शब्दकल्पद्रुमः/तावीषी

पृष्ठ २/६१५

तावीषी, स्त्री, (ताविषी + पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) चन्द्रकन्या । इति मेदिनी । ते, ३८ ॥ (इन्द्र- कन्या । इति कुत्रचित् ॥) तावुरिः, पुं, वृषराशिः । इति दीपिका ॥ तिक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऋ, अतितेकत् । ङ, तेकते । इति दुर्गादासः ॥ तिक, न आस्कन्दे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं-सकं-सेट् ।) न, तिक्नोति । इति दुर्गादासः ॥ तिक्तं, क्ली, (तेजयतीति । तिज + बाहुलकात् क्तः ।) पर्पटिकौषधिः । इति हेमचन्द्रः ॥ तिक्तः, पुं, (तेजयतीति । तिज + सामान्यापेक्ष- ज्ञापकात् चुरादीनां णिजभावे गत्यार्थाकर्म्म- केति क्तः ।) रसविशेषः । तित इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४२ । “यो गले चोषमुत्पादयति मुखवैशद्यं जन- यति भक्तरुचिञ्चापादयति हर्षञ्च स तिक्तः ॥”) स वाय्वाकाशगुणबाहुल्यात् भवति । इति शिव- दासः ॥ तस्य गुणाः । जन्तुकुष्ठज्वरार्त्तिकास- दाहनाशित्वम् । रोचनत्वम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ शीतत्वम् । तृषामूर्च्छापित्तकफ- विषोत्क्लेशरक्तगदनाशित्वम् । स्वयमरोचिष्णु- त्वम् । कण्ठस्तन्यास्यशोधनत्वम् । वातलत्वम् । अग्निकारित्वम् । नासाशोषणत्वम् । रूक्षत्वम् । लघुत्वञ्च । अतियुक्तस्य तस्य गुणाः । शिरःशूल- मन्यास्तम्भश्रमार्त्तिकम्पमूर्च्छातृषाकारित्वम् । बलशुक्रक्षयप्रदत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (“तिक्ताख्यो वत वातलोऽपि हि नृणां कुष्ठादि दोषापहः सोऽन्तः सर्व्वरुजापहो भ्रमहरो रुच्योऽपि संक्लेदहृत् । जिह्वास्फोटकनाशनोऽथ भवति क्षीणक्षतानां हितो वक्त्रोत्क्लान्तिहरः प्रकृष्टगुणधृत् निम्बादिकानां रसः ॥” इति हारीते प्रममे स्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) सुगन्धः । इति मेदिनी । ते, २१ ॥ (सुरभिः । यथा, माघे । ५ । ३३ । “नादातुमन्यकरिमुक्तमदाम्बुतिक्तं धूताङ्कुशेन न विहातुमपीच्छताम्भः ॥” तिक्तस्तिक्तरसोऽस्यास्तीति । अर्श आदित्वात् अच् ।) कुटजवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वरुणवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ तिक्तरसयुक्ते, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । ९ ॥ तिक्तकः, पुं, (तिक्तेन तिक्तरसेन कायतीति । कै + कः ।) पटोलः । इत्यमरः । २ । ४ । १५५ ॥ चिरतिक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ चिरता इति भाषा ॥ (यथा, वाभटे चिकित्सितस्थाने । ३ । “पित्तकासे तनुकफे त्रिवृतां मधुरैर्युताम् । युञ्ज्यात् विरेकाय युतां घनश्लेष्मणि तिक्तकैः ॥”) कृष्णखदिरः । इति शब्दमाला । इङ्गुदीवृक्षः ।

इति भावप्रकाशः ॥ (तिक्तप्रधाने, त्रि । यथा, सुश्रुते । ४ । २४ । “निम्बश्च तिक्तके श्रेष्ठः कषाये खदिरस्तथा ॥”) द्रव्याणां गणः । यथा चक्रपाणिसंग्रहे ज्वरा- धिकारे । “तृष्यते सलिलञ्चोष्णं दद्याद्वातकफज्वरे । मद्योत्थे पैत्तिके वापि शीतलं तिक्तकैः शृतम् ॥” “मुस्तपर्पटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः । शृतशीतं जलं दद्यात् पिपासाज्वरशान्तये ॥” “तिक्तकैः शृतमिति यदुक्तं तदाह मुस्तेत्यादि ।” इति तट्टीका ॥) तिक्तकन्दिका, स्त्री, (तिक्तरसप्रधानः कन्दो मूलं सोऽस्त्यस्या इति । तिक्तकन्द + ठन् ।) गन्ध- पत्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तका, स्त्री, (तिक्तेन रसेन कायतीति । कै + कः ।) कटुतुम्बी । इति शब्दरत्नावली ॥ (कटु- तुम्बीशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) तिक्तगन्धिका, स्त्री, (तिक्तो गन्धो यस्याः । कप् ततष्टाप् अत इत्वञ्च ।) वराहक्रान्ता । इति शब्दमाला ॥ तिक्तगुञ्जा, स्त्री, (गुञ्जेव तिक्ता । राजदन्तादि- त्वात् प्राङ्निपातः ।) करञ्जः । तत्पर्य्यायः । क्षुद्र- रसा २ रसघा ३ विद्धपर्कटी ४ । इति हारा- वली । १०१ ॥ तिक्ततण्डुला, स्त्री, (तिक्तस्तण्डुलोऽन्तःशस्यं यस्याः ।) पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “पिप्पली चपला शौण्डी वैदेही मागधी कणा । कृष्णोपकुल्या मगधी कोला स्यात्तिक्ततण्डुला ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) तिक्ततुण्डी, स्त्री, (तिक्ततुम्बी । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) कटुतुम्बीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्ततुम्बी, स्त्री, (तिक्ता तुम्बी ।) कटुतुम्बी । इति रत्नमाला ॥ तिक्तदुग्धा, स्त्री, (तिक्तं दुग्धं क्षीरं यस्याः ।) क्षीरिणी । अजशृङ्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तधातुः, पुं, (तिक्तस्तिक्तरसप्रधानो धातुः ।) पित्तम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तपत्रः, पुं, (तिक्तानि पत्राणि यस्य ।) कर्को- टकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २५६ ॥ काक- रोल इति भाषा ॥ तिक्तपर्व्वा, [न्] पुं, (तिक्तं पर्व्व ग्रन्थिर्यस्य ।) दूर्व्वा । इति जटाधरः ॥ स्त्री, हिलमोची । गुडूची । यष्टिमधु । इति मेदिनी । ने, २३७ ॥ तिक्तपुष्पा, स्त्री, (तिक्तानि पुष्पानि यस्याः ।) पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पाठाशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) तिक्तफलः, पुं, (तिक्तानि फलानि यस्य ।) कतकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तफला, स्त्री, (तिक्तानि फलानि यस्याः ।) यवतिक्तालता । वार्त्ताकी । षड्भुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥

तिक्तभद्रकः, पुं, (तिक्तस्तिक्तरसप्रधानो भद्रो हितकारी चेति कर्म्मधारयः । ततः स्वार्थे कन् ।) पटोलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तिक्तमरिचः, पुं, (तिक्तो मरिच इव ।) कतक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तरोहिणिका, स्त्री, (तिक्तरोहिणी + स्वार्थे कन् टाप् पूर्ब्बह्रस्वश्च ।) कटुका । इति रत्नमाला ॥ तिक्तरोहिणी, स्त्री, (तिक्ता सती रोहतीति । रुह + णिणिः + ङीप् ।) कटुका । इति राज- निर्घण्टः ॥ (कटुरोहिणीशब्देऽस्या विवृति- र्ज्ञातव्या ॥) तिक्तवल्ली, स्त्री, (तिक्ता वल्ली ।) मूर्व्वालता । इति रत्नमाला ॥ तिक्तवीजा, स्त्री, (तिक्तं वीजमस्याः ।) कटु- तुम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तशाकः, पुं, (तिक्तः शाको यस्य ।) खदिर- वृक्षः । वरुणवृक्षः । (अस्य पर्य्याया यथा, -- “वरुणस्तिक्तशाकश्च सेतुवृक्षोऽम्भसां पतिः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) पत्रसुन्दरवृक्षः । इति मेदिनी । के, १९१ ॥ तिक्तसारं, क्ली, (तिक्तः सारो निर्य्यासो यस्य ।) दीर्घरोहिषकतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तसारः, पुं, (तिक्तः सारो निर्य्यासोऽस्य ।) खदिरवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (खदिरशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञेयाः ॥) तिक्ता, स्त्री, (तिक्तस्तिक्तरसोऽस्त्यस्याः । अच् ततष्टाप् ।) कटुरोहिणी । इति मेदिनी । ते, २२ ॥ (यथास्याः पर्य्यायाः । “कट्वी तु कटुका तिक्ता कृष्णभेदा कटुम्भरा । अशोका मत्स्यशकला चक्राङ्गी शकुलादनी ॥ मत्स्यपित्ता काण्डरुहा रोहिणी कटुरोहिणी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पाठा । इति रत्नमाला । यवतिक्ता लता । षड्- भुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ छिक्कनी । इति भावप्रकाशः ॥ तिक्ताख्या, स्त्री, (तिक्तः आख्या अभिधानं यस्याः ।) कटुतुम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्ताङ्गा, स्त्री, (तिक्तं अङ्गं यस्याः ।) पाताल- गरुडीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तिका, स्त्री, (तिक्ता + स्वार्थे कन् । टापि अत- इत्वम् ।) कटुतुम्बी । इति शब्दरत्नावली ॥ तिग, न हिंसायाम् । आस्कन्दे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (स्वां-परं-सकं-सेट् ।) न, तिग्नोति । आस्कन्दः कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ तिग्मं, क्ली, (तेजयति उत्तेजयतीति । तिज + “युजिरुजितिजां कुश्च ।” उणां । १ । १४५ । इति मक् कवर्गश्चान्तादेशः ।) तीक्ष्णम् । खरम् । तद्वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ४ । ३५ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २० । ११ । “तिग्मवीर्य्यविषा ह्येते दन्दशूका महाबलाः ॥” वज्रम् । इति निघण्टुः । २ । २० ॥ पुं, क्षत्त्रिय- विशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । ४ । २१ । ३ ।

पृष्ठ २/६१६

“ततो मृदुस्तस्मात् तिग्मस्तिग्मात् बृहद्रथः ॥” मत्स्यपुराणमते तु अयं उर्व्वस्य सुतः । यथा, तत्रैव । ५० । ८४ । “उर्व्वो भाव्यो सुतस्तस्य तिग्मात्मा तस्य चात्मजः । तिग्मात् बृहद्रथो भाव्यो वसुदामा बृहद्रथात् ॥” अयं तिमिरित्याख्ययापि प्रसिद्धः । इति राजा- वली ॥ अस्य राज्यपालनकालादिकं तिमिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तिग्मांशुः, पुं, (तिग्मास्तीक्ष्णा अंशवः किरणानि यस्य ।) सूर्य्यः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २ । १३९ । “धौम्योपदेशात् तिग्मांशुप्रसादादन्नसम्भवः ॥” अग्निः । यथा, महाभारते । १ । २३३ । १८ । “इदं वै सद्म तिग्मांशो वरुणस्य परायणम् ॥” तीक्ष्णकिरणे, त्रि ॥) तिघ, न घातने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं- सकं-सेट् ।) न, तिघ्नोति । तिघ घाते इति जौमराः पठन्ति । तेन तदर्थकल्पनमेवोचितम् । ततश्च घातनमिति हन्त्यर्थस्य पाक्षिकचुरादि- त्वेन हन्तेः स्वार्थे ञौ रूपम् । हननमित्यर्थः । किञ्च । हिंसनपाठेनैवेष्टसिद्धे घातनपाठो हिंसा- प्रेरणार्थः स्यान्न वेति काकदन्तान्वेषणवद्बिफलं त्रयाणामेव कातन्त्राद्यसम्मतत्वात् । इति दुर्गा- दासः ॥ तिज, क शिते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, तेजयति । शितं तीक्ष्णी- करणम् । इति दुर्गादासः ॥ तिज, ङ क्षान्तौ । निशाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) क्षान्तिः सहनम् । ङ, तितिक्षते दुःखं दीनः । तेजते । तत्र तिबा- दयो न प्रयुज्यन्ते । इति रमानाथः । इति दुर्गा- दासः ॥ तिजिलः, पुं, (तेजयति तीक्ष्णीकरोति । यद्वा, तिज्यते सह्यते सर्व्वैरिति । तिज + “गुपा- दिभ्यः कित् ।” उणां । १ । ५७ । इति इलच् स च कित् ।) चन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥ राक्षसः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ तिण्टी, स्त्री, त्रिवृत् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (त्रिवृत्- शब्दे गुणादिरस्या ज्ञातव्यः ॥) तितउः, पुं, (तन्यन्ते भृष्टयवा अत्रेति । तन विस्तारे + “तनोतेर्डौः सन्वच्च ।” उणां । ५ । ५२ । इति डौः सन्वच्च तेन अभ्यासस्येत्त्वादि- कार्य्यम् ।) चालनी । इत्यमरः । २ । ९ । २६ ॥ हेमचन्द्रश्च । ४ । ८४ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ७१ । २ “सक्तुमिव तितौना पुनन्तो यत्र धीरा मनसा- वाचमक्रत ॥” यथाच, -- “शूर्पवद्दोषमुत्सृज्य गुणं गृह्णन्ति साधवः । दोषग्राही गुणत्यागी असाधुस्तितौर्यथा ॥” इत्युद्भटः ॥ “क्षुद्रच्छिद्रसमोपेतं चालनं तितौ स्मृतम् ॥”

इत्युक्तेरस्य क्लीवत्वमपि ॥ छत्त्रम् । इति उज्ज्वल- दत्तः । ५ । ५२ ॥) तितिक्षा, स्त्री, (तिज + स्वार्थे सन् + “अ प्रत्य- यात् ।” ३ । ३ । १०२ । इति अ ततष्टाप् ।) क्षान्तिः । इत्यमरः । १ । ७ । २४ ॥ (परा- पराधसहनम् । यथा, भागवते । १ । १६ । २६ । “शमो दमस्तपः साम्यं तितिक्षोपरतिः श्रुतम् ॥”) शीतोष्णादिद्बन्द्बसहिष्णुता । इति वेदान्तसारः ॥ (यथा, भागवते । ४ । २२ । २४ । “यमैरकामैर्नियमैश्चाप्यनिन्दया निरीहया द्वन्द्वतितिक्षया च ॥”) तितिक्षितः, त्रि, (तितिक्षा सञ्जातास्य । “तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) क्षान्तः । इति जटाधरः ॥ तितिक्षुः, त्रि, (तितिक्षते इति । तिज क्षमायाम् + “गुप्तिज्किद्भ्यः सन् ।” ३ । १ । ५ । इति सन् । ततः तितिक्ष + “सनाशंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इत्युः ।) क्षमाशीलः । क्षान्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ३१ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८७ । ६ । “अक्रोधनः क्रोधनेभ्यो विशिष्ट- स्तंथा तितिक्षुरतितिक्षोर्विशिष्टः ॥” पुरुवंशीयस्य महामनसः पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३१ । २१ । “महामनास्तु पुत्त्रौ द्वौ जनयामास भारत ! । उशीनरञ्च धर्म्मज्ञं तितिक्षुञ्च महाबलम् ॥”) तितिभः, पुं, (तितीति शब्देन भणतीति । भण + डः ।) इन्द्रगोपकीटः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७५ ॥ तितिलं, क्ली, (तिलति स्निह्यतीति । तिल + बाहुलकात् कः द्बित्वञ्च ।) नन्दकम् । नादा इति भाषा । तैतिलकरणम् । तिलपिच्चटम् । इत्य- जयः ॥ तित्तिरः, पुं, (तित्ति इति शब्दं राति ददातीति । रा + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) तित्तिरिपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ९ । ३८ । “निकृत्तेषु ततस्तेषु निष्क्रामन्ति शिरःस्वथ । कपिञ्जलास्तित्तिराश्च कलविङ्काश्च सङ्घशः ॥” अस्य गुणाः । यथा, -- “तथैव तित्तिरो वृष्यो मेधाग्निबलवर्द्धनः । सर्व्वदोषहरो बल्यो लावकैः समतागुणैः ॥ कृष्णगौरावभेदाश्च श्रेष्ठो गौरश्च तित्तिरः । तृतीयस्तित्तिरोऽन्योऽपि सामान्यगुणलक्षणैः । सवातलोऽतिबलकृद्घनः किञ्चिद्रसायनः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने ११ अध्याये ॥ जनपदविशेषः । तद्देशजाते बहुवचनान्तः । यथा, महाभारते । ६ । ४७ । ५० । “वाह्लीकास्तित्तिराश्चैव चोलाः पाण्ड्याश्च भारत ॥) तित्तिरिः, पुं, (तरतीति । तॄ + “तरतेः सन्वत्तुक् चाभ्यासस्य ।” उणां । ४ । १४२ । इत्यत्र उज्ज्वल- दत्तधृतसूत्रात् इः सन्वत्कार्य्यमभ्यासस्य । तुगागमश्च ।) पक्षिविशेषः । तितिरि इति

भाषा । तत्पर्य्यायः । तित्तिरः २ । इति शब्द- रत्नावली ॥ तितिरिः ३ तैतिरः ४ याजुषोदरः ५ । अस्य मांसस्य गुणाः । रुच्यत्वम् । लघुत्वम् । वीर्य्यबलप्रदत्वम् । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । त्रिदोषशमनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ “तित्तिरिः कृष्णवर्णः स्यात् स तु गौरः कपिञ्जलः । तित्तिरिर्व्वर्णदो ग्राही हिक्कादोषत्रयापहः । श्वासकासज्वरहरस्तस्माद्गौरोऽधिको गुणः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ मुनिविशेषः । इति विश्वः ॥ (यथा, महा- भारते । २ । ४ । १२ । “तित्तिरिर्याज्ञवल्क्यश्च ससुतो लोमहर्षणः ॥”) तैत्तिरीशाखा । इत्युणादिकोषः ॥ (नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । १५ । “कुमुदः कुमुदाक्षश्च तित्तिरिर्हलिकस्तथा ॥” तथा च स्कान्दे सह्याद्रिखण्डे । ४ । ५ । “तित्तिरिर्हरिभद्रश्च जम्बुरुद्रो बलाहकः ॥”) तिथः, पुं, (तेजयतीति । तिज + “तिथपृष्ठ- गूथयूथप्रोथाः ।” उणां । २ । १२ । इति थक्प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) अग्निः । कामः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रावृट्कालः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ तिथिः, स्त्री पुं, (तनोति विस्तारयति चन्द्रकला- मिति । तन्यते चन्द्रकलयेति वा । तन + बाहु- लकात् इथिन् नादिलोपश्च । तदुक्तं “तन्यन्ते कलया यस्मात् तस्मात् तास्तिथयः स्मृताः ।” इति । यद्बा, अततीति । अत सातत्यगमने + “ऋतन्यञ्जीति ।” उणां । ४ । २ । इथिन् प्रत्य- येन अतिथिरिति सिद्धे बाहुलकात् अलोपः । इति वर्णविवेकः ।) चन्द्रकलाक्रियारूपा । चन्द्र- कलाक्रियोपलक्षितः काल इति वा । तस्याः स्वरूपं यथा, -- “अमादिपौर्णमास्यन्ता या एव शशिनः कलाः । तिथयस्ताः समाख्याताः षोडशैव वरानने ! ॥ तत्र प्रथमकलाक्रियारूपां प्रतिपत् एवं द्बिती- यादिकलाक्रियारूपा द्वितीयादिः । सा च वृद्धि- रूपा चेत् शुक्ला ह्रासरूपा चेत् कृष्णा ॥ यथा, “तत्र पक्षावुभौ मासे शुक्लकृष्णक्रमेण हि । चन्द्रवृद्धिकरः शुक्लः कृष्णश्चन्द्रक्षयात्मकः ॥ पक्षत्याद्यास्तु तिथयः क्रमात् पञ्चदश स्मृताः । दर्शान्ताः कृष्णपक्षे ताः पूर्णिमान्ताश्च शुक्लके ॥ गोभिलोक्तामावास्याघटकोपर्य्यधोभावापन्नसम- सूत्रपातन्यायेन राश्येकावच्छेदेन सहावस्थान- युक्तार्कमण्डलाच्चन्द्रमण्डलस्य राशिद्वादशांश- द्वादशांशभोगात्मकनिर्गमरूपवियोगेन शुक्लायाः प्रतिपदादितत्तत्तिथेरुत्पत्तिः । एवं गोभि- लोक्तपौर्णमासीघटकसप्तमराश्यवस्थानरूपपरम- नियोगानन्तरमर्कमण्डलप्रवेशाय चन्द्रमण्डलस्य राशिद्वादशांशद्वादशांशभोगात्मकप्रवेशरूप- सन्निकर्षेण कृष्णायास्तत्तत्तिथेश्चोत्पत्तिरिति ।

पृष्ठ २/६१७

यथा, -- अर्काद्बिनिःसृतः प्राचीं यद्यात्यहरहः शशी । भागैर्द्बादशभिस्तत् स्यात्तिथिश्चान्द्रमसं दिनम् ॥ त्रिंशांशकस्तथा राशेर्भाग इत्यभिधीयते । आदित्याद्विप्रकृष्टस्तु भागं द्बादशकं यदा ॥ चन्द्रमाः स्यात्तदा राम तिथिरित्यभिधीयते ॥ * ॥ सा देवकृत्ये पूर्ब्बाह्णयुता ग्राह्या । एकादश्युपवासा- तिरिक्तस्थले सर्व्वत्र त्रिसन्ध्यव्यापिनी ग्राह्या ॥ * ॥ अथ प्रतिपत् । सा च कृष्णा द्वितीयायुता ग्राह्या शुक्ला अमा- वस्यायुता ग्राह्या कृष्णाप्युपवासे द्बितीयायुता न ग्राह्या । अत्र तैलाभ्यङ्गं कुष्माण्डभक्षणं क्षौरञ्च न कार्य्यम् ॥ * ॥ अथ द्बितीया । सा च कृष्णा पूर्ब्बयुता शुक्ला परयुता ग्राह्या । भ्रातृद्बितीया तु अष्टधाविभक्तदिनपञ्चमांशयुता याह्या उभयदिने तल्लाभे परयुता ग्राह्या । तत्र बृहतीभक्षणं न कार्य्यम् ॥ * ॥ अथ तृतीया । सा च रम्भाव्रतेतरदेवकार्य्येषु चतुर्थीयुता ग्राह्या रम्भाव्रते तु द्बितीयायुता । तत्र मांसभक्षणं पटोलभक्षणञ्च न कार्य्यम् ॥ * ॥ अथ चतुर्थी । सा च पञ्चमीयुता ग्राह्या । विनायकव्रते तृतीयायुता ग्राह्या । मङ्गलवारे शुक्ला चतुर्थी अक्षया । अत्र मूलकभक्षणं क्षोरं प्रदोषे अध्ययनञ्च न कार्य्यम् । भाद्रमासे चतुर्थ्यां चन्द्रो न द्रष्टव्यः । प्रमादाद्दृष्ट्वा, -- सिंहः प्रसेनमवधीत् सिंहो जाम्बवता हतः । सुकुमारक ! मा रोदीस्तव ह्येष स्य मन्तकः ॥ अनेन मन्त्रेणाभिमन्त्रितं जलं पेयं आचारात् स्यमन्तकोपाख्यानञ्च श्रोतव्यम् ॥ * ॥ अथ पञ्चमी । सा च चतुर्थीयुता ग्राह्या अत्र विल्वं न भोक्त- व्यम् ॥ * ॥ अथ षष्ठी । सा सप्तमीयुता ग्राह्या । स्कन्दषष्ठी तु पञ्चमी- युता ग्राह्या अस्यां शिरोऽभ्यङ्गो निम्बभक्षणञ्च न कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ अथ सप्तमी । सा षष्ठीयुता ग्राह्या तत्र तालं न भक्षयेत् । शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां यदि रविवारो भवेत् सा विजया सप्तमी । माघमासस्य शुक्लसप्तम्यां दिवा- करा रथमापुः तस्मात् सा रथसप्तमी ॥ सा मन्वादिश्च । तस्यां अध्ययनं न कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ अथाष्टमी । सा शुक्ला नवमीयुता ग्राह्या कृष्णा सप्तमीयुता । तत्राध्ययनं नारिकेलभक्षणञ्च न कर्त्तव्यम् ॥ शनिवारे अथवा मङ्गलवारे कृष्णाष्टमी पुण्य- तरा । बृहस्पतिवारे शुक्लाष्टमी अक्षया । दूर्व्वाष्टमी पूर्ब्बविद्धा ग्राह्या । जन्माष्टमीव्यवस्था तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥

