शब्दकल्पद्रुमः/त

पृष्ठ २/५७७

त त, तकारः । स व्यञ्जनषोडशवर्णः । तवर्गप्रथम- वर्णश्च । (अर्धमात्राकालेनोच्चार्य्यः ।) अस्यो- च्चारणस्थानं दन्तः । इति व्याकरणम् ॥ (अस्यो- च्चारणे दन्तमूलेन जिह्वाग्रस्य स्पर्शः आभ्य- न्तरप्रयत्नः । विवारश्वासघोषाः बाह्यप्रयत्नाः । मातृकान्यासेऽस्य वामस्फिचि न्यासक्रिया स्यात् । वङ्गीयवर्णमालायां) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “आदौ बिन्दुस्ततो मध्ये कुण्डलीत्वमवाप्य सा । दक्षाद्बामगता नित्या ब्रह्मविष्ण्वीशरूपिणी ॥ ध्यानमस्य प्रवक्ष्यामि शृणुष्व कमलानने ! । चतुर्भुजां महाशान्तां महामोक्षप्रदायिनीम् ॥ सदा षोडशवर्षीयां रक्ताम्बरधरां पराम् । नानालङ्कारभूषां वा सर्व्वसिद्धिप्रदायिनीम् ॥ एवं ध्यात्वा तकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, कामधेनुतन्त्रे । “तकारं चञ्चलापाङ्गि ! स्वयं परमकुण्डली । पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥ त्रिशक्तिसहितं वर्णं आत्मादितत्त्वसंयुतम् । त्रिबिन्दुसहितं वर्णं पीतविद्युत्समप्रभम् ॥” तस्य ३२ द्बात्रिंशन्नामानि यथा, -- “तः पूतना हरिः शुद्धिः शक्ती शक्तिर्जटी ध्वजा । वामस्फिक्वामकट्यौ च कामिनी मध्यकर्णकः ॥ आषाढी तण्डतुस्नश्च कामिका पृष्ठपुच्छकः । रत्नकश्च श्याममुखी वाराही मकरोऽरुणा ॥ सुगतोऽर्द्धमुखा बुद्धजानुश्च क्रोडपुच्छकः । गन्धो विश्वामरुच्छत्रश्चानुराधा च सौरकः ॥ जयन्तिपुलको भ्रान्तिरनङ्गमदनातुरा ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ तं, क्ली स्त्री, (त + भावे डः ।) तरणम् । (तरति भवसागरमनेनेति । तॄ + करणे डः ।) पुण्यम् । इति मेदिनी । ते, १ ॥ तः, पुं, (तर्द्दति तम्बति वा हिनस्ति द्रव्यादिहर- णेन जनानिति । तर्द्द तम्ब वा + डः ।) चौरः । अमृतम् । पुच्छम् । क्रोडः । म्लेच्छः । इति मेदिनी । ते, १ ॥ गर्भः । शठः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ रत्नम् । सुगतः । योधः । गौरविवर्ज्जित- पुच्छम् । क्रोष्टुपुच्छम् । इत्येकाक्षरकोषः ॥ तक, सहने । हासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-हासे अकं-सेट्) तकति । इति दुर्गा- दासः ॥ तक, इ दौस्थ्ये । इति कविकल्पद्रुमः (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) दौस्थ्यं दुःखेन जीवनम् । इ, तङ्क्यते दरिद्रेण दुःखेन जीव्यते इत्यर्थः । तङ्कति दीनः दुःखेन जीवति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ तकिलः, त्रि, (तक् + “मिथिलादयश्च ।” उणां । १ । ५६ । इति इलच् नलोपश्च ।) धूर्त्तः । इत्युणादिकोषः ॥ तकिला, स्त्री, (तकिल + टाप् ।) औषधम् । इत्युणादिकोषः ॥ तक्यः, त्रि, (तकं हासमर्हतीति । तक + यत् ।) हास्यः । (तक सहने + “तकिशसि चयति जनिभ्यो यद्बाच्यः ।” ६ । ४ । ६५ । इत्यस्य सूत्रस्य वार्त्तिकोक्त्या यत् ।) सहनीयः ॥ तक्रं, क्ली, (तनक्ति सङ्कोचयति दुग्धं पादाम्बु- दधिरूपेण परिणमयतीत्यर्थः । “स्कायितञ्चीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वं च ।) पादाम्बुसंयुतदधि । इत्यमरः । २ । ९ । ५३ ॥

तत्पर्य्यायः । गोरसजम् २ घोलम् ३ काल- सेयम् ४ विलोडितम् ५ दण्डाहतम् ६ अरि- ष्टम् ७ अम्लम् ८ उदश्वित् ९ मथितम १० द्रवः ११ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत् पञ्च- विधम् । तेषां भिन्नानि नामानि लक्षणानि च यथा, -- “ससरं निर्जलं घोलं मथितं त्वसरोदकम् । तक्रं पादजलं प्रोक्तमुदश्विदर्द्धवारिकम् ॥ छच्छिका सरहीनं स्यादच्छा प्रचुरवारिका ॥” तेषां गुणाः । “वातपित्तहरं घोलं मथितं कफपित्तनुत् । तक्रं ग्राहि कषायाम्लं स्वादुपाकरसं लघु ॥ वीर्य्योष्णं दीपनं वृष्यं प्रीणनं वातनाशनम् । ग्रहण्यादिमतां पथ्यं भवेत् संग्राहि लाघवात् ॥ किञ्च स्वादु विपाकित्वान्न च पित्तप्रकोपणम् । कषायोष्णविकाशित्वाद्रौक्ष्याच्चापि कफापहम् ॥ न तक्रसेवी व्यथते कदाचि- न्न तक्रदग्धाः प्रभवन्ति रोगाः । यथा सुराणाममृतं सुखाय तथा नराणां भुवि तक्रमाहुः ॥ उदश्वित् कफकृद्बल्यं श्रमघ्नं परमं मतम् । छच्छिका शीतला लघ्वी पित्तश्रमतृषाहरी ॥ वातनुत् कफकृत् सा तु दीपनी लवणान्विता ॥” अथोद्धृतघृतस्तोकोद्धृतघृतानुद्धृतघृतानां तक्राणां गुणाः । “समुद्धृतं घृतं तक्रं पथ्यं लघु विशेषतः । स्तोकोद्धृतघृतं तस्माद्गुरु वृष्यं कफापहम् ॥ अनुद्धृतघृतं सान्द्रं गुरु पुष्टिकफप्रदम् ॥” * ॥ अथ दोषविशेषे व्याधिविशेषे च तक्र- विशेषाः । “वातेऽम्लं शस्यते तक्रं शुण्ठीसैन्धवसंयुतम् । पित्ते स्वादुसितायुक्तं सव्योषमवृषं कफे ॥ हिङ्गुजीरयुतं घोलं सैन्धवेन सुसंयुतम् । भवेदतीव वातघ्नमर्शोऽतीसारहृत् परम् ॥ सुरुच्यं पुष्टिदं बल्यं वस्तिशूलविनाशनम् । मूत्रकृच्छ्रे तु सगुडं पाण्डुरोगे सचित्रकम् ॥” * ॥ अथामपक्वतक्रगुणाः । “तक्रमामं कफं कोष्ठे हन्ति कण्ठे करोति च । पीनसश्वासकासादौ पक्वमेव प्रयुज्यते ॥” * ॥ अथ तक्रसेवननिमित्तानि । “शीतकालेऽग्निमान्द्ये च तथा वातामयेषु च । अरुचौ स्रोतसां रोधे तक्रं स्यादमृतोपमम् ॥ तत्तु हन्ति गरच्छर्द्दिप्रसेकविषमज्वरान् । पाण्डुमेदोग्रहण्यर्शोमूत्रग्रहभगन्दरान् ॥ मेहं गुल्ममतीसारं शूलप्लीहोदरारुचीः । श्वित्रकोठधृतव्याधीन् कुष्ठशोथतृषाकृमीन् ॥” अथातक्रविषयाः । “नैव तक्रं क्षते दद्यान्नोष्णकाले न दुर्ब्बले । न मूर्च्छाभ्रमदाहेषु न रोगे रक्तपैत्तिके ॥” * ॥ अथ गव्यादीनां तक्राणां विशिष्टगुणाः । “यान्युक्तानि दधीन्यष्टौ तद्गुणं तक्रमादिशेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥

पृष्ठ २/५७८

(“गव्यन्त्रिदोषशमनं तक्रं श्रेष्ठन्तदुच्यते । दीपनं रुचिकृन्मेध्यमर्शोदरविकारजित् ॥” इति गव्यतक्रगुणाः ॥ “माहिषं कफकृत् किञ्चिद्घनं शोफकरं नृणाम् । प्लीहार्शोग्रहणीगुल्मपाण्ड्वामयविनाशनम् ॥” इति माहिषतक्रगुणाः ॥ “छागलं लघु संस्निग्धं त्रिदोषशमनं परम् । गुल्माशग्रिहणीशूलं पाण्ड्वामयविनाशनम् ॥” इति छागीतक्रगुणाः ॥ “तथाच त्रिविधं तक्रं कथ्यते शृणु पुत्त्रक ! । यथायोगेन तत् सम्यक् शस्यते येषु रोगिषु ॥ समुद्धतघृतं तक्रमर्द्धोद्धृतघृतञ्च तत् । अनुद्धृतघृतञ्चान्यदित्येतत्त्रिविधं मतम् ॥ सर्व्वं लघु च पथ्यञ्च त्रिदोषशमनं परम् । ततः परं वृष्यतमं क्रमेण समुदीरितम् । समुद्धृतघृतन्तक्रं लघु पथ्यतमं मतम् ॥ गरोदरार्शोग्रहणीपाण्डुरोगज्वरातुरे । वर्च्चोमूत्रग्रहे वापि प्लीहाव्यापदमेहिषु ॥ हितं संप्रीणनं बल्यं पित्तरक्तविबोधकृत् ॥ अर्द्धोद्धृतघृतं तस्माद्वृष्यं गुरु कफप्रदम् । मधुरं पित्तरक्तघ्नं श्रमघ्नं परमं मतम् ॥ अनुद्धृतघृतं सान्द्रं गुरु विद्यात् कफावहम् । बलप्रदन्तु क्षीणानामामशोफातिसारकृत् ॥” इति त्रिविधतक्रगुणाः ॥ * ॥ “तक्रं ग्राहि कषायाम्लं वीर्य्योष्णं दीपनं लघु । श्रमापहरणं स्निग्धं ग्रहण्यर्शोऽतिसारनुत् ॥ इति तक्रगुणाः प्रोक्ता न दद्याद् यत्र तच्छृणु । षाते शोफे च क्षीणानां नोष्णकाले शरत्सु च ॥ संमूर्च्छाभ्रमतृष्णासु तथाच रक्तपित्तके । न शस्तं तक्रपानञ्च करोति विविधान् गदान् ॥” एतेषां तक्रं निषिद्धम् ॥ इति हारीते प्रथमस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥ * ॥) तक्रकूर्च्चिका, स्त्री, (तक्रजाता कूर्च्चिका ।) तक्र- योगेन ऊष्णदुग्धात् जाता । छाना इति भाषा । अस्या गुणाः । मलबद्धवातकारित्वम् । रूक्ष- त्वम् । दुर्ज्जरत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये । “ग्राहिणी वातला रूक्षा दुर्ज्जरा तक्रकूर्च्चिका ॥”) तक्रमांसं, क्ली, (तक्रयोगेन पाचितं मांसम् ।) व्यञ्जनविशेषः । एख्नि इति पारस्य भाषा । तस्य पाकप्रकारो यथा, -- “पाकपात्रे घृतं दत्त्वा हरिद्राहिङ्गु भर्ज्जयेत् । छागादेः सकलस्यापि खण्डान्यष्टौ च भर्जयेत् ॥ मिद्धियोग्यं जलं दत्त्वा पचेम्मृदुतरं यथा । राजिकादियुते तक्रे मांसखण्डानि धारयेत् ॥” तस्य गुणाः । “तक्रमांसन्तु वातघ्नं लघु रुच्यं बलप्रदम् । कफघ्नं पित्तलं किञ्चित् सर्व्वाहारस्य पाचनम् ॥” इति भावप्रकाशः । तक्राटः, पुं, (तक्राय तक्रोत्पादनाय अटतीति । अट + अच् ।) मन्थानदण्डः । इति हारा- वली । ३४ ॥

तक्ष, त्वचो ग्राहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) त्वचो ग्राहश्चर्म्मणो ग्रहणम् । तक्ष त्वचने इति प्राञ्चः । त्वचनं संवरणमिति रमानाथः । तक्षति कायं वर्म्मणा भटः । इति दुर्गादासः ॥ तक्ष, ऊ कार्श्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-वेट् ।) ऊ, तक्षिष्यति तक्ष्यति । कार्श्यं कृशकरणम् । तक्षति काष्ठं तक्षा । इति दुर्गादासः ॥ तक्ष, ऊ न तक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां- परं-सकं-वेट् ।) तक्षः कृशकरणम् । ऊ, तक्षि- ष्यति तक्ष्यति । न, तक्ष्णोति काष्ठं तक्षा । इति दुर्गादासः ॥ तक्षकः, पुं, (तक्षतीति । तक्ष + ण्वुल् ।) पातालस्थाष्टनागान्तर्गतनागविशेषः । स कश्य- पात् कद्रुगर्भे जातः इन्द्रसखः । अस्य वासः खाण्डववने आसीत् । अयं परीक्षितं दष्टवान् । इति श्रीभागवतम् ॥ (अयं हि क्षपणकरूपधारी उतङ्कस्य मुनेर्गुरुदक्षिणार्थमानीते कुण्डले ऽपहृत्य नागलोकं गतवान् । यथा, महा- भारते । १ । ३ । १२७ । “तस्य तंक्षको दृढमासन्नः स तं जग्राह । गृहीत- मात्रः स तद्रूपं विहाय तक्षकस्वरूपं कृत्वा सहसा घरण्यां विवृतं महाविलं प्रविवेश ॥ तक्ष तनूकरणे + “क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः ।” उणां । २ । ३२ । इति क्वुन् ।) त्वष्टा । इत्यमरः । ३ । ३ । ४ ॥ विश्वकर्म्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ द्रुमभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सूत्रधारः । इत्य- मरटीकासारसुन्दरी ॥ (स्वनामख्यातः प्रसेन- जित्-पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । १२ । ८ । “ततः प्रसेनजित् तस्मात् तक्षको भविता पुनः ॥” छेदके, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ८० । २ । “तथा वर्द्धकयश्चैव मार्गिणो वृक्षतक्षकाः ॥”) तक्षणं, क्ली, (तक्ष तनूकरणे + भावे ल्युट् ।) कृशकरणम् । (यथा, मनुः । ५ । ११५ । “द्रवाणाञ्चैव सर्व्वेषां शुद्धिरुत्प्लवनं स्मृतम् । प्रोक्षणं संहतानाञ्च दारवाणाञ्च तक्षणम् ॥”) तक्षणी, स्त्री, (तक्षत्यनेनेति । तक्ष + करणे ल्युट् । टित्त्वात् ङीप् ।) वासी अस्त्रम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ तक्षशिला, स्त्री, देशविशेषः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३ । २२ । “तेनैवमुक्ता भ्रातरस्तस्य तथा चक्रुः स तथा भ्रातॄन् सन्दिश्य तक्षशिलां प्रत्यभिप्रतस्थे ॥”) तक्षा, [न्] पुं, (तक्षति तनूकरोतीति । तक्ष + “कविन् युवृषितक्षिराजीति ।” उणां १ । १५६ । इति कनिन् ।) त्वष्टा । इत्यमरः । २ । १० । ९ ॥ (यथा, माघे । १२ । २५ । “स्रस्ताङ्गसन्धौ विगताक्षपाटवे रुजा निकामं विकलीकृते रथे । “आप्तेन तक्ष्णा भिषजेव तत्क्षणं प्रचक्रमे लङ्घनपूर्ब्बकः क्रमः ॥”)

तग, इ स्खलने । कम्पे । गतौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-गतौ तु सकं-सेट् ।) इ, कर्म्मणि तङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ तगरं, नदीवृक्षः । पिण्डतगर इति कोङ्कणे प्रसिद्धः । तगरमूल इति ख्यातञ्च । तत्- पर्य्यायः । कालानुशारिवा २ वक्रम् ३ कुटि- लम् ४ शठम् ५ महोरगम् ६ नतम् ७ जिह्मम् ८ दीपनम् ९ तगरपादिकम् १० । इति रत्न- माला ॥ विनम्रम् ११ कुञ्चितम् १२ षण्ढम् १३ नहुषाख्यम् १४ दण्डहस्तम् १५ वर्हणम् १६ पिण्डीतगरकम् १७ पार्थिवम् १८ राजहर्ष- णम् १९ कालानुसारकम् २० क्षत्त्रम् २१ दीनम् २२ । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । तिक्त- त्वम् । दृष्टिदोषविषार्त्तिभूतोन्मादभयनाशित्वम् । पथ्यत्वञ्च ॥ आहुल्यवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ गन्धद्रव्यविशेषः । तस्य पर्य्यायगुणाः । “कालानुसार्य्यं तगरं कठिनं लघु संनतम् । अपरं पिण्डतगरं दण्डहस्ति च वर्हणम् ॥ तगरद्बयमुष्णं स्यात् स्वादु स्निग्धं लघु स्मृतम् । विषापस्मारमृर्द्धाक्षिरोगदोषत्रयापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ तगरः, पुं, (तं क्रोडभागं गिरतीति । गॄ + अच् ।) पुष्पवृक्षविशेषः । टगर इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । सितपुष्पः २ । कालपर्णः ३ कटु- च्छदः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । १०४ । ८५ । “प्रियङ्गुचन्दनाभ्याञ्च विल्वेन तगरेण च । पृथगेवानुलिम्पेत केशरेण च बुद्धिमान् ॥”) मदनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तगरपादिकं, क्ली, (तगरस्य पादो मूलदेश इव विद्यतेऽत्र इति ठन् ।) तगरम् । इति रत्न- माला ॥ तङ्कः, पुं क्ली, (टङ्क + पृषोदरात् साधुः ।) पाषाण- दारणः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (तकि कृच्छ्रजीवने + भावे घञ् ।) प्रियविरहज- स्तापः । भयम् । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ तज्वी, स्त्री, (तं पुच्छाकारं जवति गच्छतीति । जु + क्विप् ङीष् ।) हिङ्गुपत्री । इति राज- निर्घण्टः ॥ तट, उच्छ्राये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) उच्छ्राय उच्चीभावः । तटति पुलिनम् । इति दुर्गादासः ॥ तट, क आहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, ताटयति । इति दुर्गा- दासः ॥ तटं, क्ली, (तटति उच्छ्रितं भवतीति । तट उच्छ्राये + पदाद्यच् ।) क्षेत्रम् । इति मेदिनी । टे, १६ ॥ (प्रदेशः । यथा, महाभारते । १ । ३६ । ३ । “गोकर्णे पुष्करारण्ये तथा हिमवतस्तटे ॥”) तटः, त्रि, (तटति उच्छ्रितो भवतीति तट् + अच् ।) तीरम् । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥

पृष्ठ २/५७९

तड् इति भाषा ॥ (यथा, हरिवंशे । ६७ । ५५ । “कर्त्तव्यमार्गौ भ्राजेते ह्नदस्यास्य तटावुभौ ॥” महादेवे, पुं । सर्व्वोच्छ्रितत्वादस्य तथात्वम् । यथा, महाभारते । १२ । २८४ । ३६ । “नमस्तटाय तट्यायः तटानाम्पतये नमः ॥”) तटस्थं, क्ली, लक्षणविशेषः । तस्य स्वरूपं यथा, तद्भिन्नत्वे सति तद्बोधकत्वम् । तथाच । “स्वरूपं तटस्थं द्बिधालक्षणं स्यात् स्वरूपस्य बोधो यतो लक्षणाभ्याम् । स्वरूपे प्रविष्टात् स्वरूपेऽप्रविष्टात् यथा काकवन्तो गृहाः खं विलञ्च ॥” इति वेदान्तकारिका ॥ (तटे तिष्ठतीति । स्था + कः ।) तटस्थिते, त्रि ॥ (उदासीनः । यथा, नैषधे । ३ । ५५ । “धिक् चापले वत्सिमवत्सलत्वं यत्प्रेरणादुत्तरलीभवन्त्या । समीरसङ्गादिव नीरभङ्ग्या मया तटस्थस्त्वमुपद्रुतोऽसि ॥” समीपस्थः । यथाह बलः । “तटस्थः स्यादुदासीने तीरस्थनिकटस्थयोः ॥”) तटाकः, पुं, (तटमकति गच्छतीति । अक + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तडागः । पद्मादियुक्तसरः । इति शब्दरत्नावली । (यथा, वैराग्यशतके । ४६ । “प्रादेशमात्रमुदरं परिपूरयितुं कियानयं यत्नः । चुलकेनाम्भः पातुं खनितव्यः किं तटाकोऽपि ॥”) तटिनी, स्त्री, (तटमस्त्यस्या इति । तट + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनि- स्ततो ङीप् ।) नदी । इत्यमरः । १ । १० । ३० ॥ (यथा, आर्य्याशप्तशत्याम् । ६९२ । “हृत्वा तटिनि ! तरङ्गैर्भ्रमितश्चक्रेषु नाशये निहितः । फलदलवल्कलरहितस्त्वयान्तरिक्षे तरुस्त्यक्तः ॥”) तटी, स्त्री, (तटति उच्छ्रिता भवतीति । तट + अच् । ङीष् ।) तीरम् । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ८६ । “मालयञ्च श्मशानञ्च नद्यादीनां तटी तथा ॥”) तड, इ ङ आहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) इ, तण्ड्यते । ङ, तण्डते । इति दुर्गादासः ॥ तड, क त्विषि । आहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-अकं-सकं च-सेट् ।) क, ताड- यति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ तडगः, पुं, (तण्ड्यते आहन्यते ऊर्म्मिभिरिति । तड + आगः । पृषोदरादित्वात् आलोपे साधुः ।) तडागः । इति द्बिरूपकोषः ॥ तडाकः, पुं, (तण्ड्यते आहन्यते ऊर्म्मिमालाभि- रिति । तडि आहतौ + “पिनाकादयश्च ।” उणां ४ । १५ । इति आकप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) तडागः । इति शब्दरत्नावली ॥ तडाका, स्त्री, (तडाक + स्त्रियां टाप् ।) नदी- समुद्राणां तटभागः । (तडि आहतौ + भावे

आकः ।) आघातः । इति संक्षिप्तसारे उणादि- वृत्तिः ॥ (प्रभा । इत्युज्ज्वलदत्तः । ४ । १५ ॥) तडागः, पुं क्ली, (तड + तडागादयश्च । इति आगप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) यन्त्रकूटकः । इति मेदिनी । गे, ३६ ॥ (तण्ड्यते आहन्यते ऊर्म्मिमालाभिरिति । तडि आहतौ + कर्म्मणि आकः ।) पद्मादियुक्तं सरः । तत्पर्य्यायः । पद्माकरः २ । इत्यमरः । १ । १० । २८ ॥ तडाकः ३ तटाकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ तडगः ५ । इति द्बिरूपकोषः ॥ शञ्चशत- घनुःपरिमाणजलाशयः । चतुर्द्दिक्षु पञ्चचत्वा- रिंशद्धस्तान्यूनतायां सहस्रद्बितयहस्तान्यूनत्वेन तडागः । इति नव्यवर्द्धमानधृतो वशिष्ठः ॥ * ॥ तस्य जलगुणाः । वायुकारित्वत् । स्वादुत्वम् । कषायत्वम् । पाके कटुत्वम् । शिशिरहिमकाले प्रशस्तत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तस्योत्- सर्गविधिर्यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “शृणु राजन्महाबाहो ! तडागादिषु यो विधिः । पुराणेष्वितिहासेषु मन्यते राजसत्तम ! ॥ प्राप्य पक्षं शुभं शुक्लमागते चोत्तरायणे । पुण्येऽह्नि विप्रैः क्रियते कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ प्राक्प्रस्रवणादम्भस्तडागस्य समीपतः ॥ चतुर्हस्तसमा वेदी चतुरस्रा समन्ततः । तथा षोडशहस्तः स्यान्मण्डपश्च चतुर्मुखः ॥ वेद्या उत्तरतो गर्त्तारत्निमात्रा तु मेखला । नवसप्ताथवा पञ्च योनिवक्त्रा नृपात्मज ! ॥ वितस्तिमात्रा योनिः स्यात् षट्सप्ताङ्गुल- विस्तृता । सर्व्वे स्वहस्तमात्राः स्युस्त्रिपर्व्वोच्छ्रितमेखलाः ॥ सर्व्वे च सर्व्ववर्णाः स्युः पताकाध्वजसंयुताः । अश्वत्थोडम्बरप्लक्षवटशाखाकृतानि च ॥ मण्डंपस्य प्रतिदिशं द्बाराण्येतानि कारयेत् ॥ शुभास्तत्राष्ट होतारो द्बारपालास्तथापरे । अष्टौ तु जापकाः कार्य्या ब्राह्मणा वेदपारगाः ॥ सर्व्वलक्षणसम्पूर्णा मन्त्रविद्बिजितेन्द्रियाः । कुलशीलसमायुक्ताः स्थापिता द्बिजसत्तमाः ॥ प्रतिस्तम्भेषु कलसा यज्ञोपस्करणानि च । व्यजनञ्चासनं शुभ्रं ताम्रपात्रं सुविस्तरम् ॥ आचार्य्यः प्रक्षिपेद्भूम्यामनुचन्द्रं विचक्षणः । त्र्यरत्निमात्रो यूपः स्यात् क्षीरिवृक्षविनिर्म्मितः ॥ यजमानप्रमाणो वा संस्थाप्यो भूतिमिच्छता ॥ हेमालङ्करिणः कार्य्याः पञ्चविंशतिऋत्विजः ॥ कुण्डलानि च हैमानि केयूरकटकानि च । तथाङ्गुलीपवित्राणि वासांसि विविधानि च ॥ दद्युः समानि सर्व्वेषामाचार्य्ये द्बिगुणं पुनः । दद्याच्छयनसंयुक्तमात्मनश्चापि यत् कृतम् ॥ सौवर्णौ कूर्म्ममकरौ राजतौ मत्स्यडुण्डुभौ । तथा कुलीरमण्डूका वायसः शिशुमारकः ॥ एवमासाद्य तत् सर्व्वं स्वर्णपात्रं विशाम्पते ! । शुक्लमाल्याम्बरधरः शुक्लगन्धानुलेपनः ॥ सर्व्वौषध्युदकस्नातः पाठितो वेदपुङ्गवैः ।

यजमानः सपत्नीकः पुत्त्रपौत्त्रसमन्वितः ॥ पश्चिमं द्बारमासाद्य प्रविशेद्यागमण्डपम् । ततो मङ्गलशब्देन भेरीणां निस्वनेन च ॥ रजसा मण्डलं कुर्य्यात् पञ्चवर्णेन चार्च्चितम् । षोडशारं ततश्चक्रं पद्मरागसुशोभनम् ॥ वेद्यामुपरि तत् कृत्वा ग्रहान् ग्रहपतींस्तथा । संन्यसेन्महतः सर्व्वान् प्रतिदिक्षु विचक्षणः ॥ तत् पात्रं स्थापयेन्मध्ये वारुणं मन्त्रमाश्रितम् । ब्रह्माणञ्च शिवं विष्णुं तत्त्वेन स्थापयेद्बुधः ॥ विनायकञ्च विन्यस्य कमलामम्बिकां ततः । शान्त्यर्थं सर्व्वलोकानां भूतग्राममशेषतः । पुष्पभक्ष्यफलैर्युक्तमेवं कृत्वाधिवासनम् । कुम्भांश्च रत्नगर्भांश्च वासोभिः परिवेष्टयेत् ॥ गन्धपुष्पैरलङ्कृत्य द्बारपालान् समन्ततः । पठध्वमिति तान् ब्रूयादाचार्य्यमपि पूजयेत् ॥ बह्वृचौ पूर्ब्बतः स्थाप्यौ दक्षिणे च यजुर्व्विदौ । पश्चिमे सामगौ स्थाप्याबुत्तरेणाप्यथर्व्वगौ ॥ उदङ्मुखो दक्षिणतो यजमान उपाविशेत् । पठध्वमिति तान् ब्रूयात् यजध्वमिति याजकम् ॥ उत्कृष्टमन्त्रपाठेन तिष्ठध्वं मन्त्रजापकाः । एवमादिश्य तान् सर्व्वान् पर्युष्याग्निं स मन्त्रवित् ॥ जुहुयादाहूतीर्म्मन्त्रैराज्यञ्च समिधस्तथा । ऋत्विद्भिश्चैव होतव्यं वारुणैरेव सर्व्वतः ॥ वैराजं पौरुषं सूक्तं पौण्ड्रं चन्द्रं सुसंहितम् । शैशवं पञ्चनिधनं गायन्ति ज्येष्ठसामगाः ॥ वामदेवं बृहत्साम रौरवं सरथन्तरम् । गवां व्रतं विकर्णञ्च रक्षोघ्नं नरथन्तथा ॥ गायन्ति सामगा राजन् ! पश्चिमद्बारमाश्रिताः । अथर्व्वगाश्चोत्तरतः शान्तिकं पौष्टिकं तथा ॥ जपन्ते मनसा देवमाश्रिता वरुणं प्रभुम् । पूर्ब्बेद्युरभितो मन्त्रैरेवं कृत्वाधिवासनम् ॥ गजाश्वरथ्यावल्मीकसंग्रामरथगोकुलात् । मृदमादाय दद्याच्च प्रक्षिपेच्च यथा तथा ॥ रोचनाञ्च ससिद्धार्थान् गन्धान् गुग्गुलमेव च । स्नपनं तस्य कर्त्तव्यं पञ्चगव्यसमन्वितम् ॥ मूर्द्ध्नि कर्त्तुर्म्महामन्त्रैरेवं कृत्वा विधानतः । एवं रक्षति राज्यार्थान् विधियुक्तेन कर्म्मणा ॥ * ॥ ततः प्रभाते विमले संजाते तु गवां शतम् । ब्राह्मणेभ्यः प्रदातव्यं होमान्ते वाथवा पुनः ॥ पञ्चाशद्बाथ षट्त्रिंशत् पञ्चविंशतिरेव च । ततः संवत्सरे प्राप्ते शुद्धे लग्ने सुशोभने ॥ वेदशब्दैश्च गान्धर्व्वैर्व्वाद्यैश्च विविधैः पुनः । कनकालङ्कृतां कृत्वा जले गामवतारयेत् ॥ सामगाय च सा देया ब्राह्मणाय विशाम्पते ! । पात्रीमादाय सौवर्णीं पञ्चरत्नसमन्विताम् ॥ तत्र निःक्षिप्य मकरं मत्स्यादींश्चैव सर्व्वशः । धृतांश्चतुर्भिर्व्विप्रैश्च वेदवेदाङ्गपारगैः ॥ महानदीजलोपेतान् दध्यक्षतविभूषितान् । उत्तराभिमुखो युक्तो जलमध्ये प्रकालयेत् ॥ आथर्व्वणेन सुस्नातः पुनर्म्मासांस्तथैव च । आपो हि ष्ठेतिमन्त्रेण क्षिपेदागत्य मण्डपम् ॥

