शब्दकल्पद्रुमः/तुज

पृष्ठ २/६३२

तुज, हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) तोजति । इति दुर्गादासः ॥ तुज, इ प्राणे । बले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सकं च-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, तुञ्ज्यते । प्राणो जीवनम् । हिंसायाच्ञायामिति कश्चित् । इति दुर्गादासः ॥ तुज, इ क भाषट्टार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-अकं-सकं च-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ क, तुञ्जयति । भा दीप्तिः । षट्टार्थो निके- तनहिंसाबलदानानि । इति दुर्गादासः ॥ तुट, शि कलहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-अकं-सेट् ।) शि, तुटति अतुटीत् नीचः परस्परं वचसा । तुतोट । इति दुर्गादासः ॥ तुटुमः, पुं, (तुटति नाशयति द्रव्यजातमिति । तुट + बाहुलकात् उमः ।) उन्दुरुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुड, इ ङ वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, तुण्ड्यते । ङ, तुण्डते । वधो निष्पीडनमिति रमानाथः । तुण्डते पान्थं पिकः । इति दुर्गादासः ॥ तुड, ऋ वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । ऋ, अतुतोडत् । वधो द्बिधाकरणमिति गोविन्दभट्टः । तोडति मल्लो मल्लाङ्गं भिनत्तीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ तुड, शि भेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) शि, तुडति अतुडीत् तुतोड । उपहनने इति कश्चित् । इति दुर्गादासः ॥ तुड्ड, नादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी डद्वयान्तः । नादरः अनादरः । तुड्डति । फलाभावान्न ऋदनुबन्धः । इति दुर्गादासः ॥ तुण, श जैह्म्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) जैह्म्यमिह कुटिलीकरणम् । श, तुणति तृणं वायुः । तोणिता । इति दुर्गादासः ॥ तुणिः, पुं, (तुणति सङ्कोचयतीति । तुण जैह्म्ये + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् ।) कुणिः । तुन्नवृक्षः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (अस्य पर्य्याया गुणाश्च यथा, -- “तुणिस्तुन्नक आपीनस्तुणिकः कच्छकस्तथा । कुठेरकः कान्तलको नन्दिवृक्षश्च नन्दकः ॥ तुणी रक्तः कटुः पाके कषायो मधुरो लघुः । तिक्तो ग्राही हिमो वृष्यो व्रणकुष्ठास्रपित्तजित् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तुण्डं, क्ली, (तुण्डते निष्पीडयति अभ्यन्तरस्थ- द्रव्यमिति । तुण्ड + पचाद्यच् ।) मुखम् । इत्यमरः । २ । ६ । ८९ ॥ (चञ्चुः । यथा, देवीभागवते । २ । १ । २६ । “आमिषं स तु विज्ञाय शीघ्रमभ्यद्रवत् खगम् । तुण्डयुद्धमथाकाशे तावुभौ समचक्रतुः ॥” पुं महादेवः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । १५ । १५ । “नमस्तुण्डाय तुष्याय नमस्तुटितुटाय च ॥” राक्षसविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । २८४ । ९ । “तुण्डेन च नलस्तत्र पटुशः पनसेन च ॥”)

तुण्डकेरिका, स्त्री, कार्पासी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुण्डकेरी, स्त्री, (प्रशस्तं तुण्डम् । प्रशंसायां कन् । तदीर्त्ते ईरयति वा तत्तुल्यशोभाधारणात् । ईर + कर्म्मण्यण् । स्त्रियां ङीष् ।) विम्बिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तेलाकुचा इति भाषा ॥ तुण्डिः, पुं, (तुण्डते निष्पीडयति मध्यस्थद्रव्य- मिति । तुण्ड + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इतीन् ।) मुखम् । चञ्चुः । इत्युणादिकोषः ॥ नाभौ स्त्री । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तुण्डिका, स्त्री, (तुण्डिरेव । तुण्डि + स्वार्थे कन् टाप् च ।) नाभिः । विम्बिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ (अस्या गुणा यथा, -- “तुण्डिका चाग्निरुचिकृद्वातपित्तनिवारणी ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने दशमेऽध्याये ॥) तुण्डिकेरी, स्त्री, कार्पासी । विम्बिका । इत्य- मरः । २ । ४ । ११६ ॥ (अस्या पर्य्यायाः यथा, “तुष्टी रक्तफला विम्बी तुण्डिकेरी च विम्बिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) अस्या रूपान्तराणि । तुण्डिकेरिका तुण्डि- केरिः तुण्डकेरी तुण्डिकेशी । इत्यमरटीका ॥ तुण्डिकेशी, स्त्री, विम्बिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तुण्डिभः, त्रि, (तुण्डिर्वृद्धा नाभिरस्य । “तुन्दिवलि- वटेर्भः ।” ५ । २ । १४० । इति भः । “मूर्द्धन्योपधो- ऽयं तुण्डिः ।” इति माधवः ।) वृद्धनाभिः । बृहन्नाभियुक्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥ तुण्डिलः, स्त्री, (तुण्डिरस्त्यस्येति । सिध्मादित्वात् इलच् ।) वृद्धनाभिः । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥ मुखरः । इत्युणादिकोषः ॥ तुत्थ, त् क स्तृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरां-परं-सकं-सेट् ।) आद्ये पञ्चमस्वरः शेषो दन्त्यवर्गाद्ययुक्तस्थकारः । तुत्थयति तुत्थापयति । स्तृतिराच्छादनम् । इति दुर्गादासः ॥ तुत्थं, क्ली, (तुदति पीडयत्यनेन । तुद + “पातॄ- तुदेति ।” उणां २ । ७ । इति थक् । यद्बा, तुत्थ आच्छादने + अच् ।) खर्परीतुत्थम् । उपघातुमेदः । तुतिया इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । नीलाञ्जनम् २ हरिताश्मम् ३ तुत्थ- कम् ४ मयूरग्रीवकम् ५ ताम्रगर्भम् ६ अमृ- तोद्भवम् ७ मयूरतूत्थम् ८ शिखिकण्ठम् ९ नीलम् १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुत्थाञ्जनम् ११ शिखिग्रीवम् १२ वितुन्नकम् १३ मयूर- कम् १४ । इत्यमरः । २ । ९ । १०१ ॥ तूतकम् १५ मृषातुत्थम् १६ मृतामदम् १७ । इति शब्द चन्द्रिका ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । कषाय- त्वम् । उष्णत्वम् । श्वित्रनेत्रामयनाशित्वम् । सर्व्वविषदोषशमनत्वम् । वान्तिकारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षारत्वम् । निर्म्मलत्वम् । लघुत्वम् । भेदकत्वम् । कृमिकण्डुकुष्ठकफनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ “तुत्थं वितुन्नकं चापि शिखिग्रीवं मयूरकम् ।

तुत्थं ताम्रोपधातुर्हि किञ्चित्ताम्रेण तद्भवेत् ॥ किञ्चित्ताम्रगुणं तस्माद्बक्ष्यमाणगुणञ्च तत् । तुत्थकं कटुकं क्षारं कषायं वामकं लघु ॥ लेखनं भेदनं शीतं चक्षुष्यं कफपित्तहृत् । विषाश्मकुष्ठकण्डूघ्नं खर्परं चापि तद्गुणम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे ॥ (अस्य शोधनविधिर्यथा, -- “ओतोर्व्विष्ठासमं तुत्थं सक्षौद्रं टङ्गणाङ्घ्रियुक् । त्रिधा सुपुटितं शुद्धं वान्तिभ्रान्तिविवर्ज्जितम् ॥” अन्यच्च । “गन्धकेन समं तुत्थं तुत्थार्द्धेनार्द्धयामकम् । वान्तिभ्रान्ती यदा न स्तस्तदा सिद्धिं विनिर्द्दि- शेत् ॥” शोधितस्यास्य गुणा यथा, -- “तुत्थं सकटुकक्षारं कषायं विशदं लघु । लेखनं भेदि चक्षुष्यं कण्डूक्रिमिविषापहम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) रसाञ्जनम् । ग्रावा । इत्युणादिकोषः ॥ अग्निः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ अग्नौ पुं । इति हेमचन्द्रः ॥ तुत्थकं, क्ली, (तुत्थमेव । स्वार्थे कन् ।) तुत्थम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “तुत्थकं कटुकं क्षारं कषायं वामकं लघु । लेखनम्भेदनं शीतं चक्षुष्यं कफपित्तहृत् । विषाश्मकुष्ठकण्डूघ्नं खर्परञ्चापि तद्गुणम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तुत्था, स्त्री, (तुत्थ + टाप् ।) नीलीवृक्षः । क्षुद्रैला । इत्यमरः । २ । ४ । ९५ ॥ महानीली । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुत्थाञ्जनं, क्ली, (तुत्थयति तुत्थ्यते वा । तुत्थ + अच् । तुत्थञ्च तदञ्जनञ्चेति कर्म्मधारयः ।) उपघातुविशेषः । तुत्थम् । इत्यमरः । २ । ९ । १०१ ॥ तुद, ञ श औ व्यथे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-उभं-सकं-अनिट् ।) ञ श, तुदति तुदते । औ, तोत्ता । व्यथ इह ञ्यन्तस्य रूपम् । तुदोद गदया चारिम् । इति भट्टिः ॥ विधु- न्तुदः । इति दुर्गादासः ॥ तुन्दं, क्ली, (तुदतीति । तुद + “अब्दादयश्च ।” उणां ४ । ९८ । इति दन् तुदेर्नुम्च इत्युक्तेर्नुम् ततो दस्य लोपः ।) उदरम् । इत्यमरः । २ । ६ । ७७ ॥ तुन्दकूपिका, स्त्री, (क्षुद्रः कूपः कूपिका । तुन्दस्य उदरस्य कूपिकेव ।) नाभिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २ । ७० ॥ तुन्दकूपी, स्त्री, (तुन्दस्य उदरस्य कूपी क्षुद्रकूप इव ।) नाभिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुन्दपरिमार्ज्जः, त्रि, (तुन्दमुदरं परिमार्ष्टीति । परि + मृज + अण् ।) तुन्दपरिमृजः । इत्य- मरटीकायां रमानाथः ॥ (अलसादन्यत्र तुन्द- परिमार्ज्ज एव ।” इति सिद्धान्तकौमुदी । पां ३ । २ । ५ ॥)

पृष्ठ २/६३३

तुन्दपरिमृजः, त्रि, (तुन्दमुदरं परिमार्ष्टीति । परि + मृज + “तुन्दशोकयोः परिमृजापनुदोः ।” ३ । २ । ५ । इत्यत्र “आलस्यसुखाहरणयो- रिति वक्तव्यम् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या कः ।) अलसः । इत्यमरः । २ । १० । १८ ॥ तुन्दि, क्ली, (तुद + इन् बाहुलकात् नुम् च ।) उदरम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६८ ॥ गन्धर्व्व- विशेषे, पुं । इति जटाधरः ॥ तुन्दिः, स्त्री, (तुद् + इन् बाहुलकात् नुम् च ।) नाभिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुन्दिकः, त्रि, (अतिशयितं तुन्दमुदरमस्त्यस्य । “तुन्दादिभ्य इलच्च ।” ५ । २ । ११७ । इति चकारात् ठन् ।) विशालजठरो जनः । इति शब्दरत्नावली ॥ तुन्दिका, स्त्री, (तुन्दमुदरं आश्रयत्वेनास्त्यस्याः । तुन्द + ठन् टाप् च ।) नाभिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ तुन्दितः, त्रि, तुण्डिलः । इति भरतस्य द्विरूप- कोषः ॥ तुन्दिभः, त्रि, (तुन्दिर्वृद्धा नाभिरस्त्यस्येति । तुन्दि + “तुन्दिवलिवटेर्भः ।” ५ । २ । १३९ । इति भः ।) तुन्दिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ तुन्दिलः, त्रि, (तुन्दं विशालमुदरमस्त्यस्येति । तुन्द + “तुन्दादिभ्य इलच्च ।” ५ । २ । ११७ । इतीलच् ।) विशालजठरो जनः । भुँडे इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पिचिण्डिलः २ बृहत्- कुक्षिः ३ तुन्दिकः ४ तुन्दिभः ५ तुन्दी ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ तुन्दिलफला, स्त्री, (तुन्दिलवत् फलमस्याः ।) त्रपुषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुन्दी, स्त्री, (तुन्दि + वा ङीष् ।) नाभिः । इति शब्दरत्नावली ॥ तुन्दी, [न्] त्रि, (तुन्दं विशालमुदरमस्त्यस्येति । “तुन्दादिभ्य इलच्च ।” ५ । २ । ११७ । इति चकारात् इनिः ।) तुन्दिलः । इति शब्द- रत्नावली अमरश्च ॥ तुन्नः, पुं, (तुद्यते इति । तुद + क्तः ।) नन्दी- वृक्षः । तुँद इति भाषा । इत्यमरः । २ । ४ । १२७ ॥ त्रि, व्यथितः । (यथा, रामायणे । २ । १४ । २३ । “स तुन्न इव तीक्ष्णेन प्रतोदेन हयोत्तमः । राजा प्रचोदितोऽभीक्ष्णं कैकेयीमिदमब्रवीत् ॥” छिन्ने । द्विधाकृते च ॥) तुन्नवायः, पुं, (तुन्नं छिन्नं वयतीति । वे + “ह्वावा- मश्च ।” ३ । २ । २ । इत्यण् ।) सौचिकः । इत्यमरः । २ । १० । ६ ॥ दरजी इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । ४ । २१४ । “शैलूषतुन्नवायान्नं कृतघ्नस्यान्नमेव च ॥”) तुन्प, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) तुम्पति । इति दुर्गादासः ॥ तुन्प, श वधे । क्लेशे । इति कविकल्पदूमः ॥ (तुदां-सकं-अकं च-सेट् ।) श, तुपति तुतुम्प ।

तुप प श तुन्प श क्लिशि वधे इत्येताभ्यामेव तुम्पति तुपतीति सिद्धौ तुन्प वधे इत्यस्य भ्वादौ पाठस्तु वेदे शबन्तस्य शान्तस्य चोच्चा- रणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ तुन्फ, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) तुम्फति । इति दुर्गादासः ॥ तुन्फ, श वधे । क्लेशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-अकं च-सेट् ।) श, तुफति तुतुम्फ । इति दुर्गादासः ॥ तुप, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) तोपति । इति दुर्गादासः ॥ तुप, इ क अर्द्दने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ क, तुम्प- यति । अर्द्दनं वधः । इति दुर्गादासः ॥ तुप, प श क्लेशे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-अकं-सकं च-सेट् ।) प श, तुम्पति तुतोप । इति दुर्गादासः ॥ तुफ, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) तोफति । इति दुर्गादासः ॥ तुफ, प श क्लेशे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-अकं-सकं च-सेट् ।) प श, तुम्फति तुतोफ । इति दुर्गादासः ॥ तुब, इ कि अर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) तवर्गाद्यादिः । पञ्चम- स्वरी । इ, तुम्ब्यते । कि, तुम्बयति तुम्बति । अर्द्दो वधः । इति दुर्गादासः ॥ तुभ, ऌ ङ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऌ, अतुभत् । ङ, तोभते । इति दुर्गादासः ॥ तुभ, य ग हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- क्र्यां च-परं-सकं-सेट् ।) य, तुभ्यति । ग, तुभ्नाति । तुतोभ । इति दुर्गादासः ॥ तुमुरः, पुं क्ली, (तुमुलः । रस्य लः ।) तुमुलः ॥ इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (क्षत्त्रियजाति- विशेषः । यथा, मात्स्ये । ११३ । ५३ । “तुमुरास्तुम्बराश्चैव पङ्गमा नैषधैः सह ॥”) तुमुलं, क्ली, (तु सौत्रो धातुः + बाहुलकात् मुलक् ।) रणसङ्कुलम् । सङ्कीर्णयुद्धम् । इत्य- मरमेदिनीकरौ ॥ परस्परसम्बाधो रणसंघट्टः । इति भरतः ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ४१ । २८ । “तत्राभूत्तुमुलं युद्धं देवदानवसैन्ययोः ॥”) तुमुलः, पुं, (तु + बाहुलकात् मुलक् ।) कलि- वृक्षः । इति मेदिनी । ले, ९८ ॥ व्याकुलो रणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्रचण्डे उग्रे सङ्कुलमात्रे च त्रि । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ५४१ । “एकस्य करुणाक्रन्दैः सैन्यस्यान्यस्य गर्ज्जितैः । सरित्तरङ्गघोषैश्च बभूवुस्तुमुला दिशः ॥” तथा, महाभास्ते । १ । ५३ । १२ । “ववौ गन्धश्च तुमुलो दह्यतामनिशं तदा ॥”) तुम्बः, पुं स्त्री, (तुम्बति नाशयत्यरुचिमिति । तुम्ब अर्द्दने + अच् ।) अलावुः । इत्यमर-

टीकायां भरतः ॥ (अलावोः शुष्कत्वक् । यथा, हरिवंशे । ६४ । ५ । “सशिक्यतुम्बकरकौ गोपवेणुप्रवादकौ ॥”) तुम्बकः, पुं, (तुम्बति अरुचिमिति । तुम्ब + ण्वुल् ।) अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ राजालावुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुम्बा, स्त्री, (तुम्ब + टाप् ।) अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, अम्बाष्ठके । ७ । “कुम्बावतीसमविडम्बा गलेन नवतुम्बाभवीण- सविधा शं बाहुलेयशशिविम्बाभिराममुखसंवाधित- स्तनभरा ॥”) गवी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुम्बिः, स्त्री, (तुम्बति नाशयत्यरुचिमिति । तुबि अर्द्दने + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इतीन् ।) अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अलावुशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) तुम्बिका, स्त्री, (तुम्ब अर्द्दने + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ कटुतुम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुम्बिनी, स्त्री, (तुम्बति नाशयत्यरुचिमिति । तुम्ब + णिनिः ङीप् ।) कटुतुम्बी । इति राज- निर्घण्टः ॥ तुम्बी, स्त्री, (तुम्बि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) अलावुः । इत्यमरः । २ । ४ । १५६ ॥ (यथा, शान्तिशतके । ३ । १६ । “अरे चेतोमीन ! भ्रमणमधुना यौवनजले त्यज त्वं स्वच्छन्दं युवतिजलधौ पश्यसि न किम् । तनूजालीजालं स्तनयुगलतुम्बीफलयुगं मनोभूः कैवर्त्तः क्षिपति परितस्त्वां प्रति मुहुः ॥” “अलावुः कथिता तुम्बी द्बिधा दीर्घा च वर्त्तुला । मिष्टं तुम्बीफलं हृद्यं पित्तश्लेष्मापहं गुरु ॥ वृष्यं रुचिकरं प्रोक्तं धातुपुष्टिविवर्द्धनम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कुलिकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ तुम्बीपुष्पं, क्ली, (तुम्ब्याः पुष्पमिव पुष्पमस्य ।) लता- म्बुजम् । अलावुपुष्पम् । इति हारावली । २०२ ॥ तुम्बुकं, क्ली, (तुम्ब + बाहुलकात् उकः ।) अलावु- फलम् । इति हड्डचन्द्रः ॥ तुम्बुकः, पुं, (तुम्ब + बाहुलकात् उकः ।) अलावुः । इति भरतधृतहड्डचन्द्रः ॥ तुम्बुरी, स्त्री, (तुम्बवदाकारं रातीति । रा + कः । ङीप् । पृषोदरादित्वादुत्वम् ।) कुक्कुरी । धन्या- कम् । इति मेदिनी । रे, १६३ ॥ तुम्बुरु, क्ली, कुस्तुम्वुरु । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, वैद्यके । “तुम्बुरुभृङ्गषष्ठ्याह्वकन्दकं कटुरोहिणी ॥” अस्य तैलगुणाः । “तुम्बुरुत्थं करञ्जोत्थं ज्योतिष्मत्युद्भवन्तथा । अर्शकुष्ठकृमिश्लेष्मशुक्रमेदोऽनिलापहम् ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने नवमे ऽध्याये ॥)

पृष्ठ २/६३४

तुम्बुरुः, पुं क्ली, गन्धर्व्वविशेषः । स्वर्गगायकः । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२३ । १५ । “गन्धर्व्वैः सहितः श्रीमान् प्रागायत च तुम्बुरुः ॥” तपस्विविशेषः । यथा, हरिवंशे । १२६ । ९ । “अर्च्चिष्मांस्तुम्बु रुश्चैव भारिश्च वदतां वरः । नेतारो देवदेवानामेते हि तपसान्विताः ॥”) अहदुपासकविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ फलवृक्ष- विशेषः । तत्फलन्तु त्याप्तमुखं मरीचवत् । तत् पर्य्यायः । शूलघ्नः २ । इति रत्नमाला ॥ सौरजः ३ सौरः ४ वनजः ५ सानुजः ६ द्बिजः ७ तीक्ष्णकल्कः ८ तीक्ष्णफलः ९ तीक्ष्णपत्रः १० महामुनिः ११ स्फुटलः १२ सुगन्धिः १३ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातशूलगुल्मोदराध्मानक्रिमि- नाशित्वम् । वह्निदीपनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तद्वृक्षपर्य्यायास्तत्फलगुणाश्च । “तुम्बुरुः सौरभः सौरो वनजः सानुजोऽन्धकः । तुम्बु रु प्रथितं तिक्तं कटुपाके हि तत् कटु ॥ रूक्षोष्णं दीपनं तीक्ष्णं रुच्यं लघु विदाहि च । वातश्लेष्माक्षिकर्णौष्ठशिरोरुग्गुरुताकृमीन् ॥ कुष्ठशूलारुत्तिश्वासप्लीहकृच्छ्राणि नाशयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ तुर, लि र वेगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वां- परं-अकं-सेट् ।) ह्रस्वी । लि, तुतोर्त्ति । र, वैदिकः । वेगः शीघ्रगमनम् । अदादिवर्ज्ज- धातुभ्यः शपो विधानेनैव सिद्धे अदादेः शपं विधाय तल्लुक्करणं निष्ठायां भावादिढे वोदुङो- ऽव्वत इत्यनेन गुणार्थमिति चतुर्भुजः । तेन तोरितं तुरितमिति । तन्मते रुदेरपि रोदितं रुदितमिति स्यात् । इति दुर्गादासः ॥ तुरः, त्रि, (तुतोर्त्ति वेगेन गच्छतीति । तुर + कः ।) वेगवान् । इति तुरगशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ५६ । १९ । “इमे तुरं मरुतो रामयन्तीमे सहः सहस आ नमन्ति ॥” “तुरं कर्म्मसु क्षिप्रवन्तम् ।” इति सायनः ॥ क्षिप्रस्तोत्रकारी । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २६ । ४ । “उपस्तोमान्तुरस्य दर्शथः श्रिये ॥” “तुरस्य क्षिप्रं स्तोत्रं कुर्व्वतः ।” इति सायनः ॥) तुरगः, पुं, (तुर वेगे + भावे घञर्थे कः । तुरेण वेगेन गच्छतीति । गम + अन्येष्वपीति डः ।) चित्तम् । घोटकः । इति मेदिनी । गे, ३८ ॥ (यथा, रघुः । ३ । ५१ । “ततः प्रहस्यापभयः पुरन्दरं पुनर्वभाषे तुरगस्य रक्षिता ॥”) तुरगगन्धा, स्त्री, (तुरगस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः ।) अश्वगन्धा । इति रत्नमाला ॥ (अश्व- गन्धाशब्देऽस्या-विवरणमाख्यातम् ॥) तुरगब्रह्मचर्य्यकं, क्ली, (तुरगस्येव ब्रह्मचर्य्यम् । ततः स्वार्थे कन् ।) अभावादङ्गनात्यागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

