शब्दकल्पद्रुमः/झ
झ, झकारः । स व्यञ्जननवमवर्णः चवर्गचतुर्थ-
|
झः, पुं, (झटति सङ्घीभवतीति । झट सङ्घाते +
झगझगायमानः, त्रि, (झगझग इवाचरतीति ।
झङ्कारः, पुं, (कृ + भावे घञ् कारः । झमित्यव्यक्त-
झञ्झा, स्त्री, (झमित्यव्यक्तशब्देन झटति वेगेन
झञ्झानिलः, पुं, (झञ्झाध्वनियुक्तोऽनिलः ।)
झञ्झावातः, पुं, (झञ्झाध्वनियुक्तो वातः ।)
झट, संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
झटिः, पुं, (झटति परस्परं संलग्नो भवतीति ।
झटिति, व्य, द्रुतम् । शीघ्रम् । तत्पर्य्यायः । स्राक् २
झत्ति, व्य, (झटिति इति शब्दस्य प्राकृतभाषायां
|
झनत्कारः, पुं, (कृ + भावे घञ् कारः । झनदित्य-
झम, उ भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-परं-
झम्पः, पुं, (लम्फः पृषोदरादित्वात् साधुः ।)
झम्पारुः, पुं, (झम्पं लम्फं आराति आददातीति ।
झम्पाशी, [न्] पुं, (झम्पेन सम्पातेन अश्नातीति ।
झम्पी, [न्] पुं, (झम्पो लम्फोऽस्त्यस्येति । झम्प
झरः, पुं, (झीर्य्यति जीर्णीभवति पतनादिस्थान-
झरा, स्त्री, (झर + टाप् ।) झरः । इत्यमर-
झरी, स्त्री, (झर + ङीष् ।) झरः । इत्यमर-
झर्च्च, श उक्तौ । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥
झर्च्छ, श उक्तौ । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥
झर्झ, श उक्तौ । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥
झर्झरः, पुं, (झर्झ इत्यव्यक्तशब्दं रातीति । रा +
|
झर्झरकः, पुं, (झर्झर + स्वार्थे कन् ।) कलियुगम् ।
झर्झरा, स्त्री, (झर्झ्यते निन्द्यते इति । झर्झ
झर्झरी, स्त्री, (झर्झर + गौरादित्वात् ङीष् ।)
झर्झरीकः, पुं, (झर्झतीति । झर्झ + “फर्फ-
झलज्झला, स्त्री, (झलज्झल इत्यव्यक्तशब्दो-
झलरी, स्त्री, (झल्लरी । पृषोदरादित्वात् ललोपः ।)
झला, स्त्री, कन्या । आतपस्योर्म्मिः । इति
झल्लः, पुं, वर्णसङ्करजातिविशेषः । इति जटाधरः ॥
झल्लकं, क्ली, (झल्ल + स्वार्थे कन् ।) कांस्यनिर्म्मित-
|
झल्लकण्ठः, पुं, (झल्लो झल्लकशब्द इव कण्ठः
झल्लरी, स्त्री, (झल्लं झल्लकशब्दं रातीति ।
झल्लिका, स्त्री, (झल्लीव कायतीति । कै + कः ।
झल्ली, स्त्री, (झल्ल + ङीष् ।) झर्झरवाद्यम् ।
झल्लोलः, पुं, (झर्झ क्विप् तादृशः सन् लोलः ।
झष, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-
झष, ञ ग्रहे । पिधाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥
झषं, क्ली, (झस ग्रहे + अच् ।) खिलम् । इत्यजय-
झषः, पुं, (झष्यते वध्यते भक्षणाय झष्यते गृह्यते
झषकेतनः, पुं, (झषो मकरो मीनो वा केतनं केतु-
झषा, स्त्री, (झष् + अच् ततष्टाप् ।) नागबला ।
झषाङ्कः, पुं, (झषः अङ्को यस्य ।) अनिरुद्धः ।
झषाशनः, पुं, (झषान् मत्स्यान् अश्नातीति ।
|
झषोदरी, स्त्रो, (झषो मत्स्य एव उदरं उत्-
झाङ्कृतं, क्ली, (झाम् इत्यव्यक्तशब्दस्य कृतं करणं
झाटः, पुं, (झट + घञ् ।) निकुञ्जः । कान्तारः ।
झाटलः, पुं, (झाटं लातीति । ला + कः ।) घण्टा-
झाटा, स्त्री, (झट् + णिच् + अच् ततष्टाप् च ।)