अथ नवमी । सा चाष्टमीयुता ग्राह्या । तत्रालावुभक्षणं न कर्त्तव्यम् । माघस्य शुक्ला नवमी महानन्दा । रामनवमीव्यवस्था तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ अथ दशमी । सा च शुक्ला एकादश्या कृष्णा तु नवम्या युता ग्राह्या । अत्र कलम्बीभक्षणं न कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ एकादशीव्यवस्था श्रीविष्णोः शयनव्यवस्था च तत्तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ अथ द्वादशी । सा च एकादशीयुता ग्राह्या । अत्र पूतिका- भक्षणं न कर्त्तव्यम् । फाल्गुनस्य शुक्ला द्बादशी पुष्यनक्षत्रयुक्ता चेत् गोविन्दद्वादशी ॥ * ॥ अथ त्रयोदशी । सा च शुक्ला द्वादशीयुता कृष्णा परयुता ग्राह्या । अत्र वार्त्ताकीभक्षणं न कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ अथ चतुर्द्दशी । सा शुक्ला पूर्णिमायुता कृष्णा त्रयीदशीयुता ग्राह्या । तत्र माषो न भोक्तव्यः । ज्यैष्ठकृष्ण- चतुर्द्दश्यां प्रदोषे सावित्रीव्रतं कर्त्तव्यम् । तत्र यदा त्रयोदशी दिवाभागे दण्डद्बयमात्रसत्त्वे- ऽपि चतुर्द्दशी भवेत् तद्दिने व्रतं कर्त्तव्यम् । पूर्ब्बाहे तद्विधत्वेऽपि पराहे त्रिसन्ध्यव्यापित्वे पराह एव । यदा तु पूर्ब्बापरयोर्न तथाविधा तदापि पराह एव । भाद्रे मासि कृष्णा चतु- र्द्दशी अघोरा । माघे कृष्णा चतुर्द्दशी रटन्ती । शिवरात्रिव्यवस्था तच्छब्दे द्रष्ठव्या ॥ * ॥ अथ पौर्णमासी । तत्र मांसं न भोक्तव्यम् । सा च चतुर्द्दशीयुता ग्राह्या । सा तु मासर्क्षयुता चेत् तदा महती । कार्त्तिकमासे कृत्तिकानक्षत्रयुता पौर्णमासी महाकार्त्तिकी एवमन्यत्रापि । महाज्यैष्ठी- व्यवस्था तच्छब्दे द्रष्टव्या । कोजागरव्यवस्था तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ अथामावस्या । अत्र मांसं न भोक्तव्यम् । सा प्रतिपद्युता ग्राह्या । मङ्गलवारे यदि अमावस्या भवेत् तदा अरुणोदयमारभ्य मौनी भूत्वा यो गङ्गायां स्नायात् स सहस्रगोदानजन्यफलमाप्नुयात् । अमावस्याश्राद्धव्यवस्था श्राद्धशब्दे द्रष्टव्या । पौषमाघयोरमावास्या यदि दिवारविवार- व्यतीपात-श्रवणनक्षत्रयुक्ता भवति तदा अर्द्धो- दययोगः स्यात् । अयं कोटिसूर्य्यग्रहतुल्यः अत्र तावज्जलं गङ्गोदकतुल्यं यत्किञ्चिद्दानं सेतु- सन्निभञ्च भवति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तिथि- कृत्यं मासशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ तिथिक्षयः, पुं, (तिथीनां तिथ्युपलक्षितचन्द्र- कलानां क्षयो यत्र ।) अमावस्या । इति शब्दार्थ- कल्पतरुः ॥ दिनक्षयः । त्र्यहस्पर्शः । यथा, -- “एकस्मिन् सावने त्वह्नि तिथीनां त्रितयं यदा । तदा दिनक्षयः प्रोक्तस्तत्र साहस्रिकं फलम् ॥” अपिच । “शतमिन्दूक्षये पुण्यं सहस्रन्तु दिनक्षये ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥

तिथिप्रणीः, पुं, (तिथिं प्रणयति ह्रासवृद्धिरूप- कलाक्रिययेति । प्र + नी + क्विप् णत्वञ्च ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८ ॥ तिथी, स्त्री, (तिथिः । कृदिकारादिति वा ङीष् ।) तिथिः । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ८७ । १८ । “कृष्णपक्षे दशम्यादौ वर्जयित्वा चतुर्द्दशीम् । श्राद्धकर्म्मणि तिथ्यस्तु प्रशस्ता न तथेतराः ॥”) तिनाशकः, पुं, (तिनिश एव । स्वार्थे कन् । पृषो- दरादित्वात् आत्वम् ।) तिनिशवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ तिनिशः, पुं, (अतिशयेन नेशतीति । निश समाधौ + “इगुपधेति ।” ३ । १ । ११५ । इति कः । यद्वा, अतिक्रान्तो निशाः अत्यादय इति समासः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) वृक्ष- विशेषः । मथुरादौ तिनाश इति ख्यातः । कुत्रचित् सादन इति ख्यातश्च । तत्पर्य्यायः । स्यन्दनः २ नेमी ३ रथद्रुः ४ अतिमुक्तकः ५ वञ्जुलः ६ चित्रकृत् ७ । इत्यमरः । २ । ४ । २६ ॥ चक्री ८ शताङ्गः ९ शकटः १० रथः ११ रथिकः १२ भस्मगर्भः १३ मेषी १४ जलधरः १५ । (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । १९ । “शल्लकीवदरीविल्वपलाशतिनिशत्वचः ॥”) अस्य गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । कफ- रक्तातीसारवातामयनाशित्वम् । ग्राहकत्वम् । दाहजनकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिन्तिडः, पुं, (तिम्यते क्लिद्यते मुखाद्यनेनेति । तिम + ईकन्प्रत्ययेन तिन्तिडीकः । ततः पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) चिञ्चा । वृक्षाम्लः । इति विश्वः ॥ दैत्यभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ तिन्तिडिका, स्त्री, (तिन्तिडी + स्वार्थे कन् । टाप् पूर्ब्बह्रस्वश्च ।) तिन्तिडी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तिन्तिडी, स्त्री, (तिम्यते क्लिद्यते मुखाभ्यन्तर- मनेनेति । तिम + ईकन्प्रत्ययेन तिन्तिडीका । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) वृक्षविशेषः । तेँतुल् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चिञ्चा २ अम्लिका ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ४३ ॥ तिन्ति- डिकः ४ तिन्तिडीकम् ५ तिन्तिडीका ६ अम्लीका ७ आम्लिका ८ आम्लीका ९ । इति तट्टीका ॥ तिन्तिली १० तिन्तिडिका ११ आब्दिका १२ चुक्रुः १३ चुक्रा १४ चुक्रिका १५ अम्ला १६ अत्यम्ला १७ भुक्ता १८ भुक्तिका १९ चारित्रा २० गुरुपत्रा २१ पिच्छिला २२ यम- दूतिका २३ । इति शब्दरत्नावली ॥ शाक- चुक्रिका २४ सुचुक्रिका २५ सुतिन्तिडा २६ । अस्या आमफलस्य गुणाः । अत्यम्लत्वम् । कफ- पित्तकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ वात- नाशित्वम् ॥ अस्याः पक्वफलस्य गुणाः । दीप- नत्वम् । रुचिकारित्वम् । भेदित्वम् । उष्ण- त्वम् । कफवातनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ विष्टम्भनाशित्वम् । मधुराम्लत्वम् । पित्तदाहास्र-

पृष्ठ २/६१८

कफदोषप्रकोपणत्वञ्च । पक्वचिञ्चाफलरसगुणाः । मधुराम्लत्वम् । रुचिप्रदत्वम् । शोफपाककर- त्वम् । लेपे व्रणदोषनाशित्वञ्च ॥ अस्याः पत्रस्य गुणाः । शोफरक्तदोषव्यथानाशित्वम् । अस्याः शुष्कत्व क्क्षारस्य गुणः । शूलमन्दाग्निनाशि- त्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ “अम्लिकायाः फलं पक्वं मर्द्दितं वारिणा दृढम् । शर्करामरिचोन्मिश्रं लवङ्गेन्दूसुवासितम् ॥ अम्लिकाफलसम्भूतं पानकं वातनाशनम् । पित्तश्लेष्मकरं किञ्चित् सुरुच्यं वह्निबोधकम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वृक्षाम्लम् । इति विश्वः ॥ तिन्तिडीकं, क्ली, (तिम्यते क्लिद्यते मुखं येन । तिम + “फर्फरीकादयश्च ।” उणां ४ । २० । इति ईकन्प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) वृक्षाम्लम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३५ ॥ (यथा, तन्त्रसारे पुरश्चरणप्रकरणे । “रम्भाफलं तिन्तिडीकं कमला नागरङ्गकम् । फलान्येतानि भोज्यानि एभ्योऽन्यानि विवर्ज्जयेत् ॥” यथास्य पर्य्यायाः । “वृक्षाम्लन्तिन्तिडीकञ्च चुक्रं स्यादम्लवृक्षकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ आमपक्वावस्थयोरस्य गुणा यथा, -- “वातापहं तिन्तिडीकमामं पित्तबलासकृत् । ग्राह्युष्णं दीपनं रुच्यं सम्पक्वं कफवातनुत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) तिन्तिडीकः, पुं, (तिम + ईकन् । निपातनात् साधुः ।) तिन्तिडी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तिन्तिडीद्यूतम्, क्ली, (तिन्तिडीभिस्तिन्तिडी- जात-वीजैर्यद्द्यूतम् ।) चुञ्चुरी । इति शब्द- रत्नावली ॥ काँइवीचिर खेला इति भाषा ॥ तिन्तिलिका, स्त्री, (तिन्तिडिका । डस्य लत्वम् ।) तिन्तिडी । इत्यमरटीका ॥ तिन्तिली, स्त्री, (तिन्तिडी । डस्य लत्वम् ।) तिन्तिडी । इति शब्दरत्नावली ॥ तिन्तिलीका, स्त्री, (तिन्तिडीका । डस्य लत्वम् ।) तिन्तिडी । इत्यमरटीका ॥ तिन्दिशः, पुं, टिण्डिशवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिन्दुः, पुं, (तिम्यति आर्द्रीभवतीति । तिम आर्द्री- भावे + “मृगय्वादयश्च ।” इति कुप्रत्ययेन साधुः ।) तिन्दुकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ तिन्दुकं, क्ली, (तिन्दुरिव कायतीति । कै + कः ।) कर्षपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ (यथा, शार्ङ्गधरे पूर्ब्बखण्डे १ अध्याये । “कोलद्बयञ्च कर्षः स्यात् स प्रोक्ता पाणि- मालिका । अक्षः पिचुः पाणितलं किञ्चिपाणिश्च तिन्दु- कम् ॥” यथास्य पर्य्यायाः । “विद्याद्द्वौ द्रंक्षणौ कर्षं सुवर्णञ्चाक्षमेव च । विडालपदकन्तच्च पिचुम्पाणितलन्तथा ॥

तिन्दुकञ्च विजानीयात् कवडग्रहमेव च ॥” इति कल्पस्थाने द्बादशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥) तिन्दुकः, पुं, स्त्री, (तिन्दु + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) वृक्षविशेषः । गाव् इति ख्यातः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ केन्दूकवृक्षः । इति भरतः ॥ इति राजनिर्घण्टश्च । तेँदु इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । स्फुर्जकः २ कालस्कन्धः ३ शिति- सारकः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । ३८ ॥ स्फूर्जकः ५ केन्दुः ६ तिन्दुः ७ तिन्दुलः ८ तिन्दुकिः ९ तिन्दुकी १० । इति शब्दरत्नावली ॥ नील- सारः ११ अतिमुक्तकः १२ स्वर्य्यकः १३ रामणः १४ स्फूर्जनः १५ स्पन्दनाह्वयः १६ कालसारः १७ । (यथा, महाभारते । ३ । ६४ । ३ । “शालवेणुधवाश्वत्थतिन्दुकेङ्गुदकिंशुकैः । अर्ज्जुनारिष्टसंछन्नं स्यन्दनैश्च सशाल्मलैः ॥”) अस्य आमफलस्य गुणाः । कषायत्वम् । ग्राहि- त्वम् । वातकारित्वम् । शीतलत्वम् । लघुत्वञ्च । पक्वफलस्य गुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । दुर्जरत्वम् । श्लेष्मदत्वम् । गुरुत्वम् । व्रणवात- नाशित्वम् । पित्तप्रमेहास्रकारित्वम् । विषद- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पित्तप्रमेहास्र- श्लेष्मन्नाशित्वम् । इति भावप्रकाशः ॥ तत्सारं चिररोगजित् ॥ विश्वतिन्दुकमप्येवं विशेषात् ग्राहि शीतलम् ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ तिन्दुकिः, स्त्री, (तिन्दुकी । निपातनात् ह्रस्वः ।) तिन्दुकः । इति शब्दरत्नावली ॥ तिन्दुकिनी, स्त्री, (तिन्दुकस्तदाकारः फलेऽस्त्यस्याः । तिन्दुक + इनि + ङीप् ।) आवर्त्तकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिन्दुकी, स्त्री, (तिन्दुक + गौरादित्वात् ङीष् ।) तिन्दुकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २ अध्याये । “पियालवीजं तिन्दुक्यास्तरुणानि फलानि च । यथालाभं समाहृत्य तैलमेभिर्विपाचयेत् । सद्यो व्रणेषु देयानि तानि वैद्येन जानता ॥” अस्य पर्य्याया यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “कालस्कन्दस्तिन्दुकश्च स्फूर्ज्जकस्तिन्दुकीति च ॥”) तिन्दुलः, पुं, तिन्दुकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ तिप, ऊ ऋ ङ च्युति । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-वेट् ।) ऊ, तेपिष्यते तेप्स्यते । ऋ, अतितेपत् । ङ, तेपते तितिपे । च्युत् क्षर- णम् । इति दुर्गादासः ॥ तिम, क्लेदने । आर्द्रीभाव इति यावत् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट् ॥) तिम, य क्लेदने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं-अकं-सेट् ।) य, तिम्यति । तितेम । क्लेदन- मार्द्रीभावः । इति दुर्गादासः ॥ तिमिः, पुं, (तिम्यतीति । तिम क्लेदने + इन् । यद्वा, ताम्यति आकाङ्क्षतीति । तमु काङ्क्षा- याम् + “क्रमितमिशतिस्तम्भामत इच्च ।” उणां ४ । १२१ । इति इन् अकारस्य इकारा- देशश्च ।) मत्स्यविशेषः । इत्यमरः । १ । १० ।

१९ ॥ तिमिर्महाकायो मत्स्यः कश्चित् सामुद्रः । तथा च । अस्ति मत्स्यस्तिमिर्नाम शतयोजन- विस्तरः । इति भरतः ॥ (यथा च रघौ । १३ । १० । “ससत्त्वमादाय नदीमुखाम्भः संमीलयन्तो विवृताननत्वात् । अमी शिरोभिस्तिमयः सरन्ध्रै- रूर्द्ध्वं वितन्वन्ति जलप्रवाहान् ॥”) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (राजविशेषः । स तु दूर्व्वस्य पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २२ । ४२ । “नृपञ्जयस्ततो दूर्व्वस्तिमिस्त स्माज्जनिष्यति ॥” अयं हि नवमासाधिकसप्तचत्वारिंशत्वर्षं यावत् राज्यं पालयामास । यथा, राजावल्याम् । १ परिच्छेदे । “तिमिं पुत्त्रं ततो राज्ये न्यस्य स्वर्गं स्वयं गतः । मुनिवेदमितान् वर्षान्नवमासाघिकान् तिमिः ॥ पालयित्वाखिलं राज्यं भुक्त्वा भोगमनुत्तमम् । पुत्त्रं बृहद्रथं राज्ये सोऽभिषिच्य वनं ययौ ॥”) तिमिकोषः, पुं, (तिमेः कोष इव ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तिमिङ्गिलः, पुं, (तिमिं गिरतीति । गॄ + कः । रस्य लः । गिलेऽगिलस्येति मुम् ।) मत्स्य- विशेषः । इत्यमरः । १ । १० । २० ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२ । ३ । “तिमिङ्गिलसमाकीर्णं मकरैरावृतं तथा ॥” द्वीपविशेषः । तद्द्वीपजाते, त्रि । यथा, महा- भारते । २ । ३२ । ६६ । “तिमिङ्गिलञ्च स नृपं वशे कृत्वा महामतिः ॥”) तिमिङ्गिलगिलः, पुं, (तिमिङ्गिलमपि गिरतीति । गॄ + कः । मुम् च ।) महामत्स्यविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१४ ॥ तिमितः, त्रि, (तिम + कर्त्तरि क्तः ।) निश्चलः । इति धरणिः ॥ (यथा, पञ्चदशी । २ । ३५ । “अतस्तिमितगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम् ॥”) क्लिन्नः । इत्यमरः । ३ । १ । १०५ ॥ तिमिरं, क्ली, (तिम्यतीति । तिम + “इषिमदि- मुदीति ।” उणां । १ । ५२ । इति किरच् ।) अन्धकारः । इत्यमरः । १ । १० । ३ ॥ (यथा, रामायणे । २ । २८ । १८ । “अतीववातस्तिमिरं बुभुक्षा चास्ति नित्यशः । भयानि च महान्त्यत्र अतो दुःखतरं वनम् ॥”) नेत्ररोगविशेषः । तस्य लक्षणमाह माधवकरः । “तिमिराख्यः स वै दोषश्चतुर्थं पटलं गतः । रुणद्धि सर्व्वतो दृष्टिं लिङ्गनाशमतः परम् ॥” (अस्य लक्षणानि यथा, -- “दोषे मण्डलसंस्थाने मण्डलानीव पश्यति । द्विधैकं दृष्टिमध्यस्थे बहुघा बहुधास्थिते ॥ दृष्टेरभ्यन्तरगते ह्रस्ववृद्धविपर्य्ययम् । नान्तिकस्थमधःसंस्थे दूरगं नोपरिस्थितम् ॥ पार्श्वे पश्येन्न पार्श्वस्थे तिमिराख्योऽयमामयः । प्राप्नोति काचतां दोषे तृतीयपटलाश्रिते ॥ तेनोर्द्धमीक्षते नाधस्तनुचेलावृतोपमम् ।

पृष्ठ २/६१९

यथा वर्णञ्च रज्येत दृष्टिर्हीयेत च क्रमात् ॥ तथाप्युपेक्षमाणस्य चतुर्थं पटलं गतः । लिङ्गनाशं मलः कुर्व्वन् छादयेद्दृष्टिमण्डलम् ॥ तत्र वातेन तिमिरे व्याविद्धमिव पश्यति । चलाविलारुणाभासं प्रसन्नञ्चेक्षते मुहुः ॥ जालानि केशान् मशकान् रश्मींश्चोपेक्षिते ऽत्र च । काचीभूते दृगरुणा पश्यत्यास्यमनासिकम् ॥ चन्द्रदीपाद्यनेकत्वं वक्रमृज्वपि मन्यते । वृद्धः काचो दृशं कुर्य्याद्रजोधूमावृतामिव ॥ स्पष्टारुणाभां विस्तीर्णां सूक्ष्मां वा हतदर्शनाम् । सलिङ्गनाशो वाते तु सङ्कोचयति दृक्शिराः ॥ दृङ्मण्डलं विशत्यन्तर्गम्भीरादृगसौ स्मृता । पित्तजे तिमिरे विद्युत् खद्योतद्योतदीपितम् ॥ शिखितित्तिरिपिच्छाभं प्रायो नीलञ्च पश्यति । काचे दृक्काचनीलाभा तादृगेव च पश्यति ॥ अर्केन्दुपरिवेषाग्निमरीचीन्द्रधनुंषि च । भृङ्गनीला निरालोका दृक्स्निग्धा लिङ्गनाशतः ॥ दृष्टिः पित्तेन ह्रस्वाख्या सा ह्रस्वा ह्रस्वदर्शना । भवेत् पित्तविदग्धाख्या पीता पीताभदर्शना ॥ कफेन तिमिरे प्रायः स्निग्धं श्वेतञ्च पश्यति । शङ्खेन्दूकुन्दकुसुमैः कुमुदैरिव चाचितम् ॥ काचे तु निष्प्रभेन्द्वर्क प्रदीपाद्यैरिवाचितम् । सिताभा सा च दृष्टिः स्याल्लिङ्गनाशे तु लक्ष्यते ॥ मूर्त्तः कफो दृष्टिगतः स्निग्धो दर्शननाशनः । बिन्दूर्जलस्येव चलः पद्मिनीपुटसंस्थितः ॥ उष्णे सङ्कोचमायाति छायायां परिसर्पति । शङ्खकुन्देन्दूकुमुदस्फटिकोपमशुक्लिमा ॥ रक्तेन तिमिरे रक्तं तमोभूतञ्च पश्यति । काचेन रक्ता कृष्णा वा दृष्टिस्तादृक् च पश्यति ॥ लिङ्गनाशेऽपि तादृक्दृङ्निष्प्रभा हतदर्शना । संसर्गसन्निपातेषु विद्यात् सङ्कीर्णलक्षणान् ॥ तिमिरादीनकस्माच्च तैः स्याद्ब्यक्ताकुलेक्षणम् । तिमिंरे शेषयोर्दृष्टौ चित्रो रागः प्रजायते ॥” इति वाभटेनोत्तरस्थाने द्बादशेऽध्याये उक्तम् ॥ अस्य चिकित्सा यथा, -- “तिमिर काचतां याति काचोऽप्यान्ध्य- मुपेक्षया । नेत्ररोगेष्वतो घोरं तिमिरं साधयेद्द्रुतम् ॥ तुलां पचेत जीवन्त्या द्रोणेऽपां पादशेषितैः । तत्क्वाथे द्विगुणं क्षीरं घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ प्रपौण्डरीककाकोली पिप्पली लोध्रसैन्धवैः । शताह्वा मघुकद्राक्षा सितादारुफलत्रयैः ॥ कार्षिकैर्निशि तत् पीतं तिमिरापहरं परम् ॥” “पटोलनिम्बकटुका दार्व्वीसेव्यवरावृषम् । सधन्वयासत्रायन्ती पर्पटं पालिकं पृथक् ॥ प्रस्थमामलकानाञ्च क्वाथयेन्नल्वणेऽम्भसि । तदाढकेऽर्द्धपलिकैः पिष्टैः प्रस्थं घृतात् पचेत् ॥ मुस्तभूनिम्बषष्ट्याह्वकुटजोदीच्यचन्दनैः । सपिप्पलीकैस्तत्सर्पिर्घ्राणकर्णास्यरोगजित् ॥ विद्रधिज्वरदुष्टारुर्विसर्पापचिकुष्ठनुत् । विशेषाच्छुक्रतिमिरनक्तान्ध्योष्णाम्लदाहनुत् ॥”

“त्रिंशद्भागा भुजङ्गस्य गन्धपाषाणपञ्चकम् । शुल्वतालकयोर्द्वौ द्वौ वङ्गस्यैकोऽञ्जनात्रयम् ॥ अन्धमूषीकृतं ध्मातं पक्वं विमलमञ्जनम् । तिमिरान्तकरं लोके द्वितीय इव भास्करः ॥ गोमूत्रे छगलरसेऽम्लकाञ्जिके च स्त्रीस्तन्ये हविषि विषे च माक्षिके च । यत्तुत्थं ज्वलितमनेकशो निषिक्तं तत्कुर्य्यात् गरुडसमं नरस्य चक्षुः ॥” “रसेन्द्रभुजगौ तुल्यौ तयोस्तुल्यमथाञ्जनम् । ईषत् कर्पूरसंयुक्तमञ्जनं नयनामृतम् ॥” “सामान्यं साधनमिदं प्रतिदोषमतः शृणु । वातजे तिमिरे तत्र दशमूलाम्भसा घृतम् ॥ क्षीरे चतुर्गुणे श्रेष्ठाकल्कपक्वं पिबेत्ततः ॥” “पित्तजे तिमिरे सर्पिर्जीवनीयफलत्रयैः । विपाचितं पाययित्वा स्निग्धस्य व्यधयेच्छिराम् ॥ श्लेष्मोद्भवेऽमृताक्वाथवराकणशृतं घृतम् । विध्येच्छिरां पीतवतो दद्याच्चानुविरेचनम् ॥” “रक्तजे पित्तवत्सिद्धिः शीतैश्चास्रं प्रसादयेत् ।” “दद्यादुशीरनिर्य्यूहचूर्णितं कणसैन्धवम् ॥ तत् शृतं सघृतं भूयः पचेत् क्षौद्रं घने पिबेत् । शीते चास्मिन् हितमिदं सर्व्वजे तिमिरेऽञ्जनम् ॥” “चक्षूरक्षायां सर्व्वकालं मनुष्यै- र्यत्नः कर्त्तव्यो जीविते यावदिच्छा । व्यर्थो लोकोऽयं तुल्यरात्रिन्दिवानां पुंसामन्धानां विद्यमानेऽपि वित्ते ॥” इति चोत्तरस्थाने त्रयोदशेऽध्याये वाभटे- नोक्तम् ॥ “सौवीरमञ्जनन्तुत्थन्ताप्यो धातुर्म्मनःशिला । चक्षुष्यं मधुकं लोहा मणयः पौष्यमञ्जनम् ॥ सैन्धवं शौकरीदंष्ट्रा कतकञ्चाञ्जनं शुभम् । तिमिरादिषु चूर्णं वा वर्त्तिर्व्वेयमनुत्तमा ॥” “वदने कृष्णसर्पस्य निहितं मासमञ्जनम् । ततस्तस्मात् समुद्धृत्य सशुष्कं चूर्णयेद्बुधः ॥ सुमनःक्षारकैः शुष्कैरर्द्धांशैः सैन्धवेन च । एतन्नित्याञ्जनं कार्य्यं तिमिरघ्नमनुत्तमम् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने २६ अध्याये ॥) तिमिरः, पुं, (तिम्यति क्लिद्यति चक्षुरनेन । तिम + “इषिमदिमुदीति ।” उणां । १ । ५२ । इति किरच् ।) चक्षूरोगविशेषः । तस्य निदानादि यथा । चतुर्थपटलगतदोषमाह । “तिमिराख्यः स यो दोषश्चतुर्थपटलं गतः । रुणद्धि सर्व्वतो दृष्टिं लिङ्गनाश इति क्वचित् ॥ अस्मिन्नपि तमोभूते नातिरूढे महागदे । चन्द्रादित्यौ स नक्षत्रावन्तरीक्षे च विद्यतः ॥ निर्म्मलानि च तेजांसि भ्राजिष्णूनि च पश्यति । स एव लिङ्गनाशस्तु नीलिकाकाचसंज्ञितः ॥ यो दोषः दोषोऽत्र रोगः चतुर्थपटलं वाह्य- पटलं गतः स तिमिराख्यः । तिमिरदर्शनेन तिमिरमस्यास्तीति तिमिरः अर्श आदित्वात् । तस्य लक्षणमाह रुणद्धीत्यादि । स तिमि- राख्यः । सर्व्वतः सर्व्वत्र । लिङ्गनाश इति क्वचित् तन्त्रान्तरे लिङ्गनाशसंज्ञः । तस्य निरु-

