शब्दकल्पद्रुमः/तरान्धुः

पृष्ठ २/५९८

तरान्धुः, पुं, (तराय तरणाय तरे तरणे वा अन्धुरिव अतिगभीरमध्यदेशत्वात् तथात्वम् ।) नौकाविशेषः । भड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । होडः २ वहनम् ३ वार्व्वटः ४ वहित्रम् ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तरालुः, पुं, (तराय तरणार्थं अलति पर्य्याप्नोतीति । अल + उन् ।) नौकाविशेषः । इति हारावली ॥ तरिः, स्त्री, (तरत्यनया इति । तॄ + “अच इः ।” उणां । ४ । १३८ । इति इः ।) नौका । इत्य- मरः । १ । १० । १० ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०० । ४८ । “साब्रवीद्दाशकन्यास्मि धर्म्मार्थं वाहये तरिम् ॥”) दशा । वस्त्रादिपेटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ तरिकः, पुं, (तराय तरणाय हितः । तॄ + ठन् ।) प्लवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (तरणे तरण- निमित्तकदेयशुल्केऽधिकारोऽस्त्यस्य । तरण- शुल्कग्रहणाधिकारी । यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । २६६ । “तरिकः स्थलजं शुल्कं गृह्नन् दाप्यः पणान् दश ॥”) तरिका, स्त्री, (तरिक + टाप् ।) नौका । इति शब्दरत्नावली ॥ तरिणी, स्त्री, (तरस्तरणं कृत्यत्वेनास्त्यस्याः इति इनिः ङीप् च ।) नौका । इति हेमचन्द्रः ॥ तरिता, स्त्री, (तर + इतच् ।) तर्ज्जनी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गृञ्जनम् । गाँजा इति भाषा । यथा, कुलार्णवतन्त्रे । “सम्बिदा कालकूटञ्च ताम्रकूटञ्च धुस्तुरम् । अहिफेनं खर्ज्जुरसस्तारिका तरिता तथा ॥” तरिरथः, पुं, (तरेर्नौकाया रथ इव तत्परि- चालनात्तथात्वम् ।) अरित्रम् । इति हारा- वली ॥ तरीः, स्त्री, (तरत्यनया इति । तॄ + “अवितॄस्तृ- तन्त्रिभ्य ईः ।” उणां । ३ । १५८ । इति ईः ।) नौका । (यथा, माघे । ३ । ७६ । “तरीषु तत्रत्यमफल्गुभाण्डम् ॥”) गदा । वस्त्रादिपेटकः । इत्युणादिकोषः ॥ धूमः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ द्रोणी । इति जटाधरः ॥ दशा । इति मेदिनी । रे, ४० ॥ तरीषः, पुं, (तॄ + “कृतॄभ्यामीषण् ।” उणां । ४ । २६ । इति ईषण् ।) शोभनाकारः । भेलः । व्यवसायः । इत्युणादिकोषः ॥ समुद्रः । समर्थः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ स्वर्गः । इति मेदिनी । षे, ३७ ॥ तरीषी, स्त्री, (तरीष + संज्ञायां ङीष् ।) इन्द्र- कन्या । इति मेदिनी । षे, ३८ ॥ तरुः, पुं, (तरति समुद्रादिकमनेनेति । तॄ + “भृमृशीतॄचरीति ।” उणां । १ । ७ । इति उः ।) वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५ ॥ (यथा, रघुः । ३ । ७० । “मुनिवनतरुच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये ॥”)

तरुकूणिः, पुं, (तरौ वृक्षे कूणयतीति । कूण + इन् ।) वाग्गुदपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तरुजीवनं, क्ली, (तरोर्जीवनं जीवनकारणम् ।) वृक्षमूलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तरुणं, क्ली, (तॄ + “त्रो रश्च लो वा ।” उणां । ३ । ५४ । इति उनन् ।) कुब्जपुष्पम् । इति मेदिनी । णे, ४९ ॥ तरुणः, पुं, (तॄ + उनन् ।) स्थूलजीरकः । एरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुणः, त्रि, (तरति प्लवते प्रमोदसलिले इति । तॄ + त्रो रश्च लो वा ।” उणां । ३ । ५४ । इति उनन् ।) युवा । इति मेदिनी । णे, ४९ । (यथा, महाभारते । १ । ४० । २६ । “तरुणस्तस्य पुत्त्रोऽभूत्तिग्मतेजा महातपाः ॥”) नूतनः । इति धरणिः ॥ (यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । “तरुणं सर्षपशाकं नवौदनं पिच्छिलानि दधीनि । स्वल्पव्ययेन सुन्दरि ! ग्राम्यजनोमिष्टमश्नाति ॥”) तरुणज्वरः, पुं, (तरुणश्चासौ ज्वरश्चेति ।) सप्ता- हावधिज्वरः । (यथा, चक्रदत्तः । “आसप्तरात्रं तरुणं ज्वरमाहुर्म्मनीषिणः ॥” तरुणदधि, क्ली, (तरुणं तरुणलक्षणोक्तं दधीति ।) पञ्चदिनातीतदधि । इति वैद्यकम् ॥ “शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यःप्राणहराणि षट् ॥” इति चाणक्ये । ६४ ॥ तरुणी, स्त्री, (तरुण + गौरादित्वात् ङीष् ।) द्बितीयवयाः स्त्री । (यथा, -- “ततस्तु तरुणी ज्ञेया द्बात्रिंशद्बत्सरावधि । निदाघशरदोर्बाला हिता विषयिणी मता ॥ तरुणी शीतसमये ॥” ‘नित्यम्बाला सेव्यमाना नित्यं वर्द्धयते बलम् । तरुणी ह्नासयेच्छक्तिम् ॥” “वृद्धोऽपि तरुणीं गत्वा तरुणत्वमवाप्नुयात् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) भूयोभूयः प्रवर्त्तमानरजाः स्त्री । इत्यमरटीका- सारसुन्दरी ॥ तत्पर्य्यायः । युवती २ । इत्य- मरः । २ । ६ । ८ ॥ तलुनी ३ युवतिः ४ । इति भरतः ॥ यूनी ५ दिक्करी ६ धनिका ७ धनीका ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ गृहकन्या । दन्तीवृक्षः । चीडानामगन्धद्रव्यम् । पुष्पविशेषः । सेउती इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सहा २ कुमारी ३ गन्धाढ्या ४ चारुकेशरा ५ भृङ्गेष्टा ६ रामतरुणी ७ सुदला ८ बहुपत्रिका ९ भृङ्ग- वल्लभा १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ सेवती ११ । यथा, नारसिंहपुराणे । “चम्पकात् पुष्पशतकादशोकं पुष्पमुत्तमम् । अशोकात् पुष्पसाहस्रात् सेवतीपुष्पमुत्तमम् । सेवतीपुष्पसाहस्रात् कुब्जकं पुष्पमुत्तमम् ॥” (यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “शतपत्री तरुण्युक्ता कर्णिका चारुकेशरा । महाकुमारी गन्धाढ्या लाक्षाकृष्णातिमञ्जला ॥”

अस्या गुणाः । शिशिरत्वम् । स्निग्धत्वम् । पित्तदाहज्वरमुखपाकतृष्णाविच्छर्द्दिनाशित्वम् । मधुरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुणीकटाक्षमालः, पुं, (तरुणीनां कटाक्षाणां माला यत्र ।) तिलकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुतूलिका, स्त्री, (तरुस्थिता तूलिका चित्रशलाका इव । यद्वा, तरौ वृक्षे दोलयतीति । दुल क्षेपे + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) वातुलिः । इति हारावली ॥ वादुड इति भाषा ॥ तरुदूलिकापि पाठः ॥ तरुनखः, पुं, (तरौ तरोर्वा नख इव ।) कण्टकः । इति हारावली ॥ तरुभुक्, [ज्] पुं, (तरुं भुनक्तीव । भुज + क्विप् ।) वन्दाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुमृगः, पुं, (तरौ तिष्ठन् मृग इव । शाक- पार्थिववत् मध्यपदलोपी समासः । यद्वा, तरु प्रियो मृगः पशुः ।) वानरः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तरुरागं, क्ली, (तरो रागो रक्तिमाभा यस्मात् ।) किशलयम् । नूतनपल्लवः । इति हारावली ॥ तरुराजः, पुं, (तरूणां राजा अत्युच्चत्वादस्य तथा- त्वम् । समासे टच् ।) तालवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (सर्व्वपूज्यत्वात् स्वर्लोकभोग्यत्वाच्च पारिजातपुष्पवृक्षः । यथा, हरिवंशे । १२४ । ५५ । “यदेतदाहृतं स्वर्गात् तत् त्वदर्थं मया विभो ! । देवोपभोग्यमेतद्धि तरुराजसमुद्भवम् ॥”) तरुरुहा, स्त्री, (तरौ रोहतीति । रुह + कः । टाप् ।) बन्दाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुरोहिणी, स्त्री, (तरुषु रोहतीति । रुह + णिनिः + ङीप् ।) वन्दाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुवल्ली, स्त्री, (तरुषु वल्लीव तरुर्वल्लीव वा ।) जतुकालता । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरुशायी, [न्] पुं, (तरौ तरुकोठरे शाखायां वा शेते इति । शी + णिनिः ।) पक्षी । इति हारावली ॥ तरुसारः, पुं, (तरोः सारः ।) कर्पूरः । इति हारावली ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सित- स्थाने ३५ अध्याये । “तत्रनेत्राणि सुवर्णरजत- ताम्रायोरीतिदन्तशृङ्गमणितरुसारमयानि श्लक्षाणीति ॥” कर्पूरशब्देऽस्य विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) तरुस्था, स्त्री, (तरौ तिष्ठतीति । स्था + कष्टाप् च ।) वन्दाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तरूटः, पुं, (तरोः ऊट इव ।) उत्पलकन्दः । अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । शीतल- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, चरके सूत्र- स्थाने सप्तविंशेऽध्याये । “तरूटविसशालूकक्रौञ्चादनकशेरुकम् । शृङ्गाटकं कलोड्यञ्च गुरुविष्टम्भि शीतलम् ॥”) तर्क, क दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् ।) क, तर्कयति । वितर्कणेऽप्ययम् । (अत्र सकं ।) तर्कयत्यन्यगुणं सुधीः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ २/५९९

तर्कः, पुं, (तर्क + भावे घञ् ।) आकाङ्क्षा । वितर्कः । व्यभिचारशङ्कानिवर्त्तकः । इति भाषापरिच्छेदः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १९९ । १०८ । “शुष्कतर्कं परित्यज्य आश्रयस्व श्रुतिं स्मृतिम् ॥”) स च पञ्चविधः । यथा । आत्माश्रयः १ अन्यो- न्याश्रयः २ चक्रकः ३ अनवस्था ४ प्रमाण- वाधितार्थकः ५ । इति जगदीशः ॥ एषां लक्ष- णानि तत्तच्छब्दे द्रष्टव्यानि ॥ ऊहः । हेतु- शास्त्रम् । तत्तु मीमांसादि । इति मेदिनी । के, २५ । (यथा, मनुः । १२ । १०६ । “आर्षं धर्म्मोपदेशञ्च वेदशास्त्राविरोधिना । यस्तर्केणानुसन्धत्ते स धर्म्मं वेद नेतरः ॥” न्यायशास्त्रम् । यथा, नैषये । “यत्काव्यं मधुवर्षिधर्षितपरास्तर्केषु यस्यो- क्तयः ॥” ज्ञानम् । यथा, महाभारते । १ । १६८ । १८ । “तं वै फलार्थिनं मन्ये भ्रातरं तर्कचक्षुषा ॥” अर्थवाद इति कर्कोपाध्यायः । यथा, अक्ताः शर्करा उपदधातीति विधिः श्रूयते । तत्राञ्जन- साधनं घृतं तैलं वा तन्मध्ये केनाक्ता इति संशये तेजो वै घृतमित्यर्थवादात् घृतेनाक्ता इति निर्णीयते । अतस्तर्कोऽर्थवादः ॥”) तर्ककः, पुं, (तर्केण आकाङ्क्षया कायति प्रकाशते इति । कै + कः ।) याचकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ४५ । ६ । “तथानुजीविनो भृत्यान् संश्रितानतिथीनपि । कामैः सन्तर्पयामास कृपणांस्तर्ककानपि ॥” तर्कयतीति । तर्क + ण्वुल् ।) तर्ककारकश्च ॥ तर्कविद्या, स्त्री, (तर्कोपदेष्ट्री विद्या तर्करूपा या विद्या वा ।) न्यायविद्या । तत्पर्य्यायः । आन्वीक्षिकी २ । इत्यमरः । १ । ६ । ५ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ३७ । १२ । “आन्विक्षिकीं तर्कविद्यामनुरक्तो निरर्थिकाम् ॥) तर्कारी, स्त्री, (तर्कं ऋच्छतीति । ऋ + कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् । ङीप् च ।) जयन्तीवृक्षः । इत्यमरः । ४ । २ । ६५ ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “वैजयन्ती च तर्कारी जयन्ती विजया जया ॥” अस्या गुणा यथा, -- “तर्कारी वरुणं स्वादु सतिक्तं कफवातजित् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ अस्याः व्यवहारो यथा, -- “तर्कारी विश्वशिग्रुसुरसवत्सकनिम्बजैः । पत्रमूलफलैस्तोयं शृतमुष्णञ्च सेचनम् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥ इयं गणिकारिकापि वाच्या । तत्पर्य्याया यथा, “अग्निमन्थो जयः स स्याच्छ्रीपर्णी गणिकारिका । जया जयन्ती तर्कारी नादेयी वैजयन्तिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तर्किणः, पुं, चक्रमर्दवृक्षः । इतिरत्नमाला ॥ तर्कि- लोऽपि पाठः ॥ (चक्रमर्द्दशब्देऽस्य विवृति- र्वाख्याता ॥)

तर्की, [न्] त्रि, (तर्कयितुं शीलमस्य यद्बा तर्कय- तीति । तर्क + णिनिः ।) तर्कविशिष्टः । मीमां- सकः । यथा, -- “त्रैविद्यो हैतुकस्तर्की नैरुक्तो धर्म्मपाठकः । त्रयश्चाश्रमिणः पूर्ब्बे परिषत् स्याद्दशावरा ॥” इति मनुः । १२ । १११ ॥ तर्कुः, स्त्री, (कृत् + उः । निपातनात् साधुः ।) सूत्रनिर्म्माणयन्त्रम् । टेको इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । कपालनालिका २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तर्कुटी ३ सूत्रला ४ । इति हारावली ॥ (कुम्भकारस्य चक्राकारशिलाभाण्डम् । यथा, अनर्घराघवे । २ । ६ । “शङ्के सम्प्रति यावदभ्युदयते तत्तर्कुटङ्कोन्मृजा रज्यद्बिम्बरजश्छटावलयितो देवस्त्विषामीश्वरः ॥”) तर्कुटं, क्ली, (तर्कयति सूत्रोत्पादकतया शोभते इति । तर्क दीप्तौ + बाहुलकात् उटन् ।) कर्त्त- नम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ काटनाकाटा इति भाषा ॥ तर्कुटी, स्त्री, (तर्कुट + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) तर्कुः । इति हारावली । २१३ । तर्कुपिण्डः, पुं, (तर्कुस्थितः पिण्डः । मध्यपदलोपि- समासः ।) तर्कुस्थितमृत्पिण्डः । टेकोर वाँटुल इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । वर्त्तिनी २ । इति जटाधरः ॥ तर्कुपीठी ३ वर्त्तुला ४ । इति हारावली । २१३ ॥ तर्कुपीठी, स्त्री, (तर्कुस्थिता पीठी स्वल्पो मृत्- पिण्डः ।) तर्कुपिण्डः । इति हारावली । २१३ ॥ तर्कुलासकः, पुं, (लासयति शोभयतीति । लस कान्तौ + णिच् + ण्वुल् । तर्कुः सूत्रनिर्म्माण- यन्त्रं तस्या लासकः ।) झल्लोलः । इति हारा- वली । २१३ ॥ खरसा इति भाषा ॥ तर्कुशाणः, पुं, (तर्कोः शाणः ।) सामकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ टेकोर शाण इति भाषा ॥ तर्क्षुः, पुं, (तरक्षुः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) तरक्षुः । इति शब्दरत्नावली ॥ तर्क्ष्यः, पुं, यवक्षारः । इति रत्नमाला ॥ तर्ज्ज, भर्त्सने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) तर्ज्जति । इति दुर्गादासः ॥ तर्ज्ज, क ङ भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं सकं-सेट् ।) क ङ, तर्ज्जयते । भर्त्स- स्तर्ज्जनम् । तामतर्ज्जयदम्बरे । इति रघुप्रयो- गस्तु तर्ज्वनं तर्ज्जः । तर्ज्जं करोतीति ञौ साध्यः । इति दुर्गादासः ॥ तर्ज्जनं, क्ली, (तर्ज्ज + भावे ल्युट् ।) भर्त्सनम् । यथा । अधीरायास्तर्ज्जनताडनादि । इति रस- मञ्जरी ॥ (यथाच कुमारे । ६ । ४५ । “भ्रूभेदिभिः सकम्पोष्ठैर्ललिताङ्गुलितर्ज्जनैः । यत्र कोपैः कृताः स्त्रीणामाप्रसादार्थिनः प्रियाः ॥”) तर्ज्जनी, स्त्री, (तर्ज्यतेऽनयेति । तर्ज्ज भर्त्सने + करणे ल्युट् । ततः स्त्रियां ङीप् ।) अङ्गुष्ठ- समीपाङ्गुलिः । तत्पर्य्यायः । प्रदेशिनी २ ।

इत्यमरः । २ । ६ । ८१ ॥ सा तु गर्भस्थस्य चतुभिर्म्मासैर्भवति । इति सुखबोधः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १७ । ८८ । “तच्छ्रुत्वा श्वशुरं तं सा बधूः सोमप्रभा क्रुधा । विलोक्य भ्रामयामास यमाज्ञामिव तर्ज्जनीम् ॥”) तर्ज्जिकः, पुं, (तर्ज्जस्तर्ज्जनमस्त्यत्र । तर्ज्ज + ठन् ।) देशविशेषः । तत्पर्य्यायः । तायिकः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४ ॥ तर्णः, पुं, (तर्णोति तृणादिकं भक्षयतीति । तृण् भक्षणे + अच् ।) वत्सः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३२६ ॥ तर्णकः, पुं, (तर्ण एव । स्वार्थे कन् ।) सद्योजात- वत्सः । इत्यमरः । २ । ९ । ६१ ॥ कोमले वाछुर इति भाषा ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ४३६ । “म्लानक्षीरां वरां पत्नीं रुद्धद्बारां निपात्यते । आलिङ्ग्यमानां क्रन्दद्भिस्तर्णकैरिव दारकैः ॥” बालकः । यथा, अनर्घराघवे । २ । २३ । “मुनिविनियोगलूनप्ररूढमृदुशाद्बलानि बर्हींषि । गोकर्णतर्णकोऽयं तर्णोत्युपकण्ठकच्छेषु ॥”) तर्णिः, पुं, (तरणिः पृषोदरादित्वादलोपः ।) सूर्य्यः । प्लवः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तर्त्तरीकं, क्ली, (तीर्य्यतेऽनेनेति । तॄ + “फर्फरीका- दयश्च ।” उणां । ४ । २० । इति ईकप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) नौका । (तरतीति । कर्त्तरि ईकः ।) पारगे, त्रि । इति मेदिनी । के, १९१ ॥ तर्द, हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) तर्दति । इति दुर्गादासः ॥ तर्दूः, स्त्री, (तरति प्लवते इति । तॄ + “त्रो दुक् च ।” उणां । १ । ९१ । इति ऊः दुगागमश्च ।) दारुहस्तकः । इत्यमरः । २ । ९ । ३४ । काठेर हाता इति भाषा ॥ तर्पणं, क्ली, (तृप प्रीणने + भावे ल्युट् ।) तृप्तिः । प्रीणनम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५६ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २६ । २३६ । “तत्राहूय तरोर्मूले वेतालं नृकलेवरे । पूजयित्वाकरोत्तस्य नृमांसबलितर्पणम् ॥”) यज्ञकाष्ठम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (तृप्यन्ति पितरो येन । तृप् + करणे ल्युट् ।) देवर्षिपितृमनु- ष्याणां जलाञ्जलिदानेन तृप्तिसम्पादनम् । यथा, “एवं स्नात्वा पितॄन् देवान् मनुष्यांस्तर्पयेन्नरः । नाभिमात्रे जले स्थित्वा चिन्तयेदूद्ध्वमानसः ॥ आगच्छन्तु मे पितर इमं गृह्णन्त्वपोऽञ्जलिम् । त्रींस्त्रीञ्जलाञ्जलीन्दद्यादाकाशे दक्षिणे तथा ॥ वसित्वा वसनं शुक्लं स्थले चास्तीर्णवर्हिषि । विधिज्ञास्तर्पणं कुर्य्युर्न पात्रे तु कदाचन ॥ यदपां क्रूरमांसन्तु यदमेध्यन्तु किञ्चन । अशान्तं मलिनं यच्च तत् सर्व्वमपगच्छतु ॥ गृहीत्वानेन मन्त्रेण तोयं सव्येन पाणिना । प्रक्षिपेद्दिशि नैरृत्यां रक्षोपहतयेऽद्भुतम् ॥ अनाक्षिकन्तु यद्भुक्तं पापाद्यच्च प्रतिग्रहम् ।

पृष्ठ २/६००

दुष्कृतं यच्च मे किञ्चिद्बाङ्मनःकायकर्म्मभिः ॥ पुनातु मे तदिन्द्रस्तु वरुणः सबृहस्पतिः । सविता च भगश्चैव मुनयः सनकादयः ॥ आब्रह्मस्तम्बपर्य्यन्तं जगत् तृप्यत्विति ब्रुवन् । क्षिपेदपोऽञ्जलोंस्त्रींस्तु कुर्व्वन् सङ्क्षेपतर्पणम् ॥” इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ तर्पणविशेषस्तु गारुडे २१९ अध्याये तथा वह्निपुराणे नित्याह्निकस्नानविधिनामाध्याये च द्रष्टव्यः ॥ * ॥ जीवत्पितृकस्य तर्पणनिषेधो यथा, -- “दर्शस्नानं गयाश्राद्धं तिलैस्तर्पणमेव च । न जीवत्पितृको भूप ! कुर्य्यात् कृत्वाघमाप्नुयात् ॥” इति कालिकापुराणे ८९ अध्यायः ॥ महायज्ञविशेषः । तत्तु पितृयज्ञः । पितॄणां कव्यजलादीनाञ्च विधिना जलान्नदानेन तृप्ति- सम्पादनम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ “तत् द्बिविधं प्रधानं अङ्गञ्च । तत्राद्यं यथा, -- ‘तर्पणञ्च शुचिः कुर्य्यात् प्रत्यहं स्नातको द्बिजः । देवेभ्यश्च ऋषिभ्यश्च पितृभ्यश्च यथाक्रमम् ॥’ इति शातातपः ॥ विधवामधिकृत्य काशीखण्डे । ‘तर्पणं प्रत्यहं कार्य्यं भर्त्तुः कुशतिलोदकैः । तत्पितुस्तत्पितुश्चापि नामगोत्रादिपूर्ब्बकम् ॥’ द्बितीयं यथा, ब्रह्मपुराणे । ‘नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नानमुच्यते । तर्पणन्तु भवेत्तस्य अङ्गत्वेन व्यवस्थितम् ॥’ तर्पणाकरणे दोषः । यथा, योगियाज्ञवल्क्यः । “नास्तिक्यभावाद्यश्चापि न तर्पयति वै सुतः । पिबन्ति देहरुधिरं पितरो वै जलार्थिनः ॥” तस्य निषिद्धस्थानादि यथा । “नेष्टकारचिते स्थाने पितॄंस्तर्पयेत् ।” इति शङ्खलिखितौ ॥ ‘यन्न सर्व्वाय चोत्सृष्टं यच्चाभोज्यनिपानजम् । तद्बर्ज्यं सलिलं तात ! सदैव पितृकर्म्मणि ॥’ इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ * ॥ तस्य विधानं यथा । स्नातश्चार्द्रवासा देवपितृ- तर्पणमम्भःस्थ एव कुर्य्यात् परिवर्त्तितवासाश्चेत् तीरमुत्तीर्य्येति । इति विष्णुः ॥ तीर्थे विशेषो यथा, मत्स्यपुराणे । ‘तिलोदकाञ्जलिर्द्देयो जलस्थैस्तीर्थवासिभिः ॥’ तीर्थे स्थलस्थश्चेत् तर्पणं करोति तदा जलैक- चरणः आचम्य कुर्य्यात् तस्य जले च तर्पणमवि- रुद्धम् । स्थले तर्पणं दर्भेषु कार्य्यम् । यथा, -- ‘प्रागग्रेषु सुरांस्तर्प्येत् मनुष्यांश्चैव मध्यतः । पितॄंश्च दक्षिणाग्नेषु दद्यादिति जलाञ्जलीन् ॥’ इति आग्नेयपुराणम् ॥ अशुचिदेशे तु । ‘यत्राशुचिस्थलं वा स्यादुदके देवतापितॄन् । तर्पयेत्तु यथाकाममप्सु सर्व्वं प्रतिष्ठितम् ॥’ इति विष्णुः ॥ ‘प्रादेशमात्रं उद्धृत्य सलिलं प्राङ्मुखः सुरान् । उदद्मनुष्यांस्तर्प्येत पितॄन् दक्षिणतस्तथा ॥’ इति दक्षः ॥