तुरगलीलकः, पुं, (तुरगस्येव लीला यस्य ततः कन् ।) तालप्रभेदः । यथा, सङ्गीतदामोदरः । “द्रुतद्वन्द्वं विरामान्तं लघुस्तुरगलीलके ॥” तुरगी [न्] त्रि, (तुरगो घोटको वाहनत्वेना- स्त्यस्येति । तुरग + इनिः ।) अश्वारोहः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४२५ ॥ तुरगी, स्त्री, (तुरगवत् गन्धोऽस्त्यस्याः । अर्श आदित्वात् अच् ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) अश्वगन्धा । इति मेदिनी । गे, ३८ ॥ अश्वस्त्री । इति व्याकरणम् ॥ तुरङ्गः, पुं स्त्री, (तुरेण वेगेन गच्छतीति । तुर + गम् + “गमे सुपि वाच्यः ।” ३ । २ । ३८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या खच् । “खच्च डिद्वा वाच्यः ।” इति डित् । “अरुर्द्विषदिति ।” ६ । ३ । ६७ । इति मुम् ।) घोटकः । इत्यमरः । २ । ८ । ४३ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३१४ । “मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः ॥”) चित्तम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तुरङ्गकः, पुं, (तुरङ्ग इव कायतीति । कै + कः ।) घोषकाकृतिः । इति रत्नमाला ॥ हस्तिघोषा इति ख्यातः ॥ तुरङ्गद्वेषणी, स्त्री, (द्विष भावे ल्युट् । तुरङ्गेन सह द्वेषणं शत्रुता यस्य । ततो ङीप् ।) घोट- केन सह स्वभाववैरिभावादेवास्यास्तथात्वम् ।) महिषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तुरङ्गद्विषणी तुरङ्गद्वेषिणी इत्यपि च कुत्रचिद् दृश्यते ॥) तुरङ्गप्रियः, पुं, (तुरङ्गाणां घोटकानां प्रियः ।) यवः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुरङ्गमः, पुं, स्त्री, (तुरेण वेगेन गच्छतीति । गम + खच् + मुम् च ।) घोटकः । इत्यमरः । २ । ८ । ४३ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ४७ । “तुरङ्गमस्कन्धनिषण्णदेहं प्रत्याश्वसन्तं रिपुमाचकाङ्क्ष ॥”) तुरङ्गवक्त्रः, पुं, (तुरङ्गस्येव वक्त्रं वदनं यस्य ।) किन्नरः । इति जटाधरः ॥ तुरङ्गवदनः, पुं, (तुरङ्गस्येव वदनं यस्य ।) किन्नरः । इत्यमरः । १ । २ । ७४ ॥ तुरङ्गारिः, पुं, (तुरङ्गस्य अरिः शत्रः । अश्वनाशक- त्वादस्य तथात्वम् ।) करवीरः । इति रत्नमाला ॥ तुरङ्गिका, स्त्री, (तुरङ्गवत् आकृतिरस्त्यस्य फलादौ । तुरङ्ग + ठन् ।) देवदालीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्या देवदाली- शब्दे ज्ञातव्याः ॥) तुरङ्गी, स्त्री, (तुरङ्गस्तद्गन्धोऽस्त्यस्याः । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) अश्वगन्धा । इति शब्द- रत्नावली ॥ घोटिकावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुरायणः, त्रि, (तुरेण वेगेन अयनं यत्र । “पूर्ब्ब- पदात् संज्ञायामगः ।” ८ । ४ । ३ । इति णत्वम् ।) परायणः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (क्ली, यज्ञविशेषः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ यथा, कात्यायनश्रौतसूत्रे । २४ । ८ । १ । २ ।

“तुरायणं वैशाखपञ्चम्याम् । चैत्रस्य वा ॥” यथा, महाभारते । १३ । १०३ । ३५ । तुरायणं हि व्रतमप्यधृष्य- मक्रोधनोऽकरवं त्रिंशतोऽब्दान् ॥”) तुराषाट्, [ह्] पुं, (तुरं वेगवन्तं साहयति अभिभवतीति । सह + णिच् + क्विप् । “सहेः साडः सः ।” ८ । ३ । ५६ । इति षत्वम् । अन्येषामपीति पूर्ब्बपदस्य दीर्घः ।) इन्द्रः । इत्यमरः । १ । १ । ४७ ॥ अस्य रूपान्तरम् । तुराषाड् ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ११ । ६३ । “तुराषाडपि तच्छ्रुत्वा क्रोधयुक्तो बभूव ह ॥”) तुरिः, स्त्री, (तुतोर्त्ति द्रुतं गच्छतीति । तुर + इन् ।) तुरी । इति शब्दरत्नावली ॥ तुरी, स्त्री, (तुरि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) तन्त्रवायस्य काष्ठनिर्म्मितोपकरणविशेषः । तत्- पर्य्यायः । तन्त्रकाष्ठम् २ तुलिः ३ तुली ४ तुरिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४४३ । “मेदिन्यां तव निपतति न पदं बहुवल्लभेति गर्व्वेण । अश्लिष्य कैर्न तरुणैस्तुरीव वसनैर्विमुक्तासि ॥”) तुरीयं, क्ली, (चतुर्णां पूरणम् । चतुर्थस्थानस्थित- त्वादस्य तथात्वम् ।) ब्रह्म । इति वेदान्तसारः ॥ “अज्ञानतदुपहितचैतन्ययोराधारभूतं अनुप- हितचैतन्यम् । यथा । वनवृक्षतदवच्छिन्ना- काशयोर्जलजलाशयतद्गतप्रतिविम्बाकाशयोर्वा आधारभूतानुपहिताकाशवदनयोरज्ञानतदुप- हितचैतन्ययोराधारभूतं यदनुपहितं चैतन्यं तत्तुरीयमित्युच्यते । शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते । इत्यादि श्रुतेः ।” इति वेदान्तसारः ॥ (शुक्लयजुर्व्वेदान्तर्गतोपनिषद्बिशेषः । यथा, मुक्ति- कोपनिषदि । “तुरीयातीतसंन्यासपरिव्राजाक्षमालिका ॥”) तुरीयः, त्रि, (चतुर्णां पूरणः । चतुर् + “चतुर- श्छयतावाद्यक्षरलोपश्च ।” ५ । २ । ५१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या छः । चस्य लोपश्च ।) चतुर्थः । इति मुग्धबोधम् ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १९ । ८ । “जाग्रत् स्वप्नसुषुप्तिश्च तव राजन् ! भवन्ति हि । अवस्थास्तु यथाकालं तुरीया तु कथं नृप ! ॥” तारकः । इति सायनः ॥ यथा, ऋग्वेदे । ३ । ४ । ९ । “तन्नस्तुरीयमध पोषयित्नु देव त्वष्टर्वि रराणः स्यस्व ॥”) तुरीयवर्णः, पुं, (तुरीयश्चतुर्थो वर्णः ।) शूद्रः । इति हलायुधः ॥ तुरुष्कः, पुं, गन्धद्रव्यभेदः । शिलारस इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । यवनः २ धूम्रः ३ धूम्र- वर्णः ४ सुगन्धिकः ५ सिह्लकः ६ सिह्लसारः ७ पीतसारः ८ कपिः ९ पिण्याकः १० कपिजः ११ कल्कः १२ पिण्डितः १३ पिण्डितैलकः १४ करेवरः १५ कृत्रिमकः १६ लेपनः १७ सिह्लः

पृष्ठ २/६३५

१८ कपिचञ्चलः १९ यावलः २० तैलाख्यः २१ पिण्डिकः २२ जावः २३ यावतः २४ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अस्य गुणाः । सुरभित्वम् । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । स्निग्धत्वम् । कुष्ठकफ- पित्ताश्मरीकृच्छ्रमूत्राघातज्वरार्त्तिनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्यच्च “अथ शिलारसः । सिह्लकस्तु तुरुष्कः स्याद्यतोऽपवनदेशजः । कपितैलञ्च स ख्यातस्तथा च कपिनामकः ॥ सिह्लकः कटुकः स्वादुः स्निग्धोष्णः शुक्रकान्ति- कृत् । वृष्यः कण्डूस्वेदकुष्ठज्वरदाहग्रहापहः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (अस्य शोधनविधिर्यथा, -- “तुरुष्को मधुना भाव्यः काश्मीरञ्चापि सर्पिषा ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे वातरोगाधिकारे ॥) म्लेच्छजातिविशेषः । इति मेदिनी । के, १०२ ॥ तुरुक् इति भाषा । देशविशेषः । तुरक्- स्तान् इति पारस्य भाषा । तत्पर्य्यायः । शाखिः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २५ ॥ श्रीवासवृक्षः । इति विश्वः ॥ (घोटकविशेषः । यथा, अश्ववैद्यके । ६ । ११ । “तुरुष्कः कीर्त्तितो वाजी स्थूलवक्रमुखश्च यः ॥”) तुर्य्यः, त्रि, (चतुर्णां पूरणः । चतुर् + “चतुरश्छ- यतावाद्यक्षरलोपश्च ।” ५ । २ । ५१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या यत् चस्य लोपश्च ।) चतुर्थः । इति मुग्धबोधम् ॥ (यथा, भागवते । ७ । ९ । ३२ । “योगेन मीलितदृगात्मनिपीतनिद्र- स्तुर्य्ये स्थितो न तु तमो न गुणांश्च युङ्क्षे ॥”) तुर्व्व, ई हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वी । तूः तुरौ तुरः । ई, तूर्णः । इति दुर्गादासः ॥ तुर्व्वसुः, पुं, ययातिराजपुत्त्रः । (अयं हि देव- यानीगर्भसम्भूतः । शापग्रस्तस्य पितुर्ययातेर्जरां नासौ गृहीतवान् ।) यथा, -- ययातिरुवाच । “यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । तस्मात् प्रजासमुच्छेदं तुर्व्वसो ! तव यास्यति ॥ संकीर्णाचारधर्म्मेषु प्रतिलोमचरेषु च । पिशिताशिषु लोकेषु नूनं राजा भविष्यसि ॥ गुरुदारप्रयुक्तेषु तिर्य्यग्योनिगतेषु च । पशुधर्म्मेषु म्लेच्छेषु पापेषु च भविष्यसि ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ तुल, कि उन्मितौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) उन्मितिः परि- माणम् । कि, तोलयति तोलति काञ्चनं बणिक् । त्वदीयं सौन्दर्य्यं तुहिनगिरिकन्ये ! तुलयितुमिति शङ्करोक्तम् । तुलां करोति इति ञौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ तुलसारिणी, स्त्री, (तुलेन वेगेन सरतीति । सृ + णिनि + ङीप् ।) तृणम् । इति शब्दमाला ॥ तुलसी, स्त्री, (तुलां सादृश्यं स्यति नाशयतीति । सो + कः । गौरादित्वात् ङीष् । सर्व्वोत्तमत्वा-

देव सादृश्याभावादस्यास्तथात्वम् । यदुक्तं ब्रह्म- वैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । १५ । १५ । “नरा नार्य्यश्च तां दृष्ट्वा तुलनां दातुमक्षमाः । तेन नाम्ना च तुलसीं तां वदन्ति पुराविदः ॥” अस्या अन्यानिरुक्तिरुक्ता बृहद्धर्म्मपुराणे । ७ । ६३ । “तकारो मरणं प्रोक्तं तद्योगः स्यादुकारतः । मृता लसति सेत्येवं तुलसीत्येव गीयते ॥”) स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । सुभगा २ तीव्रा ३ पावनी ४ विष्णुवल्लभा ५ सुरेज्या ६ सुरसा ७ कायस्था ८ सुरदुन्दूभिः ९ सुरभिः १० बहुपत्री ११ मञ्जरी १२ हरिप्रिया १३ अपेत- राक्षसी १४ श्यामा १५ गौरी १६ त्रिदशमञ्जरी १७ भूतघ्नी १८ भूतपत्री १९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ पर्णासः २० वृन्दा २१ कठिञ्जरः २२ कुठेरकः २३ । इति शब्दरत्नावली ॥ वैष्णवी २४ पुण्या २५ पवित्रा २६ माधवी २७ अमृता २८ पत्रपुष्पा २९ सुगन्धा ३० गन्धहारिणी ३१ । इति भरत- धृतमधुमित्रः ॥ सुरवल्ली ३२ प्रेतराक्षसी ३३ सुवहा ३४ ग्राम्या ३५ सुलभा ३६ बहु- मञ्जरी ३७ देवदुन्दूभिः ३८ । इति भाव- प्रकाशः ॥ * ॥ क्षुद्रपत्रतुलस्याः पर्य्यायः । खरपत्रः १ जम्बीरः २ पत्रपुष्पः ३ फणिज्- झकः ४ अल्पपत्रः ५ समीरणः ६ । इति रत्न- माला ॥ मरुवकः ७ प्रस्थपुष्पः ८ । इत्यमरः । २ । ४ । ७९ ॥ * ॥ गन्धतुलस्याः पर्य्यायः । सुगन्धकः १ गन्धनामा २ तीक्ष्णगन्धः ३ फणिज्- झकः ४ गन्धफणिज्झः ५ सुगन्धः ६ देव- दुन्दूभिः ७ एते रक्ततुलस्याः पर्य्यायाः । इति लोकव्यवहारः ॥ * ॥ विल्वगन्धतुलस्याः पर्य्यायः । वैकुण्ठकः १ विल्वगन्धः २ अल्पमानकः ३ ॥ * ॥ श्वेततुलस्याः पर्य्यायः । अर्ज्जकः १ श्वेतपर्णासः २ गन्धपत्रः ३ कुठेरकः ४ अस्रार्ज्जकः ५ तीक्ष्णः ६ तीक्ष्णगन्धः ७ सितार्ज्जकः ८ ॥ * ॥ कृष्णतुलस्याः पर्य्यायः । कृष्णार्ज्जकः १ कृष्णवर्णी २ कालमानः ३ करालकः ४ कालपर्णी ५ सुरभिः ६ मानकः ७ कालमानकः ८ ॥ * ॥ वर्व्वरीतुलस्याः पर्य्यायः । सुरभिः १ तुलसीद्वेषा २ सुरसा ३ अपेत- राक्षसी ४ । इति रत्नमाला ॥ वर्व्वरी ५ कवरी ६ तुङ्गी ७ खरपुष्पा ८ अजगन्धिका ९ । इत्यमरः । २ । ४ । १४९ ॥ * ॥ सामान्यतुलस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । सुरभित्वम् । श्लेष्मवातजन्तुभूतकृमिवान्तिनाशित्वम् । रुचि- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ दाहपित्त- कारित्वम् । दीपनत्वम् । कुष्ठकृच्छ्रास्रपार्श्व- रुङ्नाशित्वञ्च । शुक्ला कृष्णा च तुलसी गुणै- स्तुल्या । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अस्या उत्- पत्तिर्यथा । गोलोके इयं तुलसी गोपी श्रीकृष्ण- प्रिया श्रीकृष्णेन सह अस्याः क्रीडां दृष्ट्वा राधा शशाप त्वं मानवीं योनिं याहि । तच्छ्रुत्वा सा खिन्ना । गोविन्दस्तामुवाच त्वं भारते तपस्तप्त्वा ममांशं नारायणं लभिष्यसि । सा पृथिव्यां धर्म्मध्वजराजपत्न्यां माधव्यां कार्त्तिकीपूर्णि-

मायां जाता नरा नार्य्यश्च तां दृष्ट्वा तुलनां दातुमयोग्यास्तेन इह लोकेऽपि तुलसीति नाम्ना ख्याता । सा तपस्तप्तुं वनं गता । तदानीं राधा- शापात् सुदामगोपालो दानवीं योनिं प्राप्य शङ्खचूडनाम्ना ख्यातः । सोऽपि ब्रह्मणो वरात सर्व्वावध्यत्वं प्राप्तवान् परन्तु यदा तव पत्न्याः सतीत्वनाशो भविष्यति तदा मरिष्यसीति ब्रह्मा तमुक्तवान् । स तुलसीमुवाह देवानामधिकार जहार । देवाः ब्रह्मसभां गताः । ब्रह्मा तैः सार्द्धं शिवलोकं गतवान् । शिवस्तैः सार्द्धं वैकुण्ठं गतवान् । नारायणो ब्रह्माणमुवाच मम शूलं गृहीत्वा शिवो युद्धार्थं तत्र गच्छतु अहञ्च शङ्खचूडरूपेण तत्पत्न्याः सतीत्वभङ्गं करिष्यामीति श्रुत्वा शिवस्तत्र जगाम, स शिवेन सह युद्धे नियुक्तस्तदानीं नारायणस्तत्- पत्नीं तद्रूपेण धर्षितवान् । पश्चात् सा नारायणं ज्ञात्वा शशाप त्वं पाषाणो भव जन्मान्तरे आत्मानं विस्मरिष्यसि इत्युक्त्रा तच्चरणे पपात रुरोद च । तदा नारायणस्तामुवाच त्वमिदं शरीरं त्यक्त्वा रमासदृशी भव मया सह क्रीड इयं तनुर्गण्डकी नदी भवतु तव केशसमूह- स्तुलसीनामा पुण्यवृक्षो भवतु तदा तत् सर्व्व- मभूत् । एतद्विवरणन्तु ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १५ अध्यायमारभ्य विस्तरशो द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ पद्मपुराणमते जलन्धरपत्नीवृन्दालावण्यदर्श- नेन विष्णुर्मुग्धः । तन्मोहवारणार्थं देवा महा- देवशरणङ्गताः । महादेवस्तानुवाच मायामारा- धय । ते मायां तुष्टुयुः माया तानुवाच अहं रजः- सत्वतमोगुणैर्गौरीलक्ष्मीस्वधारूपेण तिष्ठामि । ता युष्माकं कार्य्यं विधास्यन्ति तच्छ्रुत्वा देवास्तासां समीपमागत्य प्रणेमुः तास्तेभ्यो वीजानि ददु- र्वाक्यानि जगदुश्च यत्र विष्णुस्तिष्ठति तत्रे- मानि वीजानि वपत देवास्तथा चक्रुस्तद्बीजेभ्य- स्त्रयो वृक्षा अभवन् धात्री मालती तुलसी च धात्री स्वधांशभूता मालती लक्ष्म्यंशभूता तुलसी गौर्य्यंशभूता ॥ * ॥ तुलस्या माहात्म्यं यथा । ब्रह्मोवाच । “तुलस्याः शृणु माहात्म्यं पापघ्नं सर्व्वकामदम् । यत् पुरा विष्णुना प्रोक्तं तत्ते वक्ष्याम्यशेषतः ॥ सम्प्राप्तं कार्त्तिकं दृष्ट्वा नियमेन जनार्द्दनः । पूजनीयो महद्भिश्च कोमलैस्तुलसीदलैः ॥ दृष्टा स्पृष्टा तथा ध्याता कार्त्तिके नमितार्च्चिता । रोपिता सेविता नित्यं पापं हन्ति युगार्ज्जितम् ॥ अष्टधा तुलसी यैस्तु सेविता द्बिजसत्तम ! । युगकोटिसहस्राणि ते वसन्ति हरेर्गृहे ॥ रोपिता तुलसी यावत् कुरुते मूलविस्तृतम् । तावद्युगसहस्राणि तनोति सुकृतं हरिः ॥ तुलसीदलपुव्पाणि यो दद्याद्धरये मुने ! । कार्त्तिके सकलं पापं सोऽत्र जन्मार्ज्जितं दहेत् ॥ रोपिता तुलसी यावत् वर्द्धते वसुधातले । तावत्कल्पसहम्ग्नणि विष्णुलोके महीयते ॥ यत् फलं सव्वः सर्व्वपत्रेण यत् फलम् ।