क्तिश्च । लिङ्ग्यते चिह्न्यते अनेनेति लिङ्गं दृष्टि- तेजः तस्य नाशोऽस्मिन् इति लिङ्गनाशः । अस्मिन्नपि तिमिरेऽपि तमोभूते तमस्तुल्ये । अत्र तु भूतशब्दस्तुल्यार्थः । भूतं प्राण्यतीते समे त्रिष्वित्यमरवचनात् । नातिरूढे अप्रौढे । चन्द्रादित्यौ नक्षत्राणि च पश्यति । अन्तरीक्षे अन्तरीक्षस्य प्रकाशमयत्वेन तमोऽभिभावात् । तेजांसि अग्न्यादेः । भ्राजिष्णूनि रत्नसुवर्णा- दीनि । अस्मिन् प्रौढे नीरजे च चन्द्रादित्यादीन्न पश्यतीत्यन्वयः । नीलिकाकाचसंज्ञितः नीलिका- काचेति नामान्तराभ्यां युक्तः ॥ * ॥ दृष्टिरोगाणां सङ्ख्यानामानि चाह । दृष्ट्याश्रया षट् च षडेव रोगाः षड्लिङ्गनाशा हि भवन्ति तत्र । वातेन पित्तेन कफेन सर्व्वै- रुक्तात् परिम्लाय्य विधिश्च षष्ठः ॥ दृष्ट्याश्रया षट् च षडेव रोगाः षट् षट् द्बादशे- त्यर्थः । तत्र लिङ्गनाशाः षट् तान् विवृ- णोति वातेनेत्यादि ॥ * ॥ तथा नरः पित्तविदग्धदृष्टिः कफेन चान्यस्त्वथ धूमदर्शी । यो ह्रस्वजात्यो नकुलान्ध्यसंज्ञो गम्भीरसंज्ञा च तथैव दृष्टिः ॥ पित्तविदग्धदृष्ट्यादयः षट् । एवं दृष्ट्यादयश्च षट् । एवं दृष्ट्याश्रया द्वादशरोगाः ॥ * ॥ तत्र द्वावन्यौ चाह । तत्रैवान्यौ गदौ बद्धौ सनिमित्तानिमित्तकौ ॥ तेषु वातजस्य लिङ्गनाशस्य लक्षणमाह । वातेन खलु रूपाणि भ्रमन्तीव च पश्यति । आविलान्यरुणाभानि व्याविद्धानीव मानवः ॥ आविलानि कलुषाणि । अरुणानि अव्यक्त- लौहित्ययुक्तानि । आविद्धानीव कुटिलानीव ॥ * पैत्तिकमाह । पित्तेनादित्यखद्योतशक्रचापतडिद्गुणान् । नृत्यतश्चैव शिखिनः सर्व्वं नीलञ्च पश्यति ॥ आदित्यादीनां गुणान् रूपाणि ॥ * ॥ श्लैष्मिकमाह । कफेन पश्येद्रूपाणि स्निग्धानि च सितानि च । सलिलप्लावितानीव जालकानीव मानवः ॥ * ॥ सन्निपातजमाह । सन्निपातेन चित्राणि विपरीतानि पश्यति । बहुधापि द्विघा वापि सर्व्वाण्येव समन्ततः ॥ हीनाधिका सान्यथा वा ज्योतींष्यपि च पश्यति ॥ चित्राणि नानावर्णानि । विपरीतानि वैपरीत्यं विवृणोति बहुधेत्यादि ॥ * ॥ रक्तजमाह । पश्येद्रक्तेन रक्तानि तमांसि विविधानि च । हरितान्यथ कृष्णानि पीताश्वपि च मानवः ॥ * ॥ परिम्लायिनमाह । रक्तेन मूर्च्छितं पित्तं परिम्लायिनमाचरेत् । तेन पीता दिशः पश्येदुद्यन्तमिव भास्करम् ॥

पृष्ठ २/६२०

विकीर्य्यमाणान् खद्योतैर्वृक्षांस्तेजांसि चैव हि ॥ विकीर्य्यमाणान् व्याप्यमानान् अग्न्यादिभिरिव ॥ वातादिजनितैर्नेत्रवर्णैरपि स षड्विधः । लिङ्गनाशो निगदितो वर्णो वातादितो यथा ॥ रागारुणो मारुततः प्रदिष्टो म्लायी च नीलश्च तथैव पित्तात् । कफात् सितः शोणिततः सरक्तः समस्तदोषप्रभवो विचित्रः ॥ * ॥ वातादिना हेतुभूतेन जनिते नेत्रविषये मण्डले रूपविशेषमाह । अरुणं मण्डलं वाताच्चञ्चलं परुषं तथा । पित्ततो मण्डलं नीलं कांस्याभं वा सपीतकम् ॥ श्वेतं पीतं वा कथमेतत् व्याधिप्रभावात् ॥ श्लेष्मणा बहलं स्निग्धं शङ्खकुन्देन्दुपाण्डरम् । चलत्पद्मपलाशस्थशुक्लो बिन्दुरिवाम्भसः । मृद्यमाने तु नयने मण्डलं तद्बिसर्पति ॥ बहलं स्थूलम् । मण्डलं तु भवेच्चित्रं लिङ्गनाशे त्रिदोषजे । प्रवालपद्मपत्राभं मण्डलं शोणितात्मकम् ॥ चित्रं वातादिवर्णम् । रक्तजं मण्डलं दृष्टौ स्थूलकाचारुणप्रभम् । परिम्लायिनि रोगे स्यात् म्लानं नीलमथापि वा ॥ दोषक्षयात् स्वयं तत्र कदाचित् स्यात्तु दर्शनम् ॥ रक्तजं पित्तानुगामिरक्तजम् । स्थूलकाचारुण- प्रभं स्थूलकाचस्येवारुणा प्रभा यस्य तत् । एतेन स्थौल्यमरुणत्वञ्च बोध्यते । दोषक्षयादित्यादि । तत्र परिम्लायिनि कालान्तरेण दोषक्षयात् कदाचित् स्वयमेव दर्शनं स्यात् ॥ * ॥ अनुक्त- व्यथादाहगौरवादिदोषलिङ्ग-संग्रहणार्थमाह । यथास्वं दोषलिङ्गानि सर्व्वेष्वेव भवन्ति हि ॥ * ॥ पत्तविदग्धदृष्टेर्लक्षणमाह । पित्तेन दुष्टेन गतेन दृष्टिं पीता भवेद्यस्य नरस्य दृष्टिः । पीतानि रूपाणि च तेन पश्येत् सर्व्वो नरः पित्तविदग्धदृष्टिः ॥ पित्तेन गतेन दृष्टिं दृष्टावपि प्रथमद्बितीये पटले गतेनेति बोद्धव्यम् । तेन व्याधिना ॥ * ॥ तस्मिन्नेव पित्ते दृष्टौ तृतीयं पटलं गते रूप- विशेषमाह । प्राप्ते तृतीयं पटलं तु दोषे दिवा न पश्येन्निशि वीक्षते सः । रात्रौ स शीतानुगृहीतदृष्टिः पित्ताल्पभावात् सकलानि पश्येत् ॥ दोषेऽत्र पित्ते ॥ * ॥ अथ श्लेष्मविदग्धदृष्टि- लक्षणमाह । तथा नरः श्लेष्मविदग्धदृष्टि- स्तान्येव शुक्लानि हि मन्यते तु । अत्रापि श्लेष्मणो दृष्टौ प्रथमद्वितीयपटलगतस्यै- तल्लिङ्गं बोद्धव्यम् ॥ * ॥ स एव श्लेष्मा दृष्टौ पटलत्रयं गतो नक्तान्ध्यं करोतीत्याह । त्रिपु स्थितो यः पटलेषु दोषो नक्तान्ध्यमापादयति प्रसह्य ।

दिवा स सूर्य्यानुगृहीतदृष्टिः पश्येत्तु रूपाणि कफाल्पभावात् ॥ दोषोऽत्र कफस्तस्योपक्रान्तत्वात् । नक्तान्ध्यस्य श्लेष्मविदग्धदृष्टावन्तर्भूतत्वाच्च पृथग्गणना ॥ * ॥ धूमदर्शिनमाह । शोकज्वरायाः सशिरोऽभितापै- रव्याहता यस्य नरस्य दृष्टिः । धूम्रांस्तु यः पश्यति सर्व्वभावात् स धूमदर्शीति नरः प्रदिष्टः ॥ शिरोऽभितापः शिरसि घर्म्मादिना सन्तापः । एतस्य पित्तदोषो बोद्धव्यः ॥ * ॥ ह्नस्वजात्यमाह । यो वासरे पश्यति कष्टतोऽथ रूपं महच्चापि निरीक्षतेऽल्पम् । रात्रौ पुनर्यः प्रकृतानि पश्येत् स ह्नस्वजात्यो मुनिभिः प्रदिष्टः ॥ * ॥ नकुलान्ध्यमाह । विद्योतते यस्य नरस्य दृष्टि- र्दोषाभिपन्ना नकुलस्य यद्वत् । चित्राणि रूपाणि दिवा स पश्येत् स वै विकारो नकुलान्ध्यसंज्ञः ॥ * ॥ गम्भीरकमाह । दृष्टिर्व्विरूपा श्वसनोपसृष्टा सङ्कुच्य याभ्यन्तरतः प्रयाति । रुजावगाढा च तमक्षिरोगं गम्भीरकेति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ॥ विरूपा विकृता । श्वसनोपसृष्टा वातोपहता । रुजावगाढा गम्भीरवेदनान्विता ॥ * ॥ वाह्यौ पुनर्द्वावपि संप्रदिष्टौ निमित्ततश्चाप्यनिमित्ततश्च । निमित्ततस्तस्य शिरोऽभितापात् ज्ञेयस्त्वभिष्यन्दनिदर्शनैः सः ॥ वाह्यौ सुश्रुतोक्तद्बादशसंख्येभ्योऽधिकौ तत्र निमित्तत आह शिरोऽभितापात् शिरोऽभि- ताप्यते येन विषकुसुमगन्धवहपवनस्पर्शेन स शिरोऽभितापस्तस्मात् । अभिष्यन्दनिदर्शनैः रक्ताभिष्यन्दलिङ्गैरिति गदाधरः ॥ सन्निपाता- भिष्यन्दलिङ्गैरिति कार्त्तिकः ॥ * ॥ अनिमित्तत आह । सुरर्षिगन्धर्व्वमहोरगाणां सन्दर्शनेनापि च भास्करस्य । हन्येत दृष्टिर्म्मनुजस्य तस्य स लिङ्गनाशस्त्वनिमित्तसंज्ञः ॥ अनुपलभ्यमानानां सुरादीनां दर्शननिमित्त- मप्यनिमित्तं मन्यते ॥ * ॥ अनिमित्ततो लिङ्गनाशस्य लक्षणमाह । तत्राक्षिविस्पष्टमिवावभाति षैदूर्य्यवर्णा विमला च दृष्टिः । विस्पष्टं ज्योतिर्युक्तम् । वैदूर्य्यवर्णा श्यामा विमला निर्म्मला । इति दृष्टिरोगाः ॥ * ॥ अथ तिमिरचिकित्सा । “भुक्त्वा पाणितलं घृष्ट्वा चक्षुषोर्यदि दीयते ।

अचिरेणैव तद्वारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ * ॥ शङ्खनाभिर्विभीतस्य पथ्यामज्जा मनःशिला । पिप्यली मरिचं कुष्ठं वचा चेति समांशकम् ॥ छागीक्षीरेण संपिष्य वटीं कुर्य्याद्यवोन्मिताम् । हरेणुमात्रां संघृष्य जलेनाञ्जनमाचरेत् ॥ तिमिरं मांसवृद्धिञ्च काचं पटलमर्व्वुदम् । रात्र्यन्धं वार्षिकं पुष्पं वटी चन्द्रोदया हरेत् ॥” इति चन्द्रोदया वटी ॥ * ॥ कणा सलवणोषणा सहरसाञ्जना साञ्जना सरित्पतिकफः सिता सितपुनर्न्नवा सम्भवा । रजन्यरुणचन्दनं मधु च तुत्थपथ्याशिला अरिष्टदलसावरस्फुटिकशङ्खनाभीन्दवः ॥ इमानि तु विचूर्णयेन्निविडवाससा शोधये- त्तथायसि विमर्द्दयेत् समधुताम्रखण्डेन तत् । इदं मुनिभिरीरितं नयनशोणनामाञ्जनं करोति तिमिरक्षयं पटलपुष्पनाशं बलात् ॥ लवणं सैन्धवम् । अञ्जनं सुरमा इति लोके । सरित्पतिकफः समुद्रफेनः । शिला मनःशिला । सावरो लोध्रः । स्फुटिकः फट्करी । इन्दूः कर्पूरः । नयनशोणं तिमिरे नूतनकुसुमे नूतन- पटले च ॥ * ॥ हरीतकी वचा कुष्ठं पिप्पली मरिचानि च । विभीतकस्य मज्जा च शङ्खनाभिर्म्मनःशिला ॥ सर्व्वमेतत् समं कृत्वा गव्यक्षीरेण पेषयेत् । नाशयेत्तिमिरं कण्डुं पटलाण्यर्व्वुदानि च ॥ अपि त्रैवार्षिकं शुक्रं मासेनैकेन नाशयेत् । अधिकानि च मांसानि रात्रावन्धत्वमेव च ॥ चन्द्रोदया वटी पुष्पे तिमिरे च ॥ * ॥ रजनी निम्बपत्राणि पिप्पली मरिचानि च । विडङ्गं भद्रमुस्तञ्च सप्तमी त्वभया स्मृता ॥ अजामूत्रेण संपिष्य छायायां शोषयेद्बटीम् । वारिणा तिमिरं हन्ति गोमूत्रेण तु पिष्टिकाम् ॥ मधुना पटलं हन्ति नारीक्षीरेण पुष्पकम् । एषा चन्द्रप्रभावर्त्तिः स्वयं रुद्रेण निर्म्मिता ॥ इति चन्द्रप्रभावर्त्तिः ॥ * ॥ कणा छागयकृन्मध्ये पक्वा तद्रसपेषिता । अचिराद्धन्ति नक्तान्ध्यं तद्बत् सक्षौद्रमूषणम् ॥ त्रिफलाया रसं प्रस्थं प्रस्थं भृङ्गरजस्य च । वृषस्य च रसं प्रस्थं शतावर्य्याश्च तत्समम् ॥ गुडूच्या आमलक्याश्च रसं छागीपयस्तथा । प्रस्थं प्रस्थं समाहृत्य सर्व्वैरेभिर्घृतं पचेत् ॥ कल्कः कणा सिता द्राक्षा त्रिफला नीलमुत्- पलम् । मधुकं क्षीरकाकोली मधुपर्णी निदिग्धिका ॥ तत्साधुसिद्धं विज्ञाय शुभे भाण्डे निधापयेत् । ऊर्द्ध्वं पानमधःपानं मध्ये पानं प्रशस्यते ॥ यावन्तो नेत्रजा रोगास्तान् पानादपकर्षति । सुरक्ते रक्तदुष्टे च रक्ते वा विश्रुते तथा ॥ नक्तान्ध्ये तिमिरे काचे नीलिका पटलार्व्वुदे । अभिष्यन्देऽधिमन्थे च यक्ष्मकोपे सुदारुणे ॥ नेत्ररोगेषु सर्व्वेषु दोषत्रयकृतेष्वपि । परं हितमिदं प्रोक्तं त्रिफलाद्यं महाघृतम् ॥

पृष्ठ २/६२१

भृङ्गरजः भृङ्गराजः भङ्गगरा इति लोके । क्षीरकाकोल्या अलाभे अश्वगन्धामूलं ग्राह्यम् ॥ मधुपर्ण्यत्र जलजं यष्टीमधु चक्षुष्यत्वात् । तद- लाभे सामान्यं यष्टीमधु ग्राह्यं तूल्यगुणत्वात् ॥ त्रिफलाद्यं घृतम् ॥ * ॥ शतमेकं हरीतक्या द्विगुणञ्च विभीतकम् । चतुर्गुणं त्वामलकं वृषमार्कवयोः समम् ॥ चतुर्गुणोदकं दत्त्वा शनैर्म्मृद्वग्निना पचेत् । भागं चतुर्थं संरक्ष्य क्वाथं तमवतारयेत् ॥ शर्करा मधुकं द्राक्षा मधुयष्टिर्न्निदिग्धिका । काकोली क्षीरकाकोली त्रिफला नागकेशरम् ॥ पिप्पली चन्दनं मुस्तं त्रायमाणामथोत्पलम् । घृतप्रस्थसमं क्षीरं कल्कैरेतैः शनैः पचेत् ॥ हन्यात् सतिमिरं काचं नक्तान्ध्यं शुक्रमेव च । तथा स्रावञ्च कण्डूञ्च श्वयथुञ्च कषायताम् ॥ कलुषत्वञ्च नेत्रस्य विधर्म्मपटलान्वितम् । बहुनात्र किमुक्तेन सर्व्वान् नेत्रामयान् हरेत् ॥ यस्य चोपहता दृष्टिः सूर्य्याग्निभ्यां प्रपश्यतः । तस्यैतद्भेषजं प्रोक्तं मुनिभिः परमं हितम् ॥ मार्ज्जितं दर्पणं यद्वत् परां निर्म्मलतां व्रजेत् । तद्वदेतेन पीतेन नेत्रं निर्म्मलतामियात् ॥ वारिद्रोणद्वयं चात्र वृषमार्कवयोस्तुले । काकोलीयुगलालाभे अश्वगन्धामूलं ग्राह्यम् ॥ द्वितीयं त्रिफलाद्यं घृतम् ॥ * ॥ वासाविश्वामृतादार्व्वीरक्तचन्दनचित्रकैः । भूनिम्बनिम्बकटुकापटोलत्रिफलाम्बुदैः ॥ निशाकलिङ्गकुटजैः क्वाथः सर्व्वाक्षिरोगहा । वैस्वर्य्यं पीनसं श्वासं कासं नाशयति ध्रुवम् ॥ वासादिक्वाथः । इति नेत्ररोगाधिकारः ।” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ किञ्च । गारुडे १९८ अध्याये । “कतकस्य फलं शङ्खं सैन्धवं त्र्युषणं वचा । फेनो रसाञ्जनं क्षौद्रं विडङ्गानि मनःशिला ॥ एषां वर्त्तिर्हन्ति कासं तिमिरं पटलं तथा ॥” तिमिररिपुः, पुं, (तिमिरस्य अन्धकारस्य रिपुः ।) सूर्य्यः । इति हलायुधः ॥ तिमिषः, पुं, ग्राम्यकर्क्कटी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाटाम्रः । इति हारावली । १२६ ॥ तिमीः, पुं, (तिमिः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) तिमिमत्स्यः । इति द्विरूपकोषः ॥ (तिमि + वा ङीष् । तिमिजातिस्त्री । इति केचित् ॥) तिरः, [स्] व्य, (तरति दृष्टिपथमिति । तॄ + “सर्व्व- धातुभ्योऽसुन् ।” उणां । ४ । १८८ । इति असुन् । क्वचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशते इति गुणविषये इर् ।) अन्तर्द्धानम् । (यथा, भाग- वते । २ । ६ । ४१ । “यदा तदेवासत्तर्क्कैस्तिरोधीयेत विप्लुतम् ॥”) तिर्य्यगर्थः । इत्यमरः । ३ । ४ । २२५ ॥ तिर- स्कारः । इति तट्टीकायां स्वामी ॥ तिरश्ची, स्त्री, (तिर्य्यक्जातिः स्त्रियां ङीप् ।) पशुपक्ष्यादीनां स्त्री । इति मुग्धबोधम् । मादी इति भाषा ॥

तिरस्करिणी, स्त्री, (तिरोऽन्तर्धानं करोतीति । तिरस् + कृ + “नन्दिग्रहीति ।” ३ । १ । १३४ । इति णिनिः । संज्ञापूर्ब्बकविधेरनित्यत्वात् वृद्ध्य- भावः । ततो ङीप् ।) व्यवधायकपटः । इत्य- मरः । २ । ६ । १२० ॥ कानात् इति भाषा ॥ (यथा, कुमारे । १ । १४ । “यत्रांशुकाक्षेपविलज्जितानां यदृच्छया किम्पुरुषाङ्गनानाम् । दरीगृहद्बारविलम्बिविम्बा- स्तिरस्करिण्यो जलदा भवन्ति ॥”) तिरस्कारः, पुं, (तिरस् + कृ + घञ् ।) अना- दरः । इति हलायुधः ॥ (यथा, पञ्चदशी । ७ । ८ । “भ्रमांशस्य तिरस्कारात् अधिष्ठानप्रधानता । यदा तदा चिदात्माहमसङ्गोऽस्मीति बुध्यते ॥”) तिरस्कारिणी, स्त्री, (तिरोऽन्तर्धानं करोतीति । तिरस् + कृ + णिनिः ङीप् ।) तिरस्करिणी । इत्यमरटीकायां नीलकण्ठः ॥ तिरस्कृतः, त्रि, (तिरस् + कृ + क्तः ।) अना- दृतः । कृततिरस्कारः । यथा, -- “अविवक्षितवाच्यो यस्तत्र वाच्यं भवेद्ध्वनौ । अर्थान्तरे संक्रमितमत्यन्तं वा तिरस्कृतम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तन्त्रसारोक्तमन्त्रविशेषे, पुं । यथा, -- “यस्य मध्ये हकारोऽस्ति कवचं भूर्द्धनि द्विधा । अस्त्रं तिष्ठति मन्त्रः स तिरस्कृत उदीर्य्यते ॥”) तिरस्क्रिया, स्त्री, (तिरस्करणमिति । “कृञः श च ।” ३ । ३ । १०० । इति भावे शः ।) अना- दरः । तिरस्कारः । इत्यमरः । १ । ७ । २२ ॥ (यथा, माघे । १ । ३९ । “हरे ! हिरण्याक्षपुरःसरासुर- द्बिपद्बिषः प्रत्युत सा तिरस्क्रिया ॥”) तिरिटिः, पुं, इक्षुग्रन्थिः । इति शब्दमाला ॥ तिरिमः, पुं, शालिभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिरियः, पुं, शालिविशेषः । अस्य गुणाः । मधु- रत्वम् । स्निग्धत्वम् । शीतलत्वम् । दाहपित्त- सर्व्वामयनाशित्वम् । त्रिदोषशमनत्वम् । रुच्य- त्वम् । पथ्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिरीटं, क्ली, (तीर्य्यते शिरोविपदोऽनेनेति । तॄ + “कॄतॄकृपिभ्यः कीटन् ।” उणां । ४ । १८४ । इति कीटन् ।) किरीटम् । इत्युणादिकोषः ॥ तिरीटः, पुं, (तॄ + कीटन् ।) लोध्रः । इत्यमरः । २ । ४ । ३३ ॥ (यथा, भावप्रकाशे अर्शरोगा- धिकारे । “समङ्गोत्पलमोचाह्वतिरीटतिलचन्दनैः ॥”) तिरोधानं, क्ली, (तिरस् + धा + भावे ल्युट् ।) अन्तर्धानम् । इत्यमरः । १ । ३ । १३ ॥ (यथा, भागवते । ३ । २१ । ४४ । “सिद्धान् विद्याधरांश्चैव तिरोधानेन सोऽसृजत् ॥”) तिरोहितः, त्रि, (तिरस् + धा + क्तः ।) अन्त- र्हितः । (यथा, मार्कण्डेये । ३९ । २४ ।