पृष्ठ २/५८०

पूजयित्वा सुरांस्तत्र वलिं दद्यात् समन्वितः । पुनर्द्दिनानि होतव्यं चत्वारि राजसत्तम ! ॥ चतुर्थीकर्म्म कर्त्तव्यं देयं तत्रापि शक्तितः । कृत्वा तु यज्ञपात्राणि यज्ञोपकरणानि च ॥ ऋत्विग्भ्यस्तु समं दद्यात् मण्डपं विभजेत् पुनः । होमपात्रञ्च शय्याञ्च आचार्य्याय निवेदयेत् ॥ ततः सहस्रं विप्राणामथवाष्टशतं तथा । भोजयेच्च यथाशक्त्या पञ्चाशद्बाथ विंशतिः ॥ एवमेव पुराणेषु तडागविधिरुच्यते । कूपवापीषु सर्व्वासु तथा पुष्करिणीषु च ॥ एष एव विधिर्दृष्टः प्रतिष्ठासु तथैव च । मन्त्रतस्तु विशेषः स्यात् प्रासादोद्यानभूमिषु ॥ अयन्तु ऋत्विगाचार्य्यविधिदृष्टेन कर्म्मणा । अल्पेष्वेकाग्निवत् कार्य्यं वित्तशाठ्यादृते नृणाम् ॥” तडागे कालविशेषे जलस्थितेः फलं यथा, -- “प्रावृट्काले स्थितं तोयमग्निष्टोमसमं स्मृतम् । शरत्काले स्थितं तोयं यदुक्तफलदायकम् ॥ वाजपेयफलसमं हेमन्तशिशिरस्थितम् । अश्वमेधसमं प्राहुर्व्वसन्तसमयस्थितम् ॥ ग्रीष्मेऽपि तु ख्यितं तोयं राजसूयफलाधिकम् ॥” तडागकरणे फलं यथा, -- “एतान्महाराज ! विशेषधर्म्मान् करोति योऽर्घ्यान्त्वथ शुद्धबुद्धिः । स याति ब्रह्मालयमेककल्पं दिवं पुनर्याति तथैव दिव्यम् ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डम् ॥ तडाघातः, पुं, (तटे आघातः । पृषोदरात् टस्य डत्वम् ।) ऊर्द्ध्वीकृत्य हस्तिशुण्डाघातः । यथा, “उच्चैःकरिकराक्षेपे तडाघातं विदुर्ब्बुधाः ॥” इति कुमारसम्भवटीका ॥ तडित्, स्त्री, (ताडयत्यभ्रमिति । तड आघाते + “ताडेर्णिलुक् च ।” उणां । १ । १०० । इति इतिप्रत्ययः णेर्लुक् च ।) विद्युत् । इत्यमरः । १ । ३ । ९ ॥ (यथा, रघुः । ९ । ५४ । “अथ नभस्य इव त्रिदशायुधं कनकपिङ्गतडिद्गुणसंयुतम् । धनुरधिज्यमनाधिरुपाददे नरवरो रवरोषितकेशरी ॥”) तडित्वान्, [त्] पुं, (तडित् विद्युदस्त्यस्येति । तडित् + मतुप् । मस्य वः ।) मेघः । मुस्तकम् । इत्यमरः । १ । ३ । ७, २ । ४ । १५९ ॥ (विद्यद्- विशिष्टे, त्रि । यथा, -- “समुदितन्निचयेन तडित्वतीं लघयता शरदम्बुदसंहतिम् ॥” इति किरातार्ज्जुनोये । ५ । ४ ॥) तण्डकः पुं, (तण्डते नृत्यतीति । तण्ड + ण्वुल् ।) खञ्जनपक्षी । फेनः । समासप्रायवाक् । गृहदारु । तरुस्कन्धः । मायाबहुलके, त्रि । इति मेदिनी । के, ९८ ॥ तण्डकः, पुं क्ली, (तण्ड + ण्वुल् ।) परिष्कारः । इति लिङ्गादिसंग्रहे अभरः ॥ तण्डुः, पुं, शिवद्बारपालविशेषः । इति हलायुधः ॥

तण्डुरीणः, पुं, कीटमात्रम् । (तण्डुले भवः । तण्डुल + छः । लस्य रः ।) तण्डुलोदकम् । वर्व्वरे, त्रि । इति मेदिनी । णे, ९५ ॥ तण्डुलः, पुं, (तण्ड्यते आहन्यते इति । तड आघाते + “सानसिवर्णसीति ।” उणां ४ । १०७ । इति उलच् । यद्बा, “वृञ्लुटितनितडिभ्य उलन् तण्डश्च ।” उणां । ५ । ९ । इतिउलन् तण्डादेशश्च ।) विडङ्गम् । इति मेदिनी । ले, ९६ ॥ (“पुंसि क्लीवे विडङ्गः स्यात् कृमिघ्नो जन्तुनाशनः । तण्डुकश्च तथा वेल्लममोघा चित्रतण्डुला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तण्डुलीयशाकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ घान्यादिनिकरः । इति मेदिनी । ले, ९६ ॥ चाउल इति भाषा । (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । ५५ । “सङ्गतिः श्रेयसी पुंसां स्वपक्षे च विशेषतः । तुषैरपि परिभ्रष्टा न प्ररोहन्ति तण्डुलाः ॥ सुदुर्ज्जरः स्वादुरसो बृंहणस्तण्डुलो नवः । सन्धानकृन्मेहहरः पुराणस्तण्डुलः स्मृतः ॥ द्रव्यसंयोगसंस्कारविकारान् समवेक्ष्य तु । यदाकारणमासाद्य भोक्तॄणां छन्दतोऽपि वा ॥ अनेकद्रव्ययोनित्वाच्छास्त्रतस्तान् विनिर्द्दिशेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) भृष्टतण्डुलगुणाः । सुगन्धित्वम् । कफनाशित्वम् । रूक्षत्वम् । पित्तकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ तण्डुलपरीक्षा, स्त्री, (तण्डुलेन परीक्षा ।) नव- विधदिव्यान्तर्गतदिव्यविशेषः । चालपडा इति भाषा । तद्विधानं यथाह पितामहः । “चौर्य्ये तु तण्डुला देया नान्यत्रेति विनिश्चयः । तण्डुलान् कारयेच्छुक्लांच्छालेर्न्नान्यस्य कस्य चित् ॥ मृण्मये भाजने कृत्वा आदित्यस्याग्रतः शुचिः । स्नानोदकेन संमिश्रान् रात्रौ तत्रैव वासयेत् ॥ प्राङ्मुखोपोषितं स्नातं शिरोरोपितपत्रकम् । तण्डुलान् भक्षयित्वा तु पत्रे निष्ठीवयेत्त्रिधा ॥ भूर्ज्जस्यैव तु नान्यस्य अभावे पिप्पलस्य तु । शोणितं दृश्यते यस्य हनुस्तालु च शीर्य्यते ॥ गात्रञ्च कम्पते यस्य तमशुद्धं विनिर्द्दिशेत् ॥” स्नानोदकेन देवतास्नानोदकेन । तथा च कात्यायनः । “देवतास्नानपानीयस्निग्धतण्डुलभक्षणे । शुद्धनिष्ठीवनात् शुद्धो नियम्योऽशुचिरन्यथा ॥” शिरोरोपितपत्रकं तण्डुलान् भक्षयित्वा निष्ठी- वयेत् प्राड्विवाकः इति । निष्ठीवयेदिति ण्यन्तात् सिद्धम् । तुलानिरूपितं सर्व्वदिव्यसाधारणञ्च धर्म्मवाहनादिहवनान्तं पूर्ब्बवदिहापि कर्त्तव्यम् ॥ शिरोरोपितपत्रलेख्यमन्त्रादि यथा, -- “तञ्चार्थमभियुक्तस्य लेखयित्वा तु पत्रके । मन्त्रेणानेन सहितं कुर्य्यात्तस्य शिरोगतम् ॥ आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च । अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये धर्म्मो हि जानाति नरस्य वृत्तम् ॥” इति दिव्यतत्त्वम् ॥

तण्डुला, स्त्री, (तण्ड्यते आहन्यते इति । तण्ड + उलच् ततष्टाप् ।) महासमङ्गा । विडङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तण्डुलाम्बु, क्ली, (तण्डुलस्य अम्बु ।) तण्डुलोदकम् । चेलुनि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ज्जेष्ठाम्बु २ । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ तण्डुलोत्थम् ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ यथा, वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ग्रहण्यधिकारे । “पिबेत् समांशं तच्चूर्णं सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना ॥” तण्डुली, स्त्री, (तण्डुल + ङीष् ।) यवतिक्ता लता । शशाण्डुलीकर्कटी । तण्डुलीयशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्यास्तण्डुलीय- शब्दे ज्ञातव्या ॥) तण्डुलीकः, पुं, (तण्डुलीव कायतीति । कै + कः ।) तण्डुलीयशाकः । इति शब्दरत्नावली ॥ तण्डुलीयः, पुं, (तण्डुलाय हितः । तण्डुल + “विभाषा हविरपूपादिभ्यः ।” ५ । १ । ४ । इति छः ।) पत्रशाकविशेषः । क्षुदियानटिया इति चाँपानटिया इति च वङ्गभाषा । चवराइ इति अल्पमरुषा इति च हिन्दी भाषा । तत्- पर्य्यायः । अल्पमारिषः २ । इत्यमरः । २ । ४ । १३६ ॥ तण्डुलीकः ३ तण्डुलः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ भण्डीरः ५ तण्डली ६ तण्डुलीयकः ७ ग्रन्थिलः ८ बहुवीर्य्यः ९ मेघनादः १० घन- स्वनः ११ सुशाकः १२ पथ्यशाकः १३ स्फूर्जथुः १४ स्वनिताह्वयः १५ वीरः १६ तण्डुलनामा १७ । अस्य गुणाः । शिशिरत्वम् । मधुरत्वम् । विष- पित्तदाहभ्रमनाशित्वम् । रुचिकारित्वम् । दीप- नत्वम् । पथ्यत्वञ्च । तद्दलगुणाः । हिमत्वम् । अर्शःपित्तरक्तविषकासविनाशित्वम् । ग्राहक- त्वम् । मधुरत्वम् । विपाके दाहशोषशमनत्वम् । रुचिदातृत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ विड- ङ्गम् । ताप्यम् । इति मेदिनी । ये, ११९ ॥ अस्य पर्य्यायगुणाः । “तण्डुलीयो मेघनादः काण्डेरस्तण्डुलेरकः । भण्डीरस्तण्डुलीवीजो विषघ्नश्चाल्पमारिषः ॥ तण्डुलीयो लघुः शीतो रूक्षः पित्तकफास्रजित् । सृष्टमूत्रमलो रुच्यो दीपनो विषहारकः ॥” तद्भेदः । जलतण्डुलीयं शास्त्रे कञ्चटमिति प्रसिद्धम् । “पानीयतण्डुलीयन्तु कञ्चटं समुदाहृतम् । कञ्चटं तिक्तकं रक्तपित्तानिलहरं लघु ॥” इति भावप्रकाशः ॥ तण्डुलीयकः, पुं, (तण्डुलीय + स्वार्थे कन् ।) तण्डु- लीयशाकः । (यथा, हारीते १ स्थाने १० अः । “स्वादुः पाके त्वसृक्पित्तविषघ्नस्तण्डुलीयकः । हन्ति वातं विड्विबन्धं मूत्रवातकफे हितः ॥”) विडङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तण्डुलीयिका, स्त्री, (तण्डुलीय + स्वार्थे कन् स्त्रियां टाप् । कापि अत इत्वञ्च ।) विडङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तण्डुलुः, स्त्री, (तण्डुल + पृषोदरात् उत्वे साधुः ।) विडङ्गम् । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ २/५८१

तण्डुलेरः, पुं, (तण्डुल + बाहुलकात् स्वार्थे ढ्र ।) तण्डुलीयशाकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २५० ॥ तण्डुलोत्थं, क्ली, (तण्डुलात् तण्डुलप्रक्षालनात् उत्तिष्ठतीति । उत् + स्था + कः ।) तण्डुलाम्बु । इति राजनिर्घण्टः ॥ तण्डुलोदकं, क्ली, (तण्डुलस्य तण्डुलक्षालनस्य उदकम् । तण्डुलक्षालितं उदकं वा ।) तण्डु- लाम्बु । यथा, वैद्यकपरिभाषायाम् । “जलमष्टगुणं दत्त्वा पलं कण्डिततण्डुलात् । भावयित्वा ततो देयं तण्डुलोदककर्म्मणि ॥” (अस्य गुणा यथा, -- “सन्धानं शीतलं बल्यं महातिसारनाशनम् । सुस्वादु शीतलञ्चैव बृंहणं तण्डुलोदकम् ॥” इति हारीते प्रथमे स्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) तण्डुलौघः, पुं, (तण्डुलानामोघ इव यत्र ।) वेष्टवंशः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेउडवाँश इति भाषा । तण्डुलसमूहश्च ॥ तत्, व्य, हेतुः । इत्यमरः । ३ । ४ । ३ ॥ (यथा, रघुः । ३ । ४६ । “तदङ्गमग्र्यं मघवन् ! महाक्रतो- रमुं तुरङ्गं प्रतिमोक्तुमर्हसि ॥”) तत्, [द्] त्रि, बुद्धिस्थपरामर्शः । सेइ इति भाषा । सर्व्वनामशब्दोऽयम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । २ । २ । “अपि वागधिपस्य दुर्व्वचं वचनन्तद्विदधीत विस्मयम् ॥”) तत्, क्ली, ब्रह्मणो नामविशेषः । यथा, -- “ॐ तत् सदिति निर्द्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्त्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥ तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १७ । २३-२५ ॥ ततं, क्ली, (तनोति मनोऽनेनेति । तन + “तनि- मृङ्भ्यां किच्च ।” उणां । ७ । ८८ । इति तन् ।) वीणादिवाद्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । ४ ॥ ततः, त्रि, (तन्यते स्म इति । तन् + क्तः ।) विस्तृतः । (यथा, महाभारते । ४ । ५ । १ । “ते वीरा बद्धनिस्त्रिंशास्ततायुधकलापिनः ॥”) व्याप्तः । (यथा, भगवद्गीतायाम् । ८ । २२ । “यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्व्वमिदं ततम् ॥”) वायौ, पुं । इति मेदिनी । ते, २० ॥ ततः, [स्] व्य, (तद् + “पञ्चम्यास्तसिल् ।” ५ । ३ । ७ । इति तसिल् । यद्वा, सर्व्वविभक्तिषु तसिल् ।) हेतुः इत्यमरः । ३ । ४ । ३ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३४८ । ७९ । “हीनाः सत्त्वेन सूक्ष्मेण ततो वैकारिकाः स्मृताः ॥” आदिः । परिप्रश्नः । पञ्चम्यर्थः । (यथा, मनुः । १२ । ८५ । “सर्व्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् । तद्ध्यग्र्यं सर्व्वविद्यानां प्राप्यते ह्यमृतं ततः ॥”

सप्तम्यर्थः । यथा, मनुः । ४ । १५ । “न विद्यमानेष्वर्थेषु नार्त्त्यामपि यतस्ततः ॥” तृतीयार्थः । यथा, नारदपञ्चरात्रे । २ । ६ । “आराधितो यदि हरिस्तपसा ततः किं नाराधितो यदि हरिस्तपसा ततः किम् ॥”) कथान्तरम् । आनन्तर्य्यम् । इति विश्वः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ५ । २ । “ततस्ते दक्षिणं तीरमन्वगच्छन् पदातयः ॥”) ततपत्री, स्त्री, (ततं विस्तृतं पत्रमस्याः ।) कदली- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ततमः, त्रि, (तेषां मध्ये निर्द्धारितो योऽसौ । तद् + “वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच् ।) ५ । ३ । ९३ । इति डतमच् ।) बहुषुमध्ये सः । अनेकेर मध्ये सेइ इति भाषा । (यथा, ऐतरेयोपनिषदि । ३ । १२ । १३ । “स एतमेव पुरुषं ब्रह्म ततममपश्यदिदमदर्श- मिति ॥”) ततरः, त्रि, (तयोर्मध्ये निर्द्धारतो योऽसौ । तद् + “किंयत्तदो निर्द्धारणे द्वयोरेकस्य डतरच् ।” ५ । ३ । ९२ । इति डतरच् ।) द्बयोर्मध्ये सः । दुयेर मध्ये सेइ इति भाषा ॥ ततस्त्यं, त्रि, (ततस्तत्रभवमिति । ततस् + “अव्यया- त्त्यप् ।” ४ । २ । १०४ । इत्यस्य “अमेह- क्वतसित्रेभ्य एव ।” इति वार्त्तिकोक्तेः त्यप् प्रत्ययः ।) तत्रभवम् । तत्सम्बन्धि । इति व्याक- रणम् ॥ तार इति भाषा ॥ ततिः, स्त्री, (तन् + भावे क्तिन् ।) श्रेणी । इति हेमचन्द्रः । ६ । ५९ ॥ (यथा, विष्णुपादादि- केशान्तवर्णनस्तोत्रे । १५ । “अस्माकं विस्मयार्हाण्यखिलमुनिजनप्रार्थ- नीयानि सेयं दद्यादाद्यानवद्या ततिरतिरुचिरामङ्गलान्यङ्गु- लीनाम् ॥”) तति, त्रि, (तत् परिमाणमेषामिति । तद् + डति ।) तत्परिमाणम् । ततगुलि इति भाषा । बहु- वचनान्तोऽयम् । इति व्याकरणम् ॥ तत्कालः, पुं, (स चासौ कालश्चेति ।) वर्त्तमान- कालः । तत्पर्य्यायः । तदात्वम् १ । इत्यमरः । २ । ८ । २९ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २ । ८३ । “वर्षस्य वेश्म वसुभिः स किलादरेण तत्कालमेव समपूरयदुन्नतश्रीः ॥”) तत्कालधीः, त्रि, (तस्मिन् काले कार्य्यकाले धीरुपस्थिता बुद्धिर्य्यस्य ।) प्रत्युत्पन्नमतिः । उपस्थितबुद्धिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ८ ॥ तत्क्रियः, त्रि, (सा क्रिया निसर्गतो वेतनमृते यस्येति ।) कर्म्मकारः । वेतनं विना भारवहादि- कर्त्ता । इत्यमरः ॥ तत्क्षणः, पुं, (स चासौ क्षणश्चेति स एव क्षणो वा ।) सद्यः । इत्यमरः । ३ । ४ । ९ ॥ (यथा, रघुः ३ । १४ । “दिशः प्रसेदुर्म्मरुतो वबुः सुखाः प्रदक्षिणार्च्चिर्हविरग्निराददे ।

बभूव सर्व्वं शुभशंसि तत्क्षणं भवो हि लोकाभ्युदयाय तादृशाम् ॥”) त(त्व)त्त्वं, क्ली, (तनोति सर्व्वमिदमिति । तन् + क्विप् तुक् च । पृषोदरादित्वात् साधुः । यद्बा, “सर्व्वं खल्विदं ब्रह्म ।” “ब्रह्मैवेदं सर्व्वम् ।” इति श्रुतेस्तस्य ब्रह्मणो भावः इति । तत् + त्व ।) स्वरूपम् । परमात्मा । विलम्बितनृत्यम् । इति मेदिनी । वे, ९ ॥ वाद्यप्रभेदः । इति विश्वः ॥ वस्तु । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चेतः । इति धरणिः ॥ * ॥ चतुर्व्विंशतितत्त्वानि यथा । क्षितिः १ आपः २ तेजः ३ मरुत् ४ व्योम ५ गन्धः ६ रसः ७ रूपम् ८ स्पर्शः ९ शब्दः १० नेत्रम् ११ नासिका १२ जिह्वा १३ कर्णः १४ त्वक् १५ हस्तः १६ पादः १७ मुखम् १८ पायुः १९ लिङ्गम् २० प्रकृतिः २१ मनः २२ बुद्धिः २३ अहङ्कारः २४ । इति पुराण- तन्त्रे ॥ तत्तु नानामुनिभिर्न्नानाविधमुक्तम् । तत्र त्रीणि तत्त्वानि यथा । सत्वम् १ रजः २ तमः ३ । चतुर्व्विधानि यथा । तेजः १ आपः २ पृथ्वी ३ आत्मा ४ । पञ्चविधानि यथा । शब्दः १ स्पर्शः २ रसः ३ गन्धः ४ रूपम् ५ । षड्विधानि यथा । क्षितिः १ आपः २ तेजः ३ वायुः ४ आकाशम् ५ परमात्मा ६ । सप्तविधानि यथा । क्षितिः १ आपः २ तेजः ३ वायुः ४ आकाशम् ५ जीवः ६ आत्मा ७ । नवविधानि यथा । पुरुषः १ प्रकृतिः २ महत्तत्त्वम् ३ अहङ्कारः ४ नभः ५ वायुः ६ ज्योतिः ७ आपः ८ क्षितिः ९ । एकादशविधानि यथा । श्रोत्रम् १ त्वक् २ चक्षुः ३ घ्राणम् ४ जिह्वा ५ वाक् ६ पाणिः ७ उपस्थः ८ पायुः ९ अङ्घ्रिः १० मनः ११ । त्रयोदशविधानि यथा । नभः १ वायुः २ ज्योतिः ३ आपः ४ क्षितिः ५ श्रोत्रम् ६ त्वक् ७ चक्षुः ८ घ्राणम् ९ जिह्वा १० मनः ११ जीवात्मा १२ परमात्मा १३ । षोडशविधानि यथा । नभः १ वायुः २ ज्योतिः ३ आपः ४ पृथ्वी ५ शब्दः ६ स्पर्शः ७ रूपम् ८ रसः ९ गन्धः १० श्रोत्रम् ११ त्वक् १२ चक्षुः १३ जिह्वा १४ घ्नाणम् १५ मनः १६ । सप्तदशविधानि यथा । पूर्ब्बोक्तानि षोडश १६ आत्मा च १७ । पञ्च- विंशतितत्त्वाति यथा । पूर्ब्बोक्तानि सप्तदश १७ पुरुषः १८ प्रकृतिः १९ महान् २० अहङ्कारः २१ मुखम् २२ पाणिः २३ उपस्थः २४ पायुः २५ । षड्विंशतिविधानि यथा । पूर्ब्बोक्तानि पञ्चविंशतिः २५ जीवः २६ । सप्तविंशति- विधानि यथा । पूर्ब्बोक्तानि षड्विंशतिः २६ ईश्वरः २७ । इति श्रीभागवतम् ॥ तत्त्वज्ञानं, क्ली, (तत्त्वस्य ब्रह्मतत्त्वस्य ज्ञानम् ।) बुद्धिगुणविशेषः । तत्तु ब्रह्मज्ञानम् । इति हेम- चन्द्रः । २ । २२५ ॥ यथा, -- “प्रमाणप्रमेयसंशय-प्रयोजनदृष्टान्त-सिद्धान्ता- वयवतर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छल- जातिनिग्रहस्थानानां षोडशपदार्थानां तत्त्व- ज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः ।” इति गोतमसूत्रे । १ ॥

पृष्ठ २/५८२

तत्त्वन्यासः, पुं, (तत्त्वानां न्यासः ।) विष्णुपूजा- विषयकन्यासविशेषः । यथा, -- “मादिकान्तानथार्णांश्च जीवाद्येकैकशो वदेत् । नमः परायेत्युच्चार्य्य ततस्तत्त्वात्मने नमः ॥ जीवं प्राणं द्बयं प्रोक्त्वा सर्व्वाङ्गेषु प्रविन्यसेत् । ततो हृदयमध्ये च तत्त्वत्रयञ्च विन्यसेत् ॥ इत्यच्युतीकृततनुर्व्विदधीत तत्त्व- न्यासं मपूर्ब्बकपराक्षरनत्युपेतम् । भूयः पराय च तदाह्वयमात्मने च नत्यन्तमुद्धरतु तत्त्वमनुक्रमेण ॥ सकलवपुषि जीवं प्राणमायोज्य मध्ये न्यसतु मतिमहङ्कारं मनश्चेति मन्त्री । कमुखहृदयगुह्याङ्घ्रिष्वथोशब्दपूर्ब्बं गुणगणमथ कर्णादिस्थितं श्रोत्रपूर्ब्बम् ॥ वागादीन्द्रियवर्गमात्मनिलये त्वाकाशपूर्ब्बं गणं मूर्द्धास्ये हृदये शिरे चरणयोर्हृत्पुण्डरीकं हृदि ॥ शं बीजं हृत्पुण्डरीकतत्त्वं हृदि प्रविन्यसेत् । हं बीजं सूर्य्यमण्डलतत्त्वं हृदि प्रविन्यसेत् ॥ सं बीजं चन्द्रमण्डलतत्त्वं तत्र प्रविन्यसेत् । रं बीजं वह्निमण्डलतत्त्वं तत्रैव विन्यसेत् ॥ षं बीजं परमेष्ठितत्त्वं वासुदेवञ्च मूर्द्धनि । यं बीजमथ पुंस्तत्त्वं सङ्कर्षणमथो मुखे ॥ लं बीजं विश्वतत्त्वञ्च प्रद्युम्नञ्च हृदि न्यसेत् । वं बीजं निवृत्तितत्त्वञ्च अनिरुद्धमुपस्थके ॥ लं बीजं सर्व्वतत्त्वञ्च पादे नारायणं न्यसेत् । क्ष्रौं बीजं कोपतत्त्वञ्च नृसिंहं सर्व्वगात्रके ॥ एवं तत्त्वानि विन्यस्य प्राणायामं समाचरेत् ॥” अस्य फलं यथा, -- “तत्त्वन्यासं ततः कुर्य्यात् साधकः सिद्धिहेतवे । कृतेन येन देवस्य रूपतामेव यात्यसौ ॥” इति गौतमीयतन्त्रम् ॥ तत्परः, त्रि, (सः परोऽस्य । यद्बा, तदेव परं सर्व्वो- त्तममस्य ।) आसक्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ९ ॥ (यथा, भागवते । ४ । १५ । ६ । “एष साक्षाद्धरेरंशो जातो लोकरिरक्षया । इयञ्च तत्परा हि श्रीरनुजज्ञेऽनपायिनी ॥”) तत्परायणः, त्रि, (तदेव परमयनमस्य ।) तदा- सक्तः । यथा, -- “शुद्धा भवन्ति यद्यन्येऽन्त्यजाः कृष्णपरायणाः ॥” इति पद्मोत्तरखण्डम् ॥ तत्फलः, पुं, (तदेव फलमस्य । यद्बा, तनोति तन्यते वा । तन + क्विप् तुक् च । तत् विस्तृतं फलमस्य ।) कुवलयम् । कुष्ठनामौषधिः । चौरनाम- सुगन्धिद्रव्यम् । इति धरणिः ॥ तत्र, इ कुटुम्बधारणे । इति प्राञ्चः । (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) द्वावेतौ धारणेऽर्थे वर्त्तेते । इति चान्द्राः । केचित्तु कुटुम्बधातुममन्यमानास्तत्रि- धातुः कुटुम्बस्य धारणेऽर्थे वर्त्तते इत्याहुः । तन्त्र धारणे इत्यनेनैवेष्टसिद्धे इदनुबन्धो वेदेषू- च्चारणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ तत्र इ सादे । मोहे । (भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्योपधः । तन्त्रीः । दन्त्यवर्गतृतीयो- तत्र इ सादे । मोहे । (भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्योपधः । तन्त्रीः । दन्त्यवर्गतृतीयो-

पधः । इति केचित् । तन्द्रीः । सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ पधः । इति केचित् । तन्द्रीः । सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ तत्र, इ क ङ धारणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-सकं-सेट् ।) आदिमध्ययोस्तकारः शेषो रेफयुक्तः । धारणं धरणम् । भाषायामस्य विस्तारणे प्रायः प्रयोगः । इ क ङ, तन्त्रयते तन्तून् तन्त्रवायः । इति दुर्गादासः ॥ तत्र, व्य, (तस्मिन्निति । तद् + “सप्तम्यास्त्रल् ।” ५ । ३ । १० । इति त्रल् ।) तस्मिन् । तयोः । तेषु । इति आकरणम् ॥ सेखाने इति भाषा । (यथा, मनुः । २ । ११२ । “धर्म्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्विधा । तत्र विद्या न वप्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ॥”) तत्रत्यः, त्रि, तत्र भवः । (तद् + “अव्ययात्त्यप् ।” ४ । २ । १०४ । इत्यस्य “अमेहक्वतसित्रेभ्य एव ।” इति वार्त्तिकोक्त्या त्यप् ।) तस्मिन्नुत्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ५ । ९९ । “प्राप्तस्यैवे च तत्रत्यो जनोऽरोदीत् पुरो मम ॥”) तत्रभवान्, [त्] त्रि, (इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते इति प्राग्दीव्यतीयः प्रथमार्थे त्रल् । ततः सुप्सुपेतिसमासः ।) श्लाघ्यः । इति जटाधरः ॥ तथा, व्य, (तेन प्रकारेण । तद् + “प्रकारवचने थाल् ।” ५ । ३ । २३ । इति थाल् । तेन प्रकारे- णेत्यर्थः । यथा, मनुः । १ । ४ । “स तैः पृष्टस्तथा सम्यगमितौजा महात्मभिः । प्रत्युवाचार्च्च्य तान् सर्व्वान् महर्षीन् श्रूयता- मिति ॥”) साम्यम् । इत्यमरः । ३ । ४ । ९ ॥ (यथा, मनुः । ६ । ९० । “यथा नदीनदाः सर्व्वे सागरे यान्ति संस्थितिम् । तथैवाश्रमिणः सर्व्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम् ॥”) अभ्युपगमः । पृष्टप्रतिवाक्यम् । समुच्चयः । (यथा, देवीभागवते । १ । २ । २६ । “सपादलक्षञ्च तथा भारतं मुनिना कृतम् । इतिहास इति प्रोक्तं पञ्चमं वेदसम्मतम् ॥”) निश्चयः । इति मेदिनी । थे, ३६ ॥ (यथा, रघुः । १ । २९ । “तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना । तथा हि सर्व्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः ॥”) तथागतः, पुं, (यथा पुनरावृत्तिर्न भवति तथा तेन प्रकारेण गतः । यद्वा, तथा सत्यं गतं ज्ञानं यस्य । सुप्सुपेति समासः ।) बुद्धः । इत्यमरः । १ । १ । १३ ॥ (यथा, सर्व्वदर्शनसंग्रहे । “यथा गतास्ते मुनयः शिवां गतिं तथा गतिं सोऽपि गतस्तथागतः ॥” * ॥ तथा तेन प्रकारेणागतः ।) पूर्ब्बोक्तप्रकारेणा- गते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ७७ । ५ । “ततो वभूव नगरे सुमहान् हर्षजः स्वनः । जनस्य संप्रहृष्टस्य नलं दृष्ट्वा तथागतम् ॥”) तथाच, व्य, (तथा च, च च इति द्बन्द्वसमासः ।) पूर्ब्बो- क्तार्थदृढीकरणम् । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥

(यथा, मनुः, । ९ । १९ । “तथाच श्रुतयो बह्व्यो निगीता निगमेष्वपि ॥” अव्ययद्वयेनैव सिद्धेः कैश्चिदयं शब्दो न मन्यते ॥) तथैव, व्य, (तथा च एव च ।) तद्बदेव । सेइ प्रकार इति भाषा । यथा, चाणक्ये । ४२ । “अस्ति पुत्त्रो वशे यस्य भार्य्या भर्त्तुस्तथैव च ॥” अव्ययद्बयेनैव सिद्धेः कैश्चिच्छब्दोऽयं न मन्यते ॥) तथ्यं, क्ली, (तथा साधु । तथा + “तत्र साधुः ।” ४ । ४ । ९८ । इति यत् ।) सत्यम् । (यथा, मनुः । ८ । २७४ । “काणं वाप्यथवा खञ्जमन्यं वापि तथाविधम् । तथ्येनापि ब्रुवन् दाप्यो दण्डं कार्षापणावरम् ॥”) तद्बति त्रि । इत्यमरः । १ । ६ । २२ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १५७ । ३ । “यदर्ज्जुनगुणांस्तथ्यान् कीर्त्तयानं नराधम ! । शूरद्वेषात् सुदुर्ब्बुद्धे ! त्वं भर्त्सयसि मातुलम् ॥”) तदा, व्य, (तस्मिन् काले । “तदो दा च ।” ५ । ३ । १९ । इति दा ।) तस्मिन् काले । इत्य- मरः । ३ । ४ । २२ ॥ सेइ समये इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । १ । ५५ । “न च स्वं कुरुते कर्म्म तदोद्क्रामति मूर्त्तितः ॥”) तदात्वं, क्ली, (तदा इत्यस्व भावः । तदा + “तस्य भावस्त्वतलौ ।” ५ । १ । ११९ । इति त्व ।) तत्कालः । वर्त्तमानकालः । इत्यमरः । २ । ८ । २९ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५९ । १४ । “स चोपभोगलोभान्धो हिरण्यार्थे परन्तप ! । आयतिञ्च तदात्वञ्च उभे सद्यो व्यनाशयत् ॥”) तदानीं, [म्] व्य, (तस्मिन् काले । “तदो दा च ।” । ५ । ३ । १९ । इति चकारात् दानीम् ।) तस्मिन् काले । इत्यमरः । ३ । ४ । २२ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १२९ । १ । “नासदासीन्नोसदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् ॥”) तदामुखं, क्ली, (तदा तस्मिनेव काले मुखं यस्य ।) आरम्भः । इति भूरिप्रयोगः ॥ तद्दिनं, [म्] व्य, (तत् प्रखरकिरणत्वेन प्रसिद्धं दिनं दिनांशः ।) दिनमध्यम् । (तत्तदेव दिनम् ।) प्रतिदिनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (तदेव दिनम् ।) पूर्ब्बोक्तदिने, क्ली ॥ तद्धनः, त्रि, (तदेव अव्ययेनाहीनं धनं यस्य ।) कृपणः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३२ ॥ (तदेव धनमिति विग्रहे पूर्ब्बोक्तधने, क्ली ॥) तद्बलः, पुं, (तस्मिन् लक्ष्ये एव बलं यस्य ।) बाणविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४४४ ॥ तन, उ कि उपकृतौ । श्रद्धाषाते । शब्दोपतापयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां पक्षे भ्वां-परं-अकं- सकं च-सेट् । उदित्त्वात् क्त्वावेट् ।) उ, तनित्वा तत्वा । कि, तानयति तनति । उपकृतिरुप- कारः । अघातो हिंसावर्ज्जनम् । सुनीतिरिति गोविन्दभट्टः । उपसर्गार्द्दैर्घके । दैर्घकं दीर्घी- करणम् । वितानयति यः कीर्त्तिं वितनत्यमल- यशः । इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ २/५८३

तन, द ञ उ विस्तृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तनां-उभं-सकं-सेट् । उदित्वात् क्त्वावेट् ।) द ञ, तनोति तनुते पुण्यं ऋषिः । उ, तनित्वा तत्वा । इति दुर्गादासः ॥ तनयः, पुं, (तनोति विस्तारयति कुलमिति । तन् + “वलिमलितनिभ्यः कयन् ।” उणां । ४ । ९९ । इति कयन् ।) पुत्त्रः । इत्यमरः । २ । ६ । २७ ॥ (यथा, मनुः । ३ । १६ । “शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च ॥”) तनया, स्त्री, (तनोति कुलमिति । तन + कयन् + टाप् ।) कन्या । इत्यमरः । २ । ६ । २७ ॥ (यथा, भागवते । १ । १६ । २ । “स उत्तरस्य तनयामुपयेमे इरावतीम् ॥”) चक्रकुल्यालता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तनिष्ठः, त्रि, अयमनयोरतिशयेन तनुः । (तनु + इष्ठन् ।) क्षुद्रः । इति व्याकरणम् ॥ तनीयान् [स्] त्रि, अयमेषामतिशयेन तनुः । (तनु + ईयसुन् ।) अल्पः । इति व्याकरणम् ॥ तनुः, स्त्री, (तनोति तन्यते इति वा । तन + “भृमृशीतॄचरीति ।” उणां । १ । ७ । इति उः ।) शरीरम् । (वथा, विष्णुपुराणे । १ । १७ । ५ । “देवाः स्वर्गं परित्यज्य तत्त्रासात् मुनिसत्तम ! । विचेरुरवनौ सर्व्वे विभ्राणा मानुषीं तनुम् ॥”) त्वक् । इति मेदिनी । ने, ९ ॥ स्त्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ तनुः, त्रि, (तन + “भृमृशीति ।” उणां १ । ७ । इत्युः ।) अल्पः । विरलः । (यथा, मनुः । ३ । १० । “तनुलोमकेशदशनां मृद्बङ्गीमुद्बहेत् स्त्रियम् ॥”) कृशः । इति मेदिनी । ने, ९ ॥ (यथा, आर्य्या- शप्तशत्याम् । ५२५ । “वितरन्ती रसमन्तर्ममार्द्रभावं तनोषि तनुगात्रि ! ॥”) तनुः, [स्] क्ली, (तनोति तन्यते वा । तन + “अर्त्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित् ।” उणां २ । ११८ । इति उसिः स च नित् ।) शरी- रम् । इत्युणादिकोषः ॥ तनुक्षीरः, पुं, (तनौ क्षीरं बहुलनिर्य्यासो यस्य ।) आम्रातकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तनुच्छायः, पुं, (तनुर्विरला स्वल्पा छाया यस्य ।) जालवर्व्वूरकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तनो- श्छाया ।) शरीरच्छायायां क्ली स्त्री च ॥ तनुजः, पुं, (तनोः शरीरात् जायते इति । जन + “अन्येष्वपि दृश्यते ।” ३ । २ । १०१ । इति डः ।) पुत्त्रः । इति हलायुधः ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । ५ । २२ । “स्वामी द्वेष्टि सुसेवितोऽपि सहसा प्रोज्झन्ति सद्बान्धवा द्योतन्ते न गुणास्त्यजन्ति तनुजाः स्फारीभवन्त्यापदः । भार्य्या नो तमवंशजापि भजते नो यान्ति मित्राणि च न्यायारोपितविक्रमानपि नरान् येषां न हि स्याद्धनम् ॥”)

तनुजा, स्त्री, (तनोः शरीरात् जायते इति । जन + डः + टाप् ।) कन्या । इति शब्दरत्नावली ॥ तनुत्रं, क्ली, (तनुं त्रायते इति । त्रै + “आतो- ऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) वर्म्म । इत्यमरः । २ । ८ । ६४ ॥ तनुत्राणं, क्ली, (त्रायतेऽनेनेति । त्रै + करणे ल्युट् । तनोः शरीरस्य त्राणम् ।) तनुत्रम् । इति हलायुधः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १७४ । ४ । “इदञ्च मे तनुत्राणं प्रायच्छन्मघवान् प्रभुः ॥”) शरीररक्षणञ्च ॥ तनुत्वचा, स्त्री, (तनुः तन्वी त्वक् वल्कलमस्याः ।) क्षुद्राग्निमन्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तनुपत्रः, पुं, (तनूनि पत्राणि यस्य ।) इङ्गुदी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तनुभस्त्रा, स्त्री, (तनोः शरीरस्य भस्त्रा इव । निश्वासवायुनिर्गमात्तथात्वम् ।) नासिका । इति शब्दरत्नावली ॥ तनुरसः, पुं, (तनोर्देहस्य रस इव तनोर्निगतो रस इति वा ।) घर्म्मः । इति हारावली । १५४ ॥ तनुरुट्, [ह्] क्ली, (तनौ शरीरे रोहतीति । रुह + क्विप् ।) तनूरुहम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तनुरुहं, क्ली, (तनौ रोहति उत्पद्यते इति । रुह + “इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) तनूरुहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तनुलः, त्रि, (तन्यते स्म इति । तन + उलच् ।) विस्तृतः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ तनुवातः, पुं, (तनुः क्षीणो वातः वायुर्यत्र ।) नरकविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ५ । २ ॥ तनुवीजः, पुं, (तनु क्षीणं स्वल्पमात्रं वा वीज- मस्य ।) राजवदरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तनुव्रणः, पुं, (तनुः क्षुद्रः स्वल्पः व्रणो यत्र ।) वल्मीकरोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ तनुसञ्चारिणी, स्त्री, (तनु अल्पमात्रं यथा स्यात् तथा सञ्चरतीति । सम् + चर + णिनिः ङीप् च ।) बालिका स्त्री । इति शब्दमाला ॥ तनूः, स्त्री, (तनु + ऊङ् ।) शरीरम् । इत्य- मरः । २ । ६ । ७१ ॥ तनूकृतः, त्रि, (अतनुस्तनुरकारि । कृ + कर्म्मणि क्तः ।) तष्टः । अल्पीकृतः । इत्यमरः । ३ । १ । ९९ ॥ तनूजः, पुं, (तन्वाः शरीरात् जायते इति । जन + डः ।) पुत्त्रः । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ५ । ५३ । “अवेहि गन्धर्व्वपतेस्तनूजं प्रियंवदं मां प्रियदर्शनस्य ॥” स्त्री, कन्या ॥) तनूनपं, क्ली, (तन्वा ऊनं कृशं पातीति । पा + कः ।) घृतम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तनूनपात्, [द्] पुं, (तनूनपं घृतं अत्तीति । अद् + विच् क्विबित्येके । यद्बा, तनूं स्वशरीरं न पात यतीति । पत + णिच् + क्विप् । “नभ्राण्नपात् ।”

६ । ३ । ७५ । इति निपातितः ।) अग्निः । (यथा, ऋग्वेदे । ३ । २९ । ११ । “तनूनपादुच्यते गर्भ आसुरो नराशंसो भवति यद्बिजायते ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ८० ॥ तनूरुहं, क्ली, (तन्वां रोहतीति । रुह + कः ।) रोम । (यथा, भागवते । ७ । ८ । २२ । “चन्द्रांशुगौरैश्छुरितं तनूरुहै- र्विष्वग्भुजानीकशतं नखायुधम् ॥” तथाच शिवपुराणे । वायुसंहितायाम् । १ । १४ । “नमश्चकार तं दृष्ट्वा हृष्टसर्व्वतनूरुहः ॥”) पतत्रम् । इति मेदिनी । हे, ३० ॥ तनूरुहः, पुं, (तन्वाः शरीरात् रोहति उत्- पद्यते । रुह + कः ।) पुत्त्रः । गरुत् । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ६३ । १ । “कुक्कुटस्त्वृजुतनूरुहाङ्गुलि- स्ताम्रवक्त्रनखचूलिकः सितः ॥”) लोम । इति हेमचन्द्रः ॥ तनूह्नदः, पुं, (तन्वाः तन्वां वा ह्रद इव ।) पात्युः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तन्च, उ इतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) उ, तञ्चित्वा तक्त्रा । इति दुर्गादासः ॥ तन्च, उ घ सङ्कुचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधां- परं-अकं-सेट् ।) उ, तञ्चित्वा तक्त्रा । ध, तनच्मि व्योम विस्तृतम् । इति दुर्गादासः ॥ तन्ज, उ घ सङ्कोचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधां- परं-अकं-सेट् ।) उ, तञ्जित्वा तक्त्वा । ध, तनज्मि व्योम विस्तृतम् । इति दुर्गादासः ॥ तन्तुः, पुं, (तन्यते विस्तीर्य्यते इति तनोति वा । तन + “सितनिगमीति ।” उणां १ । ७० । इति तुन् ।) सूत्रम् । इत्यमरः । २ । १० । २८ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ४७ । २२ । “यस्मिन् नित्यं तते तन्तौ दृढे स्रगिव तिष्ठति ॥”) ग्राहः । इति हेमचन्द्रः ॥ सन्ततिः । यथा, -- “अन्तःस्थः सर्व्वभूतानामात्मा योगेश्वरो हरिः । स्वमाययावृणोद्गर्भं वैराट्याः कुरुतन्तवे ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ तन्तुकः, पुं, (तन्तुरिव तन्तुनेव वा कायतीति । कै + कः । तन्तु + संज्ञायां कन् वा ।) तन्तुभः । सर्षपः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने ४ अध्याये । “पिङ्गलस्तन्तुक- पुष्पपाण्डुः षडगोऽग्निको वभ्रुकषायः ॥”) तन्तुकाष्ठं, क्ली, (तन्तुसमन्वितं काष्ठम् ।) तूली । इति शब्दरत्नावली ॥ ताँतेर काट इति भाषा ॥ तन्तुकी, स्त्री, (तन्तुरिव कायतीति । कै + कः ङीप् च ।) नाडी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्तुकीटः, पुं, (तन्तूत्पादकः कीट इति शाक- पार्थिववत् मध्यपदलोपी समासः ।) कोषकारः । इति जटाधरः ॥ गुटिपोका इति भाषा ॥ तन्तुणः, पुं, (तन + बाहुलकात् तुनन् निपातनात् णत्वं दन्त्यनकारान्त इत्येके ।) ग्राहः । इति हेमचन्द्रः ॥ हाङ्गर इति माषा ॥

पृष्ठ २/५८४

तन्तुपर्व्व, [न्] क्ली, (तन्तुः यज्ञोपवीतिः तत्प्रदा- नाय यत् पर्व्व तिथिरित्यर्थः ।) परमेश्वरोप- वीतिदानतिथिः । सा श्रावणी पूर्णिमा । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तन्तुनागः, पुं, (तन्तुर्नाग इव ।) ग्राहः । इति हेमचन्द्रः ॥ तन्तुनिर्यासः, पुं, (तन्तुनेव निर्य्यासः तन्तुवत् निर्य्यासो यस्य वा ।) तालः । इति शब्दरत्नावली ॥ तन्तुभः, पुं, (तन्तुरिव भातीति । भा + कः ।) सर्षपः । इत्यमरः । २ । ९ । १७ ॥ वत्सः । इति जटाधरः ॥ तन्तुरं, क्ली, (तन्तुरस्त्यस्येति । तन्तु + कुञ्जादित्वात् रः ।) मृणालम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तन्तुलं, क्ली, (तन्तुरम् । रस्य लत्वम् ।) मृणा- लम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तन्तुवापः, पुं, (तन्तून् वपतीति । वप + “कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् ।) तन्त्रवायः । इति जटाधरः ॥ ताँति इति भाषा ॥ तन्त्रम् । इति शब्दमाला ॥ ताँत् इति भाषा ॥ तन्तुवायः, पुं, (तन्तून् वयति विस्तारयति जाला- कारेणेति । वे + “संज्ञायाञ्च ।” ६ । २ । ७७ । इत्यण् ।) लूता । इत्यमरः । २ । ६ । १३ ॥ (तन्तून् वयतीति । वे + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तन्त्रवायः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३९७ । “तन्तुवायो दशपलं दद्यादेकपलाधिकम् ॥”) तन्तुविग्रहा, स्त्री, (विगृह्यतेऽसौ । वि + ग्रह + अप् । विग्रहो देहः । तन्तुभिनिर्म्मितो विग्रहो- ऽस्याः ।) कदली । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तन्तुशाला, स्त्री, (तन्तुवपनार्थं या शाला गृह- मित्यर्थः ।) तन्तुवपनगृहम् । ताँत्घर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गर्त्तिका २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ तन्तुसन्ततं, त्रि, (तन्तुनातन्तुभिर्व्वा सन्ततं व्याप्तम् ।) सूत्रविस्तृतवस्त्रादि । सिङ्गान कापड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ऊतम् २ स्यूतम् ३ उतम् ४ । इत्यमरः । ३ । १ । १०१ ॥ तन्तुसारः, पुं, (तन्तुः एव सारो यत्र ।) गुवाक- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तन्त्रं, क्ली, (तनोति तन्यते इति वा । तन + कर्त्त्रादौ यथायथं ष्ट्रन् । तत्रि कुटुम्बधारणे + घञ् वा ।) कुटुम्बकृत्यम् । (कुलप्रतिष्ठादिक- स्थितिः । यथा, महाभारते । १३ । ४८ । ६ । “सर्व्वानुपायानथ सम्प्रधाय समुद्धरेत् स्वस्य कुलस्य तन्त्रम् ॥”) सिद्धान्तः । ओषधिः । प्रधानम् । तन्त्रवायः । परिच्छदः । श्रुतिशाखाविशेषः । हेतुः । उभ- यार्थप्रयोजकम् । इतिकर्त्तव्यता । इति मेदिनी ॥ राष्ट्रम् । परच्छन्दः । करणम् । अर्थसाधकः । तन्तुः । सैन्यम् । स्वराष्ट्रचिन्ता । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, माघे । २ । ८८ । “तन्द्रावापविदा योगैर्मण्डलान्यधितिष्ठता ॥”) प्रबन्धः । इति शब्दरत्नावली ॥ शपथः । इति

धरणिः ॥ धनम् । गृहम् । वपनसाधनम् । (यथा, महाभारते । १ । ३ । १४० । “तदापश्यत् स्त्रियौ तन्त्रे अधिरोप्य सुवेमे पटं वयन्तौ ॥”) कुलम् । इति नानार्थध्वनिमञ्जरी । (शास्त्रम् । इति विश्वः । यथा, देवीभागवते । २ । ११ । १९ । “अवैरज्ञमतन्त्रज्ञं बालचेष्टासमन्वितम् ॥” व्यवहारः । नियमादिः । यथा, महाभारते । १ । १०३ । २६ । “शुत्वा त्वं प्रतिपद्यस्व प्राज्ञैः सह पुरोहितैः । आपद्धर्म्मार्थकुशलैर्लोकतन्त्रमवेक्ष्य च ॥”) शिवोक्तशास्त्रम् । तच्च चतुःषष्टिसंख्यकम् । यथा, -- “सिद्धीश्वरं महातन्त्रं कालीतन्त्रं कुलार्णवम् । ज्ञानार्णवं नीलतन्त्रं फेत्कारीतन्त्रमुत्तमम् ॥ देव्यागमं उत्तराख्यं श्रीक्रमं सिद्धियामलम् । मत्स्यसूक्तं सिद्धसारं सिद्धिसारस्वतं तथा ॥ वाराहीतन्त्रं देवेशि ! योगिनीतन्त्रमुत्तमम् । गणेशविमर्षिणी तन्त्रं नित्यातन्त्रं शिवागमम् ॥ चामुण्डाख्यं महेशानि ! मुण्डमालाख्यतन्त्रकम् । हंसमाहेश्वरं तन्त्रं निरुत्तरमनुत्तमम् ॥ कुलप्रकाशकं देवि ! कल्पं गान्धर्व्वकं शिवे ! । क्रियासारं निबन्धाख्यं स्वतन्त्रं तन्त्रमुत्तमम् ॥ सम्मोहनं तन्त्रराजं ललिताख्यं तथा शिवे ! । राधाख्यं मालिनीतन्त्रं रुद्रयामलमुत्तमम् ॥ बृहत्श्रीक्रमं तन्त्रं गवाक्षं सुकुमुदिनी । विशुद्धेश्वरतन्त्रञ्च मालिनीविजयं तथा ॥ समयाचारतन्त्रञ्च भैरवीतन्त्रमुत्तमम् । यीगिनीहृदयं तन्त्रं भैरवं परमेश्वरि ! ॥ सनत्कुमारकं तन्त्रं योनितन्त्रं प्रकीर्त्तितम् । तन्त्रान्तरञ्च देवेशि ! नवरत्नेश्वरं तथा ॥ कुलचूडामणितन्त्रं भावचूडामणीयकम् । तन्त्रदेवप्रकाशञ्च कामाख्यानामकं तथा ॥ कामधेनु कुमारी च भूतडामरसंज्ञकम् । मालिनीविजयं तन्त्रं यामलं ब्रह्मयामलम् ॥ विश्वसारं महातन्त्रं महाकालं कुलामृतम् । कुलोड्डीशं कुब्जिकाख्यं यन्त्रचिन्तामणीयकम् ॥ एतानि तन्त्ररत्नानि सफलानि युगे युगे । कालीविलासकादीनि तन्त्राणि परमेश्वरि ! ॥ कालकल्पे सुसिद्धानि अश्वक्रान्तासु भूमिषु । महाचीनादितन्त्राणि अविकल्पे महेश्वरि ! ॥ सुसिद्धानि वरारोहे ! रथक्रान्तासु भूमिषु ॥” इति महासिद्धिसारस्वतम् ॥ * ॥ अपि च । “चतुःषष्टिश्च तन्त्राणि यामलादीनि पार्व्वति ! । सफलानीह वाराहे ! विष्णुक्रान्तासु भूमिषु ॥ कल्पभेदेन तन्त्राणि कथितानि च यानि च । पाषण्डमोहनायैव विफलानीह सुन्दरि ! ॥” इति महाविश्वसारतन्त्रम् ॥ तत्रागमस्य लक्षणं यथा, -- “सृष्टिश्च प्रलयश्चैव देवतानां यथार्च्चनम् । साधनञ्चैव सर्व्वेषां पुरश्चरणमेव च ॥ षट्कर्म्मसाधनञ्चैव ध्यानयोगश्चतुर्व्विधः ।

सप्तभिर्लक्षणैर्युक्तमागमं तद्विदुर्बुधाः ॥” * ॥ यामलस्य लक्षणम् । “सृष्टिश्च ज्योतिषाख्यानं नित्यकृत्यप्रदीपनम् । क्रमसूत्रं वर्णभेदो जातिभेदस्तथैव च ॥ युगधर्म्मश्च संख्यातो यामलस्याष्टलक्षणम् ॥” * ॥ तन्त्रस्य लक्षणम् । “सर्गश्च प्रतिसर्गश्च मन्त्रनिर्णय एव च । देवतानाञ्च संस्थानं तीर्थानाञ्चैव वर्णनम् ॥ तथैवाश्रमधर्म्मश्च विप्रसंस्थानमेव च । संस्थानञ्चैव भूतानां यन्त्राणाञ्चैव निर्णयः ॥ उत्पत्तिर्व्विबुधानाञ्च तरूणां कल्पसंज्ञितम् । संस्थानं ज्योतिषाञ्चैव पुराणाख्यानमेव च ॥ कोषस्य कथनञ्चैव व्रतानां परिभाषणम् । शौचाशौचस्य चाख्यानं नरकाणाञ्च वर्णनम् ॥ हरचक्रस्य चाख्यानं स्त्रीपुंसोश्चैव लक्षणम् । राजधर्म्मो दानधर्म्मो युगधर्म्मस्तथैव च ॥ व्यवहारः कथ्यते च तथा चाध्यात्मवर्णनम् ॥ इत्यादिलक्षणैर्युक्तं तन्त्रमित्यभिधीयते ॥” * ॥ तस्य माहात्म्यम् । “विष्णुर्व्वरिष्ठो देवानां ह्नदानामुदधिस्तथा । नदीनाञ्च यथा गङ्गा पर्व्वतानां हिमालयः ॥ अश्वत्थः सर्व्ववृक्षाणां राज्ञामिन्द्रो यथा वरः । देवीनाञ्च यथा दुर्गा वर्णानां ब्राह्मणो यथा ॥ तथा समस्तशास्त्राणां तन्त्रशास्त्रमनुत्तमम् ॥ सर्व्वकामप्रदं पुण्यं तन्त्रं वै वेदसम्मितम् । कीर्त्तनं देवदेवस्य हरस्य मतमेव च ॥ पावनं श्रद्दधानानामिह लोके परत्र च ॥” * ॥ तस्य श्लोकसंख्या यथा, -- “न शक्यं विस्तराद्बक्तुमपि वर्षशतैरपि । संक्षेपाद्वै प्रवक्ष्यामि लोककल्पोक्तवर्त्मना ॥ दिवि देवे नवलक्षं पाताले ब्रह्मशासने ॥ लक्षमात्रं भारते च क्षितौ तन्त्राणि यानि च । आगमं त्रिविधं प्रोक्तं चतुर्थमैश्वरं स्मृतम् ॥ कल्पश्चतुर्व्विधः प्रोक्तः आगमो डामरस्तथा । यामलश्च तथा तन्त्रं तेषां भेदाः पृथक पृथक् ॥ मुक्तकाख्यं प्रपञ्चश्च सारदाख्यञ्च नारदः । महार्णवश्च कपिलो योगः कल्पः कपिञ्जलः ॥ अमृतशुद्धिर्वीरश्च सिद्धसंवरणन्तथा । प्रथमोऽष्टसहस्रन्तु श्लोका दश प्रकीर्त्तिताः ॥ द्बितीयो मुक्तकस्तत्र षट्सहस्राणि संख्यया । श्लोकाः शतार्द्धसंख्यातास्तृतीयस्त्रिसहस्रकः ॥ शतद्बयं साधिकञ्च श्लोकानां पञ्चविंशतिः । त्रिंशोत्तरसहस्राणि श्लोकानां भानुसंख्यया ॥ प्रपञ्चे प्रथमे तन्त्रे द्बितीये वसुसंख्यया । सहस्राणि तथा श्लोकाः सप्तविंशतिसंख्यया ॥ भूतनेत्रसहस्राणि तृतीये पञ्चसहस्रकम् । शतत्रयं पङ्क्तिश्लोकाः प्रपञ्चः कथितस्त्रिधा ॥ कलासंख्या सहस्राणि शारदायाः प्रकीर्त्तिताः । पञ्चविंशाधिकाः श्लोका वसुश्लोकाश्च नारदे ॥ विंशतिश्च सहस्राणि षट्सहस्राणि संख्यया । वसुश्लोकाश्च कथिताः कपिले श्लोकसंख्यया ॥ त्रयोदशसहस्राणि कालोत्तरशतत्रयम् ।

पृष्ठ २/५८५

श्लोकसंख्यासमुद्दिष्टं योगे कल्पे च संख्यया ॥ वाणसंख्यासहस्राणि श्लोका नवतिः कीर्त्तिताः । श्लोकानान्तु सहस्राणि अष्टाविंशतिसंख्यया ॥ श्लोकाश्च भानुसंख्यातास्तन्त्रेऽपि च कपिञ्जले । अमृतशुद्धौ सहस्राणि पञ्चश्लोकाधिकानि च ॥ पञ्चैव कथिता नेत्रसंख्यातानि यथाथतः । वीरागमे षडधिकानि शतानि परिसंख्यया ॥ सहस्राणि च तावन्ति श्लोकानान्तु यथार्थतः । पञ्चाधिकसहस्राणि श्लोकानामृतुसंख्यया ॥ सिद्धसम्बरणोक्तानि ऐश्वरेण यथा पुरा ॥ * ॥ डामरः षड्विधो ज्ञेयः प्रथमो योगडामरः ॥ श्लोकास्तत्र त्रयस्त्रिंशत् तथा पञ्चशतानि च । त्रिविंशतिसहस्राणि श्लोकानि चेह संख्यया । एकादशसहस्राणि संख्याताः शिवडामरे ॥ श्लोकाः सप्तैव निश्चित्य ईश्वरेणैव भाषिताः । तावत्श्लोकसहस्राणि पञ्चश्लोकशतानि च । गुणोत्तराणि दुर्गाया डामरे कथितानि च ॥ नवश्लोकसहस्राणि नवश्लोकशतानि च । सारस्वते तथा श्लोकाः पञ्चैव परिकीर्त्तिताः ॥ स्वरसंख्यासहस्राणि श्लोकानां ब्रह्मडामरे । पञ्चोत्तरशतान्यत्र संख्यातानि शिवेन तु ॥ षष्टिः श्लोकसहस्राणि गान्धर्व्वे डामरोत्तमे । श्लोकाश्च षष्टिसंख्याता ब्रह्मणाव्यक्तयोनिना ॥ यामलाः षट्च संख्यातास्तत्रादावादियामले । द्बात्रिंशच्च सहस्राणि त्रयस्त्रिंशत्शतानि च ॥ द्बितीये ब्रह्मसंज्ञे ते द्वाविंशतिश्च संख्यया । सहस्राणि शतान्यत्र तान्येव कथितानि च ॥ तावत्संख्यासहस्राणि शतानि परिसंख्यया । विंशतिश्च तथा संख्या श्लोकाश्च विष्णुयामले ॥ कालसंख्यासहस्राणि वेदसंख्याशतानि च । पञ्चषष्टिस्तथा श्लोकाः कनिष्ठे रुद्रयामले ॥ नवश्लोकसहस्राणि त्रयोदशशतानि च । द्बाविंशतिस्तथा श्लोका गणेशे यामलोत्तमे ॥ रविसंख्यासहस्राणि आदित्याख्ये तु यामले । तन्त्रे नीलपताकायां सहस्राणि च पञ्च च ॥ पञ्चविंशतिश्लोकाश्च कथिता वामकेश्वरे । त्रयोदशसहस्राणि द्बे शते विंशतिस्तथा ॥ श्लोका मृत्युञ्जये तन्त्रे संख्यातास्तन्त्रवेदिभिः । गजसंख्यासहस्राणि त्रीणि संख्याशतानि च ॥ सप्तश्लोकास्तथैवात्र तन्त्रे योगार्णवोत्तमे । दशश्लोकसहस्राणि तावन्त्येव शतानि च ॥ मायाख्ये च महातन्त्रे यथार्थतः प्रकीर्त्तिताः । पञ्चश्लोकसहस्राणि तावन्त्येव शतानि च ॥ शतार्द्धसंख्यया श्लोका दक्षिणामूर्त्तितन्त्रके । दशश्लोकसहस्राणि तावन्त्येव शतानि च ॥ त्रयोदश तथा श्लोकाः कालिकाख्ये च तन्त्रके । कामेश्वर्य्यास्तन्त्रवरे सहस्राणि त्रयं महत् ॥ श्लोकानां संख्यया चात्र तन्त्रराजे च संख्यया । नवश्लोकसहस्राणि नवश्लोकशतानि च ॥ द्वाविंशति सहस्राणि हरगौर्य्योश्च तन्त्रके । तथा च विंशतिः श्लोकास्तन्त्रेऽस्मिन् परि- कीर्त्तिताः ।