पृष्ठ २/६३६

तुलस्यास्तद्दलार्द्धेन पुण्यं स्याद्बिष्णुपूजने ॥ तुलसीगन्धमादाय यत्र गच्छति मारुतः । दिशो दश पुनात्याशु भूतग्रामांश्चतुर्व्विधान् ॥ तुलसीकाननोद्भूता छाया यत्र भवेन्मुने ! । तत्र श्राद्धं प्रदातव्यं पितॄणां तृप्तिहेतवे ॥ तुलसीवीजनिकरो यस्मिन् पतति वै मुने ! । तत् स्थानं परमं ज्ञेयं पितॄणां प्रीतिवर्द्धनम् ॥ यस्मिन् गृहे द्बिजश्रेष्ठ ! तुलसीतलमृत्तिका । तत्रैव नोपसर्पन्ति भूतले यमकिङ्कराः ॥ तुलसीमृत्तिकालिप्तो यदि प्राणान् परित्यजेत् । यमेन नेक्षितुं शक्यो मुक्तः पापशतैरपि ॥ तुलसीमृत्तिकालिप्तं ललाटं यस्य दृश्यते । कुलं स्पृशति नो तस्य कलिर्मुनिवरोत्तम ! ॥ यः कश्चित्तुलसीमूले कार्त्तिके केशवप्रियः । दीपं ददाति विप्रेन्द्र ! स लभेद्वैष्णवं पदम् ॥ तुलसीकाननञ्चैव गृहे यस्यावतिष्ठते । तद्गृहं तीर्थभूतं हि नायान्ति यमकिङ्कराः ॥ दर्शनं नर्म्मदायास्तु गङ्गास्नानं तथैव च । तुलसीवनसं सर्गः सममेतत्त्रयं स्मृतम् ॥ रोपणात् पालनात् सेवाद्दर्शनात् स्पर्शनान्नृणाम् । तुलसी दहते पापं वाङ्मनःकायसञ्चितम् ॥ तुलसीमञ्जरीभिर्यः कुर्य्याद्धरिहरार्च्चनम् । न स गर्भगृहं याति मुक्तिभागी भवेन्नरः ॥ पुष्कराद्यानि तीर्थानि गङ्गाद्याः सरितस्तथा । वासुदेवादयो देवा वसन्ति तुलसीदले ॥ तुलसीमञ्जरीयुक्तो यस्तु प्राणान् विमुञ्चति । यमो न वीक्षितुं शक्तो युक्तः पापशतैरपि ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डम् ॥ * ॥ “यत्रैकस्तुलसीवृक्षस्तिष्ठति द्विजसत्तम ! । तत्रैव त्रिदशाः सर्व्वे ब्रह्मविष्णुशिवादयः ॥ केशवः पत्रमध्येषु पत्राग्रेषु प्रजापतिः । पत्रवृन्ते शिवस्तिष्ठेत् तुलस्याः सर्व्वदैव हि ॥ लक्ष्मीः सरस्वती चैव गायत्त्री चण्डिका तथा । शची चान्या देवपत्न्यस्तत्पुष्पेषु वसन्ति वै ॥ इन्द्रोऽग्निः शमनश्चैव नैरृ तो वरुणस्तथा । पवनश्च कुवेरश्च तच्छाखायां वसन्त्यमी ॥ आदित्यादिग्रहाः सर्व्वे विश्वेदेवाश्च सर्व्वदा । वसवो मनवश्चैव तथा देवर्षयोऽखिलाः ॥ विद्याधराश्च गन्धर्व्वाः सिद्धाश्चाप्सरसस्तथा । तुलसीपत्रमाश्रित्य सर्व्वदा निवसन्ति वै ॥ चिन्वन्ति तृणजातीनि तुलसीमूलजानि वै । तद्देहस्था ब्रह्महत्याश्चिनोति तत्क्षणाद्धरिः ॥ ग्रीष्मकाले द्विजश्रेष्ठ ! सुगन्धैः शीतलैर्जलैः । तुलसीसेचनं कृत्वा नरो निर्व्वाणमाप्नुयात् ॥ चन्द्रातपं वा छत्रं वा तुलस्यै यस्तु यच्छति । विशेयतो निदाघेषु स मुक्तः सर्व्वपातकैः ॥ वैशाखेऽक्षतधाराभिरद्भिर्यस्तुलसीं जनः । सन्यथेत् सोऽश्वमेधस्य फलं प्राप्नोति नित्यशः ॥ कदाचित्तुलसीं दुग्धैः सेचयेद्यो नरोत्तमः । तस्य वेश्मनि विप्रर्षे ! लक्ष्मीर्भवति निश्चला ॥ गोमयैस्तुलसीमूले यः कुर्य्यादनुलेपनम् । सम्मार्जनञ्च कुरुते तस्य पुण्यफलं शृणु ॥

रजांसि तस्य यावन्ति दूरीभूतानि जैमिने ! । तावत्कल्पसहस्राणि मोदते ब्रह्मणा सह ॥ यद्धर्म्मकर्म्म कुरुते मनुजः पृथिव्यां- नारायणप्रियतमां तुलसीं विना च । तत् सर्व्वमेव विफलं भवति द्विजेन्द्र ! पद्मेक्षणोऽपि न हि तुष्यति देवदेवः ॥ यस्य स्यात् तुलसीपत्रं मुखे शिरसि कर्णयोः । मृत्युकाले द्बिजश्रेष्ठ ! तस्य स्वामी न भास्करिः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारः ॥ * ॥ “स स्नातः सर्व्वतीर्थेषु सर्व्वयज्ञेषु दीक्षितः । तुलसीपत्रतोये च योऽभिषेकं समाचरेत् ॥ गवामयुतदानेन यत् फलं लभते नरः । तुलसीपत्रदानेन तत् फलं कार्त्तिके सति ॥ तुलसीतोयकणिकां मृत्युकाले च यो लभेत् । रत्नयानं समारुह्य वैकुण्ठं स प्रयाति च ॥ त्रिकालं तुलसीपत्रं शुद्धं पर्युषितं सति । श्राद्धे व्रते वा दाने वा प्रतिष्ठायां सुरार्च्चने ॥ भूगतं तोयपतितं यद्दत्तं विष्णवे सति । शुद्धन्तु तुलसीपत्रं क्षालनादन्यकर्म्मणि ॥” * ॥ तुलसीचयननिषेधकालो यथा, -- “पूर्णिमायाममायाञ्च द्बादश्यां रविसंक्रमे । तैलाभ्यङ्गे च स्नातेन मध्याह्ने निशिसन्ध्ययोः ॥ अशौचेऽशुचिकाले च रात्रिवासान्वितेऽपि वा । तुलसीं ये च चिन्वन्ति ते छिन्दन्ति हरेः शिरः ॥” * ॥ तुलसीस्पर्शनेन मिथ्याप्रतिज्ञायां मिथ्याशपथे च दोषो यथा, -- “तुलसीं स्वकरे कृत्वा स्वीकारं यो न रक्षति । स याति कालसूत्रञ्च यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ करोति मिथ्याशपथं तुलस्या यो हि मानवः । स याति कुम्भीपाकञ्च यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् । तुलसीपत्रचयने मन्त्रा यथा, -- “मातस्तुलसि गोविन्दहृदयानन्दकारिणि ! । नारायणस्य पूजार्थं चिनोमि त्वां नमोऽस्तु ते ॥ कुसुमैः पारिजाताद्यैः सुगन्धैरपि केशवः । त्वया विना नैव तृप्तिं चिनोमि त्वामतः शुभे ॥ त्वया विना महाभागे समस्तं कर्म्म निष्फलम् । अतस्तुलसि देवि ! त्वां चिनोमि वरदा भव ॥ चयनोद्भवदुःखं यद्देवि ! ते हृदि वर्त्तते । तत् क्षमस्व जगन्मातस्तुलसि ! त्वां नमाम्यहम् ॥ कृताञ्जलिरिमान्मन्त्रान् पठित्वा वैष्णवो जनः । करतालत्रयं दत्त्वा चिनुयात्तुलसीदलम् ॥ शनैः शनैस्तथाकारैश्चीयते तुलसीदलम् । यथा न कम्पते शाखा तुलस्या द्बिजसत्तम ! ॥ पत्राणां चयने विप्र ! भग्नशाखा यथा भवेत् । तथा हृदि व्यथा विष्णोर्द्दीयते तुलसीपतेः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारः ॥ * ॥ तुलसीकाष्ठमालामाहात्म्यं यथा, -- “तुलसीकाष्ठनिर्म्माणमालां गृह्णन्ति ये नराः । पदे पदेऽश्वमेधानां लभते निश्चितं फलम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥

“सात्वतैस्तुलसीकाष्ठमाला कुञ्जसमुद्भवा । धार्य्या नित्यं प्रयत्नेन त्वेतद्भक्तस्य लक्षणम् ॥ हरिभक्तस्य तुलसीकुञ्जकाष्ठसमुद्भवा । चिह्नार्थमात्मनो माला पुरा कृष्णेन दर्शिता ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डम् ॥ * ॥ गणेशपूजने तुलसीनिषेधो यथा । तुलसीं प्रति गणेशवाक्यम् । “पुष्पाणां सारभूता त्वं भविष्यसि मनोरमे ! । कलांशेन महाभागे ! स्वयं नारायणप्रिया ॥ प्रिया त्वं सर्व्वदेवानां कृष्णस्य च विशेषतः । पूजा विमुक्तिदा नॄणां मम त्याज्या च सर्व्वदा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डम् ॥ * ॥ तुलस्याः स्तवो यथा, -- नारायण उवाच । “वृन्दां वृन्दावनीं विश्वपूजितां विश्वपावनीम् । पुष्पसारां नन्दिनीञ्च तुलसीं कृष्णजीवनीम् ॥ एतन्नामाष्टकञ्चैतत् स्तोत्रं नानार्थसंयुतम् । यः पठेत्ताञ्च संपूज्य सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ महादेवाय तस्याः पत्रदानफलं यथा, -- “गयाश्राद्धफलं दातुः पितॄणां परितोषदम् । तत्फलं स्याच्छतगुणं तुलसीपत्रदानतः ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे १० अध्यायः ॥ * ॥ तस्यास्तन्मञ्जर्य्याश्च हरिहरपूजने मुक्तिप्रदत्वं पाद्मे देवदूतविकुण्डलसंवादे । “तुलसीमञ्जरीभिर्य्यः कुर्य्याद्धरिहरार्च्चनम् । न स गर्भगृहं याति मुक्तिभागी भवेन्नरः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ७ विलासः ॥ * ॥ तत्पत्रेण शक्तिपूजाविधिर्यथा, -- “वाजिदन्तकपत्रैश्च पुष्पौघैरपि चण्डिकाम् । तुलसीकुसुमैः पत्रैरर्च्चयेच्छ्रीविवृद्धये ॥” इति श्रीकालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ * ॥ अथ तुलसीग्रहणविधिः । वायुपुराणे । “अस्नात्वा तुलसीं छित्त्वा यः पूजां कुरुते नरः । सोऽपराधी भवेत् सत्यं तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥” तत्रादौ मन्त्रः । स्कान्दे । “तुलस्यमृतजन्मासि सदां त्वं केशवप्रिया । केशवार्थे चिनोमि त्वां वरदा भव शोभने ॥ त्वदङ्गसम्भवैः पत्रैः पूजयामि यथा हरिम् । तथा कुरु पवित्राङ्गि कलौ मलविनाशिनि ! ॥” गारुडे च । “मोक्षैकहेतो धरणीप्रशस्ते विष्णोः समस्तस्य गुरोः प्रियेति । आराधनार्थं वरमञ्जरीकं लुनामि पत्रं तुलसि ! क्षमस्व ॥ इत्युक्त्वा तुलसीं नत्वा चित्वा दक्षिणपाणिना । पत्राण्येकैकशो न्यस्येत् सत्पात्रे मञ्जरीरपि ॥” तन्माहात्म्यञ्च स्कान्दे । “मन्त्रेणानेन यः कुर्य्याद् गृहीत्वा तुलसीदलम् । पूजनं वासुदेवस्य लक्षकोटिफलं लभेत् ॥” किञ्च । “शालग्रामशिलार्च्चार्थं प्रत्यहं तलसीक्षितौ ।

पृष्ठ २/६३७

तुलसीं ये विचिन्वन्ति धन्यास्ते करपल्लवाः ॥” इति ॥ * ॥ “संक्रान्त्यादौ निषिद्धोऽपि तुलस्यवचयः स्मृतः । परं श्रीविष्णुभक्तैस्तु द्वादश्यामेव नेष्यते ॥” * ॥ अथ तुलस्यवचयनिषेधकालः । विष्णु धर्म्मोत्तरे । “न छिन्द्यात् तुलसीं विप्रा द्बादश्यां वैष्णवः क्वचित् ॥” गारुडे । “भानुवारं विना दूर्व्वां तुलसीं द्वादशीं विना । जीवितस्याविनाशाय न विचित्वीत धर्म्मवित् ॥” पाद्मे च । श्रीकृष्णसत्यासंवादीयकार्त्तिकमाहात्म्ये । “द्वादश्यां तुलसीपत्रं धात्रीपत्रञ्च कार्त्तिके । लुनाति स नरो गच्छेन्निरयानतिगर्हितान् ॥” अतएवोक्तम् । “देवार्थे तुलसीच्छेदो होमार्थे समिधान्तथा । इन्दूक्षये न दुष्येत गवार्थे तु तृणस्य च ॥ एवं कृत्वा महापूजामङ्गोपाङ्गादिकं प्रभोः । क्रमाद्यथा सम्प्रदायं तत्तत्स्थानेषु पूजयेत् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ७ षिलासः ॥ * ॥ अथ तुलसीविवाहः प्रतिष्ठाविधिश्च । श्रीवशिष्ठ उवाच । “विवाहं संप्रवक्ष्यामि तुलस्यास्तु यथाविधि । यथोक्तं पञ्चरात्रे वै ब्रह्मणा भाषितं पुरा ॥ आदावेव वनेऽवाप्य तुलसीं स्वगृहेऽपि वा । वर्षत्रयेण पूर्णेन ततो यजनमारभेत् ॥ सौम्यायने प्रकर्त्तव्यं गुरुशुक्रोदये तथा । अथवा कार्त्तिके मासि भीष्मपञ्चदिनेषु च ॥ वैवाहिकेषु ऋक्षेषु पूर्णिमायां विशेषतः । मण्डपं कारयेत्तत्र कुण्डवेदीं तथा पुनः ॥ शान्तिकञ्च प्रकर्त्तव्यं मातॄणां स्थापनं तथा । मातृश्राद्धादिकं सर्व्वं विवाहवत् समाचरेत् ॥ ब्राह्मणांश्च शुचिस्नातान् वेदवेदाङ्गपारगान् । ब्रह्मा चादेशकश्चैव चत्वारश्च तथर्त्विजः ॥ वैष्णवेन विधानेन वर्द्धनीकलसं यजेत् । मण्डपं कारयेत्तत्र लक्ष्मीनारायणं शुभम् ॥ ग्रहयज्ञं पुरः कृत्वा मातणां यजनं तथा । कृत्वा नान्दीमुखं श्राद्धं सौवर्णं स्थापयेद्धरिम् ॥ कृत्वारोप्य च तुलसीं लग्ने त्वस्तमिते रवौ । वासः शतेन मन्त्रेण वस्त्रयुग्मेन वेष्टयेत् ॥ यदा वध्नेति मन्त्रेण कङ्कणं पाणिपल्लवे । कोऽदादिति च मन्त्रेण पाणिग्राहो विधीयते ॥ ततः कुण्डे समागत्य आचार्य्यः सहसा द्विजैः । आचार्य्यो वेदिकाकुण्डे जुहुयाच्च नवाहुतीः ॥ विवाहकर्म्मवत् सर्व्वं वैष्णवं देशिकोत्तमैः । कर्त्तव्यश्च ततो होमो विशेषाद्विधिपूर्ब्बकम् ॥” ॐ नमो भगवते केशवाय नमः स्वाहा । नारायणाय स्वाहा । माधवाय । गोविन्दाय । विष्णवे । मधुसूदनाय । त्रिविक्रमाय । वाम- नाय । श्रीधराय । हृषीकेशाय । पद्मनाभाय । दामोदराय । उपेन्द्राय । अनिरुद्धाय । अच्यु- ताय । अनन्ताय । गदिने । चक्रिणे । विष्वक्-

सेनाय । वैकुण्ठाय । जनार्द्दनाय । मुकुन्दाय । अधोक्षजाय स्वाहा । इति होमः ॥ यजमानः सपत्नीको ह्यन्ये ये गोत्रबान्धवाः । प्रदक्षिणाश्च कर्त्तव्याश्चत्वारो विष्णुना सह ॥ तुलस्याः पाणिग्रहणे वेदिकायां विभावसौ । शतकुम्भं जपेत् सूक्तं पावभानीं विशेषतः ॥ तथैव शान्तिकाध्यायं नवसूक्तं तथैव च । जीवसूक्तं पुनर्ज्जप्ता तथा वैष्णवसंहिताम् ॥ शङ्खझल्लरिनिर्घोषैर्भेरीतूर्य्यस्य निस्वनैः । गायन्ते मङ्गला नार्य्यो माङ्गल्यं विधिमाचरेत् ॥ दद्यात् पूर्णाहुतिं पश्चादभिषेकविधिं ततः । ब्राह्मणे वृषभं दद्यादाचार्य्यं परिधाप्य च ॥ गां पटञ्च तथा शय्यामाचार्य्याय प्रदापयेत् । ऋत्विग्भ्यो दापयेद्बस्त्राण्येषां दद्याच्च दक्षि- णाम् ॥ एवं प्रतिष्ठितां देवीं विष्णुना च समर्च्चयेत् । आजन्मोपार्ज्जितं पापं दर्शनेन प्रणश्यति ॥ रोपयेत्तुलसीं यस्तु सेवयेच्च प्रयत्नतः । प्रतिष्ठाप्य यथोक्तेन विष्णु ना सह मानवः ॥ स मोक्षं लभते जन्तुर्विष्णु लोकं तथाक्षयम् । प्राप्नोति विपुलान् भोगान् विष्णुना सह मोदते ॥ प्रतिष्ठा श्रीतुलस्यास्तु लिखिता विष्ण यामले ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे २० विलासः ॥ तुलसीद्वेषा, स्त्री, (तुलसीं द्वेष्टि तुल्यगन्धत्वात् स्पर्द्धते इति । द्विष + अण् । ततष्टाप् ।) वर्व्वरी । इति रत्नमाला ॥ (वर्व्वरीशब्देऽस्या गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) तुला, स्त्री, (तोल्यतेऽनया । तुल उन्माने भिदा- द्यङ् । अतुलोपमाभ्यामिति निर्द्देशात् गुणा- भावः ।) सादृश्यम् । (यथा, रघुः । ८ । १५ । “नभसा निभृतेन्दूना तुला- मुदितार्केण समारुरोह तत् ॥”) मानम् । (यथा, पञ्चतन्त्रे । २ । ८४ । “सकृदपि दृष्ट्वा पुरुषं विबुधा जानन्ति सारतां तस्य । हस्ततुलयापि निपुणाः पलपरिमाणं विजानन्ति ॥”) गृहाणां दारुबन्धाय पीठिका । पलशतम् । (यथा, अमरकोषे । २ । ९ । ८७ । “तुला स्त्रियां पलशतं भारः स्यात् विंशति- स्तुला ॥”) भाण्डम् । इति मेदिनी । ले, २५ ॥ मेषादि- द्वादशराश्यन्तर्गतसप्तमराशिः । तत्पर्य्यायः । यूकः २ युक् ३ धटः ४ तौली ५ तुलाभृत् ६ । इति ज्योतिषम् ॥ सा चित्राशेषपादद्वयस्वाती- समुदाययुक्तविशाखाप्रथमपादत्रयेण भवति । तदधिष्ठातृदेवता तुलाधारिपुरुषः । अस्याः शिरस उदयः नानावर्ण उष्णस्वभावः । सा पश्चिमदिकस्वामिनी वायुराशिः स्निग्धा चिक्कणा निःशब्दा वनचारिणी अल्पसन्ताना अल्पस्त्रीसङ्गा शूद्रवर्णा समानाङ्गा च । तत्र

जातस्य फलम् । वक्ता विद्यावरः स्त्रीदुःखितः । इति जातकम् ॥ जन्मकालीनचन्द्राश्रितैतद्राशि- फलम् । “वृषतुरङ्गगजक्रयविक्रयो द्विजसुरार्च्चनदानमनाः पुमान् । शशिनि तौलिगते बहुदारभा- ग्विभवसञ्चितचित्रितविक्रमः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ तस्या उदये तन्नामकलग्नं भवति । तस्य गणितप्राप्तपरिमाणं दशव्यङ्गुलाधिकपञ्चाङ्गुल- प्रभे देशे वर्त्तमानोनविंशायनांशे षट्त्रिंशत् पलाधिकपञ्चदण्डाः । इति ज्योतिषम् ॥ तत्र जातफलम् । “तुलालग्ने पुमान् जातः सुधीः सत्कर्म्मतत्परः । विद्बान् सर्व्वकलाविज्ञो धनाढ्यो जनपूजितः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ परीक्षाविशेषः । यथा नारदः । “ब्राह्मणस्य धटो देयः क्षत्त्रियस्य हुताशनः । वैश्यस्य सलिलं देयं शूद्रस्य विषमेव तु ॥ साधारणः समस्तानां कोषः प्रोक्तो मनीषिभिः । विषवर्ज्जं ब्राह्मणस्य सर्व्वेषान्तु तुला स्मृता ॥” * अथ तस्या उत्पत्तिविधिः । यज्ञियं वृक्षं यूप- वन्मन्त्रपूर्ब्बकं छित्त्वा लोकपालेभ्यः प्रणम्य पण्डितैः चतुर्हस्ता चतुरस्रा ऋज्वी तुला कार्य्या तत्र त्रिषु स्थानेषु बलयानि दातव्यानि । तत्र षड्ढस्तौ स्तम्भौ कृत्वा हस्तद्बयव्यवधानेन दक्षिणोत्तरयोर्दिशोर्हस्तद्बयनिखननं कृत्वा पट्ट- धारककीलकाग्रस्तम्भयोरुपरि अन्तद्वयच्छिद्रं मध्यनिवेशितलौहाङ्कुशपट्टकं निधाय तत्पट्ट- कस्य मध्यस्थिताङ्कुशेन तुलामध्यबलयस्थलौहं संयुञ्ज्यात् । एवञ्च सति स्तम्भयोरन्तरतिर्य्यक् तुलादण्डस्तिष्ठति तुलाग्रस्थिताभ्यामायसकील- काभ्यां शिक्यद्वयरज्जुबन्धनं कुर्य्यात् । तुलायाः पार्श्वयोः प्राक्प्रत्यक्दिशोस्तोरणस्तम्भौ तुलातो दशाङ्गुलोच्छ्रायौ कार्य्यौ तोरणयोरुपरिसूत्र- संनद्धौ मृण्मयावधोमुखौ धटमस्तकचुम्बिनाव- वलम्बौ कार्य्यौ । तुलादण्डः पूर्ब्बपश्चिमयोर्धार्य्यः । पूर्ब्बशिक्ये शिलां तोलयेत् पश्चिमे कर्त्तारं तुलाया उपरि जलं देयं यदि जलं न प्लवते तदा तुला समा ज्ञेया ॥ * ॥ अथैतत्प्रयोगः । कृतोपवासः कृतस्नानादिः प्राड्विवाको ब्राह्मणः कार्य्यं पृच्छेत् निवेदितं विवेचयेत् । ततोऽभि- युक्तं तोलयित्वावतार्य्य धर्म्मावाहनादिकं कुर्य्यात् । ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य ब्राह्मणत्रयं गन्धादिना पूजयित्वा तान् स्वस्तिपुण्याहमृद्धिं प्रत्येकं त्रिर्व्वाचयित्वा दिव्याङ्गभूतहोमार्थं ब्रह्म- चतुष्टयं ऋत्विक्चतुष्टयञ्च पाद्यादिभिरभ्यर्च्च्य वृणुयात् । अशक्तावेकं ब्रह्माणमेकं ऋत्वि- जञ्च । ततस्तुलां सपताकां ध्वजालङ्कृतां भूमौ निघाय तस्यां प्राङ्मुखः प्राड्विवाकः पुष्पा क्षतमादाय ॐ भूर्भुवः स्वरित्युच्चार्य्य । एह्येहि भगवन् धर्म्म ! दिव्ये ह्यस्मिन् समाविश ।