उद्धृतोदके तु । ‘पात्राद्बा जलमादाय शुचौ पात्रान्तरे क्षिपेत् । जलपूर्णेऽथवा गर्त्ते न स्थले तु विवर्हिषि ॥’ इति हारीतः ॥ ‘यद्युद्धृतैः प्रसिञ्चेत्तु तिलान् संमिश्रयेज्जले । अतोऽन्यथा तु सव्येन तिला ग्राह्या विचक्षणैः ॥’ इति योगियाज्ञवल्क्यः ॥ “अङ्गुष्ठानामिकाभ्याञ्च दक्षिणस्येतरात् करात् । तिलान् गृहीत्वा पात्रस्थान् ध्यायन् सन्तर्पयेत् पितॄन् ॥” इति नारदः ॥ * ॥ देवतर्पणं यथा, -- ‘ब्रह्माणं तर्पयेत् पूर्ब्बं विष्णुं रुद्रं प्रजापतिम् । देवा यक्षास्तथा नागा गन्धर्व्वाप्सरसोऽसुराः ॥ क्रूराः सर्पाः सुपर्णाश्च तरवो जम्भकाः स्वगाः । विद्याधरा जलाधारास्तथैवाकाशगामिनः ॥ निराहाराश्च ये जीवाः पापे धर्म्मे रताश्च ये । तेषामाप्यायनायैतद्दीयते सलिलं मया ॥’ इदं उपवीतिना प्राङ्मुखेन दैवतीर्थेन कार्य्यम् ॥ मनुष्यतर्पणं यथा, -- ‘सनकश्च सनन्दश्च तृतीयश्च सनातनः । कपिलश्चासुरिश्चैव वोढुः पञ्चशिखस्तथा ॥ सर्व्वे ते तृप्तिमायान्तु मद्दत्तेनाम्बुना सदा ॥’ इदं निवीतिना मनुष्यतीर्थेन सामगेन प्रत्यङ्- मुखेन कार्य्यम् । अन्यवेदिना उदङ्मुखेन कार्य्यम् ॥ * ॥ तत ऋषितर्पणं प्राङ्मुखेन उपवीतिना दैवतीर्थेन कार्य्यम् । ततो दिव्य- पितृतर्तणं दक्षिणामुखेन प्राचीनावीतिना सतिलजलेन पितृतीर्थेन कार्य्यम् । ततः पितृ- तर्पणम् ॥ * ॥ भीष्माष्टम्यां भीष्मतर्पणम् । तस्य मन्त्रो यथा, -- ‘वैयाघ्रपद्यगोत्राय साङ्कतिप्रवराय च । अपुत्त्राय ददाम्येतत् सलिलं भीष्मवर्म्मणे ॥’ प्रार्थनमन्त्रो यथा, -- ‘भीष्मः शान्तनवो वीरः सत्यवादी जितेन्द्रियः । आभिरद्भिरवाप्नोतु पुत्त्रपौत्त्रोचितां क्रियाम् ॥’ प्रेतचतुर्द्दश्यां यमतर्पणं यथा, -- ‘यमाय धर्म्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च । वैवस्वताय कालाय सर्व्वभूतक्षयाय च ॥ औडुम्बराय दघ्नाय नीलाय परमेष्ठिने । वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै नमः ॥’ प्रत्येकनामभिस्त्रींस्त्रीनञ्जलीन् दद्यात् ॥ * ॥ तिलतर्पणनिषेधो यथा, -- ‘रविशुक्रदिने चैव द्बादश्यां श्राद्धवासरे । सप्तम्यां जन्मदिवसे न कुर्य्यात् तिलतर्पणम् ॥’ इति स्मृतिः ॥ ‘संक्रान्त्यां निशि सप्तम्यां रविशुक्रदिने तथा । श्राद्धे जन्मदिने चैव न कुर्य्यात्तिलतर्पणम् ॥’ इति मत्स्यपुराणम् ॥ तत्र प्रतिप्रसवो यथा, -- ‘अयने विषुवे चैव संक्रान्त्यां ग्रहणेषु च । उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे युगादौ मृतषासरे ॥

सूर्य्यशुक्रादिवारेऽपि न दोषस्तिलतर्पणे । तीर्थे तिथिविशेषे च कार्य्यं प्रेते च सर्व्वदा ॥’ इति स्मृतिः ॥ ‘तीर्थे तिथिविशेषे च गङ्गायां प्रेतपक्षके । निषिद्धेऽपि दिने कुर्य्यात् तर्पणं तिलमिश्रितम् ॥’ इति मरीचिवचनम् ॥ * ॥ तिलाभावे प्रतिनिधिर्यथा । ‘तिलानामप्यभावे तु सुवर्णरजतान्वितम् । तदभावेऽपि सिञ्चेत्तु दर्भैर्मन्त्रेण चाप्यथ ॥’ इति याज्ञवल्क्यः ॥ * ॥ अशक्तौ । आब्रह्मस्तम्बपर्य्यन्तं जगत्तृप्यतु । इत्यनेन त्रोंस्तर्पयेत् ।” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ काशीखण्डमते तु । “आब्रह्मस्तम्बपर्य्यन्तं देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु सर्व्वे पितरो मातृमातामहादयः ॥ अतीतकुलकोटीनां सप्तद्बीपनिवासिनाम् । आब्रह्मभुवनाल्लोकादिदमस्तु तिलोदकम् ॥” * ॥ जन्माष्टम्यां तर्पणस्य फलं यथा, -- “तस्यां तिथौ वारिमात्रं पितॄणां यः प्रयच्छति । गयाश्राद्धं कृतं तेन शताब्दं नात्र संशयः ॥” इतिब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ तर्पणी, स्त्री, (तृप्यतेऽनयेति । तृप + करणे ल्युट् । स्त्रियां ङीप् ।) गुरुस्कन्धवृक्षः । स च श्लेष्मणा- वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ (सर्व्वजनतृप्ति- प्रदायित्वात् गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । ७२ । “तर्पणी तीर्थतीर्था च त्रिपथा त्रिदशेश्वरी ॥” प्रीतिप्रदे, त्रि । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “क्षुत्तृट्श्रमग्लानिहरी पेया वातानुलोमनी । विलेपी तर्पणी हृद्या ग्राहिणी बलवर्द्धिनी ॥”) तर्पणेच्छुः, पुं, (तर्पणमिच्छतीति । इष + उः निपातनात् साधुः ।) भीष्मः । इति शब्द- रत्नावली ॥ तर्पणाकाङ्क्षिणि, त्रि ॥ तर्पिणी, स्त्री, (तर्पयति प्रीणयतीति । तृप् + णिच् + णिनिः । ततो ङीप् ।) पद्मचारिणी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ त(र्ब्ब)र्ब, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) रेफोपधः । तर्बति । इति दुर्गा- दासः ॥ तर्बटः, पुं, (तर्बति द्रुतं गच्छतीति । तर्ब + बाहुलकात् अटन् ।) वत्सरः । इति शब्द- रत्नावली ॥ चक्रमर्द्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तर्म्म, [न्] क्ली, (तरतीति । तॄ + “सर्व्व- धातुभ्यो मनिन् ।” उणां ४ । १४४ । इति मनिन् ।) यूपाग्रम् । इत्यमरः । २ । ७ । १९ ॥ तर्षः, पुं, (तृष पिपासायाम् + भावे घञ् ।) अभि- लाषः । (यथा, महाभारते । १२ । २०४ । ६ । “तर्षच्छेदो न भवति पुरुषस्येह कल्मषात् । निवर्त्तते तदा तर्षः पापमन्तगतं यदा ॥”) तृष्णा । इत्यमरः । २ । ९ । ५५ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ४८० । “लवणार्णवपानेन तर्षोत्कर्षमिवोद्बहन् ।

पृष्ठ २/६०१

यत्प्रतापो रिपुस्त्रीणां सनेत्राम्भोऽभजन्मुखम् ॥” यथा, वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे तृष्णाधिकारे । “काश्मर्य्यशर्करायुक्तं चन्दनोशीरपद्मकम् । द्राक्षामधुकसंयुक्तं पित्ततर्षे जलं पिबेत् ॥” तीर्य्यतेऽनेनेति । तॄ प्लवनतरणयोः + “वृतॄ- वदिहनीति ।” उणां ३ । ६२ । इति सः ।) प्लवः । (तीर्य्यतेऽसौ इति कर्म्मणि सः ।) समुद्रः । इत्युणादिकोषः ॥ सूर्य्यः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ तर्षणं, क्ली, (तृष + भावे ल्युट् ।) पिपासा । इति जटाधरः ॥ (अभिलाषः । यथा, भाग- वते । ३ । २५ । ७ । “निर्व्विण्णा नितरां भूमन्नसदिन्द्रियतर्षणात् । येन संभाव्यमानेन प्रपन्नान्धं तमः प्रभो ! ॥”) तर्षितः, त्रि, (तर्षोऽस्य जातः । तर्ष + तारकादि- त्वात् इतच् ।) तृषितः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, भागवते । ९ । ६ । २७ । “राजा तद्यज्ञसदनं प्रविष्टो निशि तर्षितः । दृष्ट्वा शयानान् विप्रांस्तान् पपौ सन्त्रजलं स्वयम् ॥” जाताभिलाषः । यथा, रामायणे । २ । १०४ । १ । “वशिष्ठः पुरतः कृत्वा दारान् दशरथस्य च । अभिचक्राम तं देशं रामदर्शनतर्षितः ॥”) तल, गतौ । (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) सौत्रधातु- रयम् । तालिशः । इति दुर्गादासः ॥ तल, कि प्रतिष्ठितौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) कि, तालयति तलति व्रतम् । संपूर्णं स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ तलं, क्ली पुं, (तलतीति । तल प्रतिष्ठायाम् + पचाद्यच् ।) स्वरूपम् । यथा महीतलम् । (यथाच माघे । २ । १११ । “कृत्वा कृत्यविदस्तीर्थेष्वन्तः प्रणिधयः पदम् । विदाङ्कुर्व्वन्तु महतस्तलं विद्बिषदम्भसः ॥” “तलं स्वरूपं प्रमाणमिति यावत् ॥” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) अनूर्द्ध्वम् । इति मेदिनी । ले, २१ ॥ (अधः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०१ ॥ यथा, मनुः । २ । ५९ । “अङ्गुष्ठमूलस्य तले ब्राह्मं तीर्थं प्रचक्षते ॥” यथा च शान्तिशतके । २ । १९ । “वासो वल्कलमास्तरः किशलयान्योक- स्तरूणां तलं मूलानि क्षतये क्षुधां गिरिनदीतोयं तृषाशान्तये ॥” हस्तादीनासुपरिभागः । यथा, -- “तलं प्रत्यङ्गुलीनां याः कण्डरा बाहुपृष्ठतः । बाह्वोः कर्म्मक्षयकरी -- ॥” इति माधवकृतरुग्विनिश्चये वातव्याधौ ॥ “तलं हस्तस्योपरिभागः तलशब्दोऽत्र उपरि- वचनः यथा भूतलमिति गयदासः । तेनाय- मर्थः, बाह्वोः पृष्ठं बाहुपृष्ठं तत आरभ्य हस्त- तलं लक्ष्यीकृत्येति ॥” इति विजयरक्षितकृत- व्याख्यानम् ॥)

तलं, क्ली, (तलतीति । तल + अच् ।) ज्याघात- वारणा । (यथा, -- “ततः समुत्पेतुरुदायुधास्ते महीक्षितो बद्धतलाङ्गुलित्राः ॥”) इति महाभारते । १ । १९० । १५ । काननम् । कार्य्यवीजम् । इति मेदिनी । ले, २१ ॥ गर्त्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पादतलस्य मध्यम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २८२ ॥ (यथा, भागवते । ८ । २० । २३ । “रसामचष्टाङ्घ्रितलेऽथ पादयो- र्महीं महीध्रान् पुरुषस्य जङ्घयोः । पतत्त्रिणो जानुनि विश्वमूर्त्ते- रूर्व्वोगणं मारुतमिन्द्रसेनः ॥” हस्तस्य मध्यमपि । यथा, मनुः । ४ । १४३ । “पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् । गात्राणि चैव सर्व्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥”) तलः, पुं, तालवृक्षः । चपेटः । (यथा, मार्क- ण्डेये । ९० । १६ । “स मुष्टिं पातयामास हृदये दैत्यपुङ्गवः । देव्यास्तञ्चापि सा देवी तलेनोरस्यताडयत् ॥” करतलाघातजन्यशब्दः । यथा, महाभारते । ३ । २७७ । २४ । ततः प्रहसिताः सर्व्वे तेऽन्योन्यस्य तलान् ददुः ॥”) त्सरुः । सव्यपाणिना तन्त्रीघातः । इति मेदिनी । ले, २१ ॥ स्वभावः । आधारः । इति हेम- चन्द्रः ॥ महादेवः । यथा, महाभारते शिव- सहस्रनामस्तोत्रे । १३ । १७ । १२८ । “तलस्तालः करस्थाली ऊर्द्ध्वसंहननो महान् ॥”) तलकं, क्ली, (तलेन गभीरगर्त्तेन कायतीति । कै + कः ।) पुष्करिणी । इति हारावली । ४२ ॥ तलाओ इति हिन्दी भाषा ॥ तलप्रहारः, पुं, (तलेन पाणितलेन प्रहारो यस्य ।) चपेटः । तत्पर्य्यायः । चर्व्वा २ । इति हारा- वली । १६७ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९० । १७ । “तलप्रहाराभिहतो निपपात महीतले ॥ तलस्य प्रहारः ।) तलाघातः ॥ तलसारकं, क्ली, (तले सारो यस्य कप् ।) घोटकस्यान्नभोजनपात्रम् । इति केचित् ॥ घोटकस्य वक्षस्थलबन्धनरज्जुः । तत्पर्य्यायः । वक्रपट्टः २ तलिका ३ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१७ ॥ तलहृदयं, क्ली, (तलस्य पादतलस्य हृदयमिव ।) पादतलस्य मध्यम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २८२ ॥ तला, स्त्री, (तल + स्त्रियां टाप् ।) गोधा । ज्याघातवारणा । इत्यमरः । २ । ८ । ८४ । तलाची, स्त्री, (तलमञ्चतीति । अन्च + क्विप् । स्त्रियां ङीष् ।) नलनिर्म्मितकटः । इति हारा- वली । १७७ ॥ तलातलं, क्ली, (नास्ति तलं यस्येति अतलम् । तलादपि अतलम् । अत्यन्तनिम्नतयास्य तथा- त्वम् ।) पातालविशेषः । इति शब्दमाला ॥ तत्र मयनामा दानवेन्द्रस्त्रिपुराधिपतिर्भगवता

त्रिपुरारिणा त्रिलोक्याः शं चिकीर्षुणा निदग्ध- स्वपुरत्रयस्तत्प्रसादात् लब्धपदो मायाविनामा- चार्य्यो महादेवेन परिरक्षितो विगतसुदर्शन- भयो महीयते ।” इति श्रीभागवतम् ॥ तलिका, स्त्री, (तलं वक्षसोऽधोभागो बन्धनस्थान- त्वेनास्त्यस्या इति । तल + ठन् ।) तलसारकम । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१७ ॥ तलितं, क्ली, भृष्टमांसम् । यथा, -- “शुद्धमांसविधानेन मांसं सम्यक् प्रसाधितम् । पुनस्तदाज्ये संभृष्टं तलितं प्रोच्यते बुधैः ॥” अस्य गुणाः । यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “तलितं वलमेधाग्निमांसौजःशुक्रवृद्धिकृत् । तर्पणं लघु सुस्निग्धं रोचनं दृढताकरम् ॥” तलिनं, क्ली, (तल्यते शयनार्थं गम्यतेऽत्र । तल + “तलिपुलिभ्यां च ।” उणां । २ । ५३ । इति इनन् ।) शय्या । इति हारावली । १७२ ॥ तलिनः, त्रि, (तल + इनन् ।) विरलः । स्तोकः । स्वच्छः । इति मेदिनी । ने, ७० ॥ दुर्ब्बलः । इति हेमचन्द्रः ॥ तलिमं, क्ली, (तल + बाहुलकात् इमन् ।) कुट्टिमम् । तल्पम् । चन्द्रहासः । वितानकः ॥ इति मेदिनी । मे, ४४ ॥ तलुनः, पुं, (तरति वेगेन गच्छतीति । त + “त्रोरश्च लो वा ।” उणां । ३ । ५४ । इति उनन् रस्य लश्च ।) पवनः । युवा । इति मेदिनी । ने, ७० ॥ तलुनी, स्त्री, (तलुन + गौरादित्वात् ङीष् ।) तरुणी । युवती । इति शब्दरत्नावली ॥ तलेक्षणः, पुं, (तले अधोभागे ईक्षणं दृष्टिरस्य ।) शूकरः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तलोदरी, स्त्री, (तलमतिगभीरमपूर्य्यतयेतिभावः उदरं यस्याः । बह्वच्कत्वेऽपि “नासिकोदरौष्ठ- जङ्घादन्तकर्णशृङ्गाच्च ।” ४ । १ । ५५ । इति ङीष् । आद्ययोर्बह्वज्लक्षणो निषेधो बाध्यते पुरस्तादपवादन्यायात् ।) भार्य्या । इति शब्दार्थ- कल्पतरुः ॥ तलोदा, स्त्री, (तले उदकं यस्याः । उदकशब्द- स्योदादेशश्च ।) नदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तल्कं, क्ली, (तल् + बाहुलकात् कन् ।) वनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तल्पं, क्ली पुं, (तल्यते शयनार्थं गम्यतेऽत्र । तल + “खष्पशिल्पशष्पवाष्परूपपर्पतल्पाः ।” उणां । ३ । २८ । इति पप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) शय्या । (यथा, मनुः । ३ । ३ । “स्रग्विणं तल्प आसीनमर्हयेत् प्रथमं गवा ॥”) अट्टालिका । दाराः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, सम्बर्त्तकसंहितायाम् । १५८ । “पितृव्यदारगमने भ्रातृभार्य्यागभे तथा । गुरुतल्पव्रतं कुर्य्यात् नान्या निष्कृतिरुच्यते ॥”) तल्पकीटः, पुं, (तल्पे शय्यायां जातः कीटः ।) कीटविशेषः । छारपोका इति भाषा । यथा, “जन्न्मैकं तल्पकीटश्च तदा शूद्रो भवेद्ध्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृणाजम्मखण्डम् ॥

पृष्ठ २/६०२

तल्पनं, क्ली, (तल्प इवाचरति । तल्प + क्विप् + ल्युश्च ।) करिपृष्ठम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ पृष्ठवंशस्य मांसम् । इति हारावली ॥ तल्लं, क्ली, (तस्मिन् भूदेशे लीयते इति । ली + डः ।) विलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तल्लः, पुं, (तस्मिन् लीयते इति । ली + डः ।) जलाधारविशेषः । इति मेदिनी । ले, २२ ॥ तलाओ इति हिन्दीभाषा ॥ तल्लजः, पुं, (तत् प्रसिद्धं यथास्यात् तथा लजतीति । लज + अच् ।) प्रशस्तः । इत्यमरः ॥ अयं अजहल्लिङ्गः समासे उत्तरपदे भवति । यथा कुमारीतल्लजः । इत्यमरटीका ॥ तल्ली, स्त्री, (तत् प्रसिद्धं यथा तथा लसतीति । लस + डः स्त्रियां ङीष् च ।) तरुणी । इति मेदिनी । ले, २२ ॥ तवक्षीरं, क्ली, (तु + अच् । तवं क्षीरमिति नित्य- कर्म्मधारयः ।) तोयाक्षीर इति ख्यातम् । तत्- पर्य्यायः । पयःक्षीरम् २ यवजम् ३ यवजोद्- भवम् ४ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शिशिर- त्वम् । दाहपित्तक्षयकासकफश्वासास्रदोषनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तवक्षीरी, स्त्री, (तवक्षीर + ङीष् ।) गन्धपत्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ तवराजः, पुं, (तु + अच् तवः पूर्णः सन् राजते । राज + अच् ।) यवासशर्करा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यवासशर्कराशब्देऽस्य विवृति- र्ज्ञातव्या ॥) तवराजोद्भवखण्डः, पुं, (उद्भवत्यस्मादिति । उत् + भू + अच् । उद्भव उत्पत्तिस्थानम् । तवराज उद्भवोऽस्य । यद्बा, तवराजात् उद्भवतीति । उद् + भू + अच् ।) ततः कर्म्मधारयः । यवास- शर्कराभवखण्डः । तत्पर्य्यायः । सुधामोदकजः २ खण्डजोद्भवजः ३ सिद्धमोदकः ४ अमृतसारजः ५ सिद्धखण्डः ६ । अस्य गुणाः । दाहतापतृष्णा- मोहमूर्च्छाश्वासनाशित्वम् । इन्द्रियतर्पणत्वम् । शीतत्वम् । सदासुमधुरत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तविषः, पुं, (तव + “तवेर्णिद्वा ।” उणां । १ । ४९ । इति टिषच् ।) स्वर्गः । समुद्रः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ तविषी, स्त्री, (तविष + संज्ञायां ङीष् ।) नदी । देवकन्या । भूमिः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ (बलम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३५ । ४ । “कृष्णरजांसि तविषीं दघानः ॥”) तष्टः, त्रि, (तक्ष + क्तः । पृषोदरात् कलोपे साधुः ।) तनूकृतः । इत्यमरः । ३ । १ । ९९ । तष्टा, [ऋ] पुं, (तक्षकार्श्ये + तृच् पृषोदरात् कलोपे साधुः ।) त्वष्टा । छुतार इति भाषा । विश्वकर्म्मा । आदित्यविशेषः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ तस, इ कि अलङ्कृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-पचे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) इ, कर्म्मणि

