च । निद्रां सञ्जनयत्याशु पलाण्डुरुपयोजितः ॥” रसे मांसरसे ॥ “ऐक्षवं पोतकी माषाः सुरा मांसरसः पयः । गोधूमतिलमत्स्याश्च निद्रां कुर्व्वन्ति देहिनाम् ॥” निद्रानाशे ॥ * ॥ “दारु हैमवती कुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः । लिम्पेत् कोष्णैरम्लपिष्टैः शूलाध्मानयुतोदरम् ॥” हैमवती श्वेतवचा । दारुषट्कलेपः शूलाध्मा- नयोः ॥ * ॥ “कटुतैलं कणाहिङ्गुवचालशुनसाधितम् । उष्णं विनिहितं हन्ति कर्णयोर्निस्वनं व्यथाम् ॥” तैलं कर्णस्वने ॥ * ॥ “कणासुगन्धिवचया यवान्या च समन्विता । ताम्बूलसहिता हन्ति शुष्ककासं मुखे धृता ॥” शुष्ककासे ॥ * ॥ अथान्नमाह । “श्रमोपवासानिलजे हितो नित्यं रसौदनः । मुद्गामलकयूषस्तु बद्धविट्काय दीयते ॥” रसो विहितमांसरसः ॥ “पेयांवा रक्तशालीनां वस्तिपार्श्वशिरोरुजि । श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरीं पिबेत् ॥ कासी श्वासी च हिक्वी च पञ्चमूलीशृतां पिबेत् ॥” पेयमिति शेषः । इति वातज्वराधिकारः ॥ * ॥ अथ पित्तज्वराधिकारः । तत्र पित्तज्वरस्य विप्र- कृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्ब्बिकां संप्राप्तिमाह । “पित्तलाहारचेष्टाभ्यां पित्तमामाशयाश्रयम् । बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत्स्याद्रसानुगम् ॥”

पित्तस्य पङ्गुत्वात्तेन कोष्ठाग्नेरुष्मा बहिर्नेतुं न शक्यते । यत आह । “पित्तं पङ्गु कफः पङ्गुः पङ्गवो मलधातवः । वायुना यत्र नीयन्ते तत्र गच्छन्ति मेघवत् ॥” इति ॥ ततोऽत्र पित्तं वायुसहायं बोद्धव्यम् । यत आह । “द्रव्यमेकरसं नास्ति न रोगोऽप्येकदोषजः । एकस्तु कुपितो दोष इतरानपि कोपयेत् ॥” इति । अथ तस्य पूर्ब्बरूपमाह । पित्तान्नयनयोर्द्दाह इति । पित्तात् ज्वरे उत्पत्स्यति नेत्रदाहः स्यात् । स च श्रमादिपूर्ब्बको भवति ॥ * ॥ अथ पित्तज्वरस्य लक्षणमाह । “वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्राल्पत्वं तथा वमिः । कण्ठौष्ठमुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायते ॥ प्रलापो वक्त्रकटुता मूर्च्छा दाहो मदस्तृषा । पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च ॥” अतिसारः पित्तस्य सरत्वात् सद्रवा प्रवृत्तिर्न त्वतीसार एव तस्य ज्वरोपद्रवत्वात् । वमिः यदा पित्तं कफस्थानं याति तदा बोद्धव्या । प्रलापोऽनर्थकं वचः । मूर्च्छारुपादेरज्ञानम् । मदः पूगकोद्रवधत्तूरभक्षणादिव मत्तता । भ्रमः चक्रारूढस्येव ज्ञानम् । चकारात् रक्तकोष्ठा- दयो बोद्धव्याः ॥ * ॥ अथ पित्तज्वरस्य चिकित्सा । “आमाशयस्थो हत्वाग्निं सामो मार्गान् पिधा- पयन् । विदधाति ज्वरं दोषस्तस्माल्लङ्घनमाचरेत् ॥” इति वचनात् सामान्यतो ज्वरिमात्रस्य याव- दारोग्यदर्शनं लङ्घनाभिधाने पित्तज्वरिणो लङ्घनविधाने विशेषमाह सुश्रुतः । पैत्तिके दश रात्रेण ज्वरे युञ्जीत भेषजमिति । दशरात्रेण लङ्घनवता व्यतीतेनेत्यर्थः ॥ * ॥ किन्तद्भेषजं तदाह । “तिक्तामुस्तायवैः पाठाकट्फलाभ्यां सदोहकम् । पक्वं सशर्क्करं पीतं पाचनं पैत्तिके ज्वरे ॥” इति तिक्तादिक्वाथः ॥ * ॥ “पर्पटो वासकस्तिक्ता कैरातो धन्वयासकः । प्रियङ्गुश्च कृतः क्वाथ एषां शर्क्करया युतः ॥ पिपासादाहपित्तास्रयुक्तं पित्तज्वरं हरेत् ॥” इति पर्पटादिक्वाथः ॥ * ॥ “द्राक्षा हरीतकी मुस्ता कटुका कृतमालकः । पर्पटश्च कृतः क्वाथ एषां पित्तज्वरापहः ॥ मुखशोषप्रलापान्तर्द्दाहमूर्च्छाभ्रमप्रणुत् । पिपासारक्तपित्तानां शमनो भेदनो मतः ॥” इति द्राक्षादिक्वाथः ॥ * ॥ “पटोलयवधान्याकमधूकं मधुसंयुतम् । हन्ति पित्तज्वरं दाहं तृष्णां चातिप्रमाथिनीम् ॥” इति पटोलादिक्वाथः ॥ * ॥ “गुडूच्यामलकीयुक्तः केवलो वापि पर्पटः । पित्तज्वरं हरेत्तूर्णं दाहशोषभ्रमान्वितम् ॥” इति गुडूच्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “एकः पर्पटकः श्रेष्ठः पित्तज्वरविनाशनः । किं पुनर्यदि युज्येत चन्दनोशीरबालकैः ॥” * ॥

“ह्नीवेरं चन्दनोशीरघनपर्पटसाघितम् । दद्यात् सुशीतलं वारितृट्छर्द्दिज्वरदाहनुत् ॥” इति ह्नोवेरादिक्वाथः ॥ * ॥ “भूनिम्बातिविषालोध्रमुस्तकेन्द्रयवामृताः । बालकं धान्यकं विल्वं कषायो माक्षिकान्वितः ॥ विड्भेदश्वासकासांश्च रक्तपित्तज्वरं हरेत् ॥” इति भूनिम्बादिक्वाथः ॥ * ॥ “द्राक्षाचन्दनपद्मानि मुस्ता तिक्तामृतापि च । धात्री बालमुशीरञ्च लोध्रेन्द्रयवपर्पटाः ॥ परूषकं प्रियङ्गुश्च यवासो वासकस्तथा । मधूकं कुलकं चापि किरातो धान्यकं तथा ॥ एषां क्वाथो निहन्त्येव ज्वरं पित्तसमुत्थितम् । तृषां दाहं प्रलापञ्च रक्तपित्तं भ्रमं क्लमम् ॥ मूर्च्छां छर्द्दिं तथा शूलं मुखशोषमरोचकम् । कासं श्वासञ्च हृल्लासं नाशयेन्नात्र संशयः ॥” इति महाद्राक्षादिक्वाथः ॥ * ॥ “ससितो निशि पर्य्युषितः प्रातर्धान्याकतण्डुल- क्वाथः । पीतः शमयत्यचिरादन्तर्द्दाहं ज्वरं पैत्तम् ॥” इति धान्याकक्वाथः ॥ * ॥ “अमृताया हिमः प्रातः ससितः पैत्तिकज्वरम् । वासायाश्च तथा कासरक्तपित्तज्वरान् जयेत् ॥” “गुडूची भूमिनिम्बश्च बालं वीरणमूलकम् । लघु मुस्तं त्रिवृद्धात्री द्राक्षा वासा च पर्पटः ॥ एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं पित्तकृतं द्रुतम् । सोपद्रवमपि प्रातर्निपीतो मधुना सह ॥” इति गुडूच्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “पलाशस्य वदर्य्या वा निम्बस्य मृदुपल्लवैः । अम्लपिष्टैः प्रलेपोऽयं हन्याद्दाहयुतं ज्वरम् ॥ * ॥ उत्तानसुप्तस्य गभीरताम्र- कांस्यादिपात्रे निहिते च नाभौ । शीताम्बुधारा बहुला पतन्ति निहन्ति दाहं त्वरितं ज्वरञ्च ॥ * ॥ पथ्यां तैलघृतक्षौद्रैर्लिहन्दाहज्वरापहः । कासासृक्पित्तवीसर्पश्वासान् हन्ति वमीरपि ॥ तैलघृतक्षौद्रैरित्यत्र न समुच्चयस्तेन केवलेन क्षौद्रेणापि लिह्यात् ॥ * ॥ “काञ्जिकार्द्रपटेनावगुण्ठनं दाहनाशनम् । अथ गोतक्रसंस्विन्नशीतलीकृतवाससा ॥ * ॥ द्राक्षामलककल्केन कवलोऽत्र हितो मतः । पक्वदाडिमबीजैर्व्वा धानाकल्केन च क्वचित् ॥” धानात्र धान्याकम् । इति कवलः ॥ * ॥ अथान्नमाह । “दाहवम्यर्द्दितं क्षामं निरन्नं तृषयान्वितम् । शर्क्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम् ॥” लाजतर्पणं लाजाशक्तुरूपं तर्पणम् । सन्त- र्पणस्वरूपमुक्तं सामान्यज्वरचिकित्सायाम् ॥ * ॥ “मुद्गयूषौदनो देयः सितया पैत्तिके ज्वरे । हर्म्म्ये शुभ्राभ्रसङ्काशे शशाङ्ककरशीतले ॥ मलयोदकसंसिक्ते स्वप्यात् पित्तज्वरी नरः ॥ हारावली चन्दनशीतलानां सुगन्धपुष्पाम्बरभूषितानाम् ।