पृष्ठ २/६३८

सहितो लोकपालैश्च वस्वादित्यमरुद्गणैः ॥ इति मन्त्रेण धर्म्ममावाह्य इदमर्घ्यं ॐ धर्म्माय नमः इत्यादिप्रयोगेणार्घ्यपाद्याचमनीयमधुपर्का- चमनीयवस्त्रयज्ञोपवीताचमनीयमुकुटकटक- भूषणान्तं दत्त्वा तथैवार्घ्यादिभूषणान्तं प्रणवादि- नमोऽन्तेनस्वस्वनाम्ना पूर्ब्बस्यां इन्द्राय दक्षिणस्यां यमाय पश्चिमे वरुणाय उत्तरस्यां कुवेराय आग्नेय्यां अग्नये नैरृत्यां निरृतये वायव्यां वायवे ऐशान्यां ईशानाय । इन्द्रस्य दक्षिणपार्श्व अष्ट- वसुभ्यः प्रत्येकं नामभिः । तत्र धवाय ध्रुवाय सोमाय आपाय अनिलाय अनलाय प्रत्यूषाय प्रभासाय । इन्द्रेशानयोर्म्मध्ये तथा द्बादशादि- त्येभ्यः तत्र घात्रे अर्य्यम्णे मित्राय वरुणाय अंशवे भगाय इन्द्राय विवस्वते पूष्णे पर्ज्जन्याय त्वष्ट्रे विष्णवे । अग्निपश्चिमभागे तथैकादश- रुद्रेभ्यः तत्र वीरभद्राय शम्भवे गिरीशाय अजैकपदे अहिव्रध्नाय पिनाकिने अपराजिताय भुवनाधीश्वरायं कपालिने स्थाणवे भवाय । यम- रक्षसोर्म्मध्ये तथा मातृभ्यः तत्र ब्राह्म्यै माहेश्वर्य्यै कौमार्य्यौ वैष्णव्यै वाराह्यै माहेन्द्र्यै चामुण्डायै निरृत्यत्तरे गणेशाय वरुणोत्तरे अष्टमरुद्भ्यः तत्र श्वसनाय स्पर्शनाय वायवे अनिलाय मारु- ताय प्राणाय प्राणेशाय जीवाय घटोत्तरभागे दुर्गायै पाद्यादिभूषणान्त दत्त्वा धर्म्माय गन्ध- पुष्पधूपदीपनैवेद्यानि पूर्ब्बवद्दत्त्वा इन्द्रादिदुर्गा- न्तेभ्यो गन्धादिकं दद्यात् । ततश्चतुर्द्द्रिक्षु चतुर्भि- रृत्विग्भिश्चतुरोऽग्नीन् अशक्तावेकर्त्विजै- कमग्निं प्राड्विवाकः गृह्योक्तविधिना संस्थाप्य प्रणवपुटितां सव्याहृतिकां गायत्त्रीं स्वाहान्ता- मुच्चार्य्य घृतेन पायसेन समिद्भिर्म्मिलिताभिरष्टो- त्तरशतं अष्टाविंशतिं अष्टौ वा जुहुयात् । ततो दक्षिणां दद्यात् । एवं हवनान्तां देवपूजां विधाय शोध्यं कृतोपवासं आर्द्रवाससं पश्चिम- शिक्ये कृत्वा इष्टकांश्च पूर्ब्बशिक्ये कृत्वा उत्तोल्य घटोपरि जलदानेन साम्यमवगम्य अवतारयेत् । ततः प्राड्विवाकः तद्दिनकज्जलमस्या विच्छेदा- ङ्कादिशून्यां पङ्क्तिद्वयेन समसंख्याक्षरेण आदित्यचन्द्रावनिलो नलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च । अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये धर्म्मोऽपि जानाति नरस्य वृत्तम् ॥ इति चतुश्चत्वारिंशदक्षरमन्त्रसमेतार्मभियुक्तार्थ- करणाकरणरूपमिदमस्मै दत्तमिदमृणमस्मान्- मया न गृहीतमित्यादिरूपां प्रतिज्ञां लिपिपत्रे विलिख्य तत् पत्रं शोध्य शिरोगतं कुर्य्यात् । ततः प्राड्विवाको धटमामन्त्रयेदेभिः । त्वं घटो ब्रह्मणा मृष्टः परीक्षार्थं दुरात्मनाम् । घकाराद्धर्म्ममूर्त्तिस्त्वं टकारात् कुटिलं नरम् ॥ धृतो घारयते यस्माद्धटस्तेनाभिधीयते । त्वं वेत्सि सर्व्वभूतानां पापानि सुकृतानि च ॥ त्वमेव देव ! जानीषे न विदुर्यानि मानवाः । व्यवहाराभिशस्तोऽयं मानुषः शुद्धिमिच्छति ॥

तदेनं संशयादस्माद्धर्म्मतस्त्रातुमर्हसि ॥” तुलाधारकञ्च नियमेदनेन । “ब्रह्मध्ना ये स्मृता लोका ये लोकाः कूटसाक्षिणः । तुलाधारस्य ते लोकास्तुलां धारयतो मृषा ॥” शोध्यस्तु तुलामभिमन्त्रयेदनेन । त्वं तुले ! सत्यधामासि पुरा देवैर्विनिर्म्मिता । तत् सत्यं वद कल्याणि ! संशयान्मां विमोचय ॥ यद्यस्मिन् पापकृन्मातस्ततो मां त्वमधो नय । शुद्धश्चेद्गमयोर्द्ध्वं मां सर्व्वं वेत्सि कृताकृतम् ॥ ततः प्राड्विवाकः पूर्ब्बाननं तं पूर्ब्बवद्धटमारो- पयेत् । आरोपितं मा कान्ते पक्षस्यान्ते पर्य्या- काशे देशे स्वाप्सीः कान्तं वक्त्रं वृत्तं पूर्णं चन्द्रं मत्वा रात्रौ चेत् । क्षुत्क्षामः प्राटंश्चेतश्चेतो राहुः क्रूरः प्राद्यात्तस्माद्ध्वान्ते हर्म्मस्यान्ते शय्यै- कान्ते कर्त्तव्या इत्यस्य पञ्चधा पाठकालस्तत्र शुद्धाशुद्धज्ञानाय स्थापयेत् । ततः प्रतिमान- द्रव्यादूर्द्ध्वावस्थाने शुद्धः । अधोऽवस्थाने त्वशुद्धः । समावस्थाने अल्पदोषः । सन्देहे पुनःपरीक्षा देया । कक्षकीलकशिक्यपादाक्षादीनां दृष्ट- कारणव्यतिरेकेण छेदे भङ्गे वाप्यशुद्धिमादि- शेत् । ततः पुरोहिताचार्य्यादीन् दक्षिणादिभि- स्तोषयेत् ।” इति दिव्यतत्त्वम् ॥ तुलाकोटिः, स्त्री, (तुलां सादृश्यं कोटयते इति । कुट + इन् ।) नूपुरः । (यथा, माघे । १२ । ४४ । “लीलाचलत्स्त्रीचरणारुणोत्पल- स्खलत्तुलाकोटिनिनादकोमलः ॥” तुलया मानेन कुटतीति । कुट कौटिल्ये + इन् ।) मानभेदः ॥ अर्वुदः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३२९ ॥ तुलाकोटी, स्त्री, (तुलाकोटि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) तुलाकोटिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तुलाकोषः, पुं, (तुलायाः परिमाणस्य कोष इव ।) तुलापरीक्षा । इति मिताक्षरा ॥ तुलाधारः, पुं, (तुलां धरति धारयति वा । तुला + धृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तुलाराशिः । बणिजि, त्रि । इति मेदिनी । रे, २६४ ॥ तुलागुणः । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्वनाम- ख्यातो बणिग्धर्म्मा पुरुषविशेषः । यथा, महा- भारते । १२ । २६० । ८ । “तुलाधारो बणिग्धर्म्मा वाराणस्यां महायशाः । सोऽप्येवं नार्हते वक्तुं यथा त्वं द्बिजसत्तम ! ॥”) तुलापुरुषदानं, क्ली, (तुलापुरुषस्य तुलोन्मितपुरुष- भारसमपरिमितद्रव्यस्य दानम् । यद्वा, तुला- पुरुषविधिना दानम् ।) षोडशमहादानान्तर्गत- दानविशेषः । यथा, -- “आद्यन्तु सर्व्वदानानां तुलापुरुषसंज्ञितम् ॥” तस्य कालो यथा, -- “नोक्तानि यानि गुह्यानि महादानानि षोडश । तानि ते संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्ब्बशः ॥ तुलापुरुषयागोऽयं येषामादौ विधीयते । अयने विषुवे चैव व्यतीपाते दिनक्षये ॥ युगादिषूपरागेषु तथा मन्वन्तरादिषु ।

संक्रास्त्यां पौर्णमास्याञ्च द्बादशीष्वष्टकासु च ॥ यज्ञोत्सवविवाहेषु दुःस्वप्नाद्भुतदर्शने । द्रव्यब्राह्मणलाभो वा श्रद्धा वा यत्र जायते ॥” तस्य देशो यथा, -- “तीर्थे वायतने गोष्ठकूपारामसरित्सु च । गृहे वाथ वने वापि तडागे रुचिरेऽथवा ॥ महादानानि देयानि संसारभयभीरुणा ॥” अस्य विधानं यथा, -- “पुण्यां तिथिमथासाद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । मण्डपं रचयेद्बिद्बान् षोडश द्बादश वा करान् ॥ मण्डपं कारयेद्बिद्बांश्चतुर्भद्रासनं बुधः । सप्तहस्ता भवेद्वेदी मध्ये पञ्चकराथ वा ॥ तन्मध्ये तोरणं कुर्य्यात् सारदारुमयं शुभम् । कुर्य्यात् कुण्डानि चत्वारि चतुर्द्दिक्षु विचक्षणः ॥” तुलारोपणप्रस्तावे । “रश्मिभिस्तोरणाग्रे तु बन्धयेच्च विधानतः । सुमेखलायोनिसमायुतानि संपूर्णकुम्भानि सहासनानि । सुताम्रकुण्डद्वयसंयुतानि सयज्ञपात्राणि सहस्रुवाणि ॥ हस्तप्रमाणानि तिलाज्यपूर- पुष्पोपहाराणि सुशोभनानि । पूर्ब्बोत्तरे हस्तमिता च वेदी ग्रहादिदेवेश्वरपूजनाय ॥ अर्घ्यार्च्चनं ब्रह्मशिवाच्युतानां तत्रैव कार्य्यं फलवस्त्रमाल्यैः । ब्रह्मशिवाच्युतानां प्रतिमासु पूजा कार्य्या इत- रेषां स्थण्डिले कार्य्या । लोकेशवर्णाः परितः पताका- मध्ये ध्वजं किङ्किणिकायुतं स्यात् ॥ द्वारेषु कार्य्याणि च तोरणानि चत्वार्य्यपि क्षीरवनस्पतीनाम् । द्बारेषु कुम्भद्बयमत्र कार्य्यं स्रग्गन्धधूपाम्बररत्नयुक्तम् ॥ * ॥ यत्पूर्ब्बं सारदारुमयं कुर्य्यादित्युक्तं तस्येदानी- मनुष्ठानमाह । सालेङ्गुदीचन्दनदेवदारु- श्रीपर्णिविल्वप्रियकाञ्चनोत्थम् । स्तम्भद्बयं हस्तयुगावखातं कृत्वा दृढं पञ्चकरोच्छ्रितं तत् ॥ तदन्तरं हस्तचतुष्टयं स्या- दथोत्तरायाञ्च तदङ्गमेव ॥ * ॥ चतुर्हस्ता तुला कार्य्या पादौ कार्य्यौ तथाविधौ । अन्तरन्तु तयोर्हस्तौ भवेदध्यर्द्धमेव च ॥ समानजातिश्च तुलावलम्ब्या हैमेन मध्ये पुरुषेण युक्ता । हैमेन पुरुषेणेति सुवर्णनिर्म्मितबासुदेवाकृति- नेति बोद्धव्यम् । दैर्घ्येण सा हस्तचतुष्टयं स्यात् पूर्णत्वमस्यास्तु दशाङ्गुली स्यात् ॥ सुवर्णपत्राभरणा च कार्य्या सुलोहपाशद्वयशृङ्खलाभिः ।

पृष्ठ २/६३९

युता सुवर्णेन तु रत्नमाला विभूषिता माल्यविलेपनाढ्या ॥ चक्रं लिखेद्बारिजगर्भयुक्तं नानारजोभिर्भुवि कीर्णपुष्पम् । वितानकञ्चोपरि पञ्चवर्णं संस्थापयेत् पञ्चपताकशोभम् ॥ इति तुलानिर्म्माणमुक्तम् ॥ * ॥ अथ द्बिजा वेदविदश्च कार्य्याः सुवामवेशान्वयशीलयुक्ताः । विधानदक्षाः पटवोऽनुकूला ये चार्य्यदेशप्रभवा द्विजेन्द्राः ॥ गुरुश्च वेदाङ्गविदार्य्यदेश- समुद्भवः शीलकुलाभिरूपः । कार्य्यः पुराणाभिरतोऽतिदक्षः प्रसन्नगम्भीरसरस्वतीकः ॥ पूर्ब्बेण ऋग्वेदविदौ यथास्तां यजुर्व्विदौ दक्षिणतश्च शस्तौ । स्थाप्यौ द्विजौ सामविदौ च पश्चा- दथर्व्वणावुत्तरतश्च कार्य्यौ ॥ विनायकादिग्रहलोकपाल- वस्वष्टकादित्यमरुद्गणानाम् । ब्रह्माच्युतेशानवनस्पतीनां स्वमन्त्रतो होमचतुष्टयं स्यात् ॥ जप्यानि सूक्तानि तथैव चैषा- मनुक्रमेणापि यथा स्वरूपम् । अभ्यर्च्चयेल्लोकपतीन् क्रमेण मन्त्रैरमीभिर्यजमानयुक्तः ॥ इत्यावाह्य सुरान्दद्यादृत्विग्भ्यो हेमभूषणम् । कुण्डलानि च हैमानि सूत्राणि कटकानि च ॥ द्विगुणं गुरवे दद्याद्भूषणाच्छादनादिकम् । जपेयुः शान्तिकाध्यायं जापकाः सर्व्वतो दिशम् ॥ उपोषितास्ततः सर्व्वे कृत्वैवमधिवासनम् । आदावन्ते च मध्ये च कुर्य्याद्ब्राह्मणवाचनम् ॥ ततो मङ्गलशब्देन स्नापितो वेदपुङ्गवैः । त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य गृहीतकुसुमाञ्जलिः ॥ शुक्लमाल्याम्बरो भूत्वा तां तुलामभिमन्त्रयेत् । नमस्ते सर्व्वदेवानां शक्तिस्त्वं शक्तिमास्थिता । साक्षीभूता जगद्धात्रा निर्म्मिता विश्वयोनिना ॥ एकतः सर्व्वसत्यानि तथा भूतशतानि च । धर्म्माधर्म्मकृतां मध्ये स्थापितासि जगद्धिते ॥ त्वं तुले ! सर्व्वभूतानां प्रमाणमिह कीर्त्तिता । मां तोलयन्ती संसारादुद्धरस्व नमोऽस्तु ते ॥ योऽस्य तत्त्वाधिपो देवः पुरुषः पञ्चविंशकः । स एवाधिष्ठितो देवि ! त्वयि तस्मान्नमोऽस्तुते ॥ नमो नमस्ते गोविन्द ! तुलापुरुषसंज्ञक ! । त्वं हरे ! तारयस्वास्मानस्मात् संसारसागरात् ॥ पुण्यं कालमथासाद्य कृत्वाधिवासनं पुनः । षुनः प्रदक्षिणं कृत्वा तां तुलामारुहेद्बुधः ॥ सखड्गचर्म्मः कवची सर्व्वाभरणभूषितः । धर्म्मराजमथादाय हैमं सूर्य्येण संयुतम् ॥ कराभ्यां मृदुमुष्टिभ्यामास्ते पश्यन् हरेर्मुखम् । ततोऽपरे तुलाभागे न्यसेयुर्द्विजपुङ्गवाः ॥

सा स्यादभ्यधिकं यावत् काञ्चनं चातिनिर्म्मलम् पुष्टिकामस्तु कुर्व्वीत भूमिसंस्थन्नरेश्वर ! ॥ क्षणमात्रं ततः स्थित्वा पुनरेतदुदीरयेत् । नमस्ते साक्षीभूतानां साक्षीभूते सनातनि ! ॥ पितामहेन देवि ! त्वं निर्म्मिता परमेष्ठिना । त्वया धृतं जगत् सर्व्वं सहस्थावरजङ्गमम् ॥ सर्व्वभूतात्मभूतस्थे नमस्ते विश्वधारिणि । ततोऽवतीर्य्य गुरवे पूर्ब्बमर्द्धं निवेदयेत् ॥ प्राप्य तेषामनुज्ञाञ्च तथान्येभ्योऽपि दापयेत् । दीनानाथविशिष्टादीन् पूजयेत् ब्राह्मणैः सह ॥ न चिरं घारयेद्गेहे हेम संप्रोक्षितं बुधः । तिष्ठद्भयावहं यस्माच्छोकव्याधिकरं नृणाम् ॥ शीघ्रं परस्वीकरणात् श्रेयः प्राप्नोति पुष्कलम् ॥” तस्य द्रव्यविशेषेण फलं यथा, -- “अष्टानामपि धातूनां यस्तुलां कुरुते नरः । सर्व्वपापैः प्रमुच्येत मनोवाक्कायसम्भवैः ॥ यावद्धातु स्थितं तत्र तावत् कोटिशतानि च । मोदते तत्र वर्षाणां स्वर्गलोके न संशयः ॥ अथ मानुष्यमाक्रम्य कदाचित् कालपर्य्यये । धनधान्यसमृद्धो वै जायते महतां कुले ॥ आत्मनस्तु तुलां कृत्वा सुवर्णं यः प्रयच्छति । स तारयेत् पितृगणान् दश पूर्ब्बान् दशापरान् ॥ आत्मनस्तु तथा तद्वत् फलभाग्जायते नरः । जन्मप्रभृति यत् पापं मातृकं पैतृकं तथा ॥ सुवर्णदानात् दारिद्र्यं न पश्यति कदाचन । रजतस्य तुलां कृत्वा सुकृती यः प्रयच्छति ॥ तावद्बर्षप्रमाणेन निर्म्मलः स्वर्गभाग्भवेत् । अनन्तरं भवेद्राजा पृथिव्यां नात्र संशयः ॥ सुवर्णहारी कुष्ठी वा सर्व्वव्याधियुतोऽपि वा । ताम्रस्य तु तुलां कृत्वा मुच्यते नात्र संशयः ॥ स तु वर्षसहस्रं वै स्वर्गलोके महीयते । कांस्यस्य तु तुलां कृत्वा विप्रेभ्यो यः प्रयच्छति ॥ स तु इन्द्रपदं प्राप्य ऊर्व्वश्या सह मोदते । आयसस्य तुलां कृत्वा दाता रत्नाधिपो भवेत् ॥ लभते ह्युत्तमस्थानं बलवान् जायते सदा । रैत्यस्य तु तुलां कृत्वा यो ददाति द्बिजातये ॥ सोऽप्सरःशतसंकीर्णे विमाने दिवि मोदते । सीसकस्य तुलां कृत्वा यो ददातीह मानवः ॥ स गन्धर्व्वपदं गच्छेत् नानाभरणभूषितः । रङ्गस्य तु तुलां कृत्वा विप्रेभ्यो यः प्रयच्छति ॥ विमुक्तः सर्व्वपापेभ्यश्चन्द्रसायुज्यमाप्नुयात् । घृतस्य तु तुलां कृत्वा ये प्रयच्छन्ति मानवाः ॥ तेजस्विनोऽभिजायन्ते गोभिश्च चिरजीविनः । तैलस्य तु तुलां कृत्वा यो वै दद्याद् द्बिजा- तये ॥ अरागित्वं सुखित्वं वै आयुष्मानपि जायते । अन्नदः सर्व्वसौभाग्यं सर्व्वान् कामान् मधुप्रदः ॥ अनेन विधिना यस्तु तुलापुरुषमाचरेत् । प्रतिलोकाधिपस्थाने प्रतिमन्वन्तरं वसेत् ॥ विमानेनार्कवर्णेन किङ्किणीजालमालिना । पूज्यमानोऽप्सरोभिश्च ततो विष्णुपुरं व्रजेत् ॥ कल्पकोटिशतं यावत्तस्मिल्लोके महीयते ॥