तंस्यते । कि, तंसयति तंसति हारो जनम् । इति दुर्गादासः ॥ तस, य उ इर उत्क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-सेट् । उदित्वात् क्त्वावेट् ।) य, तस्यति धूलिं वायुः । उ, तसित्वा तस्त्वा । इर्, अतसत् । अतासीत् । अतसीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ तसरः, पुं, (तनोतीति । तन + “तनृषिभ्यां क्सरन् ।” उणां ३ । ७५ । इति सरन् किच्च ।) त्रसरः । सूत्रवेष्टनम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, वाजस- नेयसंहितायाम् । १९ । ८३ । “रसं परिसुता न रोहितं नग्नहुर्धीरस्तसरं न वेम ॥”) तस्करः, पुं, (तत् करोतीति । कृ + “दिवाविभेति ।” ३ । २ । २१ । इत्यस्य सूत्रस्य “किं यत्तद्- बहुषु कृञोज्विधानम् ।” इति वार्त्तिकोक्तेरच् । ततः । “तद्बृहतोः करपत्योः इति सुट्दलोपौ । चौरः । पृक्काशाकः । इति रत्नमाला ॥ मदन- वृक्षः । इति जटाधरः ॥ कर्णः । यथा, रघुः । १ । २७ । “व्यावृत्ता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता ॥” “तस्करः कर्णचौरयोरिति कोषान्तरम् ।” इति तट्टीका ॥ तस्करस्नायुः, पुं, (तस्करस्य पृक्काशाकस्य स्नायु- रिव ।) काकनासालता । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्करी, स्त्री, (तद् + कृ + चौरान्यर्थे टः टित्त्वात् ङीप् । सुटि दलोपे च साधुः ।) कोपना नारी । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ ताटङ्कः, पुं, (ताडङ्क + पृषोदरात् साधुः ।) ताडङ्कः । इति द्बिरूपकोषटीकायां भरतः ॥ (यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ७१ । “तलोदरी तिरोभावा ताटङ्कप्रियवादिनी ॥”) ताटस्थ्यं, क्ली, (तटस्थ + भावे ष्यञ् ।) उदा- सीनत्वम् । निकटस्यत्वम् । यथा, ताटस्थ्येन उदासीनत्वेन इति । तटस्थो निकटस्थः प्रसिद्ध- पूर्ब्बप्रणय इति च काव्यप्रकाशटीकायां चण्डि- दासः ॥ ताडः, पुं, (तड + भावे घञ् ।) ताडनम् । शब्दः । मुष्टिमेयतृणादि । इति मेदिनी । डे, १४ ॥ पर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः ॥ ताडका, स्त्री, राक्षसीविशेषः । सा सुकेतुयक्ष- कन्या ब्रह्मवरेण सहस्रहस्तिबलयुता धुन्धुदैत्य- पुत्त्रस्य सुन्दस्य भार्य्या मारीचमाता सुन्दे निहते पुत्त्रेण सह अगस्त्यमृषिं धर्षयितुमुद्यता तस्य शापात् सपुत्त्रा राक्षसत्वं गता श्रीरामेण निहता । इति रामायणम् ॥ ताडकाफलं, क्ली, (तारकेव नक्षत्रमिव फलमस्य । रस्य डत्वम् ।) बृहदेला । इति रत्नमाला ॥ ताडङ्कः, पुं, (तालं तालपमिव अङ्क्यते लक्ष्यते इति । अङ्क + घञ् । लस्य डत्वम् । शकन्ध्वा- दित्वात् साधुः ।) कर्णभूषा । कानतडका इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कर्णदर्पणः २ । इति

त्रिकाण्डशेषः ॥ ताटङ्कः ३ । इति द्विरूपकोष- टीकायां भरतः ॥ कर्णिका ४ तालपत्रम् ५ । इत्यमरः ॥ ताडपत्रम् ६ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३२० ॥ कर्णमुकुरः ७ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनसाध्याने । “ताडङ्काङ्गदमेखलागुणरणन्मञ्जीरतां प्रापितां कैरातीं वरदाभयोद्यतकरां देवीं त्रिनेत्रां भजे ॥”) ताडनं, क्ली, (ताडि + भावे ल्युट् ।) आघातः । यथा, शृङ्गारतिलके । “श्लाघ्यं नीरसकाष्ठताडनशतं श्लाघ्यः प्रचण्डातपः ॥” यथाच, गारुडे ९६ अध्याये । “श्रुतिस्मृत्युक्तमाचारं कुर्य्यान्मर्म्माणि न स्पृशेत् । न निन्दाताडने कुर्य्यात् सुतं शिष्यञ्च ताडयेत् । आचरेत् सर्व्वदा धर्म्मं तद्विरुद्धन्तु नाचरेत् ॥” अपि च चाणक्ये । १२ । “लालने बहवो दोषास्ताडने बहवो गुणाः । तस्मात् पुत्त्रञ्च शिष्यञ्च ताडयेन्न तु लालयेत् ॥” ताडनी, स्त्री, (ताड्यतेऽनयेति । ताडि + करणे ल्युट् स्त्रियां ङीप् ।) अश्वताडनयष्टिः । तत्- पर्य्यायः । चर्म्मयष्टिः २ कशा ३ भीमा ४ चर्म्म- लालिका ५ । इति शब्दमाला ॥ ताडपत्रं, क्ली, (तालस्य पत्रमिव । लस्य डत्वम् ।) ताडङ्कः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३२० ॥ ताडिः, स्त्री, (ताडयति पत्रैः शोभते इति । तड दीप्तौ + णिच् + इन् ।) वृक्षविशेषः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ ताडियात् इति भाषा ॥ ताडी, स्त्री, (ताडिः कृदिकारादिति वा ङीष् ।) पत्रद्रुमः । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ तत्पर्य्यायः । ताडिः २ ताली ३ तालिः ४ । इति भरतः ॥ ताडियात् इति भाषा ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ३ । ३२८ । “शुष्यत्तमालपत्राणि शीर्णताडीदलानि च । तत्सेनार्णवतीराणि चक्रेऽरिस्त्रीमुखानि च ॥”) आभरणविशेषः । इति दुर्गसिंहः ॥ ताडुलः, पुं, (ताडयतीति । तड + णिच् + उल ।) ताडयिता । इति संक्षिप्तसारे उणादिदृत्तिः ॥ ताड्यमानः, पुं, (ताड्यते असौ । ताडि + कर्म्मणि शानच् ।) पटहादिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताडनयुक्ते, त्रि । (यथा, कुमारे । १ । ४५ । “अप्यन्यपुष्टा प्रतिकूलशब्दा श्रोतुर्व्वितन्त्रीरिव ताड्यमाना ॥”) ताण्डवं, क्ली, पुं, नृत्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । १० ॥ ताण्डेन मुनिना कृतं ताण्डि नृत्यशास्त्रं तद- स्यास्तीति । इति भरतः ॥ तण्डुना प्रोक्तमिति स्वामी ॥ (“पुंनृत्यं ताण्डवं प्राहुः स्त्रीनृत्यं लास्यमुच्यते ॥” इति शब्दार्थचिन्तामणिधृतवचनेन पुंनृत्यम् ॥) तृणविशेषः । उद्धतनृत्यम् । इति मेदिनी । वे, ३६ ॥ (यथा, मत्स्यपुराणे । १ । १ । “प्रचण्डताण्डवाटोपे प्रक्षिप्ता येन दिग्गजाः । भवन्तु विघ्नभङ्गाय भवस्य चरणाम्बुजाः ॥”)

पृष्ठ २/६०३

ताण्डवतालिकः, पुं, (ताण्डवे शिवनृत्यकाले यस्तालः स कार्य्यतयास्त्यस्येति । ठन् ।) नन्दी । स शिवद्वारी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताण्डवप्रियः, पुं, (ताण्डवं उद्धतनृत्यं प्रियमस्य ।) शिवः । इति शब्दमाला ॥ ताण्डि, क्ली, (ताण्डेन मुनिना कृतम् । ताण्ड + बहुलवचनात् इञ् ।) नृत्यशास्त्रम् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तातः, पुं, (तनोति विस्तारयति गोत्रादिकमिति । तन + “दुतनिभ्यां दीर्घश्च ।” उणां । ३ । ९० । इति क्तः दीर्घश्च । अनुदात्तेति नलोपः ।) पिता । इत्यमरः । २ । ६ । २८ । (यथा, रघुः । ९ । ७५ । “हा तातेति क्रन्दितमाकर्ण्यविषण्ण- स्त स्यान्विष्यन् वेतसगूढं प्रभवं सः । शल्यप्रोतं प्रेक्ष्य सकुम्भं मुनिपुत्त्रं तापादन्तःशैल्य इवासीत् क्षितिपोऽपि ॥”) अनुकम्प्यः । इति मेदिनी । ते, २१ ॥ (यथा, भागवते । १ । १४ । ३९ । “कच्चित्तेऽनामयं तात ! भ्रष्टतेजा विभासि मे । अलब्धमानोऽवज्ञातः किं वा तात ! चिरो- षितः ॥”) पूज्ये, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ । १ । ७२ । वशिष्ठं प्रति दिलीपोक्तिः । “तस्मात् मुच्ये यथा तात ! संविधातुं तथार्हसि । इक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे त्वदघीना हि सिद्धयः ॥”) तातगुः, पुं, (तातस्य पितुरिव गौर्वाचकशब्दो यत्र । गवान्तत्वात् गौण्ये ह्रस्वः ।) क्षुद्रतातः । पितृव्यः । जनकस्य हिते, त्रि । इति मेदिनी । गे, ३६ ॥ तातजनयित्र्यौ, स्त्री, (तातश्च जनयित्री च ते ।) मातापितरौ । इत्यमरः ॥ द्बिवचनान्तोऽयम् ॥ ताततुल्यः, त्रि, (तातस्य पितुस्तुल्यः ।) पितृ- समः । तत्पर्य्यायः । मनोजवसः २ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १५२ ॥ मनोजवः ३ पितृसन्निभः ४ । इत्यमरः । तातलः ५ इति मेदिनी ॥ तातनः, पुं, (तातं मनोहरं यथा तथा नृत्यतीति । बृत् + बाहुलकात् डः ।) खञ्जनपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तातलः, पुं, (तापं लातीति । ला + कः । पृषोदरादि- त्वात् पस्य तः ।) रोगः । पाकः । लौहकूटः । मनोजवः । इति मेदिनी । ले, ९८ ॥ तप्तमात्रे, त्रि । इत्यजयपालः ॥ तातिः, पुं, पुत्त्रः । इति जटाघरः ॥ तात्कालिकः, त्रि, (तत्काले भवः । तत्काल + “आपदादिपूर्ब्बपदात्कालान्तात् ।” ४ । २ । ११६ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ठञ् ।) तत्काल- भवः । यथा, शुद्धितत्त्वे शङ्खः । “ततः श्राद्धमशुद्धौ तु कुर्य्यादेकादशे तथा । कर्त्तुस्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः ॥” तात्पर्य्यं, क्ली, (तत्परस्य भावः । तत्पर + ष्यञ् ।) अभिप्रायः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥

वक्तुरिच्छा । (यथा, भाषापरिच्छेदे । ८४ । “आकाङ्क्षा वक्तुरिच्छा तु तात्पर्य्यं परिकीर्त्ति- तम् ॥”) तादात्म्यं, क्ली, (तदात्मनो भावः । तदात्मन् + ष्यञ् ।) तत्स्वरूपम् । अभेदसम्बन्धः । इति न्यायशास्त्रम् ॥ तादृक्, [श्] त्रि, स इव दृश्यतेऽसौ । (तद् + दृश् + “त्यदादिषु दृशेरनालोचने कञ्च ।” ३ । २ । ६० । इति क्विन् । “आ सर्व्वनाम्नः ।” ६ । ३ । ९१ । इति आत्वम् ।) तादृशः । ताहार मत इति भाषा ॥ इति मुग्धबोधम् ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २७९ । “यादृशैः सेव्यते भृत्यैर्यादृशांश्चोपसेवते । कदाचिन्नात्र सन्देहस्तादृग् भवति पूरुषः ॥”) तादृक्षः, त्रि, (स इव दृश्यते इति । तद् + दृश् + त्यदादिष्वित्यत्र क्सोऽपि वाच्य इति क्सः ।) तादृक् । इति मुग्धबोघम् ॥ (यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ४ । २४२ । “ततः प्रभृति तादृक्षयोग्यार्थप्राप्तिलालसः । परिहासपुरे चक्रे स्थिरां गुर्व्वीं सपर्व्विणीम् ॥”) तादृशः, त्रि, (स इव दृश्यते इति । तद् + दृश् + “त्यदादिष्विति ।” ३ । २ । ६० । इति कञ् ।) तादृक् । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ४३५ । “उपदेशो न दातव्यो यादृशे तादृशे जने ॥”) तानं, क्ली, (तन दु ञ विस्तारे + भावे घञ् ।) विस्तारः । ज्ञानविषयः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तानः, पुं, (तन्यते गीतमनेनेति । तन + घञ् ।) गानाङ्गविशेषः । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “विस्तार्य्यन्ते प्रयोगा यैर्मूर्च्छनाशेषसंश्रयाः । तानास्तेऽप्यूनपञ्चाशत् सप्तस्वरसमुद्भवाः ॥ तेभ्य एव भवन्त्यन्ये कूटतानाः पृथक् पृथक् । ते स्युः पञ्चसहस्राणि त्रयस्त्रिंशच्छतानि च ॥” तानवं, क्ली, (तनोर्भावः । तनु + “इगन्ताच्च लघु- पूर्ब्बात् ।” ५ । १ । १३१ । इत्यण् ।) गात्रे तनुता । यथा, उज्ज्वलनीलमणिः । “तानवत् तनुता गात्रे दौर्ब्बल्यभ्रमणादिकृत् ॥” (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३९३ । “परपतिनिर्द्दयकुलटाशोषित शठ ! नेर्ष्यया न कोपेन । दग्धममतोपतप्ता रोदिमि तव तानवं वीक्ष्य ॥”) तानूरः, पुं, (तन् + बाहुलकात् ऊरण् ।) पयसां भ्रमः । आवर्त्तः । इति भूरिप्रयोगः ॥ तान्तः, त्रि, (तम + क्तः ।) श्रान्तः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (यथा, प्रद्युम्नविजये । २ अङ्के । “पान्थं श्रान्तिनितान्ततान्तमतुलं सन्तोषयत्या- मृशन् यत्रात्यन्तघनच्छदैर्व्विटपिभिश्छन्ने निरस्तातपे ॥”) तान्त्रिकः, त्रि, (तन्त्रं सिद्धान्तं अधीते वेद वा । तन्त्र + “उक्थादित्वात् ठक् ।) ज्ञातसिद्धान्तः । शास्त्रतत्त्वज्ञः । इत्यमरः । २ । ८ । १५ ॥ तन्त्रशास्त्र- वेत्ता तत्सम्बन्धी च ॥ (यथा, भागवते । ८ । ६ । ९ । “श्रेयोऽर्थिभिर्वैदिकतान्त्रिकेण ॥”)

तापः, पुं, (तप + घञ् ।) सन्तापः । (यथा, भागवते । ३ । १४ । ४८ । “नैदाघजं तापमिवोडुराजः ॥”) कृच्छ्रम् । इति मेदिनी । पे, ७ ॥ (त्रिविघ दुःखम् । यथा देवीभागवते । १ । १ । ७ । “दीर्घायुर्भव सर्व्वज्ञ ! तापत्रयविवर्ज्जितः ॥”) तापकः, पुं, (तापयतीति । तप + णिच् + ण्वुल् ।) ज्वरः । इति शब्दरत्नावली ॥ तापकर्त्तरि त्रि ॥ तापत्यः, पुं, (तपती सूर्य्यकन्या तस्या अपत्यं पुमान् । तपती + ण्यः ।) अर्ज्जुनः । इति पुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ४६ । २ । “तस्मात्तापत्य ! यत्किञ्चिन्नॄणां श्रेय इहेप्सितम् । तस्मिन् कर्म्मणि योक्तव्या दान्तात्मानः पुरोहिताः ॥” तपतीवंशोद्भवकौरवमात्रम् । यथा, तत्रैव । १ । १७१ । ६९ । “सोऽहं त्वयेह विजितः संख्ये तापत्यवर्द्धन ! ॥” तपत्या उपाख्यानम् । तपती + ष्यञ् । तप- त्युपाख्याने, क्ली । यथा, तत्रैव । १ । २ । १०९ । “तापत्यमथ वाशिष्टमौर्व्वञ्चाख्यानमुत्तमम् ॥” एतदुपाख्यानन्तु महाभारते आदिपर्व्वणि १७२ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) तापनः, पुं, (तापयतीति । तप + णिच् + कर्त्तरि ल्युः ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ४६ । २ । “शुक्राद्ब्रह्म प्रभवति ब्रह्म शुक्रेण वर्द्धते । तच्छ्रक्रं ज्योतिषां मध्ये तप्तं तपति तापनम् । योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम् ॥”) कामबाणुः । इति जटाघरः ॥ (यदुक्तं, -- “सम्मोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्च बाणाः प्रकीर्त्तिताः ॥”) सूर्य्यकान्तमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्ली, नरकविशेषः । यथा, याज्ञवल्क्ये । ३ । २२४ । “असिपत्रवनञ्चैव तापनञ्चैकविंशकम् ॥” भावे ल्युट् । तापकरणम् । यथा, सुश्रुते । १ । ४१ । “तद्दहनपचनदारणतापनप्रकाशनप्रभावर्णकर- मिति ॥”) तापयितरि, त्रि ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १९ । २१ । “ततोऽम्बराच्चिन्तितमात्रमागतं महाप्रभं चक्रममित्रतापनम् ॥”) तापसं, क्ली, तमालपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजपात इति भाषा ॥ तापसः, त्रि, (तपोऽस्त्यस्येति । तपस् + “अण्च ।” ५ । २ । १०३ । इति अण् । यद्बा, तपः शील- मस्य । “छत्रादिभ्यो णः ।” ४ । ४ । ६२ । इति णः ।) तपस्वी । इत्यमरः । २ । ७ । ४२ ॥ (यथा, मनुः । ६ । २७ । “तापसेष्वेव विप्रेषु यात्रिकं भैक्षमाहरेत् ॥” तपःसम्बन्धी । यथा, गोः रामायणे । २ । ५२ । ५ । “तापसं व्रतमाश्रित्य ततो गुहसुवाच ह ॥”) पुं, दमनकवृक्षः । वकपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इक्षुविशेषः । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ ।

पृष्ठ २/६०४

“कान्तारस्तापसेक्षुश्च काष्ठेक्षुः सूचिपत्रकः ॥” “इत्येता जातयः स्थौल्यात् गुणान् वक्ष्याम्यतः परम् ॥” “कान्तारतापसाविक्षू वंशकानुगुणौ मतौ ॥”) तापसतरुः, पुं, (तापसप्रियस्तरुर्वृक्षः ।) इङ्गुदी- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४६ ॥ (इङ्गुदीशब्दे- ऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) तापसद्रुमः, पुं, (तापसप्रियो द्रुमः ।) इङ्गुदी- वृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २०९ ॥ (पर्य्यायो- ऽस्य यथा, -- “इङ्गुदोऽङ्गारवृक्षश्च तिक्तकस्तापसद्रुमः ॥” इति, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तापसद्रुमसन्निभा, स्त्री, (तापसद्रुमस्य सन्निभा समा ।) गर्भदात्रीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तापसप्रियः, पुं, (तापसानां प्रियः ।) प्रियाल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इङ्गुदीवृक्षः । यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “पीतपुष्पोऽङ्गारपुष्प इङ्गुदी तापसप्रियः ॥”) तापसप्रिया, स्त्री, (तापसानां प्रिया ।) द्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (द्राक्षाशब्देऽस्या गुणा- दयो ज्ञातव्याः ॥) तापहरी, स्त्री, (तापं अरुचिजन्यसन्तापं हर- तीति । हृ + बाहुलकात् टः । स्त्रियां ङीप् ।) व्यञ्जनविशेषः । यथा, -- “घृते हरिद्रासंयुक्ता माषाणां भर्जयेद्वटीः । तण्डुलांश्चापि निर्धौतान् सहैव परिभर्जयेत् ॥) सिद्धियोग्यं जलं तत्र प्रक्षिप्य कुशलः पचेत् । लवणार्द्रकहिङ्गूनि मात्रया तत्र निःक्षिपेत् ॥ एषां सिद्धिं समायाता प्रोक्ता तापहरी बुधैः ॥” अस्या गुणाः । “भवेत्तापहरी वल्या वृष्या श्लेष्माणमाचरेत् । बृंहणी तर्पणी रुच्या गुर्व्वी तत्र गुणाः स्मृताः ॥” ताहरी इति लोके । इति भावप्रकाशः ॥ तापहारिण्यां त्रि ॥ तापिञ्छः, पुं, (तापिनं सन्तप्तं छदति आच्छा- दयतीति । छद् + अन्येष्वपीति डः । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) तमालवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ६८ ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । ११ । ११ । “व्यक्ष्णोर्निक्षिपदञ्जनं श्रवणयोस्तापिञ्छगुच्छा- वलीम् ॥” क्ली, तापिञ्छस्य पुष्पम् । फले लुगिति तद्धित- लुक् । द्विहीनं प्रसवे सर्व्वमिति नपुंसकत्वम् । तापिञ्छपुष्पम् । यथा, माघे । १ । २२ । “प्रफुल्लतापिञ्छनिभैरभीषुभिः शुभैश्च सप्तच्छदपांशुपाण्डुभिः ॥”) तापिञ्जं, क्ली, (तापिनं जयतीति । जि + डः ।) धातुमाक्षिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तापिञ्जः, पुं, तापिञ्छः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तापी, स्त्री, (तापयतीति । तप + णिच् + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) तापिनी नदी । सा पश्चिमवाहिनी बिन्ध्याचले प्रसिद्धा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, मात्स्ये । ११३ । २७ ।

“तापी पयोष्णी निर्व्विन्ध्या क्षिप्रा च ऋषभा नदी । बिन्ध्यपादप्रसूतास्ताः सर्व्वाः शीतजलाः शुभाः ॥” इयं सह्यपादोद्भवा इति विष्णुपुराणम् । २ । ३ । ११ ॥ “तापी तापा च गोलोमी गोमती शालिता मही । सरस्वती युता नद्यो नर्म्मदा पश्चिमानुगाः ॥ आसां जलं घनं शीतं पित्तघ्नं कफकृत्तथा । वातदोषहरं हृद्यं कण्डुकुष्ठविनाशनम् ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) यमुना । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तापी, [न्] (तापोऽस्यास्तीति । ताप + “अत इनिठनौ” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तापयुक्ते, त्रि ॥ ताप्यं, क्ली, (तापे हितम् । ताप + यत् ।) धातु- माक्षिकम् । इति रत्नमाला ॥ हेमचन्द्रे पुंलिङ्गो- ऽयम् । ४२१ ॥ (यथा, भावप्रकाशे । “ताप्यस्य पलत्रितयं द्वे लोहश्रावणीकायाः ॥”) ताप्यकं, क्ली, (ताप्यमेव । स्वार्थे कन् ।) माक्षि- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (माक्षिकशब्दे विवृतिरस्य ज्ञेया ॥) ताप्युत्थसंज्ञकं, क्ली, (ताप्युत्थासंज्ञा यस्य । कप् ।) माक्षिकधातुः । इति रत्नमाला ॥ तामः, पुं, (ताम्यत्यनेनेति । तम + करणे घञ् ।) भीषणः । दोषः । इत्यजयपालः ॥ तामरं, क्ली, (तामं म्लानिं रातीति । रा + कः ।) जलम् । घृतम् । इति भरतधृतरुद्रः ॥ तामरसं, क्ली, (तामरे जले सस्तीति । सस् + डः । यद्वा, बाहुलेकात् अमेरप्यसच् । तस्य णित्त्वञ्च । धातोस्तुगागमश्च । णित्वात् वृद्धिः । इत्युज्जलदत्तः । ३ । ११७ ॥) पद्मम् । (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ५४ । “जाता तामरसोदरे भगवतो धातुः कृतार्था स्थितिः ॥”) सारसः । इत्यमरः । १ । १० । ४० ॥ स्वर्णम् । ताम्रम् । इति मेदिनी । से, ५३ ॥ (द्बादशा- क्षरच्छन्दोविशेषः । तस्य लक्षणादिकं छन्दः- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तामलकी, स्त्री, भूम्यामलकी । इत्यमरः । २ । ४ । १२७ ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “कटुकेन्द्रयवोशीरसिंही तामलकीघनैः ॥”) तामलिप्तं, क्ली, देशविशेषः । तमलुक् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । दाम- लिप्तम् २ तामलिप्ती ३ तमालिनी ४ स्तम्बपूः ५ विष्णुगृहम् ६ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४५ ॥ तमोलिप्ती ७ वेलाकूलम् ८ तमालिका ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तामलिप्ती, स्त्री, देशविशेषः । तमलुक् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । दाम- लिप्तम् २ तामलिप्ती ३ तमालिनी ४ स्तम्बपूः ५ विष्णुगृहम् ६ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४५ ॥ तमोलिप्ती ७ वेलाकूलम् ८ तमालिका ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तामसं, त्रि, (तम एव । तमस् + स्वार्थे अण् ।) प्रकृतिगुणविशेषः । तद्धर्म्मा यथा, -- “त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।

सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ यातयामं गतरसं पूतिपर्य्युषितञ्च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥ विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ मूढग्राहेणात्मनो यत् पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ॥ अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञानं तत्तामसमुदाहृतम् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां १७ अध्यायः ॥ * ॥ किञ्च तत्रैव १८ अध्याये । “नियतस्य तु सन्न्यासः कर्म्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्त्तितः ॥ यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन् कार्य्ये सक्तमहेतुकम् । अतत्त्वार्थवदल्पञ्च तत्तामसमुदाहृतम् ॥ अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् । मोहादारभ्यते कर्म्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ अयुक्तः प्राकृतस्तब्धः शटो नैकृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्त्ता तामस उच्यते ॥ अधर्म्मं धर्म्ममिति या मन्यते तमसावृता । सर्व्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ ! तामसी । यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्म्मेधा धृतिः सा तामसी मता ॥ यदग्रे चानुबन्धे च सुखमोहनमात्मनः । निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ॥” तामसः, पुं, (तमस्तमोगुणः प्रघानत्वेनास्त्यस्येति । अण् ।) सर्पः । खलः । इति मेदिनी । से, २५ ॥ उलूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चतुर्थमनुः । अस्मिन्मन्वन्तरे हरिनामा विष्णोरवतारः । त्रिशिखनामा इन्द्रः । वैधृतयो देवाः । ज्योति- र्घामादयः सप्तर्षयः । वृषख्यातिनरादयो मनु- सुताः । इति श्रीभागवतम् ॥ * ॥ तमोगुण- युक्ते, त्रि ॥ (यथा, मनुः । १२ । ३३ । “लोभः स्वप्नोऽधृतिः क्रौर्य्यं नास्तिक्यं भिन्न- वृत्तिता । याचिष्णुता प्रमादश्च तामसं गुणलक्षणम् ॥”) तामसमुनयो यथा । कणादः १ गौतमः २ शक्त्रिः ३ उपमन्युः ४ जैमिनिः ५ दुर्व्वासाः ६ मृकण्डुः ७ बृहस्पतिः ८ भार्गवः ९ जमदग्निः १० ॥ तामस- शास्त्राणि यथा । असुरमोहनार्थशिवकृत- शैवपाशुपतादि १ कणादकृतनग्ननीलपटादि २ ब्राह्मणरूपिभगवद्कृतबौद्धशास्त्रम् ३ जैमिनि- कृतनिरीश्वरसांख्यम् ४ ॥ तामसपुराणानि यथा । मात्स्यम् १ कौर्म्मम् २ लैङ्गम् ३ शैवम् ४ स्कान्दम् ५ आग्नेयम् ६ ॥ तामसस्मृतयो यथा । गौतमम् १ बार्हस्पत्यम् २ सामुद्रम् ३ यमम् ४ शाङ्ख्यम् ५ औशनसम् ६ ॥ * ॥ राजसतामस- कर्म्माणि यथा, -- “यत् शैवं दैवतं पैत्रमौपदैवं तथाध्वरम् । शाक्तं शैवं गाणपत्यं यागहोमादिकं तथा ॥

पृष्ठ २/६०५

पौरोहित्यं याजनञ्च देवल्कं ग्रामयाजकम् । विष्णुसेवापराधञ्च तथा नामापराधकम् ॥ असत्प्रतिग्रहं देवि ! साङ्कल्पमाभिचारिकम् । पशुजीवादिहननं पातकञ्चोपपातकम् ॥ अतिपापं महापापमनुपातकमेव च । लोभं मोहमहङ्कारं कामं क्रोधं मदन्तथा ॥ एतद्यदपरं कर्म्म गर्हितञ्च वरानने ! । राजसं तामसं प्रोक्तं मया च मुनिभिः सदा ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डम् ॥ तामसिकं, त्रि, (तमसा तमोगुणेन निर्वृत्तम् । तमस् + ठञ् ।) तामसम् । तमोगुणकार्य्यम् ॥ तामसी, स्त्री, (तमोऽन्धकारः प्राधान्येन अस्ति अस्याम् । तमस् + अण् । स्त्रियां ङीष् ।) निशा । दुर्गा । इति मेदिनी । से, २५ ॥ जटा- मांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तमोगुणसम्ब- न्धिनी । यथा, देवीभागवते । ३ । ८ । ५ । “सात्त्विकी राजसी चैव तामसी च तथा परा । श्रद्धा तु त्रिविधा प्रोक्ता मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ॥”) तामिस्रं, क्ली, (तमिस्रं अन्धकारततिरस्त्यस्येति । तमिस्र + अण ।) अन्धकारमयनरकम् । इति मनुः ॥ परवित्तापत्यकलत्रापहर्त्ता यमदूतैर्निपा- त्यते यत्र । इति श्रीभागवतम् ॥ (अन्धकारमये, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । १६२ । १० । “तामिस्रं प्रथमं पक्षं वीतशोकभयो वस ॥” अन्धकारविचारिणि । यथा, रघुः । १५ । २ । “लवणेन विलुप्तेज्यास्तामिस्रेण तमभ्ययुः ॥”) तामिस्रः, पुं, (तमिस्रं तमोगुणोत्थः क्रोधः प्रचुरतयास्त्यस्येति । अण् ।) भोगेच्छाप्रतिघाते क्रोघः । इति श्रीभागवतटीकायां स्वामी ॥ (यथा, भागवते । ३ । १२ । २ । “ससर्ज्जाग्रेऽन्धतामिस्रमथ तामिस्र आदिकृत् ॥”) ताम्बूलं, क्ली, (तम + “खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरो- लचौ ।” उणां । ४ । ९० । इति ऊलच् बुगा- गमो दीर्घश्च ।) पर्णम् । पान इति भाषा । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्ण- त्वम् । मधुरत्वम् । क्षारत्वम् । कषायत्वम् । वातकृमिकफदुःखदोषनाशित्वम् । कामाग्नि- सन्दीपनत्वम् । स्त्रीसम्भाषणभूषणत्वम् । धृति- वक्त्रपाटवोत्साहकान्तिकारित्वम् । सुप्तोत्थिते भुक्ते च शस्तत्वम् । दन्तास्यदृग्गदे त्याज्यत्वम् । स्वर्गेऽपि दुर्लभत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । तीक्ष्णत्वम् । पीनसकासनाशित्वम् । रुच्यत्वम् । दाहकारित्वञ्च ॥ * ॥ कृष्णपर्णस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कषायत्वम् । दाहवक्त्रजाड्यमलधारित्वञ्च ॥ * ॥ शुभ्रपर्णस्य गुणाः । श्लेष्मवातामयनाशित्वम् । पथ्यत्वम् । रुच्यत्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वञ्च ॥ * ॥ सद्यस्त्रोटितताम्बूलभक्षणगुणाः । मुखरोगजाड्य- दोषवातारोचकरक्तमलविष्टम्भकान्तिकारित्वम् ॥ त्रिरात्रत्रोटितभूयोजलयोजितताम्बूलगुणाः । उत्तमत्वम् । रुचिबलकारित्वम् । त्रिदोषार्त्ति- नाशित्वञ्च ॥ * ॥

“शिरापर्णन्तु शैथिल्यं कुर्य्यात्तस्यास्रहृद्रसः । शीर्णं त्वग्दोषदन्तस्य भक्षिते तु सितासिते ॥ अनिधाय मुखे पर्णं पूगं स्वादयते नरः । मतिभ्रंशो दरिद्रः स्यादन्ते न स्मरते हरिम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ “पर्णमूले वसेद्ब्याधिः पर्णाग्रे पापसञ्चयः । चूर्णपर्णं हरेदायुः शिरा बुद्धिविनाशिनी ॥ नायुरग्रे विषं मूले मध्येऽलक्ष्मीर्व्यवस्थिता । तस्मादग्रञ्च मूलञ्च मध्यं पर्णस्य वर्ज्जयेत् ॥ चूर्णाधिकं हरति गन्धमथाधिपूगं रागं तथाधिकदलञ्च सुगन्धिकारि । ताम्बूलमुत्तममिदं रसनाग्रभिन्न- पर्णं निशास्वधिकखण्डितपर्णमह्नि ॥ ताम्बूलं न हितं प्रोक्तं शरीरे रूक्षदुर्ब्बले । ज्वरास्यशोषपित्तास्रमदमूर्च्छाक्षिरोगिषु ॥ ताम्बूलात्युपयोगात् स्याच्छोषः पित्तानिलास्रता । देहदृक्केशदन्ताग्निश्रोत्रवर्णबलक्षयः ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ “विना पणं मुखे दत्त्वा गुवाकं भक्षयेद्यदि । तावद्भवति चण्डालो यावद्गङ्गां न गच्छति ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ “ताम्बूलं विधवास्त्रीणां यतिनां ब्रह्मचारिणाम् । तपस्विनाञ्च विप्रेन्द्र ! गोमांससदृशं ध्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डम् ॥ * ॥ अस्य नामानि गुणाश्च । यथा, भावप्रकाशे । “ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागिनी नागवल्लरी । ताम्बूलं विशदं रुच्यं तीक्ष्णोष्णं तुवरं सरम् ॥ वश्यं तिक्तकटुक्षारं रक्तपित्तकरं लघु । बल्यं श्लेष्मास्यदौर्गन्धमलवातश्रमापहम् ॥” क्रमुकम् । इति मेदिनी । ले, ९७ ॥ ताम्बूलकरङ्कः, पुं, (ताम्बूलस्य ताम्बूलरक्षणाय वा करङ्कः ।) ताम्बूलपात्रम् । पानेर वाटा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । स्थगी २ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३८२ ॥ ताम्बूलदः, त्रि, (ताम्बूलं ददातीति । दा + कः ।) ताम्बूलदाता । तत्पर्य्यायः । वाग्गुलिकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताम्बूलपत्रः, पुं, (ताम्बूलस्य पत्रमिव पत्रमस्य ।) पिण्डालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ताम्बूलपर्णे, क्ली । यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “ताम्बूलपत्रं तीक्ष्णोष्णं कटुपित्तप्रकोपनम् ॥”) ताम्बूलरागः, पुं, (ताम्बूलस्य चर्व्वितताम्बूलस्य राग इव रागोऽत्र ।) मसूरः । इति हारा- वली । १३३ ॥ ताम्बूलस्य रङ्गञ्च ॥ ताम्बूलवल्लिका, स्त्री, (ताम्बूलस्य वल्ली ततः स्वार्थे कन् टापि पूर्ब्बह्रस्वश्च ।) ताम्बूली । इति शब्द- रत्नावली ॥ ताम्बूलवल्ली, स्त्री, (ताम्बूलस्य वल्ली ।) ताम्बूल- लता । पानेर गाछ । इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । ताम्बूली २ नागवल्ली ३ । इत्यमरः । २ । ४ । १२० ॥ पर्णलता ४ सप्तशिरा ५ सर्पलता ६ फणिवल्ली ७ भुजगलता ८ भक्ष्यपत्रा ९ । इति

राजनिर्घण्टः ॥ ताम्बूलवल्लिका १० पर्णवल्ली ११ ताम्बूलिः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ नागिनी १३ नागवल्लरी १४ । इति भावप्रकाशः ॥ ताम्बूली, स्त्री, (ताम्बूल + गौरादित्वात् संज्ञायां वा ङीष् ।) ताम्बूलवल्ली । इत्यमरः । २ । ४ । १२० ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ९ । ८१ । “ताम्बूलीश्च सहाम्लानिमालातिलकयुक्तिभिः ॥”) ताम्रं, क्ली, (तम्यते आकाङ्क्ष्यते इति । तमु काङ्क्षायाम् + “अमितम्योर्दीर्घश्च ।” उणां । २ । १६ । इति रक् उपधाया दीर्घश्च ।) तैजस- घातुविशेषः । तामा इति ताँवा इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । ताम्रकम् २ शुल्वम् ३ म्लेच्छ- मुखम् ४ द्ब्यष्टम् ५ वरिष्ठम् ६ उडुम्बरम् ७ । इत्यमरः । २ । ९ । ९७ ॥ द्विष्ठम् ८ उदम्बरम् ९ औदुम्बरम् १० उदुम्बरम् ११ औडुम्बरम् १२ । इति तट्टीका ॥ तपनेष्टम् १३ अम्बकम् १४ अरविन्दम् १५ रविलोहम् १६ रविप्रियम् १७ रक्तम् १८ नैपालिकम् १९ रक्तधातु २० मुनि- पित्तलम् २१ अर्कम् २२ सूर्य्याङ्गम् २३ लोहि- तायसम् २४ । इति शब्दरत्नावली ॥ सुपक्वस्य तस्य गुणाः । मधुरत्वम् । कषायत्वम् । तिक्त- त्वम् । विपाके कटुत्वम् । शीतलत्वम् । कफपित्त- विबन्धशूलपाण्डूदरगुल्मनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अम्लत्वम् । सारकत्वम् । रोपण- त्वम् । लघुत्वम् । लेखनत्वम् । अर्शोज्वरकुष्ठ- कासश्वासक्षयपीनसाम्लपित्तशोथकृमिनाशि- त्वम् । अल्पबृंहणत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ परिणामशूलप्लीहवाय्वामशूलबहुरोगनाशित्वम् । शुद्धिकारित्वम् । बलायुस्तेजःपुष्टितुष्टिकारित्वं नित्यसेवने वलीपलितनाशित्वञ्च ॥ * ॥ मृद्- वेष्टितशूरणकन्दगर्भनिहितगोमयाग्निभस्मीकृत- पञ्चामृतद्बारा पञ्चपुटदत्तताम्रस्य गुणाः । वान्तिभ्रान्तिशूलाग्निमान्द्याम्लपित्तनाशित्वम् । बलकारित्वञ्च ॥ * ॥ अशोधितताम्रदोषाः । आयुःशुक्रबलनाशित्वम् । रोगवृद्धिच्छर्द्दिमूर्च्छा- भ्रमक्लेदनानारोगकुष्ठशूलविदाहस्वेदारुचिचित्त- सन्तापकारित्वम् । विषतुल्यत्वञ्च । इति सुख- बोधः ॥ * ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “शुक्रं यत् कार्त्तिकेयस्य पतितं धंरणीतल । तस्मात् ताम्रं समुत्पन्नमिदमाहुः पुराविदः ॥” तस्य लक्षणं यथा, -- “जपाकुसुमसङ्काशं स्निग्धं मृदुं घनं क्षमम् । लोहनागोज्झितं ताम्रं मारणाय प्रशस्यते ॥ कृष्णरूक्षमतिस्तब्धं श्वेतञ्चापि घनासहम् । लोहनागयुतञ्चेति शुल्वं दुष्टं प्रकीर्त्तितम् ॥” तस्य शोघनविधिर्यथा, -- “पत्तलीकृतपत्राणि ताम्रस्याग्नौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत् तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके ॥ गोमूत्रे च कुलत्थानां कषाये च त्रिधा त्रिधा । एवं ताम्रस्य पत्राणां विशुद्धिः संप्रजायते ॥” अथ तस्य मारणविधिर्यथा, -- “सूक्ष्माणि ताम्रपत्राणि कृत्वा संस्वेदयेद्बुधः ।

पृष्ठ २/६०६

वासरत्रयमम्लेन ततः खल्ले विनिःक्षिपेत् ॥ पादांशं सूतकं दत्त्वा याममम्लेन मर्द्दयेत् । तत उद्धृत्य पत्राणि लेपरेद्द्विगुणेन च । गन्धकेनाम्लघृष्टन तस्य कुर्य्याच्च गोलकम् ॥ ततः पिष्ट्वा च मीनाक्षीं चाङ्गेरीं सपुनर्नवाम् । तत्कल्केन बहिर्गोलं लेपयेद्द्व्यङ्गुलोन्मितम् ॥ धृत्वा तद्गोलकं भाण्डे शरावेण च रोघयेत् । बालुकाभिः प्रपूर्य्याथ विभूतिलवणाम्बुभिः ॥ दत्त्वा भाण्डमुखे मुद्रां ततञ्चुल्यां विपाचयेत् । क्रमवृद्ध्याग्निना सम्यक् यावद्यामचतुष्टयम् ॥ स्वाङ्गशीतं ससुद्धृत्य मर्द्दयेच्छूरणद्रवैः । यामैकं गोलकं तच्च निःक्षिपेच्छूरणोदरे ॥ मृदा लेपस्तु कर्त्तव्यः सर्व्वतोऽङ्गुष्ठमात्रकः । पाच्यं गजपुटे क्षिप्तं मृतं भवति निश्चितम् ॥ वमनञ्च विरेकञ्च भ्रमं क्लममथारुचिम् । विदाहं स्वेदमुत्क्लेदं न करोति कदाचन ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ शुल्वनिभः । अरुणवर्णः । इति हेमचन्द्रः शब्दरत्नावली च ॥ तद्बति, त्रि ॥ (“न विषं विषमित्याहुस्ताम्रञ्च विषमुच्यते । एकदीषो विषे त्वष्टौ दोषास्ताम्रे प्रकीर्त्तिताः ॥ भ्रमो मूर्च्छा विदाहश्च उत्क्लेदशोषवान्तयः । अरुचिश्चित्तसन्ताप एते दोषा विषोपमाः ॥ तस्माद्बिशुद्धं ताम्रं हि ग्राह्यं रोगोपशान्तये । पटुना रविदुग्धेन ताम्रपत्राणि लेपयेत् ॥ अग्नौ सन्ताप्य निर्गुण्डीरसे सिञ्चेत् पुनः पुनः ॥ मतान्तरम् । गोमूत्रेण पचेद्यामं ताम्रपत्रं दृढाग्निना । शुध्यते नात्र सन्देहो मारणञ्चात्र कथ्यते ॥ इति ताम्रशोधनम् ॥ * ॥ अथ ताम्रमारणम् । सूतमेकं द्विधा गन्धं यामं मर्द्द्यन्तु कन्यया । द्वयोस्तुल्यं ताम्रपत्रं लिप्त्वा स्थाल्यां निधापयेत् । सम्यक् शूरणजैः सार्द्धं पार्श्वे भस्म निधापयेत् । चतुर्यामं पचेच्चुल्ल्यां पात्रपृष्ठे सगोमये ॥ जलं पुनः पुनर्द्देयं स्वाङ्गशीतं विमर्द्दयेत् । म्रियते नात्र सन्देहः सर्व्वरोगेषु योजयेत् ॥ मतान्तरम् । जम्ब्वाम्भसा सैन्धवसंयुतेन सगन्धकं स्थापय शुल्वपत्रम् । पक्वायमानं पुटयेत् सुयुक्त्या वातादिकं यावदुपैति शान्तिम् ॥ अन्यतरमतम् । शुद्धं ताम्रदलं विमर्द्द्या पटुना क्षारेण जम्बीरजै नींरैर्घस्रमिदं स्नुह्यर्कपयसा लिप्तं धमेत् सप्तधा । निर्गुण्ड्यम्बुहिमं रसेन्द्रकलितं दुग्धाज्यगन्धेन तत् तुल्येनाथ मृतंभवेत् सुपठितं पञ्चामृतेन त्रिधा ॥ गुणा यथा, -- वान्तिभ्रान्तिविवर्ज्जितं क्षयरुजाकुष्ठानि पाण्ड्वामयं शूलं मेहगुदाङ्कुरानिलगदानुक्तानुपानैर्जयेत् । गुञ्जामात्रमिदन्ततो द्बिगुणितं तच्छुद्धकायेन चेत्

भुक्तः स्थौल्यजरापमृत्युशमनं पथ्याशिना वत्स- रात् ॥ ताम्रमुष्णं गरहरं यकृत्प्लीहोदरापहम् । क्रिमिशूलामवातघ्नं ग्रहण्यर्शोऽम्लपित्तजित् ॥” इति ताम्रमारणम् ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) ताम्रः, पुं, (ताम्रस्येव वर्णोऽस्त्यस्य । अच् । ताम्रवर्णत्वादस्य तथात्वम् ।) कुष्ठरोगविशेषः । इति कर्म्मविपाकः ॥ (द्बीपभेदः । यथा, महा- भारते । २ । ३१ । ६५ । “द्वीपं ताम्राह्वयञ्चैव पर्व्वतं रामकं तथा ॥”) ताम्रकं, क्ली, (ताम्र + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) ताम्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९७ ॥ ताम्रकर्णी, स्त्री, (ताम्रवर्णौ कर्णौ यस्याः स्त्रियां ङीष् ।) अञ्जना नाम पश्चिमदिग्घस्ति- पत्नी । इत्यमरः । १ । ३ । ५ ॥ ताम्रकारः, पुं, (ताम्रं करोति ताम्रधातुभिः पात्रादिकं निर्म्मातीति । कृ + अण् ।) वर्ण- सङ्करजातिविशेषः । तत्पर्य्यायः । ताम्रिकः २ शौल्विकः ३ ताम्रकुदृकः ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अस्योत्पत्तिः कंसकारशब्दे द्रष्टव्या ॥ ताम्रकुट्टकः, पुं, (ताम्रं कुट्टयतीति । कुट्ट + ण्वुल् ।) ताम्रकारः । इत्यमरः । २ । १० । ८ ॥ ताम्रकूटः, पुं क्ली, (ताम्रनिर्म्मितं कूटमिव ताम्रस्य कूटमिव वा ।) क्षुपविशेषः । तामाक् इति भाषा । यथा, -- “सम्बिदा कालकूटञ्च ताम्रकूटञ्च धुस्तुरम् । अहिफेणं खर्ज्जुरसः तारिका तरिता तथा ॥ इत्यष्टौ सिद्धिद्रव्याणि यथा सूर्य्याष्टकं प्रिये ॥” इति कुलार्णवतन्त्रम् ॥ ताम्रक्रमिः, पुं, (ताम्रवर्णः क्रमिः कीटः ।) इन्द्र- गोपकीटः । इति भूरिप्रयोगः हारावली च ॥ ताम्रगर्भं, क्ली, (ताम्रं गर्भ उत्पत्तिस्थानमस्य ।) तुत्थम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रचूडः, पुं स्त्री, (ताम्रा ताम्रवर्णा चूडा अस्य ।) कुक्कुटः । इत्यमरः । २ । ५ । १७ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २२४ । २४ । “अपरेणाग्निदायादस्ताम्रचूडं भुजेन सः । महाकायमुपश्लिष्टं कुक्कुटं बलिनां वरम् ॥” यथा चोत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये सुश्रुतेनोक्तम् । “ताम्रचूडस्य मांसेन पिबेद्बा मद्यमुत्तमम् ॥”) कुक्कुरद्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रदुग्धा, स्त्री, (ताम्रं रक्तवर्णं दुग्धं क्षीरं रसोऽस्याः ।) गोरक्षदुग्धा । इति राज- निर्घण्टः ॥ ताम्रपट्टं, क्ली, (ताम्रेण निर्म्मितं पट्टं पत्रम् ।) ताम्रनिर्म्मितलेखनपत्रम् । यथा, -- “दत्त्वा भूमिं निबन्धं वा कृत्वा लेख्यन्तु कारयेत् । आगामिभद्रनृपतिः परिज्ञानाय पार्थिवः ॥ पटे वा ताम्रपट्टे वा समुद्रोपरिचिह्नितम् ॥” इति मिताक्षरा ॥