पृष्ठ २/५६३

नितम्बिनीनां सुपयोधराणा- मालिङ्गनान्याशु हरन्ति दाहम् ॥ वाप्यः कमलहासिन्यो जलयन्त्रगृहाः शुभाः । नार्य्यश्चन्दनदिग्धाङ्ग्यो दाहदैन्यहरा मताः ॥” इति पित्तज्वराधिकारः ॥ * ॥ * ॥ अथ श्लेष्मज्वराधिकारः । तत्र श्लेष्मज्वरस्य विप्रकृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्ब्बिकां संप्राप्ति- माह । “श्लेष्मलाहारचेष्टाभ्यां कफ आमाशयाश्रयः । बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत् स्याद्रसानुगः ॥” कफस्य कोष्ठाग्नितेजसो बहिर्नयनेन पङ्गुत्वा- दाशङ्कायां जातायां पित्तस्येव सिद्धान्तो बोद्धव्यः ॥ * ॥ अथ तस्य पूर्ब्बरूपमाह । कफान्नान्नाभिनन्दनमिति । कफात् ज्वरे उत्- पत्स्यति अन्नानभिलाषः स्यात् । स च श्रमादि- पूर्ब्बको भवति ॥ * ॥ अथ श्लेष्मज्वरस्य लक्षण- माह । “स्तैमित्यं स्तिमितो वेग आलस्यं मधुरास्यता । शुक्लमूत्रपुरीषत्वं स्तम्भस्तृप्तिरथापि च ॥ गौरवं शीतमुत्क्लेदो रोमहर्षातिनिद्रता । प्रतिश्यायोऽरुचिः कासः कफजेऽक्ष्णोऽति- शुक्लता ॥ स्तैमित्यं अङ्गानामार्द्रपटावगुण्ठित्वमिव । स्तिमितो वेगः ज्वरस्य मन्दवेगः । आलस्यं समर्थस्यापि कर्म्मण्यनुत्साहः । स्तम्भः अङ्गा- नम्रता । तृप्तिः अन्नाभिलाषे सत्यपि भोजना- सामर्थ्यम् । गौरवं गात्राणाम् । शीतं शीतं लगति । उत्क्लेदः वमनोपस्थितिरिव । अति- निद्रता निद्राधिक्यम् । प्रतिश्यायो नासारोग- विशेषः । अरुचिः भोजनानिच्छा । चकारात् पिडका शीता मुखप्रसेकश्छर्द्दिस्तन्द्रा हृदयोप- लेप उष्णाभिलाषो वह्निमान्द्यमिति । यत उक्तम् । “प्रसेकः पिडकाः शीताश्छर्द्दिस्तन्द्रोष्णकामिता । कफेन लिप्तहृदयं भवेदग्नेश्च मन्दता ॥” अथ श्लेष्मज्वरचिकित्सा । “आमाशयस्थो हत्वाग्निं सामो मार्गान् पिधा- पयन् । विदधाति ज्वरं दोषस्तस्माल्लङ्घनमाचरेत् ॥” इति वचनात् सामान्यतो ज्वरिमात्रस्य याव- दारोग्यदर्शनं लङ्घनाभिधाने श्लेष्मज्वरिणो लङ्घन विधाने विशेषमाह सुश्रुतः । श्लैष्मिके द्बाद- शाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजमिति । द्बादशाहेन लङ्घनवता व्यतीतेनेत्यर्थः ॥ * ॥ किन्तद्भेषजं तदाह । “पिप्पल्यादिकषायन्तु कफजे परिपाचनमिति ।” पिप्पल्यादिगणमाह । “पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं गजपिप्पली । नागरं चित्रकं चव्यं रेणुकैलाजमोदिका ॥ सर्षपो हिङ्गु भार्गी च पाठेन्द्रयवजीरकाः । महानिम्बश्च मूर्व्वा च विषा तिक्ता विडङ्गकम् ॥ पिप्पल्यादिगणो ह्येष कफमारुतनाशनः ।

गुल्मशूलज्वरहरो दीपनश्चामपाचनः ॥” इति पिप्पल्यादिक्वाथः ॥ “क्षौद्रोपकुल्यासंयोगः श्वासकासज्वरापहः । प्लीहानं हन्ति हिक्काञ्च बालानामपि शस्यते ॥ पिप्पलीं त्रिफलाञ्चापि समभागां ज्वरी लिहन् । मधुना सर्पिषा वापि कासी श्वासी सुखी भवेत् ॥ * ॥ कट्फलं पौष्करं शृङ्गी कृष्णा च मधुना सह । श्वासकासज्वरहरो लेहोऽयं कफनाशनः ॥” इति चातुर्भद्रिकावलेहः ॥ * ॥ “कट्फलं पौष्करं शृङ्गी यवानी कारवी तथा । कटुत्रयञ्च सर्व्वाणि समभागानि चूर्णयेत् ॥ आर्द्रकस्य रसैर्लिह्यान्मधुना वा कफज्वरी । कासश्वासारुचिच्छर्द्दिश्लेष्मानिलनिवृत्तये ॥” इत्यष्टाङ्गोऽवलेहः ॥ * ॥ “सिन्धुवारदलक्वाथं कणाढ्यं कफजे ज्वरे । जङ्घयोश्च बले क्षीणे कर्णे च पिहिते पिबेत् ॥ यवानी पिप्पली वासा तथा खाखसवल्कलम् । एषां क्वाथं पिबेत् कासे श्वासे च कफजे ज्वरे ॥ वासाक्षुद्रामृताक्वाथः क्षौद्रेण ज्वरकासहृत् ॥” इति वासादिक्वाथः ॥ * ॥ “मरिचं पिप्पलीमूलं नागरं कारवी कणा । चित्रकं कट्फलं कुष्ठं ससुगन्धिवचा शिवा ॥ कण्टकारी जटा शृङ्गी यवानी पिचुमर्द्दकः । एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं सोपद्रवं कफात् ॥” इति मरिचादिक्वाथः ॥ वातज्वराधिकारोक्तकल्पतरुरसोऽपि । श्लेष्म- ज्वरे दातव्यस्तस्य कफव्याधिहरत्वात् ॥ * ॥ “सिन्धुत्रिकटुराजीभिरार्द्रकेण कफे हितः ॥” कवल इति शेषः ॥ * ॥ अथान्नमाह । “मुद्गयूषौदनो दोषो ज्वरे कफसमुत्थिते ॥” इति श्लेष्मज्वराधिकारः ॥ * ॥ अथ वातपित्तज्वराधिकारः । तत्र द्बन्द्वज- ज्वरस्य विप्रकृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्ब्बिकां संप्राप्तिमाह । तत्र वातपित्तज्वरस्य । “वातपित्तकरैर्व्वातपित्ते आमाशयाश्रये । बहिर्न्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगे ज्वरकारिणी ॥” स्यातामिति शेषः ॥ * ॥ अथ तस्य पूर्ब्बरूपमाह । “प्राग्रूपे वातपित्तस्य भवतो वातपैत्तिके ॥” ज्वर इति शेषः ॥ * ॥ अथ वातपित्तज्वरस्य लक्षणमाह । “तृष्णा मूर्च्छा भ्रमो दाहो निद्रानाशः शिरो- रुजा । कण्ठास्यशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तमः ॥ पर्व्वभेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः ॥” पर्व्वभेदः पर्व्वाणि भिद्यन्त इवेति सन्धिषु व्यथा ॥ अथ वातपित्तज्वरस्य चिकित्सा । “वातपित्तज्वरे देयमौषधं पञ्चमेऽहनि । किराततिक्ताममृतां द्राक्षामामलकीं शटीम् । निष्काथ्य सगुडं क्वाथं वातपित्तज्वरे पिबेत् ॥” इति किरातादिक्वाथः ॥ * ॥