झाटिका, स्त्री, (झाटा + स्वार्थे कन् । टापि अत
झामकं, क्ली, (झम् + ण्वुल् ।) दग्धेष्टका । इति
झामरः, पुं, (झामं रातीति । रा + कः ।)
झार्झरः, पुं स्त्री, (झर्झरवादनं शिल्पमस्य ।
झालिः, स्त्री, व्यञ्जनविशेषः । झारि इति ख्याता ।
झावुः, पुं, (झा इति कृत्वा वाति वायुरत्र । वा +
झावुकः, पुं, (झावुरेव । स्वार्थे कन् ।) वृक्षविशेषः ।
झिङ्गाकं, क्ली, (लिगि + आकन् । पृषोदरात्
झिङ्गिनी, स्त्री, (लिगि + णिनिः । पृषोदरात् साधुः ।
झिङ्गी, स्त्री, (लिगि + अच् ङीष् । पृषोदरात्
झिञ्झिमः, पुं, (झिम् इत्यव्यक्तशब्दं कृत्वा झमति
झिञ्झिरिष्टा, स्त्री, क्षुपविशेषः । झिञ्झिरीटा ।
|
झिञ्झी, स्त्री, (झिञ्जा इत्यव्यक्तशब्दोऽस्त्यस्याः ।
झिण्टी, स्त्री, (झिमिति कृत्वा रटतीति । रट् +
झिरिका, स्त्री, (झिरीति अव्यक्तशब्देन कायति
झिरी, स्त्री, (झिर् इत्यव्यक्तशब्दो अस्त्यस्याः ।
झिल्लिः, स्त्री, (झिर् इत्यव्यक्तशब्देन लिश-
झिल्लिका, स्त्री, (झिर् इत्यव्यक्तशब्दं लिशतीति ।
झिल्ली, स्त्री, (झिल्लि + कृदिकारादिति वा
|
झिल्लीकण्ठः, पुं, (झिल्लीवत् कण्ठः कण्ठशब्दो
झिल्लीका, स्त्री, (झिल्ली + संज्ञायां कन् तत
झीरुका, स्त्री, (झिर इति कृत्वाव्यक्तं रौतीति ।
झु, ङ गत्याम् । (भ्वां-आत्मं-सकं-अनिट् ।) जुङ-
झुण्टः, पुं, (झट् संघाते + घञि पृषोदात् साधुः ।)
झुमरिः, स्त्री, रागिणीविशेषः । यथा, --
झूणिः, पुं, क्रमुकमेदः । स्त्री, दुष्टदैवश्रुतिः । इति
झॄ, ष य ज्याने । गतबहुवयोभाव इति यावत् ।
झोडः, पुं, गुवाकवृक्षः । इति भूरिप्रयोगः ॥ झ्यु, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-
ञ, ञकारः । स व्यञ्जनदशमवर्णः चवर्गपञ्चम-
|
ञः, पुं, गायनः । घर्घध्वनिः । इत्येकाक्षर-
ञिः, पुं, प्रत्ययविशेषः । स प्रेरणार्थे भवति ।
ञ्यन्तः, पुं, (ञिः प्रत्ययविशेषोऽन्ते यस्य ।) ञि-
ट, टकारः । सं व्यञ्जनैकादशवर्णः । टवर्गप्रथम-
|
टं, क्ली, (टल् + डः ।) करङ्कः । इति विश्वः ॥ टः, पुं, (टल् + डः ।) वामनः । पादः । निस्वनः ।
टक, इ क बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-
टक्कदेशीयः, पुं, (टक्कदेशे भव इति छः ।)
टगरः, पुं, (टः टङ्कणः क्षारविशेषः गर इव ।
टङ्कः, पुं, (टकि + घञ् ।) कोपः । कोषः । असिः ।
टङ्कः, पुं क्ली, (टकि + घञ् अच् वा ।) नील-
टङ्ककः, पुं, (टङ्कति बध्नाति मनः स्नेहेनेति ।
टङ्ककपतिः, पुं, (टङ्ककस्य पतिः रक्षकः ।) रूप्या-
टङ्ककशाला, स्त्री, (टङ्ककस्य शाला ।) रजत-
टङ्कटीकः, पुं, शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ टङ्कणः, पुं, (टकि बन्धे + ल्युः । पृषोदरात् णत्वे
|
टङ्का, स्त्री, (टकि + अच् टाप् ।) जङ्घा । इति
टङ्कानकः, पुं, (टङ्कं दर्पं कोप वा आनयति उद्दी-
टङ्कारः, पुं, (टल् वैक्लवे + बाहुलकात् डः । टं
टङ्कारी, स्त्री, (टङ्कं ऋच्छतीति । ऋ + “कर्म्म-
टङ्गः, पुं क्ली, (टकि + अच् ।) खनित्रम् । खड्ग-
टङ्गः, पुं, (टङ्क + पृषोदरात् साधुः ।) टङ्कणः ।
टङ्गणः, पुं क्ली, (टङ्कण + पृषोदरात् साधुः ।)