कर्म्मक्षयादिह पुनर्भुवि राजराजो भूपालमौलिमणिराजितपादपीठः । श्रद्धान्वितो भवति यज्ञसहस्रयाजी दीप्तप्रतापजितसर्व्वमहीपलोकः ॥ यो दीप्यमानमपि पश्यति तन्नियुक्तः कालान्तरे स्मरति वाचयतीह लोके । यो वा शृणोति पठतीन्द्रसमानरूपः प्राप्नोति वासवपुरं परदेवजुष्टम् ॥” इति दानसागरः ॥ तुलावीजं, क्ली, (तुलायास्तोलनस्य वीजं मूलम् । यद्वा, तुलायै परिमाणाय वीजम् ।) गुञ्जा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुलिः, स्त्री, (तुरिः । रस्य लः ।) तुरी । इति शब्दरत्नावली ॥ तूलिका । इत्यमरटीकासार- सुन्दरी ॥ तुलिका, स्त्री, (तोलयति सादृश्यं गच्छतीति । तुल + बाहुलकात् इकन् । स च कित् ।) खञ्ज- निका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तुलिनी, स्त्री, (तूलमस्ति फलेऽस्याः । तुल + इनिः । ङीप् । पृषो ह्रस्वः ।) शाल्मलिः । इति रत्नमाला ॥ तुलिफला, स्त्री, (तूलि तूलयुक्तं फलं यस्याः । पृषो- दरादित्वात् ह्रस्वः ।) शाल्मलिः । इति रत्न- माला ॥ तुली, स्त्री, (तुरी + रस्य लः ।) तुरी । इति शब्दरत्नावली ॥ तुल्यः, त्रि, (तुलया सम्मितः । “नौवयोधर्म्मेति ।” ४ । ४ । ९१ । इति यत् ।) सादृश्ययुक्तः । तत्- पर्य्यायः । समः २ सदृक्षः ३ सदृशः ४ सदृक् ५ साधारणः ६ समानः ७ । इत्यमरः । २ । १० । ३७ ॥ सधर्म्मः ८ सम्मितः ९ स्वरूपः १० । इति जटा- धरः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २७८ । “तुल्यार्थं तुल्यसामर्थ्यं मर्म्मज्ञं व्यवसायिनम् । अर्द्धराज्यहरं भृत्यं यो न हन्यात् स हन्यते ॥”) उत्तरपदस्थास्तुल्यवाचका यथा । निभः १ सङ्काशः २ नीकाशः ३ प्रतीकाशः ४ उपमा ५ । इत्यमरः । २ । १० । ३८ ॥ भूतः ६ रूपः ७ कल्पः ८ । इति भरतः ॥ प्रभः ९ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (पुं, स्वनामख्यातो गन्धर्व्वविशेषः । यथा, महाभारते । १ । १०१ । ७ । “गन्धर्व्वराजो बलवांस्तुल्यनामाभ्ययात्तदा ॥”) तुल्यपानं, क्ली, (तुल्यैरात्मीयजनैः सह पानम् ।) आत्मीयेन जनेन सह मिलित्वा एककाले कृतं पानम् । तत्पर्य्यायः । सपीतिः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ५५ ॥ तुवरः, पुं क्ली, (तवति हिनस्ति रोगानिनि । तु + बाहुलकात् ष्वरच्प्रत्ययेन साधुः ।) कषाय- रसः । इत्यमरः । १ । ५ । ९ ॥ त्रि, कषाययुक्तः । (यथा, सुश्रुते १ । ४५ । “नातिसान्द्रद्रवं तक्रं स्वाद्बम्लं तुवरं रसे ॥”) श्मश्रुहीनः । इत्युणादिकोषः ॥ तुवरथावनालः, पुं, (तुवरः कषायो यावनालः ।) घान्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । तुवरः २ कषाय-

पृष्ठ २/६४०

यावनालः ३ रक्तयावनालः ४ लोहितकुस्तुम्बुरु- धान्यम् ५ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । उष्ण- त्वम् । विरेचकत्वम् । संग्राहित्वम् । वातशमन- त्वम् । विदाहित्वम् । शोषकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुवरिका, स्त्री, (तुवरः कषायरसोऽस्त्यस्याः । तुवर + ठन् ।) सुराष्ट्रजमृत्तिका । इत्यमरः । २ । ४ । १३१ ॥ (तुवर्य्येव । तुवरी + स्वार्थे कन् ह्रस्वश्च ।) आढकी । इति भरतः ॥ तुवरी, स्त्री, (तुवर + षित्त्वात् ङीष् ।) आढकी । (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “आढकी तुवरी ज्ञेया ॥” वर्व्वरी तुलसी । तत्पर्य्यायाश्च यथा, -- “वर्व्वरी तुवरी तुङ्गी खरपुष्पाजगन्धिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) सौराष्ट्रमृत्तिका । तत्पर्य्यायः । मृत् २ सौराष्ट्री ३ मृत्स्ना ४ आसङ्गः ५ मसी ६ सुराष्ट्रजा ७ मृत्तालकम् ८ काली ९ मृत्तिका १० सुर- मृत्तिका ११ स्तुत्या १२ काक्षी १३ सुजाता १४ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । कषाय- त्वम् । उष्णत्वम् । लेखनत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । ग्राहित्वम् । छर्दिपित्तजृम्भानाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ “तुवरी ग्राहिणी शीता लघ्वी कफविषास्रजित् । तीक्ष्णोष्णा वह्निदा कण्डूकुष्ठकोठकृमिप्रणुत् ॥” इति भावप्लकाशः ॥ तुवरीशिम्बः, पुं, (तुवरी आढकीव शिम्बः । तुवरीसदृशत्वात् तथात्वम् । यद्वा, तुवर्य्या इव शिम्बा फलत्वक् यस्य ।) चक्रमर्द्दकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तुविः, स्त्री, तुम्बी । इति शब्दमाला ॥ (बहु- शब्दार्थः । इति निघण्टुः । ३ । १ ॥ “तवति- र्वृद्ध्यर्थः सौत्रो धातुः । ‘अच इः ।’ उणां ४ । १३८ । इति इः । वृद्धिर्हि बहुः ।” इति तट्टीका ॥ “उरु । तुवि । पुरु । भूरि । शश्वत् । विश्वम् । परीणसा । व्यानशिः । शतम् । सह- स्रम् । सलिलम् । कुविदिति द्वादश बहु- नामानि ॥” इति निघण्टुः । ३ । १ ॥ यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३० । “तुविकूर्मिरृधावान् ॥”) तुष, ऌ य औ ञि तुष्टौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-अकं-अनिट् ।) ऌ, अतुषत् । य, तुष्यति । औ, तोष्टा । ञि, तुष्टोऽस्ति । इति दुर्गादासः ॥ तुषः, पुं, (तुष + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) धान्यत्वक् । (यथा, प्रबोधचन्द्रो- दये द्वितीयाङ्के । “ब्रीहीन् जिहासति सितोत्तमतण्डुलाढ्यान् को नाम भोस्तुषकणोपहितान् हितार्थी ॥”) विभीतकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५८ ॥ तुषग्रहः, पुं, (तुषेण गृह्यते इति । ग्रह + कर्म्मणि अप् ।) अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

तुषसारः, पुं, (तुषं सरति अनुसरतीति । सृ + अण् । तुषपुञ्जाभ्यन्तरे क्रमशः सञ्चारादस्य तथात्वम् ।) अग्निः । इति शब्दमाला ॥ तुषानलः, पुं, (तुषस्यानलः ।) तुषाग्निः । तत्- पर्य्यायः । कुकूलः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । १६७ ॥ (यथा, धूर्त्तसमागमे । “तुषानलकणप्रायाश्च भूरेणवः ॥”) तुषारः, पुं, (तुष्यत्यनेन शस्यादिरिति । तुष तुष्टौ + “तुषारादयश्च ।” उणां ३ । १३९ । इति आरन् स च कित् ।) हिमम् । (यथा, ऋतु- संहारे । ४ । १ । “विलीनपद्मः प्रपतत्तुषारो हेमन्तकालः समुपागतः प्रिये ! ॥” तौषारलक्षणगुणाश्च यथा, -- “अपि नद्याः समुद्रान्ते वह्निरापस्तदुद्भवाः । धूमावयवनिर्मुक्तास्तुषाराख्यास्तु ताः स्मृताः ॥ अपि नद्याः समुद्रान्ते वह्निः नदीमारभ्य समुद्र- पर्य्यन्ते वह्निरास्ते तदुद्भवाः । वह्निभवा धूमा- वयवनिर्मुक्ता धूमांशरहिताः । आपस्तुषा- राख्याः । तुष इति लोके । तुषार इति च । अपथ्याः प्राणिनां प्रायः भूरुहाणान्तु न हिताः । तुषाराम्बु हिमं रूक्षं स्याद्वातलमपित्तलम् । कफोरुस्तम्भकण्ठाग्निमेहगण्डादिरोगनुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्बितीये भागे ॥) देशभेदः । (तद्देशोद्भवे, पुं भूस्नि । यथा, मात्स्ये । १२० । ४५ । “तुषारान् वर्वरान् कारान् पह्नवान् पारदान् शकान् ॥”) शीकरः । हिमभेदः । इति हेमचन्द्रः । ६ । २१ ॥ (यथा, माघे । १ । १५ । “न यावदेतावुदपश्यदुत्थितौ जनस्तुषाराञ्जनपर्व्वताविव ॥”) कर्पूरभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शीतले, त्रि । यथा, नैषधे । ३ । ९३ । “अपां हि तृप्ताय न वारिधारा स्वादुः सुगन्धिः स्वदते तुषारा ॥” तुषितः, पुं, (तुष्यतीति । तुष तुष्टौ + बाहुलकात् कितच् । यद्वा, तुष + क्विप् । तुट् सन्तोषो ऽस्य जातः । तारकादित्वात् इतच् ।) देव- गणविशेषः । इत्यमरः । १ । १ । १० ॥ ते षट्त्रिंशत् स्मृताः । इति भरतः ॥ केषाञ्चिन्मते द्वादश । ते तु मन्वन्तरभेदे विभिन्ननामानः । यथा, -- “प्राणापानसमानाश्च उदानो व्यान एव च । चक्षुः श्रोत्ररसा घ्राणस्पर्शौ बुद्धिर्म्मनस्तथा । द्वादशैते तु तुषिता देवाः स्वारोचिषेऽन्तरे ॥” इति सारसुन्दरी ॥ (यथाच विष्णुपुराणे । १ । १५ । १२७-१३३ । “पूर्व्वमन्वन्तरे श्रेष्ठा द्वादशासन् सुरोत्तमाः । तुषिता नाम तेऽन्योन्यमूचुर्वैवस्वतेऽन्तरे ॥ उपस्थितेऽतियशसश्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः । समवायीकृताः सर्व्वे समागम्य परस्परम् ॥

आगच्छत द्रुतं देवा अदितिं संप्रविश्य वै । मन्वन्तरे प्रसूयामस्तन्नः श्रेयो भविष्यति ॥ एवमुक्त्वा तु ते सर्व्वे चाक्षुषस्यान्तरे मनोः । मारीचात् कश्यपात् जातास्तेऽदित्या दक्षकन्यया । तत्र विष्णुश्च शक्रश्च जज्ञाते पुनरेव च । अर्य्यमा चैव धाता च त्वष्टा पूषा तथैव च ॥ विवस्वान् सविता चैव मित्रो वरुण एव च । अंशो भगश्चादितिजा आदित्या द्वादश स्मृताः ॥ चाक्षुषष्यान्तरे पूर्ब्बमासन् ये तुषिताः सुराः । वैवस्वतेऽन्तरे ते वै आदित्या द्वादश स्मृताः ॥” तथा च मत्स्यपुराणे । ६ । ३ -- ४ । “तुषिता नाम ये देवाश्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः । वैवस्वतेऽन्तरे चैते आदित्या द्वादश स्मृताः ॥ इन्द्रो धाता भगस्त्वष्टा मित्रोऽथ वरुणो यमः । विवस्वान् सविता पूषा अंशुमान् विष्णुरेव च ॥” तथा, भागवते । ४ । १ । ७ । “तोषः प्रतोषः सन्तोषो भद्रः शान्तिरिडस्पतिः । इध्मः कविर्विभुः स्वाहा सुदेवो रोचनो द्बिषट् । तुषिता नाम ते देवा आसन् सायम्भुवान्तरे ॥”) तुषोत्थं, क्ली, (तुषादुत्तीष्ठतीति । उत् + स्था + कः ।) तुषोदकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुषोदकं, क्ली, (तुषादुत्थितमुदकम् ।) काञ्जि- कम् । इति हारावली । ११५ ॥ काञ्जिक- भेदः । अस्य लक्षणं यथा, -- “तुषोदकं यवैरामैः सतुषैः शकलीकृतैः ॥” यवैरुदकसहितैः सन्धानवर्गोक्तत्वात् ॥ अस्य गुणाः । दीपनत्वम् हृद्यत्वम् । पाण्डु- क्रिमिगदवस्तिशूलनाशित्वम् । तीक्ष्णत्वम् । उष्णत्वम् । पाचनत्वम् । पित्तरक्तकारित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (यथाच । “तुषोदकं वातहरं प्रभेदि प्रकोपयेद्रक्तपित्तं सदैव । विपाचनं स्याज्जरणं कृमिघ्न- मजीर्णहन्तृ कटुकं विपाके ॥” इति हारीते प्रथमे स्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) तुष्टः, त्रि, (तुष + कर्त्तरि क्तः ।) तोषप्राप्तः । यथा, पुराणे । “तस्मिंस्तुष्टे जगत्तुष्टं प्रीणिते प्रीणितं जगत् ॥” (यथाच हितोपदेशे । “सर्व्वा एवापदस्तस्य यस्य तुष्ट न मानसम् ॥”) तुष्टिः, स्त्री, (तुष + भावे क्तिन् ।) तोषः । (यथा, मनुः । २ । ६ । “वेदोऽखिलो धर्म्ममूलं स्मृतिशीले च तद्बिदाम् । आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥”) अधिगतार्थादन्यत्र तुच्छत्वबुद्धिः । इति चण्डी- टीकायां नागोजीभट्टः ॥ (सा च नवविधा । इति सांख्याचार्य्याः ॥ तथाचोक्तम् । “आध्यात्मिक्यश्चतस्रः प्रकृत्युपादानकाल- भाग्याख्याः । वाह्याविषयोपरमात् पञ्च नव तुष्टयोऽभिमताः ॥” इयमेव पुराणमते दक्षस्य प्रजापतेः कन्या धर्म्मस्य पत्नी च । यथा, मार्कण्डेये । ५० । १९ । २१ ।

पृष्ठ २/६४१

“प्रसूत्याञ्च तथा दक्षश्चतस्रो विंशतिस्तथा । ससर्ज्ज कन्यास्तासाञ्च सम्यङ्नामानि मे शृणु ॥ श्रद्धा लक्ष्मीर्धृतिस्तुष्टिः पुष्टिर्मेधा क्रिया तथा । बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिः सिद्धिः कीर्त्तिस्त्रयो- दशी ॥ पत्न्यर्थे प्रतिजग्राह धर्म्मो दाक्षायणीः प्रभुः ॥”) मातृकाविशेषः । इति भवदेवभट्टः ॥ (शक्ति- विशेषः । यथा, देवीभागवते । १ । १५ । ६१ । “तुष्टिः पुष्टिः क्षमा लज्जा जृम्भा तन्द्रा च शक्तयः । संस्थिताः सर्व्वतः पार्श्वे महादेव्याः पृथक् पृथक् ॥”) तुष्टुः, पुं, (तुष + बाहुलकात् तुक् ।) कर्ण- मणिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तुस, ध्वाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) तोषति । इति दुर्गादासः ॥ तुसः, पुं, (तुषः । पृषोदरादित्वात् सत्वम् ।) तुषः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ तुस्तं, क्ली, धूलिः । इति लिङ्गादिसंग्रहे बुस्तशब्द- टीकायां सारसुन्दरी ॥ तुह, इर् अर्द्दने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) इर्, अतुहत् अतोहीत् । अर्द्दनमिह वधः । इति दुर्गादासः ॥ तुहिनं, क्ली, (तोहति अर्द्दति तुह्यतेऽनेनेति वा । तुह + “वेपितुह्योर्ह्रस्वश्च ।” उणां । २ । ५२ । इति इनन् गुणे कृते ह्रस्वश्च ।) हिमम् । इत्य- मरः । १ । ३ । १८ ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ६३२ । “सा श्यामा तन्वङ्गी दहता शीतोपचारतीव्रेण । विरहेण पाण्डिमानं नीता तुहिनेन दूर्व्वेव ॥”) चन्द्रतेजः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । २ । ५८ । “किं चन्दनैः सकर्परैस्तुहिनैः शीतलैश्च किम् । सर्व्वे ते मित्रगात्रस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥” शीतले, त्रि । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३६६ । “प्रसरतु शरत्त्रियामा जगन्ति धवलयतु धाम तुहिनांशोः । पञ्जरचकोरिकाणां कणिकाकल्पोऽपि न विशेषः ॥”) तुहिनांशुतैलं, क्ली, (तुहिनांशोः कर्पूरस्य तैलम् ।) कर्पूरतैलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तूड, ऋ अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) षष्ठस्वरी । ऋ, अतुतूडत् । इति दुर्गादासः ॥ तूण, क सङ्कोचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्यादिः । क, तूणयति चक्षुः सङ्कुचितं स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ तूण, क ङ पूरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) क ङ, तूणयते । इति दुर्गा- दासः ॥ तूण, त् क सङ्कोचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-अकं-सेट् ।) दीर्घी मूर्द्धन्योपधः । अतुतूणत् । इति दुर्गादासः ॥

तूणः, पुं स्त्री, (तूण्यते पूर्य्यते बाणैरिति । तूण + पूरणे घञ् ।) बाणाधारः । तत्पर्य्यायः । उपा- सङ्गः २ तूणीरः ३ निषङ्गः ४ इषुधिः ५ । इत्य- मरः । २ । ८ । ८८ ॥ तूणी ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १७ । ३ । “तूणखड्गधरः शूरो बद्धगोधाङ्गुलित्रवान् ॥”) तूणकं, क्ली, (तूणयति सङ्कुचितं भवति समा- निकापदद्वयमिति । तूण + ण्वुल् ।) छन्दो- विशेषः । यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । “तूणकं समानिकापदद्वयं विनान्तिमम् ॥” तूणी, स्त्री, (तूण्यते पूर्य्यते बाणैरिति । तूण + कर्म्मणि घञ् । गौरादित्वात् ङीष् ।) तूणः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ९ । ५६ । “तूणीमुखोद्धृतशरेण विशीर्णपङ्क्ति ॥” वेदनाविशेषः । यथा, सुश्रुते निदानस्थाने १ अध्याये । “अधो या वेदना याति वर्चोमूत्राशयोत्थिता । भिन्दन्तीव गुदोपस्थं सा तूणीत्युपदिश्यते ॥”) तूणी, [न्] पुं, (तूणवदाकृतिरस्त्यस्येति । तूण + इनिः ।) नन्दीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “तूणी तुन्नक आपीनस्तुणिकः कच्छकस्तथा । कुठेरकः कान्तलको नन्दिवृक्षश्च नन्दकः ॥” गुणाश्चास्य यथा, -- “तुणी रक्तः कटुः पाके कषायो मधुरो लघुः । तिक्तो ग्राही हिमो वृष्यो व्रणकुष्ठास्रपित्त- जित् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तूणयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । १८ । ३५ । “आरुह्य भगवान् विष्णुर्गरुडं पक्षिपुङ्गवम् । शङ्खी चक्री गदी खड्गी शार्ङ्गी तूणी तलत्र- वान् ॥”) तूणीकः, पुं, (तूणी तूण इव कायतीति । कै + कः ।) नन्दीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तूणीरः, पुं, (तूण्यते पूर्य्यते बाणैरिति । तूण + बाहुलकात् ईरन् ।) तूणः । इत्यमरः । २ । ८ । ८८ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २८ । १६ । “तस्य पार्थो धनुश्छित्त्वा तूणीरान् सन्निकृत्य च । त्वरमाणो द्विसप्तत्या सर्व्वमर्म्मस्वताडयत् ॥” क्लीवलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, तत्रैव । ६ । ५१ । ५१ । “तूणीराण्यथ यन्त्राणि विचित्राणि धनूंषि च ॥”) तूतकं, क्ली, तुत्थम् । इतिशब्दचन्द्रिका ॥ तुतिया इति भाषा ॥ (तुत्थशब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञात- व्यम् ॥) तूदः, पुं, (तुदतीति । तुद व्यथने + “इगुपधेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) तूलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तूर, य ङ ई हिंसे । वेगे । इति कविकल्पद्रुमः । (दिवां-आत्मं-सकं-वेगे अकं-सेट् ।) य ङ, तूर्य्यते । ई, तूर्णः । इति दुर्गादासः ॥