“गुडूची पर्पटो मुस्तं किरातो विश्वभेषजम् । वातपित्तज्वरे देयं पञ्चभद्रमिदं शुभम् ॥” इति पञ्चभद्रक्वाथः ॥ * ॥ “त्रिफलाशाल्मलीरास्नाराजवृक्षाटरूषकैः । शृतमम्बु हरत्याशु वातपित्तभवं ज्वरम् ॥” इति त्रिफलादिक्वाथः ॥ * ॥ “मधुकं सारिवा द्राक्षा मधूकं चन्दनोत्पलम् । काश्मीरफलकं लोध्रं त्रिफला पद्मकेशरम् ॥ परूषकं मृणालञ्च क्षिपेत् संचूर्ण्य वारिणि । निशोषितं सिताक्षौद्रलाजयुक्तञ्च तत् पिबेत् । वातपित्तज्वरं दाहं तृष्णामूर्च्छ्रारुचिभ्रमान् ॥ शमयेद्रक्तपित्तञ्च जीमूतमिव मारुतः ॥” अत्र मधुकादिमृणालान्तं समुदितं पलपरि- मितं संचूर्ण्य क्षिपेत् वारिणि षट्पलपरिमिते । मधुकादिर्हिमो दाहे ॥ * ॥ अथान्नमाह । “मुद्गामलकयूषस्तु वातपित्तज्वरे हितः । महादाहे प्रदातव्यो यूषश्चणकसम्भवः ॥” दाडिमामलकमुद्गसम्भवो यूष उक्त इति वात- पैत्तिके । “कफपित्तहरा मुद्गाः कारवेल्लादयस्तथा । प्रायेण न च ते देया वातपित्तोत्तरे ज्वरे ॥ दत्तास्तु ज्वरविष्टम्भशूलोदावर्त्तकारिणः ॥” इति वातपित्तज्वराधिकारः ॥ * ॥ अथ वातश्लेष्मज्वराधिकारः । तत्र तस्य विप्र- कृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्ब्बिकां सम्प्राप्तिमाह । “वातश्लेष्मकरैर्व्वातकफावामाशयाश्रयौ । बहिर्न्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगौ ज्वरकारिणौ ॥” पूर्ब्बरूपमाह । “प्राग्रूपे वातकफयोः स्यातां वातकफज्वरे ॥” तस्य लक्षणमाह । “स्तैमित्यं पर्व्वणां भेदो निद्रागौरवमेव च । शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदाप्रवर्त्तनम् ॥ सन्तापे मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः ॥” स्वेदाप्रवर्त्तनं स्वेदस्य आसमन्ताद्भावेन प्रवृत्तिः ॥ तथाह हारीतः । “शिरोग्रहः स्वेदभवश्च कासो ज्वरस्य लिङ्गं कफवातजस्येति ॥” स्वेदभवः स्वेदोत्पत्तिः ॥ * ॥ ननु स्वेदः पित्तस्य धर्म्मः अतएव पित्तज्वरे कण्ठौष्ठमुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायत इत्यु- क्तम् । तस्मात् कथं वातश्लेष्मज्वरे स्वेदस्याति- प्रवृत्तिः । उच्यते । विकृतिविषमसमवायारब्ध- त्वान्न दोष इति कार्त्तिकः । प्रकृतिसमसमवा- यस्य विकृतिविषमसमवायस्य चायमर्थः । प्रकृत्या हेतुभूतया समः कारणानुरूपः सम- वायः कार्य्यकारणभावः सम्बन्धः प्रकृतिसम- समवायः कारणानुरूपं कार्य्यमिति यावत् । यथा प्रकृतैर्यथास्थितैः शुक्लैस्त्रन्तुभिः समवाय- कारणैरारब्धः पटः शुक्ल एव भवति । तथा प्रकृतेन केवलेन वातेन पित्तेन कफेन वा जनितो ज्वरो वाताद्युचितैर्धर्म्मैर्वमथुवेगाधिक्य-

पृष्ठ २/५६४

स्तैमित्यादिभिर्युक्तो भवति । विकृतिविषमसम- वायस्तु विकृत्या हेतुभूतया विषमः कारणाननु- रूपः समवायः कार्य्यस्य कारणेऽसम्बन्धः । यथा संयोगाद्बिकृताभ्यां हरिद्राचूर्णाभ्यां हेतुभूताभ्यां विषमः कारणानुरूपो लोहितो वर्णो जायते । तथा योगेन विकृताभ्यां वातश्लेष्मभ्यां हेतु- भूताभ्यां विषमा कारणाननुरूपा स्वेदस्याति- प्रवृत्तिरिति सिद्धान्तः ॥ * ॥ अथ वातश्लेष्मज्वरस्य चिकित्सा । “वातश्लेष्मज्वरे देयमौषधं नवमेऽहनि । पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरैः । दीपनीयः स्मृतो वर्गो वातश्लेष्मज्वरापहः ॥ कोलमात्रोपयोगित्वात् पञ्चकोलमिदं स्मृतम् । तीक्ष्णोष्णं पाचनं श्रेष्ठं दीपनं कफवातनुत् ॥ गुल्मप्लीहोदरानाहशूलघ्नं पित्तकोपनम् ॥” इति पञ्चकोलम् ॥ * ॥ “किरातविश्वामृतवल्लिसिंहिका- कणाकणामूलरसोनसिन्धुकैः । कृतः कषायो विनिहन्ति सत्वरं ज्वरं समीरात् सकफात् समुत्थितम् ॥” इति किरातादिक्वाथः ॥ * ॥ “पिप्पल्यादिगणं क्वाथं पिबेद्बातकफज्जरी । नातःपरं किञ्चिदस्मिन् ज्वरे भेषजमुत्तमम् ॥” इति पिप्पल्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरः । वचा सातिविषा जातीपाठावत्सकरेणुकम् ॥ किराततिक्तको मूर्व्वा सर्षपा मरिचानि च । कट्फलं पुष्करं भार्गी विडङ्गं कर्कटाह्वयम् ॥ अर्कमूलं बृहत्सिंही श्रेयसी सदुरालभा । दीप्यकश्चाजमोदा च शुकनासा सहिङ्गुका ॥ एतानि समभागानि गण एषोऽष्टविंशतिः । एषां क्वाथो निपीतः स्याद्बातश्लेष्मज्वरापहः ॥ हन्ति वातं तथा शीतं प्रस्वेदमपि वेपथुम् । प्रलापञ्चातितन्द्राञ्च रोमहर्षरुची तथा ॥ महावातेऽपतन्त्रे च शून्यत्वे सर्व्वगात्रजे । पिप्पल्यादिर्म्महाक्वाथो ज्वरे सर्व्वत्र पूजितः ॥” इति बृहत्पिप्पल्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “दशमूलीरसः पीतः कणाढ्यः कफवातजे । ज्वरे विपाके निद्रायां पार्श्वरुक्श्वासकासके ॥ इति दशमूलीक्वाथः ॥ * ॥ तत्र श्रेयसी रास्ना वातश्लेष्मज्वरहरत्वात् ॥ “पिप्पलीभिः शृतं तोयमनभिष्यन्दि दीपनम् । वातश्लेष्मज्वरं हन्ति सेवितं प्लीहनाशनम् ॥” इति पिप्पलीक्वाथः ॥ * ॥ “सूतकं टङ्कणं भृष्टं गन्धं शुद्धं समं समम् । द्बिगुणं सूतकाद्देयं जैपालं तुषवर्ज्जितम् ॥ सैन्धवं मरिचं चिञ्चा त्वक् क्षारः शर्करापि च । प्रत्येकं सूततुल्यं स्याज्जम्बीरैर्म्मर्द्दयेद्दिनम् ॥ सूर्य्यशेस्वरनामायं रसो गुञ्जाद्बयोन्मितः । भक्षितस्तप्ततोयेन वातश्ले ष्मज्वरापहः ॥” सूर्य्यशेखरो रसो वातश्लेष्मज्वरे शीतज्वरे च ॥ रमप्रदीपे ।

“स्वेदोद्गमे भृष्टकुलत्थचूर्ण- निपातनं शस्तमिति ब्रुवन्ति । जीर्णं शकृद्गोर्लवणस्य भाजनं संचूर्णितं स्वेदहरं सुधूलनात् ॥” मरिचं पिप्पली शुण्ठी पथ्या लोध्रश्च पौष्करम् । भूनिम्बः कटुका कुष्ठं कर्च्चूरो लिङ्गिका शटी ॥ एतानि समभागानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् । एतदुद्धूलनं श्रेष्ठं स्रोतोवत् स्वेदनिर्गमे ॥” लिङ्गिका पञ्च गुरिया इति लोके । अत्र शटी गन्धपलाशी । इति मरिचाद्युद्धूलनम् ॥ * ॥ “भूनिम्बकारवीतिक्तावचाकट्फलजं रजः । एषामुद्धूलनं श्रेष्ठं सन्ततं स्वेदसंस्रवे ॥” इति भूनिम्बाद्युद्धूलनम् ॥ * ॥ पूर्ब्बोक्तो बालुकास्वेदोऽप्यत्र समुचितः ॥ यत उक्तम् । “पीनसश्वासवाधीर्य्ये जङ्घापार्श्वास्थिशूलिनि । वातश्ले ष्मज्वरे स्वेदं कारयेत् तद्बिधानवित् ॥ * ॥ मातुलुङ्गफलकेशरो धृतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे । हन्ति वातकफरोगमास्यगं शोषमाशु जडतामरोचकम् ॥ इति कवलः ॥” अथान्नमाह । “महत्या पञ्चमूल्यान्नं सम्यक् सिद्धं चिकित्सकः । सप्तमे दिवसे दद्यात् ज्वरे वातबलासजे ॥” इति वातश्लेष्मज्वराधिकारः ॥ * ॥ अथ पैत्तिकश्लेष्मज्वराधिकारः । तत्र तस्य विप्रकृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्ब्बिकां सम्पाप्ति- माह । “पित्तश्ले ष्मकरैः पित्तकफवामाशयाश्रयौ । बहिर्न्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगौ ज्वरकारिणौ ॥” पूर्ब्बरूपमाह । “प्राग्रूपे पित्तकफयोः स्यातां पित्तकफे ज्वरे ॥” अथ तस्य लक्षणमाह । “लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा मोहः कासोऽरुचिस्तृषा । मुहुर्द्दाहो मुहुः शीतं पित्तश्ले ष्मज्वराकृतिः ॥” आस्यस्य तिक्तत्वं पित्तेन । लिप्तत्वं कफेन । तन्द्रा अर्द्धोन्मीलितनेत्रत्वम् । मोहो मूर्च्छा ॥ * ॥ अथ पित्तश्ले ष्मज्वरस्य चिकित्सा । “पित्तश्ले ष्मज्वरे देयमौषधं दशमेऽहनि । गुडूचीनिम्बधान्याकचन्दनं कटुरोहिणी ॥ गुडूच्यादिरयं क्वाथः पाचनो दीपनः स्मृतः । तृष्णादाहारुचिच्छर्द्दिपित्तश्लेष्मज्वरापहः ॥” इति गुडूच्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “अमृताकटुकारिष्टपटोलं घनचन्दनम् । नागरेन्द्रयवश्चैतदमृताष्टकमीरितम् ॥ क्वथितं सकणाचूर्णं पित्तश्लेष्मज्वरापहम् । हृल्लासारोचकच्छर्द्दितृष्णादाहनिवारणम् ॥” इति अमृताष्टकम् ॥ * ॥ “कण्टकार्य्यमृता भार्गी विश्वेन्द्रयववासकम् । भूनिम्बं चन्दनं मुस्तं पटोलं कटुरोहिणीम् ॥ विपाच्य पाययेत् क्वाथं पित्तश्ले ष्मज्वरापहम् ।