टङ्गिणी, स्त्री, (टकि बन्धे + णिनिः । ततः पृषो-
|
टट्टनी, स्त्री, (टट्ट इत्यव्यक्तशब्दं नयतीति ।
टट्टरी, स्त्री, (टट्टमित्यव्यक्तशब्दं रातीति । रा
टट्टुरः, पुं, (टट्टु इत्यव्यक्तशब्दं रातीति । रा +
टल, ज विक्लवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
टलनं, क्ली, (टल + भावे ल्युट् ।) विक्लवः । टला
टा, स्त्री, (टलति प्रलये भूकम्पादौ वा । टल + ड
टाङ्करः, पुं, (टङ्कस्येदं टाङ्कम् । टङ्क + अण् ।
टारः, पुं, (टां पृथ्वीं ऋच्छतीति । ऋ + अण् ।)
टिक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
टिटिभकः, पुं, (टिटीत्यव्यक्तशब्दं भणति । भण
टिट्टिभः, पुं, (टिट्टीत्यव्यक्तशब्दं भणतीति । भण
टिट्टिभकः, पुं, (टिट्टिभ + स्वार्थे कन् ।) टिट्टिभ-
टिण्टिणिका, स्त्री, अम्बुशिरीषिका । इति भावप्रकाशः ॥ टिण्डिशः, पुं, वृक्षविशेषः । डिण्डिशा । इति
|
टिप, क नुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-
टिप्पनी, स्त्री, (टेपयति व्याख्यायतेऽनया । टिप +
टीक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-
टीका, स्त्री, (टीक्यते गम्यते प्रविश्यते ज्ञायते
टुण्टुकः, पुं, श्योणाकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५६ ॥
टुण्टुकः, त्रि, नीचः । इति मेदिनी ॥ क्रूरः । इति
टुण्टुका, स्त्री, टङ्गिणीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ टुनाका, स्त्री, तालमूलीवृक्षः । इति शब्द-
टेरकः, त्रि, वक्रचक्षुः । टेरा इति भाषा । तत्-
ट्वल, ज विक्लवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
ठ, ठकारः । स व्यञ्जनद्बादशवर्णः टवर्गद्बितीय-
|
ठः, पुं, शिवः । महाध्वनिः । चन्द्रमण्डलः ।
ठक्कुरः, पुं, देवता । ठाकुर इति ख्यातः । यथा,
ठठं व्य, अनुकरणशब्दः । ठन् ठन् इति
टठठं व्य, अनुकरणशब्दः । ठन् ठन् इति
ठेरः, त्रि, वृद्धः । यथा, जा ठेरं व्व हसन्ती ।
ड, डकारः । स व्यञ्जनत्रयोदशवर्णः टवर्गतृतीय-
|
डः, पुं, (डयते उड्डीयते भक्तानां हृदयाकाशे
डङ्गरी, स्त्री, (डं अरोचकादिजनितत्रासं
डङ्गारी, स्त्री, (डङ्गरी पृषोदरादित्वादात्वम् ।)
डप, इ क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥
डप, क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥
डब, इ क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-
डभ, इ क ञ सङ्घे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-
डमः, पुं, (डं नीचयोनित्वात् भीतिं मातीति । मा
डमरं, क्ली, (मृ + भावे अप् । मरं पलायनं
डमरः, पुं, (डेन भयेन मरो मृतिविर यत्र ।)
|
डमरुः, पुं, (डमित्यव्यक्तशब्दं ऋच्छतीति । ऋ
डयनं, क्ली, (डीयते आकाशमार्गे गम्यतेऽनेनेति ।
डल्लकं, क्ली, वंशादिनिर्म्मितपात्रम् । डाला इति
डवित्थः, पुं, काष्ठमयमृगः । यथा, --
डहुः, पुं, (दहति तापयति सर्व्वशरीरमिति ।
डहूः, पुं, (डहुः । पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।)
डा, स्त्री, (डीयते नभोमार्गे गच्छतीति । डी
डाकिनी, स्त्री, (डाय भयदानाय अकति कुटिलं