“अतीतानागतानर्थान् विप्रकृष्टतिरोहितान् ॥”) आच्छादितः । इत्यमरः । २ । ८ । ११२ ॥ तिर्य्यक्, [च्] व्य, वक्रम् । तत्पर्य्यायः । साचि २ तिरः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ३४ । (यथा, रामायणे । २ । २३ । ४ । “तिर्य्यगूर्द्ध्वं शरीरे च पातयित्वा शिरोधराम् ॥”) तिरोऽर्थः । निरुद्धार्थः । इति शब्दरत्नावली ॥ तिर्य्यक्स्रोताः, [स्] पुं, (तिर्य्यक् वक्रं स्रोत आहारसञ्चारो यस्य । भुक्तान्नस्य तिर्य्यक्तया उदरे सञ्चारादस्य तथात्वम् ।) पशुपक्ष्यादिः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ५ । ८ । “तस्याभिध्यायतः सर्गं तिर्य्यक्स्रोताभ्यवर्त्तत । यस्मात् तिर्य्यक्प्रवृत्तः स तिर्य्यक्स्रोतास्ततः स्मृतः ॥”) स ब्रह्मणोऽष्टमः सर्गः । स तु अष्टाविंशद्विधः । यथा, -- “तिरश्चामष्टमः सर्गः सोऽष्टाविंशद्विधो मतः ॥” तेषां लक्षणं यथा, -- “अविदो भूरितमसो घ्राणजा हृद्यवेदिनः ॥” इति श्रीभागवते । ३ । १० । २१ ॥ “तिरञ्चां तिर्य्यक्स्रोतसाम् । अविदः श्वस्तनादि- ज्ञानशून्याः । भूरितमसः आहारादिमात्र- निष्ठाः । घ्राणजा घ्राणेनैव इष्टमर्थं जानन्ति । हृदि अवेदिनः दीर्घानुसन्धानशून्याः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ अष्टाविंशतिभेदा यथा, -- “गौरजो महिषः कृष्णः शूकरो गवयो रुरुः । द्विशफाः पशवश्चेमे अविरुष्ट्रश्च सत्तम ! ॥ खरोऽश्वोऽश्वतरो गौरः शरभश्चमरी तथा । एते चैकशफाः क्षत्तः शृणु पञ्चनखान् पशून् ॥ श्वा शृगालो वृको व्याघ्रो मार्ज्जारः शश- शल्यकौ । सिंहः कपिर्गजः कूर्म्मो गोधा च मकरादयः ॥ कङ्कगृध्रवकश्येनभासभल्लूकवर्हिणः । हंससारसचक्राह्वकाकोलूकादयः खगाः ॥” इति श्रीभागवते । ३ । १० । २२-२३ ॥ “गवादय उष्ट्रान्ता द्बिशफा द्बिखुरा नव । खरादयश्चमर्य्यन्ता एकशफाः षट् । श्वादयो गोधान्ताः पञ्चनखा द्बादश । एते भूचराः सप्तविंशतिः । मकरादयो जलचराः कङ्कादयः खगाः अभूचरत्वेनैकीकृत्य गृहीता एवमष्टा- विंशतिभेदान् वदन्ति । अन्येषामपि तिर्य्यक्- प्राणिनां यथायथमेतेष्वन्तर्भावः ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ तिर्य्यग्यानः, पुं, (तिर्य्यक् वक्रं यानं गमनं यस्य ।) कुलीरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तिर्य्यङ्, [ञ्च्] पुं, (तिर्य्यगञ्चतीति । अन्च + क्विप् । “तिरसस्तिर्य्यलोपे ।” ६ । ३ । ९४ । इति तिरिः ।) विहङ्गादिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १११ । १२५ । “पापानि तु नरः कृत्वा तिर्य्यग् जायेत भारत ! ॥”

पृष्ठ २/६२२

यथाच मनुः । ५ । ४० । “ओषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्य्यञ्चः पक्षिणस्तथा ॥” “तिर्य्यञ्चः कूर्म्मादयः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूक- भट्टः ॥) पशुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १०८ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । ११९ । “तिर्य्यञ्चं मानुषं वापि यो मृतं संस्पृशेत् कुधीः । पञ्चगव्येन शुद्धिः स्यात् तस्य चान्द्रायणेन च ॥”) वक्रगामी । इति शब्दरत्नावली ॥ तिर्य्यञ्ची, स्त्री, (तिर्य्यञ्च + स्त्रियां ङीप् ।) तिरश्ची । स्त्रीपशुपक्ष्यादिः । इति मुग्धबोधम् ॥ तिल, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) ह्रस्वी । तेलति । इति दुर्गादासः ॥ तिल, क श स्निहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- तुदां च-परं-अकं-सेट् ।) स्निहि स्निग्धीभावे । क, तेलयति । श, तिलति तैलेनाङ्गम् । इति दुर्गादासः ॥ तिलः, पुं, (तिलति स्निह्यति तैलेन पूर्णो भवतीति । तिल + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) स्वनामख्यातशस्यम् । तत्पर्य्यायः । होम- धान्यम् २ पवित्रः ३ पितृतर्पणः ४ पापघ्नः ५ पूतधान्यम् ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्नेह- फलः ७ स्नेहफलपूरफलः ८ । अस्य गुणाः । रसे कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । मधुरत्वम् । तुवर- त्वम् । गुरुत्वम् । विपाके कटुत्वम् । स्वादुत्वम् । स्निग्धत्वम् । उष्णत्वम् । कफपित्तकारित्वम् । बल्यत्वम् । केशहितत्वम् । हिमस्पर्शत्वम् । त्वच्यत्वम् । स्तन्यत्वम् । व्रणे हितत्वम् । दन्त्य- त्वम् । अल्पमूत्रकारित्वम् । ग्राहित्वम् । वात- घ्नत्वम् । अग्निमतिप्रदत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ वर्णकारित्वम् ॥ * ॥ “कृष्णः पथ्यतमः सितोऽल्पगुणदः क्षीणाःकिलान्ये तिलाः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । भावप्रकाशः । “कृष्णश्रेष्ठतमस्तेषु शुक्रलो मध्यमः सितः । अन्ये हीनतराः प्रोक्तास्तज्ज्ञैरक्तादयस्तिलाः ॥” तत्तैलगुणाः । अलङ्करत्वम् । केश्यत्वम् । मधु- रत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । बलकारित्वम् । कफवातजन्तु- खर्जुव्रणकण्डूतिनाशित्वम् । कान्तिदत्वम् । वस्त्यभ्यङ्गपाननस्यकर्णाक्षिपूरणेषु हितत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः (तिलप्रतिग्रहनिषेधो यथा, ब्रह्मपुराणे । “ब्राह्मणः प्रतिगृह्णीयात् वृत्त्यर्थं साधुतस्तथा । अव्यश्वमपि मातङ्गतिललौहांश्च वर्ज्जयेत् ॥” तिलदाने फलमाह विष्णुः । “तिलप्रदः प्रजामिष्टां दीपदश्चक्षुरुत्तमम् ॥” तथा महाभारते । “कल्यमुत्थाय यो विप्रः स्नातः शुक्लेन वाससा । तिलपात्रं प्रयच्छन् वै सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” शुद्धितत्त्वे । “प्रेतमुद्दिश्य यो दद्यात् हेमगर्भांस्तिलान्नृप ! ।

यावन्तस्ते तिलाः स्वर्गे तावत्कालं स मोदते ॥” सप्तमीं नवमीं पर्व्वकालञ्च त्यक्त्वा तिलतैलेना- ङ्गानि विमृक्ष्य स्नानं कर्त्तव्यम् । यथा, मार्क- ण्डेये । “सर्व्वकालं तिलैः स्नानं पुण्यं व्यासोऽब्रवीन्मनुः । श्रीकामः सर्व्वदा स्नानं कुर्व्वीतामलकैर्नरः । सप्तमीं नवमीञ्चैव पर्व्वकालञ्च वर्ज्जयेत् ॥” तिथितत्त्वे जन्मतिथिकृत्ये । “तिलोद्वर्त्ती तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥” रात्रौ तिलान्वितवस्तुमात्रं न भक्षयेत् । यथा, काशीखण्डे । “सर्व्वञ्च तिलसम्बद्धं नाद्यादस्तमिते रवौ ॥” तिलैस्तर्पणनिषेधस्तत्प्रतिप्रसवादिकञ्च तर्पण- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तिलकालकः । यथा, -- “देवगुरुप्रसादेन जिह्वाग्रे मे सरस्वती । तेनाहं नृप जानामि भानुमत्यास्तिलं यथा ॥” इति कालिदासः ॥ (स्वल्पप्रमाणम् । तिलतुल्यत्वादस्य तथात्वम् । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ३२८ । “तिलं तिलं तं कृत्वा च चिक्षिपुर्दिक्षु सर्व्वतः । नगरान्निर्गतैः सैन्यैर्हन्यमानाः पदे पदे ॥”) तिलकं, क्ली, (तिलति स्निह्यतीति । तिल + “क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः ।” इति क्वुन् ।) क्लोम । कृष्णवर्णसौवर्च्चलम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६५ ॥ सौवर्च्चलम् । इति मेदिनी । के, १०० ॥ तिलकः, पुं, (तिल इव कायतीति । कै + कः ।) पुष्पवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । विशेषकः २ मुखमण्डनकः ३ पुण्ड्रकः ४ पुण्ड्रः ५ स्थिर- पुष्पी ६ छिन्नरुहः ७ दग्धरुहः ८ मृतजीवः ९ तरुणीकटाक्षकामः १० वासन्तसुन्दरः ११ दुग्धरुहः १२ भालविभूषणसंज्ञः १३ पुन्नागः १४ रेठकः १५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षुरकः १६ श्रीमान् १७ पुरुषः १८ छत्रपुष्पकः १९ । इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, रघुः । ९ । ४१ । “न खलु शोभयति स्म वनस्थलीं न तिलकस्तिलकः प्रमदामिव ॥”) अस्य गुणाः । पाके कटुत्वम् । वातपित्तकफ- नाशित्वम् । बलपुष्टिमेदःकारित्वम् । हृद्यत्वम् । लघुत्वञ्च । तत्त्वग्गुणाः । कषायत्वम् । उष्ण- त्वम् । पुंस्त्वदन्तदोषकृमिशोफव्रणरक्तदोषनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ (तिल + स्वार्थे कन् ।) शरीरस्थतिलः । तत्पर्य्यायः । तिल- कालकः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ४९ ॥ कालकः ३ पिप्लुः ४ जडुलः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ मरु- वकः । इति रत्नमाला ॥ अश्वभेदः । रोग- भेदः । इति मेदिनी । के, १०० ॥ शेषस्य निदानलक्षणे यथा, -- “कृष्णानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च । वातपित्तकफोच्छेकात् तान् विद्यात्तिलकाल- कान् ॥” इति माधवकरः ॥

प्रधाने त्रि । इति नानार्थध्वनिमञ्जरी ॥ ध्रुवक- भेदः । यथा, -- “पञ्चविंशतिवर्णाङ्घ्रितिलको ध्रुवको भवेत् । इष्टश्चच्चत्पुटे ताले रसे वीरेऽद्भुतेऽपि वा ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ तिलकः, पुं क्ली, (तिलवत् तिलपुष्पवत् कायतीति । कै + कः ।) चन्दनादिना ललाटादिद्वादशांङ्ग- कर्त्तव्यचिह्नविशेषः । तत्पर्य्यायः । तमालपत्रम् २ चित्रकम् ३ विशेषकम् ४ । इत्यमरः । २ । ६ । १२३ ॥ (यथा, माघे । ३ । ६३ । “विशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकीतिलकः स एव ॥”) अथ द्वादशतिलकविधिः । पद्मपुराणे उत्तर- खण्डे । “ललाटे केशवं ध्यायेन्नारायणमथोदरे । वक्षःस्थले माधवन्तु गोविन्दं कण्ठकूपके ॥ विष्णुञ्च दक्षिणे कुक्षौ वाहौ च मधुसूदनम् । त्रिविक्रमं कन्धरे तु वामनं वामपार्श्वके ॥ श्रीधरं वामबाहौ तु हृषीकेशन्तु कन्धरे । पृष्ठे तु पद्मनाभञ्च कट्यां दामोदरं न्यसेत् ॥ तत्प्रक्षालनतोयंन्तु वासुदेवेति मूर्द्धनि ॥” किञ्च । “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं ललाटे तु सर्व्वेषां प्रथमं स्मृतम् । ललाटादिक्रमेणैव धारणन्तु विधीयते ॥ इति । एवं न्यासं समाचर्य्य सम्प्रदायानुसारतः । न्यसेत् किरीटमन्त्रञ्च मूर्द्ध्व्नि सर्व्वार्थसिद्धये ॥” अथ किरीटमन्त्रः । ओम् श्रीकिरीटकेयूर- हारमकरकुण्डलचक्रशङ्खगदापद्महस्तपीताम्बर- धरश्रीवत्साङ्कितवक्षःस्थलश्रीभूमि-सहितस्वात्म- ज्योतिर्दीप्तिकराय सहस्रादित्यतेजसे नमो नमः ।” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ४ विलासः ॥ तस्य धारणप्रकारो यथा, -- “द्वादशाङ्गे ललाटादौ तिलकं हरिमन्दिरम् । स्नानान्ते वैष्णवः कुर्य्यात् प्रत्येकं कृष्णनामभिः ॥ वामे वक्षसि नेत्रान्ते गण्डेऽंशे शङ्खचिह्नितम् । तथैव दक्षिणे कुर्य्याद्धरेश्चक्राङ्कितं मुने ! ॥ * ॥ ललाटे केशवं विद्यात् कण्ठे श्रीपुरुषोत्तमम् । वामबाहौ वासुदेवं सव्ये दामोदरन्तथा ॥ नाभौ नारायणञ्चैव माधवं हृदये तथा । गोविन्दं दक्षिणे पार्श्वे वामे चैव त्रिविक्रमम् ॥ विष्णुं सव्ये कर्णमूले दक्षिणे मधुसूदनम् । शिरोमध्ये हृषीकेशं पद्मनाभञ्च पृष्ठतः ॥ हरेर्द्वादशनामानि पठित्वा तिलकानि तु । यः कुर्य्याद्वैष्णवो नित्यं स प्रेमभक्तिमाप्नुयात् ॥ * ॥ ये कण्ठलग्नतुलसीभवकाष्ठमाला ये द्बादशाङ्गहरिनामकृतोर्द्ध्वपुण्ड्राः । ये कृष्णभक्तिसुदृढा धृतशङ्खचक्रा- स्ते वैष्णवा भुवनमाशु पवित्रयन्ति ॥ * ॥ तिलकन्तूर्द्ध्वपुण्ड्राख्यं मध्यच्छिद्रं हि नारद ! । यदि कुर्य्याल्ललाटे तद्बिज्ञेयं हरिमन्दिरम् ॥ आनासामूलमाश्रित्य शिरोमध्यगतं मुने । हरिपादाकृतं नासामूलमारभ्य यत्नतः ॥

पृष्ठ २/६२३

हरिमन्दिरवत् सर्व्वं तद्राधावल्लभीयकम् । श्रीराधावल्लभीयं यत्तिलकं सुमनोहरम् ॥ यौगलं तत्तु विज्ञेयं यदि मध्यसुरङ्गितम् ॥ * ॥ यदूर्द्ध्वपुण्ड्रं तिलकं शोभनं तन्मनोहरम् । तन्मध्यपीतरेखञ्च श्रीमद्रामानुजं विदुः ॥ * ॥ श्रीरामोपासना यस्य तिलकं तूर्द्ध्वपुण्ड्रकम् । भ्रवोर्म्मध्ये सबिन्दु स्याद्यदि विप्र ! मनोहरम् ॥ हरेः सर्व्वावताराणां मत्स्यादीनां विशेषतः । उपासकानां तिलकं केवलं हरिमन्दिरम् ॥ * ॥ ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं द्बिजः कुर्य्यात् क्षत्त्रियाणां तथैव च । वैश्यानान्तु तथा विप्र ! शूद्रादेर्मण्डलाकृतम् ॥ अच्छिद्रमूर्द्ध्वपुण्ड्रन्तु ये कुर्व्वन्ति जनाधमाः । तेषां ललाटे सततं शुनः पादो न संशयः ॥ दृष्ट्वा भाले द्विजातीनामच्छिद्रमूर्द्ध्वपुण्ड्रकम् । कार्ष्णः कृष्णस्मृतिं कृत्वा वस्त्रेणाच्छादयेन्मुखम् ॥ ललाटदक्षिणे ब्रह्मा वसेद्बामे महेश्वरः । मध्ये विष्णुर्व्वसेन्नित्यं तस्मान्मध्यं न लेपयेत् ॥ * ॥ वर्त्तुलं तिर्य्यगच्छिद्रं ह्रस्वं दीर्घं ततं न तु । षष्ठलक्ष्मणसंयुक्तं तिलकं यन्निरर्थकम् ॥ खनित्रयष्टिकुकुनत्रिशूलमुकुराकृतम् । त्रिपुण्ड्रमर्द्धचन्द्रञ्च तिलकं यन्निरर्थकम् ॥ प्रमाणन्तूर्द्धपुण्ड्रस्य दीर्घं स्यात् कलिवर्द्धनम् । आनासामूलमारभ्य ब्रह्मरन्ध्रगतं यदि ॥ शूद्रस्यैकाङ्गुलं प्रोक्तमायतं द्व्यङ्गुलं विशि । क्षत्त्रिये त्र्यङ्गुलं तद्वद्ब्राह्मणे चतुरङ्गुलम् ॥ नासिकायास्त्रिभागैको भागो मानेन यो भवेत् । भ्रुवोर्म्मध्यादधःस्थानं मूलमाहुर्म्मनीषिणः ॥ * ॥ ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा । कुर्य्याद्यदूर्द्धपुण्ड्रं तद्वैष्णवा हरिमन्दिरम् ॥ वैष्णवा विप्र ! भूपाश्चेत् वैश्यशूद्रान्त्यजाश्रमाः । यदूर्द्धपुण्ड्रं विभृयुस्तदेव हरिमन्दिरम् ॥ नरो वाप्यथवा नारी यदि कृष्णपथं लभेत् । यन्नतस्तुलसीमाला सन्धार्य्या हरिमन्दिरम् ॥ मध्यच्छिद्रं न कुर्य्याद्यस्तिलकं यदि वैष्णवः । श्वपदं तच्चितातुल्यं भवेन्नारद ! नान्यथा ॥ * ॥ दण्डाकारद्बिरेखं यत्तिलकं मूलकोणकम् । मध्यच्छिद्रन्तु तत् प्राहुरूर्द्ध्वपुण्ड्रं मनोहरम् ॥ अधोसुखाब्जकलिकाकारं तिलकमुत्तमम् । मध्यच्छिद्रं युग्मरेखमूर्द्ध्वपुण्ड्रं प्रकीर्त्तितम् ॥ * ॥ तीर्थमृद्यज्ञकाष्ठञ्च विल्वो मलयसम्भवम् । अश्वत्थतुलसीमूलमृत्तिका गोष्पदस्य च ॥ जाह्रवीमृन्महानिम्बतुलसीकाष्ठमेव च । कस्तूरी कुङ्कुमं फल्गु सिन्दूरं रक्तचन्दनम् ॥ गोरोचना गन्धकाष्ठं जलं चागुरु गोमयम् । धात्रीमूलस्य मृद्गन्धो हरिद्रा गोगृहस्य च ॥ स्नानान्ते सर्व्ववर्णानामाश्रमाणान्तथैव च । एतानि तिलकान्याहुः सन्ध्यादिसर्व्वकर्म्मसु ॥” * ॥ अपि च । “गङ्गामृत्तुलसीमूलमृत्तिका मलयोद्भवम् । साधोश्चरणसंलग्नं रजो मृद्गोष्पदस्य च ॥ याश्वत्थमूलमृद्गोपीचन्दनं तीर्थमृत्तिका । कुङ्कुमं तुलसीकाष्ठं वैष्णवाहृतमृत्तिका ॥

गोरोचना च कस्तूरी हरिद्रागुरुचन्दनम् । वल्मीकमृत्तिका गन्धः पद्मकं हरिचन्दनग् ॥ गन्धकाष्ठं महानिम्बो यमुनातीरमृत्तिका । गुरुपादरजोवारिणी साध्वङ्घ्रिरजोजले ॥ कृत्वा प्रतिदिनं स्नानमेतैर्गन्धमृदादिभिः । चारु यत्तिलकं ग्राह्यं तन्नाम्ना वैष्णवैर्ध्रुवम् ॥ * ॥ काम्यं नैमित्तिकं नित्यं यत्किञ्चित् कर्म्म नारद ! । वर्णाश्रमाणां तन्नास्ति स्नानान्ते तिलकं विना ॥ कर्म्म वर्णाश्रमाणां स्यात दैवं पैत्रं न तत्फलम् । स्नानं सन्ध्यां पञ्चयज्ञान् पैत्रं होमादि कर्म्म यः । विना तिलकदर्भाभ्यां कुर्य्यात्तन्निष्फलं भवेत् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डम् ॥ * ॥ “वीक्ष्यादर्शे जले वापि यो विदध्यात् प्रयत्नतः । ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं महाभागः स याति परमाङ्गतिम् ॥” इति पाद्मे पातालखण्डम् ॥ * ॥ “शिवागमे दीक्षितैस्तु धार्य्यं तिर्य्यक् त्रिपुण्ड्रकम् । विष्ण्वागमे दीक्षितस्तु ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं विधारयेत् ॥” इति नागोजीभट्टधृतसूतसंहिता ॥ तिलकटः, पुं, तिलस्य रजः । (तिल + “अलावू- तिलोमाभङ्गाभ्यो रजस्युपसंख्यानम् ।” ५ । २ । २९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या कटच् ।) तिलचूर्णम् । इति शब्दार्थकल्पतरुः व्याकरणञ्च ॥ तिलका, स्त्री, (तिलस्तिलवीजकोष इव काय- तीति । कै + कः ।) हारभेदः । इति जटा- धरः ॥ (षडक्षरपादके छन्दोभेदे । शब्दार्थ- चिन्तामणिधृततल्लक्षणादिकं यथा, -- “सगणद्वितयं भवतीह यदा । रसवर्णपदा तिलकेति तदा ॥” उदाहरणम् । “वनमालिकथा सकलालि ! वृथा । पुनरेति कथं मम दृष्टिपथम् ॥”) तिलकालकः, पुं, (तिल इव कालकः कृष्णवर्णः ।) शरीरस्थतिलः । इत्यमरः । २ । ६ । ४९ ॥ तल्लक्षणानि यथा, -- “कृष्णानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च । वातपित्तकफोद्रेकात्तान् विद्यात्तिलकालकान् ॥” समानि अनुद्गतानि । अयं तिल इति लोके प्रसिद्धः । तच्चिकित्सा यथा, -- “चर्म्मकीलं जतुमणिं मशकान् तिलकालकान् । उत्कृत्य शस्त्रेण दहेत् क्षाराग्निभ्यामशेषतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ तिलयुक्तः । इत्यमरटीका ॥ तिलकाश्रयः, पुं, (तिलकस्य आश्रयः ।) ललाटम् । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तिलकिट्टं, क्ली, (तिलस्य किट्टं मलम् ।) तिल- मलम् । (खैल इति भाषा ॥) तत्पर्य्यायः । पिण्याकः २ तिलखलिः ३ । अस्य गुणाः । ग्लप- नत्वम् । रूक्षत्वम् । बिष्टम्भित्वम् । दृष्टिदूषण- त्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ तिलकी, [न्] त्रि, (तिलकमस्त्यस्येति । तिलक + इनिः ।) तिलकयुक्तः । यथा । शिखी तिलकी कर्म्म कुर्य्यात् । इति स्मृतिः ॥