दाहतृष्णारुचिच्छर्द्दिकासशूलनिवारणम् ॥” इति कण्टकार्य्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “नागरोशीरविल्वाब्दधान्यमोचरसाम्बुभिः । कृतः क्वाथो भवेद्ग्राही पित्तश्ले ष्मज्वरापहः ॥” इति नागरादिक्वाथः ॥ * ॥ “सशर्क्करामक्षमात्रां कटुकाञ्च्येष्णवारिणा । पीत्वा ज्वरं जयेज्जन्तुः पित्तश्ले ष्मसमुद्भवम् ॥” अत्र कटुकाया द्बादशमाषाः । शर्क्कराया- श्चत्वारो माषाः । एवं कर्ष इति चक्रदत्तः ॥ वैद्यव्यवहारे तु कटुकाशर्क्करयोः समभागयो- रेव कर्षः । इति कटुकीकल्कः ॥ * ॥ “सपत्रपुष्पवासायाः रसः क्षौद्रसितायुतः । पित्तश्ले ष्मज्वरं हन्ति सास्रपित्तं सकामलम् ॥” अत्र वासाया रसो अर्द्धपलपरिमितो देयः । मधुसितयोः प्रत्येकं टङ्कः प्रक्षेप्तव्यः ॥ * ॥ अथान्नमाह । “कषायः परिपीतस्तु शृङ्गवेरपटोलयोः । पित्तश्ले ष्मज्वरवमीदाहकण्डूहरो भवेत् ॥” * ॥ अन्यच्च । “पटोलघान्ययोर्यूषः पित्तश्ले ष्मज्वरापहः ॥” इति पित्तश्ले ष्माधिकारः ॥ * ॥ अथ सन्निपातज्वराधिकारः । तस्य निदा- नादिचिकित्सा सन्निपातज्वरशब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ अथागन्तुकज्वराधिकारमाह । तत्रागन्तुक- ज्वरस्य निदानान्याह । “अभिघाताभिषङ्गाभ्यामभिचाराभिशापतः । आगन्तुर्जायते दोषैर्यथास्वं तं विभावयेत् ॥” अभिघातः शस्त्रमुष्टिलगुडादिभिरभिहननम् । अभिषङ्गः कामशोकभयक्रोधभूतादीनामावेशः । अभिचारः कृत्याद्युत्पादनम् । अभिशापः ब्राह्मणगुरुवृद्धसिद्धादिकृतः शापः । तं आगन्तु- ज्वरं यथास्वं यथादोषलक्षणं दोषैर्व्विभावयेत् विजानीयात् ॥ * ॥ अपराण्यपि निदाना- न्याह । “ये भूतविषवाय्वग्निक्षतभङ्गादिसम्भवाः । रागद्वेषभयाद्ये च ते स्युरागन्तवो गदाः ॥” भयाद्येत्याद्यशब्देन भूतविषवाय्वग्निक्षतभङ्गादयः संगृह्यन्ते । तेन रागादयोभङ्गाद्यन्ता हेतवो- ऽप्यागन्तुसंज्ञाः स्युः । कार्य्यकारणयोरभेदोप- चारात् । एतेन आगन्तुजः स्मृत इत्यत्राप्या- गन्तुशब्दो हेतुवाची आगन्तुर्ज्जायते दौषैरि- त्यत्र व्याधिवाची अभिघाताभिषङ्गाभ्यामित्यादि श्लोके दौषैर्यथास्वं तं विभावयेदितिवचनेनैव प्रतीयते । अभिधातादीनां विप्रकृष्टकारणत्वं मिथ्याहारविहाराणामिव दोषाणां सन्निकृष्ट- कारणत्वम् । तथा सति दक्षापमानसंक्रुद्धरुद्रे- त्यादि श्लोके आगन्तुज्वरस्याष्टमत्वविघातो दोषजेष्वेव प्रवेशात् । उच्यते । आगन्तुज्वरस्य दोषा आरम्भका न किन्तु पश्चादनुबन्धिनः ॥ * ॥ तथा चागन्तुज्वरस्य सम्प्राप्तिमाह चरकः । आगन्तुर्हि व्यथापूर्ब्बो जायते पश्चान्निजैर्दोषै- रनुबध्यत इति ॥ * ॥

पृष्ठ २/५६५

तत्र कस्यागन्तोः को निजो दोष इत्यपेक्षाया- माह । “कामशोकभयाद्बायुः क्रोधात् पित्तं त्रयो मलाः । भूताभिषङ्गात् कुप्यन्ति भूतसामान्यलक्षणाः ॥” कामशोकभयात् कामशोकभयजादागन्तोर्वायुः कुप्यति । क्रोधात् क्रोधजादागन्तोः पित्तं कुप्यति । भूताभिषङ्गात् भूतावेशजादागन्तोः त्रयो मला दोषाः कुप्यन्ति इत्यर्थः । भूत- सामान्यलक्षणाः भूतस्य भूतलक्षणस्य सामान्यं समानता येषां तानि भूतसामान्यानि भूतसा- मान्यानि लक्षणानि येषां ते भूतसामान्य- लक्षणाः मलाः ॥ * ॥ अथागन्तुज्वराणां हेतुभेदैर्लक्षणभेदानाह । “श्याव्यास्यता विषकृते तथातीसार एव च । भक्तारुचिः पिपासा च तोदश्च सह मूर्च्छया ॥” विषकृते स्थावरजङ्गमविषभक्षणकृते ज्वरे । श्यावः शुक्लानुविद्धः कृष्णो वर्णः शाकवर्णो वा । अतीसारः स्थावरविषेणैव तस्याधोगामित्वात् । तोदः सूचीव्यधनेनेव व्यथा ॥ * ॥ “ओषधीगन्धजे मूर्च्छा शिरोरुग्वमथुस्तथा । कामजे चित्तविभ्रंशस्तन्द्रालस्यमभोजनम् ॥ हृदये वेदना चास्य गात्रञ्च परिशुष्यति ॥” कामजे समीहितकान्ताद्यप्राप्तिनिमित्तके ज्वरे । चकारात् वाग्भटोक्तान्यपि लक्षणानि बोद्ध- व्यानि । तानि यथा, -- “कामाद्म्रमोऽरुचिर्द्दाहो ह्रीनिद्राधीधृतिक्षयः । भयात् प्रलापः शोकाच्च भवेत् कोपाच्च वेपथुः ॥” भयात् भयजे ज्वरे प्रलापः । शोकाच्च चकारेण प्रलाप एवानुकृष्यते । कोपाच्च कोपादपि वेपथुर्भवति ॥ * ॥ ननु वेपथुर्व्वातस्य धर्म्मः तत् कथं क्रोधजे ज्वरे वेपथुः । यत उक्तम् । क्रोधात् पित्तमिति । उच्यते । “एकः प्रकुपितो दोष इतरानपि कोपयेत् ॥” इति वचनात् पित्तकोपितषातजन्य एवात्र वेपथुः ॥ * ॥ किञ्च क्रोधाद्बायुरपि भवति । यत उक्तं विदेहेन । क्रोधशोकौ स्मृतौ वात- पित्तरक्तप्रकोपनाविति । यत उक्तम् । “भूताभिषङ्गादुद्वेगो हास्यं रोदनकोपने । केचिद्भूताभिषङ्गोत्थं ब्रुवते विषमज्वरम् ॥” भूताभिषङ्गोत्थो विषमज्वरो भवति । कदा- चिदपि वेगवान् कदाचिच्छान्तवेग इत्यर्थः ॥ ‘अभिचाराभिशापाभ्यां मोहस्तृष्णा च जायते ।” तृष्णा चेति चकारेण हारीतानुवादि वाग्- भटोक्तञ्च बोद्धव्यम् । तद्यथा, -- “अत्राभिचारिकैर्म्मन्त्रैर्हूयमानस्य तप्यते । पूर्ब्बं मनस्ततो देहस्ततो विष्फोटविभ्रमैः । सदाहमूच्छर्ग्रस्तस्य प्रत्यहं वर्द्धते ज्वर इति ॥” अथ तेषां चिकित्सा । “आगन्तुजे ज्वरे नैव नरः कुर्व्वन्ति लङ्घनम् ॥” तथा च वाग्भटः । “शुद्धवातक्षयागन्तुजीर्णज्वरिषु लङ्घनम् ॥” नेष्यते इति शेषः । अन्यच्च ।