ताम्रपत्रः, पुं, (ताम्रं ताम्रवर्णं पत्रमस्य ।) जीवशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्र- निर्म्मितपत्रे, क्ली ॥ ताम्रपर्णी, स्त्री, दीर्घिकाभेदः । इति भूरिप्रयोगः ॥ नदीविशेषः । इति पुराणम् ॥ (यथा, रघुः । ४ । ५० । “ताम्रपर्णीं समेतस्य मुक्तासारं महोदधेः ॥”) ताम्रपल्लवः, पुं, (ताम्रवर्णं पल्लवमस्य ।) अशोकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “अशोको हेमपुष्पश्च वञ्जुलस्ताम्रपल्लवः । कङ्केलिः पिण्डपुष्पश्च गन्धपुष्पो नटस्तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ताम्रपाकी, [न्] पुं, (पच्यते इति । पच + घञ् कुत्वञ्च । ताम्रः ताम्रवर्णः पाकः परिणति- रस्त्यस्येति । इनिः ।) गर्द्दभाण्डवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ ताम्रपादी, स्त्री, (ताम्रो रक्तवर्णः पादो मूल- देशोऽस्याः ।) हंसपदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हंसपदीशब्दे विवृतिरस्या ज्ञातव्या ॥) ताम्रपुष्पः, पुं, (ताम्रवर्णं पुष्पमस्य ।) रक्त- काञ्चनः । इति जटाघरः ॥ (अस्य पर्य्यायाः यथा भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “कोविदारश्चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । कुण्डली ताम्रपुष्पश्च स्मन्तकः स्वल्पकेशरी ॥”) भूमिचम्पकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ताम्रपुष्पिका, स्त्री, (ताम्रवर्णं पुष्पमस्याः । कप् टापि अत इत्वञ्च ।) रक्तत्रिवृत् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (रक्तत्रिवृत्शब्दे ज्ञातव्यमस्या विव- रणम् ॥) ताम्रपुष्पी, स्त्री, (ताम्रवर्णं पुष्पमस्या इति । ङीष् ।) धातकी । (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “घातकी धातुपुष्पी च ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा । सुभिक्षा बहुपुष्पी च वह्निज्वाला च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पाटलावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायाः यथा, -- “पाटलिः पाटला मोघा मधुदूती फलेरुहा । कृष्णवृन्ता कुवेराक्षी कालस्थाल्यलिवल्लभा ॥ ताम्रपुष्पी च कथिता परा स्यात् पाटला सिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ताम्रफलः, पुं, (ताम्रं ताम्रवर्णं फलमस्य ।) अङ्कोटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रमूला, स्त्री, (ताम्रं ताम्रवर्णं मूलमस्याः ।) दुरालभा । (यथा, भावप्रकाशे । ज्वराधिकारे श्वासचिकित्सायाम् । “सिंही व्याघ्री ताम्रपर्णी पटोली ॥”) लज्जालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कच्छुरा । इति रत्नमाला ॥ खिराइ इति भाषा ॥ ताम्रवर्णः, पुं, (ताम्रस्येव वर्णोऽस्य ।) पल्लि- षाहतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भारत- वर्षीयद्वीपभेदः । यथा, मात्स्ये । ११३ । ८ ।

पृष्ठ २/६०७

“भारतस्यास्य वर्षस्य नव भेदान् निबोध मे । इन्द्रद्वीपः कसेरुश्च ताम्रवर्णो गभस्तिमान् ॥”) ताम्रवर्णा, स्त्री, (ताम्रस्येव वर्णमस्या इति । टाप् ।) ओड्रपुष्पवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ताम्रवल्ली, स्त्री, (ताम्रवर्णा वल्ली । मध्यपदलोपी समासः ।) मञ्जिष्ठा । इति रत्नमाला ॥ चित्र- कूटदेशप्रसिद्धा लता । तत्पर्य्यायः । ताम्रा २ ताली ३ तमाली ४ तमालिका ५ सूक्षवल्ली ६ सुलोमा ७ शोधनी ८ तालिका ९ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । कफदोषमुखकण्ठोत्थ- रोगनाशित्वम् । श्लेष्मशुद्धिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रवीजः, पुं, (ताम्रवर्णं वीजमस्य ।) कुलत्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रवृक्षः, पुं, (ताम्रमिव रक्तवर्णो वृक्षः ।) रक्तचन्दनम् । कुलत्थः । इति रत्नमाला ॥ ताम्रवृन्तः, पुं, (ताम्रमिव रक्तवर्णं वृन्तमस्य ।) कुलत्थः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताम्रवृन्ता, स्त्री, (ताम्रमिव रक्तवर्णं वृन्तमस्याः इति टाप् ।) कुलत्थिका । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४१ ॥ ताम्रशिखी, [न्] पुं स्त्री, (ताम्रवर्णा शिखा चूडा अस्त्यस्य । इति इनिः ।) कुक्कुटः । इति जटाधरः ॥ ताम्रसारं, क्ली, (ताम्रवत् रक्तवर्णः सारोऽस्य ।) रक्तचन्दनम् । इति रत्नमाला ॥ ताम्रसारकं, क्ली, (ताम्रसार + स्वार्थे कन् ।) रक्तचन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रसारकः, पुं, (ताम्रवत् रक्तवर्णः सारोऽस्येति कप् ।) रक्तखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताम्रा, स्त्री, (ताम्र + टाप् ।) सैंहली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (प्रजापतेः कश्यपस्य पत्नीना- मन्यतमा । यथा, मात्स्ये । ६ । २ । “सुरभिर्विनता तद्बत्ताम्रा क्रोधवशा इरा ॥” सप्तत्वगन्तर्गतचतुर्थत्वग्विशेषः । यथा, -- “चतुर्थी ताम्रा नामाष्टभागप्रमाणा विविध- किलासकुष्ठाधिष्ठाना ॥” इति सुश्रुते शारीर- स्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) ताम्राकुः, पुं, उपद्वीपभेदः । इति शब्दमाला ॥ ताम्राक्षः, पुं, (ताम्रे रक्ताभे अक्षिणी यस्य । अक्षिन् + समासे षच् ।) कोकिलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (ताम्रनयने, त्रि । यथा, भागवते । १ । ७ । ३३ । “तत आसाद्य तरसा दारुणं गौतमीसुतम् । बबन्धामर्षताम्राक्षः पशुं रसनया यथा ॥”) ताम्राभं, क्ली, (ताम्रमिवाभातीति । आ + भा + कः । ताम्रवदाभा अस्येति वा रक्तवर्णत्वात् तथात्वम् ।) रक्तचन्दनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पर्व्वतविशेषः । यथा, ब्रह्माण्डे ४७ अध्याये । “रुचका निषधं प्राप्ता ताम्राभं निषधादपि ॥”) ताम्रार्द्धं, क्ली, (ताम्रस्यार्द्धं अर्द्धभागतया उत्- पत्तिकारणमस्य ताम्रस्यार्द्ध उत्पादकोऽस्य इति वा ।) कांस्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

ताम्रिकः, पुं, (ताम्रं तत्पात्रादिनिर्म्माणं कार्य्य- त्वेनास्त्यस्य । ताम्र + ठन् ।) कंसकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ ताम्रनिर्म्मिते, त्रि । यथा, कार्षिके ताम्रिके पणः । इत्यमरः । २ । ९ । ८८ ॥ (यथा, मनुः । ८ । १३६ । “कार्षापणन्तु विज्ञेयस्ताम्रिकः कार्षिकः पणः ॥”) ताम्रिका, स्त्री, (ताम्रवद्वर्णाभा अस्त्यस्या इति ठन् ततः टाप् ।) गुञ्जा । इति राज- निर्घण्टः ॥ मानरन्धावाद्यम् । इति भूरि- प्रयोगः ॥ ताम्री, स्त्री, (ताम्रस्य विकारः । इति अण् ततो ङीप् ।) वाद्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । मान- रन्ध्रा २ विकारिका ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताय, ऋ ङ पालने । सन्ततौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) सन्ततिर्विस्तारः । ऋ, अततायत् । ङ, तायते विद्यां सुधीः । इति दुर्गादासः ॥ तायिकः, पुं, (ताये पालने साधुरिति ठञ् ।) तर्ज्जिकाभिधदेशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४ ॥ तारं, क्ली, (तार्य्यते विस्तार्य्यते इति । तॄ + णिच् + घञ् ।) रूप्यम् । इति मेदिनी । ते, ४३ ॥ (“दग्धोत्तीर्णं सुशीतं यन्निर्म्मलं कुन्दसन्निमम् । गुरुस्निग्धकुमारञ्च तारसुत्तममिष्यते ॥” अशुद्धस्यामृतस्यास्य गुणा यथा, -- “आयुः शुक्रं बलं हन्ति रोगसंघं करोति च । अशुद्धञ्चामृतन्तारं शुद्धमार्य्यमतो बुधैः ॥” अस्य मारणं यथा, -- “कण्टवेघ्यं तारपत्रं दिह्याद्द्विगुणहिङ्गुलम् । पातयन्त्रे रसो ग्राह्यो रजतं मृतमुच्यते ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणा- धिकारे ॥) मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, रसेन्द्रसारसंग्रहे त्रैलोक्यचिन्तामणि- वटिकायाम् । “हारं सुवर्णं सुमृतञ्च तारम् ॥” “तारं मौक्तिकम् । तारशब्देनात्र मौक्तिक- मेवोच्यते न तु रजतम् ।” इति तट्टीका ॥ गौणसिद्धिभेदः । यथा, “विहन्यमानस्य दुःखस्य त्रित्वात् तद्विघातास्त्रय इति इमा मुख्यास्त्रिस्रः सिद्धयस्तदुपायतया त्वितरा गौण्यः पञ्चसिद्धय- स्तत्रापि हेतुमत्तया तिस्रः हेतुतया पञ्च व्यवस्थिताः । तास्वाद्या अध्ययनादिलक्षणाः सिद्धयो हेतवः मुख्यास्तु हेतुमत्यः । विधिवद्- गुरुमुखादध्यात्मविद्यानां अक्षरस्वरूपग्रहण- मध्ययनं प्रथमसिद्धिस्तारमुच्यते ॥” इति तत्त्व- कौमुदी ॥ अक्षिमध्यम् । इति मेदिनी । रे, ४३ ॥) तारः, पुं, वानरविशेषः । मुक्ताविशुद्धिः । शुद्ध- मौक्तिकः । इति मेदिनी । रे, ४३ ॥ (तार्य्यते उत्तार्य्यते भवसागरादनेन । तॄ + णिच् + घञ् । यद्वा तारयति स्वोच्चारणजपादिभिर्लोकान् । तॄ + णिच् + अच् । एतन्निरुक्तिर्यथा, काशी- खण्डे । ७३ अध्याये ।

“तारयेद् यद् भवाम्बोधेः स्वजपासक्त- मानसम् । ततस्तार इति ख्यातो यस्तं ब्रह्माव्यलोकयत् ॥”) प्रणवः । इति तन्त्रम् ॥ (यथा, महागणपति- स्तोत्रे । २ । “तारश्रीपरशक्तिकामवसुधारूपानुगं यं विदु- स्तस्मै स्तात् प्रणतिर्गणाधिपतये यो रागिणा- भ्यर्थ्यते ॥”) तरणम् । इति विश्वः ॥ कूर्च्चबीजम् । इति तन्त्रसारम् ॥ (नक्षत्रम् । इति मेदिनी । रे, ४३ ॥ अत्युच्चशब्दः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ३८ ॥ यथा, हेमचन्द्रटीकायाम् । “नृणामुरसि मन्द्रस्तु द्वाविंशतिबिधो ध्वनिः । स एव कण्ठमध्यः स्यात् तारः शिरसि गीयते ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११७ । “अशोकस्तारणस्तारः शूरः सौरिर्जनेश्वरः ॥” राक्षसविशेषः । यथा महाभारते । ३ । २८४ । ९ । “युयुधे लक्षणश्चापि तथैवेन्द्रजिता सह । विरूपाक्षेण सुग्रीवस्तारेण च निखर्व्वटः ॥” दैत्यविशेषः । यथा, हरिवंशे । ४३ । ९ । “तारस्तु क्रोशविस्तारमायसं वायसध्वजम् ॥”) महादेवः । “काश्यां विश्वेश्वरोऽहं गिरिपतितनयासंयुतो वामभागे शुण्डादण्डेन दक्षे त्रिपथगतटिनीतीर- शुद्धाम्बुभागे । मायावीजञ्च कर्णे सुरमुनिसहितो ध्यानयुक्तं वदामि प्रीत्या लोकस्य तस्मात् सुरमुनिगणकैरुच्यते तारनाम ॥” इति शब्दार्थचिन्तामणिः ॥) तारः, त्रि, अत्युच्चशब्दविशिष्टः । इति मेदिनी । रे, ४४ ॥ स्फुरितकिरणः । निर्म्मलः । इति धरणिः ॥ (तारं मुक्तास्त्यत्रेति अच् । मुक्ता- विशिष्टः । यथा, अमरुशतके । २८ । “उरसि निहितस्तारो हारः कृता जघने घने ॥”) तारकं, क्ली, (तारेण कनीनिकया कायतीति । कै + कः ।) चक्षुः । इति मेदिनी । के, १०० ॥ तारकं, क्ली, स्त्री, (तारमेव । स्वार्थे कन् ।) चक्षुस्तारा । नक्षत्रम् । इति मेदिनी । के, १०० ॥ तारकः, पुं, (तारयति दैत्यानिति । तॄ + णिच् + ण्वुल् ।) द्वादशमन्वन्तरीयेन्द्रशत्रुरसुरविशेषः । यथा, -- “मनोस्तु दक्षपुत्त्रस्य द्बादशस्यात्मजान् शृणु । देववानुपदेवश्च देवश्रेष्ठो विदूरथः ॥ मित्रवात् मित्रदेवश्च मित्रविन्दश्च वीर्य्यवान् । मित्रवाहः सुवर्च्चाश्च दक्षपुत्त्रमनोः सुताः ॥ तपस्वी सुतपाश्चैव तपोमूर्त्तिस्तपोरतिः । तपोधृतिर्द्युतिश्चान्य ऋषयश्च तपोधनाः ॥ सुधर्म्माणः सुतपसो हरिता रोहितास्तथा । सुरारयो गणाः पञ्च प्रत्येकं दशको गणः ॥

पृष्ठ २/६०८

ऋतघामा च तन्त्रेन्द्रस्तारको नाम तद्रिपुः । हरिर्नपुंसको भूत्वा घातयिष्यति शङ्कर ! ॥ इति गारुडे ८७ अध्याये ॥ (अपरोऽसुरविशेषः । कार्त्तिकेयः एनं निहत- वान् । यथा, मतस्यपुराणे । १४५ । ५ -- ११ । “वज्राङ्गो नाम दैत्योऽभूत्तस्य पुत्त्रस्तु तारकः । सुरानुद्बासयामास पुरेभ्यः स महाबलः ॥ ततस्ते ब्रह्मणोऽभ्यासं जग्मुर्भयनिपीडिताः । भीतांश्च त्रिदशान् दृष्ट्वा ब्रह्मा तेषामुवाच ह ॥ सन्त्यजध्वं भयं देवाः ! शङ्करस्यात्मजः शिशुः । तुहिनाचलदौहित्रस्तं हनिष्यति दानवम् ॥ ततः काले तु कस्मिंश्चित् दृष्ट्वा वै शैलजां शिवः । स्वरेतो वह्निवदने व्यसृजत्कारणान्तरे ॥ तत्प्राप्तं वह्निवदने रेतो देवानतर्पयत् । विदार्य्य जठराण्येषां अजीर्णं निर्गतं मुने ! ॥ पतितं तत् सरिद्वरे ततस्तु शरकानने । तस्मात्तु स समुद्भूतो गुहो दिनकरप्रभः । स सप्तदिवसो वालो निजघ्ने तारकासुरम् ॥” अस्य विशेषविवरणन्तु तत्रैव १४५ अध्यायमारभ्य १५९ अध्यायेषु द्रष्टव्यम् ॥ तारयतीति । तॄ + णिच् + ण्वुल् ।) कर्णधारः । इति मेदिनी । के, ९९ ॥ भेलकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (तरणो- पायः । यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । ४ । ४० । “केचिदागमजालेन केचिन्निगमसङ्कुलैः । केचित्तर्केण मुह्यन्ति नैव जानन्ति तारकम् ॥” “तारयतीति तारकस्तं तारकं तरणोपायं नैव जानन्ति ।” इति तट्टीका ॥ महादेवः । वथा, महाभारते । १२ । २८४ । ३५ । “गर्भमांसशृगालाय तारकाय तराय च । नमो यज्ञाय यजिने हुताय प्रहुताय च ॥”) त्रातरि, त्रि । इति मेदिनी । के, १०० ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । २ । १३ । “कथयति भगवान् इहान्तकाले भवभयकातरतारकं प्रबोधम् ॥” स्त्रियां टापि अत इत्वम् । यथा, गोः रामा- यणे । २ । ९७ । २३ । “नारीणां तारिकाः काश्चित् काश्चित् परम- वाजिनाम् ॥”) तारकजित्, पुं, (तारकं तारकासुरं जयतीति । जि + क्विप् तुगागमश्च ।) कार्त्तिकेयः । इत्यमरः । १ । १ । १४२ ॥ (एतद्विवरणं मात्स्ये १५९ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) तारकब्रह्म, क्ली, (तारकं संसारसागरपारकारकं ब्रह्म ।) षडक्षरमन्त्रविशेषः । यथा, -- “षडक्षरं महामन्त्रं तारकं ब्रह्म उच्यते । ये भजन्ति च मां भक्त्या तेषां मुक्तिर्न संशयः ॥ रामाय नम इत्येवमुच्चार्य्य मन्त्रमुत्तमम् । सर्व्वदुःखहरञ्चैतत् पापिनामपि मुक्तिदम् ॥ इमं मन्त्रं जपन्नित्यममलस्त्वं भविष्यसि । भग्मास्थिधारणाद्यस्तु सम्भूतश्चाशुचिस्त्रयि ॥ मङ्गलं तद्भूत सर्व्वं मन्मन्त्रोच्चारणात् शुभात् । लमप्यनेन श्रीरामतारकाख्येन मन्त्रतः ॥

भूत्वा काश्यां विश्वनाथो मदाज्ञापरिपालकः । कृत्वा मुक्तान् जीवमात्रान् मानुषादीन् परं पदम् ॥ अन्यत् किन्ते भयं मन्त्रप्रभावात् प्रापयिष्यसि । इति सन्दिश्य मां विष्णुर्विससर्ज्ज मरुद्गणान् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे श्रीशिवं प्रति श्रीविष्णु- वाक्यम् ॥ अपि च । “मुमूर्षोर्मुनिकर्ण्यान्तु अर्द्धोदकनिवासिनः । अहं दिशामि ते मन्त्रं तारकं ब्रह्मवाचकम् ॥ ॐ श्रीरामरामरामेत्येतत्तारकमुच्यते । अतस्त्वं जानकीनाथ ! परं ब्रह्म विनिश्चितम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे श्रीरामं प्रति श्रीशिव- वाक्यम् ॥ तारका, स्त्री, क्ली, (तरति तारयति वा । तॄ + णिच् + ण्वुल् । टाप् । “तारका ज्योतिषि ।” ७ । ३ । ४५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या न अत इत्वम् ।) नक्षत्रम् । (यथा, मार्कण्डेये । १५ । ७१ । “अप्-बिन्दवो यथाम्भोधौ यथा वा दिवि तारकाः । यथा वा वर्षतो धारा गङ्गायां सिकता यथा ॥”) कनीनिका । इति मेदिनी । के, १०० ॥ (यथा, रघुः । ११ । ६९ । “क्षत्त्रकोपदहनार्च्चिषं ततः सन्दधे दृशमुदयतारकाम् ॥”) इन्द्रवारुण्यां स्त्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ तारकारिः, पुं, (तारकस्य तारकासुरस्य अरिः ।) कार्त्तिकेयः । इति हेमचन्द्रः । २ । १२३ ॥ तारकिणी, स्त्री, (तारकाः सन्त्यत्र । तारका + इनिः ङीप् ।) रात्रिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तारकितं, त्रि, (तारकाः सञ्जाता अस्य । तारका + “तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) तारकायुक्तम् । यथा, -- “सिति निशा दृशदि स्फुटदुत्पतत् कणगणाधिपतारकिताम्बरः ॥” इति नैषधम् ॥ तारणः, पुं, (तारयतीति । तॄ + णिच् + ल्युः ।) भेलकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (संसारसागरात् तारयतीति । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५० । “अशोकस्तारणस्तारः शूरः सर्व्वजनेश्वरः ॥” महादेवः । यथा, तत्रैव । १३ । १७ । ११७ । “तोरणस्तारणो वातः परिधीपतिखेचरः ॥” क्ली, षष्ठिवत्सरेषु अष्टादशवत्सरः । यथा, ज्योतिषतत्त्वे । “अतिवृष्टिश्च जायेत धान्यस्याथ प्रपीडनम् । शस्यं भवति सामान्यं तारणे सुरवन्दिते ! ॥” तथाच वृहत्संहितायाम् । ८ । ३६ । “तारणं तदनु भूरिवारिदं शस्यवृद्धिमुदितञ्च पार्थिवम् ॥” तॄ + णिच् + भावे ल्युट् । उत्तारणम् । उद्धा- रणम् । यथा, महाभारते । ४ । ४ । ५३ ।

“तारणायास्य दुःखस्य प्रस्थानाय जयाय च ॥”) तरणकारयितरि, त्रि ॥ तारणिः, स्त्री, (तारयतीति । तॄ + णिच् + अनिः ।) नौका । इति हारावली । ५९ ॥ तारतण्डुलः, पुं, (तारं मुक्तेव शुभ्रस्तण्डुलो यस्य ।) धवलयावनालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तारतम्यं, क्ली, तरतमयोर्भावः । (तरतम + ष्यञ् ।) न्यूनाधिक्यम् । यथा, -- “निर्द्धनं निधनमेतयोर्द्वयो- स्तारतम्यविधिमुग्धचेतसा । बोधनाय विधिना विनिर्म्मिता रेफ एव जयवैजयन्तिका ॥” इत्युद्भटः ॥ तारदी, स्त्री, (तरदी एव । स्वार्थे अण् ततो ङीष् ।) तरदीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तारपुष्पः, पुं, (तारं रूप्यमिव शुभ्रं पुष्पं यस्य ।) कुन्दवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तारलः, त्रि, (तरल एव । स्वार्थे अण् ।) विटः । इति भूरिप्रयोगः ॥ तारविमला, स्त्री, (तारं रूप्यमिव विमला ।) धातुविशेषः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तारशुद्धिकरं, क्ली, (तारस्य रजतस्य शुद्धिं करो- तीति । कृ + टः ।) सीसकम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ तारा, स्त्री, पुं, (तारयतीति । तॄ + णिच् + अच् ।) नक्षत्रम् । इत्यमरः । १ । ३ । २१ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २११ । २६ । “चन्द्रादित्यौ ग्रहास्तारा नक्षत्राणि दिवौ- कसः ॥”) यथाच कर्म्मलोचने । “एकतारं नभो दृष्ट्वा स्मर्त्तव्यो नारदो मुनिः । तावद्भवति चाण्डालो यावदन्यां न पश्यति ॥” अक्षिमध्यम् । इति मेदिनी । रे, ४३ ॥ शेषस्य पर्य्यायः । विम्बिनी २ कनीनिका ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तारका ४ । इत्यमरः । १ । ३ । २१ ॥ (यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । ४ । ३९ । “तारे ज्योतिषि संयोज्य किञ्चिदुन्नमयेद्भुवौ ॥”) तारा, स्त्री, (तारयति तापादिति । तॄ + णिच् + अच् + टाप् ।) बुद्धदेवताभेदः । बृहस्पति- भार्य्या । इति मेदिनी । रे, ४३ ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । ११ । ७५ । “ततः कालेन कियता तारासूत सुतं शुभम् ॥”) बालिभार्य्या । सा सुषेणवानरकन्या । इति रामायणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २७९ । १८ । “हेममाली ततो बाली तारां ताराघिपान- नाम् । उवाच वचनं वाग्मी तां वानरपतिः पतिः ॥”) चीडा । मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ द्वितीया शक्तिः । यथा, -- “लीलया वाक्प्रदा चेति तेन लीलसरस्वती । तारकत्वात् सदा तारा सुखमोक्षप्रदायिनी ॥ उग्रापत्तारिणी यस्मादुग्रतारा प्रकीर्त्तिता ॥”