तिलचित्रपत्रकः, पुं, (तिलचित्राणि तिलवच्चित्र युक्तानि पत्राणि यस्य । कप् ।) तैलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिलचूर्णं, क्ली, (तिलस्य चूर्णम् ।) चूर्णीकृत- तिलः । तत्पर्य्यायः । तिलकल्कम् २ पललम् ३ पिष्टकम् ४ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । रुच्य- त्वम् । पित्तास्रबलपुष्टिदत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । २ । ८३ । “ततस्तिलान् लुण्ठयित्वा तिलचूर्णेन ब्राह्मणं भोजयिष्यामि ॥”) तिलतण्डुलकं, क्ली, (तिलस्य तण्डुल इव संश्लेषेण कायतीति । कै + कः । तिलतण्डुलवत् दृढ- संश्लेषणादस्य तथात्वम् ।) आलिङ्गनम् । इति शब्दमाला ॥ तिलमिश्रिततण्डुलम् ॥ (तिलस्य शस्यञ्च ॥) तिलतैलं, क्ली, (तिलस्य स्नेहः । तिल + “स्नेहे तैलच् ।” ५ । २ । २९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या तैलच् ।) तिलस्नेहः । तिलेषु तैलम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । सर्व्वेभ्यस्त्विह तैलेभ्यस्तिलतैलं प्रशस्यते ॥”) अस्य गुणाः तिलशब्दे द्रष्टव्याः ॥ (अपरे गुणाश्च । यथा, हारीते १ स्थाने नवमेऽध्याये । “तच्च ज्ञेयं समासेन यथायोगं यथाविधि । कषायानुरसं स्वादु सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च ॥ पित्तकृद्वातशमनं श्लेष्मरोगादिवर्द्धनम् । अल्पं रुचिकरं मेध्यं कण्डूकुष्ठविकारनुत् ॥ वृष्यं श्रमापहं ज्ञेयं तिलतैलं विदुर्ब्बुधाः । छिन्ने भिन्ने च्युते घृष्टे क्षते भग्नेऽग्निदाहके ॥ वाताभिष्यन्दिस्फुटने चाभ्यङ्गे तिलतैलकम् । विषे व्यालशौनसर्प्ये सेकाभ्यङ्गावगाहने ॥ पाने वस्तौ च नस्ये च तथाकर्णप्रपूरणे । तिलतैलं विधेयं स्यात् सर्व्वरोगनिवारणम् ॥” “तथा छिन्नभिन्नविद्धोत्पिष्टच्युतमथितक्षत- पिच्छितभग्नस्फुटितक्षाराग्निदग्धविश्लिष्टदारि- ताभिहतदुर्भग्नमृगब्यालविदष्टप्रभृतिषु च परि- षेकाभ्यङ्गावगाहेषु तिलतैलं प्रशस्यते । तद्बस्तिषु च पाने च नस्ये कर्णाक्षिपूरणे । अन्नपानविधौ चापि प्रयोज्यं वातशान्तये ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥) तिलधेनुः, स्त्री, (तिलैर्विहिता धेनुः । शाक- पार्थिवादिवत् समासः ।) तिलनिर्म्मिता धेनुः । यथा, -- “विधानं तिलधेनोस्त्वं ब्रूहि शीघ्रं द्विजोत्तम ! । मुनिः प्राह विधानं यत् तच्छृणुष्ब नराधिप ! ॥ षोडशाढमयी धेनुश्चतुभिर्व्वत्सको भवेत् । इक्षुदण्डमयाः पादा दन्ताः पुष्पमयाः शुभाः ॥ नासा गन्धमयी तस्या जिह्वा गुडमयी तथा । स्थितां कृष्णाजिने धेनुं वासोभिर्व्वासितां शुभाम् ॥ सूत्रेण वासितां कृत्वा पञ्चरत्नसमन्विताम् । सर्व्वौषधिसमायुक्तां मन्त्रपूतान्तु दापयेत् ॥ अन्नं मे जायतां सद्यः पानं सप्तरसास्तथा । कामं सन्धापयास्माकं तिलधेनुमुपार्ज्जिताम् ॥

पृष्ठ २/६२४

गृह्णामि त्वां देवि ! भक्त्या कुटुम्बार्थे विशेषतः । कुटुम्बकामं कुरुतां तिलधेनो ! नमोऽस्तु ते ॥ एवंविधां नरो दत्त्वा तिलधेनुं नृपोत्तम ! । सर्व्वकामसमाप्तिन्तु कुरुते नात्र संशयः ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डम् ॥ तिलपर्णं, क्ली, (तिलस्येव पर्णमस्य ।) चन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रक्तचन्दनम् । यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे । “रक्तचन्दनमाख्यातं रक्ताङ्गं क्षुद्रचन्दनम् । तिलपर्णं रक्तसारं तत्प्रवालफलं स्मृतम् ॥” तिलस्य पर्णम् ।) तिलवृक्षपत्रञ्च ॥ तिलपर्णः, पुं, (तिलस्य पर्णानीव पर्णान्यस्य ।) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिलपर्णिका, स्त्री, (तिलपर्णी + स्वार्थे कन् टाप् च ।) रक्तचन्दनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, -- “वेत्राग्रं बृहती वासा कुन्तली तिलपर्णिका ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) तिलपर्णी, स्त्री, (तिलस्येव पर्णान्यस्याः । पाक- कर्णेति ङीष् । तिलपर्णी नदी आकरोऽस्त्यस्या इति अच् ङीष् च । इत्यमरटीका ।) रक्त- चन्दनम् । इत्यमरः । २ । ६ । १३२ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “चित्रकस्तिलपर्णी च कफशोफहरो लघुः ॥” नदीविशेषः । इत्यमरटीका । २ । ६ । १३२ ॥) तिलपिच्चटं, क्ली, (तिलस्य पिष्टकम् । पृषोदरादि- त्वात् साधुः ।) तिलपिष्टकम् । इति केचित् ॥ तिलकुटा इति भाषा ॥ तिलपिञ्जः, पुं, (निष्फलस्तिलः । तिल + “तिला- न्निष्फलात् पिञ्जपेजौ ।” ४ । २ । ३६ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या पिञ्जः ।) निष्फलतिलवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ९ । १९ ॥ तिलपेजः, पुं, (निष्फलस्तिलः । “तिलान्निष्फलात् पिञ्जपेजौ ।” ४ । २ । २६ । अस्य वार्त्तिकोक्त्या पेजः ।) निष्फलतिलः । इत्यमरः । २ । ९ । १९ ॥ तिलमयूरः, पुं, (तिलाकृतिवत् चित्रितो मयूरः । शाकपार्थिववत् समासः ।) मयूरविशेषः । तत्- पर्य्यायः । गुरुण्टकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तिलरसः, पुं, (तिलस्य रसः ।) तिलतैलम् । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तिलस्नेहः, पुं, (तिलस्य स्नेहः ।) तिलतैलम् । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तिलाङ्कितदलः, पुं, (तिलवदङ्कितानि दलानि यस्य ।) तैलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिलापत्या, स्त्री, (तिलवत्कृष्णं क्षुद्रञ्चापत्यं वीज- मस्याः ।) कृष्णजीरकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तिलित्सः, पुं, गोनससर्पः । इत्यमरः । १ । ८ । ५ ॥ तिलोत्तमा, स्त्री, (तिलैः तिलप्रमाणैः सर्व्वरत्ना- नामंशैरुत्तमा ।) स्वर्व्वेश्या । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ तस्या नामकारणं यथा, महा- भारते । १ । २१२ । १७ । “तिलं तिलं समानीय रत्नानां यद्विनिर्म्मिता । तिलोत्तमेति तत्तस्या नाम चक्रे पितामहः ॥”

तिलौदनं, क्ली, (तिलमिश्रितं ओदनम् ।) कृशरः । इति हारावली । १६९ ॥ (यथा, रामा- यणे । २ । ६९ । १० । “ततस्तिलौदनं भुक्त्वा पुनः पुनरधःशिराः ॥” तिलोदनमिति पाठोऽपि दृश्यते ॥) तिल्यं, क्ली, (तिलानां भवनं क्षेत्रं वा । तिल + “विभाषा तिलमाषोमाभङ्गाणुभ्यः ।” ५ । २ । ४ । इति यत् ।) तिलक्षेत्रम् । तत्पर्य्यायः । तैलीनम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७ ॥ (तिलाय हितम् । “खलयवमासतिलवृषब्रह्मणश्च ।” ५ । १ । ७ । इति यत् । तिलहिते, त्रि ॥) तिल्ल, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) लद्वयान्तः । ह्रस्वी । तिल्लति । इति दुर्गादासः ॥ तिल्वः, पुं, (तिलतीति । तिल + “उल्वादयश्च ।” उणां । ४ । ९५ । इति वनप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) लोध्रः । इत्यमरः । २ । ४ । ३३ ॥ श्वेतलोध्रः । इति तट्टीकायां सुभूतिः ॥ रक्त- लोध्रः । इति स्वामी ॥ तिल्वकः, पुं, (तिल्व + स्वार्थे कन् ।) लोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “तिल्वकस्तु मतो लोध्रो बृहत्पत्रस्तिरीटकः ॥” अस्य विशिष्टव्यवहारो यथा, -- “तस्य मूलत्वचं शुष्कामन्तर्व्वल्कलवज्जिताम् । चूर्णयेत्तु त्रिधा कृत्वा द्बौ भागौ श्च्योतयेत्ततः ॥ लोध्रस्यैव कषायेण तृतीयं तेन भावयेत् । भागं तं दशमूलस्य पुनः क्वाथेन भावयेत् ॥ शुष्कं चूर्णं पुनः कृत्वा तत ऊर्द्ध्वं प्रयोजयेत् । दधितक्रसुरामण्डमूत्रैर्व्वदरसीधुना ॥ रसेनामलकानां वा ततः पाणितलं पिबेत् ॥” “तिल्वकस्य कषायेण दशकृत्वः सुभाविताम् । मात्रां कम्पिल्लकस्यैव कषायेण पुनः पिबेत् । चतुरङ्गुलकल्पेन लेहोऽन्यः कार्य्य एव च ॥” “तिल्वकस्य कषायेण कल्केन च सशर्करः । सघृतः साधितो लेहः स च श्रेष्ठं विरेचनम् ॥” इति चरके कल्पस्थाने नवमेऽध्याये ॥) तिष्ठद्गुः, पुं, (तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले दोहाय । “गावो हि रात्रिप्रथमनाडिकायामतीतायां विश्रान्ताः सत्यः उत्थाप्य दुह्यन्ते ।” इति जय- मङ्गलः । “तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च ।” २ । १ । १७ । इति निपातनात् साधुः ।) सन्ध्याकालः । यथा, भट्टिः । ४ । १४ । “आतिष्ठद्गु जपन् सन्ध्यां प्रक्रान्तामायतीगवम् ॥” तिष्यः, पुं, (तुष्यन्त्यस्मिन्निति । तुष + क्यप् । निपा- तनात् साधुः ।) पुष्यनक्षत्रम् । इत्यमरः । १ । ३ । २२ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १९० । ८७ । “यदा सूर्य्यश्च चन्द्रश्च तथा तिष्यबृहस्पती । एकराशौ समेष्यन्ति प्रवर्त्स्यति तदा कृतम् ॥” तिष्यः पुष्यनक्षत्रं पौर्णमास्यामस्त्यस्येति । अच् ।) पौषमासः । इति शब्दरत्नावली ॥ कलियुगम् । इति मेदिनी । ये, २८ ॥ (अत्र क्लीवे- ऽपि दृश्यते । यथा, महाभारते । ६ । १० । ४ ।

“चत्वारि भारते वर्षे युगानि भरतर्षभ ! । कृतं त्रेता द्बापरञ्च तिष्यञ्च कुरुवर्द्धन ! ॥”) तिष्यकः, पुं, (तिष्य एव । स्वार्थे कन् ।) पौष- मासः । इति शब्दरत्नावली ॥ तिष्यपुष्पा, स्त्री, (तिष्ये पौषे पुष्पमस्याः ।) आमलकी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तिष्यफला, स्त्री, (तिष्ये पौषमासे फलमस्याः ।) आमलकी । इत्यमरः । २ । ४ । ५७ ॥ (विव- रणमस्या आमलकीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) तिष्या, स्त्री, (तिष्यः पौषमासः उत्पत्तिकाल- त्वेनास्त्यस्या इति । अच् टाप् च ।) आम- लकी ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “धात्रीकर्षफला तिष्या वयस्थामलकी शिवा ॥”) तिहा, [न्] पुं, व्याधिः । ब्रीहिः । घनुः । सद्भावः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ तीक्ष्णं, क्ली, (तेजयति तेज्यतेऽनेन वा । तिज निशाने + “तिजेर्दीर्घश्च ।” उणां । ३ । १८ । इति क्स्नः दीर्घश्च ।) खरम् । विषम् । लौहम् । (यथास्य पर्य्यायाः वैद्यकरत्नमालायाम् । “कृष्णायसं काललोहं रुक्मं तत्तीक्ष्णमन्यथा ॥”) युद्धम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ५३ ॥ मरणम् । शस्त्रम् । शीघ्रम् । इति तट्टीकासारसुन्दरी ॥ सामुद्रलवणम् । मुष्ककः । इति मेदिनी । णे, १५ ॥ चव्यकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मरकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तीक्ष्णवस्तूनि यथा । प्रतिभा १ हीरकम् २ कटाक्षः ३ दुर्व्वाक्यम् ४ नखः ५ लवणम् ६ रविकरः ७ । इति कवि- कल्पलता ॥ तीक्ष्णः, पुं, (तिज + क्स्नः दीर्घश्च ।) यवक्षारः । इति मेदिनी । णे, १५ ॥ (पर्य्याया यथा, -- “यावशूको यवक्षारो यवशूको यवाग्रजः । क्षारस्तीक्ष्णस्तीक्ष्णरसो यवजो यवनालजः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) श्वेतकुशः । कुन्दुरुकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णगणो यथा । अश्लेषा आर्द्रा ज्येष्ठा मूला । इति ज्योतिषम् ॥ तीक्ष्णः, त्रि, (तिज + क्स्नः दीर्घश्च ।) तिम्मः । (उग्रः । यथा, मनुः । ७ । १४० । “तीक्ष्णश्चैव मृदुश्च स्यात् कार्य्यं वीक्ष्य मही- पतिः ॥” असह्यः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १६ । ३६ । “नमस्तीक्ष्णेषवे चायुधिने ।” “तीक्ष्णा असह्या इषवो बाणा यस्य स तीक्ष्णेषु- स्तस्मै नमः ।” इति महीधरः ॥) आत्मत्यागी । इति मेदिनी । णे, १५ ॥ निरालस्यः । सुबुद्धिः इति धरणी ॥ योगी । इत्यजयपालः ॥ तीक्ष्णकः, पुं, (तीक्ष्ण + संज्ञायां कन् ।) मुष्ककः । गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णकण्टकः, पुं, (तीक्ष्णानि कण्टकानि यस्य ।) धुस्तूरः । इति जटाधरः ॥ वर्वूरः । इङ्गुदी । करीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/६२५

तीक्ष्णकण्टका, स्त्री, (तीक्ष्णं कण्टकं यस्याः ।) कन्थारीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णकन्दः, पुं, (तीक्ष्णः कन्दोऽधोगेण्डुकोऽस्य ।) पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णकर्म्मा, [न्] त्रि, (तीक्ष्णं कर्म्मास्य ।) तीव्रकर्म्मा । तत्पर्य्यायः । आयःशूलिकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तीक्ष्णकल्कः, पुं, (तीक्ष्णः कल्को यस्य ।) तुम्बूरु- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णकान्ता, स्त्री, (तीक्ष्णा उग्रा कान्ता कम- नीया च ।) मङ्गलचण्डिकाया रूपभेदः । यथा, -- “पीठे दिक्करवासिन्या द्बिरूपा रमते शिवा । तीक्ष्णकान्ताह्वया त्वेका योग्रतारा प्रकीर्त्तिता ॥ पुरा ललितकान्ताख्या या श्रीमङ्गलचण्डिका । तस्यास्तु सततं रूपं तीक्ष्णकान्ताह्वयं नृप ! ॥ कृष्णा लम्बोदरी या तु सा स्यादेकजटा शिवा । तेन रूपेण तां देवीं सततं परिपूजयेत् ॥ अङ्गाङ्गिमन्त्रौ रूपञ्च तस्याः प्राक् प्रतिपादि- तम् । त्रिकोणं मण्डलं चास्याः कर्त्तव्यं मन्त्रपूर्ब्बकम् ॥ आदौ रेखे ततः पश्चात् सुरेखेति पदं ततः । तथा पदं चाधिगत्य तिष्ठन्त्विति पदं ततः ॥ मण्डलन्यासमन्त्रोऽयं तीक्ष्णायाः परिकीर्त्तितः । नव त्रिपुरदेवादियमवेतालदुर्द्धराः ॥ गणाश्रमेऽत्यन्तकान्ता द्वारपालाः प्रकीर्त्तिताः । एतांस्तु पूजयेत् सम्यक् मण्डलस्याष्टदिक्षु वै ॥ आदौ सम्बोधनं कृत्वा वज्रपुष्पं ततः परम् । वह्रिजाया ततः पश्चात् मन्त्रमेषां प्रकीर्त्तितम् ॥ पात्रोपकरणादीनां स्थानन्यासस्य सर्व्वतः । सर्व्वमुत्तरतन्त्रोक्तं ग्राह्यं रूपद्वयेऽपि च ॥ चामुण्डा च कराला च शुभगा भीषणा भगा । विकटेति च योगिन्यः प्रोक्तास्तस्यास्तु भूपते ! ॥ हे भगवत्येकजटे विद्महे पदमन्ततः । विकटदंष्ट्रे धीमहीति तन्नस्तारे प्रचोदयात् ॥ एषा तु तीक्ष्णा गायत्त्री पीठदेव्याः प्रकीर्त्तिता । निर्म्माल्यधारिणी चास्या देवी विकटचण्डिका ॥ माला तु मृण्मयी प्रोक्ता रुद्राक्षसम्भवापि वा । विशेष एष देव्यास्तु पूजने परिकीर्त्तितः ॥ उपचारादिकं कृत्यं बलिदानं जपादिकम् । सर्व्वन्तु पूर्ब्बवद्ग्राह्यं कामाख्यापूजने यथा ॥ पानेषु मदिरा शस्ता नरो बलिषु पार्थिव ! । मोदको नारिकेलञ्च मांसं व्यञ्जनमैक्षवम् ॥ नैवेद्येषु प्रियकरास्तीक्ष्णायाः परिकीर्त्तिताः ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ तीक्ष्णगन्धः, पुं, (तीक्ष्णः प्रचण्डो गन्धो यस्य ।) शोभाञ्जनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्ततुलसी । इति रत्नमाला ॥ कुन्दूरुनामगन्धद्रव्यम् । इति जटाधरः ॥ तीक्ष्णगन्धकः, पुं, (तीक्ष्णो गन्धोऽस्य । “शेषात् विभाषा ।” ५ । ४ । १५४ । इति कप् ।) शोभा- ञ्जनवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३१ ॥

तीक्ष्णगन्धा, स्त्री, (तीक्ष्ण उग्रो गन्धो यस्याः ।) श्वेतवचा । कन्थारी । राजिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ (पर्य्याया यथा, -- “राजीतु राजिका तीक्ष्णगन्धा कुञ्जनिकासुरी । क्षवः क्षुताभिजनकः कृमिकृत्कृष्णसर्षपः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वचा । इति मेदिनी । धे, ४६ ॥ जीवन्ती । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे २४ अध्याये । “उग्रा कुष्ठं तीक्ष्णगन्धा विडङ्गं श्रेष्ठं नित्यं चावपीडे करञ्जम् ॥”) सूक्ष्मैला । इति रत्नमाला ॥ तीक्ष्णतण्डुला, स्त्री, (तीक्ष्णास्तण्डुला यस्याः ।) पिप्पली इति रत्नमाला ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, “पिप्पली मागधी कृष्णा वैदेही चपला कणा । उपकुल्योषणा शौण्डी कोला स्यात्तीक्ष्ण- तण्डुला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तीक्ष्णतैलं, क्ली, (तीक्ष्णमुग्रं तैलं स्नेहो यस्य ।) सर्ज्जरसः । स्नुहीक्षीरम् । सुरा । इति शब्द- रत्नावली ॥ तीक्ष्णदंष्ट्रः, पुं, (तीक्ष्णा द्रंष्ट्रा यस्य ।) व्याघ्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णपत्रः, पुं, (तीक्ष्णानि पत्राणि यस्य ।) तुम्बुरु- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णपुष्पं, क्ली, (तीक्ष्णानि पुष्पानि यस्य ।) लव- ङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (लवङ्गशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) तीक्ष्णपुष्पा, स्त्री, (तीक्ष्णं पुष्पं यस्याः ।) केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णफलः, पुं, (तीक्ष्णं फलं यस्य ।) तुम्बुरुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णमूलः, पुं, (तीक्ष्णं मूलमस्य ।) शिग्रुः । कुल- ञ्जनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शिग्रुशब्दे विवृति- रस्य ज्ञातव्या ॥) तीक्ष्णरसः, पुं, (तीक्ष्णो रसोऽस्य ।) यवक्षारः । इति रत्नमाला ॥ तीक्ष्णशूकः, पुं, (तीक्ष्णः शूकोऽग्रभागो यस्य ।) यवः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २३६ ॥ तीक्ष्णसारा, स्त्री, (तीक्ष्णः कठिनः सारो यस्याः ।) शिंशपा । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीक्ष्णा, स्त्री, (तीक्ष्ण + टाप् ।) वचा । सर्पकङ्का- लिकावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कपिकच्छूः । महाज्योतिष्मती । अत्यम्लपर्णी । इति जटा- धरः ॥ तीक्ष्णायसं, क्ली, (अय एव आयसम् । तीक्ष्णञ्च तत् आयसञ्चेति ।) लोहविशेषः । तीखा इति इश्पात इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । लोहम् २ शस्त्रायसम् ३ शस्त्रम् ४ पिण्डा ५ पिण्डायसम् ६ शठम् ७ आयसम् ८ निशितम् ९ तीव्रम् १० खड्गम् ११ मुण्डितम् १२ अयः १३ चित्रा- यसम् १४ चीनजम् १५ । अस्य गुणाः । रूक्ष-

त्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । वातपित्तकफ- प्रमेहपाण्डुशूलनाशित्वम् । तीक्ष्णत्वम् । मुण्ड- लोहाधिकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (व्यव- हारोऽस्य यथा, रसेन्द्रसारसंग्रहे शूलाधिकारे त्रिफलालौहे, ॥ “तीक्ष्णायश्चूर्णसंयुक्तं त्रिफला चूर्णमुत्तमम् । क्षीरेण पाययेद्धीमान् सद्यः शूलनिवारणम् ॥”) तीम, य क्लेदने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं-अकं-सेट् ।) य, तीम्यति तितीम । क्लेदन- मार्द्रीभावः । इति दुर्गादासः ॥ तीर, त् क कर्म्मणां समाप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरां-परं-सकं-सेट् ।) कर्म्मणामिति स्पष्टार्थः । अतितीरत् व्रतं लोकः समापित- वानित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ तीरं, क्ली, (तीरयति समापयति नद्यादिकमिति । तीर + अच् ।) नदीकूलम् । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥ गङ्गातीरं यथा, -- “सार्द्धहस्तशतं यावत् गर्भतस्तीरमुच्यते । भाद्रकृष्णचतुर्द्दश्यां यावदाक्रमते जलम् । तावद्गर्भं विजानीयात् तदन्यत्तीरमुच्यते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ शायकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तीरः, पुं, (तीरयतीति । तीर + पचाद्यच् ।) त्रपु । इति मेदिनी । रे, ४५ ॥ तीरभुक्तिः, पुं, (तीरे भुक्तिरस्य ।) देशविशेषः । तीरहोत् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । निच्छविः २ विदेहः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तीरितं, क्ली, (तीर कर्म्मणां समाप्तौ + भावे क्तः ।) कर्म्मणां समाप्तिः । इति व्याकरणम् ॥ तीर्णः, त्रि, (तॄ प्लवनतरणयोः + कर्त्तरि क्तः । उत्तीर्णः । (यथा, वह्निपुराणे कन्यादाननामा- ध्याये । “तीर्णस्त्वं सर्व्वदुःखेभ्यः परं स्वर्गमवाप्स्यसि ॥”) अभिभूतः । प्लुतः । (तॄ + कर्म्मणि क्तः । कृतो- त्तरणः । यथा, महाभारते । १ । १ । १९२ । “सत्यां तीर्णां शत्रुमध्ये च तेन तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ! ॥”) तीर्णपदी, तालमूली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तीर्थं, क्ली, (तरति पापादिकं यस्मात् । तॄ + “पातॄतुदिवचीति ।” उणां । २ । ७ । इति थक् ।) पुण्यस्थानादि । तीर्थतोयस्य स्नाने पुण्यत्वं यथा, -- “नदीदेवनिखातेषु तडागेषु सरःसु च । स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्त्तप्रस्रवणेषु च ॥ निपानादुद्धृतं पुण्यं ततः प्रस्रवणादिकम् । ततोऽपि सारसं पुण्यं ततो नादेयमुच्यते ॥ तीर्थतोयं ततः पुण्यं गङ्गातोयं ततोऽधिकम् ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे स्नानविधिर्नाम ४ अध्यायः ॥ जलसमीपस्थारत्निमात्रस्थानम् । यथा, आदित्य- पुराणे । “अरत्निमात्रं जलं त्यक्त्वा कुर्य्याच्छौचमनुद्धृते । पश्चाच्च शोधयेत्तीर्थमन्यथा न शुचिर्भवेत् ॥