“लङ्घनं न हित कामशोकचिन्ताप्रहारजे । भयभूतश्रमक्रोधलङ्घनैश्च कृते ज्वरे ॥ किन्तु दीप्ताग्नये तत्र दद्यान्मांसरसौदनम् । अभिघातज्वरे युञ्ज्यात् क्रियामुष्णविवर्ज्जिताम् ॥ कषायं मधुरं स्निग्धं यथादोषमथापि वा । अभिघातज्वरो नश्येत् पानाभ्यङ्गेन सर्पिषः ॥ रक्तावसेकैर्म्मेध्यैश्च तथा मांसरसौदनैः ॥” मेध्यैर्म्मेधाय हितैः ॥ * ॥ “व्यधबन्धश्रमात्यध्वभङ्गभ्रंशसमुद्भवान् । ज्वरानुपाचरेत् पूर्ब्बं क्षीरमांसरसौदनैः ॥” व्यधस्ताडनं कर्णादिवेधो वा । भङ्गश्छेदभेदादिकः । भ्रंशो वृक्षादितः पतनम् ॥ * ॥ “अध्वश्रान्तेषु चाभ्यङ्गं दिवानिद्राञ्च कारयेत् । ओषधीगन्धविषजौ विषपित्तप्रवाधनैः । जयेत् कषायैर्म्मतिमान् सर्व्वगन्धकृतैर्भिषक् ॥” सर्व्वगन्धमाह । “चातुर्जातककर्पूरकक्कोलागुरुकुङ्कुमम् । लवङ्गसहितञ्चैव सर्व्वगन्धं विनिर्द्दिशेत् ॥ * ॥ क्रोधजे पित्तजे काम्ये नार्य्याः सद्बाक्यमेव च । आश्वासेनेष्टलाभेन वायोः प्रशमनेन च ॥ हर्षणैश्च शमं यान्ति कामशोकभयज्वराः । कामैरथ मनोघ्नैश्च पित्तघ्नैश्चाप्युपक्रमैः ॥ सद्बाक्यैश्च शमं याति ज्वरः क्रोधसमुत्थितः ॥” कामैः कामावेशैः । मनोघ्नैः धिक्कारादिभि- र्भयजनकवचनैर्व्वा ॥ * ॥ “कामात क्रोधज्वरो नश्येत् क्रोधात् कामज्वर- स्तथा । षातिताभ्यामुभाभ्याञ्च कामक्रोधज्वरक्षयः ॥” घातिताभ्यामुभाभ्यां मनसि निगृहीताभ्यां काम- क्रोधाभ्याम् ॥ * ॥ “भूतविद्यासमुद्दिष्टैर्बन्धावेशनताडनैः । जयेद्भूताभिषङ्गोत्थं मनःसान्त्वैश्च मानसम् ॥” ताडनैरित्यस्य स्थाने केचित् पूजनैरिति पठन्ति ॥ “सहदेवाया मूलं विधिना कण्ठे निबद्धमपहरति । एकद्बित्रिचतुर्भिर्द्दिवसैर्भूतज्वरं पुंसाम् ॥ अभिचाराभिशापोत्थौज्वरौ होमादिभिर्जयेत् । दानस्वस्त्ययनातिथ्यैरुत्पातग्रहदुष्टिजौ ॥” इत्यागन्तुज्वराधिकारः ॥ * ॥ अथ विषमज्वराधिकारमाह । तत्र विषम- ज्वरस्य निदानादिचिकित्सापर्य्यन्तं विषमज्वर- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ जीर्णज्जराधिकारः । तस्य निदानादिकं जीणज्जरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ दुर्ज्जलजनितस्य ज्वरस्य चिकित्सामाह । “हरीतकी निम्बपत्रं नागरं सैन्धवोऽनलः । एषां चूर्णं सदा खादेत् दुर्ज्जलज्वरशान्तये ॥” इति हरीतक्यादि चूणम् ॥ * ॥ “अरुचिमनलमान्द्यं पीनसश्वासकासा- नुदरमुदकदोषानाशु हन्यादशेषान् । जनयति तनुकान्तिं चित्तनेत्रप्रसादं पलपरिमितशुण्ठीक्षोदसिद्धः कषायः ॥” इति शुण्ठीक्वाथः ॥ * ॥

“विषं भागद्बयं दग्धकपर्द्दः पञ्चभागकः । मरिचं नवभागञ्च चूर्णं वस्त्रेण शोधयेत् ॥ आर्द्रकस्य रसेनास्य कुर्य्यान्मुद्गनिभां वटीम् । वारिणा वटिकायुग्मं प्रातः सायञ्च भक्षयेत् ॥ अयं रसो ज्वरे योज्यः सामे दुर्ज्जलजेऽपि च । अजीर्णाध्मानविष्टम्भशूलेषु श्वासकासयोः ॥” इति दुर्ज्जलजेता रसः ॥ * ॥ “पटोलमुस्तामृतवल्लिवासकं सनागरं धान्यकिराततिक्तकम् । कषायमेषां मधुना पिबन्नरो निवारयेत् दुर्ज्जलदोषमुल्वणम् ॥” इति पटोलादिक्वाथः ॥ * ॥ “किराततिक्तत्रिवृदम्बुपिप्पली- विडङ्गविश्वाकटुरोहिणीरजः । निहन्ति लीढं मधुनातिसत्वरं सुदुस्तरं दुर्ज्जलदोषजं ज्वरम् ॥” इति किराततिक्तादिचूर्णम् ॥ * ॥ “भोजनादौ नरैर्भुक्तं शुण्ठीराज्यभयोत्थितम् । कल्कं तु सहते नित्यं नानादेशोद्भवं जलम् ॥ महार्द्रकयवक्षारौ पीत्वा चोष्णेन वारिणा । नानादेशसमुद्भूतंवारिदोषमपोहति ॥” * ॥ अथ साध्यस्य ज्वरस्य लक्षणमाह । “बलवत्स्वपि दोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्रवः ॥” ज्वरस्योपद्रवानाह । “श्वासमूर्च्छारुचिच्छर्द्दितृष्णातीसारविड्ग्रहाः । हिक्काकासाङ्गमेदाश्च ज्वरस्योपद्रवा दश ॥” * ॥ प्रसङ्गादुपद्रवाणां चिकित्सायां विशेषमाह । “संजातोपद्रवो व्याधिस्त्याज्यो न स्याच्चिकित्- सकैः । व्याधौ शान्त प्रणश्यन्ति सद्यः सर्व्वेऽप्युपद्रवाः ॥ अतो व्याधिं जयेद्यत्नात् पूर्ब्बं पश्चादुपद्रवम् । भिषग्यः कुशलः सोऽत्र जयेत् पूर्ब्बमुपद्रवम् ॥ तेष्वपि प्रचुरेषु प्राङ्नाशयेदाशुकारिणम् । मूलव्याधिं जयेत् पूर्ब्बं जेयो यो वा भवेद्बली ॥ अविरोधेन वा कुर्य्यादुभयोरपि च क्रियाम् ॥” तत्र ज्वरे श्वासस्य चिकित्सा । “सिंही व्याघ्री ताभ्रमूली पटोली शृङ्खी पद्मा पुष्करं रोहिणी च । शाकं शट्या शैलमल्ल्याश्च बीजं श्वासं हन्यात् सन्निपाते दशाङ्गः ॥” सिंही वडीकटैया । व्याघ्री कटैया । ताम्रमूली दुरालभा । पद्मा भार्गी । रोहिणी कटुकी । शैलमल्ली कोरैया । इति दशाङ्गो योगः ॥ * ॥ “भार्गीनिम्बघनाभयामृतलताभूनिम्बवासाविषा- त्रायन्तीकटुकावचात्रिकटुकश्योनाकशत्रुद्रुमैः । रास्नायासपटोलपाटलिशटीदार्व्वीविशाला- त्रिवृद्- ब्राह्मीपुष्करसिंहिकाद्बयनिशाधात्र्यक्षदेव- दुमैः ॥ क्वाथोऽयं खलु सन्निपातनिवहान् द्बात्रिंशतां पानतो । दुर्द्धर्षान्निजतेजसा विजयते सर्पान् गरुत्मानिव