पृष्ठ २/६०९

अस्या ध्यानं यथा, -- “प्रत्यालीढपदार्पिताङ्घ्रिशवहृद्घोराट्टहासा परा खड्गेन्दीवरकर्त्तृखर्परभुजा क्रूङ्कारबीजोद्भवा । खर्व्वा नीलविशालपिङ्गलजटाजूटैकनागैर्युता जाड्यं न्यस्य कपालके त्रिजगतां हन्त्युग्रतारा- स्वयम् ॥” अपि च । “प्रत्यालीढपदां घोरां मुण्डमालाविभूषिताम् । खर्व्वां लम्बोदरीं भीमां व्याघ्रचर्म्मावृतां कटौ ॥ नवयौवनसम्पन्नां पञ्चमुद्राविभूषिताम् । चतुर्भुजां ललज्जिह्वां महाभीमां वरप्रदाम् ॥ खडगकर्त्तृसमायुक्तसव्येतरभुजद्बयाम् । कपालोत्पलसंयुक्तसव्यपाणियुगान्विताम् ॥ पिङ्गोग्रैकजटां ध्यायेन्मौलावक्षोऽभ्यभूषिताम् । बालार्कमण्डलाकारलोचनत्रयभूषिताम् ॥ ज्वलच्चितामध्यगतां घोरदंष्ट्रां करालिनीम् । सावेशस्मेरवदनां स्त्र्यलङ्कारविभूषिताम् ॥ विश्वव्यापकतोयान्तःश्वेतपद्मोपरिस्थिताम् ॥” अस्या दशाक्षरमन्त्रोक्तध्यानं यथा, -- “श्यामवर्णां त्रिनयनां द्विभुजां वरपङ्कजे । दघानां बहुवर्णाभिर्बहुरूपाभिरावृताम् ॥ शक्तिभिः स्मेरवदनां स्मेरमौक्तिकभूषणाम् । रत्नपादुकयोर्न्यस्तपादाम्बुजयुगां स्मरेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ (अस्या बीजं यथा, “ह्रीँ स्त्रीँ हुँ फट् ॥”) तारापतिः, पुं, (तारायाः पतिः ।) शिवः । चन्द्रः । (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । २७ । “शान्तध्वान्तकलङ्क शङ्करशिखालङ्कार तारापते राकाकान्त सविभ्रमं भ्रम सदा निःशङ्कमङ्के दिवः ॥”) बृहस्पतिः । वाली । सुग्रीवः । इति पुराणम् ॥ (यथा, नैषधे । १९ । ८ । “व्रजति कुमुदे दृष्ट्वा मोहं दृशोरपिधायके भवति च नले दूरं तारापतौ च हतौजसि । लघु रघुपतेर्ज्जायां मायामयीमिव रावणि- स्तिमिरचिकुरग्राहं रात्रिं हिनस्ति गभस्ति- राट् ॥”) तारापथः, पुं, (ताराणां नक्षत्राणां पन्थाः । समासे अ ।) आकाशः । इति हलायुघः ॥ (देशविशेषः । यथा, रघुः । १५ । ९० । “अङ्गदं चन्द्रकेतुञ्च लक्षणोऽप्यात्मसम्भवौ । शासनात् रघुनाथस्य चक्रे तारापथेश्वरौ ॥” “कारापथेश्वरौ ।” इति वा पाठः ॥) तारापीडः, पुं, (ताराणां नक्षत्राणां आपीडो भूषणमिव ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (स्वनामख्यातश्चन्द्रापीडस्य राज्ञो भ्राता । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ४३ । “तारापीडोऽपि तनयः क्रमात् तस्यामजायत ॥” कादम्बरीकथितनायकविशेषः । यथा, काद- म्बर्य्याम् । १०२ पत्रे । “अवतार इव धर्म्मस्य प्रतिनिधिरिव पुरुषोत्तमस्य परिहृतप्रजापीडो राजा तारापीडोऽभवत् ॥”)

ताराभूषा, स्त्री, (तारा नक्षत्राणि भूषा भूषणं यस्याः ।) रात्रिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ताराभ्रः, पुं, (तारो निर्म्मलोऽभ्र इव । शुक्लवर्ण- त्वादस्य तथात्वम् ।) कर्पूरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विवरणमस्य कर्पूरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तारामण्डलः, पुं, (ताराणां मुक्तानां मण्डलं यत्र ।) ईश्वरगृहविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (नक्षत्रमण्डले, क्ली ॥) तारारिः, पुं, (तारस्य रूप्यस्य अरिः । एतत्- संसर्गेण रूप्यस्य चाकचिक्यादिकं विनश्यतीत्य- तोऽस्य तथात्वम् ।) विटमाक्षिकः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । १२१ ॥ तारावती, स्त्री, चन्द्रशेखरराजपत्नी । सा च ककुत्स्थराजेन तत्पत्न्यां मनोन्मथिन्यां जाता । असौ गिरिजांशजा । यथा, -- “इक्ष्वाकुवंशजो राजाककुत्स्थो नाम धार्म्मिकः । भोगवत्याह्वयायान्तु पुर्य्यां रिपुनिसूदनः ॥ सर्व्वलक्षणसम्पन्नो भूपालगुणसंयुतः । तस्य भार्य्या महाभागा भर्गदेवस्य पुत्त्रिका ॥ सा मनोन्मथिनी नाम्ना पूजिता पतिवल्लभा । तस्याः पुत्त्रशतं जज्ञे देवगर्भाभमच्युतम् ॥ बलवीर्य्यसमायुक्तं ककुत्स्थनृपसत्तमात् । पुत्त्री न विद्यते तस्यास्तदर्थं सा गृहान्तरे ॥ निभृतं स्थण्डिलं कृत्वा चण्डिकां समपूजयत् । पूज्यमाना महादेवी चण्डिका राजभार्य्यया ॥ प्रसन्ना सा त्रिभिर्व्वर्षैस्तां स्वप्ने चाब्रवीदिदम् । योषिल्लक्षणसंयुक्ता सार्व्वभौमस्य भाविनी ॥ नक्षत्रमालया युक्ता पुत्त्री तव भविष्यति । सापि स्वप्ने वरं प्राप्य मुदिताभून्नृपाङ्गना ॥ पार्व्वत्यपि स्वयं तस्या गर्भे काले विवेश ह । सा मनोन्मथिनी देवी प्रवृत्ते ऋतुसङ्गमे ॥ गर्भं दधौ महासत्त्वं चन्द्रिकेवामृतोत्करम् । सम्पूर्णे तु ततः प्राप्ते तदा नक्षत्रमालिनीम् ॥ सा मनोन्मथिनी देवी सुषुवे तनयां शुभाम् । तां दृष्ट्वा हारसंयुक्तां शरज्ज्योत्स्नोपमां शुभाम् ॥ ककुत्स्थो भार्य्यया सार्द्धमत्यन्तमुदितीऽभवत् । सहजेनाथ हारेण भूषिता सा ककुत्स्थजा ॥ ववृधे मन्दिरे तस्य वर्षास्विव सुरापगा । तेनैव हारचिह्नेन तस्यास्तारावतीति वै ॥ नामाकरोत् पिता काले यथोक्ते नृपसत्तमः । कालक्रमेण सा बाल्यं व्यतीत्य वरवर्णिनी ॥ मञ्जुलं यौवनोद्भेदं प्राप श्रीरिव माधवे । तस्यास्तु यौवनोद्भेदं दृष्ट्वा राजा सुतैः सह ॥ ककुत्स्थः कारयामास समयेऽथ स्वयंवरम् । माघवे मासि संप्राप्ते चन्द्रवृद्धौ शुभे दिने ॥ स्वयंवरसभां चक्रे तारावत्याः पिता सुतैः । वार्त्तिकान् सुबहून् राजा वडवाभिः क्रमेण वै ॥ तूर्णं प्रस्थापयामास नानादेशनृपान् प्रति । ते राजानस्तथा श्रुत्वा वार्त्तां वै वार्त्तिकाननात् ॥ तूर्णमेव समाजग्मुस्तारावत्याः स्वयंवरम् । तत् श्रुत्वा पौष्यतनयश्चतुरङ्गबलैर्यतः ॥

स्वयंवरं जगामाशु देवालङ्कारमण्डितः । एतस्मिन्नन्तरे राज्ञः कुमारी वरवर्णिनी ॥ वृद्धां धात्रीं निजां सम्यक् सम्पूर्णज्ञानशालिनीम् । स्वयंवरसभां द्रष्टुं प्राहिणोत् सदसं प्रति ॥ स्वयंवरसभां गत्वा चारुरूपं सुलक्षणम् । नृपं निरूप्य भो धात्रि ! मह्यमेत्य निवेदय ॥ एवं तां प्रेषयित्वाथ धात्रीं नृपतिपुत्त्रिका । सा मनोन्मथिनी यत्र प्राराधयति चण्डिकाम् ॥ तत्र प्रायान्महाभागा शुभा तारावती तदा । तत्र गत्वा महादेवीं प्रणम्य कालिकाह्वयाम् ॥ मानुषेणाथ भावेन न ज्ञात्वात्मानमात्मना । प्रणनाम महाभक्त्या वाक्यञ्चैतदुवाच ह ॥ प्रणमामि महामायां योगनिद्रां जगम्मयीम् । सा मे प्रसीदतां गौरी चण्डिका भक्तवत्सला । यदि सत्यं जनन्या मे मदर्थे त्वं प्रपूजिता । तेन सत्येन सुभगः पतिर्म्मम नृपोत्तमः ॥ स्वयंवरेऽद्य भवतु प्रसीद हरवल्लभे ! । इति तस्या वचः श्रुत्वा चण्डिका हरमोहिनी ॥ मोहयन्ती नृपसुतां यथात्मानं न वेत्ति च । अथ प्राहादृश्यमूर्त्तिरिदं सा सूनृतं वचः ॥ श्रीदेव्युवाच । पौष्यस्य तनयो योऽसौ नाम्ना तु चन्द्रशेखरः । स मनोहररूपस्ते प्रियः स्वामी भविष्यतिं ॥ तमिन्दूकलया शीर्षे चिह्नितं नृपसत्तमम् । वरयस्व रवारोहे पार्व्वतीव वृषध्वजम् ॥ अथाजगाम सा धात्री निरूप्य सदृशं पतिम् । तारावत्यास्तदाचष्ट रहस्यं नृपसत्तमम् ॥ दृष्ट्वा तामागतां धात्रीं प्रहृष्टा नृपतेः सुता । पप्रच्छ निभृतं कीदृक् को वा दृष्टस्त्वया नृपः ॥ सा प्राह धात्री वचनात्तव भूपा विलोकिताः । चारुरूपाः कुलीनाश्च शास्त्रे शस्त्रे च पारगाः ॥” “नृपौ पुनर्म्महासत्त्वौ सिंहस्कन्धौ बृहद्भुजौ । सर्व्वलक्षणसम्पन्नौ देवालङ्कारमण्डितौ ॥ तयोरपि वयःस्थत्वात् प्रशस्तश्चन्द्रशेखरः । स एव ते पतिर्योग्यश्चिह्नेनानेन सुन्दरि ! ॥ तं त्वं वरय राजानं तव योग्यं शुभोदयम् । धात्र्याश्चैवं वचः श्रुत्वा राजपुत्त्री जगाद ताम् ॥ मत्पार्श्वचारिणी भूत्वा निदेशय नृपोत्तमम् । सावतीर्य्य तदा याप्ययानात्तारावती तदा ॥ धात्र्या चानुगया युक्ता व्यचरत् सदसोऽन्तरे । सभामध्ये चिरं सा तु विहृत्य वरवर्णिनी ॥ भावित्वान्नियतेर्योगाच्चण्डिकायाः प्रसादतः । तयोः समत्वादेकत्वात्तया धात्र्या विबोधिता ॥ इति खेदजघर्म्माम्भःकणिकानिचितानना । पतिं पूर्ब्बतरं पुत्त्री राज्ञान्तारावती सती ॥ स्वयं सा पार्व्वती देवी वव्रे च चन्द्रशेखरम् । वैवाहिकेन विधिना स राजा चन्द्रशेखरः ॥ तारावतीं तदा भार्य्यां ककुत्स्थनृपतेः सुताम् । संस्कृत्य ज्ञापयामास देवेभ्यो वैदिकैर्मखैः ॥ पाणिग्रहणसंस्कारं कृत्वा तां सहचारिणीम् । करवीरपुरायाशु प्रययौ चन्द्रशेखरः ॥” इति कालिकापुराणे ४८ अध्यायः ॥

पृष्ठ २/६१०

तारिका, स्त्री, (तारस्तीव्रतास्या अस्तीति । तार + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) तालरसः । ताडी इति भाषा । यथा, -- “सम्बिदा कालकूटञ्च ताम्रकूटञ्च धुस्तुरम् । अहिफेनं खर्जुरसस्तारिका तरिता तथा ॥” इति कुलार्णवतन्त्रम् ॥ (तरणमूल्ये, क्ली । यथा, मनुः । ८ । ४०७ । “गर्भिणी तु द्बिमासादिस्तथा प्रव्रजितो मुनिः । ब्राह्मणा लिङ्गिनश्चैव न दाप्यास्तारिकं तरे ॥”) तारिणी स्त्री, (तारयतीति । तॄ + णिच् + णिनिः ङीप् च ।) बुद्धदेवताभेदः । तत्पर्य्यायः । तारा २ महाश्रीः ३ ॐ कारा ४ स्वाहा ५ श्रीः ६ मनोरमा ७ जया ८ अनन्ता ९ शिवा १० लोकेश्वरात्मजा ११ खदूरवासिनी १२ भद्रा १३ वैश्या १४ नीलसरस्वती १५ शङ्खिनी १६ महातारा १७ वसुधारा १८ धनन्ददा १९ त्रिलोचना २० लोचना २१ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ * ॥ द्बितीया शक्तिः । यथा, -- “अथ भेदान् प्रवक्ष्यामि तारिण्याः सर्व्वसिद्धिदान् । येषां विज्ञानमात्रेन जीवन्मुक्तस्तु साधकः ॥ कवितां लभते शुद्धामनर्गलविजृम्भिणीम् । पाण्डित्यं सर्व्वशास्त्रेषु धनैर्धनपतिर्भवेत् ॥ राजद्बारे सभायाञ्च विवादे व्यवहारके । सर्व्वत्र जयमाप्नोति बृहस्पतिरिवापरः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ अस्या ध्यानं ताराशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (“तारा चोग्रा महोग्रा च वज्रा नीला सरस्वती । कामेश्वरी भद्रकाली इत्यष्टौ तारिणी स्मृता ॥” इति मन्त्रकोषः ॥ त्रि, उद्धारकर्त्त्री । यथा, मार्कण्डेये । “तारिणी भवसंसारसागरस्य कुलोद्भवे ! ॥”) तारुण्यं, क्ली, (तरुणस्य भावः । तरुण + ब्राह्म- णादित्वात् ष्यञ् ।) यौवनम् । इत्यमरः । २ । ६ । ४० ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २४ । ७ । “तृणकोटिसमं वित्तं तारुण्याद्बित्तकोटिषु ॥”) तारेयः, पुं, (ताराया वालिपत्न्या अपत्यं पुमान् ।) तारा + ढक् ।) वालिपुत्त्रः । इति जटाधरः ॥ (यथा, रामायणे । ४ । २२ । १२ । “अनुरूपाणि कर्म्माणि विक्रम्य बलवान् रणे । करिष्यत्येष तारेयस्तेजस्वी तरुणोऽङ्गदः ॥” बृहस्पतिपत्न्यास्तारायाः पुत्त्रो बुधोऽपि ॥) तार्किकः, त्रि, (तर्कं षेत्ति अधीते वा । तर्क + ठक् ।) तर्कशास्त्रवेत्ता । तर्काध्ययनकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ स षडिधो यथा । वैशे- षिकः १ औलूक्यः २ बार्हस्पत्यः ३ नास्तिकः ४ लौकायतिकः ५ चार्व्वाकः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, अप्पयदीक्षित-वैराग्यशतक । ६१ । “कोपो मैत्रावरुणेः शापो वा तार्किकस्य मुनेः । संस्मर्य्यते यदि सकृच्छत्रोरपि मास्तु शक्र- पदम् ॥”) तार्क्षः, पुं, (तृक्ष एव । स्वार्थे अण् ।) कश्यपः । यथा, श्रीभागवते ।

“प्रमथ्य तरसा राज्ञः शाल्लादींश्चैद्यपक्षगान् । पश्यतां सर्व्वलोकानां तार्क्षपुत्त्रः सुधामिव ॥” (विनतायां जातः कश्यपपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । १२३ । ७० । “तार्क्षश्चारिष्टनेमिश्च गरुडश्चामितध्वजः । अरुणश्चारुणिश्चैव वैनतेया व्यवस्थिताः ॥”) तार्क्षी, स्त्री, (तार्क्ष + गौरादित्वात् ङीष् ।) पातालगरुडीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ तार्क्ष्यं, क्ली, रसाञ्जनम् । इति मेदिनी । ये, २७ ॥ (यथास्य पर्य्यायाः वैद्यकरत्नमालायाम् । “तार्क्ष्यं शैलं नीलवर्णमञ्जनञ्च रसाञ्जनम् ॥”) तार्क्ष्यः, पुं, (तार्क्षस्य कश्यपस्य अपत्यम् । तार्क्ष + “गर्गादिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इति यञ् ।) अश्वः । सर्पः । गरुडाग्रजः । गरुडः । इति मेदिनी । रे, २७ ॥ (यथा, रघुः । ६ । ४९ । “त्रस्तेन तार्क्ष्यात् किल कालियेन मणिं विसृष्टं यमुनौकसा यः ॥” तथाच ऋग्वेदे । १ । ८९ । ६ । “स्वस्तिनस्तार्क्ष्योऽरिष्टनेमिः स्वस्तिनो बृहस्पतिर्दधातु ॥” “तृक्षस्य पुत्त्रो गरुत्मान् नोऽस्माकं स्वस्ति अवि- नाशं विदधातु ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ “तार्क्ष्यो रथो गरुडो वा नः स्वस्ति दधातु ॥” इति वाजसनेयसंहिताभाष्ये महीधरः । २५ । १९ ॥ तृक्षमुनेर्गोत्रापत्यम् । यथा, महाभारते । ३ । १८४ । ८ । “जग्मुश्चारिष्टनेम्नोऽथ तार्क्ष्यस्याश्रममञ्जसा ॥” तथाच तत्रैव । १२ । २८८ । ४ । “एवमुक्तस्तदा तार्क्ष्यः सर्व्वशास्त्रविदां वरः । विबुध्य सम्पदञ्चाग्र्यां तद्बाक्यमिदमब्रवीत् ॥”) शालवृक्षः । स्वर्णम् । इति शब्दरत्नावली ॥ अश्वकर्णवृक्षः । स्यन्दनम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । २९८ ॥ (क्षत्त्रियविशेषः । यथा, महा- भारते । २ । ५१ । १५ । “अम्बष्ठाः कौकुरास्तार्क्ष्या वस्त्रपाः पह्लवैः सह ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ९७ । “गन्धर्व्वो ह्यदितिस्तार्क्ष्यः सुविज्ञेयः सुशारदः ॥” पर्व्वतविशेषः । इति कश्चित् ॥) तार्क्ष्यजं, क्ली, (तार्क्ष्यः सुवर्णं तद्बत् जायते । यद्बा, तार्क्ष्ये पर्व्वते जायते इति । जन + डः ।) रसाञ्जनम् । इति भावप्रकाशः ॥ तार्क्ष्यध्वजः, पुं, (तार्क्ष्यो गरुडः ध्वजे यस्य ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः । २ । १२८ ॥ तार्क्ष्यनायकः, पुं, (तार्क्ष्याणां सर्पाणां नायकः प्रापकः । स्वमातुर्दासत्वकाले विमातृपुत्त्रसर्पाणां बहनात् तथात्वम् ।) गरुडः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तार्क्ष्यनाशकः । इति कश्चित् ॥) तार्क्ष्यप्रसवः, पुं, (तार्क्ष्यः पर्व्वतः प्रसवोऽस्य ।) अश्वकर्णवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तार्क्ष्यशैलं, क्ली, (तार्क्ष्यशैले भवम् । अण् ।) रसाञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ९ अध्यायेः

“सिन्धूद्भूतं चक्रमर्द्दस्य वीज- मिक्षूद्भूतं केशवं तार्क्ष्यशैलम् ॥”) तार्क्ष्यी, स्त्री, (तार्क्ष्यस्य पक्षिणः प्रिया । अण् ङीप् च ।) वनलताविशेषः । इति शब्दरत्ना- वलो ॥ तालं, क्ली, (तलत्यनेनेति । तल प्रतिष्ठायाम् + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२२ । इति घञ् ।) हरि- तालम् । (अस्य नामानि यथा, -- “हरितालं तालमालं मालं शैलूषभूषणम् । पिञ्जकं रोमहरणं तालकं पातमित्यपि ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) तालीशपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्गा- सिंहासनम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । २०२ ॥ (तालस्य विकारः । “तालादिभ्योऽण् ।” ४ । ३ । १५२ । इत्यस्य तालाद्धनुषि इति वार्त्ति- कोक्त्या अण् । धनुः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ तालस्येदम् । अण् तस्य लुक् ।) तालफलम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १०१ । ५ । “शिरोभिः प्रपतद्भिश्चाप्यन्तरीक्षात् महीतलम् । तालैरिव महाराज ! वृन्ताद्भ्रष्टैरदृश्यत ॥”) तालः, पुं, (तलत्यत्र । तल + “हलञ्च ।” ३ । ३ । १२२ । इति घञ् ।) वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । ताल- द्रुमः २ पत्री ३ दीर्घस्कन्धः ४ ध्वजद्रुमः ५ तृण- राजः ६ मधुरसः ७ मदाढ्यः ८ दीर्घपादपः ९ चिरायुः १० तरुराजः ११ दीर्घपत्रः १२ गुच्छ- पत्रः १३ आसवद्रुः १४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ लेख्यपत्रः १५ महोन्नतः १६ । इति भाव- प्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीत- त्वम् । पित्तदाहश्रमापहत्वञ्च ॥ * ॥ अस्य रसगुणः । कफपित्तदाहशोफनाशित्वम् । मद- कारित्वञ्च ॥ * ॥ तत्फलगुणाः । शीतलत्वम् । बल्यत्वम् । स्निग्धत्वम् । स्वादुरसत्वम् । गुरु- त्वम् । विष्टम्भित्वम् । वातपित्तास्रक्षतदाहक्षय- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पित्तरक्त- श्लेष्मविवर्द्धनत्वम् । दुर्ज्जरत्वम् । बहुमूत्रत्वम् । तन्द्राभिष्यन्दिशुक्रदातृत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ वातकृमिकुष्ठरक्तपित्तनाशित्वम् । बृंहणत्वम् । वृष्यत्वम् । स्वादुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तद्वीजस्य अर्थात् तालशस्यस्य गुणाः । मूत्र- करत्वम् । मिष्टत्वम् । वातपित्तहरत्वम् । गुरु- त्वञ्च ॥ * ॥ तदस्थिमज्जगुणाः । मधुरत्वम् । मूत्रलत्वम् । शीतलत्वम् । गुरुत्वञ्च ॥ * ॥ तालाम्बुगुणाः । पित्तनाशित्वम् । शुक्रस्तन्य- वृद्धिकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तालजतरुणतोयगुणः । अतिशयमदकारित्वम् । तदेवाम्लीभूतं पित्तवातदोषकृत् । इति भाव- प्रकाशः ॥ कफकृमिहरत्वम् । रुच्यत्वम् । वात- लत्वम् । दुर्ज्जरत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तालप्रलम्बगुणः । रूक्षत्वम् । क्षतरोगनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तालतरुण- मज्जगुणाः । किञ्चिन्मदकरत्वम् । लघुत्वम् ।