पृष्ठ २/६२६

तस्मिन् देशे शौचं कर्त्तव्यं यस्मादरत्निमात्रव्यव- हितं जलं तत् स्थलमेव तीर्थं जलसमीपत्वात् ।” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ * ॥ विप्रचरणयोस्तीर्थवासस्थानत्वं ब्राह्मणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ विप्रदक्षिणकर्णस्य तीर्थवास- स्थानत्वं यथा । पराशरः । “प्रभासादीनि तीर्थानि गङ्गाद्याः सरितस्तथा । विप्रस्य दक्षिणे कर्णे वसन्ति मनुरब्रवीत् ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ हस्तस्थिततीर्थानि यथा, -- “अङ्गुल्यग्रे तीर्थं दैवं स्वल्पाङ्गुल्योर्मूले कायम् । मध्येऽङ्गुष्ठाङ्गुल्योः पैत्रं मूले ह्यङ्गुष्ठस्य ब्राह्मम् ॥” इत्यमरः । २ । ७ । ५१ ॥ (यथा च, मार्कण्डेये । ३४ । १०३ -- १०९ । “कुर्य्यात् कर्म्माणि तीर्थेन स्वेन स्वेन यथाविधि । देवादीनां तथा कुर्य्याद् ब्राह्मेणाचमनक्रियाम् ॥ अङ्गुष्ठोत्तरतो रेखा पाणेर्या दक्षिणस्य तु । एतद्ब्राह्ममिति ख्यातं तीर्थमाचमनाय वै ॥ तर्ज्जन्यङ्गुष्ठयोरन्तः पैत्रं तीर्थमुदाहृतम् । पितॄणां तेन तोयादि दद्यान्नान्दीमुखादृते ॥ अङ्गुल्यग्रे तथा दैवं तेन दिव्यक्रियाविधिः । तीर्थं कनिष्ठिका मूले कायं तेन प्रजापतेः ॥ एवमेभिः सदा तीर्थैर्देवानां पितृभिः सह । सदा कार्य्याणि कुर्व्वीत नान्यतीर्थन कर्हिचित् ॥ ब्राह्मेणाचमनं शस्तं पित्र्यं पैत्रेण सर्व्वदा । देवतीर्थेन देवानां प्राजापत्यं निजेन च ॥ नान्दीमुखानां कुर्व्वीत प्राज्ञः पिण्डोदकक्रियाम् । प्राजापत्येन तीर्थेन यच्च किञ्चित् प्रजापतेः ॥”) तीर्थं त्रिविधम् । यथा । जङ्गमम् १ मानसम् २ स्थावरम् ३ । तथा च । “ब्राह्मणा जङ्गमं तीर्थ निर्म्मलं सार्व्वकामिकम् । येषां वाक्योदकेनैव शुद्ध्यन्ति मलिनो जनाः ॥ अगस्तिरुवाच । शृणु तीर्थानि गदतो मानसानि ममानघे ! । येषु सम्यक् नरः स्नात्वा प्रयाति परमां गतिम् ॥ सत्यं तीर्थं क्षमा तीर्थं तीर्थमिन्द्रयनिग्रहः । सर्व्वभूतदया तीर्थं सर्व्वत्रार्ज्जवमेव च ॥ दानं तीर्थं दमस्तीर्थं सन्तोषस्तीर्थमुच्यते । ब्रह्मचर्य्यं परं तीर्थं तीर्थञ्च प्रियवादिता ॥ ज्ञानं तीर्थं धृतिस्तीर्थं पुण्यं तीर्थमुदाहृतम् । तीर्थानामपि तत्तीर्थं विशुद्धिर्म्मनसः परा । एतत्ते कथितं देवि ! मानसं तीर्थलक्षणम् ॥ भौमानामपि तीर्थानां पुण्यत्वे कारणं शृणु । यथा शरीरस्योद्देशाः केचिन्मेध्यतमाः स्मृताः । तथा पृथिव्यामुद्देशाः केचित्पुण्यतमाः स्मृताः ॥ प्रभावादद्भुताद्भूमेः सलिलस्य च तेजसा । परिग्रहान्मुनीनाञ्च तीर्थानां पुण्यता स्मृता ॥ तस्माद्भौमेषु तीर्थेषु मानसेषु च नित्यशः । उभयेष्वपि यः स्नाति स याति परमां गतिम् ॥” तीर्थागमने दोषो यथा, -- “अनुपोष्य त्रिरात्राणि तीर्थान्यनभिगम्य च । अदत्वा काञ्चनं गाञ्च दरिद्रो नाम जायते ॥”

तीथगमने फलं यथा, -- “अग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्टा विपुलदक्षिणैः । न तत्फलमवाप्नोति तीर्थाभिगमनेन यत् ॥ * ॥ तीर्थान्यनुस्मरन् धीरः श्रद्दधानः समाहितः । कृतपापो विशुध्येत किं पुनः शुद्धकर्म्मकृत् ॥ तिर्य्यग्योनिं न वै गच्छेत् कुदेशे न च जायते । न दुःखी स्यात् स्वर्गभाक् च मोक्षोपायञ्च विन्दति ॥ तीर्थफलभागिनो यथा, -- यस्य हस्तौ च पादौ च मनश्चैव सुसंयतम् । विद्या तपश्च कीर्त्तिश्च स तीर्थफलमश्नुते ॥ प्रतिग्रहादुपावृत्तः सन्तुष्टो येन केनचित् । अहङ्कारविमुक्तश्च स तीर्थफलमश्नुते ॥ अदाम्भिको निरारम्भो लघ्वाहारो जितेन्द्रियः । विमुक्तः सर्व्वसङ्गैर्यः स तीर्थफलमश्नुते ॥ अकोपनोऽमलमतिः सत्यवादी दृढव्रतः । आत्मोपमश्च भूतेषु स तीर्थफलमश्नुते ॥ अश्रद्दधानः पापात्मा नास्तिकोऽच्छिन्नसंशयः । हेतुनिष्ठश्च पञ्चैते न तीर्थफलभागिनः ॥” इति काशीखण्डम् ॥ * ॥ तीर्थयात्राविधानं यथा, -- “यो यः कश्चित्तीर्थयात्रान्तु गच्छेत् सुसंयतः स च पूर्ब्बं गृहे स्वे । कृतोपवासः शुचिरप्रमत्तः संपूजयेद्भक्तिनम्रो गणेशम् ॥ देवान् पितॄन् ब्राह्मणांश्चैव साधून् धीमान् प्रीणयन् वित्तशक्त्या प्रयत्नात् । प्रत्यागतश्चापि पुनस्तथैव देवान् पितॄन् ब्राह्मणान् पूजयेच्च ॥ एवं कुर्व्वतस्तस्य तीर्थे यदुक्तं फलं तत् स्यान्नात्र सन्देह एव ॥” इति ब्रह्मपुराणम् ॥ * ॥ “प्रयागे तीर्थयात्रायां पितृमातृवियोगतः । कचानां वपनं कुर्य्यात् वृथा न विकचो भवेत् ॥” इति भविष्यपुराणम् ॥ * ॥ “तीर्थयात्रासमारम्भे तीर्थात् प्रत्यागमेऽपि च । वृद्धिश्राद्धं प्रकुर्व्वीत बहुसर्पिःसमन्वितम् ॥” इति कूर्म्मपुराणम् ॥ * ॥ “ऐश्वर्य्यलाभमाहात्म्यात् गच्छेद्यानेन यो नरः । निष्फलं तस्य तत्तीर्थं तस्माद्यानं विवर्ज्जयेत् ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ * ॥ “संवत्सरं द्बिमासोनं पुनस्तीर्थं व्रजेद्यदि । मुण्डनञ्चोपवासञ्च तदा यत्नेन कारयेत् ॥” इति गङ्गावाक्यावली ॥ * ॥ तीर्थप्राप्त्यानन्तरविधानं यथा, -- “न परीक्ष्यो द्विजस्तीर्थेष्वन्नार्थी भोज्य एवहि । सक्तुभिः पिण्डदानञ्च चरुणा पायसेन च ॥ कर्त्तव्यमृषिभिर्दृष्टं पिण्याकेन गुडेन च । श्राद्धं तत्र तु कर्त्तव्यमर्घ्यावाहनवर्ज्जितम् ॥ अकालेऽप्यथवा काले तीर्थश्राद्धन्तु तर्पणम् । अविलम्बेन कर्त्तव्यं नैव विघ्नं समाचरेत् ॥ यदह्नि तीर्थप्राप्तिः स्यात्ततोऽह्नः पूर्ब्बवासरे । उपवासश्च कर्त्तव्यः प्राप्तेऽह्नि श्राद्धदो भवेत् ॥

तीर्थोपवासः कर्त्तव्यः शिरसो मुण्डनं तथा । शिरोगतानि पापानि यान्ति मुण्डनतो यतः ॥ तीर्थं प्राप्य प्रसङ्गेन स्नानं तीर्थे समाचरेत् । स्नानजं फलमाप्नोति तीर्थयात्राश्रितं न तु ॥” इति काशीखण्डम् ॥ “मुण्डनञ्चोपवासश्च सर्व्वतीर्थेष्वयं विधिः । वर्ज्जयित्वा गयां गङ्गां विशालां विरजान्तथा ॥” इति स्कान्दम् ॥ * ॥ “षोडशांशं स लभतें यः परार्थेन गच्छति । अर्द्धं तीर्थफलं तस्य यः प्रसङ्गेन गच्छति ॥” इति पैठीनसिः ॥ “स्नापयेत् स्निग्धमित्रादीन् ज्ञातींस्तीर्थे नरोत्तमः । अन्यथापहरन्त्येते बलात्तीर्थभवं फलम् ॥” इति स्कान्दम् ॥ “मातरं पितरं जायां म्रातरं सुहृदं गुरुम् । यमुद्दिश्य निमज्जेत अष्टभागं लभेत सः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वे मार्कण्डेयपुराणम् ॥ * ॥ कलौ तीर्थानां पृथिव्यां स्थितिकालो यथा, “सरस्वती पुण्यक्षेत्रमाजगाम च भारतम् । गङ्गा शापेन कलया स्वयं तस्थौ हरेः पदे ॥ पश्चाद्भगीरथानीता महीं भागीरथी शुभा । समाजगाम कलया वाणी शापेन नारद ! ॥ पद्मा जगाम कलया सा च पद्मावती नदी । भारतं भारती शापात् स्वयं तस्थौ हरेः पदे कलेः पञ्चसहस्रञ्च वर्षं स्थित्वा च भारते । जग्मुस्ताश्च सरिद्रूपं विहाय श्रीहरेः पदम् ॥ यानि सर्व्वाणि तीर्थानि काशीं वृन्दावनं विना । यास्यन्ति ताभिः सार्द्धञ्च वैकुण्ठमाज्ञया हरेः ॥” तीर्थप्रतिग्रहे दोषो यथा, -- “तत्र नारायणक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे हरेः पदे । वाराणस्यां वदर्य्याञ्च गङ्गासागरसङ्गमे ॥ पुस्करे भास्करक्षेत्रे प्रभासे रासमण्डले । हरिद्वारे च केदारे सोमे वदरपाचने ॥ सरस्वतीनदीतीरे पुण्ये वृन्दावने वने । गोदावर्य्याञ्च कौशिक्यां त्रिवेण्याञ्च हिमालये ॥ एतेष्वन्येषु यो दानं प्रतिगृह्णाति कामतः । स च तीर्थप्रतिग्राही कुम्भीपाकं प्रयाति च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ * ॥ यानादिना गमने दोषो यथा, -- “पुण्यार्द्धं हरते याने तदर्द्धं छत्रपादुके । तदर्द्धं तैलमांसाभ्यां सर्व्वं हरति मैथुने ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ युगभेदे तीर्थविशेषस्य श्रेष्ठत्वं पाद्मे । “कृते तु पुष्करं तीर्थं त्रेतायां नैमिषन्तथा । द्बापरे तु कुरुक्षेत्रं कलौ गङ्गां समाश्रयेत् ॥” तीर्थसंख्या यथा, -- “तिस्रः कोठ्योऽर्द्धकोटी च तीर्थानां वायुरब्रवीत् । दिवि भुव्यन्तरीक्षे च तानि ते सन्ति जाह्नवि ! ॥” अथ भूमण्डलस्य प्रादक्षिण्येन तीर्थानि यथा । पुष्करम् १ तत्तु ब्रह्मणः स्थानं तीर्थराजेति नाम्ना ख्यातं तत्र त्रिसन्ध्यं दशकोटितीर्थान्यायान्ति । तस्य फलं अश्वमंधतुल्यंब्रह्मलोकगमनञ्च ॥ जम्बू-

पृष्ठ २/६२७

मार्गः २ तस्य फलं अश्वमेधतुल्यं विष्णुप्राप्तिश्च ॥ तण्डुलिकाश्रमः ३ तस्य फलं दुर्गतिविनाशः ब्रह्मलोकप्राप्तिश्च ॥ अगस्त्यसरः ४ तत्र त्रिरात्रो- पवासेन वाजपेयतुल्यं फलं शाकाहारेण कौमार- लोकप्राप्तिश्च ॥ घर्म्मारण्यम् ५ तत्तु कण्वाश्रमः तस्य फलं प्रवेशमात्रेण पापक्षयः देवपितृपूजनेन अश्वमेधतुल्यं फलं विबुधलोकप्राप्तिश्च ॥ ययाति- पतनम् ६ तत्र गमनेन अश्वमेधयज्ञतुल्यं फलम् ॥ कोटितीर्थम् ७ तत्र महाकालस्तिष्ठति स्नानेन अश्वमेधतुल्यं फलम् ॥ भद्रवटः ८ तत्र उमापति- स्तिष्ठति तं दृष्ट्वा गोसहस्रदानफलं दर्शकस्य गाणपत्यञ्च भवति ॥ नर्म्मदा नदी ९ तत्र पितृदेव- तर्पणात् अग्निष्टोमतुल्यं फलम् । दक्षिणसिन्धुः १० तत्र ब्रह्मचर्य्येण अग्निष्टोमतुल्यं फलं त्रिदिव- प्राप्तिश्च । चर्म्मण्वती नदी ११ तत्रेन्द्रियसंयमनेन ज्योतिष्टोमफलम् । हिमवत्सुतार्व्वुदः १२ तत्र वशिष्ठाश्रमः तस्मिन्नेकरात्रवासेन गोसहस्रदान- फलम् । पिङ्गतीर्थम् १३ तत्रेन्द्रियसंयमनेनसवत्स- शतकपिलादानफलम् । प्रभासः १४ तत्र हुता- शनस्तिष्ठति तत्र स्नानेन अग्निष्टोमातिरात्रयोः फलम् । सरस्वतीसागरसङ्गमः १५ तत्र स्नानेन गोसहस्रदानफलं त्रिरात्रोपवासेन पितृदेवतर्प- णेन च अश्वमेघफलम् । वरदानम् १६ यत्र विष्णवे दुर्व्वाससा वरो दत्तः तत्र स्नानेन गोसहस्र- दानफलम् । द्बारवत्यां पिण्डारकतीर्थम् १७ तत्र पद्मचिह्नयुक्ता मुद्राः शूलचिह्नितानि पद्मानि अद्यापि दृश्यन्ते महादेवस्तिष्ठति स्नानेन बहु- सुवर्णयज्ञफलम् । समुद्रसिन्धुसङ्गमः १८ तत्र स्नानेन पितृदेवतर्पणेन च वरुणलोकप्राप्तिः । द्रिमीतीर्थम् १९ तत्र महादेवस्तिष्ठति तत्र स्नानेनाश्वमेघफलं महादेवदर्शनार्च्चनाभ्यां सर्व्व- पापनाशः । वसुधारा २० तस्या दर्शनेन अश्व- मेधफलं स्नानतर्पणाभ्यां विष्णुलोकप्राप्तिः । सिन्धू- त्तमम् २१ तत्र स्नानेन बहुसुवर्णयज्ञफलम् । यदुतुङ्गम् २२ तत्र गमनेन ब्रह्मलोकप्राप्तिः । कुमारिकाशक्रतीर्थम् २३ तत्र स्नानेन विमलत्वं भवति । पञ्चनदः २४ तत्र पञ्चयज्ञफलम् । भीमा- स्थानम् २५ तत्र स्नात्वा नरो देवीपुत्त्रो भवति गोसहस्रदानफलञ्च लभते । गिरिकुञ्जम् २६ तत्र ब्रह्मा तिष्ठति तस्य नत्या गोसहस्रदानफलम् । विमलतीर्थम् २७ अद्यापि तत्र सौवर्णराजत- मत्स्या दृश्यन्ते तत्र स्नानपानाभ्यां वाजपेय- फलम् । वितस्ता नदी २८ तत्र तर्पणेन वाज- पेयफलं स्वर्गप्राप्तिश्च । काश्मीरे वितस्ताख्यं तक्षकनागसदनम् २९ तत्र स्नानेन वाजपेयफलं विष्णुलोकप्राप्तिश्च । शमपरा ३० तत्र सायं- सन्ध्यायां स्नानेन सप्तार्च्चिषे चरुनिवेदनेन च अश्वमेधसहस्राधिकफलम् । रुद्रास्पदम् ३१ तत्र महादेवदर्शनात् अश्वमेधफलम् । मणिमान् पर्व्वतः ३२ तत्र त्रिरात्रोपवासेन ज्योतिष्टोम- फलम् । देविका नदी ३३ तत्र महादेवस्थानम् तत्र स्नानमहादेवदर्शनाभ्यां महादेवाय चरु-

निवेदनेन च सर्व्वकामप्राप्तिर्देवलोकप्राप्तिश्च । देविकायां रुद्रतीर्थं तत्र स्नानात् सिद्धिप्राप्तिः । एवं देविकायां यजनयाजनब्रह्मबालुकपुष्पन्यास- संज्ञकानि तीर्थानि तेषु स्नानात् मरणभय- विनाशः । दीर्घसत्रम् ३४ तत्र गमनादेव दीर्घसत्र- फलप्राप्तिः राजसूयाश्वमेधफलप्राप्तिश्च । विन- शनम् ३५ मेरुपृष्ठे अन्तर्हिता सरस्वती यत्र याति सा चमसतीर्थे एवं शिरोद्भेदे नागोद्भेदे च दृश्यते चमसे स्नानात् वाजपेयफलं नागोद्भेदे स्नानात् नागलोकप्राप्तिः । शशपानतीर्थम् ३६ तत्र स्नानात् शिववद्दीप्तिः गोसहस्रदानफलप्राप्तिश्च । कुमार- कोटी ३७ तत्र स्नानेन पितृदेवपूजनेन च गवा- मययागफलप्राप्तिः । रुद्रकोटी ३८ यत्र कोटि- रृषयो मिलिता अहमग्रे रुद्रं द्रक्ष्यामीति प्रस्थितानां तेषां सन्तोषार्थं एको रुद्रः कोटि- मूर्त्तयोऽभवत् । तत्र स्नानात् अश्वमेधफलप्राप्तिः कुलोद्धरणञ्च । सरस्वतीसङ्गमः ३९ तत्र जना- र्द्दनस्तिष्ठति तत्र स्नानात् बहुसुवणयागफल- प्राप्तिः । सयावसानम् ४० तत्र गमनात् गोसहस्र- दानफलप्राप्तिः । कुरुक्षेत्रम् ४१ तत्र गमनात् सर्व्वपापक्षयः ततो मचक्रुकद्वारपालस्य नम- स्कारेण गोसहस्रदानफलप्राप्तिः । विष्णुस्थानं ४२ तत्र स्नानात् विष्णुदर्शनात् अश्वमेधफलं विष्णुलोकप्राप्तिश्च । परिपल्लवम् ४३ तत्र अग्नि- ष्टोमातिरात्रयागफलप्राप्तिः । पृथिवीतीर्थम् ४४ तत्र गोसहस्रदानफलम् । शालूकिनीतीर्थम् ४५ तत्र दशाश्वमेधिके स्नानात् गोसहस्रदानफलम् । सर्पिर्द्दर्व्वी ४६ सा नागतीर्थं तत्र गमनेन अग्नि- ष्टोमफलं नागलोकप्राप्तिश्च । अवर्णकद्बारपालः ४७ तत्रैकरात्रवासात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः । पञ्चनदम् ४८ तत्र कोटितीर्थे स्नानात् अश्वमेध- फलम् । अश्वितीर्थम् ४९ तत्र रूपप्राप्तिः । वराह- तीर्थम् ५० यत्र वराहरूपी विष्णुः स्थितः तत्र स्नानात् अग्निष्टोमफलप्राप्तिः । जयन्त्यम् ५१ तत्र सोमतीर्थे स्नानात् राजसूयफलप्राप्तिः । एक- हंसतीर्थम् ५२ तत्र गोसहस्रदानफलप्राप्तिः । कृतशौचम् ५३ तत्र गमनात् पुण्डरीकयज्ञफल- प्राप्तिः । मुञ्जावटतीर्थम् ५४ तत्तु महादेवस्थानं तत्रैकरजनीवासात् गाणपत्यप्राप्तिः तत्रैव विशा- लाक्षीयक्षीदर्शनात् सर्व्वकामप्राप्तिः । जाम- दग्न्याहृतपुष्करतीर्थम् ५५ तत्र स्नानपूजनाभ्यां हयमेधफलम् । रामह्नदः ५६ यत्र रामेण क्षात्त्र- मुत्साद्य तेषां रक्तेन पञ्च ह्रदाः कृताः तेषु स्नानतर्पणाभ्यां पितृगणाद् वरप्राप्तिः बहुसुवर्ण- यज्ञफलप्राप्तिश्च । वंशमूलकम् ५७ तत्र स्नानात् स्वकुलोद्धरणम् । कायशोधनम् ५८ तत्र स्नानात् देहशुद्धिः । लोकोद्धारः ५९ तत्र स्नानात् स्वकीयलोकोद्धारः । श्रीतीर्थम् ६० तत्र गमनात् उत्तमश्रीप्राप्तिः । कपिलातीर्थम् ६१ तत्र स्नान- देवपितृपूजनाभ्यां कपिलासहस्रदानफलम् । सूर्य्यतीर्थम् ६२ तत्र स्नानोपवासपितृपूजनैरग्नि- ष्टोमफलं देवलोकप्राप्तिश्च । गवां भवनम् ६३

तत्राभिषेकेण गोसहस्रदानफलम् । शङ्खिनी- तीर्थम् ६४ तत्र स्नानात् उत्तमवीर्य्यप्राप्तिः । ब्रह्मावर्त्तः ६५ तत्र स्नानात् ब्रह्मलोकप्राप्तिः । सुतीर्थकम् ६६ तत्र पितृदेवानां सान्निध्यं तत्र स्नानपितृदेवपूजनैरश्वमेधफलं पितृलोकप्राप्तिश्च । अम्बुमती ६७ तत्र काशीश्वरतीर्थे स्नानात् सर्व्व- रोगनाशः ब्रह्मलोकप्राप्तिश्च तत्रैव मातृतीर्थं तत्र स्नानात् सन्तानवृद्धिः श्रीप्राप्तिश्च ॥ शीत- वनम् ६८ तत्र केशाभ्युक्षणेन प्वित्रता ॥ श्वान- लोमापहः ६९ तत्र स्नानात् परमगतिप्राप्तिः । दशाश्वमेधिकम् ७० तत्र स्नानात् निश्चलगति- प्राप्तिः ॥ मानुषतीर्थम् ७१ तत्र व्याधपीडिताः कृष्णमृगा विगाह्य मानुषत्वं प्राप्ताः तत्र स्नानात् सर्व्वपापमुक्तिः स्वर्गवसतिश्च ॥ आपगानदी ७२ तत्र देवपित्रुद्देशेनैकब्राह्मणभोजनेन कोटि- ब्राह्मणभोजनसिद्धिः ॥ प्लक्षोडुम्बरः ७३ तत्र ब्रह्मा तिष्ठति तत्र सप्तर्षिकुण्डे स्नानात् सर्व्वपापनाशो ब्रह्मलोकप्राप्तिश्च । कपिलस्य केदारम् ७४ तत्र तपसा सर्व्वपापनाशः अन्तर्धानप्राप्तिश्च । सर- कम् ७५ तत्र वृषध्वजप्रणामेन सर्व्वकामशिव- लोकयोः प्राप्तिः । इलास्पदम् ७६ तत्र स्नान- देवपितृपूजनाभ्यां दुर्गतिविनाशः वाजपेयफल- प्राप्तिश्च । किन्दानम् ७७ तत्र स्नानादप्रमेय- दानफलम् । किंजप्यम् ७८ तत्र स्नानात् अप्र- मेयजपफलम् ॥ अनाजन्मतीर्थम् ७९ तत् नारदस्थानं तत्र प्राणत्यागात् अनुत्तमलोक- प्राप्तिः ॥ वैतरणी नदी ८० तत्र स्नानशूल- पाणिपूजनाभ्यां सर्व्वपापमुक्तिः परमपद- प्राप्तिश्च । फलकींतीर्थम् ८१ फलकीवने देवा- स्तपश्चरन्ति ॥ मिश्रकम् ८२ तत्र नारदेन सर्व्व- तीर्थानि मिश्रितानि तत्र स्नानात् सर्व्वतीर्थ- स्नानफलम् ॥ मधुवटी ८३ सा देवीस्थानं तत्र स्नानदेवपितृपूजनाभ्यां गोसहस्रदानफलप्राप्तिः कौशिकीदृषद्वतीसङ्गमः ८४ तत्र स्नानात् सर्व्व- पापमुक्तिः । किन्दत्तकूपः ८५ तत्र तिलप्रस्थ- दानात् ऋणत्रयमुक्तिः परमसिद्धिप्राप्तिश्च । वेदीतीर्थम् ८६ तत्र स्नानात् गोसहस्रदानफल- प्राप्तिः ॥ अहः सुदिनं तीर्थद्बयम् ८७ तयोः स्नानात् सूर्य्यलोकप्राप्तिः । नृगधूमः ८८ तत्र विष्णु पदे स्नानात् वामनपूजनाच्च सर्व्वपाप- मुक्तिः रविलोकप्राप्तिश्च ॥ सरस्वत्यास्तीर्थं श्रीकुञ्जम् ८९ तत्र स्नानात् स्वर्गवसतिः ॥ नैमिषकुञ्जम् ९० तस्मिन् स्नानात् हयमेधफल- प्राप्तिः । कन्यातीर्थम् ९१ तत्र स्नानात् ज्योति- ष्टोमफलप्राप्तिः । ब्रह्मस्थानम् ९२ तत्र स्नानात् शूद्रस्यापि ब्राह्मणत्वं ब्राह्मणस्य परमगतिः ॥ सोमतीर्थम् ९३ तत्र स्नानात् सोमयागफल- प्राप्तिः ॥ सप्तसारस्वततीर्थम् ९४ तत्र स्नान- जपाभ्यां ब्रह्मलोकप्राप्तिः ॥ औशनसकम् ९५ तत्र त्रिसन्ध्यं कार्त्तिकेयस्य सन्निधानम् । कपाल- मोचनम् ९६ तत्र स्नानात् सर्व्वपापनाशः ॥ अग्नितीर्थम् ९७ तत्र स्नानात् वह्निलोकप्राप्तिः