अर्कसंख्यासहस्राति द्बितीये तन्त्रवेदिभिः । अष्टाविंशतिश्च श्लोकाः सङ्ख्यातास्तन्त्रनिर्णये ॥ कुब्जिकाख्ये महातन्त्रे श्लोकाश्च दशसंख्यया । सहस्राणि तथा सप्तसङ्ख्यातानि मनीषिभिः ॥ द्वितीये षट्सहस्राणि तदर्द्धञ्च कनिष्ठके । अर्कसंख्यासहस्राणि तथाङ्कुशशतानि च ॥ तावद्देव्या महातन्त्रे सङ्ख्यातानि द्बिजोत्तमैः । द्बाविंशतिसहस्राणि द्बाविंशतिशतानि च ॥ कात्यायन्यास्तु तन्त्रस्य सङ्ख्यातानि मनीषिभिः । वसुश्लोकसहस्राणि तावन्त्येव शतानि च ॥ प्रत्यङ्गिंरायास्तन्त्रे च निश्चितानि यथार्थतः । भूतसङ्ख्यासहस्राणि तथाहि तच्छतानि च ॥ महालक्ष्म्यास्तन्त्रराजे पञ्चश्लोकाश्च कीर्त्तिताः । गजसंख्यासहस्राणि श्लोकाश्च ऋतुसङ्ख्यया ॥ त्रिपुरार्णवे महातन्त्रे लिखिताः परमर्षिभिः । सरस्वत्याः सहस्रे द्वे द्वे शते सङ्ख्यया स्मृते ॥ पञ्चश्लोकास्तथैवात्र विज्ञातव्या द्विजातिभिः । द्वाविंशतिसहस्राणि आद्ये तन्त्रोत्तमोत्तरे ॥ अङ्कसङ्ख्याशतान्यत्र श्लोकाः पञ्चदशैव तु । द्बाविंशतिसहस्राणि तथा बाणशतानि च । द्बात्रिंशच्च तथा श्लोका योगिन्यास्तन्त्रराजके । द्बितीये षट्सहस्राणि तथा च त्रिशतानि च ॥ त्रयः श्लोकास्तथैवात्र वाराह्यास्तन्त्र उत्तमे । ऊर्म्मिसङ्ख्यासहस्राणि तत्त्वसङ्ख्याशतानि च ॥ गवाक्षे तन्त्रराजेऽस्मिन् श्लोका हि तत्त्वसङ्ख्यया । वर्णसङ्ख्यासहस्राणि द्वे शते परिनिश्चिते ॥ श्लोकास्त्रयश्च सङ्ख्यातास्तन्त्रे नारायणीयके । वेदसङ्ख्यासहस्राणि तान्येव च शतानि च ॥ श्लोका नवतिसङ्ख्याता मृडानीतन्त्रराजके । तृतीये त्रिसहस्राणि त्रिशतानि कनिष्ठके ॥ त्रिंशत्श्लोकाश्च सङ्ख्याता ज्ञातव्यास्तन्त्र- वेदिभिः ॥” उपतन्त्राणि यथा, -- “बौद्धोक्तान्युपतन्त्राणि कापिलोक्तानि यानि च । अद्भुतानि च एतानि जैमिन्युक्तानि यानि च ॥ वशिष्ठः कपिलश्चैव नारदो गर्ग एव च । पुलस्त्यो भार्गवः सिद्धो याज्ञवल्क्यो भृगुस्तथा ॥ शुक्रो बृहस्पतिश्चैव अन्ये ये मुनिसत्तमाः । एभिः प्रणीतान्यन्यानि उपतन्त्राणि यानि च ॥ न सङ्ख्यातानि तान्यत्र धर्म्मविद्भिर्म्महात्मभिः । सारात्सारतराण्येव सङ्ख्यातानि निबोधत ॥” इति वाराहीतन्त्रम् । (आगमतत्त्वविलासोक्ततन्त्रनामानि यथा, -- “स्वतन्त्रतन्त्रं फेत्कारीतन्त्रमुत्तरतन्त्रकम् । नीलतन्त्रं वीरतन्त्रं कुमारीतन्त्रमुज्ज्वलम् ॥ कालीनारायणीतन्त्रे तारिणीतन्त्रमुत्तमम् । बालातन्त्रञ्च समयातन्त्रं भैरवतन्त्रकम् ॥ भैरवीत्रिपुरातन्त्रे वामकेश्वरतन्त्रकम् । कुक्कुटेश्वरतन्त्रञ्च मातृकातन्त्रमेव च ॥ सनत्कुमारतन्त्रञ्च विशुद्धेश्वरतन्त्रकम् । सम्मोहनाख्यतन्त्रञ्च गौतमीयञ्च तन्त्रकम् ॥ बृहद्गोतमीयतन्त्रं भूतभैरवतन्त्रकम्

चामुण्डापिङ्गलातन्त्रे वाराहीतन्त्रकं तथा ॥ मुण्डमालाख्यतन्त्रञ्च योगिनीतन्त्रमुत्तमम् । मालिनीविजयं तन्त्रं तन्त्रं स्वच्छन्दभैरवम् ॥ महातन्त्रं शक्तितन्त्रं तन्त्रं चिन्तामणिं परम् । उन्मत्तभैरवं तन्त्रं त्रैलोक्यसारतन्त्रकम् ॥ विश्वसाराह्वयं तन्त्रं तथा तन्त्रामृताभिधम् । महाफेत्कारीयतन्त्रं वायवीयञ्च तोडलम् ॥ मालिनीललितातन्त्रे त्रिशक्तितन्त्रकं तथा । राजराजेश्वरीतन्त्रं महामोहस्वरोत्तरम् ॥ गवाक्षतन्त्रं गान्धर्व्वं तन्त्रं त्रैलोक्यमोहनम् । हंसमाहेश्वरं हंसपरमेश्वरतन्त्रकम् ॥ कामधेन्वाख्यतन्त्रञ्च तन्त्रं वर्णविलासकम् । मायातन्त्रं मन्त्रराजं कुब्जिकातन्त्रमुत्तमम् ॥ विज्ञानलतिकां लिङ्गागमं कालोत्तरं तथा ॥” * * * “ब्रह्मजामलकञ्चादिजामलं रुद्रजामलम् ॥ बृहज्जामलकं सिद्धजामलं कल्पसूत्रकम् । मत्स्यसूक्तं कल्पसूक्तं कामराजं शिवागमम् ॥ उड्डीशञ्च कुलोड्डीशमुड्डीशं वीरभद्रकम् । भूतडामरकं तद्बत् डामरं यक्षडामरम् ॥ कालिकाकुलसर्व्वस्वं कुलसर्व्वस्वमेव च । कुलचूडामणिं दिव्यं कुलसारं कुलार्णवम् ॥ कुलामृतकुलावल्यौ तथा कालीकुलार्णवम् । कुलप्रकाशं वाशिष्ठं सिद्धसारस्वतं तथा ॥ योगिनीहृदयं कालीहृदयं मातृकार्णवम् । योगिनीजालकुरकं तथा लक्ष्मीकुलार्णवम् ॥ तारार्णवं चन्द्रपीठं मेरुचन्द्रं चतुःशतीम् । तत्त्वबोधं महोग्रञ्च स्वच्छन्दसारसंग्रहम् ॥ ताराप्रदीपं सङ्केतचन्द्रोदयमतिस्फुटम् । षट्त्रिंशत्तत्त्वकं लक्ष्यनिर्णयं त्रिपुरार्णवम् ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरं मन्त्रदर्पणं वैष्णवामृतम् । मानसोल्लासकं पूजाप्रदीपं भक्तिमञ्जरीम् ॥ भुवनेश्वरीं पारिजात प्रयोगसारमुत्तमम् । कामरत्नं क्रियासारं तथैवागमदीपिकाम् ॥ भावचूडामणिग्रन्थं तन्त्रचूडामणिं परम् । बृहच्छ्रीक्रमसंज्ञञ्च तथा श्रीक्रमसंज्ञकम् ॥ सिद्धान्तशेखरं ग्रन्थं तां गणेशविमर्शिनीम् । मन्त्रमुक्तावलीं तत्त्वकौमुदीं तन्त्रकौमुदीम् ॥ मन्त्रतन्त्रप्रकाशाख्यं श्रीरामार्च्चनचन्द्रिकाम् । शारदातिलकं ज्ञानार्णवं सारसमुच्चयम् ॥ कल्पद्रुमं ज्ञानमालां पुरश्चरणचन्द्रिकाम् । आगमोत्तरकं तत्त्वसागरं सारसंग्रहम् ॥ देवप्रकाशिनीं तन्त्रार्णवञ्च क्रमदीपिकाम् । तारारहस्यं श्यामाया रहस्यं तन्त्ररत्नकम् ॥ तन्त्रप्रदीपं ताराया विलासं विश्वमातृकाम् । प्रपञ्चसारं तं तन्त्रसारं रत्नावलीं तथा ॥” कालतन्त्रम् । वासनाजालम् । यथा, महा- भारते । १ । ३ । १४२ । “तन्त्रञ्चेदं विश्वरूपे युवत्यौ वयतस्तन्तून् सततं वर्त्तयन्तौ ॥” “तन्त्रं कालतन्त्रं विश्वोपादाननिमित्तादिकारण- समूहसम्बन्धम् ॥” इति दुर्घटार्थप्रकाशिन्यां

पृष्ठ २/५८६

विमलबोधः ॥ “इह तन्त्रं वासनाजालम् ।” इति नीलकण्ठः ॥) तन्त्रकं, क्ली, (तन्त्रात् सूत्रवापात् अचिराप- हृतम् । तन्त्र + “तन्त्रादचिरापहृते । ५ । २ । ७१ । इति कन् ।) नूतनवस्त्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११२ ॥ तन्त्रकाष्ठं, क्ली, (तन्त्रस्थं काष्ठम् ।) तन्त्रवायस्य तुरी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तन्त्रता, स्त्री, (तन्त्रस्य भावः । तन्त्र + तल् ।) अनेकमुद्दिश्य सकृत्प्रवृत्तिः । यथा । “आग्नेया- ष्टाकपालेन्द्रदध्यैन्द्रपयोयागानां त्रयाणां आग्ने- याष्टाकपालोपांशुयागाग्नीसोमीयैकादशकपाल- यागानां त्रयाणां सकृत् सकृदनुष्ठितेन प्रया- जाद्यङ्गेनोपकारः सिध्यति ।” “तथा नानाब्रह्म- वधसत्त्वे सर्व्वोद्देशेन सकृत् प्रायश्चित्ते कृते ब्रह्म- वधजन्यपापनाशः ।” “तन्त्रताया हेतुश्च । अदृष्टार्थैकजातीयकर्म्मणः कालदेशकर्त्रादीनां प्रयोगानुबन्धवैधहेतुभूतानामभेदे उद्देश्य- विशेषाग्रह इति । एवञ्च । ‘स्नातोऽधिकारी भवति दैवे पैत्रे च कर्म्मणि । पवित्राणां तथा जाप्ये दाने च विधिदर्शितः ॥’ इति विष्णूक्तम् ॥ ‘अस्नात्वा नाचरेत् कर्म्म जपहोमादि किञ्चन ।’ इति दक्षोक्तञ्च क्रियाङ्गस्नानं कर्त्तृसंस्कार- द्वारैव तद्दिनकर्त्तव्याशेषकर्म्मार्थमेकमेव न तु प्रतिकर्म्म कर्त्तव्यम् ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ तन्त्रवापः, पुं, (तन्यते विस्तीर्य्यते इति तन्त्रं सूत्रम् । तत् वपतीति । वप + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तन्त्रवायः । तन्त्रे, पुं क्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ तन्त्रवायः, पुं, (तन्त्रेण वयतीति । वे ञ तन्तुसन्ताने + “ह्वावामश्च ।” ३ । २ । २ । इत्यण् ।) वर्ण- सङ्करजातिविशेषः । ताँति इति भाषा । अस्योत्- पत्तिर्य्यथा, पराशरपद्धतौ । “ताम्रकुट्टाच्छङ्खकार्य्यां मणिकारश्च जायते । मणिकारात् ताभ्रकुट्ट्यां मणिबन्धोऽप्यजायत । मणिवन्धान्मणिकार्य्यां तन्त्रवायाश्च जग्मिरे ॥” तत्पर्य्यायः । कुविन्दः २ । इत्यमरः । २ । १० । ६ ॥ तन्त्रवापः ३ । इति भरतः ॥ तन्तुवापः ४ । इति जटाधरः ॥ तन्तुवायः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ लूता । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ तन्त्रिका, स्त्री, (तन्त्री एव । तन्त्री + स्वार्थे कन् । पूर्ब्बह्नस्वश्च ।) गुडूची । इत्यमरः । २ । ४ । ८२ ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः । “गुडूचीमधुपर्णी स्यादमृतामृतवल्लरी । छिन्ना च्छिन्नरुहा च्छिन्नोद्भवा वत्सादनीति च ॥ जीवन्ती तन्त्रिका सोमा सोमवल्ली च कुण्डली । चक्रलक्षणिका वीरा विशल्या च रसायनी ॥ चन्द्रहासी वयस्था च मण्डली देवनिर्म्मिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तन्त्रिपालकः, पुं, जयद्रथराजः । इति शब्द- माला ॥

तन्त्रीः, स्त्री, (तन्त्रयति मोहयति लोकानिति । तन्त्र + “अवितॄस्तृतन्त्रिभ्य ईः ।” उणां । ३ । १५८ । इति ईः ।) वीणागुणः । (यथा, रामा- यणे । २ । ३९ । २९ । “नातन्त्रीर्विद्यते वीणा नाचक्रो विद्यते रथः ॥” बीणा । यथा, तत्रैव । १ । २ । १८ । “पादबद्धोऽक्षरसमस्तन्त्रीलयसमन्वितः । शोकार्त्तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु नान्यथा ॥”) गुडूची । देहसिरा । इति मेदिनी ॥ नदी- विशेषः । युवतीभेदः । इति शब्दरत्नाबली ॥ रज्जुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ३८ । “न लङ्घयेद्वत्सतन्त्रीं न प्रधावेच्च वर्षति । न चोदके निरीक्षेत स्वं रूपमिति धारणा ॥”) तन्द्रवायः, पुं, (तन्त्रवायः निपातनात् तस्य दः ।) तन्त्रवायः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ तन्द्रा, स्त्री, (तत् द्रातीति । तत् + द्रा + कः । निद्रातन्द्रेति नान्तत्वं निपात्यते । यद्बा, तन्द्र अवसादे + भावे घञ् ततष्टाप् ।) निद्रा । आलस्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हठ- योगप्रदीपिकायाम् । ३ । ३९ । “न रोगो मरणं तन्द्रा न निद्रा न क्षुधा तृषा ॥”) तस्या निदानं यथा । “तमोवातकफात्तन्द्रा ।” इति । लक्षणञ्च । “इन्द्रियार्थेष्वसंवित्तिर्गौरवं जृम्भणं क्लमः । निद्रार्त्तस्येव यस्येहा तस्य तन्द्रा विनिर्द्दिशेत् ॥” इति माधवकरः ॥ (कारणपूर्ब्बकमस्याः सम्प्राप्तिर्लक्षणं चिकित्- सितञ्च यथा, चरके सिद्धिस्थाने नवमेऽध्याये । “मधुरस्निग्धगुर्व्वम्लसेवनाच्चिन्तनाद्भयात् । शोकाद्व्याध्यनुषङ्गाच्च वायुनोदीरितः कफः ॥ यदासौ समवस्कन्द्य हृदयं हृदयाश्रयान् । समावृणोति ज्ञानादींस्तदा तन्द्रोपजायते ॥ हृदये व्याकुलीभावो वाक्चेष्टेन्द्रियगौरवम् । मनोबुद्ध्यप्रसादश्च तन्द्राया लक्षणं मतम् ॥ कफघ्नं तत्र कर्त्तव्यं शोधनं शमनानि च । व्यायामो रक्तमोक्षश्च भोज्यञ्च कटुतिक्तकम् ॥”) तन्द्रालुः, त्रि, (तत् द्रातीति । तत् + द्रा + “स्पृहि गृहीति ।” ३ । २ । १५८ । इति आलुच् तत्- शब्दस्य नान्तत्वं निपात्यते ।) निद्रालुः । इति जटा- धरः ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “अपि जाग्रत् स्वपन् जन्तुस्तन्द्रालुश्च प्रलाप- वान् ॥”) तन्द्रिः, स्त्री, (तदि सौत्रो धातुः + “वङ्क्र्या- दयश्च ।” उणां । ४ । ६६ । इति क्रिन् ।) निद्रा । आलस्यम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २० । ४० । “सृष्ट्वा भूतपिशाचांश्च भगवानात्मतन्द्रिणा । दिग्वाससोमुक्तकेशान् वीक्ष्य चामीलयद्दृशौ ॥”) तन्द्रिका, स्त्री, (तन्द्रिरेव । स्वार्थे कन् टाप् च ।) तन्द्रिः । इति शब्दरत्नावली ॥ तन्द्री, स्त्री, (तन्द्रि + “कृदिकारादिति ।” वा ङीष् ।) अत्यन्तश्रमादिना सर्व्वाङ्गेन्द्रियाप्रभु-

त्वम् । अत्यन्तश्रमादिना सर्व्वाङ्गनिमीलनं निःसहतेति यावत् इत्यन्ये । इति भरतः ॥ तत्- पर्य्यायः । प्रमीला २ । इत्यमरः ॥ तन्द्रा ३ तन्द्रिः ४ । इति तट्टीका ॥ तन्द्रिका ५ विषया- ज्ञानम् ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३०३ । १९ । “निक्षिप्य राजपुत्त्री तु तन्द्रीं मानं तथैव च । आतस्थे परमं यत्नं ब्राह्मणस्याभिराधणे ॥”) निद्रा । इति मेदिनी । रे, ४२ ॥ (केचित्तु तन्त्र- धातोर्बाहुलकात् ईप्रत्ययेन तन्द्रीरिति पदं कल्प- यन्ति यथा, चरके सूत्रस्थाने त्रयोदशेऽध्याये । “पाण्डुता गौरवं जाड्यं पुरीषस्याविपक्वता । तन्द्रीररुचिरुत्क्लेशः स्यादतिस्निग्धलक्षणम् ॥”) तन्निः, स्त्री, (तन्नयतीति । नी + बाहुलकात् डिः ।) चक्रकुल्या । इति रत्नमाला ॥ तन्वि- रपि पाठः ॥ तन्मात्रं, क्ली, (तदेवेति । तत् + एवार्थे मात्रच् । यद्बा, सा मात्रा यस्य ।) अपञ्चीकृतरूप- रसगन्धस्पर्शशब्दानां संज्ञा । यथा, -- “इमान्येव सूक्ष्मभूतानि तन्मात्राण्यपञ्चीकृतानि चोच्यन्ते । एतेभ्यः सूक्ष्मशरीराणि स्थूलभूतानि चोत्पद्यन्ते ।” इति वेदान्तसारः । २७ ॥ तट्टीका यथा । “नन्वव्याकृतात् पञ्चतन्मात्राणि क्रमेण जायन्ते इति हि स्मृतीतिहासपुराणेषु प्रसिद्धि- स्तत् कथमाकाशादेरिहोत्पत्तिराम्नायते इति तत्राह एतान्येवेति । एतान्येवाकाशादीनि सूक्ष्मभूतानि व्यवहाराक्षमाणि शब्दादिताव- न्मात्रैकस्वभावानि अपञ्चीकृतानि परमसंसृ- ष्टानि चेति स्मृत्यादिषूच्यन्ते महर्षिभिरित्यर्थः ॥” इति विद्बन्मनोरञ्जिनी ॥ * ॥ अपि च । “भूतादिस्तु विकुर्व्वाणः सर्गं तन्मात्रिकं ततः । ससर्ज्ज शब्दतन्मात्रादाकाशं शब्दलक्षणम् ॥” इति विष्णुपुराणे १२ अध्यायः ॥ तन्यतुः, पुं, (तनोति विस्तारयति तमः शब्दं वा । तनु विस्तारे + “ऋतन्यञ्जिवनीति ।” उणां । ४ । २ । इति यतुच् ।) रात्रिः । वाद्यम् । इत्यु- णादिकोषः ॥ (वायुः । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥ अशनिः । इति माघवः ॥ विद्युत् । इति दयानन्दः ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । ५२ । ६ । “वृत्रस्य यत् प्रवणे दुर्गृभिश्वनो निजघन्थ हन्वो रिन्द्रतन्यतुम् ॥”) तन्वी, स्त्री, (तनुः + “वोतो गुणवचनात् ।” ४ । १ । ४४ । इति ङीष् ।) कृशाङ्गी । यथा, -- “तव तन्वि ! कुचावेतौ नियतौ चक्रवर्त्तिनौ । आसमुद्रकरग्राही भवान् यत्र करप्रदः ॥” इति कालिदासः ॥ शालपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (चतुर्व्विंशत्य- क्षरवृत्तिविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ तस्या लक्षणादिकं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तप, क दाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) क, तापयति । अयमात्मनेपदीत्येके ॥ इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ २/५८७

तप, ङ ञ दाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-उभंच-सकं-सेट् ।) ङ, तपते । ञ, तपति तपते । अयमात्मनेपदीत्यन्ये । इति दुर्गा- दासः ॥ तप, औ दवैश्ययोः । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-अकंच- अनिट् । दिवादिपक्षे आत्मं ।) दव उप- तापः । “तपति तनुगात्रि ! मदनस्त्वाम् ।” औ, अताप्सीत् । य ङ, तप्यते धनी ईश्वरः स्यादि- त्यर्थः । औ, अतप्त । दिवादिपक्षे ऐश्वर्य्य एव इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ तप, य ङ औ दवैश्ययोः । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-अकंच- अनिट् । दिवादिपक्षे आत्मं ।) दव उप- तापः । “तपति तनुगात्रि ! मदनस्त्वाम् ।” औ, अताप्सीत् । य ङ, तप्यते धनी ईश्वरः स्यादि- त्यर्थः । औ, अतप्त । दिवादिपक्षे ऐश्वर्य्य एव इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ तपः, [स्] क्ली, (तपति तापयति वा । तप उप- तापे + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणां । ४ । १८८ । इति असुन् ।) वैधक्लेशजनकं कर्म्म । यथा, -- “उमेऽतिचपला पुत्त्रि ! न क्षमं तावकं वपुः । सोढुं क्लशस्वभावस्य तपसः सौम्यदर्शने ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे मत्स्यपुराणवचनम् ॥ * ॥ तत्फलं यथा, -- “तपोभिः प्राप्यतेऽभीष्टं नासाध्यं हि तपस्यतः । दुर्भगत्वं वृथा लोको वहते सति साधने ॥” इति च तत्रैव तद्वचनम् ॥ * ॥ अपि च । मरीचिरुवाच । “ब्राह्मणस्य तपोमूलं यज्ञः स्वाध्याय एव च । तस्मादग्ने ! फलं ब्रूहि तपसोऽध्ययनस्य च ॥ वह्निरुवाच । स्वाध्यायतपसोर्वक्ष्ये तन्मे निगदितं शृणु । तपसो हि परं नास्ति तपसा विन्दते महत् ॥ तपसा क्षीयते पापं मोदते सह दैवतैः । तपसा प्राप्यते स्वर्गस्तपसा प्राप्यते यशः ॥ तपसा सर्व्वमाप्नोति तपसा विन्दते परम् । ज्ञानविज्ञानसम्पन्नः सौभाग्यं रूपमेव च ॥ तपसा लभते सर्व्वं तथैवाध्ययनेन च । तस्मात् स्वधर्म्मसंयुक्तो नित्यं सिध्यति पण्डितः ॥ धर्म्मात् सुखमवाप्नोति इह लोके परत्र च ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे नित्याह्निकस्नानविधि- नामाध्यायः ॥ तपस्या । तत्त्रिविधम् । शारीरं वाचिकं मानसञ्च । यथा, -- “देवद्बिजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्ज्जवम् । ब्रह्मचर्य्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १ ॥ अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितञ्च यत् । स्वाध्यायाभ्यसनञ्चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ २ ॥ मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥” ३ ॥ तदपि त्रिविधम् । सात्त्विकं राजसं तामसञ्च यथा, -- “श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत् त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १ ॥ सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ॥ २ ॥ मूढग्राहेणात्मनो यत् पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ॥” ३ ॥ इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १७ । १४ -- १९ ॥ * ॥

जनलोकादूर्द्ध्वलोकः । यथा, -- “अस्योपरि तपोलोकस्तेजोमय उदाहृतः । वैराजा यत्र ते देवा वसेयुर्द्देवपूजिताः ॥ वासुदेवे मनो येषां वासुदेवेऽर्पितक्रियाः । तपसा तोष्य गोविन्दमभिलाषविवर्ज्जिताः ॥ तं तपोलोकमासाद्य वसन्ति विजितेन्द्रियाः । शिलोञ्छवृत्तयो ये वै दन्तोलूखलिकाश्च ये ॥ येऽश्मकुट्टाश्च मुनयः शीर्णपर्णाशिनश्च ये । ग्रीष्मे पञ्चाग्नितपसो वर्षासु स्थण्डिलेशयाः ॥ हेमन्ते शिशिरे वा ये क्षिपन्ति सलिले क्षपाः । कुशाग्रनीरबिन्दूंश्च तृषिता यतयोऽपिबन् ॥ वाताशिनोऽतिक्षुधिताः पादाङ्गुष्ठाग्रभूस्पृशः । ऊर्द्ध्वहस्ता रविदृशस्त्वेकाङ्घ्रिस्थाननिश्चलाः ॥ ये वै दिवानिरुच्छ्वासा मासोच्छ्वासाश्च ये परे । मासोपवासं कुर्व्वन्ति चातुर्म्मास्यव्रताश्च ये ॥ ऋत्वन्ते तोयपाना ये ये षण्मासोपवासकाः । ये च वर्षानिमेषा वै वर्षधाराम्बुतर्षकाः ॥ स्थाणुसाम्योपसंप्राप्ता मृगकण्डूतिसौख्यदाः । जटाटवीकोटरान्तः कृतनीडाण्डजाश्च ये ॥ प्ररूढवल्मिकाङ्गाश्च स्नायुनद्धास्थिसञ्चयाः । लताप्रतानैः परितो वेष्टितावयवाश्च ये ॥ शस्यानि च प्ररूढानि यदङ्गेषु महीपते ! । इत्येतैर्न्नियमैर्य्ये तु क्लिष्टात्मानस्तपोधनाः ॥ ब्रह्मायुषस्तपोलोके ते वसन्त्यकुतोभयाः ॥” इति पद्मपुराणम् ॥ * ॥ चान्द्रायणादिव्रतम् । धर्म्मः । इति मेदिनी । से, २४ ॥ तपः, पुं, (तपति तापयति वा । तप सन्तापे + पचाद्यच् ।) ग्रीष्मः । इत्यमरः । १ । ४ । १९ ॥ (यथा, माघे । १ । ६६ । “तपेन वर्षाः शरदा हिमागमो वसन्तलक्ष्म्या शिशिरः समेत्य च । प्रसूनकॢप्तिं दधतः सदर्त्तवः पुरेऽस्य वास्तव्यकुटुम्बितां ययुः ॥”) तपःकरः, पुं, (तपः करोतीति । कृ + टः ।) तपस्वी मत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ तपस्या- कारके, त्रि ॥ तपःक्लेशसहः, त्रि, (तपसः क्लेशं सहते इति । सह + अच् ।) दान्तः । इत्यमरः । २ । ७ । ४३ ॥ तपःस्थली, स्त्री, (तपसः स्थली ।) काशी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तपती, छाया नाम सूर्य्यपत्नी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सूर्य्यकन्या । सा पूरुवंशीयऋक्षराज- पुत्त्रसम्बरणभार्य्या । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९४ । ४७ । “ततः सम्बरणात् सौरी सुषुवे तपती कुरुम् ॥” अस्या विशेषविवरणादिकं तत्रैव १७२ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) तपनः, पुं, (तपतीति । तप + कर्त्तरि ल्युः ।) सूर्य्यः । (यथा, महाभारते । ३ । ३ । ६२ । “सहस्ररश्मिरादित्यस्तपनस्त्वं गवां पतिः ॥”) भल्लातकवृक्षः । अग्न्यादिदाहात्मकनरकः ॥ ग्रीष्मः । इति हेमचन्द्रः ॥ तापः । इति धरणिः ॥