डाङ्गरी, स्त्री, (डङ्गरी पृषोदरादित्वादात्वम् ।)
|
डामरः, पुं, शिवोक्तशास्त्रविशेषः । (यथा,
डालिमः, पुं, (दाडिम्बः पृषोदरादित्वात् साधुः ।)
डाहलः, पुं, त्रिपुरदेशः । इति भूरिप्रयोगः ॥ डाहुकः, पुं, दात्यूहपक्षी । इति जटाधरः ॥ डिङ्गरः, पुं, डङ्गरः । क्षेपः । खलः । धूर्त्तः ।
डिण्डिमः, पुं, (डिण्डीति शब्दं मातीति । मा +
डिण्डिरः, पुं, (हिण्डिरः पृषोदरादित्वात् हस्य
डिण्डिरमोदकं, क्ली, (मोदयतीति । मुद् + ण्वुल् ।
डिण्डिशः, पुं, टिण्डिशः । ढेँडश् इति भाषा ॥
|
डित्थः, पुं, काष्ठमयहस्ती । यथा, सुपद्मव्याकरणे
डिप, इ क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥
डिप, क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥
डिप, शि क य इर् नुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥
डिब, इ क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-
डिभ, इ क ञ सङ्घे । इति कविकल्पद्रुमः ॥
डिम, हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
डिमः, पुं, नाटकस्य रूपकविशेषः । इति हेम-
|
डिम्बं, क्ली, (डिम्ब + घञ् ।) भयम् । कललम् ।
डिम्बः, पुं, (डिवि नोदे + भावे घञ् ।) भय-
डिम्बाहवः, पुं, (डिम्बः नृपतिहीनत्वात् विप्लव-
डिम्बिका, स्त्री, (डिम्बयति नायकसमीपे नोदय-
डिम्भः, त्रि, (डिम्भयति संहतो भवतीति । डिम्भ-
डिम्भकः, त्रि, (डिम्भ एव । डिम्भ + स्वार्थे कन् ।)
डिम्भचक्रं, क्ली, (डिम्भ इव चक्रम् ।) नराणां
डिम्भा, स्त्री, (डिम्भ + टाप् ।) अतिशिशुः ।
डी, ओ ङ य गतौ । नभोगतौ । इति कवि-
डी, ङ नभोगतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
|
डीनं, क्ली, (डी नभोगतौ + भावे क्तः ।) पक्षि-
डीनडीनकं, क्ली, (डी + भावे क्तः । ततः स्वार्थे
डीनावडीनं, क्ली, (डीनेन सह अवडीनम् ।)
|
डुण्डुः, पुं, (डुमिति कृत्वा डयते गच्छतीति । डी +
डुण्डुभः, पुं, (डुण्डुः सन् भातीति । डुण्डु इत्यनु-
डुण्डुलः, पुं, (डुण्डुरिति शब्दं लातीति । ला +
डुलिः, स्त्री, (दुलि + पृषोदरादित्वात् साधुः ।)
डुलिका, स्त्री, (डुलिरिव कायतीति । कै + कः ।
डुली, स्त्री, (डुलिः + ङीष् वा ।) चिल्लीशाकः ।
डोडी, स्त्री, क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । जीवन्ती
डोमः, पुं, स्वनामख्यातास्पृश्यजातिः । यथा, --
डोरं, क्ली, हस्तादिबन्धनसूत्रम् । यथा, --
डोरकं, क्ली, (डोर + स्वार्थे कन् ।) डोरम् । यथा,
डोरडी, स्त्री, (डोरमिव डयते इति । ङी + क्विप् ।)
ढ, ढकारः । स व्यञ्जनचतुर्द्दशवर्णः । टवर्गचतुर्थ-
|
ढः, पुं, (ढौकते उच्चैःशब्देन आवृणोति श्रवणे-
ढक्कः, पुं, देशविशेषः । इति भूरिप्रयोगः ॥ ढाका
ढक्का, स्त्री, (ढक् इति गभीरशब्देन कायतीति ।
ढक्कारी, स्त्री, (ढक्कं जयढक्कावत् गभीरसिंहनादं
ढण्टी, स्त्री, वाक्यविशेषः । यथा, रुद्रयामले
ढालं, क्ली, (ढौकते आवृणोति शरीरं अनेन ।
ढाली [न्] त्रि, (ढालमस्त्यस्येति । इनिः ।) ढाल-
|
ढामरा, स्त्री, हंसी । इति धनञ्जयः ॥ ढुण्ढ, अन्वेषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