पृष्ठ २/६११

श्लेष्मकारित्वम् । वातपित्तनाशित्वम् । सस्नेह- त्वम् । मधुरत्वम् । सारकत्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ * ॥ तालशिरोगुणाः । स्वादुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । मूत्रातङ्करोगनाशि- त्वम् । बलप्राणशुक्रवृद्धिकारित्वञ्च । इति । राजवल्लभः ॥ * ॥ गीतकालक्रियामानम् । अयं स्वर इयत् कालं गेयः इयत् कालं विलम्बितं इयत् कालं द्रतं इयत् कालं मध्यमिति बोधयितुं ईदृशै- र्हस्तैरङ्गुल्याकुञ्चन प्रसारणादिक्रियाभिर्नर्त्तितव्यं गातव्यञ्चेति कालक्रिययोः प्रमाणं तालः ॥ साञ्जे इदमियत् कालं गेयमिति कालेनाङ्गुल्याद्याकुञ्च- नादिक्रियामानं ताल इति ॥ कालस्य एकद्वि- त्रिमात्राद्युच्चारणनियमितस्य क्रियायाः परि- स्पन्दात्मिकायाः परिच्छेदहेतुस्ताल इति मधुः ॥ कालेन नर्त्तनगलवादनक्रियाणां मानं तालः । तारादेककालमेषां विरामस्ताल इत्यन्ये । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ * ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा । गौरीहरयोर्नृत्येन तालो ब्रभूव । तस्य कार- णम् । क्रियाकालश्च । हरनृत्यस्य ताण्डवं गौर्य्या नृत्यस्य लास्यं इति संज्ञा अर्थात् पुरुषनृत्यस्य ताण्डवं नार्य्या नृत्यस्य लास्यमिति नाम । ताण्डवस्याद्याक्षरेण लास्यस्याद्याक्षरेण च मिलित्वा ताल इति संज्ञा जाता । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ * ॥ तस्य भेदा यथा, -- “चच्चत्पुट १ श्चाचपुटः २ षट्पितापुत्त्रकस्तथा ३ । उद्घट्टकः ४ सन्निपातः ५ कङ्कणः ६ कोकिलारवः ७ ॥ राजकोलाहलो ८ रङ्गविद्याधर ९ शचीप्रियौ १० । पार्व्वतीलोचनो ११ राजचूडामणि १२ जय- श्रियौ १३ ॥ वादकाकुल १४ कन्दर्प १५ नलकूवर १६ दर्पणाः १७ । रतिलीलो १८ मोक्षपतिः १९ श्रीरङ्गः २० सिंह- विक्रमः २१ ॥ दीपको २२ मल्लिकामोदो २३ गजलीलश्च २४ चर्च्चरी २५ । कुहक्को २६ विजयानन्दो २७ वीरविक्रम २८ टेङ्किके २९ ॥ रङ्गाभरण ३० श्रीकीर्त्ति ३१ वनमालि ३२ चतु- र्म्मुखाः ३३ । सिंहनन्दन ३४ नन्दीश ३५ चन्द्रविम्ब ३६ द्बिती- यकाः ३७ ॥ जयमङ्गल ३८ गन्धर्व्व ३९ मकरन्द ४० त्रिभ- ङ्गयः ४१ । रतितालो ४२ वसन्तश्च ४३ जगझम्पो ४४ ऽथ गारुणिः ४५ ॥ कविशेखर ४६ घोषौ च ४७ हरवल्लभ ४८ भैरवौ ४९ । गतप्रत्यागतो ५० मल्लतालो ५१ भैरवमस्तकः ५२ ॥ सरस्वतीकण्ठाभरणः ५३ क्रीडा ५४ निःसारु- रेव च ५५ । मुक्तावली ५६ रङ्गराज ५७ भरतानन्दा ५८ दितालकाः ५९ ॥

सम्पक्वेष्टाक ६० इत्यादि ताला भरतसंमताः । संक्षेपतो निगदिता अथैषां लक्षणं यथा ॥ * ॥ अर्द्धमात्रं द्रुतं ज्ञेयमेकमात्रं लघु स्मृतम् । द्बिमात्रन्तु गुरु ज्ञेयं त्रिमात्रन्तु प्लुतं मतम् ॥ ताले चच्चत्पुटे ज्ञेयं गुरुद्बन्द्बं लघुः प्लुतः १ । गुरुर्लघुः प्लुतश्चैव भवेच्चाचपुटाभिधे ॥ २ ॥ गलगालगलाश्चैव षट्पितापुत्त्रके मताः ३ । उद्घट्टके तु गमनाः ४ सन्निपाते गुरुर्म्मतः ॥ ५ ॥ चतुर्व्विधः परिज्ञेयस्तालः कङ्कणनामकः ६ । पूर्णः खण्डः समश्चैव विषमश्चैव कथ्यते ॥ लचतुष्क गलौ पूर्णे खण्डे बिन्दुद्वयं गुरुः । यगणस्तु समे ज्ञेयस्तगणो विषमे भवेत् ॥ खचतुष्कं सयत्यन्तं गुरुर्बिन्दुचतुष्टयम् । सयत्यन्तं लघुश्चैव तालोऽयं कोकिलारवः ॥ ७ ॥ लचतुष्कं सयत्यन्तं खत्रयं खत्रयं लघुः । लघुर्बिन्दुद्बयञ्चेति राजकोलाहलाभिधे ॥ ८ ॥ खद्वयं द्वौ प्लुतौ यत्र रङ्गविद्याधरः स तु ९ । लघूनि त्रीणि यत्र स्युर्गुरूणि त्रीणि यत्र वै ॥ प्लुतद्वयञ्च यत्रास्ति स तालः स्याच्छचीप्रियः ॥ १० ॥ खद्वयं गुरुलौ बिन्दुर्गौ प्लुतौ गौ प्लुतौ पुनः । यत्र तालः स विज्ञेयः पार्व्वतीलोचनाभिधः ॥ ११ ॥ राजचूडामणौ बिन्दुर्लश्च बिन्दुर्लगौ मतौ ॥ १२ ॥ रगणो नो गुरुश्चैव जयश्रीरिति कथ्यते ॥ १३ ॥ प्लुतौ लघुचतुष्कञ्च मौ नौ द्रुतयुगं लघुः । लचतुष्कंविना शब्दं तालः स्याद्वादकाकुलः ॥ १४ ॥ द्रुतद्वयं यकारश्च कन्दर्पेपि प्रकीर्त्तितः ॥ १५ ॥ चत्वारो गुरवो यत्र चत्वारः प्लुतका अपि । लघ्वक्षराणि चत्वारि तालोऽयं नलकूवरः ॥ १६ ॥ बिन्धुद्बयं गुरुश्चैव भवेद्यत्र स दर्पणः ॥ १७ ॥ रतिलीले विधातव्यं लघुद्वन्द्वं गुरुद्वयम् ॥ १८ ॥ आदौ षोडशगुरवो द्वात्रिंशल्लघवस्ततः । चतुःषष्टिर्द्रुता यत्र सोऽयं मोक्षपतिर्मतः ॥ १९ ॥ श्रीरङ्गसंज्ञके ताले मगणाल्लघुप्लुतौ मतौ ॥ २० ॥ सिंहविक्रमताले तु मगणो नखगाः खगौ ॥ २१ ॥ प्लुतो लघुः प्लुतश्चैव ताले दीपकनामनि ॥ २२ ॥ ताले स्यान्मल्लिकामोदे लद्बयं खचतुष्टयम् ॥ २३ ॥ लचतुष्कं विरामान्तं गजलीले प्रकीर्त्तितम् ॥ २४ ॥ अष्टकृत्वस्तु चर्च्चर्य्यां विरामान्ते द्रुतौ लघुः ॥ २५ ॥ द्रुतद्वन्द्वं भवेत्ताले कुहक्काख्ये लघुद्बयम् ॥ २६ ॥ भवेयुर्विजयानन्दे लत्रयञ्च लघुत्रयम् ॥ २७ ॥ वीरविक्रमताले तु द्रुतौ लगौ ततः प्लुतः ॥ २८ ॥ टेङ्किका रगणेन स्यादेकेनैव कृतास्पदे ॥ २९ ॥ भगणो गप्लुतौ स्यातां रङ्गाभरणनामके ॥ ३० ॥ श्रीकीर्त्तिसंज्ञके ताले गुरुद्वन्द्वं लघुद्वयम् ॥ ३१ ॥ चतुर्द्रुता लघू द्बौ तु द्रुतो गो वनमालिनि ॥ ३२ ॥ चतुर्मुखाभिधे ताले यगणानन्तरं प्लुतः ॥ ३३ ॥ भगणः प्लुतो लगौ बिन्दुद्बयं गौ नः प्लुतस्तथा । लघुः प्लुतो द्रुतश्चैको लघुद्बयमथापि च ॥ निःशब्दं लचतुस्कञ्च ताले स्यात् सिंहनन्दने ॥ ३४ । गो लघुर्गौ लघुः प्लुतस्ताले नन्दीश्वरे मताः ॥ ३५ ॥ गो द्रुतौ नौ प्लुतद्बन्द्बं चन्द्रविम्बे प्रकीर्त्तितम् ॥ ३६ ॥ द्रुतद्बन्द्बं लघुश्चैकस्ताले स्यात्तु द्बितीयके ॥ ३७ ॥

सकारश्च यकारश्च जयमङ्गलनामनि ॥ ३८ ॥ चत्वारो गुरवो बिन्दूश्चत्वारश्च प्लुता अपि । बिन्दवो दशषट् लाश्च ताले गन्धर्व्वसंज्ञके ॥ ३९ ॥ मकरन्दे द्रुतद्वन्द्वं लघुद्वन्द्वमथो गुरुः ॥ ४० ॥ गुरुर्लघुः प्लुतश्चैव त्रिभङ्गिः परिकीर्त्तितः ॥ ४१ ॥ अत्र रतितालस्य लक्षणं पतितम् ॥ ४२ ॥ वसन्तताले कर्त्तव्यो नगणो मगनस्तथा ॥ ४३ ॥ जगझम्पे गुरुश्चैको विरामान्तञ्च खद्वयम् ॥ ४४ ॥ गप्लुतौ लौ द्रुतौ लश्च प्लुतो गारुणि । ४५ । शेखरे ॥ ४६ ॥ प्लुतः शून्ये नगौ लश्च खद्बयञ्च ततो लघुः ॥ खचतुष्कं विना शब्दं यत्र घोषः स उच्यते । ४७ । हरवल्लभताले च प्लुतो लो गौ च खद्वम् ॥ ४८ ॥ भगणः प्लुतौ गनौ गयौ प्लुतो लघुश्च भैरवे । ४९ । गतप्रत्यागते ताले लो मौ गौ नौ प्रकीर्त्तितौ ॥ ५० ॥ चतुर्लघुर्मल्लताले विरामान्तं द्रुतद्वयम् । लगौ गौ नो नगौ गश्च खद्बयं लद्बयं पुनः ॥ ५१ ॥ नचतुष्कं विना शब्दं ताले भैरवमस्तके । ५२ । सरस्वतीकण्ठाभरणे गौ लघुश्च द्रुतद्बयम् ॥ ५३ ॥ एक एव प्लुतो यत्र क्रीडातालः स उच्यते ॥ ५४ ॥ द्रुतद्वयं विरामान्तं ताले निःसारुके मतम् । ५५ । खत्रयं सविरामान्तं नौ पुनः खत्रयन्तथा ॥ प्लुतौ गः खयुगं गश्च यत्र मुक्तावली तु सां । ५६ । लगौ बिन्दुयुगं गौ लो रङ्गराजे प्रकीर्त्तितः ॥ ५७ ॥ खद्वयं सविरामान्तं गुरुः प्लुतद्बयं लघुः । यत्र ताले स विज्ञेयो भरतानन्दसंज्ञकः ॥ ५८ ॥ आदिताले लगुश्चैक इत्याह भरतो मुनिः । ५९ । मगणश्च प्लुताद्यन्तः संपक्वेष्टाकतालके ॥ ६० ॥ एकाघिकशते ताले षष्टिर्मुख्यतमा इमे ॥” * ॥ अथ प्रस्तारः । “गुरुः प्लुताधोभागे तु गुर्व्वधोभागतो लघुः । द्रुतं लघोरधोभागे तुल्ये तुल्या तु पङ्क्तिका ॥ उद्धृत्ता च कला पश्चादित्थं प्रस्तारणक्रमः । सर्व्वप्लु तात् समारभ्य मात्रानिवहनिर्म्मितात् ॥ तावत् प्रस्तारयेदन्ते यावत् सर्व्वं द्रुतं भवेत् ॥” अत्र तालप्रस्तारे पिङ्गलवन्नष्टोद्दिष्टमेरुपताका- दयः सन्ति बाहुल्यभयान्नोक्ताः ॥ * ॥ अथ प्लुतादिमात्राभेदेन तालघातनम् । “ताले निष्टातहस्तः प्लुतमनुघटयेद्घातमेकं सशब्दं तत्पश्चात् द्वौ च घातौ निनदविरहितौ दर्शये दूर्द्धतोऽधः । शून्यत्वात् फक्वतालाविति जगति पुनः सूत्रसिद्धौ सनन्दा- वित्थं घातत्रयं तत् त्रिकलतनुवहिर्वर्द्धयेद्दुर्ल- कारम् ॥ एको घातः सशब्दो द्विकल इह गुरौ शब्दहीन- स्तथान्यः सोऽप्यूर्द्ध्वं याति लीलावलयवलयितोत्तान- हस्ताङ्गुलीभिः । किञ्चोच्चैकैकमात्रा समुदयिनि लधौ घात एको निनादी

पृष्ठ २/६१२

घात्यो मात्रार्द्धभाजि द्रुतवपुषि लधोरर्द्धनादेन घातः ॥ इति तालघातनप्रकारः ॥ * ॥ श्रीरङ्गो मणिबन्धकङ्कणवहो मुक्तावलीमण्डनः क्रीडाहेतुवसन्तरक्तहृदयो गन्धर्व्वलीलारतः । साक्षान्मोक्षपतिश्चतुर्मुखनतो यो राजचूडामणिः सोऽयं तालमयस्तृणेढुतृणवत् संसारबन्धं हरिः ॥ अपि च । नन्दीशोऽर्द्धतनुर्मुखेन वनतस्तच्चन्द्रविम्बोदयः कन्दर्पो नलकूवरश्च तुलितौ यस्यातिरूपे तुले । कण्ठान्तः किल कोकिलारवभवो बाहौ जय- श्रीरहो तालात्मा मुरजिच्छिनत्तु सगुणः संसारपाशा- वलीम् ॥ ख्यातो यः कविचक्रवर्त्तिपदतो विद्याचनैरञ्चितः सौभद्रेयमिमं यमर्ज्जुनयशाः सोऽजीजनत् श्रीधरः । तस्य श्रीलशुभङ्करस्य भणितौ भङ्गीतदामोदरे तालाद्यः स्तवकोच्युतस्तवकृतौ यातस्तृतीयः पटुः ॥” * ॥ अन्यच्च । “आदावष्टस्तथा रुद्रो ब्रह्म इन्द्रश्चतुर्द्दशः । दशावतारबन्धादि नृत्यनाट्यं ततः परम् ॥ अथाष्टतालभेदाः । आडः १ दोजः २ ज्योतिः ३ चन्द्रशेखरः ४ गञ्जनम् ५ पञ्चतालः ६ रूप- कम् ७ समतालः ८ ॥ अथ रुद्रतालस्य भेदाः । वीरविक्रमः १ विषमसमुद्रः २ धरणम् ३ वीर- दशकः ४ मण्डूकः ५ कन्दर्पः ६ डाँशपाहिडः ७ ध्रुवचरणम् ८ दशकोषी ९ गजेन्द्रगुरुः १० छटका ११ । अथ ब्रह्मतालभेदाः । ब्रह्म १ विराम- ब्रह्म २ षट्कला ३ सप्तमात्रा ४ ॥ अथेन्द्रताल- भेदाः । देवसारः १ देवचाली २ मदनदोला ३ गुरुगन्धर्व्वः ४ पञ्चाली ५ इन्द्रभाषः ६ ॥ अथ चतुर्द्दशतालभेदाः । चिह्नतालः १ चन्द्र- मात्रा २ देवमात्रा ३ अर्द्धज्योतिका ४ स्वर्ग- सारः ५ क्षमाष्टः ६ धराधरा ७ वसन्तवाक् ८ काककला ९ कीरशब्दा १० ताण्डवी ११ हर्ष- घारिका १२ भाषा १३ अर्द्धमात्रा १४ ॥ तेषां लक्षणानि यथा, -- एकतालस्ततः शून्यं युगलं तालिका परे । सङ्गीतः प्रथमः सार आडतालः प्रकीर्त्तितः १ ॥ एकतालञ्च शून्यञ्च क्रमेणापि त्रिधा भवेत् । शेषशून्यं कलाभेदे दोजाख्यश्च भवेत् पृथक् २ ॥ प्रथमं युगलं तालं एक एकस्तथापरे । कलाभेदे गानभेदं ज्योतिश्च परिकीर्त्तितम् ३ ॥ चन्द्रश्चन्द्रस्तथा युग्मं तथा चन्द्रस्तथापरे । षट् ताला निभवन्त्येवं चन्द्रशेखरभाषितः ४ ॥ एकतालो भवेच्छ्रेष्ठः क्रमेणापि चतुष्टयम् । शेषशून्यं गञ्जनञ्च सर्व्वतो मुनिभाषितम् ५ ॥ प्रथमं युगलञ्चैव तत्परं तालमेककम् । शेषे युग्मं तथा शून्यं पञ्चतालं प्रकीर्त्तितम् ६ ॥ युगलं प्रथमं तालं तत्परन्त्वेकशून्यकम् ।

शेषे च युगलं तालं रूपकं परिकीर्त्तितम् ७ ॥ एकतालं तथा शून्यं क्रमेण द्विविधं भवेत् । शेषे युगलतालञ्च समतालं भवेत् परम् ८ ॥ एकतालं तथा शून्यं क्रमेण त्रिविधं भवेत् । तत्परं युगलं तालमित्येवं वीरविक्रमः १ ॥ युग्मतालं तथा शून्यं तत्परं द्वयतालकम् । शेषे च युगलं तालं समुद्रविषमं स्मृतम् २ ॥ युग्मतालञ्च शून्यञ्च एकतालञ्च तत्परे । शेषैकत्र त्रिशून्यञ्च विषमं धरणं भवेत् ३ ॥ एकतालं तथा शून्यं क्रमेणापि त्रिधा भवेत् । युगलं युगलं पश्चात् स वीरदशकः स्मृतः ४ ॥ प्रथमं एकतालञ्च तत्परं शून्यमेककम् । शेषैकत्र त्रितालञ्च मण्डूकस्य गतिर्यथा ५ ॥ समतालं यथा दृष्टं तथा कन्दर्पसंज्ञितम् । समताले भवेत् शून्यं कन्दर्पे नास्ति तत् पुनः ६ ॥ पञ्चतालात् परं शून्यं डाँशपाहिडमुत्तमम् । अत्यूर्द्ध्वञ्च भवेत् त्रस्तं संग्रामस्य यथा गतिः ७ ॥ एकतालं तथा शून्यं क्रमेणापि द्विधा भवेत् । शेषैकत्र त्रितालञ्च ध्रुवचरणभाषितम् ८ ॥ एकतालमेकशून्यमित्येवञ्च भवेत् क्रमात् । विरामं एकतालञ्च वाग्भेदे दशकोषिका ९ ॥ युगलं युगलं पश्चात् तदन्तेऽप्येकतालकम् । शेषे च युग्मशून्यञ्च गजेन्द्रगुरुभाषितम् १० ॥ युग्मशून्यं विरामे च एकतालं भवेत् क्रमे । छुटकाख्यानकं धीर सङ्गीतपरिनिष्ठितम् ११ ॥ युग्मञ्च त्रस्तं प्रथमैकतालं किञ्चिद्बिरामे पुनरेकतालम् । ब्रह्मस्य तालञ्च सङ्गीतमध्ये यथा कपोती हि करोति शब्दम् १ ॥ युग्मतालं भवेत्रस्तं एकतालञ्च तत्परे । शेषे द्वितीयशून्ये च विरामब्रह्मतालकम् २ ॥ प्रथमञ्चैकतालञ्च युग्मशून्यं तथा परे । शेषैकत्र त्रितालेति षट्कला खलु कथ्यते ३ ॥ आदौ युग्मं तथा युग्मं त्रितालञ्च तथा परे । सप्तमात्रा भवत्येषा ब्रह्मतालान्तरे शुभे ४ ॥ सविरामं त्रितालञ्च एकं शून्यन्तथापरे । शेषे त्रस्तं त्रितालञ्च देवसार इतीर्य्यते १ ॥ द्वितयशून्यं विरामे भवति ततश्च त्रितालानि । शेषेण द्विशून्यमित्येवं देवचाली २ ॥ प्रथममेव युग्मतालं तत्पश्चादेकशून्यं विरामे । शेषे त्रितयतालं भवतीति मदनदोला ३ ॥ युग्मतालं समारभ्य पञ्चतालं भवेत्तथा । अत्यूर्द्ध्वञ्च तथा त्रस्तं गुरुगन्धर्व्व ईरितः ४ ॥ श्रावणस्य यथा धारास्तथा तालो भवेद्घनः । पञ्चतालान्तराणीति पञ्चालीति प्रकीर्त्तिता ५ ॥ सविरामं चतुस्तालं त्रितालं शून्यमन्ततः । मेधारम्भे यथा केका रूयन्ते इन्द्रभाषितः ६ ॥ एकतालञ्च शून्यञ्च क्रमेण त्रितयं ततः । शेषे चतुष्टयं त्रस्तं चिह्नताल इतीर्य्यते १ ॥ एकचन्द्रस्तथा युग्मं तालं प्रत्येकतस्त्रयम् । शेषे त्रीणि च शून्यानि चन्द्रमात्रा भवेत् परा २ ॥ प्रथमं षट्कवालञ्च अत्यूर्द्ध्वन्तु भवेत् क्रमे ।