अर्कवृक्षः । क्षुद्राग्निमन्थवृक्षः । सूर्य्यकान्त- मणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । २६ । “अनयनपथे प्रिये ! न व्यथा यथा दृश्य एव दुष्प्रापे । म्लानैवकेवलं निशि तपनशिला वासरे ज्वलति ॥” अग्निविशेषः । यथा, हरिवंशे । १७८ । ३१ । “ते जातवेदसः सर्व्वे कल्मासः कुसुमस्तथा । दहनः शोषणश्चैव तपनश्च महाबलः ॥” स्त्रीणां सत्त्वजे अलङ्कारविशेषे, क्ली । तल्लक्षणं यथा साहित्यदर्पणे । ३ । ११६ । “तपनं प्रियविच्छेदे स्मरावेशोत्थचेष्टितम् ॥” उदाहरणं यथा, तत्रैव, -- “श्वासान्मुञ्चति भूतले विलुठति त्वन्मार्गमालोकते दीर्घं रोदिति विक्षिपत्यत इतः क्षामां भुजा- वल्लरीम् । किञ्च प्राणसमानकाङ्क्षितवती स्वप्नेऽपि ते सङ्गमं निद्रां वाञ्छति न प्रयच्छति पुनर्द्दग्धो विधि- स्तामपि ॥”) तपनच्छदः, पुं, (तपनः अतिरूक्षश्छदो यस्य ।) आदित्यपत्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तपनतनया, स्त्री, (तपनस्तापको वह्निस्तनयो यस्याः । वह्निगर्भत्वादस्यास्तथात्वम् ।) शमी- वृक्षः । (तपनस्य सूर्य्यस्य तनया ।) यमुना । इति राजनिर्घण्टः ॥ तपनमणिः, पुं, (तपनः सूर्य्यस्तत्प्रियो मणिः ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तपनात्मजा, स्त्री, (तपनस्य सूर्य्यस्य आत्मजा कन्या ।) गोदावरी नदी । इति हेमचन्द्रः ॥ यमुना च ॥ तपनी, स्त्री, (तपनः सूर्य्यो जनकतयास्त्यस्या इति अच् । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) गोदावरी । इति हेमचन्द्रः ॥ तपनीयं, क्ली, (तप + अनीयर् । वह्नौ शोधनीय- परीक्षणीयत्वादस्य तथात्वम् ।) स्वर्णम् । इत्य- मरः । २ । ९ । ९४ ॥ (यथा, रघुः । १८ । ४१ । “तस्मादधः किञ्चिदिवावतीर्णा- वसंस्पृशन्तौ तपनीयपीठम् ॥”) तपनीयकं, क्ली, (तपनीय + स्वार्थे कन् ।) सुव- र्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तपनेष्टं, क्ली, (तपनस्यं सूर्य्यस्य इष्टम् । सूर्य्यप्रिय- त्वादस्य तथात्वम् ।) ताम्रम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ तपसः, पुं, (तपतीति । तप + “अत्यविचमि- तमीति ।” उणां । ३ । ११७ । इति असच् ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्षी । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ तपस्तक्षः, पुं, (तपस्तपस्यां तक्षति तनूकरोतीति । तक्ष तनूकरणे + अण् । स्वर्व्वेश्यादिप्रेरणेन तपस्विनां तपोविघ्नकरणादस्य तथात्वम् ।) इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । ८७ ॥

पृष्ठ २/५८८

तपस्यं, क्ली, (तपसि ग्रीष्मे भवम् । तपस् + यत् ।) कुन्दपुष्पम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (तपश्चर- तीति । तपस् + कृतौ क्यङ् । ततो भावे घञ् । तपश्चरणम् । यथा, महाभारते । १३ । १० । १३ । “अथास्य बुद्धिरभवत् तपस्ये भरतर्षभ ! ॥”) तपस्यः, पुं, (तपसि ग्रीष्मे साधुः । तपस् + “तत्र साधुः ।” ४ । ४ । ९८ । इति यत् ।) फाल्- गुनमासः । इत्यमरः । १ । ४ । १५ । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ६ अध्याये । “तत्र माघादयो द्बादशमासाः द्बिमासिकमृतुं कृत्वा षडृतवो भवन्ति । ते शिशिरवसन्तग्रीष्मवर्षाशरद्धेमन्ताः । तेषां तपस्तपस्यौ शिशिरः ॥”) अर्ज्जुनः । इति हेमचन्द्रः ॥ (तामसस्य मनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ७ । २४ । “द्युतिस्तपस्यः सुतपास्तपोमूलस्तपोशनः । तपोरतिरकल्माषस्तन्वी धन्वी परन्तपः । तामसस्य मनोरेते दश पुत्त्रा महाबलाः ॥”) तपस्या, स्त्री, (तपश्चरतीति । “कर्म्मणो रोमन्थ- तपोभ्यां वर्त्तिचरोः ।” ३ । १ । १५ । इति क्यङ् । ततः “अ प्रत्ययात् ।” ३ । ३ । १०२ । इति अ ततष्टाप् ।) तपः । तत्पर्य्यायः । व्रतादानम् २ परिव्रज्या ३ नियमस्थितिः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ व्रतचर्य्या ५ । इति मेदिनी ॥ तपस्विनी, स्त्री, जटामांसी । इत्यमरः । २ । ४ । १३४ ॥ (तपस्वितुल्यजटायुक्तत्वादस्यास्तथात्वम् । यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “नलदं नन्दिनी पेषी मांसी कृष्णजटा जटी । किरातिनी च जटिला लोमशा तु तपस्विनी ॥”) कटुरोहिणी । इति हेमचन्द्रः ॥ महाश्राव- णिका । इति भावप्रकाशः ॥ (तपोऽस्या अस्तीति । तपस् + “तपःसहस्राभ्यां विनीनी ।” ५ । २ । १०२ । इति विनिः । ततः स्त्रियां ङीप् ।) तपोयुक्ता स्त्री ॥ (यथा, रामायणे । ३ । २ । ७ । “पत्नीं स च महावृद्धां सिद्धां शुद्धां तपस्विनीम् । अनसूयां महाभागां सर्व्वभूतहिते रताम् ॥” दीना । दुःखिता । यथा, भागवते । १ । ९ । ४४ । “ततो युधिष्ठिरो गत्वा सहकृष्णो गजाह्वयम् । पितरं सान्त्वयामास गान्धारीञ्च तपस्विनीम् ॥” पतिव्रता । यथा, नैषधे । १ । १३५ । “मदेकपुत्त्रा जननी जरातुरा नवप्रसूतिर्व्वरटा तपस्विनी । गतिस्तयोरेष जनस्तमर्द्दय- न्नहो विधे ! त्वां करुणा रुणद्धि न ॥” “वरटा हंसी मम स्त्री नवा नूतना प्रसूतिः प्रसवो यस्यास्तादृशी सापि स्वतो जीवितुमस- मर्था तर्हि पत्यन्तरेण तस्या जीविका भवे- दित्यपि निषेधयति यतस्तपस्विनी पतिव्रता मम मरणानन्तरं पत्यन्तराश्रयणाभावात् तस्या जीवनं शिशूनां पोषणञ्च दुर्घटमेव भवेदिति भावः ॥” इति तट्टीका ॥)

तपस्विपत्रः, पुं, (तपस्विप्रियं पत्रमस्य ।) दम- नकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तपस्वी, [न्] त्रि, (तपोऽस्यास्तीति । तपस् + “तपःसहस्राभ्यां विनीनी ।” ५ । २ । १०२ । इति विनिः ।) तपोयुक्तः । तत्पर्य्यायः । तापसः २ पारिकाङ्क्षी ३ । इत्यमरः । २ । ७ । ४२ ॥ पारकाङ्क्षी ४ पारिकाङ्क्षकः ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ तपोधनः ६ । (यथा, मनुः । ४ । १६२ । “न हिंस्याद्ब्राह्मणान् गाश्च सर्व्वांश्चैव तपस्विनः ॥”) आनुकम्प्यः । इति मेदिनी । ने, १८५ ॥ तपस्वी, [न्] पुं, (तपस् + अस्त्यर्थे विनिः ।) नारदः । इति शब्दरत्नावली ॥ मत्स्यविशेषः । तपास्या माछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तपः- करः २ चेष्टकः ३ चेष्टः ४ । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (चाक्षुषस्य मनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । २ । १८ । “ऊरुः पुरुः शतद्युम्नस्तपस्वी सत्यवान् कविः ॥”) घृतकरञ्जवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तपाः, [स्] पुं, (तपत्यस्मिन्निति । तप + असुन् ।) ग्रीष्मः । इत्यमरटीकायां नयनानन्दः ॥ माघमासः । शिशिरकालः । इति मेदिनी । से, २४ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ६ अध्याये । “तेषां तपस्तपस्यौ शिशिरः ॥”) तपात्ययः, पुं, (तपस्य ग्रीष्मस्य अत्ययो यत्र ।) वर्षाकालः । इति हेमचन्द्रः । २ । ७१ ॥ (यथा, कुमारे । ५ । २३ । “तपात्यये वारिभिरुक्षिता नवै- र्भुवा सहोष्माणममुञ्चदूर्द्ध्वगम् ॥”) तपितं, त्रि, (तप्यते स्मेति । तप दाहे + क्तः ।) तप्तम् । इति द्विरूपकोषः ॥ (यथा, हरि- वंशे । २३४ । २९ । “तपितकनकविन्दुपिङ्गलाक्षो दितितनयोऽसुरसैन्ययुद्धनेता ॥”) तपुः, [स्] पुं, (तपति तापयतीति वा । तप + “अर्त्तिपॄवपीति ।” उणां । २ । ११८ । इति उसिः ।) अग्निः । सूर्य्यः । इत्युणादिकोषः ॥ (शत्रः । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥ तापयुक्ते तापने च, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३६ । १६ । “तपुर्जम्भ यो अश्मध्रुक् ॥”) तपोधनः, पुं, (तप एव धनं यस्य ।) तपस्वी । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ११ । २४२ । “यत्किञ्चिदेनः कुर्व्वन्ति मनोवाङ्मूर्त्तिभिर्ज्जनाः । तत् सर्व्वं निर्द्दहन्त्याशु तपसैव तपोधनाः ॥”) दमनकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्य पर्य्यायाः । “उक्तो दमनको दान्तो मुनिपुत्त्रस्तपोधनः । गन्धोत्कटो ब्रह्मजटो विनीतः कुलपत्रकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तपोधना, स्त्री, (तपो ग्रीष्मकाल एव धनमिव यस्याः ।) मुण्डीरी । इति मेदिनी ॥ (तपो- धने, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । १८८ । २० ।

“षण्मासान् वायुभक्षा च स्थाणुभूता तपोधना ॥”) तपोवटः, पुं, ब्रह्मावर्त्तदेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तप्तः, त्रि, (तप्यते स्मेति । तपौ सन्तापे + क्तः ।) तापयुक्तः । तत्पर्य्यायः । सन्तापितः २ दूनः ३ धूपायितः ४ धूपितः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । १ । १० । “अशेषतापतप्तानां समाश्रयमठो हठः ॥”) तप्तकुम्भः, पुं, (तप्तः सन्तापितः कुम्भो यत्र ।) नरकविशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १२ । ३४-३९ । “अतःपरं भीमतरं तप्तकुम्भं निबोध मे । समन्ततस्तप्तकुम्भा वह्निज्वालासमावृताः ॥ ज्वलदग्निचयोद्वृत्ततैलायश्चूर्णपूरिताः । तेषु दुष्कृतकर्म्माणो याम्यैः क्षिप्ता ह्यधोमुखाः ॥ क्वाथ्यन्ते विस्फुटद्गात्रगलन्मज्जजलाविलाः । स्फुटत्कपालनेत्रास्थिछिद्यमाना विभीषणैः ॥ गृध्रैरुत्पाट्य मुच्यन्ते पुनस्तेष्वेव वेगितैः । पुनः सिमसिमायन्त्रे तैलेनैक्यं व्रजन्ति च ॥ द्रवीभूतैः शिरागात्रस्नायुमांसत्वगस्थिभिः । ततो याम्यैर्नरैराशु दर्व्व्याघट्टनघट्टिताः ॥ कृतावर्त्ते महातैले मथ्यन्ते पापकर्म्मिणः । एष ते विस्तरेणोक्तस्तप्तकुम्भो मया पितः ! ॥”) तप्तकृच्छ्रः, पुं क्ली, (तप्तेन जलदुग्धादिना आच- रितं कृच्छ्रं कष्टं यत्र । यद्बा, तप्तेनाचरितं कृच्छ्रम् ।) व्रतविशेषः । यथा, “पयोघृतमुदकं वायुतप्तं प्रतित्र्यहं पिबेत् स तप्तकृच्छ्रः ।” इति गौतमः ॥ (द्वादशाहसाध्यव्रतमेतत् । यथा, मनुः । ११ । २१५ । “तप्तकृच्छ्रं चरन् विप्रो जलक्षीरधृतानिलान् । प्रतित्र्यहं पिबेदुष्णान् सकृत्स्नायी समाहितः ॥” “तप्तकृच्छ्रं चरन् द्बिजातिः त्र्यहमुष्णोदकं त्र्यहमुष्णगोक्षीरं त्र्यहमुष्णघृतं त्र्यहमुष्णवायुं एकवारं स्नानं कुर्व्वन् संयतवान् पिबेत् । अत्र पराशरोक्तविशेषः । षट्पलन्तु पिबेदम्भस्त्रिपलन्तु पयः पिबेत् । पलमेकं पिबेत् सर्पिस्तप्तकृच्छ्रं विधीयते ॥” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) तप्तपाषाणकुण्डं, क्ली, (तप्तानां पाषाणानां कुण्डमिव ।) नरकविशेषः । इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ तप्तबालुकः, पुं, (तप्ता बालुका यत्र ।) नरक- विशेषः । इति पुराणम् ॥ (उत्तप्तबालुकामये, त्रि । यथा, भागवते । ३ । ३० । २२ । “क्षुत्तृड्परितोऽर्कदवानलानिलैः संतप्यमानः पथि तप्तबालुके ॥) तप्तमाषकं, क्ली, (तप्तं माषमितं सुवर्णादिकं यत्र कप् ।) परीक्षाविशेषः । तद्विधिर्यथा । पितामहः । “कारयेदायसं पात्रं ताम्रं वा षोडशाङ्गुलम् । चतुरङ्गुलखातन्तु मृण्मयं वाथ मण्डलम् ॥ मण्डलं सूर्य्यमण्डलाकारं वर्त्तुलमिति यावत् । पूरयेद्घृततैलाभ्यां विंशत्या तु पलैस्तु तत् । सुवर्णमाषकं तस्मिन् सुतप्ते निःक्षिपेत्ततः ॥

पृष्ठ २/५८९

अङ्गुष्ठाङ्गुलियोगेन उद्धरेत्तप्तमाषकम् । कराग्रं यो न धुनुयात् विस्फोटो वा न जायते । शुद्धो भवति धर्म्मेण पितामहवचो यथा ॥ कल्पान्तरमाह । सौवर्णे राजते ताम्रे आयसे मृण्मयेऽपि वा । गव्यं घृतमुपादाय तदग्नौ तापयेच्छुचिः ॥ सौवर्णीं राजतीं ताम्रीमायसीञ्च सुशोधिताम् । सलिलेन सकृद्धौतां प्रक्षिपेत्तत्र मुद्रिकाम् ॥ भ्रमद्वीचितरङ्गाढ्ये न नस्वस्पर्शगोचरे । परीक्षेतार्द्रपर्णेन चुचुकारं सघोषकम् ॥ ततश्चानेन मन्त्रेण सकृत्तदभिमन्त्रयेत् । परं पवित्रममृतं घृत ! त्वं यज्ञकर्म्मसु ॥ दह पावक ! पापं त्वं हिमशीतः शुचौ भव । उपोषितं ततः स्नातमार्द्रवाससमागतम् ॥ ग्राहयेन्मुद्रिकां तान्तु घृतमध्यगतान्तथा । प्रदेशिनीञ्च तस्याथ परीक्षेयुः परीक्षकाः ॥ यस्य विस्फोटका न स्युः शुद्धोऽसावन्यथाशुचिः ॥ प्रयोगस्तु । मध्यविधाष्टयवतण्डुलमध्यमिता- ङ्गुलिषोडशाङ्गुलमितप्रस्तारे तथाविधाङ्गुलि- चतुष्टयखाते ताम्रादिघटितेऽशक्तौ मृण्मये वा चक्राकारे वर्त्तुले पात्रे लौकिकाष्टरत्तिकाधिक- माषद्बयाधिकत्रयस्त्रिंशत्तोलकरूप- ३३ । २ । ८ । वैदिकपलदशकमितं घृतं एवं तैलञ्च निक्षिप्य लौकिकचतुरत्तिकाधिकपञ्चमाषक- षट्षष्टितोलकरूप- ६६ । ५ । ४ । वैदिकविंशति- पलपरिमितं केवलं गव्यं घृतं वा निक्षिप्य तस्मिन् सुतप्ते सकृद्धौतां पञ्चरत्तिकामितां काञ्चनमुद्रिकां रजतादिकां वा निक्षिपेत् । धर्म्मावाहनादिहवनान्तं तुलोक्तं सदक्षिणं कर्म्म कृत्वा, -- ओम् परं पवित्रममृतं ! घृत त्वं यज्ञकर्म्मसु । दह पावक ! पापं त्वं हिमशीतः शुचौ भव ॥ इत्यनेनाभिमन्त्रयेत् प्राड्विवाकः । ततः कृतोप- वासः स्नातार्द्रवासाः शोध्यशिरसि प्रतिज्ञापत्रं निधाय, -- ओम् त्वमग्ने ! सर्व्वभूतानामन्तश्चरसि पावक ! । साक्षिवत् पुण्यपापेभ्यो ब्रूहि सत्यं करे मम ॥ इत्यनेनाभिमन्त्र्य आर्द्रपत्रनिक्षेपकृतचुचुक- शब्दात् घृतात् मुद्रिकां तर्ज्जन्यङ्गुष्ठाभ्यां उत्तो- लयेत् । घृततैलाभ्यां वा तप्तमाषकमुत्तोलयेत् । अदग्धञ्चेत्तदा शुद्ध इति । ततो दक्षिणां दद्यात् ॥” इति दिव्यतत्त्वम् ॥ तप्तमुद्रा, स्त्री, (तप्ता अग्निसन्तप्ता मुद्रा ।) शरीर- धार्य्याग्नितप्तधातुमयभगवदायुधचिह्नम् । यथा, “आषाढशुक्लद्बादश्यां हरौ शिशयिषौ सति । वैष्णवः पारणं कृत्वा तप्तमुद्राश्च धारयेत् ॥ ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रश्चैकान्तितर्द्धये । कुर्व्वन्नात्मार्पणं तप्तमुद्राभिर्देहमङ्कयेत् ॥ * ॥ तप्तमुद्राधारणं वाराहे तप्तमुद्राप्रसङ्गे । चक्रादिधारणं पुंसां परं सम्बन्धवेदनम् । पातिव्रत्यनिमित्तं हि बलयादिविभूषणमिति ॥ * अथ तप्तमुद्राधारणनित्यता । वायुपुराणे ।

अग्निनैव च सन्तप्तं चक्रमादाय वैष्णवः । धारयेत् सर्व्ववर्णानां हरिसालोक्यसिद्धये ॥” ब्रह्माण्डे । कृत्वा धातुमयीं मुद्रां तापयित्वा स्वकां तनूम् । चक्रादिचिह्नितां भूप ! धारयेद्वैष्णवो नरः ॥ नारदीयपञ्चरात्रे । द्बादशारन्तु षट्कोणं बलयत्रयसंयुतम् । हरेः सुदर्शनं तप्तं धारयेत्तद्बिचक्षणः ॥ सौपर्णे च श्रीभगवद्गरुडसम्बादे तप्तमुद्राप्रकरणे । गरुत्मन्नविशेषेण सर्व्ववर्णेष्वयं विधिः । विप्रो वा क्षत्त्रियो वापि वैश्यः शूद्रस्तथैव च ॥ पाद्मे । अग्निहोत्रं यथा नित्यं वेदस्याध्ययनं यथा । ब्राह्मणस्य तथैवेदं तप्तचक्रादिधारणम् ॥ किञ्च । तत्रैवोत्तरखण्डे श्रीशिवोमासम्बादे । शङ्खचक्राङ्कनं कुर्य्याद्ब्राह्मणो बाहुमूलयोः । हुताग्निनैव सन्तप्य सर्व्वपापापनुत्तये ॥ चक्रं वा शङ्खचक्रे वा तथा पञ्चायुधानि वा । धारयित्वैव विधिवद्ब्रह्मकर्म्म समारभेत् ॥ * ॥ किञ्च । तत्प्रसङ्ग एव । अधृत्वा विधिना चक्रं ब्राह्मणः प्राकृतो भवेत् ॥ किञ्च । न तस्य किञ्चिदश्नीयादपि कृत्यसहस्रिणः । सर्व्ववेदविदो वापि सर्व्वशास्त्रविशारदः ॥ अधृत्वा विधिना चक्रं ब्राह्मणः पतितो भवेत् ॥ किञ्च । तप्तेनैवाङ्कनं कुर्य्यात् ब्राह्मणस्य विधानतः । श्रौतस्मार्त्तादिसिद्ध्यर्थं मन्त्रसिद्ध्यै तथैवच ॥ हरेः पूजाधिकारार्थं चक्रं धार्य्यं विधानतः । वैष्णवत्वस्य सिद्ध्यर्थं भक्तिसिद्ध्यै विशेषतः ॥ किञ्च । उपवीतादिवद्धार्य्याः शङ्खचक्रादयस्तथा । ब्राह्मणस्य विशेषेण वैष्णवस्य विशेषतः ॥ * ॥ श्रुतयश्च । यो ह वै सुश्लोकमौलेर्धर्म्माननुतिष्ठ- मानोऽग्निनाचक्रं धत्ते । अग्निर्व्वै सहस्रारः सह- स्रारो नेमिर्न्नेमिना तप्ततनुः सायुज्यं सलोक- तामाप्नोतीति ॥ चक्रं विभर्त्ति वपुषाभितप्तं बलं देवानाममृतस्य विष्णोः । स एति नाकं दुरितं विधूय विशन्ति यद्यतयो वीतरागा इति ॥” ऋक्परिशिष्टे । अतप्ततनुर्नतदामो अश्नुतेऽश्नुता सह इद्वहन्तस्तत्समासतेति यजुः ॥ ऋग्वेदीया- श्वलायनशाखायाञ्च । प्रतद्बिष्णोरब्जचक्रे सुतप्ते जन्माम्भोधिं वर्त्तते चर्षणीन्द्राः । मूले बाह्वोर्द्दधतेऽन्ये पुराणा लिङ्गान्यन्ये तप्तायुधान्यर्पयन्ते इति ॥ छन्दोगपरिशिष्टे । सहोवाच यज्ञवल्क्यस्तत्- पुमानात्महिताय प्रेम्णा हरिम्भजेत् । सुश्लो- कमौलेर्धर्म्माण्यङ्गेष्वग्निनाधत्ते इति शतपथी श्रुतिः ॥

अथर्व्वपरिशिष्टे तप्तचक्रादिप्रकरणे । देवासो यत्र वितनेन बाहुना सुदर्शनेन प्रयताः स्वर्गमायन् । येनाङ्किता मनवो लोकसृष्टिं वितन्वते ब्राह्मणास्तद्बहन्तीति ॥ * ॥ किञ्च । पाद्मे श्रीशिवेन तप्तमुद्राप्रसङ्गे । विष्णुचक्राङ्कितं विप्रं पूजयेत् सर्व्वकर्म्मणि । विष्णुचक्रविहीनन्तु प्रयत्नेन विवर्ज्जयेत् ॥ नारदीये तप्तमुद्राप्रसङ्गे । श्रीकृष्णचक्राङ्कविहीनगात्रः श्मशानतुल्यः पुरुषोऽथ नारी । दृष्ट्वा नरस्तं नृपते ! सवासाः स्नात्वा समर्च्चेद्धरिमङ्ग सद्य इति ॥ * ॥ बह्व्यश्च वेङ्कटाचार्य्यपादप्रभृतिभिर्ब्बुधैः । श्रुतयः स्मृतयोऽप्यत्र विख्याता लिखिताः पराः ॥ अतएव तदनादरे दोषाः । पाद्मे । तप्तचक्राङ्कितं दृष्ट्वा ये निन्दति नराधमाः । अवलोक्य मुखं तेषामादित्यमवलोकयेत् ॥ अग्निपुराणे च । दशरथहतपुत्त्रविप्रविलापे । शिलाबुद्धिः कृता किंवा प्रतिमायां हरेर्म्मया । किं मया पथि दृष्टस्य विष्णुभक्तस्य कर्हिचित् ॥ तन्मद्राङ्कितदेहस्य चेतसा नादरः कृतः । येन कर्म्मविपाकेन पुत्त्रशोको ममेदृशः ॥ * ॥ अथ तप्तमुद्राधारणमाहात्म्यं सौपर्णे । अशुचिर्व्वाप्यनाचारः सर्व्वधर्म्मबहिष्कृतः । प्रतप्तशङ्खचक्राभ्यामङ्कितः पङ्क्तिपावनः ॥ वाराहे तप्तमुद्राधारणप्रसङ्गे । म्लेच्छदेशे शुभे वापि चक्राङ्को यत्र तिष्ठति । योजनानि तथा त्रीणि मम क्षेत्रं वसुन्धरे ! ॥ ब्रह्माण्डे । आयुधैर्व्वैष्णवैः सर्व्वैस्तापितैः स्वतनुं यदि । चिह्नयेद्वैष्णवो यस्तु स याति परमां गतिम् ॥ पाद्मे च तत्रैव । अग्नितप्तं पवित्रञ्च धृत्वा तु बाहुमूलयोः । त्यक्त्रा यमपुरं घोरं यान्ति विष्णोः परं पदम् ॥ हुताग्नितप्तचक्रेण शरीरं यस्य चिह्नितम् । तेन तीर्थानि यज्ञाश्च लभ्यन्ते नात्र संशयः ॥ अग्नितप्तेन चक्रेण ब्राह्मणो बाहुमूलयोः । अङ्कयित्वा जपन्मन्त्रं संसारान्मोक्षभाग्भवेत् ॥ अग्नितप्तेन चक्रेण बाहुमूलेषु लाञ्छिताः । ते सर्व्वे पापनिर्म्मुक्ता यान्ति विष्णोः परं पदम् ॥ किञ्च । अप्राकृता महात्मानो विष्णुचक्रेण लाञ्छिताः । विष्णुचिह्नविहीनास्तु प्राकृताः पतिताः स्मृताः ॥ इति ॥ इत्थं निषेधवचनं निर्मूलं सदनादृतम् । समूलं यच्च तत् सम्यग्विध्यभावादितत्परम् ॥ * ॥ अथ तप्तमुद्राधारणविधिः । तप्तमुद्राधारणार्थमुपचारैस्तु पञ्चभिः । कृष्णमभ्यर्च्च्य संपूज्य चक्रशङ्खौ तथा नमेत् ॥ तत्र मन्त्रः । सुदर्शन ! नमस्तेऽस्तु पाञ्चजन्य नमोऽस्तु ते इति ।

पृष्ठ २/५९०

अग्निमभ्यर्च्च्य मूलेन हुत्वा चाज्याहुतीः कृती । चक्रशङ्खगदादीनि शस्त्राण्यग्नौ प्रतापयेत् ॥ तत्तम्मन्त्रैरथावाह्य तान्यभ्यर्च्च्य प्रणम्य च । गुरुं कृष्णञ्च संवन्द्य भक्त्या विज्ञापयेदिदम् ॥ उच्छिष्टभोजनादेव किङ्करः शरणागतः । तप्तचक्रगदादीनि तवाङ्कानीश ! धारये ॥ इति ॥ अथ चक्रादीनामावाहनादिमन्त्रः । ओम् नमो भगवते सुदर्शनाय निर्णाशितसकल- रिपुध्वजाय भगवन्नारायणकराम्भोरुहस्पर्श- दुर्ललिताय । एह्येहि त्वं सहस्रार चक्रराज सुदर्शन ! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमो नमः ॥ ओम् नमो भगवते पाञ्चजन्याय विष्णुशङ्खाय गम्भीरधीरध्वन्याकुलीकृतकौरववाहिनीनाथाय त्रिरेखादक्षिणावर्त्ताय त्रिप्रशस्ताय । एह्येहि पाञ्चजन्य ! त्वं नारायणकरास्थत ! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमो नमः ॥ ओम् रं णं मं नं पाञ्चजन्याय नमः ॥ ओम् भगवते खड्गाय नन्दकाय त्रैलोक्यपावित्र्याय जयिने सकलसुरासुरसुन्दरीनेत्रोत्पलार्च्चिताय ॥ एह्येहि खड्गरत्न ! त्वं नन्दकाख्य सुरार्च्चित ! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमो नमः ॥ ओम् खड्गाय नमः ॥ ओम् नमो भगवत्यै कौमोदक्यै गदायै दानवेन्द्रनिसूदनायै भगवद्- भट्टारकवासुदेवलालितायै । एह्ये हि त्वं गदे ! देवि कौमोदक्यायुधेश्वरि ! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमो नमः ॥ ओम् रं खं चं कं सं गदायै नमः ॥ एवं पद्माय नमः । सशराय शार्ङ्गाय नमः । इति ॥ * ॥ अथ धारणमन्त्रः । सुदर्शन ! महाध्वान सूर्य्यकोटिसमप्रभ ! । अज्ञानान्धस्य मे नित्यं विष्णोर्म्मार्गं प्रदर्शय ॥ तथा । पाञ्चजन्य ! निजध्वानध्वस्तपातकसञ्चय । पाहि मां पापिनं घोरसंसारार्णवपातिनमिति ॥ इत्थमुच्चारयन् मन्त्रं दक्षिणादिक्रमेण तु । भुजयोश्चक्रपूर्ब्बाणि कृष्णशस्त्राणि धारयेत् ॥ कलत्रादिपरीवारान् निजान् सर्व्वांश्च वैष्णवः । भगवत्यर्पयन् तप्तमुद्राभिस्ताभिरङ्कयेत् ॥ तथा च । वाराहे । अङ्कयेत्तप्तचक्राद्यैरात्मनो बाहुमूलयोः । कलत्रापत्यभृत्येषु पश्वादिषु च सम्पदे ॥ किञ्च । आयसं विधिवत् कृत्वा पञ्चायुधविधानतः । तत्तन्मन्त्रेण मन्त्रज्ञः प्रतिष्ठाप्य पृथक् पृथक् ॥ ललाटे च गदा धार्य्या मूर्द्ध्नि चापं शरन्तथा । नन्दकञ्चैव हृन्मध्ये शङ्खचक्रे भुजद्बये ॥ किञ्च । दक्षिणे तु भुजे विप्रो विभृयाद्वै सुदर्शनम् । सव्ये च शङ्खं विभृयादिति ब्रह्मविदो विदुः ॥ अथ चक्रादिप्रतिकृतिद्रव्यम् । नवप्रश्नपञ्च- रात्रे ।