तूरं, क्ली, (तूर्य्यते ताड्यते इति । तूर + घञ् ।) वाद्यम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २०० ॥ तूरी, स्त्री, (तूरं वाद्यविशेषस्तदाकृतिः पुष्पादौ अस्त्यस्येति । तूर + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) धुस्तूरवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ तूर्णं, क्ली, (त्वर सम्भ्रमे + क्तः । पक्षे इडभावः “ज्वरत्वरेति ।” ६ । ४ । २० । इत्यूट् । “रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्ब्बस्य च दः ।” ८ । २ । ४२ । इति तस्य नः ।) शीघ्रम् । (यथा, देवीभाग- वते । १ । १० । ३१ । “तां दृष्ट्वा चपलापाङ्गीं समीपस्थां वराप्सराम् । पञ्चबाणपरीताङ्गस्तूर्णमासीद्धृतव्रतः ॥”) तद्बति, त्रि । इत्यमरः । १ । २ । ६८ ॥ तूर्णिः, पुं, (त्वरते त्वरणं वा । त्वर + “बहिश्रिश्रु- युद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित् ।” उणां । ४ । ५१ । इति निः स च नित् ।) मलम् । इत्युणादि- कोषः । २ । १४१ ॥ त्वरा । इति हेमचन्द्रः । २ । २३६ ॥ श्लोकः । मनः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (क्षिप्रे, त्रि । इति निघण्टुः । २ । १५ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १० । ८८ । ६ । “मायामू तु यज्ञियानामेतामपो यत्तूर्णिश्चरति प्रजानन् ॥” “तूर्णिस्त्वरमाणः ।” इति सायनः ॥) तूर्य्यं, क्ली, (तूर्य्यते ताड्यते इति । तूर् + ण्यत् ।) वाद्यम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २८६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ११३ । ४४ । “स तूर्य्यशतशङ्खानां भेरीणाञ्च महास्वनैः । हर्षयन् सर्व्वशः पौरान् विवेश गजसाह्व- यम् ॥”) तूर्य्यखण्डः, पुं, (तूर्य्यस्य खण्ड इव ।) द्रगडवाद्यम् । इति हारावली । २२२ ॥ (क्वचित् तूर्य्यगण्डोऽपि पाठः ॥) तूल, क ङ पूरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) दीर्घी । क ङ, तूलयते । इति दुर्गादासः ॥ तूल, क निष्कर्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) दीर्घी । निष्कर्ष इह इयत्ता- परिच्छेदः । क, तूलयति काञ्चनं बणिक् । इति दुर्गादासः ॥ (क्वचित् तूल कि निष्कर्षे इति पाठोऽपि दृश्यते । कि, तूलति तूलयति ॥) तूलं, क्ली, (तूलयते पूरयति सर्व्वं व्यापकत्वात् । तूल पूरणे + कः ।) आकाशम् । इति मेदिनी । ले, २५ ॥ अश्वत्थाकारवृक्षविशेषः । पलाश- पिपल इति तूत इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । तूदः २ ब्रह्मकाष्ठम् ३ ब्राह्मणेष्टः ४ पूषकः ५ ब्रह्मदारु ६ सुपुष्पम् ७ सुरूपम् ८ नीलवृन्त- कम् ९ क्रमुकः १० विप्रकाष्ठम् ११ मदसारः १२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ पूगः १३ । तत्पक्वफल- गुणाः । गुरुत्वम् । स्वादुत्वम् । हिमत्वम् । पित्तानिलनाशित्वञ्च । तदामफलगुणाः । गुरु- त्वम् । सारकत्वम् । अम्लत्वम् । उष्णत्वम् । रक्तपित्तकारित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ मधु-

पृष्ठ २/६४२

राम्लत्वम् । दाहप्रशमनत्वम् । वृष्यत्वम् । कषा- यत्वम् । कफनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तूलं, क्ली पुं, (तूल्यते इयत्तया परिच्छिद्यते इति । तूल + कर्म्मणि घञ् । यद्बा, तूलयते स्वल्पोऽपि बहुस्थानं पूरयतीति । तूल + “इगुपधेति ।” कः ।) कार्पासादितूलः । (इति मेदिनी । ले, २६ ॥) तत्पर्य्यायः । पिचुः २ । इत्यमरः । २ । ९ । १०६ ॥ पिचुलः ३ पिचुतूलः ४ तूलपिचुः ५ । इत्यमर- टीका ॥ पिचुतूलम् ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । १० । ३६ । “विपरीतं यदा दैवं तृणं वज्रसमं भवेत् । विधिश्चेत् सुमुखः कामं कुलिशं तूलवत्तदा ॥”) तूलकं, क्ली, (तूल + खार्थे कन् ।) तूलः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २० । ५ ॥ तूलकार्म्मुकं, क्ली, (तूलाय तूलस्फोटनाय कार्म्मुक- मिव ।) तूलस्फोटनार्थधनुः । धुनखरा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पिञ्जलम् २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तूलचापः, पुं, (तूलाय तूलस्फोटनाय चाप इव ।) तूलकार्म्मुकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तूलनालिका, स्त्री, (तूलनिर्म्मिता नालिका नाली ।) पिञ्जिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पाँइज इति भाषा ॥ तूलनाली, स्त्री, (तूलनिर्म्मिता नाली ।) तूल- नालिका । इति भूरिप्रयोगः ॥ तूलपिचुः, पुं, (तूलप्रधानः पिचुस्तूलवृक्षः ।) तूलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तूलवृक्षः, पुं, (तूलस्य तूलप्रधानो वा वृक्षः ।) शाल्मली । इति राजनिर्घण्टः तूलशर्करा, स्त्री, (तूलस्य शर्करेव ।) कार्पास- वीजम् । इति शब्दमाला ॥ तूलसेचनं, क्ली, (तूलस्य सेचनम् ।) सूत्रकर्त्तनम् । इति शब्दमाला ॥ काटना इति भाषा ॥ तूला, स्त्री, (तूलयते पूरयति स्थानमिति । तूल + अच् + ततः स्त्रियां टाप् ।) कार्पासी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वर्त्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ तूलिः, स्त्री, (तूलतीति । तूल निष्कर्षे + “इगुप- धात् कित् ।” उणां । ४ । ११९ । इति इन् स च कित् ।) स्वनामख्यातचित्रकरोपकरणम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ तूलिका, स्त्री, (तूलिरेव । स्वार्थे कन् ।) चित्र- करोपकरणम् । तूली इति भाषा । (यथा, कुमार । १ । ३२ ॥ “उन्मीलितं तूलिकयेव चित्र सूर्य्यांशुभिर्भिन्नमिवारविन्दम् ॥”) तत्पर्य्यायः । ईषिका २ । इत्यमरः । २ । १० । ३३ ॥ तुलिः ३ तूली ४ ईषीका ५ इषीका ६ । वीर- णादिशलाका । इत्यन्ये । आवात्ततमनावर्त्तितं सुवर्णं ज्ञातुं यन्निक्षिप्यते तत्रेत्यन्य । आवर्त्तित- सुवण द्रवाकारं यत्र निक्षिप्यत तत्रेति केचित् । इति भरतः ॥ (तूलमस्त्यस्या इति । तूल + ठन् ।) शय्योपकरणम् । इति मेदिनी । के,

१०२ ॥ तोषक् इति भाषा । (यथा, कथासरित्- सागरे । २६ । ७८ । “प्रविश्य चान्तः सद्रन्तपर्य्यङ्के न्यस्ततूलिके पटावगुण्ठिततनुं शयानां काञ्चिदैक्षत ॥” तथा च काशीखण्डे । ४ । ९७ । “कञ्चुकं तूलगर्भञ्च तूलिकां सूपवीतिकाम् ॥”) वर्त्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ तूलिनी, स्त्री, (तूलोऽस्त्यस्याः । तूल + इनिः । ङीप् ।) लक्ष्मणाकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाल्मलिवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ (तद्यथा, “ताम्बूलं कटुतैलमुष्णभवनं तूलीपटी तूलिनी ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधौ शिशिराद्याचारे ॥) तूलिफला, स्त्री, (तूलि तूलयुक्तं फलमस्याः ।) शाल्मलिः । इति रत्नमाला ॥ तूली, स्त्री, (तूलयतीति । तूल + इन् कृदिकारा- दिति वा ङीप् ।) नीली । वर्त्तिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ तूलिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, -- “उच्चैस्तूलीविलासं सुललितशयनं प्राणि- नामाभिरामम् ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधौ हेमन्तकृत्ये ॥) तूवरः, पुं, (तु सौत्रो धातुः + बाहुलकात् ष्वरच् दीर्घश्च ।) काले अजातशृङ्गो गौः । नेडा गरु इति भाषा । अश्मश्रुपुरुषः । इत्यमरः । ३ । ३ । १६४ ॥ माकुन्दिया इति भाषा । पुरुषव्यञ्जन- त्यक्तः । कषायरसः । इति मेदिनी । वे, १६४ ॥ तूवरिका, स्त्री, (तूवरी + स्वार्थे कन् टाप् पूर्ब्ब- ह्रस्वश्च ।) तुवरिका । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः ॥ तूवरी, स्त्री, (तूवर + षित्वात् ङीष् ।) आढकी । सौराष्ट्रमृत्तिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तूष, तुष्टौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) षष्ठस्वरी । तूषन्ति कुलदेवताः । इति दुर्गादासः ॥ तूष्णीं, [म्] व्य, मौनम् । इत्यमरः । ३ । ४ । ९ ॥ (यथा, मनुः । ८ । १४७ । “यत्किञ्चिद्दशवर्षाणि सन्निधौ प्रेक्षते धनी । भुज्यमानं परैस्तुष्णीं न स तल्लब्धुमर्हति ॥”) तूष्णींशीलः, त्रि, (तुष्णीं मौनं शीलं स्वभावो यस्य ।) मौनी । तत्पर्य्यायः । तूष्णीकः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३९ ॥ तूष्णीकः, त्रि, (तुष्णीं शीलं यस्य । “शीले को मलोपश्च ।” ५ । ३ । ७३ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या कः मलोपश्च ।) तूष्णींशीलः । इत्यमरः । ३ । १ । ३९ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३४ । २३ । “आसीनमपि तूष्णीकमनुरज्यन्ति तं प्रजाः ॥”) तूष्णीकां [म्] व्य, (तूष्णीम् + अकच्प्रकरणे “तूष्णीमः काम् वक्तव्यः ।” इति वार्त्तिकोक्त्या काम् । मित्त्वादन्त्यादचः परः ।) मौनम । इत्य- मरः । ३ । ४ । ९ ॥ तूस्तं, क्ली, (तुस शब्दे + बाहुलकात् तुसेरपि तन् दीर्घश्च । इत्यज्जलदत्तः । ३ । ८६ ।) धूलिः ।

(“तूस्तानि विनिहन्ति वितूस्तयति पन्थानं वातः ।” इति मुग्धबोधम् ॥) जटा । इति मेदिनी । ते, २२ ॥ पापम् । सूक्ष्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तृक्ष, इत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा-पर- सकं-सेट् ।) सप्तमस्वरी । तृक्षति । इत्यां गतौ । इति दुर्गादासः ॥ तृखं, क्ली, जातीफलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृट्, [ष्] स्त्री, (तृष + क्विप् ।) इच्छा । तृष्णा । (यथा, ऋतुसंहारे । १ । ११ । “मृगाः प्रचण्डातपतापिता भृशं तृषा महत्या परिशुष्कतालवः ॥”) कामकन्या । इति मेदिनी । षे, १३ ॥ तृण, द ञ उ भक्षे । इति काविकल्पद्रुमः ॥ (तनां- उभं-सकं-सेट् । क्त्वावेट् ।) द ञ, तृणोति तर्णोति तृणुते तर्णुते । उ, तर्णित्वातृत्वा । इति दुर्गादासः ॥ तृणं, क्ली, (तृण्यते भक्ष्यते गवादिभिरिति । तृण + घञ् । संज्ञापूर्ब्बकत्वात् न गुणः । यद्बा, तृह हिंसायाम् + “तृहेः क्नो हलोपश्च ।” उणां ५ । ८ । इति क्नप्रत्ययो हकारलोपश्च ।) नडादि । चिनाखड इति ख्यातम् । इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अर्ज्जुनम् २ । इत्यमरः । २ । ५ । १६७ ॥ त्रिणम् ३ खटम् ४ खेट्टम् ५ हरितम् ६ ताण्डवम् ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३४ । “जातस्य नदीकूले तस्य तृणस्यापि जन्म कल्याणम् । यत् सलिलमज्जनाकुलजनहस्तालम्बनं भवति ॥”) गोभ्यस्तृणदानफलं यथा, -- “तीर्थस्नानेषु यत् पुण्यं यत् पुण्यं विप्रभोजने । यत् पुण्यञ्च महादाने यत् पुण्यं हरिसेवने ॥ सर्व्वव्रतोपवासेषु सर्व्वेष्वेव तपःसु च । भुवः पर्य्यटने यत्तु सत्यवाक्येषु यद्भवेत् ॥ यत् पुण्यं सर्व्वयज्ञेषु दीक्षायाञ्च लभेन्नरः । तत् पुण्यं लभते प्राज्ञो गोभ्यो दत्त्वा तृणानि च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ * ॥ धनिष्ठादिपञ्चनक्षत्रेषु गृहनिमित्ततृणकाष्ठा- हरणे दोषा यथा, -- “अग्निचौरभयं रोगो राजपीडा धनक्षतिः । संग्रहे तृणकाष्ठानां कृते वस्वादिपञ्चके ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ (गन्धद्रव्यविशेषः । रामकर्पूर इति भाषा ॥ अस्य पर्य्याया यथा, -- “कुतृणञ्च सुगन्धञ्च तृणं शीतं सुशीतलम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) तृणकुङ्कुमं, क्ली, (तृणसम्भूतं कुङ्कुमम् ।) सुगन्ध- द्रव्यभेदः । तत्पर्य्यायः । तृणासृक् २ गन्धि ३ तृणशोणितम् ४ तृणपुष्पम् ५ गन्धाधिकम् ६ तृणोत्थम् ७ तृणगौरम् ८ लोहितम् ९ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफमारुतशोफ- कण्डूतिपामाकुष्ठामदोषनाशित्वम् । परमभास्व- रत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/६४३

तृणकुटी, स्त्री, (तृणाच्छादिता कुटी ।) तृणा- च्छादितगृहम् । तत्पर्य्यायः । कायमानम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तृणौकः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ तृणकूर्म्मः, पुं, (तृणस्य कूर्म्म इव ।) तुम्बी । इति शब्दमाला ॥ तृणकेतुः, पुं, (तृणेषु केतुर्ध्वज इव ।) वंशः । इति हारावली । १०८ ॥ तृणकेतुकः, पुं, (तृणकेतु + स्वार्थे कन् ।) वंशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणगोधा, स्त्री, (तृणस्य गोधेव क्षुद्रत्वात् ।) चित्रकोलः । कृकलासः । इति मेदिनी । धे, ४६ ॥ तृणजलौका । इति केचित् ॥ तृणग्रन्थिः स्त्री, (तृणस्य ग्रन्थिरिव ग्रन्थिर्यस्य ।) स्वर्णजीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणग्राही, [न्] पुं, (तृणं गृह्णातीति । ग्रह + णिनिः ।) नीलमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मणिविशेषः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ काफुर- दाना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शूकापूट्टः २ तृणमणिः ३ । इति हारावली ॥ तृणजम्भा, [न्] त्रि, (तृणं जम्भो भक्ष्यं यस्य । “जम्भा सुहरिततृणसोमेभ्यः ।” ५ । ४ । १२५ । इति निपातनात् साधुः ।) तृणभक्षकः । (तृण- मिव जम्भो दन्तो यस्य ।) तृणवर्णदन्तयुक्तः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ तृणता, स्त्री, धनुः । (तृणस्य भावः । तृण + भावे तल् ।) तृणत्वम् । इति मेदिनी । ते, ११३ ॥ तृणद्रुमः, पुं, (तृणप्रधानो द्रुमः । तृणमिव द्रुमो वा ।) तालः । गुवाकः । ताली । केतकी । खर्ज्जूरः । खर्ज्जूरी । नारिकेलः । हिन्तालः । एषां निर्यासगुणाः । शीतलत्वम् । लघुत्वम् । मोहनत्वम् । बलकारित्वम् । हृद्यत्वम् । तृष्णा- सन्तापनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणधान्यं, क्ली, (तृणबहुलं धान्यम् ।) धान्य- विशेषः । उडिधान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नीवारः २ । इत्यमरः । २ । ९ । २५ ॥ तृणध्वजः, पुं, (तृणेषु ध्वज इव दीर्धत्वात् ।) वंशः । इत्यमरः । २ । ४ । १६० ॥ तृणनिम्बः, पुं, (तृणाकारो निम्बः ।) नेपाल- निम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणपत्रिका, स्त्री, (तृणस्येव पत्रमस्त्यस्याः । ठन् टाप् च ।) इक्षुदर्भा । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणपत्री, स्त्री, (तृणमिव पत्रमस्याः । ङीष् ।) गुण्डाशिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणपुष्पं, क्ली, (तृणस्य पुष्पमिव ।) तृणकुङ्कु- मम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणपुष्पी, स्त्री, (तृणमिव पुष्पमस्याः । ङीष् ।) सिन्दूरपुष्पीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणपूली, स्त्री, (तृणस्य पूलः संहतिर्यत्र । ततो गौरादित्वात् ङीष् । तृणनिर्म्मितत्वादस्य तथा- त्वम् ।) चञ्चा । इति हारावली । १९९ ॥ चाँच इति भाषा ॥

तृणमणिः, पुं, (तृणेषु मणिः ।) तृणग्राही । इति हारावली । २१६ ॥ तृणमत्कुणः, पुं, लग्नकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जामिन् इति भाषा ॥ तृणराजः, पुं, (तृणेषु राजते शोभते इति । राज + अच् । तृणानां राजा वा समासे टच् ।) तालवृक्षः । इत्यमरः । २ । ५ । १६८ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५६७ । “श्रीः श्रीफलेन राज्यं तृणराजेनाल्पसाम्यतो लब्धम् । कुचयोः सम्यक् साम्यात् गतो घटश्चक्रवर्त्तित्वम् ॥”) नारिकेलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणवल्वजा, स्त्री, (तृणरूपा वल्वजा ।) वल्वजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणवीजः, पुं, (तृणस्य वीजमिव वीजमस्य ।) श्यामाकः । इति रत्नमाला ॥ तृणवीजोत्तमः, पुं, (तृणवीजेषु उत्तमः ।) श्यामाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणशीतं, क्ली, (तृणेषु शीतं शीतलम् ।) कत्तृ- णम् । गन्धतृणम् । इति रत्नमाला ॥ तृणशीता, स्त्री, (तृणेषु शीता शीतला ।) जल- पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणशून्यं, क्ली, (तृणेन शून्यम् ।) मल्लिका । केतकीफलम् । इति मेदिनी । ये, ११९ ॥ (एतद्गुणा यथा, -- “नीपं सभार्गवं पीलु तृणशून्यं विकङ्कतम् । प्राचीनामलकञ्चैव दोषघ्नङ्गरहारि च ॥” इति चरके सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥) तृणरहिते, त्रि ॥ तृणषट्पदः, पुं, (तृणमिव षट् पदा यस्य ।) वरोलः । इति हारावली । २१७ ॥ बोल्ता इति भाषा ॥ तृणसारा, स्त्री, (तृणवत् सारो यस्याः । असा- रत्वात् तथात्वम् ।) कदली । इति हारा- वली । १०५ ॥ तृणसिंहः, पुं, (तृणेषु सिंह इव तन्नाशकत्वात् ।) कुठारः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तृणहर्म्म्यः, पुं, (तृणाच्छादितो हर्म्म्यः ।) तृण- युक्ताट्टालिका । अट्टालिकोपरि तृणनिर्म्मित- गृहम् । तत्पर्य्यायः । मयटः २ । इति हारा- वली । २२३ ॥ तृणांह्रिपः, पुं, (तृणरूपोऽंह्रिपो वृक्षः ।) मन्था- नकतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणाग्निः, पुं, (तृणजातोऽग्निः । शाकपार्थिववत् समासः ।) तृणजाताग्निः । तत्पर्य्यायः । वत्- सलः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तृणाञ्जनः, पुं, (तृणमिव अञ्जनो ज्येष्ठी । तृणवदाकृतित्वादस्य तथात्वम् ।) कृकलासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तृणाढ्यं, क्ली, (तृणेषु आढ्यं पुष्टत्वात् ।) पर्व्वत- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणाम्लं, क्ली, (तृणेषु अम्लम् ।) लवणतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

तृणासृक्, [ज्] पुं, (तृणेषु असृगिव रक्तवर्ण- त्वात् ।) तृणकुङ्कुमम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणेक्षुः, पुं, (तृणेषु इक्षुरिव ।) वल्वजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणोत्तमः, पुं, (तृणेषु उत्तमः ।) उखर्व्वलतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणोद्भवः, पुं, (तृणैः सह उद्भवतीति । उत् + भू + अच् ।) नीवारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृणौकः, [स्] क्ली, (तृणनिर्म्मितमोको वसति- स्थानम् ।) कायमानम् । तृणनिर्म्मितगृहम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ६२ ॥ खडुया घर इति भाषा ॥ तृणौषधं, क्ली, (तृणात्मकं औषधम् ।) एल- बालुकाख्यगन्धद्रव्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृण्या, स्त्री, (तृणानां समूहः । “पाशादिभ्यो यः ।” ४ । २ । ४९ । इति यः ।) तृणसमूहः । इत्यमरः । २ । ५ । १६८ ॥ तृतीयः, त्रि, (त्रयाणां पूरणः । त्रि + “त्रेः सम्प्र- सारणञ्च ।” ५ । २ । ५५ । इति तीयः सम्प्र- सारणञ्च ।) त्रयाणां पूरणः । इति व्याकर- णम् ॥ तेसरा इत्यादि भाषा । (यथा, मनुः । २ । ३५ । “चूडाकर्म्म द्बिजातीनां सर्व्वेषामेव धर्म्मतः । प्रथमेऽब्दे तृतीये वा कर्त्तव्यं श्रुतिचोदनात् ॥”) तृतीयप्रकृतिः, स्त्री, तृतीया प्रकृतिः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तृतीया, स्त्री, (त्रयाणां पूरणी । त्रि + “त्रेः सम्प्रसारणञ्च ।” ५ । २ । ५५ । इति तीयः सम्प्रसारणञ्च । ततष्टाप् ।) तिथिविशेषः । सा चन्द्रमण्डलस्य तृतीयकलाक्रियारूपा तत्- क्रियोपलक्षितः कालो वा । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ अस्यां जातस्य फलं यथा, -- “सकलगुणगभीरो भूमिपालानुरागी पवनगरविगाही सर्व्वलोकोपकारी । परविषयनिवासी कौतुकी सत्यवादी भवति निखिलविद्यो यस्तृतीयाप्रसूतः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ वा वैशाखस्य शुक्ला अक्षयतृतीयां । यथा, स्मृतिः । “वैशाखे मासि राजेन्द्र ! शुक्लपचे तृतीयिका । अक्षया सा तिथिः प्रोक्ता कृत्तिकारोहिणी- युता ॥ तस्या दानादिकं पुण्यं अक्षयं समुदाहृतम् ॥” भविष्ये । या शुक्ला कुरुशार्द्दूल ! वैशाखे मासि वै तिथिः । तृतीया साक्षया लोके गीर्व्वाणैरभिवन्दिता ॥ योऽस्यां ददाति करकान् वारिवाजसमन्वितान् । स याति पुरुषो वीर ! लोकान् वै हेममालिनः ॥ करकान् कुम्भान् । वाजमन्नम् । हेममालिनः सूर्य्यस्य ॥ ब्रह्मपुराणे । “यः पश्यति तृतीयायां कृष्णं चन्दनचर्च्चितम् ।