पृष्ठ २/५६६

किञ्च श्वासवलासकासगुदरुघृद्रोगहिक्कामरु- न्मन्यास्तम्भगलामयार्द्दितमला विष्टम्भव्रध्ना- नपि ॥” विषा अतीस । शक्रद्रुमः ककुभः । देवद्रुमः देव- दारु ॥ इति द्बात्रिंशदङ्गक्वाथः ॥ * ॥ “मधुना कृष्णाकट्फलकर्क्कटशृङ्गीभवं चूर्णम् । श्वासामये महोग्रे लीढ्वा लोकः सुखी भवति ॥ वन्योपलाग्नितापितदात्रस्याग्रेण पञ्जरे दाहः । अपहरति श्वासामयमसंशयं भाषितं मुनिभिः ॥” अथ ज्वरे मूर्च्छायाश्चिकित्सा । “आर्द्रकस्य रसैर्नस्यं मूर्च्छायामाचरेन्नरः । अञ्जनञ्च प्रयुञ्जीत मधुसिन्धुशिलोषणैः ॥ शीताम्भसाक्षिसेकः सुरभिर्धूपः सुगन्धिपुष्पञ्च । मृदुतालवृन्तवातः कोमलकदलीदलस्पर्शः ॥” अथ ज्वरे अरुचेश्चिकित्सा । “अरुचौ तु शृङ्गवेरजरसकैः साम्लैः ससिन्धुजैः कवलः । सिन्धूत्थमातुलुङ्गीफलकेशरधारणं वक्त्रे ॥” अन्यच्च । “अरुचौ मातुलुङ्गस्य केशरं साज्यसैन्धवम् । धात्रीद्राक्षासितानां वा कल्कमास्ये तु धारयेत् ॥” अथ ज्वरे छर्द्देश्चिकित्सा । “क्वाथो गुडू च्याः समधुः सुशीतः पीतः प्रशान्तिं वमनस्य कुर्य्यात् । विण्मक्षिकाणां मधुनावलीढा सचन्दना शर्करयान्विता च ॥” अथ ज्वरे तृष्णायाश्चिकित्सा । “दन्तशठवीजपूरकदाडिमवदरैः सचुक्रकैर्व्वदने । लेपो जयति पिपासामथ रजतगुटीमुखान्तःस्था ॥ शीतं पयः क्षौद्रयुतं निपीत- माकण्ठमाश्वेव तदुद्बमेच्च । तर्षप्रकर्षप्रशमाय वक्त्रे दध्याद्गदक्षौद्रवटाग्रलाजान् ॥” * ॥ अथ ज्वरे अतीसारस्य चिकित्सा । “लङ्घनमेकं मुक्त्वा न चान्यदस्तीह भेषजं बलिनः । समुदीर्णदोषनिचयं शमयति तत् पाचयत्यपि च ॥ वत्सादनीवत्सकवारिवाह- विश्वम्भरानिम्बविषाः सविश्वाः । ज्वरातिसारं त्वरितं जयन्ति विश्वामृतावत्सकवारिवाहः ॥” विश्वम्भरानिम्बो भूनिम्बः । “पाठामृतापर्पटमुस्तविश्वा- किराततिक्तेन्द्रयवान् विपाच्य । पिबन् हरत्येव दृढेन सर्व्व- ज्वरातिसारानपि दुर्न्निवारान् ॥” * ॥ अथ ज्वरे विड्ग्रहस्य चिकित्सा । “विड्ग्रहे वातजित् कर्म्म कुर्य्यादन्नानुलोमनम् । मलं प्रवर्त्तयेदाशु तीक्ष्णाभिः फलवर्त्तिभिः ॥ पथ्यारग्वधतिक्तात्रिवृदामलकैः शृतं तोयम् । जीर्णज्वरे विबन्धे दद्यादाश्वेव विडग्रहः शाम्येत् ॥”

अथ ज्वरे हिक्कायाश्चिकित्सा । “नीरेण सिन्धूत्थरजोऽतिसूक्ष्मं नस्येन नूनं विनिहन्ति हिक्काम् । शुण्ठी हठाद्वा सितया समेता धूपोऽथवा हिङ्गुसमुद्भवश्च ॥” * ॥ अथ ज्वरे कासस्य चिकित्सा । “कासे कणाकणामूलं कलिद्रुमफलं रजः । सविश्वभेषजं लिह्यात् मधुना वा वृषाद्रसम् ॥” रजः पर्पटकम् । “पुष्करमूलकटुत्रिकशृङ्गीकट्फलयासककार- विकाभिः । मधुलुलिताभिरयं खलु लेहः कासरिपुः कफ- रोगहरश्च ॥” * ॥ अथ ज्वरे दाहस्य चिकित्सा । “दाहाधिकारलिखितं दाहे कुर्य्याच्चिकित्सितम् । परं ज्वराविरुद्धं यन्मुख्यो नाश्यो ज्वरो यतः ॥” अथ सुखसाध्यस्य ज्वरस्य लक्षणम् । “सन्तापोऽभ्यधिको वाह्यस्तृष्णादीनाञ्च मार्द्दवम् । वहिर्व्वेगस्य लिङ्गानि सुखसाध्यत्वमेव च ॥” तृष्णादीत्यादिशब्देनान्तर्द्दाहसन्ध्यस्थि-व्यथा- श्वासा गृर्ह्यन्ते । तेषामार्द्दवमल्पता । बहि- र्व्वेगस्य ज्वरस्य । “वर्षाशरद्बसन्तेषु वाताद्यैः प्राकृतः क्रमात् । प्राकृतः सुखसाध्यस्तु शरत्सुरभिसम्भवः ॥” सुरभिर्व्वसन्तः ॥ * ॥ अथ कष्टसाध्यस्य ज्वरस्य लक्षणमाह । “वैकृतोऽन्यः स दुःसाध्यः प्राकृतेष्वनिलोद्भवः ॥” अन्यः प्राकृतादन्यः वैकृतः । * । वर्षादिषु ज्वरं जनयतां वातादीनां चिकित्साविशेषार्थं प्राधान्यमप्राधान्यञ्चाह । “वर्षासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेष्मान्वितं ज्वरम् । कुर्य्यात् पित्तञ्च शरदि तस्य चानुबलः कफः ॥” तस्य पित्तज्वरस्य चिकित्सामाह । “तत्प्रकृत्या विसर्गाच्च तत्र नानशनाद्भयम् ॥” तत्प्रकृत्या तस्य पित्तस्य प्रकृत्या स्वभावेन । यत उक्तम् । “कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं बहु ॥” इति । विसर्गाच्च शरदो विसर्गकालत्वाच्च । यत उक्तम् । वर्षाशरद्धेमन्ता विसर्गाः कालास्तत्रोपचितबला- प्राणिनो भवन्ति सोमस्य बलवत्त्वादिति । तत्र शरदि पित्तज्वरे अनशनाद्भयं न । कफो वसन्ते तमपि वातपित्तं भवेदनु । वसन्ते कफज्वरेऽपि कफप्रकृत्या लङ्घनाद्भयं न भवति । किन्तु वसन्तस्यादानकालत्वात् निःशङ्कं न कर्त्तव्यम् । यत उक्तम् । शिशिरवसन्त-ग्रीष्मास्त्वादानकालाः स्तत्रापचितबलाः प्राणिनो भवन्ति सूर्य्यस्य बलवत्त्वादिति । एतेनेदं उक्तम् । वर्षासु वायुः प्रधानं पित्तश्लेष्माणावप्रधाने । शरदि पित्तं प्रधानं कफोऽप्रधानम् । वसन्ते श्लेष्मा प्रधानं वातपित्ते अप्रधाने । तत्र प्रधानस्य प्राधा- न्येन चिकित्सा कर्त्तव्या । सा चाप्रधाना निषिद्धा विषेया । एवं वैकृतेष्वपि प्रधा-

नस्य प्राधान्येन चिकित्सा कर्त्तव्या । तथा चोक्तम् । “संसर्गे यो गरीयान् स्यादुपक्रम्य स वै भवेत् । शेषदोषाविरोधेन सन्निपाते तथैव च ॥” संसर्गे दोषद्बयस्य संसर्गे । गरीयान् प्रधानः । “अन्तर्द्दाहोऽधिका तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः । सन्ध्यस्थिशूलमस्वेदो दोषवर्च्चोविनिग्रहः ॥ अन्तर्व्वेगस्य लिङ्घानि कष्टसाध्यत्वमेव च ॥” वर्च्चोविनिग्रहः पुरीषाप्रवृत्तिः ॥ * ॥ अथासाध्यस्य ज्वरस्य लक्षणमाह । “ज्वरः क्षीणस्य शूलस्य गम्भीरो दैर्घ्यरात्रिकः । असाध्यो बलवान् यश्च केशसीमन्तकृत् ज्वरः ॥” दैर्घ्यरात्रिकः बहुरात्रानुबन्धी । केशसीमन्तकृत् प्रभावात् केशेषु सीमन्तं यः करोति ॥ * ॥ गम्भीरस्य लक्षणमाह । “गम्भीरस्तु ज्वरो ज्ञेयो ह्यन्तर्द्दाहेन तृष्णया । आनद्धत्वेन चात्यर्थं कासश्वासोद्गमेन च ॥” आनद्धत्वेन विबद्धमलत्वेन ॥ * ॥ सामान्य- ज्वरेऽपि कर्णमूलशोथस्यासाध्यत्वादिकमाह । “ज्वरस्य पूर्ब्बं ज्वरमध्यतो वा ज्वरान्ततो वा श्रुतिमूलशोथः । क्रमादसाध्यः खलु कृच्छ्रसाध्यः सुखेन साध्यो मुनिभिः प्रदिष्टः ॥” * ॥ अथारिष्टमाह । तत्रारिष्टस्य लक्षणम् । “रोगिणो मरणं यस्मादवश्यम्भावि लक्ष्यते । तल्लक्षणमरिष्टं स्याद्रिष्टमप्यभिधीयते ॥ हेतुभिर्बहुभिर्जातो बहुभिर्बहुलक्षणः । ज्वरः प्राणान्तकृद्यश्च शीघ्रमिन्द्रियनाशनः ॥” शीघ्रमिन्द्रियनाशनः उत्पन्नमात्र एव चिकित्- स्यमानोऽपीन्द्रियाणां चक्षुरादीनां शक्तिं यो नाशयति ॥ * ॥ अन्यच्चारिष्टमाह । “विसंज्ञस्ताम्यते यस्तु शेते निपतितोऽपि वा । शीतार्द्दितोऽन्तरुष्णश्च ज्वरेण म्रियते नरः ॥” विसंज्ञः विगतज्ञानः । ताम्यते नष्टहर्षः । शेते निपतितोऽपि वा अत्रापिशब्द एवार्थः निप- तित एव तिष्ठति न चोत्थातुं समर्थः तथा सन् शेत एव । शीतार्दितः बहिः । अन्तरुष्णः अन्तर्द्दाहवान् ॥ * ॥ अन्यच्च । “यो हृष्टरोमा रक्ताक्षो हृदि सङ्घातशूलवान् । वक्त्रेण चैवाच्छ्वसिति ज्वरस्तं हन्ति मानवम् ॥” हृष्टरोमा रोमाञ्चवान् । हृदि सङ्घातशूलवान् सान्निपातिकशूलवान् । वक्त्रेण चैवोच्छ्वसिति न तु नासिकया ॥ * ॥ अन्यच्च । “हिक्काश्वासतृषायुक्तं मूढं विभ्रान्तलोचनम् । सन्ततोच्छासिनं क्षीणं नरं क्षपयति ज्वरः ॥” क्षपयति समापयतीत्यर्थः ॥ * ॥ अन्यच्च । “हतप्रभेन्द्रियं क्षाममरोचकनिपीडितम् । गम्भीरतीक्ष्णवेगार्त्तं ज्वरितं परिवर्ज्जयेत् ॥” हता प्रभा दीप्तिर्येषाम् । अथवा हता प्रभा प्रतिभा विषयग्रहणशक्तिर्येषां तथाविधानीन्द्रि- याणि यस्य तं हतप्रभेन्द्रियम् । क्षामं क्षीणम् । गम्भीरतीक्ष्णवेगात्तं गम्भीरः उक्तलक्षणः