सौवर्णं राजतं ताम्रं कांस्यमायसमेव वा । चक्रं कृत्वा तु मेधावी धारयेत विचक्षण इति ॥ एवमेव प्रबोधन्यां द्वादश्यां भगवत्परैः । तप्तमुद्रा ध्रुवं धार्य्या द्बारकायां विशेषतः ॥ इति श्रीहरिभक्तिविलासे १५ विलासः ॥ तप्तरूपकं, क्ली, (तप्तं वह्निशोधितं रूपकं रूप्यम् ।) शुद्धरौप्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तप्तशूर्म्मिकुण्डं, क्ली, (तप्ता अग्निमयी शूर्म्मिः लौहप्रतिमूर्त्तिर्यत्र । तथाविधं कुण्डं यस्मिन् ।) नरकविशेषः । इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ तप्तसुराकुण्डं, क्ली, (तप्तायाः सुरायाः कुण्डमिव ।) नरकविशेषः । इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ तम, उ इर् भ य खेदे । इच्छायाम् । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-अकं-सेट् ।) उ, तमित्वा तान्त्वा । इर्, अतमत् अतमीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । भ य, ताम्यति लोकः उत्तप्तः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ तमं, क्ली, (ताम्यत्यस्मादनेन वा । तम + अपा- दाने करणे वा संज्ञायां घः ।) अन्धकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ पादाग्रम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ तमः, पुं, (ताम्यत्यनेनेति । तम + संज्ञायां घः ।) तमोगुणः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ तमालवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (राहुः । इत्यमरः । १ । ३ । २६ । यथा, ज्योतिषे होरायाम् । “भृगुतमबुधजीवैरिति । कितवस्तमस्येति वराहः ॥” इति उणादिवृत्तिटीकायां उज्- ज्वलदत्तः । ४ । १८८ ॥) तमः, [स्] क्ली, (ताम्यत्यनेनेति । तम + “सर्व्व- धातुभ्योऽसुन् ।” उणां । ४ । १८८ । इति असुन् ।) प्रकृतेर्गुणविशेषः । यथा, -- “सत्त्वं रजस्तम इति दृश्यन्ते पुरुषे गुणाः । कालसञ्चोदितास्तेऽपि परिवर्त्तन्त आत्मनि ॥ प्रभूतञ्च यदा सत्त्वं मनोबुद्धीन्द्रियाणि च । तदा कृतयुगं विद्याद्दाने तपसि यद्रतिः ॥ यदा कर्म्मसु कार्य्येषु शक्तिर्यशसि देहिनाम् । तदा त्रेता रजोवृत्तिरिति जानीहि शौनक ! ॥ यदा लोभस्त्वसन्तोषो मानो दम्भोऽथ मत्सरः । कर्म्मणाञ्चापि काम्यानां द्बापरस्तद्रजस्तमः ॥ यदा सदानृतं तन्द्री निद्राहिंसादिसाघनम् । शोकमोहभयं दैन्यं स कलिस्तु तदा स्मृतः ॥” इति गारुडे २२७ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्व्वदेहिनाम् । प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ! ॥ सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्म्मणि भारत ! । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ! । रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥” “अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्यतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ! ॥

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् । तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते ॥ रजसि प्रलयं गत्वा कर्म्मसङ्गिषु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ कर्म्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्म्मलं फलम् । रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ ऊर्द्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १४ । ८१८ ॥ तत्तु आवरकं मोहहेतुः । इत्यमरभरतौ ॥ अस्य कार्य्यं संहारः । इति श्रीधरस्वामी ॥ तस्य धर्म्मो यथा । प्रमादः १ मोहः २ भयम् ३ क्लान्तिः ४ विषादः ५ शोकः ६ अरतिः ७ अनार्य्यता ८ । इति मोक्षधर्म्मः ॥ श्रमः ९ तन्द्रा १० । इत्याश्वमेधिकपर्व्व ॥ अन्धकारः । (यथा, महाभारते । १ । १०५ । १० । “तमसा लोकमावृत्य नौगतामेव भारत ! ॥”) तत्पर्य्यायः । तमसम् २ निशाचर्म्म ३ नीलपङ्कम् ४ रजोबलम् ५ दिवान्तकः ६ वियद्भूतिः ७ खलुक् ८ वृत्रः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रजोरसम् १० दिनान्तरम् ११ अन्धकम् १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ अमरोक्तपर्य्यायोऽन्धकारशब्दे द्रष्टव्यः ॥ शोकः । इति मेदिनी । से, २४ ॥ पापम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (राहुः । इति मेदिनी । से, २४ ॥ यथा, रषुः । ८ । ३७ । “निमिमील नरोत्तमप्रिया हृतचन्द्रा तमसेव कौमुदी ॥”) तमङ्गकः, पुं, इन्द्रकोषः । मञ्चकः । इति हेमचन्द्र- स्त्रिकाण्डशेषश्च ॥ तमतः, त्रि, (तम + “भृमृदृशियजिपर्व्विपच्यमि- तमीति ।” उणां । ३ । ११० । इति अतच् ।) तृषितः । वाञ्छितः । इत्युणादिकोषः ॥ तमप्रभः, पुं, (तम इव प्रभाऽस्य अस्मिन् वा ।) नरकभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ तमरं, क्ली, (तमं रातीति । रा + कः ।) वङ्गम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तमराजः, पुं, (तम इव राजते । राज + अच् ।) शर्कराविशेषः । नवात इति ख्यात इति केचित् । तत्पर्य्यायः । शालकः २ । तस्य गुणः । तृष्णा- ज्वरदाहरक्तपित्तनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ तमसं, क्ली, (तम + “अत्यविचमितमीति ।” उणां । ३ । ११७ । इति असच् ।) अन्धकारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नगरम् । इति संक्षिप्त- सारे उणादिवृत्तिः ॥ तमसः, पुं, (तम + असच् ।) कूपः । अन्धकारः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ तमसा, स्त्री, (तमैव जलमस्त्यस्याः । अच् टाप् च ।) नदीविशेषः । इति संक्षिप्तसारेउणादि- वृत्तिः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २२१ । २४ । “तमसा नर्म्मदा चैव नदी गोदावरी तथा ॥”)

पृष्ठ २/५९१

तमस्ततिः, स्त्री, (तमसस्ततिः समूहः ।) अन्ध- कारसमूहः । इति तमिस्राशब्दार्थे मेदिनी ॥ तमस्विनी, स्त्री, (तमो विद्यतेऽस्यामिति विनिः ङीप् च ।) रात्रिः । (यथा, महाभारते । ४ । २१ । ३८ । “अदृश्यमानस्तस्याद्य तमस्विन्यामनिन्दिते ! । नागोविल्लमिवाक्रम्य पोथयिष्याम्यहं शिरः ॥”) हरिद्रा । इत्यमरः । २ । ९ । ४१ ॥ तमा, स्त्री, (तमोऽस्त्यस्यामिति । तम + अच् टाप् च ।) रात्रिः । इति हेमचन्द्रः ॥ तमाल- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तमाः, [स्] पुं, राहुः । इति मेदिनी । से, २४ ॥ तमालं, क्ली, (तम्यते काङ्क्ष्यते इति । तमु काङ्क्षा- याम् + “तमिविशिविडीति ।” उणां । १ । ११७ । इति कालन् ।) पत्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तमालः, पुं, (तमु काङ्क्षायाम् + कालन् ।) वृक्ष- विशेषः । तत्पर्य्यायः । कालस्कन्धः २ तापिञ्छः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ६८ ॥ तापिञ्जः ४ । इति भरतः ॥ नीलतालः ५ तमालकः ६ नीलध्वजः ७ कालतालः ८ महाबलः ९ । (यथा, भागवते । ३ । १३ । ३३ । “तमालनीलं सितदन्तकोट्या क्ष्मामुत्क्षिपन्तं गजलीलयाङ्ग ॥”) अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । बल्यत्वम् । वृष्यत्वम् । शिशिरत्वम् । गुरुत्वम् । कफपित्ततृषादाह- श्रमशान्तिकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिलकम् । (यथा, कुट्टनीमते । १६ । “यस्यामुपवनवीथ्यां तमालपत्राणि युवतिवदने च । नखरप्रहाररणितं तन्त्रीवाद्येषु सुरतकलहेषु ॥” तमालस्तापिञ्छवृक्षः युवतिवदनपक्षे तिलक- मिति ॥) खड्गः । वरुणवृक्षः । इति मेदिनी । ले, ९७ ॥ क्वष्णखदिरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृक्षभेदे वंशत्वचि च पुं क्ली । इति लिङ्गादि- संग्रहे अमरभरतौ ॥ तमालकं, क्ली, (तमालपत्रवत् वर्णेन कायतीति । कै + कः ।) सुनिषण्णशाकम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (तमालमेव । स्वार्थे कन् ।) पत्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजपात इति भाषा ॥ तमालकः, पुं, क्ली, (तमाल एव । स्वार्थे कन् ।) तमालवृक्षः । (यथा, रामायणे । २ । ९१ । ५० । “ततः सरलतालाश्च तिलकाः सतमालकाः । प्रहृष्टास्तत्र सम्पेतुः कुब्जा भूत्वाथ वामनाः ॥”) वंशत्वक् । इति शब्दरत्नावली ॥ तमालपत्रं, क्ली, (तमालस्य पत्रमिव वर्णोऽस्या- स्तीति । अर्श आदित्वात् अच् ।) तिलकम् । पत्रकम् । (यथास्य पर्य्यायाः । “पत्रन्तमालपत्रञ्च तथा स्यात् पत्रनामकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तमालवृक्षः । इति मेदिनी । रे, ३०२ ॥ (तमा- लस्य पत्रम् । यथा, रघुः । ६ । ६४ । “तमालपत्रास्तरणासु रन्तुं प्रसीद शश्वन्मलयस्थलीषु ॥”)

तमालिका, स्त्री, (तमालाः सन्त्यत्र । तमाल + ठन् ।) तामलिप्तदेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताम्रवल्ली । भूम्यामलकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तमालिनी, स्त्री, (तमालो तमालवर्णोऽस्त्यस्या इति । इनिः ततो ङीप् ।) भूम्यामलकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तामलिप्तदेशः । इति हेम- चन्द्रः ॥ तमाली, स्त्री, (तम + कालन् । गौरादित्वात् ङीष् ।) ताम्रवल्ली । वरुणवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ तमिः, स्त्री, (तम्यते ग्लायतेऽत्र । तम + “सर्व्व- धातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इतीन् ।) रात्रिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तमिस्रं, क्ली, (तमोऽस्त्यत्र । “ज्योत्स्नातमिस्रेति ।” ५ । २ । ११४ । इति निपातनात् साधुः । यद्वा, तमिस्रा अस्त्याश्रयत्वेनास्य अच् ।) अन्धकारम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २१ । १७ । “यदेतन्नर्त्तनागारं मत्स्यराजेन कारितम् । दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम् ॥ तमिस्रे तत्र गच्छेथा गन्धर्व्वास्तन्न जानते ॥”) क्रोधः । इति मेदिनी । रे, ६१ ॥ (नरकविशेषः । यथा, भागवते । ४ । ७ । ४४ । “अमङ्गलानाञ्च तमिस्रमुल्वणं विपर्य्ययः केन तदेव कस्यचित् ॥”) तमिस्रपक्षः, पुं, (तमिस्रमन्धकारं तत्प्रधानः पक्षः ।) कृष्णपक्षः । यथा, तमिस्रपक्षत्रुटि- कूटभक्षितमिति श्रीहर्षः ॥ तमिस्रा, स्त्री, (तमोबहुत्वमस्ति अस्याम् । “ज्योत्स्नातमिस्रेति ।” ५ । २ । ११४ । इति निपातनात् साधुः ।) अन्धकाररात्रिः । कृष्ण- पक्षनिशा । इत्यमरः ॥ तमोयुक्तरात्रिमात्रम् । इति रायमुकुटः ॥ दर्शरात्रिः । इति वाच- स्पतिः ॥ तमस्ततिः । इति मेदिनी । रे, १६१ ॥ (यथा, रघुः । ५ । १३ । “सूर्य्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा ॥”) तमी, स्त्री, (तमिः कृदिकारादिति वा ङीष् ।) रात्रिः । (यथा, माघे । ९ । २३ । “ददृशेऽपि भास्कररुचाह्नि न यः स तमीं तमोभिरभिगम्य तताम् ॥”) हरिद्रा । इत्यमरः । २ । ९ । ४१ ॥ तमोघ्नः, पुं, (तमोऽन्धकारं मोहमज्ञानं वा हन्तीति । हन + टक् ।) वह्निः । सूर्य्यः । (यथा, महाभारते । ७ । १४४ । १३६ । “स देवशत्रूनिव देवराजः किरीटमाली व्यधमत् समन्तात् । यथा तमांस्यभ्युदितस्तमोघ्नः पूर्ब्बप्रतिज्ञां समवाप्य वीरः ॥”) चन्द्रः । बुद्धः । केशवः । शम्भुः । इति मेदिनी । ने, ७१ ॥ तमोज्योतिः, [स्] पुं, (तमसि ज्योतिर्यस्य ।) ज्योतिरिङ्गणः । इति शब्दरत्नावली ॥

तमोनुत्, [द्] पुं, (तमोऽन्धकारं नुदतीति ॥ नुद् + क्विप् ।) अग्निः । सूर्य्यः । चन्द्रः । दीपः इति शब्दरत्नावली ॥ (तमोनाशके, त्रि यथा महाभारते । १३ । १६६ । ८ । “एवमुक्तस्तदात्रिर्वै तमोनुदभवच्छशी । अभवत् सौम्यभावाच्च सामवत् प्रियदर्शनः ॥”) तमोनुदः, पुं, (तमोऽन्धकारं नुदतीति । नुद् + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अग्निः । चन्द्रः । इति विश्वः ॥ यथा, रघुः । ३ । ३३ । “नरेन्द्रकन्यास्तमवाप्य सत्पतिं तमोनुदं दक्षसुता इवाबभुः ॥” प्रकृतिप्रेरकः । यथा, मनुः । १ । ६ । “ततः स्वयम्भुर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम् । महाभूतादिवृत्तौजाः प्रादुरासीत्तमोनुदः ॥”) तमोपहः, पुं, (तमोऽन्धकारं अपहन्तीति । अप + हन् + “अपे क्लेशतमसोः ।” ३ । २ । ५० । इति डः ।) सूर्य्यः । चन्द्रः । बुद्धिः । अग्निः । इति मेदिनी । हे, ३० ॥ (अज्ञाननाशके, त्रि । यथा, किरातार्ज्जुनीये । ५ । २२ । “आगमादिव तमोपहादितः सम्भवन्ति मतयो भवच्छिदः ॥”) तमोभित्, [द्] पुं, (तमस्तिमिरं भिनत्ति स्वज्योतिःप्रकाशनेन नाशयतीति । भिद् + क्विप् ।) खद्योतः । इति शब्दमाला ॥ तमोमणिः, पुं, (तमसि अन्धकारे मणिरिव ।) खद्योतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गोमेदकमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तमोलिप्ती, स्त्री, (तमसा लिप्यते इति । लिप + क्तः निपातनात् ङीप् ।) देशविशेषः । तमो- लुक इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । तामलिप्तः २ वेलाकुलम् ३ तमालिका ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तामलिप्तम् ५ तामलिप्ती ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दामलिप्तम् ७ तमालिनी ८ स्तम्बपूः ९ विष्णुगृहम् १० । इति हेमचन्द्रः ॥ तमोविकारः, पुं, (तमसैव विकारो यत्र ।) रोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तमोहरः, पुं, (तमो हरतीति । हृ + अच् । तमस्य हर इति वा ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (अग्निः । सूर्य्यः । इति व्युत्पत्तिलब्धो- ऽर्थः ॥) तम्पा, स्त्री, (तम्बति गच्छतीति । तम्ब + अच् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) गौः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३३ ॥ तम्ब, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) ओष्ठ्यवर्गशेषोपघः । तम्बति । इति दुर्गादासः ॥ तम्बा, स्त्री, (तम्बति गच्छतीति । तम्ब + अच् ।) गौः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३३२ ॥ तय, ङ गतौ । रक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ङ, तयते । इति दुर्गा- दासः ॥

पृष्ठ २/५९२

तरः, पुं, (तॄतरणे + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) तरणम् । (यथा, मनुः । ८ । ४०४ । “पणं यानं तरे दाप्यं पौरुषोऽर्द्धपणं तरे ॥”) कृशानुः । इति मेदिनी । रे, ४० ॥ वृक्षः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (“तरतमौ द्विबहूनामेकोत्- कर्षे ।” इति मुग्धबोधसूत्रात् प्रत्ययविशेषश्च ॥) तरः, [स्] क्ली, (तॄ प्लवनतरणयोः + करणादौ यथायथं असुन् ।) बलम् । (यथा, रघुः । ११ । ७७ । “तिष्ठतु प्रधनमेवमप्यहं तुल्यबाहुतरसा जितस्त्वया ॥”) वेगः । तीरम् । प्लवगः । इति शब्दरत्नावली ॥ तरक्षः, पुं, (तरक्षु + पृषोदरात् उलोपः ।) तरक्षुः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, बृहत्संहि- तायाम् । १२ । ६ । शैलकूटैस्तरक्षर्क्षशार्द्दूलशाखामृगाध्यासितैः ॥) तरक्षुः, पुं, (तरं बलं मार्गं वा क्षिणोति । क्षिणु हिंसायाम् + मितद्र्वादित्वात् डुः ।) व्याघ्र- विशेषः । नेकडे वाघ इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । तर्क्षुः २ मृगादनः ३ तरक्षुकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । १६३ । १४ । “ततो मायां परां चक्रे देवशत्रुः प्रतापवान् । सिहान् व्याघ्रान् वराहांश्चतरक्षूनृक्षवा- नरान् ॥”) तरक्षुकः, पुं, (तरक्षु + स्वार्थे कन् ।) तरक्षुः । इति शब्दरत्नावली ॥ तरङ्गः, पुं, (तरति प्लवते इवि । तॄ + “तरत्यादि- भ्यश्च ।” उणां । १ । ११९ । इति अङ्गच् ।) वायुना नाद्यादिजलस्य तिर्य्यगूर्द्ध्वप्लवनम् । ढेउ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । भङ्गः २ ऊर्म्मिः ३ वीचिः ४ । इत्यमरः ॥ ऊर्म्मी ५ वीची ६ विचिः ७ लहरी ८ हली ९ विलिः १० । इति भरतः ॥ लहरिः ११ । इति सारसुन्दरी ॥ जललता १२ भृण्डिः १३ । इति हारावली ॥ उत्कलिका १४ ऊर्म्मिका १५ । इति जटा- घरः ॥ वस्तम् । हयादीनां समुत्फालः । इत्यु- णादिकोषः ॥ तरङ्गिणी, स्त्री, (तरङ्गो वीचिरस्त्यस्या इति । तरङ्ग + “अत इनिठनौ ।” इति इनिः ।) नदी । इत्यमरः । १ । १० । ३० ॥ (यथा, माघः । “तरङ्गिणी वेणिरिवायता भुवः ॥”) तरणं, क्ली, (तॄ + भावे ल्युट् ।) प्लवनपूर्ब्बक- देशान्तरगमनम् । इति दुर्गादासः ॥ पारगम- नम् । सन्तरणम् । यथा, मोहमुद्गरे । ६ । “क्षणमपि सज्जनसङ्गतिरेका भवति भवार्णवतरणे नौका ॥” तरणः, पुं, (तीर्य्यतेऽनेनेति । तॄ + करणे ल्युट् ।) भेलकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वर्गः । इति शब्दसन्दर्भसिन्धुः ॥ तरणिः, स्त्री, (तीर्य्यतेऽनयेति । तॄ + “अर्त्तिसृधृ- धमीति ।” उणां । २ । १०३ । इति अनिः ।) नौका । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३९० ।

“त्वामनुधावति तरणिस्तदपि गुणाकर्षतरले- यम् ॥”) घृतकुमारी । इत्यमरः । ४ । २ । ७३ ॥ तरणिः, पुं, (तरति पापमनेनेति । तॄ + अणिः ।) सूर्य्यः । (यथा, देवीभागवते । ३ । ६ । २८ । “इत्युक्त्वा तरणिः कुन्तीं तन्मनस्कां सुलज्जिताम् । भुक्त्वा जगाम देवेशो वरं दत्त्वाभिवाञ्छितम् ॥”) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ भेलकः । (यथा, वोप- देवप्रशंसाश्लोकः । “सोऽयं व्याकरणार्णवैकतरणिश्चातुर्य्यचिन्तामणि- र्जीयात् कोविदगर्व्वपर्व्वतपविः श्रीवोपदेवः कविः ॥”) किरणः । इति हेमचन्द्रः ॥ तरणिपेटकः, पुं, (तरणिः पेटक इव ।) काष्ठाम्बु- वाहिनी । इति जटाधरः ॥ तरणिरत्नं, क्ली, (तरणिः सूर्य्यस्तत्प्रियं रत्नम् ।) माणिक्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरणी, स्त्री, (तरणिः । कृदिकारादिति वा ङीष् ।) नौका । इति शब्दरत्नावली ॥ पद्मचारिणी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ घृतकुमारी । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तरण्डः, पुं, क्ली, (तरति प्लवत इति । त प्लवनतर- णयोः + बाहुलकात् अण्डन् ।) । वडिशीसूत्र- बद्धकाष्ठादि । प्लवः । नौका । इति मेदिनी । डे, २९ ॥ कुम्भतुम्बीरम्भादिसञ्चरः । इति शब्दरत्नावली ॥ तरण्डः, पुं, देशविशेषः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तरण्डपादा, स्त्री, (तरण्डः प्लवनशीलः पादः प्रायेण तुरीयांशो यस्याः ।) नौका । इति शब्दरत्नावली ॥ तरण्डी, स्त्री, (तरत्यनयेति । त + अण्डन् । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) नौका । इति शब्दरत्नावली ॥ (तरण्डा । इति हारावलीधृतपाठः । ५५ ॥) तरत्, [द्] स्त्री, (तरत्यनेनेति । त + बाहु- लकाददिः ।) प्लवः । (तरतीति । तॄ + कर्त्तरि अदिः ।) कारण्डवपक्षी । इति मेदिनी । दे, २९ ॥ तरदी, स्त्री, कण्टकिवृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । तारदी २ तीव्रा ३ खर्वुरा ४ रक्तवीजका ५ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । मधुरत्वम् । गुरु- त्वम् । बल्यत्वम् । कफनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तरन्तः, पुं, (तरतीति । त + “तॄभूवहिवसीति ।” उणां । ३ । १२८ । इति झच् ।) भेकः । आसारः । (तीर्य्यते इति । + कर्म्मणि झच् ।) समुद्रः । इत्युणादिकोषः ॥ तरन्ती, स्त्री, (तीर्य्यतेऽनयेति । तॄ + झच् । ततो ङीष् ।) तरिः । इत्युणादिकोषः ॥ तरपण्यं, क्ली, (तॄ + भावे अप् । तरस्तरणं तस्य पण्यम् ।) आतरः । इत्यमरः । १ । १० । ११ ॥ नौका भाडा इति भाषा ॥

तरम्बुजं, क्ली, (तरं तरलं अम्बुवत् जायतेऽत्र । जन + बहुलवचनात् डः ।) फलविशेषः । तर- मूज इति ख्यातः । यथा, उत्तरकामाख्यातन्त्रे । “ज्यैष्ठे मासि महेशानि ! पौर्णमास्यां निशार्द्धके । तृष्णातुरा महाकाली भ्रमन्ती पितृकानने ॥ तज्ज्ञात्वा ब्रह्मणा तस्यै फलं दत्तं तरम्बुजम् । तत्फलभक्षणात्तृप्ता वरदा सा हरप्रिया ॥ यो मे दद्यात् फलं रम्यं स चिरायुश्चतुर्युगम् ॥” तरलः, पुं, (तॄ + “वृषादिभ्यश्चित् ।” उणां । १ । १०८ । इति कलप्रत्ययश्चिच्च ।) हारः । हार- मध्यमणिः । (यथा, महाभारते । ८ । ९४ । १९ । “प्रकीर्णका विप्रकीर्णाश्च राजन् ! प्रवालमुक्तातरलाश्च हाराः ॥”) तलम् । इत्यजयपालः ॥ (जनपदविशेषः । तद्देशवासिनि बहुवचनान्तः । यथा, महा- भारते । ८ । ८ । २० । “वत्सान् कलिङ्गान् तरलानश्मकानृषिकानपि ॥”) तरलः, त्रि, (तॄ + कलच् ।) चलः । (यथा नैषधे । ५ । २४ । “आः स्वभावमधुरैरनुभावै- स्तावकैरतितरां तरलाः स्मः ॥”) षिड्गः । भास्वरः । इति मेदिनी । ले, ९५ ॥ मध्यशून्यद्रव्यम् । इति धरणिः । द्रवीभूतश्च ॥ तरललोचना, स्त्री, (तरले चञ्चले लोचने यस्याः ।) चञ्चलनयना नारी । इति हेमचन्द्रः ॥ तरला, स्त्री, (तॄ + कलच् टाप् च ।) यवागूः । सुरा । इति मेदिनी । ले, ९६ ॥ मधुमक्षिका । इति हेमचन्द्रः ॥ तरलितं, त्रि, (तरलं तारल्यमस्य जातम् । तरल + इतच् । तरल इवाचरति तारलं करोतीति । तरल + क्विप् + णिच् + क्त इति केचित् ।) जाततारल्यम् । तत्पर्य्यायः । प्रेङ्खोलितम् २ लुलितम् ३ प्रेङ्खितम् ४ द्रुतम् ५ चलितम् ६ कम्पितम् ७ धूतम् ८ वेल्लितम् ९ आन्दोलि- तम् १० । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १२ । १५ । “व्यालोलः केशपाशस्तरलितमलकैः स्वेदलोलौ कपोलौ ॥”) तरवारिः, पुं, (तरं समागतविपक्षबलं वारय- तीति । वृ + णिच् + इन् ।) खड्गः । तरवार इति भाषा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४४५ ॥ अथ खड्गपरीक्षा । “अङ्गं रूपं तथा जातिर्नेत्रारिष्टे च भूमिका । ध्वनिर्म्मानमिति प्रोक्तं खड्गज्ञानाष्टकं शुभम् ॥ अभिन्ने दृश्यते यादृक् विभिद्य घटिते तथा । यदेव दृश्यते चिह्नं तदङ्गं संप्रचक्षते ॥ नीलकृष्णादिकं खड्गे रूपमित्यभिधीयते । तेनैव यत् प्रतीतं स्यात् तज्जातिरिति गद्यते ॥ अङ्गातिरिक्तं यज्जातिस्तन्माहात्म्योपसूचकम् । तन्नेत्रमिति जानीयात् खड्गे खड्गविशारदाः ॥ अङ्गातिरिक्तं खड्गादियच्छुद्धत्वापसूचकम् । तदरिष्टमिति प्राहुर्भूमिरङ्गादिधारणम् ॥

पृष्ठ २/५९३

यः खड्गे जायते शब्दो नखदण्डादिनाहते । स ध्वनिस्तुलनामानं ज्ञानमष्टविधन्त्विदम् ॥ पञ्चाद्या निपुणैः खड्गे सम्भाव्यन्तेऽपि कृत्रिमाः । अन्त्यावकृत्रिमौ ज्ञेयौ तावेव सहजाविति ॥ शतमङ्गानि चत्वारि रूपाणि जायतस्तथा । त्रिंशन्नेत्राणि जानीयादरिष्टानि तथैव च ॥ भूमिश्च द्बिविधा ज्ञेया ध्वनिरष्टविधो मतः । मानन्तु द्बिविधं प्रोक्तमित्येषां संग्रहो मतः ॥” ॥ अथ खड्गस्य शताङ्गगणना लौहार्णवे । “रूप्यस्वर्णगजोरुवूकदमनस्थूलाङ्गकृष्णारुण-श्वेता- म्भोजगदातिलानलकणाग्रन्थिस्थिरातैत्तिराः । मालाजीरकषट्पदोर्द्ध्वमरिचव्यालाश्ववर्हाञ्जन- क्षौद्रक्षुद्रकमक्षिकातुषयवव्रीहिक्षुमासर्षपाः ॥ सिंहीतण्डुलगोशिराशिवनखग्राहाक्षिकेशोपल- द्रोणीकाककपालपत्रतुवरीविम्बीफलीसर्षपाः । नीलीरक्तवचारसोनसुमनाजिङ्गीशमीरोहित- प्रोष्ठीमारिषमार्कवाखुरतडिन्मेघाद्रिगुङ्गाशराः ॥ दूर्व्वाविल्वमसूरटुण्टुकशटीमार्जारिकाकेतकी- मूर्व्वावज्रकलायचम्पकबलान्यग्रोधवंशासनाः । ज्येष्ठीजालपिपीलिकानलरजः कुष्माण्डरोम- स्पृही कर्कन्धुर्व्वकुलारनालमहिषस्वच्छर्त्तुवक्रा इति ॥ प्रोक्ता लौहविशारदेन मुनिना खड्गस्य भेदाः क्रमात् ॥” अथ तस्य चत्वारि रूपाणि । “नीलः कृष्णः पिशङ्गश्च धूम्रश्चेति चतुर्व्विधः । वर्णप्रकर्षः खड्गानां कथितो मुनिपुङ्गवैः ॥” अथ चतस्रो जातयः । “ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रश्चेति चतुर्व्विधः । जातिभेदो विनिर्द्दिष्टः खड्गानां मुनिपुङ्गवैः ॥” अथ त्रिंशन्नेत्राणि । “चक्रं पद्मं गदा शङ्खो डमरुर्द्धनुरङ्कुशः । छत्रं पताका वीणा च मत्स्यलिङ्गध्वजेन्दवः ॥ कुम्भः शूलश्च शार्द्दूलः सिंहः सिंहासनं गजः । हंसो मयूरो जिह्वा च दशनः खड्ग एव च ॥ पुत्त्रिका चामरं शैलः पुष्पमाला भुजङ्गमः । त्रिंशदेतानि नेत्राणि खड्गानां कथितानि वै ॥” अथ त्रिंशदरिष्टानि । “छिद्रं काकपदं रेखा भिन्नं भेकश्च मूषिकः । विडालः शर्करा नीली मशको भृङ्गसूचिके ॥ त्रिबिन्दुः कालिका दारी कपोतः काक एव च । खर्परः शकली क्रोडी कुशपत्रकजालिके ॥ करालकङ्कखर्ज्जूरशृङ्गपुच्छखनित्रकम् । लाङ्गलं वडिशाख्यञ्च मुनिना तत्त्ववेदिना ॥ प्रोक्तोन्येतान्यरिष्टानि खड्गानां त्रिंशदेव हि ॥” अथ द्बिविधा भूमिः । “दिव्यभौमविभागेन भूमिस्तु द्बिविधा भवेत् ।” अथाष्ठधा ध्वनिः । “हंसकांस्याभ्रढक्कानां काकतन्त्रीखराश्मनाम् । ध्वनयोऽष्टविधाः प्रोक्ता नागार्ज्जुनमुनेर्मताः ॥” अथ द्बिविधं मानम् । “उत्तमाधमभेदेन मानं तद्द्विविधं भवेत् ।