ढुण्ढिः, पुं, (ढुढ्यतेऽसौ भक्तैरिति । ढुण्ढ अन्वे-
ढोलः, पुं, (ढः ढक्का तदाकारं लातीति । ला + कः
ढौक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
|
ण, णकारः । स व्यञ्जनपञ्चदशवर्णः । टवर्ग-
णः, पुं, (णखति गच्छति जानात्यनेन इति । णख
णक्ष, व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-
णख, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-
णट, नृत्यहिंसयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
णट, म नृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
|
णद, म्लिष्टोक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
णद, क भाषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-
णभ, ऌ ङ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
णभ, य ग हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-
णम, औ शब्दे । नतौ । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-
णय, ङ गतौ । रक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-
णर्द, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-
णल, ज बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं
णश, ऌ य ऊ नाशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-
णस, ङ ह्वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-
णह, य ञ औ बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥
णाथ, ऋ ङ आशिषि । दवैश्येऽर्थे । इति कवि-
|
णाध, ऋ ङ नाथे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
णास, ऋ ङ ध्वाने । शब्द इति यावत् । इति कवि-
णिक्ष, चुम्बने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
णिज, इ ल ङ शुद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां
णिज, लि इर् ञ औ पोषे । शुद्धौ । इति कवि-
णिद, इ कुत्सने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
णिद, ऋ ञ सन्निधौ । कुत्सने । इति कविकल्प-
णिल, श गहने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-
णिव, इ सेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
|
णिश, शीले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-
णिष, उ सेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
णिस, इ ङ ल चुम्बने । इति कविकल्पद्रुमः ॥
णी, ञ प्रापणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-
णील, वर्णे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-
णीव, स्थौल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
णु, ल स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-परं-
णुद, ञ श औ प्रेरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥
णू, शि स्तवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-
णेद, ऋ ञ सन्निधौ । कुत्सने । इति कविकल्पद्रुमः ॥
णेष, ऋ ङ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-
|