पृष्ठ २/५६७

तीक्ष्णवेगः अतिदुःसहवेगः ताभ्यां आर्त्तं दुःखितम् ॥ * ॥ अन्यच्च । “मरणं प्राप्नुयात्तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे । शेफसः स्तब्धता मोक्षः शुक्रस्य तु विशेषतः ॥” व्याख्यातोऽयं श्लोकः ॥ * ॥ विषमज्वरस्यारिष्टमाह । “आरम्भाद्बिषमो यस्य यस्य वा दैर्घ्यरात्रिकः । क्षीणस्य चातिरूक्षस्य गम्भीरोहन्ति यस्य तम् ॥” यस्य आरम्भाद्बिषमः प्रथमोत्पत्तेरेव विषमः न तु ज्वरोत्सृष्टस्य । यस्य दैर्घ्यरात्रिको वा यस्य क्षीणस्यातिरूक्षस्य च गम्भीरोभवति तंविषमो दैर्घ्यरात्रिको गम्भीरश्च हन्तीत्यर्थः ॥ इति ज्वराधिकारः ॥ * ॥ अथ ज्वरातिसाराधिकारः । “ज्वरातिसारयोरुक्तं निदानं यत् पृथक् पृथक् । तस्माज्ज्वरातिसारस्य निदानं नोदितं पुनः ॥” अथ ज्वरातिसारस्य चिकित्सामाह । “ज्वरातिसारयोरुक्तं भेषजं यत् पृथक् पृथक् । न तन्मिलितयोः कार्य्यमन्योन्यं वर्द्धयेत् पुनः ॥” अयमभिप्रायः । ज्वरहरमनुलोमनं भवति । अतीसारहरं स्तम्भनं भवति । अतः परस्पर- विरुद्धत्वात् पृथक् उक्तं भेषजं मिलितयोर्न्न कार्य्यम् । यत आह । “अनुलोमनं ज्वरघ्नं ग्राहकमतिसारहृद्भवति । पृथगुत्तमौषधं तज्ज्वरातिसारे विरुद्धमन्योन्यम् ॥ अतस्तौ प्रतिकुर्व्वीत विशेषोक्तचिकित्सितैः ॥ लङ्घनमेकं मुक्त्र्य न चान्यदस्तीह भेषजं बलिनः । समुदीर्णदोषनिचयं तत् पाचयेत्तथा शमयेत् ॥ लङ्घनमुभयोरुक्तं मिलिते कार्य्यं विशेषतस्तदनु । उत्पलषष्ठकसिद्धं लाजमण्डादिकं सकलम् ॥” उत्पलषष्ठकं यथा, -- “पृश्निपर्णीबलाविल्वधनिकानागरोत्पलैः । ज्वरातिसारी पेयां वा पिबेत् साम्लां शृतां नरः ॥” अत्र लाजमण्डाद्यपेक्षया वाशब्दः । अतिसारे पुरीषातिप्रवृत्त्या साम्लत्वञ्च दाडिमरसादिना कर्त्तव्यम् । इत्यत्पलषष्ठकम् ॥ * ॥ “कणा करिकणा लाजक्वाथो मधुसितायुतः । पीतो ज्वरातिसारस्य तृष्णावम्योश्च नाशनः ॥” इति कणादिक्वाथः ॥ * ॥ “नागरातिविषामुस्तामृताभूनिम्बवत्सकैः । क्वाथः सर्व्वज्वरहरः सर्व्वातीसारनाशनः ॥” इति नागरादिक्वाथः ॥ * ॥ “गुडूच्यतिविषाधान्यशुण्ठीविल्वाब्दबालकैः । पाठा भूनिम्बकुटजं चन्दनोशीरपर्पटैः । पिबेत् कषायं सक्षौद्रं ज्वरातीसारशान्तये ॥ ह्यल्लासारुचितृड्दाहवमीनां विनिवृत्तये ॥” इति बृहद्गुडूच्यादिक्वाथः ॥ * ॥ “उत्पलं दाडिमत्वक् च पद्मकेशरमेव च । पिबेत्तण्डुलतोयेन ज्वरातीसारनाशनम् ॥” इत्युत्पलादिचूर्णम् ॥ * ॥ विल्वबालकभूनिम्बगुडूचीधान्यनागरैः । कुटजाब्दयुतः क्वाथो ज्वरातीसारशूलनुत् ॥ इति विल्वादिक्वाथः ॥ * ॥

“नागरातिविषाविश्वागुडूचीविल्वमुस्तकैः । कषायः पाचनः शोथज्वरातीसारवारणः ॥” इति नागरादिक्वाथः ॥ * ॥ “दशमूलीकषायेण विश्वामक्षसमां पिबेत् । ज्वरे चैवातिसारे च सशोथे ग्रहणीगदे ॥” इति दशमूलीक्वाथः ॥ * ॥ इति ज्वरातिसाराधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ ज्वरघ्नः, पुं, (ज्वरं हन्तीति । हन् + टक् ।) गुडूची । वास्तूकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्वरनाशके, त्रि । (यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “ज्वरघ्नं पाचनं बल्यं वृष्यं रुच्यं कफापहम् ॥”) ज्वरहन्त्री, स्त्री, (ज्वरं हन्ति या । हन् + तृच् ङीप् च ।) मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्वरघ्नी च ॥ ज्वराग्निः, पुं, (ज्वर एवाग्निः । दाहकत्वादस्य तथात्वम् ।) ज्वररूपाग्निः । तत्पर्य्यायः । आधिमन्यवः २ । इति हारावली ॥ ज्वराङ्गी, स्त्री, (ज्वरमङ्गति विनाश्यतया प्राप्नो- तीति । अङ्ग गतौ + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) भद्रदन्तिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्वरान्तकः, पुं, (ज्वरस्य अन्तको विनाशकः ।) नेपालनिम्बः । आरग्वधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्वरघ्नौषधविशेषः । यथा, -- “भास्करो गन्धकः शर्व्वो देवी विहङ्गतीक्ष्णकम् । शोणितं गगनञ्चैव पुष्पकञ्च महेश्वरम् ॥ भूनिम्बादिगणैर्भाव्यं मधुना गुटिका दृढा । चातुर्थकं तृतीयञ्च ज्वरं सन्ततकं तथा ॥ आमज्वरं भूतकृतं सर्व्वज्वरमपोहति ॥ अत्र भास्करः ताम्रम् । शर्व्वो रसः । देवी सौराष्ट्रमृत्तिका । विहङ्गं स्वर्णमाक्षिकम् । गगनं अभ्रकम् । पुष्पकं रसाञ्जनम् । महेश्वरं सुवर्णम् । अन्यत् सुगमम् । ताम्रादीनां सम- भागचूर्णं भूनिम्बादिक्वाथेन भावयेत् । भूनिम्बा- द्यष्टादशद्रव्याणि सर्व्वद्रव्यतुल्यानि अष्टभागा- वशिष्टं क्वाथं कृत्वा दिनत्रयं विभाव्य विशोष्य मधुना विमर्द्द्य अनुरूपं लिहेत् । ज्वरान्तको रसः ।” इति भैषज्यरत्नावली ॥ ज्वरनाश- कश्च ॥ ज्वरापहा, स्त्री, (ज्वरं अपहन्ति नाशयतीति । अप + हन + डः ।) विल्वपत्री । इति शब्द चन्द्रिका ॥ वेलशुँठा इति भाषा ॥ ज्वर- नाशके, त्रि ॥ ज्वरारिः, पुं, (ज्वरस्य अरिः शत्रुर्नाशकत्वात् ।) ज्वरघ्नौषधविशेषः । यथा, -- “दरदवलिरसानां शुल्वनागाभ्रकाणां सुभगविटशिलानां सर्व्वमेकत्र योज्यम् । विपिननृपदलोत्थे भावितं शोषयेत्तं दिवसदशसमाप्तौ रक्तिकैकाञ्च कुर्य्यात् ॥ एकैकां भक्षयेदस्य चार्द्रकस्य रसैर्युतम् । दत्तमात्रं ज्वरं हन्ति ज्वरारिः स निगद्यते ॥ सर्व्वशूलविनाशी च कफपित्तविनाशनः ॥ वलिः । गन्धकः । सर्व्वं शोनालिपत्ररसेन दश-