इति प्रोक्तानि सूत्राणि खड्गानां ज्ञानहेतवे ॥ एतानि तत्त्वतो ज्ञात्वा भवेन्नृपतिपूजितः ॥” इति सूत्राध्यायः ॥ * ॥ तत्र प्रथमतोऽङ्गानां लक्षणानि निबोधत ॥ लौहप्रदीपे । “रूप्यपत्रसमा भूमिरङ्गं श्वेतं प्रतीयते । ऊर्द्ध्वं तर्त्तुं महामूल्यं रूप्यवज्रमुषन्ति तम् ॥ एष खड्गवरो दद्याल्लक्ष्मीमायुर्यशो बलम् । १ । स्वर्णरेखा वली तन्वी यद्भूमौ निकषोपमा । स्वर्णवज्रमिति प्राहुरायुर्लक्ष्मीजयप्रदम् ॥ २ ॥ गजशुण्डाकृतिर्भूमौ कृष्णायामङ्गसम्भवः । गजवज्रमिति प्राहू रक्तस्पर्शे तु तद्बिशेत् ॥ ज्वरादिव्याधिशमनं तस्य प्रक्षालनाम्भसा । अपि क्षीणोऽपि भूपालस्तद्बीर्य्यात् साधयेन् महीम् ॥ ३ ॥ एरण्डबीजप्रतिममङ्गं भूमिः सितेतरा । रुवुवज्रमिदं नाम्ना शत्रुदर्पक्षयङ्करः ॥ एतस्य स्पर्शमात्रेण नरः सम्यग्विमुच्यते । महिषाख्यमिदं वज्रं केचिदाहुर्मनीषिणः ॥ ४ ॥ अङ्गं दमनपत्राभं खड्गे यस्मिन् प्रतीयते । विद्याद्दमनवज्रञ्च तज्ज्ञेयं द्बिविधं बुधैः ॥ नीला शुभ्रा भवेद्भूमिस्तत्र नीला गरीयसी । तस्मिन् पर्य्युषितं तोयं गन्धे दमनकोपमम् ॥ तत्प्रभावान्महीपालः कृत्स्नां पृथ्वीं हि साध- येत् ॥ ५” ॥ शार्ङ्गधरस्य । “एका स्थूला सिता रेखा भूमिर्न्नीला दृढा यदि । स्थूलाङ्गमङ्गवज्रं तद्बिद्याल्लक्ष्मीयशःप्रदम् ॥ एतत्क्षते भवेच्छोथः स्थूलश्चिरतरस्थितिः । एतं महान्तमपरे वदन्ति खड्गकोविदाः ॥ ६ ॥ घृष्टायां दृश्यते भूमौ अङ्गञ्च प्रतिविम्बितम् । अङ्गवज्रं भवेत्तस्य द्बिधाभूमिः सितासिता ॥ ७” ॥ लौहप्रदीपेऽपि । “निरङ्गं रूप्यपत्राभमीषन्मणिनिभञ्च यत् । दुर्ल्लभं तन्महामूल्यं कान्तलौहं प्रचक्षते ॥ कृष्णा भूमिर्भवेत् स्वच्छा पीता वज्राङ्गसङ्गता । कृष्णावज्रमिति प्राहुस्तत्क्षते मोह उच्यते ॥” प्रदीपेऽपि । “कृष्णा भूमिः सुवर्णाभमीषच्छुक्लाङ्गसङ्गतम् । डाहुलीवज्रकं विद्यात् कालसंज्ञमथापरे ॥ ८ ॥ अरुणं सूक्ष्ममूर्द्धञ्चेदङ्गं भूमिः सितेतरा । अरुणाख्यमिदं वज्रं शत्रुदर्पनिसूदनम् ॥ सूर्य्यांशुस्पर्शमात्रेण वह्निरूपां वमेत् शिखाम् । तस्य स्मर्शनमात्रेण पद्मकोषः स्फुटेन्निशि ॥ दुर्ल्लभं तन्मनुष्याणां भाग्यैः कुत्रापि लभ्यते । तद्योजनसहस्रस्य रिष्टं नाशयति ध्रुवम् ॥ ९ ॥ श्वेतास्तिस्रो यदा रेखा आमूलादुपलक्ष्यते । श्वेताङ्गमिति तद्बिद्याद्यशोलक्ष्मीबलप्रदम् ॥ १० ॥ अम्भोजदलसङ्काशमङ्गं भूमिः सितेतरा । अम्भोजवज्रं तज्ज्ञेयं कथितं मुनिपुङ्गवैः ॥ ११ ॥ अङ्गं यस्य गदाकारं भूमिश्चैव सितेतरा । गदावज्रमिदं ब्रूयात् तत्क्षते शूलसम्भवः ॥ १२ ॥

अङ्गं कृष्णतिलाकारं भूमिश्चैव सितासिता । तिलवज्रमिदं ज्ञेयं लक्ष्मीबलयशःप्रदम् ॥ तत्क्षते तिलतैलाभा वसा प्रच्यवतेऽधिकम् । १३ । धूम्रवर्णा भवेद्भूमिरङ्गं वह्निशिखोपमम् ॥ अग्निवज्रमिदं ज्ञेयं शत्रूणां दाहकारकम् । अत्र शीतोदकं न्यस्तं तप्तं भवति च क्षणात् ॥ शाणे वह्निं वमेद्यस्तु तथा सूर्य्यांशुसङ्गमात् । तत्क्षते बलवान् दाहो दग्धवच्च व्रणो भवेत् ॥ एतत् परमभाग्येन लभ्यते धरणीतले । १४ । भूमिः सिता तिला वापि अङ्गञ्चेत् पिप्पली- प्रभम् ॥ कणावज्रमिदं ज्ञेयमन्तर्दाहस्तु तत्क्षते । १५ । कृष्णाभूमिर्यदैवाङ्गे दृश्यते ग्रन्थिसञ्चयः ॥ ग्रन्थिवज्रमिदं ज्ञेयं वैरिपक्षविनाशनम् । तत्क्षते बलवान् दाहस्तृषा च ज्वर एव च ॥ १६ ॥ शालपर्णीदलाकारमङ्गं कृष्णासिपुत्त्रिका । स्थिरावज्रमिदं प्राहुस्तत्क्षते वेपथुर्भवेत् ॥ १७ ॥ यदा तित्तिरिपक्षाभमङ्गं भूमिः सितेतरा । एतत्तिरिरिवज्रं स्यात् तत्क्षते बहुवेदनम् ॥ १८ ॥ वनमालासमा यस्मिन् माला खड्गे प्रदृश्यते । मालाङ्गमिति तद्विद्यात्तत्तोयं गन्धवद्भवेत् ॥ अत्र तप्तोदकं न्यस्तं शीतं भवति तत्क्षणात् । एष दाहपरीतानामृते पित्तहतात्मनाम् ॥ भवेत् परमभैषज्यं भाग्येनैतद्धि लभ्यते । १९ । यदा जीरकसङ्काशमङ्गं मूमिः सितासिता ॥ एतज्जीरकवज्रं स्यात्तत्क्षते तत्क्षणाज्ज्वरः । २० । भूमिः सितासितक्षेत्रा अङ्गं भृङ्गाभमिष्यते ॥ तत्र चेन्मध्यमन्यस्तं शेषमाप्नोति केवलम् । एतद्भ्रमरवज्रस्यात्तत्क्षते स्याद्बिसूचिका ॥ २१ ॥ ऊर्द्ध्वगं कपिलाभासमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । ऊर्द्ध्ववज्रमिदं प्राहुर्विषवेगनिसूदनम् ॥” लौहप्रदीपेऽपि । “ऊर्द्ध्वगं कपिलाभासमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । लाङ्गलाङ्गन्तु तद्बिद्यात् स्पर्शे तस्याहिनाशनम् ॥ २२ ॥ अङ्गं मरीचसङ्काशं भवेद्भू मिः सितेतरा । मरीचाङ्गमिदं वज्रं तत्क्षते कटुरक्तता ॥ तत्प्रक्षालनतोयेन नश्यन्ति पीनसादयः । २३ । यदा सर्पफणाकारमङ्गं भूमिस्तु निर्म्मला ॥ भुजङ्गवज्रं तद्बिद्यात्तत्क्षते विषवद्रुजा । तस्य स्पर्शनमात्रेण भेकः प्राणैर्विमुच्यते ॥ एकस्यास्य प्रसादेन कृत्स्नां शास्ति महीं नृपः । २४ । यदाश्वखुरसङ्काशमङ्गं भूमिस्तु निर्म्मला ॥ अश्वाङ्गमिति तंविद्यात् खड्गं परमदुर्ल्लभम् । तस्य संयोगमात्रेण वाजी मन्दोऽपि धावति ॥ तस्य क्षालनतोयेन हयानां रोगनाशनम् । एतत्क्षते भृशं मूर्च्छा दाहश्च भ्रम एव च ॥ २५ ॥ मयूरपिच्छसदृशमङ्गं भूमिः सितेतरा । वर्हाङ्गमिति तं विद्यात्तत्क्षते वान्तिरिष्यते ॥ सर्पाणामिह सर्व्वेषामस्य स्पर्शासहिष्णुता । एतदेव नृपतिभिर्भाम्यैः कुत्रापि लभ्यते ॥ २६ ॥

पृष्ठ २/५९४

भूमिरञ्जनसङ्काशा धारा चास्य सिता भवेत् । अञ्जनाख्यमिदं प्रायः सर्व्वदैवोपलभ्यते ॥” लौहप्रदीपेऽपि । “धारा शुभ्रा भवेद्यस्य भूमिः कज्जलसन्निभा । कृष्णरङ्गैश्चितं वापि विद्यात् कज्जलवज्रकम् ॥ २७ ॥ मधुवर्णसमा भूमिरङ्गं वा मधुबिन्दुवत् । क्षौद्राख्यभिति जानीयात् जयलक्ष्मीयशःप्रदम् ॥” शार्ङ्गधरेऽपि । “निम्नकक्षो भवेद्यत्र रात्रिन्दिवविलेपितः । मधुरो मधुवर्णाभः स खड्गो देववल्लभः ॥ विशेषाच्चात्र रज्यन्ति सततं मक्षिकादयः । २८ । आसीमकोणिका यस्य क्षुद्राङ्गं कुण्डलीकृतम् ॥ क्षुद्रवज्रकनामानं प्राह नागार्ज्जुनो मुनिः । इदं कुण्डलवज्रञ्च प्राह लौहार्णवे मुनिः ॥ अस्य क्षतेषु बलवान् दाहः समवलोकितः । २९ । यदङ्गं मक्षिकाकारं भूमिश्चैव सितासिता ॥ स्नेहः शुष्यति चैवात्र मक्षिकाङ्गं तमादिशेत् । ३० । अङ्गं यदा तुषाकारं या च भूमिः सितासिता ॥ तुषवज्रमिदं ख्यातं प्राह नागार्ज्जुनोमुनिः । ३१ । अङ्गं यवफलाकारं भूमिः कृष्णा सिता तथा ॥ यवाङ्गमिति तं विद्यात्तत्स्पर्शे कण्डूसम्भवः । एष स्वड्गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्भूतिमात्मनः ॥ ३२ अङ्गं व्रीहिप्रसूनाभं भूमिर्धूम्रा क्षतेऽतिरुक् । तद्व्रीहिवज्रं जानीयाच्छत्रूणां भयवर्द्धनम् ३३ ॥ अतसीफलसङ्काशमङ्गं भूमिः सितासिता । अतसीवज्रमाहुस्तं तत्क्षते शिरसो रुजा ३४ ॥ यदा सषपबीजाभमङ्गं भूमिः सितासिता । खरधारः खरस्पर्शः सर्षपाङ्गः स दुर्ल्लभः ॥ ३५ ॥ सिंह्याकारं भवेद्यस्य अङ्गं भूमिः सितासिता । सिंहीवज्रन्तु तद्बिद्यात्तत्क्षते प्रलपेन्नरः ॥ एतद्धावनतोयेन कासरोगोपनाशनम् ॥ ३६ ॥ अङ्गं तण्डुलसङ्काशं भूमिर्धूम्रा सितासिता । तण्डुलाङ्गमिमं विद्याद्यशःश्रीबलवर्द्धनम् । एतत्पर्य्युषितं तोयं तण्डुलोदकसन्निभम् ॥ अस्य प्रभावान्मनुजो भ्रष्टां हि लभते श्रियम् ॥ ३७ अङ्गञ्चेद्गोक्षुराकारं भूमिराघातनिःसहा ॥ खड्गाधममिदं विद्याद्गोवज्रं नाम नामतः ॥ ३८ ॥ स्थला दीर्घाः शिराः कृष्णा भूमिश्चैव सिता- सिता ॥ शिराङ्गमिति तं ब्रूयादेनं खड्गाधमं बुधाः । ३९ । शिवलिङ्गाकृतिश्चाङ्गे धारा चैव सिताथवा ॥ शिवाङ्गमिति तं ब्रूयाच्छत्रुपक्षनिसूदनम् ॥ ४० ॥ यदा व्याघ्रनखाकारमङ्गं भूमिस्तु पिङ्गला ॥ नखवज्रमिदं ब्रूयात्तत्क्षते श्वययुर्भवेत् । एतदामिषसंस्पर्शात् प्रविशेत् स्वयमेव हि ॥ ४१ ॥ ग्राहपुच्छोपमन्त्वङ्गं भूमिर्धूम्रा खराकृतिः । ग्राहाङ्गमिति जानीयाच्छत्रुवंशोपनाशनम् ॥ अस्य स्पर्शनमात्रेण जीवन्मतस्या जहत्यसून् ॥ ४२ ॥ यदा मनुजनेत्राभमङ्गं भूमिः सितासिता ॥ नेत्राङ्गमिति जानीयात् संग्रामे विजयप्रदम् । एतद्धावनतोयेन नूनमन्धोऽपि पश्यति ॥ ४३ ॥ अङ्गं केशसमं यस्य भूमिर्धूम्रा सितासिता ।

केशाङ्गमिति जानीयात् क्लेशदुःखभयापहम् ॥ ४४ ॥ निरङ्गं स्थूलप्रकृतिमुपलाङ्गं विदुर्ब्बुधाः । एतद्धि प्रायशो लोके दृश्यते द्बिजसत्तम ! ॥” ४५ पद्मपुराणस्य । “निरङ्गा निशिता धारा शाणे वह्निं वमत्यपि । द्रोणीवज्रमिदं ज्ञेयं पृथिव्यां नातिदुर्ल्लभम् ॥ ४६ ॥ अङ्गं काकपदाकारं भूमिराघातनिःसहा । एष स्वड्गाधमस्त्याज्यो काकाङ्गो भूति- मिच्छता ॥ ४७ ॥ यदा कपालमङ्गेषु दृश्यते स्पर्शतः खरम् । एतद्धि दुःखजनकं कपालाङ्गं बुधस्त्यजेत् ॥ ४८ ॥ तन्वीपत्रा वलाङ्का या सुवर्णाङ्गासिपुत्त्रिका । पत्रवज्रकमाहुस्तं आयुर्व्वेदविदो जनाः ॥” लौहार्णवेऽपि । “सुपर्णसन्निभा भूमिरङ्गं कालं प्रतीयते । तत् पत्रवज्रं काकस्य सुपर्णमुपजायते ॥ ४९ ॥ तुवरीदलसङ्काशमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । बुवरीवज्रमाहुस्तं तत्क्षते शिरसो भ्रमः ॥ एष खड्गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेज्जीवनं निजम् ॥ ५० ॥ विम्बीदलसमा भूमिरङ्गं विम्बीफलोपमम् ॥ विम्बीवज्रन्तु तद्बिद्यात्तज्जलं तिक्तमुच्यते । पित्तश्लेष्मविकाराणां प्रशमाय प्रयुज्यते ॥ ५१ ॥ प्रियङ्गुसदृशन्त्वङ्गं भूमिश्च कपिलाकृतिः । फलवज्रमिदं प्रोक्तं शाणे धूम्रं वमत्यपि ॥ ५२ ॥ अङ्गं सर्षपपुष्पाभं भूमिश्चैव सितासिता । एतत् सर्षपवज्रं स्यात् शाणे वह्निं वमत्यपि ॥ अपि कुण्डलिकां याति एतदत्यन्तकोमलम् । एतत्प्रसादात् क्षितिपः कृत्स्नां साधयते महीम् ॥ ५३ ॥ नीलीरससमा भूमिरङ्गं नीलीतरङ्गवत् । नीलीवज्रमिदं दृष्टं शाणे वह्निशिखां वमेत् ॥ एष खड्गवरो नॄणामरिष्टभयनाशनः ॥ ५४ ॥ रक्तास्तिस्रो महारेखा भूमिश्चैव सितासिता ॥ रक्ताङ्गमिति जानीयाद्वैरिपक्षविनाशनम् । शाणेन यस्तु रक्तांवा नीलांवा वमते शिखाम् ॥ रक्तस्पर्शनमात्रेण स्वयमेव निकृन्तति । क्षतेऽस्य रक्तश्वयथुस्तृषा दाहश्च जायते ॥ ५५ ॥ अङ्गं वचादलसमं भूमिश्चैव सितासिता । वचावज्रमिदं ज्ञेयं तत्क्षताद्बिषनाशनम् ॥ एष खड्गवरो राज्ञा साधनीयः प्रयत्नतः ॥ ५६ ॥ रसोनादुत्तमं ह्यङ्गं भूमिस्तस्य दलोपमा ॥ रसोनवज्रं जानीयात् शाणे वह्निं वमत्यपि । अस्य धावनतोयेन आमवातविनाशनम् ॥ ५७ ॥ निरङ्का निर्म्मला भूमिर्धारा तीक्ष्णा खरः स्वरः । सुमनावज्रमेतत् स्याद्भुवि नात्यन्तदुर्ल्लभम् ॥ ५८ ॥ मञ्जिष्ठासदृशा दीर्घास्तन्व्यो रेखाः सुविस्तराः । जिङ्गीवज्रमिदं नाम सर्व्वकामार्थसाधनम् ॥ ५९ ॥ अङ्गं शमीपत्रसमं भूमिर्धूम्रा सितासिता । शमीवज्रमिदं ज्ञेयं शनैश्चरमुदावहम् ॥ शाणेषु वमते वह्निं सहते वह्निपीडनम् ॥ ६० ॥ रोहितवल्कलसदृशमङ्गं भूमिः सितासितावापि ।

धूम्रा गम्भीरस्वरयुक्तं धारा तीक्ष्णा सिता भवेद्रेखा ॥ रोहिताख्यमिदं वज्रं सर्व्वारिष्टविनाशनम् । वह्निसंस्पर्शमात्रेण किञ्चिच्चिमिचिमायते । इत्ययं दुर्ल्लभः खड्गो देवानामपि कथ्यते ॥ ६१ ॥ शफरीवल्कलाकारमङ्गं भूमिः सितासिता । प्रोष्ठीवज्रमिदं प्रोक्तं न्यस्तं तरति वारिणि ॥ एष खड्गोत्तमो राज्ञां विपक्षकुलनाशकः । कदाचिल्लभ्यते भाग्यैर्लभ्यते लभ्यते मही ॥ ६२ ॥ अङ्गं मारिषपत्राभं भूमिः स्याद्बिषमच्छविः । इत्ययं मारिषाङ्गः स्यात् पृथिव्यां नातिदुर्लभः ॥ ६३ ॥ भृङ्गराजस्य पुष्पाभमङ्गं भूमिर्द्दलप्रभा । आघातं सहते नैव एष खड्गाधमो मतः ॥ ६४ ॥ धारा तीक्ष्णा खुराकारा भूमिरङ्गविवर्ज्जिता । आघातं सहते घोरं शाणे वह्निं वमत्यपि । खुराङ्गमिति जानीयात् पृथिव्यां नातिदुर्ल्ल- भम् ॥ ६५ ॥ निर्मला समला भूमिर्भवेच्चैव कदा कदा । मन्दा तीव्रा मवेद्धारा तडिद्बज्रस्य लक्षणम् ॥ ६६ ॥ नीलाञ्जनसमा भूमिरङ्गं जलतरङ्गवत् । मेघाङ्गमिति जानीयाच्छाणे शीतं भवत्यपि ॥ एष खड्गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्भूतिमात्मनः । भर्त्तुः प्रतापं शमयेद्रविविम्बं यथा घनः ॥ ६७ ॥ मन्दा धारा भृशं गाढा भूमिरङ्गविवज्जिता । पर्व्वताङ्गमिदं नाम सर्व्वत्रैवोपलभ्यते ॥ ६८ ॥ अङ्गं गुञ्जाफलसमं भूमिर्म्मीनदलोपमा । गुञ्जावज्रमिदं पृष्ठं तप्तं भवति घर्षणे ॥ शाणे सिन्दूरसङ्काशं रजो वमति चासकृत् । एष खड्गवरो राज्ञा भाग्यादेवोपयुज्यते ॥ अस्य प्रभावात्तन्नास्ति यन्न साधयते नृपः ॥ ६९ ॥ अङ्गं तनुशराकारं भूमिश्चैव सितासिता । धारा तीक्ष्णा वमति च शाणे वह्निसमाः शिखाः । शरवज्रमिदं ज्ञेयं राज्ञां वाञ्छितसिद्धये ॥ ७० ॥ दूर्व्वादलनिभा भूमिर्धारा तीक्ष्णा खरः स्वरः । शाणेन वमते वह्निं दूर्व्वावज्रं सुदुर्ल्लभम् ॥ ७१ ॥ अङ्गं विल्वदलाकारं भूमिश्चैव सितासिता । विल्ववज्रमिदं शाणे नीलपीते वमेच्छिखे ॥ एष खड्गवरः प्रोक्तः शत्रूणां कुलनाशनः ॥ ७२ ॥ मसूरदलसङ्काशा भूमिरङ्गं मसूरवत् । मसूराङ्गमिदं शाणे रजो वमति चारुणम् ॥ ७३ ॥ शोणपुष्पनिभा रेखा दीर्घा भूमिः सितेतरा । शोणाङ्गमिति जानीयात् खड्गं परमदुर्ल्ल- भम् ॥ ७४ ॥ शटीदलसमा भूमिरङ्गं तत्कुसुमोपमम् । शटीवज्रमिदं प्रायो लभ्यते गुणवत्तरम् ॥ ७५ ॥ मार्ज्जाररोमसदृशमङ्गं भूमिः सितेतरा । मार्ज्जाराङ्गमिदं नाम्ना रोगशोकभयावहम् । एष खड्गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्भूतिमात्मनः ॥ ७६ ॥ केतकीपत्रसदृशमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते ।

पृष्ठ २/५९५

विद्यात् केतकवज्रं तत् वाराणससमुद्भवम् ॥” ७७ लौहप्रदीपस्य । “अङ्गं मूर्व्वातन्तुनिभं भूमिर्मूर्वादलच्छविः । शाणेन वमते शुक्लां शिखां मौर्वी भवेत्ततः ॥ मौर्व्व्यङ्गमिदमुत्कृष्टं यशःकृईर्त्तिबलावहम् ॥ ७८ ॥ लिङ्गं तीक्ष्णं खरं गाढं शाणे वह्नेर्व्वमेत् कणम् ॥ छिनत्त्यन्यविधं लौहं वज्राङ्गमिति तद्बदेत् ॥ ७९ ॥ कलायपुष्पसदृशमङ्गं मूमिः सितासिता । कलायवज्रं जानीयात् तत्क्षते पाक इष्यते ॥ ८० ॥ अङ्गं चम्पकपुष्पाभं भूमिः कृष्णा तथा सिता । शिखां शाणे वमेच्छीतं तिक्तं तस्य जलं भवेत् । इदं चम्पकवज्रं स्यात् सर्व्वत्र विजयप्रदम् ॥ ८१ ॥ अङ्गं बलादलसमं भूमिः शुक्ला तथेतरा । बलावज्रमिदं ज्ञेयं नानाभावं भवेद्द्रुतम् ॥ इत्ययं वातरोगाणां नाशने परमौषधम् ॥ ८२ ॥ अङ्गं वटारोहसमं भूमिर्व्वटदलच्छविः । वटवज्रमिदं ज्ञेयं खरं खड्गाधमं बुधैः । एतस्य स्पर्शमात्रेण नरो मुच्येत सम्पदा ॥ ८३ ॥ वंशनीलीसमा भूमिः खरधारा सिताकृतिः । वंशाङ्गमिति जानीयाद्वंशवृद्धिकरं परम् ॥ ८४ ॥ भूमिः शालदलाकारा अङ्गं लघु सितासितम् । शालाङ्ग एष खड्गः स्यात् पूज्यः सर्व्वार्थदायकः । अयं शाणे वमेद्बह्निं धारा चाप्यथवा भवेत् ॥ ८५ ॥ भूमिः सितासिता वापि अङ्गं ज्येष्ठीसमं लघु । ज्येष्ठीवज्रमिदं निन्द्यं न स्पृश्यं वा हितेच्छुभिः ॥ ८६ ॥ पुराणजालसदृशमङ्गं भूमिः सितासिता ॥ जालवज्रमिदं पूज्यं शत्रुसम्पत्तिनाशनम् । यदि शाणे वमेन्नीलां शिखां वह्निं वमेच्च वा ॥ तदैष दुर्ल्लभः खड्गो नान्यथा भयहेतुकः ॥ ८७ ॥ अङ्गं पिपीलिकाकारं भूमिर्धूम्रा तथासिता ॥ पिपीलिकाङ्ग इत्येष तत्क्षते कण्डुसम्भवः । स्वयं यदि भवेद्धूम्रः शाणे पूज्यतमस्तदा ॥ ८८ ॥ नलपत्रसमा भूमिरङ्गन्तत्कुसुमोपमम् । नलाङ्गमिति जानीयाद्भर्त्तुः सर्व्वार्थसाधकः ॥ ८९ ॥ निरङ्का निर्म्मला भूमिर्घृष्टं घृष्टं वमेद्रजः । दृढा धारा भृशं स्थूला आघातं सहते न च ॥ रजोवज्रमिदं निन्द्यं शत्रूणां विजयावहम् ॥ ९० ॥ कुष्माण्डबीजसदृशमङ्गं भूमिः सितासिता ॥ कुष्माण्डवज्रं जानीयात्तत्क्षते वेगनिग्रहः ॥ ९१ ॥ अङ्गं नृरोमसदृशं भूमिर्धूम्रा सितासिता । रोमाङ्गमिति जानीयात्तत्क्षते पिडकोद्गमः ॥ ९२ ॥ भूमिः स्नुहीदलसमा अङ्गं तत्कण्टकोपमम् ॥ धारा तीक्ष्णा रवस्तीक्ष्णो लघुमानं खरा स्पॄशा । सुधाङ्गः खड्ग इत्येष तत्क्षते दाहतृड्भ्रमाः ॥ मुखाक्षिकर्णनासानां दाहः पाकश्च जायते । अयं यदि च सर्पाणां फणासूपरि विश्यते ॥ फणाविदारमाप्नोति सर्पो लोटयते शिरः । अस्य धावनतोयेन कुष्ठरोगविनाशनम् ॥ ९३ ॥ कर्कन्धुदलपृष्ठाभा भूमिरङ्गन्तु तत्समम् । कर्कन्धुवज्रं जानीयात्तत्क्षते दाहनाशनम् ॥

एष खड्गाधमस्त्याज्यो जेतव्या यदि विद्बिषः ॥ ९४ ॥ रङ्गं वकुलपुष्पाभं भूमिस्तत्फलसन्निभा ॥ वकुलाङ्गमिदं पूज्यं शाणे सुरभिगन्धवत् । तन्नास्ति जगतीमध्ये यदनेन न साध्यते ॥ ९५ ॥ अङ्गं संमिश्रितं यस्मिन्न किञ्चिद्ब्यक्तमीक्ष्यते । सर्व्वेषां दर्शनं वापि तीक्ष्णधारः खरस्वरः ॥ एष काञ्जिकवज्रः स्याद्यत्नादेवोपलभ्यते । नैनं प्राप्यापि वर्द्धन्ते शेषाश्चित्रादयोऽपि च ॥ ९६ ॥ भूमिः कृष्णानिरङ्गा चेद्धारा तीक्ष्णा दृढापि च । आघातं सहते घोरं रक्तं स्पर्शेन यो विशेत् ॥ शाणेन वह्निं वमति ध्रुवं वाप्यतिघर्षणात् । महिषाङ्गः स वै खड्गः पृथिव्यां नातिदुर्ल्लभः ॥ ९७ ॥ अत्यन्तनिर्म्मला भूमिः शरीरं प्रतिविम्बितम् । धारा तीक्ष्णा स्वरस्तीक्ष्णः स्वच्छाङ्गं तद्बिनि- र्द्दिशेत् ॥ ९८ ॥ तस्मिन् यदा भवेद्रेखा ऊर्द्ध्वा ऋत्वाख्यकं तदा ॥ ९९ अस्मिन्नपि भवेद्बक्रा रेखा वक्राभिधन्तु तत् ॥ १०० ॥ एतत्त्रितयमुद्दिष्टं खड्गानां प्रवरं बुधैः । प्रायशो लभ्यते लोके यदि सर्व्वगुणावहम् ॥ इतीदं निखिलं प्रोक्तं वज्राणां लक्षणं मया । प्रयत्नैर्लिखितं व्यक्तं सर्व्वेषां हितकाम्यया ॥ इतः परन्तु लौहानां लक्षणं यत्र लक्ष्यते । तस्य दासो भवाम्येष प्रतिज्ञेति कृता मया ॥ द्बिलिङ्गमिश्रमालोक्य मिश्राङ्गमिति निर्द्दिशेत् । सर्व्वेषामङ्गमालोक्य सर्व्वाङ्गमिति निर्द्दिशेत् ॥” इति खड्गपरीक्षायामङ्गाध्यायो द्बितीयः ॥ * ॥ खड्गस्य रूपाणि यथा, -- “नीलीकलायकुसुमच्छविगृञ्जनाभा या चन्द्रनीलमणिकाचमणिप्रभा च । भूमिश्च या मरकतप्रतिमावभासा खड्गस्य नीलमिति रूपमिदं वदन्ति ॥” तत्र चेन्निन्दितान्यङ्गान्यरिष्टानि बहून्यपि । दृश्यन्ते बहुदोषापि तथापि गुणवत्तरम् ॥ १ ॥ या कालकाम्बुदमसीरसकालसर्प- शङ्कान्धकारकचभारसमा विभाति । भूमिश्च या भ्रमरबन्धुसमावभासा खड्गस्य कृष्णमिति रूपमिदं वदन्ति ॥ अत्र नेत्राणि सम्पत्त्यै अरिष्टान्यशुभानि च । साधारणमिदं रूपं प्राह नागार्ज्जुनो मुनिः ॥ २ ॥ या प्रावृषेण्यनवभेकसमानवर्णा गोमेदरत्नसदृशापि च यस्य भूमिः । खड्गस्य पिङ्गमिति रूपमिदं वदन्ति भर्त्तुर्य्यशोबलधनक्षयकारणाय ॥ ३ ॥ या मन्दधूमसदृशा च शिरीषपुष्प- तुल्या विभाति मलिनापि च खड्गभूमिः । नागार्ज्जुनो वदति धूम्रमिदं हि रूपं भर्त्तुर्य्यशोबलधनाबलिवर्द्धनाय ॥ ४ ॥ द्बिरूपं मिश्रितं कृत्वा शङ्करं प्रवदेद्बुधः । त्रिभी रूपैः समेतन्तु खड्गं त्रिपुरसङ्गितम् ॥