पृष्ठ २/६२८

कुलोद्धरणञ्च । विश्वामित्रतीर्थम् ९८ तत्र स्नानात् ब्रह्मण्यप्राप्तिः । ब्रह्मयोनिः ९९ तत्र स्नानात् ब्रह्मलोके वासः । पृथूदकम् १०० तत् कार्त्तिकेयस्थानं तत्राभिषेकात् अश्वमेधफल- प्राप्तिः पापिनामपि स्वर्गप्राप्तिः । मधुस्रवम् १०१ तत्र स्नानात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः ॥ सरस्वत्यरुणासङ्गमः १०२ तत्र त्रिरात्रोपवास- स्नानाभ्यां ब्रह्महत्यापापनाशः । अवकीणम् १०३ तत् दर्भिमुनिनिर्म्मितं दर्भिणा चत्वारः समुद्रा आनीताः तत्र स्नानात् दुर्गतिविनाशः । शतसहस्रकम् १०४ साहस्रकम् १०५ उभयत्र स्नानात् गोसहस्रदानफलं दानोपवासौ सहस्र- गुणौ भवेत् ॥ रेणुकातीर्थम् १०६ तत्राभिषेक- पितृदेवपूजनाभ्यां सर्व्वपापनाशः अग्निष्टोमफल- प्राप्तिश्च । विमोचनम् १०७ तत्र स्नानात् सर्व्व- प्रतिग्रहकृतपापनाशः । पञ्चवटतीर्थम् १०८ तत्र गमनात् महापुण्यप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च ॥ तैजसम् १०९ यत्र ब्रह्मादिभिः सैनापत्ये कार्त्ति- केयोऽभिषिक्तः । कुरुतीर्थम् ११० तत्र स्नानात् रुद्रलोकप्राप्तिः । स्वर्गद्वारम् १११ तत्र गम- नात् स्वर्गलोकाग्निष्टोमफलप्राप्तिः । अनरकम् ११२ तत्र स्नानात् दुर्गतिनाशः । अस्थिपुरम् ११३ तत्र पितृदेवतर्पणात् अग्निष्टोमफलप्राप्तिः । गङ्गाह्रदकूपः ११४ तत्र स्नानात् ब्रह्मलोक- प्राप्तिः । स्थाणुवटतीर्थम् ११५ तत्र स्नानैक- रात्रवासाभ्यां रुद्रलोकप्राप्तिः । वदरीपाचनम् ११६ तत्तु वशिष्ठाश्रमः तत्र त्रिरात्रोपवास- वदरभक्षणाभ्यां अश्वमेधफलम् हरलोक- प्राप्तिश्च । इन्द्रमार्गम् ११७ तत्राहोरात्रोप- वासात् इन्द्रलोकप्राप्तिः । आदित्याश्रमः ११८ तत्र स्नानात् सूर्य्यलोकप्राप्तिः । सोमतीर्थम् ११९ तत्र स्नानात् सोमलोकप्राप्तिः । कन्या- श्रमः १२० तत्र त्रिरात्रवासोपवासाभ्यां कन्या- शतप्राप्तिः ब्रह्मलोकगमनञ्च । दधीचतीर्थम् १२१ तत्र स्नानात् वाजपेयफलप्राप्तिः । सन्नि- हितातीर्थम् १२२ तत्र अमावस्यायां सर्व्वाणि तीर्थान्यायान्ति एवं सूर्य्यग्रहणे स्नानात् शता- श्वमेधफलप्राप्तिः स्नानदानाभ्यां स्वर्गलोक- प्राप्तिश्च । तत्रामावस्यायां सूर्य्यग्रहणे स्नान- श्राद्धाभ्यां अश्वमेधसहस्रफलप्राप्तिः । स्नान- मात्रात् सर्व्वपापनाशः ब्रह्मलोकप्राप्तिश्च ॥ गङ्गाह्नदः १२३ तत्र स्नानात् राजसूयाश्वमेघ- फलप्राप्तिः । कुरुक्षेत्रम् १२४ तत् तरन्तुकार- न्तुकयोः एवं रामह्रदमचक्रुकयोरन्तरं एतत् स्यमन्तपञ्चकं पितामहस्योत्तरबेदिः ॥ धर्म्म- तीर्थम् १२५ तत्र स्नानादासप्तमकुलोद्धरणम् ॥ कारापचनम् १२६ तत्र स्नानात् अग्निष्टोम- फलं विष्णुलोकप्राप्तिश्च । सौगणिकवनम् १२७ यत्र ब्रह्मादयो देवाः प्रत्यहमायान्ति तद्वन- प्रवेशमात्रेण सर्व्वपापनाशः ॥ प्लक्षसरस्वती १२८ तत्र स्नानपितृदेवपूजनाभ्यां अश्वमेधफल- प्राप्तिः । ईशानाध्युषितम् १२९ तत्र शाक-

म्भरी देवी तत्र त्रिरात्रोपवासशाकाहाराभ्यां द्बादशवर्षशाकाहांरफलप्राप्तिः । सवर्णाख्यम् १३० तत्र शिवस्तिष्ठति तस्य पूजनात् अश्व- मेधफलगाणपत्ययोः प्राप्तिः । धूमावती १३१ तत्र त्रिरात्रोपवासात् मनस्कामप्राप्तिः । धूमा- वती दक्षिणार्द्धे रथावर्त्तः १३२ तत्रारोहणेन महादेवप्रसादात् परमगतिप्राप्तिः । धारा १३३ तत्र स्नानात् शोकनाशः । गङ्गाद्वारम् १३४ तत्र कोटितीर्थे स्नानात् पुण्डरीकयागफल- प्राप्तिः कुलोद्धरणं एकरात्रवासेन गोसहस्रदान- फलप्राप्तिश्च । सप्तगङ्गम् १३५ त्रिगङ्गम् १३६ सप्तावर्त्तः १३७ एतेषु पितृदेवतर्पणात् पुण्य- लोकप्राप्तिः । गङ्गायमुनासङ्गमः १३८ तत्र स्नानात् दशाश्वमेधफलप्राप्तिः कुलोद्धरणञ्च । कनखलः १३९ तत्र स्नानत्रिरात्रोपवासाभ्यां वाजिमेधफलब्रह्मलोकयोः प्राप्तिः ॥ कपिला- वटः १४० तत्रैकरात्रवासेन गोसहस्रदानफल- प्राप्तिः । कपिलनागराजः १४१ तत्राभिषेकात् कपिलासहस्रदानफलप्राप्तिः । ललितिका १४२ सा शान्तनुतीर्थं तत्र स्नानात् दुर्गतिविनाशः ॥ सुगन्धा १४३ तत्र गमनात् सर्व्वपापविशुद्धिः ब्रह्मलोकप्राप्तिश्च । रुद्रावर्त्तः १४४ तत्र स्नानात् ब्रह्मलोकप्राप्तिः ॥ गङ्खासरस्वतीसङ्गमः १४५ तत्र स्नानात् अश्वमेधफलप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च ॥ भद्रकर्णह्रदः १४६ तत्र स्नानशङ्करपूजनाभ्यां दुर्गतिनाशः विष्णुलोकप्राप्तिश्च । कुब्जाम्रकम् १४७ तत्र गमनात् स्वर्गप्राप्तिः । अरुन्धती- वटः १४८ तत्रैकरात्रवासात् गोसहस्रदान- फलप्राप्तिः कुलोद्धरणञ्च । सामुद्रकम् १४९ तत्र त्रिरात्रोपवासेन गोसहस्रदानफलं कुलोद्धर- णञ्च ॥ ब्रह्मावर्त्तः १५० तत्र गमनात् अग्नि- ष्टोमफलं ब्रह्मलोकप्राप्तिश्च । यमुनाप्रभवः १५१ तत्र स्नानात् अश्वमेधफलस्वर्गलोकयोः प्राप्तिः ॥ दर्व्वीसंक्रमणम् १५२ तत्र गमनात् वाजिमेध- फलप्राप्तिः ब्रह्मलोकगमनञ्च । सिन्धुप्रभवः १५३ तत्र पञ्चरात्रवासात् बहुसुवर्णयज्ञफलप्राप्तिः ॥ अर्थवेदी १५४ तत्र गमनात् अश्वमेधफल- स्वर्गयोः प्राप्तिः ॥ वाशिष्ठी नदी तत्रैव ऋषि- कुल्या १५५ वाशिष्ठी गमनात् सर्व्ववर्णानां द्बिजत्वप्राप्तिः ऋषिकुल्यायां स्नानैकमासवास- शाकाहारैः ऋषिलोकप्राप्तिः ॥ भृङ्गतुङ्गम् १५६ तत्र गमनात् वाजिमेधफलप्राप्तिः ॥ वीर- प्रमोक्षः १५७ तत्र गमनात् सर्व्वपापप्रणाशः ॥ सन्ध्या सा विद्यातीर्थम् १५८ तत्र स्नानात् यत्र तत्रैव विद्याप्राप्तिः ॥ महाश्रमः १५९ तत्रैक- कालनिराहारात् शुभलोकप्राप्तिः ॥ महालयः १६० तत्र षष्ठकालोपवासेनैकमासवासात् आत्मना सहैकविंशतिपुरुषोद्धारः तत्रैव महे- श्वरदर्शनात् सर्व्वपापमरणभययोर्विनाशः बहु- सुवर्णयागफलप्राप्तिश्च ॥ वेतसीका १६१ तत्र गमनात् अश्वमेधफलं औशनसगतिप्राप्तिश्च ॥ सुन्दरिका १६२ तत्र गमनात् रूपप्राप्तिः ॥

ब्राह्मणिका १६३ तत्र गमनात् ब्रह्मलोकप्राप्तिः । नैमिषम् १६४ तत्र ब्रह्मा तिष्ठति तत्र प्रवेशात् सर्व्वपापनाशः स्नानात् गवामययागफलप्राप्तिः सप्तकुलोद्धारः उपवासेन प्राणत्यागात् स्वर्ग- प्राप्तिश्च ॥ गङ्गोद्भेदः १६५ तत्र त्रिरात्रोप- वासात् वाजिमेधफलप्राप्तिः विष्णुलोकवासश्च ॥ सरस्वती १६६ तत्र पितृदेवतर्पणात् सारस्वत- लोकवासः ॥ बाहुदा नदी १६७ तत्रैकरात्रि- वासात् ब्रह्मलोकप्राप्तिः । गोप्रचारतीर्थम् १६८ तत्तु सरयूतीरं तत्र स्नानात् सर्व्वपापनाशः देवलोकप्राप्तिश्च ॥ गोमत्यां रामतीर्थम् १६९ तत्र स्नानात् अश्वमेधफलप्राप्तिः निजकुलपाव- नञ्च । साहस्रवम् १७० तत्र गमनात् राज- सूयाश्वमेधफलप्राप्तिः । राजगृहम् १७१ तत्र स्नानात् कुवेरवदाह्लादप्राप्तिः । मणिनागः १७२ तत्र गमनात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः एवं तत् समीपे नित्यकर्म्मकरणात् सर्पविषभय- नाशः एकरात्रवासात् सर्व्वपापनाशश्च । गोतम- वनम् १७३ तत्र अहल्याह्रदे स्नानात् परम- गतिप्राप्तिः । श्रीदेवी १७४ तत्र गमनात् श्रीप्राप्तिः । उदपानम् १७५ तत्राभिषेकात् वाजिमेधफलप्राप्तिः । जनकराजकूपः १७६ तत्राभिषेकात् विष्णुलोकप्राप्तिः ॥ विनशनम् १७७ तत्र गमनात् वाजपेयफलप्राप्तिः । विशल्या १७८ सा सर्व्वतीर्थजलोद्भवा तत्र गमनात् वाजपेयफलप्राप्तिः रविलोकगमनञ्च ॥ तपोवनम् १७९ तत्राधिवासात् गुह्यकलोक- वासः । कम्पना नदी १८० सा सिद्धनिषेविता तत्र गमनात् पुण्डरीकयागफलप्राप्तिः । विशल्या नदी १८१ तत्र गमनात् अग्निष्टोमफलं देव- लोके चिरवासश्च । माहेश्वरी १८२ तत्र गम- नात् अश्वमेधफलप्राप्तिः स्वकुलोद्धरणञ्च । दिवौकःपुष्करिणी १८३ तत्र गमनात् दुर्गति- विनाशः वाजिमेधफलप्राप्तिश्च । रामपदम् १८४ तत्र गमनात् अश्वमेधफलम् । माहेश्वरपदम् १८५ तत्र स्नानात् अश्वमेधफलं तत्र तीर्थ- कोटी तत्र स्नानात् पुण्डरीकयागफलप्राप्तिः । नारायणस्थानम् १८६ यत्र शालग्रामनामा हरिस्तिष्ठति तत्र गमनात् अश्वमेधफलं विष्णु- लोकगमनञ्च । तत्रैव उदपानं यत्र चत्वारः समुद्राः सन्निहिताः तत्र स्नानात् दुर्गतिनाशः तत्र महादेवस्तिष्ठति तत्र गमनात् अश्वमेध- फलप्राप्तिः इन्द्रलोकवासश्च ॥ जातिस्मरः १८७ तत्र स्नानात् जातिस्मरत्वप्राप्तिः । वटेश्वरपुरम् १८८ तत्र केशवस्य दर्शनपूजनाभ्यामुपवासेन च वाच्छितकामप्राप्तिः । वामनतीर्थम् १८९ तत्र गमनात् दुर्गतिविनाशः विष्णुलोक- प्राप्तिश्च । तत्र कौशिकी तिष्ठति तस्याः सेव- नात् राजसूययज्ञफलप्राप्तिः । चम्पकारण्यम् १९० तत्रैकरात्रवासात् गोसहस्रदानफल- प्राप्तिः । गोष्ठीनम् १९१ तत्रैकरात्रोपवासात् अग्निष्टोमफलप्राप्तिः । तत्र देव्या सह विश्वे-

पृष्ठ २/६२९

श्वरस्तिष्ठति तस्य दर्शनात् मित्रावरुणलोक- वासः ॥ कन्यासंवेद्यम् १९२ तत्राहारजयात् मनुलोकप्राप्तिः तत्रान्नदानमक्षयं भवति ॥ निश्चीरा नदी १९३ तत्र गमनात् अश्वमेध- फलप्राप्तिः स्वकुलोद्धरणञ्च । निश्चीरासङ्गमे अन्नदानेन ब्रह्मलोकगमनम् । तत्र वशिष्ठा- श्रमः तत्राभिषेकात् वाजपेयफलप्राप्तिः ॥ देव- कूटम् १९४ तत्र गमनात् वाजिमेधफलप्राप्तिः कुलोद्धरणञ्च ॥ कौशिकमुनिह्रदः १९५ तत्र मासवासात् अश्वमेधफलप्राप्तिः ॥ सर्व्वतीर्थवर- ह्रदः १९६ तत्र वासात् बहुसुवर्णयागफल- प्राप्तिः दुर्गतिविनाशश्च ॥ वीराश्रमः १९७ तत्र कुमारस्तिष्ठति तत्र गमनात् अश्वमेधफलप्राप्तिः । अग्निधारा १९८ तत्र गमनात् अश्वमेधफल- प्राप्तिः कुलोद्धरणञ्च ॥ पितामहसरः १९९ तत्र शैलराजप्रतिष्ठितौ शिवविष्णू तिष्ठतः तत्रा- भिषेकात् अग्निष्टोमफलप्राप्तिः । तत्रैव कुमार- धारा तत्र स्नानात् कृतार्थता त्रिकालोपवासेन ब्रह्महत्यानाशः ॥ गौरीशिखरम् २०० तत्रा- रोहणात् शुद्धता तत्र कुण्डे स्नानपितृदेवार्च्च- नाभ्यां अश्वमेधफलप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च । ताम्रा- रुणा २०१ तत्र गमनात् वाजिमेधफलप्राप्तिः शक्रलोकगमनञ्च ॥ नन्दिनी २०२ तत्र त्रिदश- सेवितः कूपः तत्र गमनात् नरमेधफलप्राप्तिः ॥ कौशिक्यारुणसङ्गमः २०३ तत्र त्रिरात्रोप- वासात् सर्व्वपापमुक्तिः ॥ उर्व्वशीतीर्थम् २०४ सोमाश्रमः २०५ कुम्भकर्णाश्रमः २०६ तेषु स्नानात् अश्वमेधफलप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च ॥ कोकामुखम् २०७ तत्र स्नानात् जातिस्मर- त्वम् ॥ नन्दा २०८ तत्र गमनात् कृतार्थता सर्व्वपापनाशः स्वर्गगमनञ्च । ऋषभद्बीपः २०९ तत्र क्रौञ्चनिसूदनसेवनात् सरस्वत्यां स्नानाच्च विमाने विराजः ॥ औद्दालकतीर्थम् २१० तत्राभिषेकात् सर्व्वपापनाशः । ब्रह्मतीर्थम् २११ तत्र गमनात् वाजपेयफलप्राप्तिः । चम्पा २१२ तत्र गमनात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः । नरे- तिका २१३ तत्र गमनात् वाजपेयफलं विमान- प्राप्तिश्च । संविद्यतीर्थम् २१४ तत्र स्नानात् विद्याप्राप्तिः । लौहित्यम् २१५ तत्र गमनात् बहुसुवर्णयागफलप्राप्तिः । करतोया २१६ तत्र त्रिरात्रोपवासात् वृषभैकादशदानफलप्राप्तिः ॥ कोशलायां कालतीर्थम् २१७ तत्र गमनात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च । गङ्गा- सागरसङ्गमः २१८ तत्र गमनात् शताश्वमेध- फलप्राप्तिः । गङ्गायाः परद्वीपः २१९ तत्र स्नानत्रिरात्रोपवासाभ्यां सर्व्वकामप्राप्तिः । वैत- रणी २२० तत्र गमनात् सर्व्वपापनाशः ॥ विरजम् २२१ तत्र गमनात् चन्द्रवद्दीप्तिः ॥ प्रभवः २२२ तत्र गमनात् सर्व्वपापनाशः गोसहस्रदानफलस्वकुलपावनञ्च । शोणज्योती- रथीसङ्गमः २२३ तत्र पितृदेवतर्पणात् अग्नि- ष्टोमफलप्राप्तिः ॥ शोण्प्रभवः २२४ नर्म्मदा-

प्रभवः २२५ वंशगुल्मः २२६ तत्र स्नानात् वाजिमेधफलप्राप्तिः । ऋषभः २२७ तत्र गम- नात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः । पुष्पवती २२८ तत्र स्नानत्रिरात्रोपवासाभ्यां गोसहस्रदानफल- प्राप्तिः कुलोद्धरणञ्च ॥ वदरिकम् २२९ तत्र स्नानात् दीर्घायुष्ट्वप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च । महेन्द्र- पर्व्वतः २३० तत्र रामतीर्थे स्नानात् वाजि- मेधफलप्राप्तिः । मतङ्गकेदारम् २३१ तत्र स्नानात् स्वर्गलोकप्राप्तिः । श्रीपर्व्वतः २३२ तत्र नदीतीरे स्नानात् अश्वमेधफलं परमसिद्धि- प्राप्तिश्च तत्र महादेवो देव्या सह तिष्ठति तत्र देवह्रदे स्नानात् अश्वमेधफलप्राप्तिः शिवलोक- गमनञ्च । पाण्ड्यदेशे ऋषभपर्व्वतः २३३ तत्र गमनात् वाजपेयफलप्राप्तिः स्वर्गगमनञ्च ॥ कावेरी २३४ तत्र गमनात् गोसहस्रदानफलम् । समुद्रतीरे कन्यातीर्थम् २३५ तत्र स्नानात् सर्व्वपापनाशः । समुद्रमध्ये गोकर्णतीर्थम् २३६ तत्र शिवस्तिष्ठति तस्य पूजनात् त्रिरात्रोप- वासाच्च दशाश्वमेधतुल्यफलङ्गाणपत्यप्राप्तिः । द्वादशरात्रोपवासात् कृतार्थता च । तत्र गायत्त्रीस्थानं तत्र त्रिरात्रोपवासात् गोसहस्र- दानफलप्राप्तिः ब्राह्मणस्य गायत्त्रीपाठात् सदा सम्पन्नता अब्राह्मणस्य पाठात् तस्या विनाशः ॥ सम्बर्त्तवापी २३७ तत्र गमनात् रूपसौभाग्य- प्राप्तिः । वेण्वा २३८ तत्र पितृदेवतर्पणात् मयूरहंसयुक्तविमानप्राप्तिः ॥ गोदावरी २३९ तत्र गमनेन गवामययज्ञफलप्राप्तिः वायुलोक- गमनञ्च । वेण्वासङ्गमः २४० तत्र स्नानात् सर्व्वपापनाशः । वरदासङ्गमः २४१ तत्र स्नानात् वाजिमेधफलप्राप्तिः । ब्रह्मस्थूणा २४२ तत्र त्रिरात्रोपवासात् गोसहस्रदानफलप्राप्तिः स्वर्ग- गमनञ्च । कुशप्लवनम् २४३ तत्र स्नानत्रिरा- त्रोपवासाभ्यां चन्द्रलोकप्राप्तिः । देवह्रदः २४४ कृष्णवेण्वासमुद्भववनम् २४५ ज्योतिर्मात्रह्रदः २४६ कन्याश्रमः २४७ तेषु गमनात् अग्नि- ष्टोमफलप्राप्तिः । देवह्रदे स्नानात् गोसहस्र- दानफलप्राप्तिः । ज्योतिर्मात्रह्रदे स्नानात् जाति- स्मरत्वम् ॥ पयोष्णी नदी २४८ तत्र स्नानतर्प- णाभ्यां गोसहस्रदानफलप्राप्तिः । दण्डकारण्यम् २४९ तत्र महाराजे जलस्पर्शात् गोसहस्रदान- फलप्राप्तिः । शरभङ्गाश्रमः २५० कुशाश्रमः २५१ तत्र गमनात् दुर्गतिनाशः कुलपवित्रता च ॥ सूर्पारकम् २५२ तत्तु रामतीर्थम् तत्र स्नानात् बहुसुवर्णयज्ञफलप्राप्तिः । सप्तगोदावरम् २५३ तत्र स्नानात् महापुण्यप्राप्तिः देवलोकगमनञ्च । देवपथम् २५४ तत्र गमनेन देवसत्रफलप्राप्तिः ॥ तुङ्गकारण्यम् २५५ तत्र प्रवेशात् सद्यः पाप- नाशः मासवासात् स्वकुलस्य पवित्रता ब्रह्म- लोकगमनञ्च । मेधाविकम् २५६ तत्र पितृ- देवतर्पणात् अग्निष्टोमफलस्मृतिमेघानां प्राप्तिः ॥ कालञ्जरपर्व्वतः २५७ तत्र देवह्रदे स्नानात् सूर्य्यलोकप्राप्तिः । त्रिकूटपर्व्वतः २५८ तत्र