दिनं भावयित्वा गुञ्जाप्रमाणमार्द्रकरसेन देयम् । ज्वरारी रसः ।” इति भैषज्यरत्नावली ॥ ज्वराशनिः, पुं, (ज्वरे अशनिर्वज्रमिवामोघत्वात् ।) ज्वरनाशकौषधविशेषः । यथा, -- “रसं गन्धं सैन्धवञ्च विषं ताम्रसमं भवेत् । सर्व्वचूर्णसमं लौहं तत्समं चूर्णमभ्रकम् ॥ लौहे च लौहदण्डे च निर्गुण्ड्याः स्वरसेन च । मर्द्दयेद्यत्नतः पश्चान्मरिचं सूततुल्यकम् ॥ पर्णेन सह पातव्यो रसो रक्तिकसम्मितः । सर्व्वज्वरहरश्रेष्ठो ज्वराशनिरुदाहृतः ॥ कासं श्वासं महाघोरं विषमाख्यं ज्वरं वमिम् । धातुस्थं प्रबलं दाहं ज्वरदोषं चिरोद्भवम् ॥ यकृद्गुल्मोदरप्लीहश्वयथुञ्च विनाशयेत् ॥ ज्वराशनी रसः ।” इति भैषज्यरत्नावली ॥ ज्वरितः, त्रि, (ज्वरः सञ्जातोऽस्य । ज्वर + “तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) ज्वरी । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “मुद्गान् मसूरांश्चणकान् कुलत्मान् समकुष्ठकान् । आहारकाले यूषार्थं ज्वरिताय प्रदापयेत् ॥” यथाच, -- “ज्वरितो हितमश्नीयात् यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत् । अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते म्रियतेऽथवा ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) ज्वरी, [न्] त्रि, (ज्वरोऽस्त्यस्येति । ज्वर + इनिः ।) ज्वरयुक्तः । (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “गुर्व्व्यभिष्यन्द्यकाले वा ज्वरीनाद्यात् कथञ्चन ॥”) ज्वल, ज म चले । त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । ज, ज्वालः ज्वलः । म, प्रज्वलयति । मित्त्वेऽपि ञौ ज्वलह्वलह्मल इत्यादिना केवलस्य ह्नस्वविक- ल्पनात् सोपसर्गस्यैव नित्यं ह्नस्वः । ज्वालयति ज्वलयति प्रज्वलयति । त्विट् दीप्तिः । ज्वलति वह्निः । इति दुर्गादासः ॥ (यथाह कश्चित् । “जागर्त्ति लोको ज्वलति प्रदीपः सखीगणः पश्यति कौतुकेन । मुहूर्त्तमात्रं कुरु नाथ ! धैर्य्यं बुभुक्षितः किं द्विकरेण भुङ्क्ते ॥”) ज्वलः, पुं, ज्वालः । दीप्तिः । (ज्वलतीति । ज्वल दीप्तौ + अच ।) दीप्तिविशिष्टे, त्रि । इति मुग्धबोधम् ॥ ज्वलका, स्त्री, (ज्वलतीति । ज्वल + बाहुलकात् वुन् ।) अग्निशिखा । इति हेमचन्द्रः ॥ ज्वलत्, त्रि, (ज्वल + शतृ ।) दीप्तिमत् । तत्- पर्य्यायः । जमत् १ कल्मलीकिनम् २ जञ्जना- भवन् ३ मल्मलाभवन् ४ अर्च्चिः ५ शोचिः ६ तपः ७ तेजः ८ हरः ९ हृणिः १० शृङ्गाणि ११ । इत्येकादश ज्वलति नामधेयानि ॥ * ॥ म्राजते १ भ्रासते २ भास्यति ३ दीदयति ४ शोचति ५ मन्दते ६ भन्दते ७ रोचते ८ ज्योतते ९

पृष्ठ २/५६८

द्योतते १० द्युमत् ११ । इत्येकादश ज्वलति- कर्म्माणः । इति वेदनिघण्टौ १ अध्यायः ॥ ज्वलनः, पुं, (ज्वलतीति । ज्वल + “जुचङ्क्रम्य- दन्द्रम्यसृगृधिज्वलशुचलषपतपदः ।” ३ । २ । १५० । इति युच् ।) अग्निः । (यथा, कला- विलासे । १ । ४ । “यत्र त्रिनयननयनज्वलनज्वालावलीशलभ- वृत्तिः । जीवति मानसजन्मा शशिवदनावदनकान्ति- पीयूषैः ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः । १ । १ । ५६ ॥ (ज्वल + भावे ल्युट् ।) दहने, क्ली ॥ ज्वलनाश्मा, [न्] पुं, (ज्वलनः सूर्य्यवद्दीप्ति- विशिष्टः अश्मा प्रस्तरमणिः । नित्यकर्म्मधारयः ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्वलितः, त्रि, (ज्वल + क्तः ।) दधः । उज्ज्वलः । इति मेदिनी । ते, ११० ॥ (प्रदीप्तः । यथा, महाभारते । ६ । १८ । ६ । “काञ्चनाङ्गदिनो रेजुर्ज्वलिता इव पावकाः ॥”)

ज्वलिनी, स्त्री, (ज्वलो दीप्तिरस्त्यस्याः । ज्वल + इनिः + ङीप् ।) मूर्व्वालता । इति राज- निर्घण्टः ॥ ज्वालः, पुं स्त्री, (ज्वलतीति । ज्वल + “ज्वलितिक- सन्तेभ्यो णः ।” ३ । १ । १४० । इति णः । पक्षे स्त्रियां टाप् ।) अग्निशिखा । इत्यमरः । १ । १ । ६० ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २१८ । ३ । “दीप्तो ज्वालैरनेकाभैरग्निरेषोऽथ वीर्य्यवान् ॥”) दीप्तिविशिष्टे, त्रि । इति मुग्धबोधम् ॥ ज्वाला, स्त्री, दग्धान्नम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (ज्वलतीति । ज्वल + णः + टाप् ।) अग्निशिखा । इत्यमरः । १ । १ । ६० ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १२ । २४ । “अभ्युद्यतोग्रशस्त्राणि ज्वालामालाकुलैर्म्मुखैः ॥”) दाहश्च ॥ (स्वनामख्याता ऋक्षस्य पत्नी । यथा, महाभारते । १ । ९५ । २५ । “ऋक्षः खलु तक्षकदुहितरमुपयेमे ज्वालां नाम । तस्यां पुत्त्रं मतिनारं नामोत्पादयामास ॥”) ज्वालागर्द्दभकः, पुं, (जालगर्द्दभ + स्वार्थे कन् । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । ज्वलारासभकामयः २ ज्वाला- खरगदः ३ गर्द्दभगदः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य लक्षणं जालगर्द्दभशब्दे द्रष्टव्यम् ॥

ज्वालाजिह्वः, पुं, (ज्वाला शिखा एव जिह्वा यस्य ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १६५ ॥ (स्कन्दस्यानुचरविशेषः । यथा, महाभारते ९ । ४५ । ५८ । “ज्वालाजिह्वः करालश्च शितकेशो जटी हरिः ॥” दानवविशेषः । स तु वलिराजस्य सेनानी- विशेषः । यथा, हरिवंशे । २३२ । ६ । “करालो ज्वालजिह्वश्च शताङ्गः शतलोचनः ॥”) ज्वालामुखी, स्त्री, (ज्वालैव मुखं प्रधानं यस्याम् । तत्राजमप्रज्वलितज्वालाभिरेव पूजादिकं गृह्णाति देवीत्यतोऽस्यास्तथात्वम् ।) पीठस्थानविशेषः । तत्र भगवत्या जिह्वा पतिता । तत्र अम्बिका देवी । उन्मत्तनामकभैरवश्च । इति पीठमाला ॥ यथाच । “जालामुख्यां महाजिह्वा देव उन्मत्तभैरवः । अम्बिका सिद्धिदा नाम्नी स्तनं जालन्धरे मम ॥” इति तन्त्रचूडामणौ पीठनिर्णयः ॥ विद्याविशेषः । यथा, -- “ज्वालामुखीक्रमं वक्ष्ये सा पूज्या मध्यतः शुभे ! । नित्यारुणा मदनान्तरा मदमोहापकृष्यसिः ॥ कमला श्रीभारती च आकर्षणी महेन्द्र्यपि । ब्रह्माणी चैव माहेशी कौमारी वैष्णवी तथा । वाराही चैव माहेन्द्री चामुण्डेति च पूजयेत् । विजया चाजिता चैव मोहनी चापराजिता ॥ स्तम्भनी जपनी पूज्या कालिका पद्मवाह्यतः । ज्वालामुखीक्रमं पूज्य विषादिहरणं भवेत् ॥” इति गारुडे ज्वालामुखीविद्या २०४ अध्यायः ॥