रूपैश्चतुर्भिः संयुक्तं चतुरं खड्गमुत्तरम् ॥” इति लौहार्णवस्य खड्गपरीक्षायां वर्णा- ध्यायस्तृतीयः ॥ * ॥ “जातिश्चतुर्व्विधा प्रोक्ता खड्गानां या पुरा मया । सम्प्रत्यपि प्रयत्नेन तासां लक्षणमुच्यते ॥ शुद्धाङ्गः शुद्धवर्णश्च सुनेत्रः सुस्वरश्च यः । मृदुस्पर्शः सुसन्धेयस्तीक्ष्णधारो महागुणः ॥ खड्गं ब्राह्मणजातिं तं प्राह नागार्ज्जुनो मुनिः । अस्य क्षते भवेच्छोथो घोरः सर्व्वाङ्गगोचरः ॥ मूर्च्छा पिपासा दाहश्च ज्वरो मृत्युश्च जायते । अघृष्टं त्रिफलाकल्कमर्द्धरात्रिन्दिवोषितम् । मलिनत्वं न सन्धत्ते निर्म्मलं कुरुते परम् । तरुणादित्यकिरणस्पर्शादेव तृणे स्थितः ॥ दहेत् सर्व्वं न तु करं पुरुषस्य हि धारिणः । गायत्त्र्युच्चारमात्रेण खरतां व्रजति स्फुटम् ॥ एष खड्गवरः सर्व्वमरिष्टं नाशयेद्ध्रुवम् । अस्य प्रसादात् पुरुषस्त्रिलोकमपि साधयेत् ॥ तस्मादेष मनुष्याणां सुलभो न हि भूतले । दृश्यन्ते प्रायशः स्वर्गे कुशद्बीपे हिमालये ॥ १ ॥ धूम्रवर्णं महासारं तीक्ष्णधारं खरस्वरम् । सर्व्वाघातसहं सर्व्वनेत्रवर्णस्वराकरम् ॥ खड्गं क्षत्त्रियजातिं तं जानीयात् खड्गकोविदः । अस्य क्षते भवेद्दाहस्तृषानाहो ज्वरो भ्रमः ॥ मृत्युश्च जायते शाणे वमेद्बह्निकणान् बहून् । संस्कारे चाप्यसंस्कारे नैर्म्मल्यं तस्य लक्ष्यते ॥ शाणेऽप्यशाणे खरता मूर्द्ध्नि चात्यन्ततीक्ष्णता । रक्तस्पर्शनमात्रेण विशेदन्तरमन्तरम् ॥ अयं खड्गवरः पूज्यो मनुष्यैरपि लभ्यते ॥ २ ॥ नीलवर्णः कृष्णवर्णः संस्कारे निर्म्मलो भवेत् ॥ शाणेन खरता चास्य घाततुल्यं निकृन्तति । वैश्यजातिरयं खड्गः क्षते त्वङ्मात्रदर्शनम् ॥ नात्युत्कृष्टो नातिहीनं सर्व्वत्रैवोपलभ्यते ॥ ३ ॥ सजलाम्भोदसङ्काशः स्थूलधारो मृदुस्वरः ॥ संस्कारे चैव मलिनः शाणे चापि खरेतरः । शूद्रजातिरयं खड्गः क्षते नाल्पापि वेदना ॥ दूरादेषोऽधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्धितमात्मनः । प्रायशः सर्व्वलोकेषु स्वयमेवोपदृश्यते ॥ ४ ॥ द्बयोर्लक्षणमालोक्य जारजं खड्गमादिशेत् । त्रयाणां लक्षणेनैव त्रिजातिं खड्गमादिशेत् । चतुर्णां लक्षणेनैव जातिसङ्करमुच्यते ॥” इति लौहावर्णवस्य खड्गपरीक्षायां जात्य- ध्यायः ॥ * ॥ अथ त्रिंशन्नेत्राणां लक्षणानि । “चक्राकारं यदा नेत्रं खड्गस्याङ्गे प्रदृश्यते । तं चक्रनेत्रं जानीयात् भर्त्तुः सर्व्वार्थसाधनम् ॥ अनेनैकेन खड्गेन कृत्स्नां साधयते महीम् ॥ १ ॥ प्रफुल्लपद्मसङ्काशं नेत्रं पद्मदलोपमम् ॥ यदि वा दृश्यते खड्गे पद्मनेत्रं समादिशेत् । अयं खड्गवरो यत्र तत्रैव कमलालया ॥ २ ॥ ऊर्द्ध्वा स्थूला यदा रेखा गदाकारा प्रतीयते । गदानेत्रमिदं विद्धि सर्व्वशत्रुनिसूदनम् ॥ ३ ॥ शङ्खाकारं यदा नेत्रं खड्मध्येऽभिदृश्यते ।

पृष्ठ २/५९६

शङ्खनेत्रमिदं सर्व्वदेवानामपि दुर्ल्लभम् ॥ ४ ॥ डमरुप्रतिमं नेत्रं यस्य भूमौ प्रतीयते । सर्व्वार्थसाधकं खड्गं तं विद्याद्बिजयप्रदम् ॥ ५ ॥ धनुःस्वरूपं यन्नेत्रं धनुर्नेत्रमुषन्ति तम् । तस्य स्पर्शनमात्रेण मन्दोऽपि प्रमुखायते ॥ अयं निशीथे विजने खड्गो झनझनायते ॥ ६ ॥ यन्नेत्रमङ्कुशाकारं तंविद्याद्गुणवत्तरम् ॥ खड्गमङ्कुशनेत्राख्यं भर्त्तुः सर्व्वार्थसाधकम् । अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नं कृत्याग्रहनिवारणम् ॥ ७ ॥ छत्राकारं यदा नेत्रं छत्रनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात् क्षीणोऽपि सार्व्वभौमोभवेन्नृपः ॥ दीनोऽपि च सुखीभूयात् सुखी भूयान्महेश्वरः । महेश्वरोऽपि सचिवः सचिवो मण्डलेश्वरः ॥ मण्डलेशश्चक्रवर्त्ती भवेदत्र न संशयः ॥ ८ ॥ पताकाकृतिनेत्रञ्चेत् सर्व्वसम्पत्तिकारकम् ॥ पताकानेत्रमाहुस्तं संग्रामे विजयप्रदम् ॥ ९ ॥ नेत्रं वीणाकृति यदा वीणानेत्रमुषन्ति तम् । निशीथे विजने खड्गो वीणावत् स्वनमावहेत् । अस्य प्रभावात् सर्व्वेश्या अपि वश्या भवन्ति हि ॥ १० ॥ मत्स्याकृति यदा नेत्रं मत्स्यनेत्रमिमं विदुः । अस्य प्रभावात् क्षितिपः कृत्स्नां साधयते महीम् ॥ ११ ॥ शिवलिङ्गसमं नेत्रं लिङ्गनेत्रमिमं विदुः । भर्त्तुः सर्व्वार्थसंसिद्ध्यै शत्रूणां नाशनाय च ॥ वामपार्श्वे तु यात्रायां धर्त्तव्योऽयं तथा रणे १२ । अत्र ध्वजार्द्धचन्द्रकलसानां लक्षणानि पति- तानि । १३ । १४ । १५ । शूलाकृति यदा नेत्रं शूलनेत्रं वदन्ति तम् । सर्व्वार्थसाधकः सर्व्वारिष्टानिष्टप्रणाशनः ॥ १६ ॥ शाद्र्दूलनेत्रं तं विद्यात् शाद्र्दूलाकृतिनेत्रतः । शत्रुश्रेणीविनाशाय संग्रामे विजयाय च ॥ १७ ॥ सिंहाकृति यदा नेत्रं सिंहनेत्रमिमं विदुः । अस्य प्रभावात् क्षीणोऽपि कृत्स्नां साधयते महीम् ॥ १८ ॥ तत् सिंहासननेत्रं स्यात् नेत्रे सिंहासनोपमे । अस्य प्रभावात् क्षितिपः कृत्स्नां साधयते महीम् ॥ १९ ॥ गजाकृति यदा नेत्रं गजनेत्रं वदन्ति तम् ॥ अस्य प्रभावात् क्षीणोऽपि लभते राजसम्पदम् ॥ २० ॥ नेत्रं हंसाकृति यदा हंसनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात् भूपालो यशःप्राप्नोत्यनुत्तमम् ॥ २१ ॥ मयूराकृतिनेत्रे द्वे तन्नेत्रमिति निर्द्दिशेत् ॥ अस्य प्रभावान्मनुजः सर्पदर्पान्निसूदयेत् ॥ २२ ॥ जिह्वाकारं यदा नेत्रं जिह्वानेत्रं वदन्ति च ॥ संग्रामखर्परेष्वेवं पिबेद्वैरिशिरोरजः ॥ २३ ॥ दन्ताकारं यदा नेत्रं दन्तनेत्रं वदन्ति तम् ॥ अयं रिपुगणं मूर्द्ध्नि चर्व्वयत्यतिभैरवम् ॥ २४ ॥ सड्गाकारं यदा नेत्रं खड्गनेत्रं वदन्ति तम् । तस्य प्रभावान्मनुजस्त्रिलोकीं वशयेदपि ॥ २५ ॥

मनुष्यपुत्त्रिकाकारा पुत्त्रिकानेत्रमुच्यते ॥ अयं सशैलां सद्बीपां कृत्स्नां साधयेत् क्षितिम् । न चेयं पुत्त्रिका किन्तु जयलक्ष्मीरिह स्वयम् ॥ तस्मान्नायं मनुष्याणामल्पभाग्येन लभ्यते ॥ २६ ॥ चामराकृतिनेत्रत्वात्तन्नेत्रमिति निर्द्दिशेत् । अस्य प्रभावाज्जायन्ते चामरोद्धृतसम्पदः ॥ २७ ॥ एकानेकशिखे शैलनेत्रे तन्नेत्रसंज्ञकम् । अपि राष्ट्रभये युद्धे विषमे वैरिसङ्कटे । स्थिरीकरोति धरणीं धरणीं पर्व्वतो यथा ॥ २८ ॥ पुष्पमालासमं नेत्रं पुष्पनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात्तुष्यन्ति ग्रहाः सर्व्वाश्च देवताः ॥ २९ ॥ भुजङ्गमसमे नेत्रे सर्पनेत्रमिदं मतम् । अयं शत्रुगणं हन्ति यथा मर्त्त्यं भुजङ्गमः ॥ ३० ॥ सवर्णं समवर्णञ्च तत् सर्व्वं द्बिविधं मवेत् । सवर्णं शान्तिसम्पत्त्यै रिपुनाशे तथापरम् ॥ द्बयोरेकत्र पृष्ठे च तत् पुनर्विविधं भवेत् । एकलोकसुखं नेदं ददाति द्बिविधं द्बयोः ॥ मूलमध्याग्रसंस्थानात्तत् पुनर्द्बिविधं भवेत् । अग्रे चाग्र्यफलं ज्ञेयं मध्ये मध्यफलं मतम् ॥ मूले फलं जघन्यं स्यात् प्राह नागार्ज्जुनो मुनिः । एकं द्वे त्रीणि नेत्राणि नात्र संख्या व्यतिक्रमः ॥ एकं घर्म्मः स्वर्गकामौ द्बे त्रीणि च त्रिवर्गकम् । तत्फलानि प्रयच्छन्ति प्राह नागार्ज्जुनो मुनिः ॥ द्बिनेत्रमिति जानीयात् स्वसंज्ञां नेत्रयोर्द्वयोः । त्रिनेत्रञ्च त्रिभिर्ज्ञेयं बहुनेत्रमतः परम् ॥ यथोत्तरं गुणवहं खड्गमाहुरनुत्तमम् । दिङ्मात्रमिति निर्द्दिष्टं नेत्राणां शुभदायिनाम् ॥ तीव्राणां मङ्गलानाञ्च दर्शनञ्च शुभावहम् ॥” इति खड्गपरीक्षायां नेत्राध्यायः पञ्चमः ॥ * ॥ “यथा नेत्रस्य संस्थानं तथारिष्टस्य लक्षयेत् । नेत्रेषु स्थाननियमो नारिष्टे स्थाननिर्णयः ॥ प्रशस्ताङ्गोऽपि यः खड्गोऽरिष्टेनैकेन निन्दितः ॥” अथ त्रिंशदरिष्टानां लक्षणानि ॥ “छिद्रवद्दृश्यते खड्गे स्वभावेन च लक्ष्यते । छिद्रारिष्टमिदं विद्धि भर्त्तुर्व्वीर्य्यबलापहम् ॥ १ ॥ यदा काकपदाकारमरिष्टं दृश्यते क्वचित् । अयं काकपदारिष्टः सर्व्वाभीष्टविनाशनः ॥ २ ॥ रेखाकारं यदारिष्टमूर्द्ध्वंवा तिर्य्यगेव वा । रेखारिष्टमिदं विद्धि भर्त्तुवीर्य्यबलापहम् ॥ ३ ॥ भिन्नभ्रान्तिकरं पापं भिन्नारिष्टमिदं विदुः । भर्त्तुः कुलं यशो राष्ट्रं नाहत्वा न व्रजेत् स्वयम् ॥ ४ ॥ यदा भेकशिरोरूपमरिष्टं दृश्यते क्वचित् । भेकारिष्टमिदं नाम्ना संग्रामे भयदायकम् ५ ॥ अरिष्टे मुषिकाकारे मुषिकारिष्टमुच्यते । अयं खड् गाधमः कुर्य्यात् पत्युः पातालसङ्ग- मम् ॥ ६ ॥ विडालनयनाकारो बिन्दुरेकोऽतिविस्तरः । विडालारिष्टमेतत् स्यात् भर्त्तुः सर्व्वार्थनाश- नम् ॥ ७ ॥

अरिष्टं शर्कराकारं यदा स्पर्शेन बुध्यते । शर्करारिष्ठमेतत् स्याद्धनबुद्धिविनाशनम् ॥ ८ ॥ यदा नीलीरसाभासमरिष्टं दृश्यते क्वचित् । नील्यरिष्टमिदं ज्ञेयं यशोलक्ष्मीविनाशनम् ॥ ९ ॥ अरिष्ठे मशकाकारे मशकारिष्टमुच्यते । भर्त्तुः कुलं यशो बुद्धिं धृतिं प्रीतिञ्च नाशयेत् ॥ १० ॥ भृङ्गमाप्रतिमो विन्दुरेकोऽनेकोऽथवा यदा । भृङ्गमारिष्ट इत्येष धृतिस्मृतिविनाशनः ॥ ११ ॥ सूचीरूपमरिष्टञ्चेदूर्द्ध्वंवा तिर्य्यगेव वा । सूच्यरिष्टमिदं नाम भर्त्तुः कुलविनाशनम् ॥ १२ ॥ त्रयश्चेद्बिन्दवो राजन् ! पङ्क्तयो विषमेण वा । उपर्य्युपरि वाघोऽधस्त्रिबिन्द्वाख्यमरिष्टकम् ॥ तस्य स्पर्शनमात्रेण सचेलः स्नानमाचरेत् ॥ १३ ॥ कालिकारिष्टमित्येतद् धीधृतिस्मृतिनाशनम् ॥ १४ ॥ एकत्र यदि न ह्येष प्रयत्नेनापि संवृतः । दारी नाम महारिष्टं सर्व्वाभीष्टविनाशनम् ॥ अनेकगुणसम्पन्नः खड्गो लोकैर्न गृह्यते ॥ १५ ॥ कपोतपक्षप्रतिममरिष्टञ्चेत्तदाह्वयम् । भर्त्तुः कुलं यशो विद्यां बलं बुद्धिञ्च नाशयेत् ॥ १६ ॥ काकाकृति यदारिष्टं काकारिष्टं तदोच्यते । अनेन भर्त्तुः संग्रामे भङ्ग एवोपजायते ॥ १७ ॥ अरिष्टे खर्पराकारे खर्परारिष्टमुच्यते । भर्त्तुर्यशो बलं वीर्य्यं बुद्धिं प्रीतिञ्च नाशयेत् ॥ १८ ॥ यदान्यल्लोहशकलं लग्नं स्यादिव लक्ष्यते । शकलीति स वै खड्गः सर्व्वाभीष्टनिसूदनः ॥ १९ ॥ क्रोडीकुशपत्रकयोर्लक्षणे पतिते २० । २१ । यस्मिन्निम्नमिवाभाति मध्ये वा दृश्यते क्वचित् । जालारिष्टमिदं नाम भर्त्तुः कुलधनापहम् ॥ २२ ॥ एकैकरेखा दीर्घाग्रा यदा पल्लविनी भवेत् । स्पर्शे वाथ करेणाथ करालारिष्टमुच्यते ॥ अयं हि क्षितिपालानां दृष्टियोग्यो भवेन्न हि । दर्शनादेव नश्यन्ति यशोलक्ष्मीजयादयः ॥ २३ ॥ अरिष्टे कङ्कपत्राभे कङ्कारिष्टं तदुच्यते । अस्य स्पर्शनमात्रेण नश्यत्यायुर्यशो बलम् ॥ २४ ॥ खर्ज्जूरवृक्षप्रतिमं यदारिष्टन्तु लक्ष्यते । खर्ज्जुरारिष्टमेतत् स्याद्भर्त्तुः कुलधनापहम् ॥ २५ ॥ गोशृङ्गाभमरिष्टञ्चेत् शृङ्गारिष्टं तदुच्यते । अनेन भर्त्तुर्नश्यन्ति लक्ष्मीबलकुलादयः ॥ २६ ॥ गोपुच्छाकृति चेत् खड्गे अरिष्टं संप्रतीक्ष्यते । पुच्छारिष्टमिदं नाम भर्त्तुः सर्व्वार्थनाशनम् ॥ २७ ॥ खनित्राभमरिष्टञ्चेत् खनित्रारिष्टमुच्यते । शूराणामपि संग्रामे भङ्गमेतत् प्रयच्छति ॥ २८ ॥ अरिष्टे लाङ्गलाकारे लाङ्गलारिष्टमुच्यते । अयं पापात् पापतरः प्रेक्षणीयो न भूभुजा ॥ अयमायुः श्रियं हन्ति विद्यां बलमशेषतः ॥ २९ ॥ वडिशारिष्टस्य लक्षणं पतितम् ॥ ३० ॥ इत्यरिष्टानि प्रोक्तानि नानातन्त्रात् प्रयत्नतः । विचार्य्यैतानि मतिमान् खड्गं कोशे निधापयेत् ॥ दिङ्मात्रमिदमुद्दिष्टमरिष्टानां हितात्मनाम् । अमङ्गलानां मन्दानां दर्शनञ्चाशुभावहम् ॥

पृष्ठ २/५९७

अरिष्टमेकमेव स्याद्द्विररिष्टं शुभावहम् । अन्योन्यमशुभं हन्याद्विषस्य हि विषं यथा ॥ एकमारभ्य सप्तान्तमरिष्टं प्राह नान्यथा । यथोत्तरं द्बिगुणितं फलमाहुर्मनीषिणः ॥ इति खड्गपरीक्षायामरिष्टाध्यायः षष्ठः ॥ * ॥ अथ द्बिबिधा भूमिः । दिव्यमौमविभागेन भूमिर्या द्बिविधा मता । दिव्या दिवि समुद्भूता भौमा भूमिसमुद्भवा ॥ तल्लक्षणमशेषेण लिख्यते तन्निबोधत । देवदानवयोर्मध्ये खड्गसृष्टिरभूत् पुरा ॥ ते खड्गाः पुण्यदेशेषु केषु केषु प्रतिष्ठिताः ॥ दिव्यलक्षणं यथा, -- ये खड्गाः स्थूलधारा भृशमतिलघवो निर्म्म- लाङ्गाः सुनेत्रा ये रिष्टाश्चास्वरूपाः सुविमलतनवश्चाप्यसंस्कार- योगात् । दुर्भेद्या दुर्घटाश्च ध्वनिगुणगुरवो यत्क्षते दाहपाकौ ते दिव्याः कुर्व्वतेऽमी कुलधनविजयश्रीयशो- वृद्धिमाशु ॥ १ ॥ अथ भौमलक्षणं बृहद्धारीते । पूर्ब्बं महेशेन विषाणि यानि भुक्तानि तेषां पतितास्तु बिन्दवः । यस्मिन् प्रदेशे स स एव देशः कालायसामाकरतां जगाम ॥ पुरामृतं क्षीरसमुद्रमध्या- दुत्पाद्य संगृह्य ययुः सुरेन्द्राः । तद्बिन्दवो यत्र निपेतुरेष शुद्धायसामाकरतां जगाम ॥ ये विषोत्था भृशङ्कालाः खराङ्गाः सम्भवन्ति हि । मूर्च्छादाहज्वरानाहशोकहिक्कावमीकराः ॥ येऽमृतोत्थाः कर्वुराङ्गा मन्दाङ्गाः संभवन्ति च । बलीपतितमालिन्यजराव्याधिविनाशनाः ॥ यत्रैव पतितं यत्तु तत्तदाकरताङ्गताः ॥ तद्यथा, -- वाराणसीमगधसिंहलभूमिभागे नेपालभूमिषु तथाङ्गमहीप्रदेशे । सौराष्ट्रिकेऽन्यतरधन्यमहीविभागे शुद्धायसां कृतिवराः प्रवदन्ति जन्म ॥ तद्यथा, -- वाराणसेयाः सुस्निग्धास्त्रीक्ष्णधाराः सदङ्गिनः । लघवः सुखसन्धेया ज्ञेयाश्चाभेद्यशालिनः ॥ मागधाः कर्कशाः स्थूलधारा गूढतराङ्गिनः । गुरवो दुःखसन्धेयाः खड्गा ज्ञेया विचक्षणैः ॥ नेपालदेशप्रभवा निरङ्गा निश्चलाश्च ये । ज्ञेयाः सदङ्गा मलिना लघवः स्थूलधारिणः ॥ कालिङ्गा गुरवः स्वच्छा व्यक्ताङ्गास्तन्तुहेतवः । सौराष्ट्रा निर्म्मलाः स्निग्धाः सुव्यक्ताङ्गा भृशं खराः ॥ सिंहलद्बीपजातानां चतुर्द्धा भेद उच्यते । केचित् सदङ्गा गुरवः कर्कशाः स्निग्धधारिणः ॥ केचित् सदङ्गा लघवः सुस्निग्धा स्थूलधारिणः ।

एषां रूपेण मिश्रेण ज्ञेया हि द्बिजजातयः ॥ सामान्यात् द्बिगुणञ्चौड्रं कलिर्दशगुणस्ततः । कलेः शतगुणं भद्रं भद्राद्बज्रं सहस्रधा । वज्रात् षष्ठिगुणः पाण्डिर्निरविर्द्दशभिर्गुणैः । ततः कोटिसहस्रेण ह्ययस्कान्तः प्रशस्यते ॥” इत्यादिकं रसायनौपयौगिकमेव न तु खड्गे दृष्टफलम् ॥ यदाह । आसान्तु लौहजातीनां वज्रं खड्गाय युज्यते । तथाच । ये खड्गास्तीक्ष्णधारा भृशमतिगुरवः षड्- गुणाढ्याः सुभेद्याः केचित् साङ्गा निरङ्गाः कति च न समला निर्म्मलाः केचिदेव । ते भौमाः कुर्व्वतेऽमी धनविजयबलं षड्गुणा निर्गुणा वा ते दुःखं शोकमुग्रं दधति बलकुलश्रीयशोनाश- कास्ते ॥ इति खड्गपरीक्षायां भूम्यध्यायः सप्तमः ॥ २ * ॥ अथाष्टधा ध्वनिः । ध्वनिरष्टविधः प्रोक्तो यः पूर्ब्बं सूत्रसंग्रहे । तेषामपि लिखाम्यत्र सगुणं लक्षणाष्टकम् ॥ तद्यथा, -- पूर्ब्बे चत्वारः शुभदाः परे निन्दास्पदास्तथा । विचार्य्य खड्गमानञ्च कर्त्तव्यं खड्गकोविदैः ॥ घोरस्तार इति ख्यातो द्बिविधः खड्गकोविदैः । घोरः स्यात् सुखसम्पत्त्यै तार उच्चाटने मतः ॥ यत्र हंसरवस्येव खड्गे नखहते ध्वनिः । हंसध्वनिरयं खड्गः सकलार्थप्रसाधनः ॥ १ ॥ कांस्यशब्द इवाभाति यस्मिन् खड्गे हते ध्वनिः । कांस्यध्वनिरयं खड्गः प्राह नागार्ज्जुनो मुनिः ॥ २ ॥ अभ्रस्य लक्षणं पतितम् ॥ ३ ॥ ढक्काशब्द इवाभाति यस्मिन् खड्गे हते ध्वनिः । ढक्काध्वनिरयं खड्गः सर्व्वशत्रुनिसूदनः ॥ ४ ॥ काकस्वर इवाभाति यस्मिन् खड्गे हते ध्वनिः । काकस्वरोऽयं खड्गः स्यात् श्रीयशःकुल- नाशनः ॥ ५ ॥ तन्त्रीस्वरसमो यस्मिन् भवेत् खड्गे हते ध्वनिः । तन्त्रीध्वनिरयं खड्गः कुलश्रीधननाशनः ॥ ६ ॥ खरस्येव ध्वनिर्यस्मिन् खरध्वनिरयं मतः । श्रीयशोज्ञानविज्ञानजयतेजोविनाशनः ॥ ७ ॥ प्रस्तरस्येव यः खड्गः स निन्द्यः खडग- लक्षणे ॥ ८ ॥ गभीरतारध्वनिता खड्गस्याशुभलक्षणम् । उत्तानमन्द्रध्वनिता खड्गस्याशुभलक्षणम् ॥ अपाङ्गनेत्रहीनोऽपि खड्गः सुध्वनिरुत्तमः । अन्धः कुरूपो मनुजो यथा भुवि सुगायनः ॥ सर्व्वलक्षणसम्पन्नः खड्गो यो ध्वनिवर्ज्जितः । स निन्द्यः सुन्दराङ्गोऽपि यथा वाक्यविवर्जितः ॥ नखेन वाथ दण्डेन तथा लौहशलाकया । लोष्टेन शर्कराभिर्व्वा ध्वनिविज्ञानमुच्यते ॥” इति खड्गपरीक्षायां ध्वन्यध्यायोऽष्टमः ॥ * ॥

अथ द्बिविधं मानम् । यन्मानं द्बिविधं प्रोक्तं तस्य लक्षणमुच्यते । उत्तमाधमभेदेन भेदो हि द्बिविधो मतः ॥ उत्तमं यद्बिशालं स्याल्लघुमानं प्रकीर्त्तितम् ॥ १ ॥ अधमं तच्च यत् खर्व्वं गुरुमानं प्रकीर्त्तितम् ॥ २ ॥ तत्पुनस्त्रिविधं प्रोक्तमादिमध्यान्तभेदतः । यो मुष्टिविंशतिसमायततीव्रधारो भर्त्तुर्भवेत् प्रसरतोऽपि षडङ्गुलीभिः । मानेन चाष्टपलिकः स हि खड्गमध्ये नातिप्रकृष्टनविकृष्टफलप्रदः स्यात् ॥ यो द्बादशाष्टनवमुष्टिभिरायतः स्यात् मन्दो भवेत् प्रसरतोऽपि चतुर्थभागः । तावत्पलैः परिमितस्तु ततोऽधिको वा खड् गाधमो धनयशःकुलनाशनाय ॥ नागार्ज्जुनोऽपि । यावत्यो मुष्टयो दैर्घ्ये तदर्द्धाङ्गुलयो यदा । प्रसरे तच्चतुर्थांशमितिवै मानमुत्तमम् ॥ यावत्यो मुष्टयो दैर्घ्ये प्रसरे तत्त्रिभागिकः । पलैस्तदर्द्धैस्तुलितः स खड्गो मध्य उच्यते ॥ यावत्यो मुष्टयो दैर्घ्ये तुर्य्यांशः प्रसरे तु तत् । अधमः कीर्त्तितः खड्गस्तत्समो वाधिकः पलैः ॥ भौमानामिदमुद्दिष्टं दिव्यास्तु लघवो मताः ॥” इति खड्गपरीक्षायां मानाध्यायः ॥ * ॥ भोजस्तु । “दीर्घता लघुता चैव खरविस्तीर्णता तथा । दुर्भेद्यता सुघटता खड्गानां गुणसंग्रहः ॥ खर्व्वता गुरुता चैव मन्दता तनुता तथा । सुभेद्यता दुर्घटता खड्गानां दोषसंग्रहः ॥ इति निखिलमुदारमुक्तमत्र बहुतन्त्रेषु निकृष्य खड्गयष्टेः । नृपतिरिति विचिन्त्य यो विधत्ते स चिरतरां श्रियमुच्छ्रितां लभेत ॥” इति युक्तिकल्पतरूक्तखड्गपरीक्षा समाप्ता ॥ तरसं, क्ली, (तॄ + बाहुलकात् असच् ।) मांसम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६३ ॥ (यथा, कात्यायन- श्रौतसूत्रे । “तरसमयाः पूर्ब्बोक्तभागाः ॥” “तरसमया मांसमयाः ।” इति कर्कः ॥) तरस्थानं, क्ली, (तराय अवतरणाय यत् स्थानम् । तरस्य स्थानं वा ।) घट्टः । इति जटाधरः ॥ तरस्वान्, [त्] त्रि, (तरो बलं वेगो वा अस्त्य- स्येति मतुप् । मस्य वः ।) शूरः । वेगी । इति व्याकरणम् ॥ (चतुर्थमनुपुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ७ । ८८ । “तरङ्गभीरुर्व्वुष्मश्च तरस्वानुग्र एव च । अभिमानी प्रवीरश्च जिष्णुः सङ्क्रन्दनस्तथा ॥”) तरस्वी, [न्] त्रि, (तरो वेगः बलं वास्त्यस्य । तरस् + “अस्मायामेधास्रजो विनिः ।” ५ । २ । १२१ । इति विनिः ।) शूरः । वेगी । इत्यमरः । ३ । ३ । १२७ । (यथा, भागवते । ८ । १० । ३१ । “राहुणा च तथा सोमः पुलोम्ना युयुधेऽनिलः । निशुम्भशुम्भयोर्देवी भद्रकाली तरस्विनी ॥”) गरुडे वायौ च पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