पृष्ठ २/६४४

वैशाखस्य सिते पक्षे स यात्यच्युतमन्दिरम् ॥” स्कन्दपुराणम् । “वैशाखस्य सिते पक्षे तृतीयाक्षयसंज्ञिता । तत्र मां लेपयेद्गन्धलेपनैरतिशोभनैः ॥” * ॥ ब्रह्मपुराणम् । “वैशाखशुक्लपक्षे तु तृतीयायां जनार्द्दनः । यवानुत्पादयामास युगञ्चारब्धवान् कृतम् ॥ ब्रह्मलोकात्त्रिपथगां पृथिव्यामवतारयत् । तस्यां कार्य्यो यवैर्होमो यवैर्व्विष्णुं समर्च्चयेत् ॥ यवान् दद्यात् द्विजातिभ्यः प्रयतः प्राशयेद्- यवान् । पूजयेत् शङ्करं गङ्गां कैलासञ्च हिमालयम् ॥ भगीरथञ्च नृपतिं सागराणां सुखावहम् । स्नानं दानं तपः श्राद्धं जपहोमादिकञ्च यत् ॥ श्रद्धया क्रियते तत्र तदानन्त्याय कल्प्यते ॥ अत्रानन्त्यफलश्रुतेः पूर्ब्बवचने नक्षत्रयोगः फला- तिशयार्थः ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ पाद्मे श्रीवराहधरणीसंवादे । “त्रेतायुगं तृतीयायां शुक्लायां मासि माधवे । प्रवृत्तञ्च त्रयीधर्म्माः प्रवृत्तास्ते प्रवर्त्तिताः ॥ अक्षया सोच्यते लोके तृतीया हरिवल्लभा । स्नाने दानेऽर्च्चने श्राद्धे जपे पूर्ब्बजतर्पणे ॥ येऽर्च्चयन्ति यवैर्व्विष्णुं श्राद्धं कुर्व्वन्ति यत्नतः । तस्यां ददति दानानि धन्यास्ते वैष्णवा नराः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १४ । १३४ ॥ तृतीयाकृतं, त्रि, (तृतीयं कर्षणं कृतम् । “कृञो द्बितीयतृतीयशम्बवीजात् कृतौ ।” ५ । ४ । ५८ । इति डाच् ।) वारत्रयकृष्टक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९ ॥ तिनवार चाष देओया क्षेत इति भाषा ॥ तृतीयाप्रकृतिः, स्त्री, (तृतीया प्रकृतिः । “संज्ञा- पूरण्याश्च ।” ६ । ३ । ३८ । इति न पुंवद्भावः ।) नपुंसकम् । इत्यमरः । २ । ६ । ३९ ॥ तृद, हिंसे । (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) तर्द्दति । इति दुर्गादासः ॥ तृद, उ ञ ध इर् । अनादरे । हिंसे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (रुधां-उभं-सकं-सेट् । उदित्वात् क्त्वावेट् ।) उ, तर्द्दित्वा तृत्त्वा । ञ ध, तृणत्ति तृन्ते । इर, अतृदत् अतर्द्दीत् । इति दुर्गादासः ॥ तृन्प, श प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां परं-सकं-सेट् ।) प्रीणनमिह प्रीतीभावः । श, तृपति तृम्पति वा लाभाल्लोकः । ततृम्प । इति दुर्गादासः ॥ तृन्फ, श प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) श, तृफति तृम्फति । ततृम्फ । इति दुर्गादासः ॥ तृन्ह, ऊ श हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-वेट् ।) सप्तमस्वरी । ऊ, अतृंहीत् अतृङ्क्षीत् । श, तृहति । इति दुर्गादासः ॥ तृप, कि सन्दीपने । प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कि, तर्पयति तर्पति । योऽग्नित्रयं तर्पयतीति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥

तृप, न प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं- सकं-सेट् ।) प्रीणनं प्रीतीकरणम् । न, तृप्नोति पितरं पुत्त्रः । ततर्प । इति दुर्गादासः ॥ तृप, प श प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) प श, तृम्पति ततर्प । इति दुर्गादासः ॥ तृप, ञि ऌ य ऊ प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-अकं-सकं च-वेट् ।) ञि, तृप्तोऽस्ति । ऌ, अतृपत् । अस्य ऌदित्वेऽपि कृषमृशस्पृशेत्यादि- विशेषविधानात् पक्षे ट्यांसिस्तेन अतार्प्सीत् अत्राप्सीत् अतर्पीदित्यपि । य, तृप्यति । ऊ, तर्पिष्यति तर्प्स्यति । प्रीणनमिह प्रीतीभावः प्रीतीकरणञ्च । स्यन्दीनि तृप्यतु मधूनि पिब- न्निवायमिति श्रीहर्षः । पितॄनतार्प्सीन्नृपरक्ततोयै- रिति भट्टिः । इति दुर्गादासः ॥ तृपत्, पुं, (तृप्नोति प्रीणयतीति । तृप + “संश्च- त्तृ पद्वेहत् ।” उणां २ । ८५ । इति अतिप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) चन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥ छत्रम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (प्रीणयति, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । २ । २२ । १ । “तृपत्सोमपिबद्वितृना सुतं यथावशत् ।” “तृप प्रीणने तुदादिः । आगमानुशासनस्या- नित्यत्वान्नुमभावः तृप्यन् इन्द्रः ॥” इति सायनः ॥) तृपला, स्त्री, (तृप्यतीति । तृप प्रीणने + “कल- स्तृपश्च ।” उणां १ । १०६ । इति कलः । तत- ष्टाप् ।) लता । इत्युणादिकोषः ॥ त्रिफला । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (क्षिप्रप्रहा- रिणि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ९ । ९७ । ८ । “प्रहंसासस्तृपलं मन्युमच्छामादस्तं वृषगणाः अयासुः ॥” “तृपलशब्दः क्षिप्रवाची । तदुक्तं यास्केन । तृपलप्रभर्म्मा क्षिप्रप्रहारीति । क्षिप्रप्रहारिणं मन्युम् ।” इति सायनः ॥) तृप्तः, त्रि, (तृप प्रीणने + क्तः ।) तृप्तियुक्तः । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ (यथा, नैषधे । ३ । ९३ । “शुद्धान्तसम्भोगनितान्ततुष्टे न नैषधे कार्य्यमिदं निगाद्यम् । अपां हि तृप्ताय न वारिधारा स्वादुः सुगन्धिः स्वदते तुषारा ॥”) तृप्तिः, स्त्री, (तृप प्रीणने + भावे क्तिन् ।) भक्ष- णादिनाकाङ्क्षानिवृत्तिः । तत्पर्य्यायः । सौहि- त्यम् २ तर्पणम् ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ५६ ॥ प्रीणनम् ४ आसितम्भवम् ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १ । २० । “श्रुतान्यन्यानि सर्व्वज्ञ ! तन्मुखान्निःसृतानि च । नैव तृप्तिं व्रजामोऽद्य सुधापानेऽमरा यथा ॥”) तृप्रः, पुं, (तृप्यत्यनेनेति । तृप + “स्कायितञ्चीति ।” उणां २ । १३ । इति रक् ।) घृतम् । इत्यु- णादिकोषः ॥ पुरोडाशः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (तर्पके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २ । ५ ।

“न यं शुक्रो न दुराशीर्न तृप्रा उरुव्यचसम् । अपस्पृण्वते सुहार्दम् ॥” “तृप्रास्तर्पका अन्ये चरुपुरोडाशादयश्च यमिन्द्रं नापस्पृण्वते न न प्रीणयन्ति अपि तु प्रीणयन्त्येव तमिन्द्रं स्तुमः इति शेषः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) तृफ, प श प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) प श, तृम्फति ततर्फ । इति दुर्गादासः ॥ तृफला, स्त्री, (तृम्फति प्रीणातीति । तृफ + “कल- स्तृपश्च ।” उणां १ । १०६ । इति चकारात् तृफतेरपि कलः ।) त्रिफला । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तृफूः, पुं, (तृफति पीडयतीति । तृफ क्लेशे + “खर्ज्जादिभ्य ऊः ।” १ । ४६६ । इत्युणादिकोष- टीकाधृतसूत्रेण ऊः । निपातनात् न गुणः ।) सर्पजातिः । इत्युणादिकोषः ॥ तृष, इर् य तृञि षि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-सकं-सेट् ।) इर्, अतृषत् अत- र्षीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । य, तृष्यति । ञि, तृषितोऽस्ति । तृट् आकाङ्क्षा । तथा च । इच्छाकाङ्क्षा स्पृहेहा तृट् वाञ्छा लिप्सा मनोरथः । इत्यमरसिंहः । तदुप- स्थितमग्रहीदजः पितुराज्ञेति न भोगतृष्णयेति रघुः । तृष्यति धनं लोकः । तृषि पिपासाया- मिति प्राञ्चः । तृष्यति तोयं पान्थः । इति रमानाथः । इति दुर्गादासः ॥ तृषा, स्त्री, (तृष + क्विप् पक्षे टाप् ।) तृष्णा । (अस्याः निवारणोपायो यथा, -- “काश्मर्य्यं पद्मकोशीरं द्राक्षामधुकचन्दनम् । बालकं शर्करायुक्तं क्वाथं पित्ततृषापहम् ॥ वटद्रुमो रोध्रसिता च चन्दनं सदाडिमं तण्डुलधावनेन । पिष्टं सुशीतेन जलेन वापि पीतञ्च पित्तोत्थतृषापहञ्च ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने चतुर्द्दशेऽध्याये ॥ भुक्तोद्भवायास्तृषाया हेतुर्यथा, -- “स्निग्धं तथाम्लं लवणञ्च भुक्तं गुर्व्वन्नमेवाशु तृषां करोति ॥” इति वैद्यकमाधवकरकृतरुग्विनिश्चये तृष्णाधि- कारे ॥) इच्छा । (यथा, हितोपदेशे । १ । २६६ । “लोभेन बुद्धिश्चलति लोभो जनयते तृषाम् । तृषार्त्तो दुःखमाप्नोति परत्रेह च मानवः ॥”) कामकन्या । इति शब्दरत्नावली ॥ लाङ्ग- लिकीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृषाभूः, स्त्री, (तृषाया भूरुत्पत्तिस्थानम् ।) क्लोम । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृषाहं, क्ली, (तृषां हन्तीति । हन + डः ।) जलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृषाहा, स्त्री, (तृषां हन्तीति । हन + डः + टाप् ।) मधुरिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृषितः, त्रि, (तृट् तृषा वा सञ्जातास्य । तारका- दित्वात् इतच् ।) तृष्णायुक्तः । तत्पर्य्यायः ।

पृष्ठ २/६४५

तर्षितः २ सतृट् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ८ । २० । “तृषितश्च परिश्रान्तः क्षुधितश्चोत्तरासुतः ॥” भावे क्तः ।) तृषायाम्, क्ली ॥ तृषितोत्तरा, स्त्री, (तृषितः उत्तरो यस्याः ।) अशनपर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तृष्णक्, [ज्] त्रि, (तृष्यति आकाङ्क्षतीति । तृष् + “स्वपितृषोर्नजिङ् ।” ३ । २ । १७२ । इति नजिङ् ।) लुब्धः । इत्यमरः । ३ । १ । २२ ॥ (तृषितः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ८५ । ११ । “असिञ्चन्नुत्सं गोतमाय तृष्णजे ॥”) तृष्णा, स्त्री, (तृष + “तृषिशुषिरादिभ्यः कित् ।” उणां ३ । १२ । इति नः स च कित् ।) अना- त्मीयस्वीकारेच्छा । इति चण्डीटीकायां नागोजी- भट्टः ॥ सा लिप्सा । (यथा, रघुः । ८ । २ । “तदुपस्थितमग्रहीदजः पितुराज्ञेति न भोगतृष्णया ॥”) पानेच्छा । इति मेदिनी । णे, १६ ॥ तत्- पर्य्यायः । उदन्या २ पिपासा ३ तृट् ४ तर्षः ५ इत्यमरः । ३ । ३ । ५१ ॥ तृषा ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ तर्पणम् ७ । इति जटाधरः ॥ * ॥ रोगविशेषः । तन्निदानं यथा, -- “वातात् पित्तात् कफात् तृष्णा सन्निपातात् द्रवक्षयात् । षष्ठी स्यादुपसर्गाच्च वातपित्ते तु कारणम् ॥ सर्व्वासु तत् प्रकोपो हि सौम्यधातुप्रशोषणात् । सर्व्वदेहे भ्रमात् कम्पतापकृद्दाहमोहकृत् ॥ जिह्वामूलगलक्लोमतालुतोयवहाः शिराः । संशोष्य तृष्णा जायन्ते तासां सामान्यलक्ष- णम् ॥ * ॥ मुखशोषो जलातृप्तिरन्नद्वेषः स्वरक्षयः । कण्ठोष्ठजिह्वाकार्क्कश्यं जिह्वानिष्क्रमणं क्लमः । प्रलापश्चित्तविभ्रंशो मृद्ग्रहोक्तास्तथामयाः । मरुतः क्षामता दैन्यं शङ्खतोदः शिरोभ्रमः ॥ गन्धाज्ञानास्यवैरस्यश्रुतिनिद्राबलक्षयाः । शीताम्बुफेनवृद्धिश्च पित्तान्मूर्च्छास्यतिक्तता ॥ रक्तेक्षणत्वं सततं शोषो दाहोऽतिधूमकः । कफं रुणद्धि कुपितस्तोयवाहिषु मारुतः ॥ स्रोतःसु स कफस्तेन पङ्कवच्छोष्यते ततः । शूकैरिवाचितः कण्ठो निद्रामधुरवक्त्रता ॥ आत्मनः शिरसो जाड्यं स्तैमित्यच्छर्द्द्यरोचका । आलस्यमविपाकश्च यः स स्यात् सर्व्वलक्षणः ॥ आमोद्भवा च भक्ष्यस्य संरोधाद्बातपित्तजा । उष्णक्रान्तस्य सहसा शीताम्भो भजतस्तृषा ॥ तृष्णा वोर्द्ध्वं गतं कोष्ठं कुर्य्यात् पित्तरुजैव सा । या च पानातिपानोत्था तीक्ष्णाग्नेः स्नेह- पाकजा ॥ स्निग्धकट्वम्ललवणभोजनेन कफोद्भवा । तृष्णारसक्षयोक्तेन लक्षणेन क्षयात्मिका ॥ शोषमोहज्वराद्यस्य दीर्घरोगोपसर्गतः । यातृष्णा जायते तीव्रा सोपसर्गात्मिका स्मृता ॥” इति गारुडे तृष्णानिदानम् १५९ अध्यायः ॥ * ॥

तदौषधं यथा, -- “त्रिफलापिप्पलीचूर्णं भक्षितं मधुना युतम् । भोजनादौ हि समधु पिपासां त्वरितं हरेत् ॥” इति तत्रैव १९४ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “अथ तृष्णाधिकारः । तत्र तृष्णाया निदानपूर्ब्बिकां सम्प्राप्तिमाह । भयश्रमाभ्यां वलसङ्क्षयाद्वा ऊर्द्ध्वं चितं पित्तविवर्द्धनैश्च । पित्तं सवातं कुपितं नराणां तालुप्रपन्नं जनयेत् पिपासाम् ॥ स्रोतःस्वपां वाहिषु दूषितेषु दोषैश्च तृट् सम्भवतीह जन्तोः । तिस्रः स्मृतास्ताः क्षतजा चतुर्थी क्षयात्तथान्यामसमुद्भवा च ॥ भुक्तोद्भवा सप्तमिकेति तासां निबोध लिङ्गान्यनुपूर्ब्बशस्तु ॥ नराणां चितं स्वस्थान एव सञ्चितं पित्तं सवातं पित्तविवर्द्धनैः कट्वम्लोष्णादिभिः कुपि- तम् । भयश्रमाभ्यां बलसङ्क्षयादुपवासादेश्च वातः कुपितः । तद्द्वयं ऊर्द्ध्वं प्रसरन् तालु- प्रपन्नं सत् पिपासां जनयेत् । न केवलं तालु- न्येव दूषिते तृषा भवति । किन्तु जलवाहि- स्रोतःस्वपि । अत आह । स्रोतःस्वित्यादि । नन्वत्र बहुवचनं युक्तम् । यतो जलवहे द्वे स्रोतसी सुश्रुतेनोक्ते । उच्यते । तयोरेवानेक- प्रतानयोगान्न दोषः । अपां वाहिषु स्रोतः- स्विति जिह्वादेरप्युपलक्षणम् । यत आह चरकः रसवाहिनीश्च धमनीर्जिह्वा हृदयगलतालुक्लोम च । संशोष्य नॄणां देहे कुरुतस्तृष्णामतिबलौ पित्तानिलाविति ॥ सङ्ख्यामाह । तिस्र इत्यादि ॥ तृष्णायाः सामान्यं लक्षणमाह । सततं यः पिबेत्तोयं न तृप्तिमधिगच्छति । मुहुः काङ्क्षति तोयन्तु तं तृष्णार्द्दितमादिशेत् ॥ वातजाया लक्षणमाह । क्षामास्यता मारुतसम्भवायां तोदस्तथा शङ्खशिरःसु चापि । स्रोतोनिरोधो विरसञ्च वक्त्रं शीताभिरद्भिश्च विवृद्धमेति ॥ शङ्खशिरःसु शङ्खयोः शिरसि च । स्रोतोनिरोधो रसाम्बुवाहिधमनीनिरोधः ॥ * ॥ पित्तजामाह । मूर्च्छ्रान्नविद्वेषविलापदाहा रक्तेक्षणत्वं प्रततश्च शोषः । शीताभिनन्दा मुखतिक्तता च पित्तात्मिकायां परिधूपनञ्च ॥ विलापः प्रलापः । प्रततश्च शोषः अविरतश्च शोषः । शीताभिनन्दा शीतेच्छा । परिधूपनं कण्ठाद्धूमनिर्गम इव ॥ कफजामाह । वास्पावरोधात् कफसंवृतेऽग्नौ तृष्णा वलासेन भवेन्नरस्य । निद्रागुरुत्वं मधुरास्यता च तयार्द्दितः शुष्यति चातिमात्रम् ॥

अग्नौ जठराग्नौ । कफसंवृते स्वकारणकुपितेन कफेनोपरिष्टादाच्छादिते । वास्पावरोधात् अग्ने- रुष्मावरोधात् । अवरुद्धानलोष्मणाम्बुवहस्रोतः- शोषणात् वलासेन कफेन नरस्य तृष्णा भवेत् । तया तृष्णया अर्द्दितः पीडितः । शुष्यति कृशो भवति ॥ * ॥ क्षतजामाह । क्षतस्य रुक्शोणितनिर्गमाभ्यां तृष्णा चतुर्थी क्षतजा मता तु । क्षतस्य शस्त्रादिक्षतयुक्तस्य । रुक् पीडा ॥ * ॥ क्षयजामाह । रसक्षयाद्या क्षयसम्भवा सा तयाभिभूतस्तु निशादिनेषु । पेपीयतेऽम्भः स सुखं न याति तां सन्निपातादिति केचिदाहुः ॥ रसक्षयोक्तानि च लक्षणानि तस्यामशेषेण भिषग्व्यवस्येत् । रसक्षयलक्षणानि सुश्रुतेनोक्तानि ॥ रसक्षये हृत्पीडा कम्पः शोषः शून्यता तृष्णा चेति । व्यवस्येत् जानीयात् ॥ * ॥ आमजामाह । त्रिदोषलिङ्गामसमुद्भवा च हृच्छूलनिष्ठीवनसादकर्त्री ॥ * ॥ भुक्तोद्भवामाह । स्निग्धं तथाम्लं लवणञ्च भुक्तं गुर्व्वन्नमेवाशु तृषां करोति । लवणञ्चेति चकारात् कटु च ॥ * ॥ उपसर्गजामाह । क्षीणस्वरः प्रताम्यन् दीनाननहृदयशुष्कगलतालुः । भवति खलु सोपसर्गात् तृष्णा सा शोषिणी कष्टा ॥ शोषिणी धातुशोषिणी ॥ * ॥ उपसर्गानाह । ज्वरो मोहः क्षयः श्वासो वाधिर्य्यं कास एव च । वहिर्निर्गतजिह्वात्वं सप्तैते तदुपद्रवाः ॥ * ॥ तद्युक्ताया अरिष्टत्वञ्चाह । ज्वरमोहक्षयकासश्वासाद्युपसृष्टदेहानाम् । सर्व्वास्त्वतिप्रसक्ता रोगकृशानां वमिप्रसक्तानाम् ॥ घोरोपद्रवयुक्तास्तृष्णा मरणाय विज्ञेयाः । आदिशब्दादतीसारादीनां ग्रहणम् । अति- प्रसक्ताः निरन्तराः । घोरोपद्रवयुक्ताः अतीव- मुखशोषादियुताः ॥ * ॥ अथ तृष्णायाश्चिकित्सा । वातघ्नमन्नपानं मृदु लघु शीतञ्च वाततृष्णायाम् । तृष्णायां पवनोत्थायां सगुडं दधि शस्यते । स्वादु तिक्तं द्रवं शीतं पित्ततृष्णापहं परम् ॥ * ॥ मुस्तपर्प्प टकोदीच्यछत्राख्योशीरचन्दनैः । शृतं शीतं जलं दद्यात् तृड्दाहज्वरशान्तये ॥ छत्रा धान्याकम् । कश्चिद्धात्रीञ्च दद्यात् । चन्दनमत्र धवलं दद्यात्तस्यातितृष्णाहरत्वात् । शृतमर्द्धपक्वमत्र कर्त्तव्यम् । इति षडङ्गपानम् ॥ १ ॥ लाजोदकं मधुयुतं शीतं गुडविमर्द्दितम् । काश्मरीशर्करायुक्तं पिबेत् तृष्णार्द्दितो नरः ॥ २ ॥