शेषे युग्मं तथा शून्यं देवमात्रा च सोच्यते ३ ॥ चन्द्रशून्यं त्रितालञ्च विरामेण क्रमेण तु । अत्यूर्द्ध्वन्तु भवत्येवं अर्द्धज्योतिरिति स्थितिः ४ ॥ एकैकतालान्तरयुग्मतालात् शून्यत्रयं तत्परमेकतालम् । कलाभिदा शून्यभिदा समाख्या स स्वर्गसाराख्यनवीनतालः ५ ॥ युग्मशून्यं विरामेण देवतालमिति क्रमात् । क्षमाष्टाख्योऽन्तरे शून्यं इति सर्व्वत्र भाषितम् ६ ॥ नवाम्बुदे दामिनि शीघ्रयानं तथा सुसम्बद्धसुतालभानम् । युग्मं सत्रस्तं क्रमतश्च तालं शेषे त्रितालञ्च धराधराख्या ७ ॥ एकतालञ्च शून्यञ्च क्रमेणापि चतुष्टयम् । क्रमात्तालत्रयञ्चैव वसन्तवागुदाहृतः ॥ ८ ॥ सविरामं द्वयं तालं युग्मतालं तथा परे । शेषैकत्र त्रितालञ्च भवेत् काककलेति सा ॥ ९ ॥ त्रितालञ्च भवेत्त्रस्तं तत्परं त्वेकतालकम् । शेषेऽपि च त्रितालञ्चेत् कीरशब्दा प्रचक्ष्यते १० ॥ युग्मं युग्मं तथा युग्मं तालन्त्वेकं भवेत् क्रमात् । शेषशून्यं कलाभेदे ताण्डवीति भवेत् पृथक् ११ ॥ सविरामं द्वयं तालं युग्मशून्यञ्च तत्परम् । शेषोर्द्ध्वन्तु त्रितालञ्च हर्षधारा प्रकीर्त्तिता १२ ॥ चन्द्रशून्यं विरामेण द्वयं तालं भवेत् क्रमात् । अत्यूर्द्ध्वन्तु भवेत्रस्तं भाषाख्यं तालमुत्तमम् १३ ॥ अत्यूर्द्ध्वन्तु त्रितालञ्च द्वयं तालं विरामकम् । इत्यर्द्धमात्रा विज्ञेवा सङ्गीतभुवि सर्व्वतः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ दशावतारप्रबन्धलक्षणं प्रबन्धशब्दे नित्यनाट्य- प्रबन्धवाद्यलक्षणं वाद्यशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ करतलम् । अङ्गुष्ठमध्यमाभ्यां सम्मितम् । करा- स्फालः । (यथा, मेघदूते । ७९ । “तालैः सिञ्चद्बलयसुभगैर्नर्त्तितः कान्तया मे यामध्यास्ते दिवसविगमे नीलकण्ठः सुहृद्वः ॥”) कांस्यनिर्म्मितवाद्यभाण्डम् । त्सरुः । इति मेदिनी । ले, २४ ॥ (महादेवः । यथा, महा- भारते । १३ । १७ । १२८ । “तलस्तालः करस्थाली ऊर्द्ध्वसंहननो महान् ॥”) तालकं, क्ली, (तालमेव । ताल + स्वार्थे कन् ।) हरितालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अथ ताल- कस्याशुद्धस्य दोषमाह । “अशुद्धं तालमायुर्हृ त्कफमारुतमेहकृत् । तापस्फोटाङ्गसङ्कोचं कुरुते तेन शोधयेत् ॥ अथ तालकस्य शोधनविधिः । तालकं कणशः कृत्वा तच्चूर्णं काञ्जिके पचेत् । दोलायन्त्रेण यामैकं ततः कुष्माण्डजैर्द्रवैः ॥ तिलतैले पचेद्यामं यामञ्च त्रिफलाजले । एवं यन्त्रे चतुर्यामं पक्वं शुध्यति तालकम् ॥ अथ तालकस्य मारणविधिः । सदलं तालकं शुद्धं पौनर्नवरसेन तु । खल्वे विमर्द्दयेदेवं दिनं पश्चाद्विशोषयेत् ॥ ततः पुनर्नवाक्षारैः स्थाल्यामर्द्धं प्रपूरयेत् ।

पृष्ठ २/६१३

तत्र तद्गोलकं धृत्वा पुनस्तेनैव पूरयेत् ॥ आकण्ठं पिठरं तस्य पिधानं धारयेन्मुखे । स्थार्लां चुल्व्यां समारोप्य क्रमाद्बह्निं विवर्द्धयेत् ॥ दिनान्यन्तरशून्यानि पञ्चवह्निं प्रदापयेत् । एवं तन्म्रियते तालं मात्रा तुल्यैकरक्तिका ॥ अनुपानान्यनेकानि यथायोग्यं प्रयोजयेत् ॥” अन्यच्च । “तालकं हरते रोगान् कुष्ठमृत्युज्वरापहम् । शोधितं कुरुते कान्तिं वीर्य्यबुद्धिं तथायुषम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ अन्यान्यविधं हरितालमारणम् । यथा, वैद्यक- रसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधिकारे । “तालकं कणशः कृत्वा सुशुद्धं हुण्डिकान्तरे । चूर्णोदकेन संपिष्टमपामार्गजटोद्भवैः ॥ क्षारोदकैश्च संपिष्टमूर्द्धाधो यावशूकजम् । चूर्णं दत्त्वा निरुध्याथ कुष्माण्डैश्च प्रपूरयेत् ॥ पुनर्मुखं निरुध्याथ चतुर्यामं क्रमाग्निना । पचेदेवं हि तच्चूर्णं कुष्ठादौ परियोजयेत् ॥” मतान्तरम् । “अम्ललोनीजलैर्भाव्यं तालं द्बादशयामकम् । तथैव निम्बनीरेण ततश्चूर्णोदकेन च । प्रक्षाल्य शाल्मलीक्षारैर्द्विगुणैः खातमध्यगम् । विधाय कवचीयन्त्रं बालुकाभिः प्रपूरयेत् । द्बादशप्रहरं पक्त्वा स्वाङ्गशीतञ्च चूर्णयेत् । खादयेद्रक्तिकामेकां कुष्ठश्लीपदशान्तये ॥” इति हरितालमारणम् ॥) (तालमिव कायतीति । कै + कः ।) द्वार- यन्त्रम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ७१ ॥ ताला इति भाषा ॥ तुवरिका । इति शब्दरत्नावली ॥ तालकाभः, पुं, (तालकस्य हरितालस्य आभा इव आभा यस्य ।) हरितवर्णः । इति हेम- चन्द्रः । ६ । ३१ ॥ तद्वति, त्रि ॥ तालकी, स्त्री, (तालकस्य तालवृक्षस्य इयम् । तालक + अण् + ङीष् ।) तालसुरा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताडी इति भाषा ॥ तालक्षीरकं, क्ली, (तालजातं क्षीरमिव । ततः इवार्थे स्वार्थे वा कन् ।) तालसम्भूततवक्षीरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तालध्वजः, पुं, (तालो ध्वजो यस्य ।) बलदेवः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ५४ । १० । “नातिदूरं ततो गत्त्वा नगं तालध्वजो बली । पुण्यं तीर्थवरं दृष्ट्वा विस्मयं परमं गतः ॥” पर्व्वतविशेषः । यथा, शत्रुञ्जयमाहात्म्ये । १ । ३५२ । “शत्रुञ्जयो रैवतश्च सिद्धिक्षेत्रं सुतीर्थराट् । टङ्कः कपर्द्दी लौहित्यस्तालध्वजकदम्बकौ ॥”) तालध्वजा, स्त्री, (तालस्तालवृक्षो ध्वजश्चिह्नं यस्याः ।) पुरीविशेषः । यथा, क्रियायोगसारे । “अस्ति तालध्वजा नाम नगरी त्रिदिवोपमा ॥” तालनवमी, स्त्री, (तालोपहारा नवमी । शाक- पार्थिववत् समासः ।) भाद्रशुक्लनवमी । यथा, “मासि भाद्रपदे या स्यान्नवमी बहुलेतरा ।

तस्यां संपूज्य वै दुर्गामश्वमेधफलं लभेत् ॥” इति संवत्सरकौमुदीधृतगरुडपुराणवचनम् ॥ इयमेव तालनवमी ख्याता ॥ (अस्यां नवम्यां सौभाग्यफलकाङ्क्षिणीभिः स्त्रीभिर्यथाविधानं नारायणं लक्ष्मीञ्च संपूज्य व्रतकथा श्रोतव्या । तत्कथा यथा, -- “मेरुपृष्ठे सुखासीनं कृष्णं कमलया सह । उवाच मधुरं वाक्यं स्मितपूर्ब्बं मुदाम्बिका ॥ शृणु मे वचनं देव ! स्त्रीणां सौभाग्यकारणम् । केन वा सुभगा चासीत् केन वा दुर्भगा भवेत् ॥ किं कृतेन विमुच्येत किं कृतेन फलं लभेत् । तन्मे ब्रूहि सुरश्रेष्ठ ! नारीणां कारणं ध्रवम् ॥ श्रीभगवानुवाच । पूर्ब्बं हि मम भार्य्ये द्वे सत्यभामा च रुक्मिणी । रुक्मिणी सुभगा साध्वी सत्यभामा च दुर्भगा ॥ तस्याः कर्म्मविपाकेन सौभाग्यमन्यथा गतम् । केनचिद्बाक्यदोषेण सत्यभामा च दुर्भगा ॥ दुःखार्त्ता शोकसन्तप्ता रुदती बहुशो मुहुः । कियत्काले च सम्पन्ने व्रजन्ती च तपोवने ॥ अरण्ये विजने गत्वा कस्मिन्मुनिवराश्रमे । रुदित्वा च विधानेन सर्व्वं दुःखं न्यवेदयत् ॥ तच्छ्रत्वा तु मुनिश्रेष्ठः प्रोवाच रुदतीं शुभाम् । भव्ये पुत्त्रिणि ! मा रोदीः सौभाग्यं ते भविष्यति ॥ सत्यभामोवाच । दुःखं मे बहुशस्तात ! शरीरं दुर्भगं कथम् । कथ्यतां मुनिशार्द्दूल ! स्वामिसौभाग्यकारणम् ॥ मुनिरुवाच । भाद्रे मासि सिते पक्षे नवमी या तीथिर्भवेत् । तस्यां नारायणं लक्ष्मीं पूजयेच्च विधानतः ॥ सत्यभामोवाच । विधानं कीदृशं तस्य किं दानं किञ्च पूजनम् । तन्मे ब्रूहि मुनिश्रेष्ठ ! कारणं किन्तदुच्यताम् ॥ मुनिरुवाच । स्थण्डिले मण्डलं कृत्वा घटं तत्र निवेशयेत् । तत्र नारायणं लक्ष्मीं गन्धपुष्पादिनार्च्चयेत् ॥ नैवेद्येन सदा भक्त्या पूजयेत् भक्तवत्सलाम् । तालेन पूजयेत् देवीं तालेनैव विनिर्म्मितम् ॥ तस्ये तत् पिष्टकं दत्त्वा ब्राह्मणायोपपादयेत् । गन्धमाल्यैः समभ्यर्च्च्य विप्रहस्ते समर्पितम् ॥ स्वस्तीति ब्राह्मणो ब्रूयात् व्रतं साङ्गं समाचरेत् । एवं क्रमेण साध्वीभिः कर्त्तव्यमतियत्नतः ॥ नवमं वत्सरं यावत् मासि भाद्रपदे तथा । पुत्त्रपौत्त्रैः परिवृता सौभाग्यमतुलं भवेत् ॥ धनधान्यसमृद्धिञ्च अवैधव्यञ्च नित्यशः । अभीष्टफलमाप्नोति नवमीव्रतकारणात् ॥ सम्पूर्णे तु व्रते भूते प्रतिष्ठां तदनन्तरम् । विप्राय दक्षिणा देया सुभोज्यञ्च विधानतः ॥ एवं कुरु सदा विज्ञे ! शृणु भाषणमुत्तमम् ॥ तथा चक्रे च सा साध्वी मुनेर्व्वचनगौरवात् । व्रते सम्पूर्णतां याते केशवस्तामुपागतः ॥ उवाच प्रहसन् देवो वचनं मधुरं शुभम् । असौभाग्येन यद्दुःखं तत् ते सर्व्वं विनश्यतु ॥

सौभाग्यमतुलं प्राप्य यथा गौरी हरस्य च । शचीव पुरुहूतस्य रतीव मदनस्य च ॥ यथा नारायणे लक्ष्मीस्तथा त्वं भव शोभने ! । इति तस्यै वरं दत्त्वा गृहीत्वा तां पुरं ययौ ॥ इदं या कुरुते साध्वी व्रतं सा सुभगा भवेत् । एवं व्रतञ्च या नारी करोति धर्म्मतत्परा ॥ तस्याश्च भवने लक्ष्मीश्चञ्चला निश्चला भवेत् । जन्मान्तरे भवेत् साध्वी अवैधव्यं सदा पुनः ॥ पत्युश्च सुभगा साध्वी पुत्त्रपौत्त्रान्निता भवेत् । धनधान्यसमृद्धिञ्च ततो मोक्षमवाप्नुयात् ॥” इति भविष्यपुराणोक्ततालनवमीव्रतकथा समाप्ता ॥ * ॥ व्रतेऽस्मिन् नवफलानि दातव्यानि । तानि यथा, -- “पिण्डखर्ज्जूरं जातिश्च एला चैव हरीतकी । नारिकेलं तथा पूगं रम्भापक्वफलन्तथा । तत्र मुख्यं प्रदातव्यं तालस्य फलमुत्तमम् ॥” * ॥) तालपत्रं, क्ली, (तालस्य पत्रमिव ।) ताडङ्कः । इत्यमरः । २ । ६ । १०३ ॥ तालवृक्षस्य पर्णञ्च ॥ (एतस्य व्यजनगुणा यथा, -- “तालपत्रमरुद्रूक्षः कोष्णो वातस्य शान्तिकृत् । निद्राकरः प्रीतिकरः शोषरोगविकारहा ॥ दाहपित्तश्रमग्लानिनाशनो भ्रमशान्तिकृत् । मधुरोऽतिश्रमघ्नः स्यादार्द्रत्वे कफकोपनः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) तालपत्रिका, स्त्री, (तालपत्री + स्वार्थे कन् टाप् ह्रस्वश्च ।) मुषली । तालमूली । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तालमूलीशब्देऽस्या विवृति- र्ज्ञातव्या ॥) तालपत्री, स्त्री, (तालस्य पत्रमिव पत्रमस्याः ।) मूषिकपर्णी । इति मेदिनी । रे, २६३ ॥ (यथा, “गोजी च पिष्टा सह तालपत्र्या ग्रन्थौ विधेयोऽनिलजे प्रलेपः ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने १८ अध्याये ॥) तालपर्णं, क्ली, स्त्री, (तालः खड्गमुष्टिरिव पर्ण- मस्य ।) मुरानामगन्धद्रव्यम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ तालपर्णी, स्त्री, (तालस्य पर्णमिव पर्णमस्याः । ङीष् ।) मधुरिका । इति जटाधरः ॥ मुरा । इत्यमरः । २ । ४ । १२३ ॥ तालपुष्पकं, क्ली, (तालस्य पुष्पमिव पुष्पमस्य । कप् ।) प्रपौण्डरीकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तालभृत्, पुं, (तालं बिभर्त्ति ध्वजरूपेणेति । भृ + क्विप् ।) बलदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तालप्रलम्बं, क्ली, (ताले तालवृक्षे प्रलम्बते इति । प्र + लम्ब + अच् ।) तालजटा । यथा, -- “तथा तालप्रलम्बञ्च रूक्षं क्षतरुजापहम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ तालमूलिका, स्त्री, (तालमूली + स्वार्थे कन् टाप् ह्रस्वश्च ।) तालमूली । इत्यमरः । २ । ४ । ११९ ॥ तालमूली, स्त्री, (तालस्य मूलमिव मूलमस्याः । ङीष् ।) स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । अर्शोघ्नी २ मुषली ३ ताली ४ खलिनी ५ ।

पृष्ठ २/६१४

इति रत्नमाला ॥ सुवहा ६ तालपत्रिका ७ गोधापदी ८ हेमपुष्पी ९ भूताली १० दीर्घ- कन्दिका ११ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । वृष्यत्वम् । पुष्टिबलकफप्रदत्वम् । पिच्छिलत्वम् । पित्तदाहश्रमहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ उष्णवीर्य्यत्वम् । बृंहणत्वम् । सुरुत्वम् । तिक्तत्वम् । रसायनत्वम् । गुदज- रोगानिलनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ “मुषली च द्विधा प्रोक्ता श्वेता चापरसंज्ञका । श्वेता स्वल्पगुणोपेता अपरा च रसायनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्या विषयो यथा, वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ज्वरे महाराजवट्याम् । “माषद्बयमितं भागं तालमूल्या रसेन च । पिष्ट्वा च वटिका कार्य्या चतुर्गुञ्जाप्रमाणतः ॥”) ताललक्ष्मा, [न्] पुं, (ताल एव लक्ष्म चिह्नं यस्य ।) बलदेवः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३८ ॥ तालवृन्तं, क्ली, (तालस्य तालपत्रस्य वृन्तं कारणे- त्वेन अस्ति अस्य । अच् ।) व्यजनम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३५१ । तालपातार पाखा इति भाषा ॥ (यदुक्तम्, -- “परे ब्रह्मणि विज्ञाते समस्तैर्नियमैरलम् । तालवृन्तेन किं कार्य्यं लब्धे मलयमारुते ॥”) तस्य वायुगुणः । त्रिदोषशमनत्वम् । लघु- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (सोमविशेषे, पुं । यथा, -- “एक एव खलु भगवान् सोमः स्थाननामाकृति- वीर्य्यविशेषैश्चतुर्व्विंशतिधा भिद्यते ।” “प्रतानवांस्तालवृन्तः करवीरोऽंशवानपि ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २९ अध्याये ॥) तालवृन्तकं, क्ली, (तालवृन्तमेव । स्वार्थे कन् ।) व्यजनम् । इत्यमरः । २ । ७ । १४० ॥ तालवेचनकः, पुं, (तालस्य वेचनं पृथक्करणं संस्थानेन नियमनं यत्र । कप् ।) नटः । इति शब्दरत्नावली ॥ तालरेचनकोऽपि पाठः ॥ तालव्यं, त्रि, (तालोर्जातम् । तालु + “शरीरा- वयवात् यत् ।” ५ । १ । ६ । इति यत् ।) तालु- जातम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, शिक्षा- याम् । १७ । “कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजायुपू ॥”) तालाख्या, स्त्री, (तालं तालपर्णं आख्या यस्याः ।) मुरा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तालाङ्कः, पुं, (तालस्तालवृक्षः अङ्को ध्वजो यस्या ।) वलदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २५ ॥ करपत्रम् । शाकभेदः । महालक्षणसम्पन्नपुरुषः । पुस्त- कम् । हरः । इति हेमचन्द्रः ॥ तालावचरः, पुं, (तालेन अवचरति नृत्यतीति । अव + चर + अच् ।) नटः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तालिः, स्त्री, (तालयति प्रतितिष्ठत्यनयेति । तल प्रतिष्ठायाम् + णिच् + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इतीन् ।) भूम्यामलकी ।

इति रत्नमाला ॥ (ताड्यते निहन्यते मतिरन- येति । तड ताडने + णिच् + करणे इन् । डस्य लत्वम् ।) ताली । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तालिकः, पुं, (तलेन करतलेन निर्वृत्तः । तल + “तेन निर्वृत्तम् ।” ५ । १ । ७९ । इति ठक् ।) प्रसारिताङ्गुलिपाणिः । तत्पर्य्यायः । चपेटः २ प्रतलः ३ तलः ४ प्रहस्तः ५ तालः ६ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २३० ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । २ । १३७ । “यथैकेन न हस्तेन तालिकः सम्प्रपद्यते । तथोद्यमपरित्यक्तं न फलं कर्म्मणः स्मृतम् ॥”) लिखितस्य निबन्धनम् । तत्पर्य्यायः । काचनी २ काचनकी ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ तालिका, स्त्री, (तलेन निर्वृत्ता । तल + ठक् । स्त्रियां टाप् ।) चपेटः । तालमूली । इति शब्दरत्नावली ॥ ताम्रवल्ली । इति राज- निर्घण्टः ॥ तालितं, क्ली, (ताड्यते यदिति । तड ताडने + णिच् + क्तः । डस्य लत्वम् ।) वाद्यभाण्डम् । तुलितपटः । गुणः । इत्यजयः ॥ तालिशः, पुं, (तलतीति । तल गतौ + “इशः कप्यर्पिवडिभ्यस्तलेस्तु णित् ।” १ । ३३९ । इत्युणादिकोषटीकाधृतसूत्रात् इशः णित्त्वात् वृद्धिश्च ।) पर्व्वतः । इत्युणादिकोषः ॥ ताली, स्त्री, (तालि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) ताडी । ताडियात् इति भाषा । तामलकी । इत्यमरः । २ । ४ । २२७ ॥ भूँइ आमला इति भाषा ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “बहुपुष्पी जडाध्यण्डा ताली भूम्यामलक्यपि । तामलक्यजटा सूक्ष्मफला क्षेत्रामलक्यपि ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) तुवरिका । इति शब्दरत्नावली ॥ तालमूली । इति रत्नमाला ॥ प्रतिताली । कुञ्चिका- विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ ताम्रवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुराभेदः । इति स्मृतिः ॥ ताडी इति भाषा ॥ (करास्फालनम् । यथा, अम्बा- ष्टके । ५ । “यालीभिरात्मतनुताली सकृत् प्रियकपालीषु खेलति भय- व्यालीनकुल्यसितचूलीभरा चरणधूलीलसन्- मुनिवरा ॥”) तालीपत्रं, क्ली, (ताल्याः पत्रमिव पत्रमस्य ।) तालीशपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तालीशं, क्ली, (तालीव श्यति नाशयति रोगा- निति । शो नाशे + डः ।) तालीशपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तालीशपत्रं, क्ली, (तालीशं रोगनाशकं पत्रं यस्य ।) वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । तालीशम् २ पत्राख्यम् ३ शुकोदरम् ४ धात्रीपत्रम् ५ अर्क- वेधम् ६ करिपत्रम् ७ करिच्छदम् ८ नीलम् ९ नीलाम्बरम् १० तालम् ११ तालीपत्रम् १२ तमाह्वयम् १३ तालीशपत्रकम् १४ । अस्य

गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । मधुरत्वम् । कफ- वातकासहिक्काक्षयश्वासच्छर्द्दिदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुत्वम् । अरुचिगुल्मा- मवह्निमान्द्यनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ भूम्यामलकी । इति मेदिनी । रे, ३०३ ॥ तालु, क्ली, (तरन्त्यनेन वर्णा इति । तॄ + “त्रोरश्च लः ।” उणां । १ । ५ । इति ञुण् रस्य लश्च ।) जिह्वेन्द्रियाधिष्ठानम् । यथा, श्रीभागवते । “मुखतस्तालु निर्भिन्नं जिह्वा तत्रोपजायते । ततो नानारसो जज्ञे जिह्वया योऽधिगम्यते ॥” तेलुया इति टाकरा इति च भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । काकुदम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ९१ ॥ तालुकम् ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तालुजिह्वः, पुं, (तालु एव जिह्वा यस्य ।) कुम्भीरः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१५ ॥ तालूरः, पुं, (तालयतीति । तल + णिच् + बाहु- लकात् ऊरः ।) आवर्त्तः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४२ ॥ तावकीनं, त्रि, तव इदम् । (युष्मद् + “युष्मदस्मदो- रन्यतरस्यां खञ्च ।” ४ । ३ । १ । इति खञ् । ततः “तवकममकावेकवचने ।” ४ । ३ । ३ । इति तवकादेशः ।) त्वदीयम् । इति व्याक- रणम् ॥ तोमार एइ इति भाषा ॥ तावत्, व्य, (तत् परिमाणस्य । तद्धिता इति बहु- वचनेनान्येऽनुक्ता अपि ज्ञापितास्तेन डावतु- प्रत्ययः ।) साकल्यम् । अवधिः । मानम् । (यथा, कुमारे । ५ । ६७ । “त्वमेव तावत् परिचिन्तय स्वयं कदाचिदेते यदि योगमर्हतः ॥” “तावत् इति मानार्थे यावन्मात्रं विचारणीयं तावन्मात्रमित्यर्थः ॥” इति तट्टीकायां मल्लि- नाथः ॥) अवधारणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २४५ ॥ (यथा, माघे । २ । ६३ । “इन्द्रप्रस्थगमस्तावत् कारि मा सन्तु चेदयः ॥”) प्रशंसा । पक्षान्तरम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (तत्परिमाणमस्येति । “यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप् ।” ५ । २ । ३९ । इति वतुप् प्रत्ययेन तत्परिमाणे, त्रि । यथा, भागवते । ३ । २६ । १२ । “महाभूतानि पञ्चैव भूरापोऽग्निर्मरुन्नभः । तन्मात्राणि च तावन्ति गन्धादीनि मतानि मे ॥”) तावरं, क्ली, धनुर्गुणः । इति भूरिप्रयोगः । ताविषः, पुं, (तव्यते गम्यते सत्कर्म्मिभिरत्र । तव सौत्रो धातुः + “तवेर्णिद्वा ।” उणां । १ । ४९ । इति टिषच् स च णित् ।) स्वर्गः । समुद्रः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ ताविषी, स्त्री, (तवति सौन्दर्य्यं गच्छतीति । तव + टिषच् सच णित् । टित्त्वात् ङीप् ।) देवकन्या । नदी । पृथिवी । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ तावीषः, पुं, (ताविष + पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) स्वर्गः । अम्बुधिः । काञ्चनम् । इति मेदिनी । षे, ३७ ॥