मन्दाकिन्यां स्नानपितृदेवतर्पणाभ्यां अश्वमेध- फलप्राप्तिः परमगतिलाभश्च ॥ भर्त्तृस्थानम् २५९ तत्र कार्त्तिकेयस्तिष्ठति तत्र गमनात् सर्व्वकाम- प्राप्तिः । कोटितीर्थे स्नानात् गोसहस्रदानफल- प्राप्तिः । ज्येष्ठस्थानम् २६० तत्र महादेव- स्तिष्ठति तद्दर्शनात् चन्द्रवद्दीप्तिः । तत्र कूपे चत्वारः समुद्रास्तिष्ठन्ति तत्र स्नानप्रदक्षिणाभ्यां परमगतिप्राप्तिः । शृङ्गवेरपुरम् २६१ यत्र रामो गङ्गामुत्तीर्णः तत्र स्नानात् सर्व्वपाप- नाशः विष्णुलोकप्राप्तिश्च । मुञ्जावटः २६२ तत्र महादेवस्तिष्ठति तस्य पूजनप्रदक्षिणाभ्यां गाण- पत्यप्राप्तिः । तत्तीर्थे जाह्नवीस्नानात् सर्व्वपाप नाशः ॥ प्रयागः २६३ तत्र त्रीण्यग्निकुण्डानि तत्र यमुनया गङ्गा सङ्गता यत्र ब्रह्मादयो देवा सिद्धाः पितरः सनत्कुमारमुखा ऋषयो नाग- सुपर्णसिद्धक्रतुगन्धर्व्वाप्सरसस्तिष्ठन्ति एवं वेदा यज्ञाश्च मूर्त्तिमन्तः ब्रह्माणमुपासते । स सर्व्व- तीर्थेभ्योऽधिकः । तस्य नामसङ्कीर्त्तनश्रवण- मृत्तिकालभनैः सर्व्वपापनाशः तत्र स्नानात् त्रिलोके एवं वेदविद्यासु यत् पुण्यं तत्प्राप्तिः राजसूयाश्वमेधफलप्राप्तिश्च तत्र वपनं महत् ॥ भोगवती नाम वासुकितीर्थम् २६४ तत्राभि- षेकात् अश्वमेधफलप्राप्तिः ॥ * ॥ “अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्ची अवन्तिका । पुरी द्वारवती चैव सप्तैता मोक्षदायिकाः ॥ तासु वासं प्रकुर्व्वन्ति ये मृता वा नराः परम् । लभन्ते न पुनर्जन्म मातृगर्भेषु कुत्रचित् ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डम् ॥ शास्त्रम् । अध्वरः । क्षेत्रम् । उपायः । (यथा, महाभारते । ५ । १२५ । २६ । “वासुदेवेन तीर्थेन तात ! गच्छस्व संशमम् ॥” “तीर्थेन उपायेन ।” इति तट्टीकायां नील- कण्ठः ॥ अवसरः । यथा, भागवते । ३ । १९ । ४ । “स तदा लब्धतीर्थोऽपि न ववाधे निरायुधम् । मानयन् स मृधे धर्म्मं विष्वक्सेनं प्रकोपयन् ॥”) नारीरजः । अवतारः । ऋषिजुष्टाम्बु । (यथा, रामायणे । १ । २ । ४ । “अकर्द्दममिदं तीर्थं भरद्बाज ! निशामय । रमणीयं प्रसन्नाम्बु सन्मनुष्यमनो यथा ॥”) पात्रम् । (यथा, मनुः । ३ । १३० । “दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम् । तीर्थन्तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः ॥”) उपाध्यायः । (यथा, महाभारते । ४ । ४० । १८ । “शिक्षितो ह्यसि सारथ्ये तीर्थतः पुरुषर्षभ ! ॥” “तीर्थतो गुरुतः ।” इति नीलकण्ठः ॥) मन्त्री । इति मेदिनी । थे, ८ ॥ (मन्त्रि- प्रभृत्यष्टादशराष्ट्रसम्पत् । यथा, महाभारते । २ । ५ । ३८ । “कच्चिदष्टादशान्येषु स्वपक्षे दश पञ्च च । त्रिभिस्त्रिभिरविज्ञातैर्वेत्सितीर्थानि चारकैः ॥” “तीर्थानि मन्त्रिप्रभृतीन्यष्टादश यान्यवगाह्य

पृष्ठ २/६३०

राजाकृतकृत्यो भवति । तानि चोक्तानि नीति- शास्त्रे यथा, -- ‘मन्त्री पुरोहितश्चैव युवराजश्च भूपतिः । पञ्चमो द्बारपालश्च षष्ठोऽन्तर्वंशिकस्तथा ॥ कारागाराधिकारी च द्रव्यसञ्चयकृत्तथा । कृत्याकृत्येषु चार्थानां नवमो विनियोजकः ॥ प्रदेष्टा नगराध्यक्षः कार्य्यनिर्म्माणकृत्तथा । धर्म्माध्यक्षः सभाध्यक्षो दण्डपालस्त्रिपञ्चमः ॥ षोडशो दुर्गपालश्च तथा राष्ट्रान्तपालकः । अटवीपालकान्तानि तीर्थान्यष्टादशैव तु ॥ चारान् विचारयेत्तीर्थे स्वात्मनश्च परस्य च । पाषण्डादीनविज्ञातानन्योन्यमितरेष्वपि ॥ मन्त्रिणं युवराजञ्च हित्वा स्वेषु पुरोहितम् ॥’ इत्येषां तीर्थशब्दवाच्यत्वम् ॥ हलायुधः । योनौ जलावतारे च मन्त्र्याद्यष्टादशस्वपि । पुण्यक्षेत्रे तथा पात्रे तीर्थं स्यात् दर्शनेष्वपि ॥” इति तट्टीकायां नीलकण्ठः ॥) योनिः । दर्शनम् । घट्टः । इति हेमचन्द्रः ॥ विप्रः । आगमः । निदानम् । अग्निः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (पुण्यकालः । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । १ । १२ । १४ । “हिरण्यं गां महीं ग्रामान् हस्त्यश्वान् नृपतिर्वरान् । प्रादात् स्वन्नञ्च विप्रेभ्यः प्रजातीर्थे स तीर्थवित् ॥” पुं, सन्न्यासिनामुपाधिविशेषः । यथा, प्राण- तोषिण्यां अवधूतप्रकरणे । “त्रिवेणीसङ्गमे तीर्थे तत्त्वमस्यादिलक्षणे । स्नायात्तत्त्वार्थभावेन तीर्थनामा स उच्यते ॥”) तीर्थकरः, पुं, (करोतीति करः । तीर्थस्य शास्त्रस्य पुण्यक्षेत्रस्य वा करः ।) जिनः । इति हेम- चन्द्रः । १ । २४ ॥ (विष्णुः । यथा, महा- भारत । १३ । १४९ । ८७ । “मनोयवस्तीर्थकरो वसुरेता वसुप्रदः ॥” “चतुर्द्दशविद्यानां बाह्यविद्यामयानाञ्च प्रणेता प्रवक्ता चेति तीर्थकरः ।” इति तद्भाष्यम् ॥) तीर्थकृत्, पुं, (तीर्थं करोतीति । कृ + क्विप् तुगागमश्च ।) जिनः । इति धरणिः ॥ तीर्थङ्करः, पुं, (तीर्थं करोतीति । कृ + ख मुम् च ।) जिनः । इति हेमचन्द्रः । १ । २४ ॥ तीर्थयात्रा, स्त्री, (तीर्थे यात्रा गमनम ।) तीर्थ- गमनम् । तद्विधिनिषेधौ यथा, -- ऋषय ऊचुः । “कर्त्तव्या तीर्थयात्रास्मिन् लोके केन कथं द्विजैः । श्रोतं न एतदिच्छामो वद वह्निमतान् मुने ! ॥ सूत उवाच । एतत् श्रुत्वा ततः सूतः पुराणो मुनिसत्तमः । प्रोवाच तान् मुनिश्रेष्ठान् स्वधर्म्मं शृणुतानघाः ॥ यज्ञाधिकारे च गते द्बिजेन्द्राः सर्व्वस्वनाशे क्षितिपोऽथ वैश्यः । शुश्रूषणायां बलवीर्य्यहीनः शूद्रस्तु तीर्थानि भजेत् सुदान्तः ॥ मुमुक्षुभिस्तीर्थगतिर्मुनीन्द्रैः कार्य्या तथा तत्फलकाङ्क्षिभिश्च ।

तां ब्रह्मचारी विधिवत् करोति स्वयं यतो गुरुणा सन्नियुक्तः ॥ नित्यं गृहस्थाश्रमसंस्थितस्य मनीषिभिस्तीर्थगतिर्निषिद्धा मातुः पितुर्भक्तिमना गृहस्थः सुतो न कुर्य्यात् खलु तीर्थयात्राम् ॥ गङ्गाजलेनानुदिनं मनुष्यो मृद्गोमयेनापि सदा मुनीन्द्राः । स्नातीह सम्यक् यदि भावशुद्धः फलं तदाप्नोति न चान्यदेतत् ॥ सर्व्वाणि तीर्थानि हि यानि तानि स्वर्गेऽन्तरीक्षेऽपि पुनः पृथिव्याम् । तुल्यानि सम्यक् मुनयोऽग्निहोत्रे सत्यं गृहस्थाश्रमसंश्रितस्य ॥ यस्यह यज्ञेष्वधिकारितास्ति गृहेऽन्वहं दानवतो मुनीन्द्राः । संजुह्वतः कल्कविवर्ज्जितस्य तीर्थे गतिः पूर्ब्बतरैर्निषिद्धा ॥” इति वह्निपुराणे १ अध्यायः ॥ तीथराजी, स्त्री, (तीर्थानां राजी श्रेणिरिव । यद्वा, तीर्थेषु राजते शोभते इति । राज + इन् । ततो वां ङीष् ।) काशी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तीर्थवाकः, पुं, (तीर्थस्येव वाको वचनमस्य । उत्तमाङ्गस्थित्यां प्रशंसनीयत्वादस्य तथात्वम् ।) केशः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २३१ ॥ तीर्थसेवी, [न्] पुं स्त्री, (तीर्थं घट्टादिजल- प्रान्तस्थानं सेवते इति । सेव + णिनिः ।) वक- पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीर्थवासिनि, त्रि ॥ तीव, स्थौल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) तीवति । इति दुर्गादासः ॥ तीवरः, पुं, (तीर्य्यते इति । तॄ प्लवनतरणयोः + “छित्वरच्छत्वरेति ।” उणां ३ । १ । इति ष्वरच्प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) समुद्रः । (तीरयति कर्म्मसमाप्तिं करोतीति । तीर + ष्वरच् । गुणाभावो रेफलोपश्च । इत्युज्ज्वल- दत्तः ।) व्याधः । इति मेदिनी । रे, १६३ ॥ वर्णसङ्करजातिविशेषः । तेओर इति भाषा । स तु राजपुत्त्रस्त्रियां क्षत्त्रियाज्जातः । इति ब्रह्मवैवर्त्तम् ॥ चूर्णकभार्य्यायां पुण्ड्रकाज्जातः । इति पराशरपद्धतिः ॥ तीवरी, स्त्री, (तीवर + षित्त्वात् ङीप् ।) व्याध- पत्नी । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ तीव्रं, क्ली, (तीव स्थौल्ये + बाहुलकात् रक् । तिज निशाने + बाहुलकात् रन् । दीर्घत्वम् । जकारस्य वकारः । इत्युज्ज्वलदत्तः । २ । २८ ॥) अतिशयः । इत्यमरः । १ । २ । ७० ॥ तीरम् । तीक्ष्णम् त्रपु । इत्युणादिकोषः ॥ लोहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीव्रः, त्रि, (तिज + बाहुलकात् रन् ।) दीर्घत्वादि- कञ्च । अत्युष्णः । नितान्तः । (यथा, रघुः । ९ । ६५ । “तान् हत्वा गजकुलबद्धतीव्रवैरान् काकुत्स्थः कुटिलनखाग्रलग्नमुक्तान् ॥”)

कटुः । इत्युणादिकोषः ॥ (दुःसहः । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६९१ । “हन्त विरहः समन्ताज्जलयति दुर्व्वारतीव्र- संवेगः ॥” ताक्ष्णम् । यथा, तत्रैव । १५२ । “कृतकस्वाप मदीयश्वासध्वनिदत्तकर्ण ! किं तीव्रैः । विध्यसि मां निश्वासैः स्मरः शरैः शब्दवेधीव ॥”) शिवे, पुं । इति शब्दरत्नावली ॥ तीव्रकण्ठः, पुं, (तीव्रः कण्ठो यस्मात् । अस्य भक्षणेन हि कण्ठदेशे पीडोत्पत्तेस्तथात्वम् ।) शूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीव्रगन्धा, स्त्री, (तीव्रः कटुर्गन्धो यस्याः ।) यवानी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीव्रज्वाला, स्त्री, (तीव्रं यथा स्यात् तथा ज्वाल- यति उत्तेजयति सेविनमिति । ज्वल + णिच् + अच् टाप् च ।) धातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तीव्रवेदना, स्त्री, (तीव्रा अत्यन्ता वेदना ।) यातना । अतिशयवेदना । इत्यमरः । १ । १० । ३ ॥ तीव्रा, स्त्री, (तीव्र + टाप् ।) कटुरोहिणी । गण्डदूर्व्वा । राजिका । इति मेदिनी । रे, ४५ ॥ नदीविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ महा- ज्योतिष्मती । तरदीवृक्षः । तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तु, ल वृत्तौ । हिंसायाम् । पूर्त्तौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (अदां-परं-अकं-सकं च-सेट् ।) ल, तौति तवीति । इति दुर्गादासः ॥ तु, व्य, पादपूरणम् । (यथा, मनुः । ११ । २०७ । “अवगूर्य्य त्वब्दशतं सहस्रमभिहत्य च । जिघांसया ब्राह्मणस्य नरकं प्रतिपद्यते ॥”) भेदः । अवधारणम् । इत्यमरः ॥ संमुच्चयः । (यथा, मनुः । ११ । २०२ । “उष्ट्रयानं समारुह्य खरयानन्तु कामतः । स्नात्वा तु विप्रो दिग्वासाः प्राणायामेन शुध्यति ॥”) पक्षान्तरम् । नियोगः । प्रशंसा । विनिग्रहः । इति शब्दरत्नावली ॥ तुक्, [ज्] पुं, (तुञ्ज्यते जीव्यतेऽनेनेति । तुज प्राणे + क्विप् ।) अपत्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तुकाक्षीरी, स्त्री, (तुगाक्षीरी + पृषोदरादित्वात् गस्य कः ।) तुगाक्षीरी । इति हेमचन्द्रः । ४ । २२० ॥ तुगा, स्त्री, (तुज + बाहुलकात् घः किच्च ।) वंश- लोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “स्याद्वंशरोचना वंशी तुगाक्षीरी तुगा शुभा । त्वक्क्षीरी वंशजा शुभ्रा वंशक्षीरी च वैणवी ॥”) तुगाक्षीरी, स्त्री, (तुगा सा एव क्षीरी ।) वंश- लोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ वंशलोचना- भेदः । अस्या गुणाः । क्षयश्वासकासनाशि- त्वम् । मधुरत्वम् । हिमत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, भावप्रकाशे मध्यखण्डे २ भागे काश- रोगाधिकारे । “द्विगुणा च तुगाक्षीरी सिता सर्व्वचतुर्गुणा ॥”)

पृष्ठ २/६३१

तुङ्गः, पुं, (तुजि हिंसायाम् + घञ् ।) पुन्नागवृक्षः । (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “कुम्भीकः पुरुषस्तुङ्गः पुन्नागो रक्तकेशरः ॥”) पर्व्वतः । बुधग्रहः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ६४ ॥ नारिकेलः । गण्डकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ योगभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु ग्रहाणां उच्चराशिः । यथा, -- “सूर्य्याद्युच्चान् क्रियवृषमृगस्त्रीकुलीरान्त्ययूके दिग्वह्नीन्द्रद्बयतिथिशरान् सप्तविंशांश्च विंशान् । अंशानेतान् वदति जवनश्चान्त्यतुङ्गान् सुतुङ्गां- स्तानेवांशान् मदनभवनेष्वाह नीचान् सुनी- चान् ॥” इति दीपिका ॥ “आदित्यमेषे वृषभे शशाङ्के कन्यागते ज्ञे च गुरौ कुलीरे मीने च शुक्रे मकरे महीजे शनौ तुलायामिति तुङ्गगेहाः ॥” इति समयामृतम् ॥ * ॥ अथ तुङ्गस्थग्रहफलम् । “तुङ्गेऽर्कः शुभसंयुतः शुभकरैर्मित्रैश्च दृष्टो यदा दैवात् पश्यति सोऽपि वा शुभकरानेकं द्विकं वा त्रिकम् । वित्तेशः प्रथितो विमर्द्दितरिपुः क्षौणीशमान्यो यदा क्ष्मापालार्च्चितपादपद्मयुगलो राजा त्रिकोणे यदा ॥ तुङ्गे चन्द्रमसि प्रसन्नवपुषि ब्रध्नादनष्टद्युतौ प्रख्यातोऽरिविमर्द्दकोऽगदतनू राजेश्वरो रूप- वान् । क्ष्मापालार्च्चितपादपद्मयुगलो वा धर्म्मशीलो महान् सौ म्यैरेव युतोऽथवा प्रियतमैर्दृष्टे त्रिकोणेऽपि च ॥ यदि भवति मृगस्थो भूमिपुत्त्रस्तदा वै न दिनकरमयूखाद्भ्रष्टरश्मिर्नरेन्द्रः । अगदतनुरभीतः शत्रुदर्पापहारी प्रणतरिपुनरेन्द्रः स्यात्त्रिकोणेऽपि जातः । कन्यास्थः शशलाञ्छनस्य तनयस्तिथ्यंशकैः संयुतो दृष्टो वा यदि संयुतः शुभकरैर्ज्जातस्तदा भूपतिः । यात्रायां तुरगोष्ट्रमत्तकरिणां यातैर्मही कम्पते सक्ष्माभृद्धरणीरुहा विगलिता यान्ति त्रिकोणे- ऽपि च ॥ तुङ्गे गुरौ मित्रखगेन दृष्टो राजा भवेदिन्द्रसमानमूर्त्तिः । गजाश्वनौकानरपूर्णलक्ष्मीः पृथ्वीपतिः स्वस्य त्रिकोणगेऽपि ॥ तुङ्गे भृगो शुभसुहृत्प्रयुते च दृष्टे दैवात् पुनः स यदि पश्यति मित्रसंघान् । भूपाधिपो भवति कीर्त्तिकरप्रधानो दीर्घायुरुग्रसुखभुग्भृगुजे त्रिकोणे ॥

तुङ्गे शनौ मित्रखगेन दृष्टे प्रचण्डदण्डो नृपतिप्रधानः । न दृश्यते दिग्गमने च धुर्व्वी त्रिकोणगे चापि नरेन्द्रमूर्त्तिः ॥ भवति धरणिपालो नीचबुद्धिः प्रतापी हयगजधनपूर्णो जातिवर्गे विरक्तः । कुटिलमतिरनीतो भूरिभाण्डारयुक्त- स्तमसि मिथुनसंस्थे जायते मानवेन्द्रः ॥ मृगपतिवृषकन्याकर्कटस्थे च राहौ भवति विपुललक्ष्णी राजराजाधिपो वा । हयगजनरनौकामण्डितः सार्व्वभौमो नृपतिरमरपूज्यो राहुतुङ्गी चिरायुः ॥ अरिनिधनव्ययतुङ्गे कीर्त्तितमेतत् फलं व्यर्थम् । केन्द्रत्रिकोणे लाभे वा तुङ्गफलं यथोद्दिष्टम् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ तुङ्गः, त्रि, (तुजि हिंसायाम् + घञ् ।) उग्रः । प्रधानम् । उन्नतः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रधुः । ६ । ३ । “शिलाविभङ्गैर्मृगराजशाव- स्तुङ्गं नगोत्सङ्गमिवारुरोह ॥” प्रचुरः । यथा, तत्रैव । ४ । ७० । “तेषां सदश्वभूयिष्ठास्तुङ्गा द्रविणराशयः ॥”) किञ्जल्के क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुङ्गकः, पुं, (तुङ्ग + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) पुन्नाग- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अरण्यरूप- तीर्थविशेषे, क्ली । यथा, महाभारते । ३ । ८५ । ४६-५४ । “तुङ्गकारण्यमासाद्य ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः । वेदानध्यापयत् तत्र मुनीन् सारस्वतः पुरा ॥ तत्र वेदेषु नष्टेषु मुनेरङ्गिरसः सुतः । ऋषीणामुत्तरीयेषु सूपविष्टो यथासुखम् ॥ ॐकारेण यथान्यायं सम्यगुच्चारितेन ह । येन यत् पूर्ब्बमभ्यस्तं तत् सर्व्वं समुपस्थितम् ॥ ऋषयस्तत्र देवाश्च वरुणोऽग्निः प्रजापतिः । हरिर्नारायणस्तत्र महादेवस्तथैव च ॥ पितामहश्च भगवान् देवैः सह महाद्युतिः । भृगुं नियोजयामास यजनार्थं महाद्युतिम् ॥ ततः स चक्रे भगवानृषीणां विधिवत्तदा । सर्व्वेषां पुनराधानं विधिदृष्टेन कर्म्मणा ॥ आज्यभागेन तत्राग्निं तर्पयित्वा यथाविधि । देवाः स्वभवनं याता ऋषयश्च यथाक्रमम् ॥ तदरण्यं प्रविष्टस्य तुङ्गकं राजसत्तम ! । पापं प्रणश्यत्यखिलं स्त्रिया वा पुरुषस्य वा ॥ तत्र मासं वसेद्धीरो नियतो नियताशनः । ब्रह्मलोकं व्रजेद्राजन् ! कुलञ्चैव समुद्धरेत् ॥”) तुङ्गभद्रः, पुं, (तुङ्ग उच्चोऽपि भद्रः ।) मदोत्- कटहस्ती । इति मेदिनी । रे, २६३ ॥ तुङ्गभद्रा, स्त्री, (तुङ्गा प्रधाना भद्रा निर्म्मला च ।) नदीविशेषः । सा दक्षिणे प्रसिद्धा । (यथा, मत्स्यपुराणे । ११३ । २९ । “तुङ्गभद्रा सुप्रयोगा वाह्य कावरी चैव तु । दक्षिणापथनद्यस्ताः सह्यपादाद्बिनिःसृता ॥”)

तस्या जलस्य गुणाः । स्निग्धत्वम् । निर्म्मल- त्वम् । स्वादुत्वम् । गुरुत्वम् । कण्डुपित्तास्रदातृ- त्वम् । प्रायःसात्म्यत्वम् । मेधाकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुङ्गशेखरः, पुं, (तुङ्गान्युच्चानि शेखराणि शृङ्गाणि यस्य ।) पर्व्वतः । इति शब्दमाला ॥ तुङ्गा, स्त्री, (तुङ्ग + टाप् ।) वंशलोचना । शमी । इति राजनिर्घुण्टः ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “शमी शक्तुफला तुङ्गा केशहन्त्री शिवा फला । मङ्गल्या च तथा लक्ष्मीः शमीरः साल्पिका स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तुङ्गिनी, स्त्री, (तुङ्गो वृक्षविशेषस्तद्वदाकृति- रस्त्यस्याः । तुङ्ग + इनिः । ङीप् ।) महाशता- वरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुङ्गी, स्त्री, (तुङ्ग + गौरादित्वात् ङीष् ।) हरिद्रा । वर्व्वरी । इति मेदिनी । गे, ८ ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे । “वर्व्वरी तुवरी तुङ्गी खरपुष्पाजगन्धिका । पर्णाशस्तत्र कृष्णे तु कठिल्लककुठेरकौ ॥” रात्रिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥) तुङ्गी, [न्] पुं, (तुङ्गः उच्चस्थानं आश्रयत्वेन अस्त्यस्य । इनिः ।) तुङ्गस्थानस्थितः । उच्चस्थ- ग्रहः । इति ज्योतिषम् ॥ तुङ्गीपतिः, पुं, (तुङ्ग्या निशायाः पतिः ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुङ्गीशः, पुं, (तुङ्गी सर्व्वप्रधान ईशः प्रभुश्च ।) शिवः । कृष्णः । सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ तुच्छं, क्ली, (तौति असारत्वं गच्छतीति । तु + “छोऽदिकचिभ्यां शुतुभ्यान्तु कित् पीपूङोः स्वश्चा ।” २ । ३३ । उणादिकोषटीकाधृतसूत्रात् छः स च कित् ।) पुलाकजम् । इत्युणादिकोषः ॥ भुषि इति भाषा ॥ तुच्छः, त्रि, (तुद् + क्विप् । तेन तं वा छ्यतीति । छो + कः ।) शून्यः । इत्यमरः । ३ । १ । ५६ ॥ हीनः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, भागवते । ७ । ७ । ४५ । “किमेतैरात्मनस्तुच्छैः सह देहेन नश्वरैः ॥”) अल्पः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ६२ ॥ तुच्छद्रुः, पुं, (तुच्छो हीनो द्रुर्वृक्षः ।) एरण्ड- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तुच्छधान्यकं, क्ली, (तुच्छं धान्यम् । अल्पार्थे कन् ।) पुलाकः । इति रत्नमाला ॥ आग्डा इति भाषा । तुच्छा, स्त्री, (तुच्छ + टाप् ।) तुत्था । नीली- वृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ (सूक्ष्मैला । मुज- राट्देशीया एलाची । अस्याः पर्य्याया यथा, “सूक्ष्मोपकुञ्चिका तुच्छा कोरङ्गी द्राविडी गुटिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)