पृष्ठ २/६४६

आस्तरणमार्द्रवासः प्रावरणं चाद्रेमेव स्यात् । तेन पिपासा शाम्यति दाहश्चोग्रोऽपि देहिनां नियतम् ॥ ३ ॥ गोस्तनीक्षुरसक्षीरयष्टीमधुमधूत्पलैः । नियतं नासिकापीतैस्तृष्णा शाम्यति दारुणा ॥ ४ ॥ वैषद्यं जनयत्यास्ये सन्दधाति मुखे जलम् । तृष्णादाहप्रशमनं मधुगण्डूषधारणम् ॥ ५ ॥ जिह्वातालुगलक्लोमशोषे मूर्द्धनि दापयेत् । केशरं मातुलुङ्गस्य घृतसैन्धवसंयुतम् ॥ ६ ॥ दाडिमं वदरं लोध्रं कपित्थं वीजपूरकम् । पिष्टा मूद्धान लेपस्तु पिपासादाहनाशनः ॥ ७ ॥ वारि शीतं मधुयुतमाकण्ठाद्बा पिपासितम् पाययेद्बामयेच्चापि तेन तृष्णा प्रशाम्यति ॥ ८ ॥ प्रातः सशर्करः पेयो हिमो धान्याकसम्भवः । जयेत् तृष्णां तथा दाहं भवेत् स्रोतोविशो- धनम् ॥ ९ ॥ आमलं कमलं कुष्ठं लाजाश्च वटरोहकम् । एतच्चूर्णस्य मधुना गुटिकां धारयेन्मुखे ॥ तृष्णां प्रवृद्धां हन्त्येषा मुखशोषञ्च दारुणम् ॥ १० ॥ क्षतोद्भवां रुग्विनिवारणेन जयेत् क्षतानामसृजश्च पातैः । ११ । क्षयोत्थितां क्षीरजलं निहन्या- न्मांसोदकं वा मधुरोदकं वा ॥ १२ ॥ आमोद्भवां विल्ववचायुतानां जयेत् कषायैरथ दीपनानाम् १३ । गुव्वन्नजामुल्लिखनैर्ज्जयेच्च क्षयं विना सर्व्वकृताञ्च तृष्णाम् ॥ उल्लिखनैः लेखनद्रव्यैः ॥ १४ ॥ स्निग्धेऽन्ने भुक्ते या तृष्णा स्यात्तां गुडाम्बुना शमयेत् । अतिरोगदुर्ब्बलानां तृष्णां शमयेन्नृणामिहाशु पयः ॥ पयोऽत्र दुग्धम् ॥ १५ ॥ मूर्च्छाच्छर्द्दितृषादाहस्त्रीमद्यभृशकर्षिताः । पिबेयुः शीतलं तोयं रक्तपित्ते मदात्यये ॥ १६ ॥ सात्म्यान्नपानभैष्यज्यैस्तृष्णां तस्य जयेत् पुनः । तस्यां जितायामन्योऽपि व्याधिः शक्यश्चिकित्- सितुम् ॥ १७ ॥ * ॥ तृष्यन् पूर्ब्बामयक्षीणो न लभेत जल यदि । मरणं दीर्घरोगं वा प्राप्नुयात् त्वरितं नरः ॥ तृषितो मोहमायाति मोहात् प्राणान् विमुञ्चति । तस्मात् सर्व्वास्ववस्थासु न क्वाचद्बारि वारयेत् ॥ अन्नेनापि विना जन्तुः प्राणान् धारयत चिरम् । तोयाभावात् पिपासार्त्तः क्षणात् प्राणैर्व्विमुच्यते ॥ इति तृष्णाधिकारः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (अथास्याः पथ्यापथ्यनियमः ॥ पथ्यानि यथा, -- “शोधनं शमनं निद्रां स्नानं कवलधारणम् । जिह्वाधःसिरयोर्द्दाहो दीपदग्धहरिद्रया ॥ कोद्रवाः शालयः पेया विलेपी लाजशक्तवः । अन्नमण्डो धन्वरसाः शर्करा वागषाडवौ ॥ भृष्टैर्मुद्गैर्मसूरैर्व्वा चणकैर्वा कृतो रसः । रम्भापुष्पं तैलकूर्च्चं द्राक्षापर्पटपल्लवाः ॥

कपित्थं कोलमम्लीका कुष्माण्डकमुपोदिका । खर्ज्जरं दाडिमं धात्री कर्कटी नलदाम्बु च ॥ जम्बीरं करमर्द्दञ्च वीजपूरं गवां पयः । मधूकपुष्पं ह्रीवेरं तिक्तानि मधुराणि च ॥ बालतालाम्बु शीताम्बु पयः पेटीप्रपानकम् । माक्षिकं सरसां तोयं शताह्वा नागकेशरम् । एलाजातीफलं पथ्या कुस्तुम्बुरु च टङ्गणम् । घनसारो गन्धसारः कौमुदी शिशिरानिलः चन्दनार्द्रप्रियाश्लेषो रत्नाभरणधारणम् । हिमानुलेपनञ्च स्यात् पथ्यमेतत्तृषातुरे ॥” अपथ्यानि यथा, -- “स्नेहाञ्जनस्वेदनधूमपान- व्यायामनस्यातपदन्तकाष्ठम् । गुर्व्वन्नमम्लं लवणं कषायं कटु स्त्रियं दुष्टजलानि तीक्ष्णम् ॥ एतानि सर्व्वाणि हिताभिलाषी तृष्णातुरो नैव भजेत् कदाचित् ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधिग्रन्थे तृष्णाधिकारे ॥) तृष्णाक्षयः, पुं, (तृष्णाया विषयलिप्सायाः क्षयो नाशो यत्र ।) शान्तिः । इति हेमचन्द्रः । २ । २१८ ॥ (यथा, शब्दार्थचिन्तामणिधृतवचनम् । “यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत् सुखम् । तृष्णाक्षयसुखस्यैव कलां नार्हति षोडशीम् ॥” तृष्णायाः पिपासायाः क्षयः ।) पिपासा- नाशश्च ॥ तृष्णारिः, पुं, (तृष्णायाः पिपासायाः अरिः शत्रुः ।) पर्पटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृह, ध ऊ श हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधां- तुदां च-परं-सकं-वेट् ।) सप्तमस्वरी । ध, तृणेढि । (यथा, भट्टिः । “तृणेटु रामः सह लक्षणेन ॥”) ऊ, अतर्हीत् अतृक्षत । श, तृहति । इति दुर्गादासः ॥ तॄ, तर । अभिभवे । प्लुत्याम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-प्लतौ अकं-सेट् ।) तरः । प्लवनपूर्ब्बकदेशान्तरगमनम् । प्लुतिर्म्मज्जना- भावः । तरति नदीं भेलया पान्थः । तरति सकलदुःखं वामनं भावयद्यः । तरति शुष्क- काष्ठं जले मज्जति नेत्यर्थः ॥ इति दुर्गादासः ॥ ते, व्य, त्व्या, इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गौरी । यथा, सङ्गीतदामोदरः । “तेशब्देनोच्यते गौरी नशब्देनोच्यते हरः । तन माङ्गलिकश्चाय शब्दस्तेन इति स्मृतः ॥”) तेजः, [स्] क्ली, (तेजयति तेज्यतेऽनेन वा । तिज निशाने + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणां । ४ । १८८ । इति असुन् ।) दीप्तिः । (यथा, माघे । २ । ६२ । “अन्यदुच्छङ्खलं सत्त्वमन्यच्छास्त्रनियान्त्रितम् । सामानाधिकरण्यं हि तेजस्तिमिरयोः कुतः ॥”) प्रभावः । (यथा, महाभारते । ६ । १४ । ४८ । “तस्मान्नूनं महावीर्य्याद्भार्गवाद्युद्धदुर्म्मदात् । तेजोवीर्य्यबलैर्भूयान् शिखण्डी द्रुपदात्मजः ॥”)

पराक्रमः । (यथा, महाभारते । ३ । २८ । ६ । “न श्रेयः सततं तेजो न नित्यं श्रेयसी क्षमा । इति तात ! विजानीहि द्बयमेतदसंशयम् ॥”) रेतः । इति मेदिनी । से, २५ ॥ (यथा, रघुः । “अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमैशम् ॥” “तत्र स्त्रीपुंसयोः संयोगे तेजः शरीराद्बायु- रुदीरयति । ततस्तेजोऽनिलसन्निपाताच्छुक्रं च्युतं योनिमभिप्रतिपद्यते संसृज्यते चार्त्तवेन ।” “तत्र तेजोधातुः सर्व्ववर्णानां प्रभवः स यदा गर्भोत्पत्तावब्धातुप्रायो भवति तदा गर्भं गौरं करोति पृथिवीधातुप्रायः कृष्णं पृथिव्याकाश- धातुप्रायः कृष्णश्यामं तोयाकाशधातुप्रायो गौरश्यामम् ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥ सारः । यथा, मुश्रुते । १ । १५ । रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तेज- स्तत् खल्वोजस्तदेव बलमित्युच्यते स्वशास्त्र- सिद्धान्तात् ॥” “यत् परं तेजः इति यदुत्कृष्टं सारः ।” इति तट्टीका ॥ शारीराग्निसम्भूतपदार्थविशेषः । तद्यथा, -- “तेजोऽप्याग्नेयं क्रमशः पच्यमानानां धातूना- मभिनिर्वृत्तमन्तरस्थं स्नेहजातं वसाख्यं स्त्रीणां विशेषतो भवात तेन मार्द्दवसौकुमार्य्यमृद्व- ल्परोमतोत्साहदृष्टिस्थितिपक्तिकान्तिदीप्तयो भवन्ति तत् कषायतिक्तशीतरूक्षविष्टम्भिवेग- विघातव्यवायव्यायामव्याधिकर्षणैश्च विक्रियते ॥” इति च सुश्रुते सूत्रस्थाने पञ्चदशेऽध्याये ॥) त्विट् । (देहजकान्तिः । यथा, वाजसनेय- संहितायाम् । १ । ३१ । “तेजोऽसि शुक्रमस्यमृतमसि । धामनामासि प्रियं देवानामनाधृष्टं देवयजन- मसि ॥” “हे आज्य ! त्वं तेजोऽसि शरीरकान्तिहेतु- त्वात्तेजस्त्वम् ।” इति महीधरः ॥) नवनीतम् । अग्निः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५ ॥ सुवर्णम् । मज्जा । पित्तम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस- हनम् । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ६४ । “अधिक्षेपापमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यत् । प्राणात्ययेऽप्यसहनं तत्तेजः समुदाहृतम् ॥” पञ्चमहाभूतान्तर्गतृतीयमहाभूतम् । यथा, -- “तृतीयं ज्योतिरित्याहुश्चक्षुरध्यात्ममुच्यते । अधिभूतं ततो रूपं सूर्य्यस्तत्राधिदैवतम् ॥” इत्याश्वमेधिकपर्व्व ॥ अस्य धर्म्माः रूपम् १ द्रवत्वम् २ प्रत्यक्ष- योगित्त्वम् ३ ॥ अस्य गुणाः । स्पर्शः १ संख्या २ परिमाणम् ३ पृथक्त्वम् ४ संयोगः ५ विभागः ६ परत्वम् ७ अपरत्वम् ८ रूपम् ९ द्रवः १० वगः ११ । अस्य नैमित्तिकद्रवत्वम् । अस्य स्पर्श उष्णः । रूपं शुक्लभास्वरम् । इदं द्बिधा । परमाणुस्वरूपं नित्यम् । सावयवमनित्यम् । अनित्यं त्रिधा देहः इन्द्रियं विषयः । इति भाषापरिच्छेदः ॥ (विष्णुः । यथा, महा- भारते । १३ । १४९ । ४३ ।

पृष्ठ २/६४७

“ओजस्तेजो द्युतिधरः प्रकाशात्मा प्रतापनः ॥” शिवः । यथा, तत्रैव । १३ । १७ । ५२ । “तेजोऽपहारी बलहा मुदितोऽर्थोऽजितोऽवरः ॥” द्रिसप्ततिसाध्यमौलिककायस्थानामन्यतमः । तत्र अकारान्तोऽयम् । यथा, कुलदीपिकायाम् । “खामः क्षोमो घर वैओषो वीदस्तेजश्चार्णव आशः ॥”) तेजःफलः, पुं, (तेजसे बलाय तेजःप्रदं वा फल- मस्य ।) वृक्षविशेषः । तेजफल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । बहुफलः २ शाल्मलीफलः ३ स्तवकफलः ४ स्तेयफलः ५ गन्धफलः ६ कण्ट- वृक्षः ७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तीक्ष्ण- त्वम् । सुगन्धित्वम् । दीपनत्वम् । वातश्लेष्मा- रुचिनाशित्वम् । बालरक्षाकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजनः, पुं, (तेजयति अग्निमिति । तिज + णिच् + ल्युः ।) वंशः । इत्यमरः । २ । ४ । १६१ ॥ मुञ्जः । भद्रमुञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बाणादीनां फलके । यथा, मनुः । ७ । ९० । “न कर्णिभिर्नापि दिग्धैर्नाग्निज्वलिततेजनैः ॥” उद्दीपने, क्ली । यथा, सुश्रुते चिकित्सा- स्थाने । २४ अध्याये । “सिरामुखविविक्तत्वं त्वक्स्थस्याग्नेश्च तेजनम् ॥”) तेजनकः, पुं, (तेजयतीति । तिज + णिच् + ल्युः संज्ञायां कन् । यद्बा, तेजनेन फलकेन काय- तीति । कै + कः ।) शरः । इत्यमरः । २ । ४ । १६२ ॥ तेजनी, स्त्री, (तेजयतीति । तिज + णिच् + ल्युः । गौरादित्वात् ङीष् ।) मूर्व्वा । इत्यमरः । २ । ४ । ८३ ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “तेजनी पिलुनी देवा तिक्तवल्ली पृथक्त्वचा । धनुः श्रेणी मधुरसा मूर्व्वा निर्द्दहनीति च ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् । पर्य्यायान्तरं यथा, -- “मूर्व्वा मधुरसा देवी मोरटा तेजनी स्रुवा । मधूलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्ण्यपि ॥” इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ज्योतिष्मती । इति शब्दरत्नावली ॥ (तेजवती । अस्या पर्य्यायाः यथा, -- “तेजस्विनी तेजवती तेजोह्वा तेजनी तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तेजपत्रं, क्ली, (तेजयतीति । तिज + णिच् + अच् । तेजं पत्रमस्य ।) स्वनामख्यातवृक्षः । तज इति तेजपात इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । गन्ध- जातम् २ पत्रम् ३ पत्रकम् ४ । इति शब्दरत्ना- वली । अस्य गुणाः । कफवाय्वार्शोहृल्लासारुचि- नाशत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ अमरोक्त- पर्य्यायास्त्वक्पत्रशब्दे द्रष्टव्याः ॥ तस्य नाम- गुणाः । “त्वक्पत्रञ्च वराङ्गं स्याद्भृङ्गं चोचं तथोत्कटम् ।

त्वचं लघूष्णं कटुक स्वादु तिक्तञ्च रूक्षकम् ॥ पित्तलं कफवातघ्नं कण्ड्वामारुचिनाशनम् । हृद्वस्तिरोगवातार्शःकृमिपीनसशुक्रहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ तेजलः, पुं, (तेजति अतिशयेन पालयति शावका- निति । तेज पालने + बाहुलकात् कलच् ।) कपिञ्जलपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजस्करं, त्रि, (तेजः करोतीति । तजस् + कृ + टः ।) तेजोवृद्धिकारकद्रव्यम् । इति वैद्यकम् ॥ तेजस्विनी, स्त्री, (तेजो विद्यतेऽस्याः । तजस् + विनिः स्त्रियां ङीप् ।) ज्योतिष्मती । इति शब्द- रत्नावली ॥ महाज्योतिष्मती । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तेजवल्कल इति च । तत्पर्य्याया यथा, -- “तेजस्विनी तेजवती तेजोह्वा तेजनी तथा ॥” अस्या गुणा यथा, -- “तेजस्विनी कफश्वासकाशास्यामयवातहृत् । पाचन्युष्णा कटुस्तिक्ता रुचिवह्निप्रदीपनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तेजस्वी, [न्] त्रि, (तेजोऽस्त्यस्येति । विनिः ।) तेजोयुक्तः । यथा, -- “महातपस्वी तेजस्वी ब्रह्मचारी च सुव्रती । युष्मद्बिधोक्तं शास्त्रञ्च पठित्वान्यश्च पण्डितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ (इन्द्रस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । १९८ । २९ । “शान्तिश्चतुर्थस्तेषां वैतेजस्वी पञ्चमः स्मृतः ॥”) तेजितः, त्रि, (तिज + क्तः ।) तीक्ष्णीकृतः । शाणान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निशितः २ क्षुतः ३ शाणितः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ९१ ॥ शान्तः ५ शाणादिमार्ज्जितः ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ क्ष्णुतः ७ निशातः ८ शितः ९ शातः १० । इति जटाधरः ॥ तेजीयान्, [स्] त्रि, (तेजो विद्यतेऽस्य । तेजस् + ईयसुन् ।) तेजोयुक्तः । यथा, -- “अज्ञानी पुरुषः शश्वज्जडितश्च स्वकर्म्मणा । तेजीयसां न दोषाय वह्नेः सर्व्वभुजो यथा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ तेजोमन्यः, पुं, (तेजो मथ्नातीति । मन्थ + कर्म्म- ण्यण् ।) गणिकारिका । इति रत्नमाला ॥ तेजोरूपं, क्ली, (तेजः सर्व्वप्रकाशकं चैतन्यं रूपं यस्य ।) ब्रह्म । यथा, -- “अशरीरं विग्रहवदिन्द्रियवदतीन्द्रियम् । यदसाक्षि सर्व्वसाक्षि तेजोरूपं नमाम्यहम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ तेजोवती, स्त्री, (तेजोऽस्त्यस्या इति । तेजस् + मतुप् मस्य वः ।) गजपिप्पली । इति शब्द- रत्नावली ॥ चविका । इति रत्नमाला ॥ महा- ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजल इति तेजवल्कल इति च भाषा । तस्याः पर्य्यायगुणाः । “तेजस्विनी तेजवती तेजोह्वा तेजनी तथा । तेजस्विनी कफश्वासकासास्यामयवातहृत् ॥

पाचन्युष्णा कटुस्तिक्ता रुचिवह्निप्रदीपनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ (अग्नेर्विमानम् । यथा, ब्रह्माण्डे ३८ अध्याये । “महाविमानं प्रथितं भास्करं जातवेदसः । सा हि तेजोवती नाम हुताशस्य महासमा ॥”) तेजोवृक्षः, पुं, (तेजोयुक्तो वृक्षः । अग्न्युत्पादकत्वा- दस्य तथात्वम् ।) क्षुद्राग्निमन्थः । इति राज- निर्घण्टः ॥ तेन, व्य, तद्धेतुना । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सेइ निमित्ते इति भाषा ॥ तेनः, पुं, (ते गौरी न शिवो यत्र ।) गानाङ्ग- विशेषः । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “तेनेति शब्दस्तेनः स्यात् मङ्गलानां प्रदर्शकः । ते शब्देनोच्यते गौरी नशब्देनोच्यते हरः ॥ तेन माङ्गालकश्चायं शब्दस्तेन इति स्मृतः ॥” तेप, ऋ ङ कम्पे । च्युतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) ऋ, अतितेपत् । ङ, तेपते वृक्षः । तितेपे । इति दुर्गादासः ॥ तेमः, पुं, (तिम आर्द्रीभावे + भावे घञ् ।) आर्द्री- भावः । इत्यमरः । ३ । २ । २९ ॥ तेमनं, क्ली, (तिम + भावे ल्युट् ।) आर्द्रीकरणम् । व्यञ्जनम् । इति मेदिनी । ने, ७२ ॥ तेमनी, स्त्री, (तिम्यतेऽनेनेति । तिम + ल्युट् + ङीप् ।) चुल्लीभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ तेव, ऋ ङ देवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) देवनमिह क्रीडा । ऋ, अतितेवत् । ङ, तेवते । तेवते बालः कन्दूकै- र्नित्यमिति हलायुधः । देवनमिह रोदनमिति भट्टमल्लः । इति दुर्गादासः ॥ तेवनं, क्ली, (तेव्यते दीव्यतेऽस्मिन्निति । तेव क्रीडा- याम् + अधिकरणे ल्युट् ।) केलिकाननम् । (भावे ल्युट् ।) क्रीडा । इति मेनिनी । ने, ७१ ॥ (यथा, शब्दार्थचिन्तामणिधृतरामायणबचनम् । “तेवनेन वनं गत्वा नदीस्तीर्त्त्वा बहूदकाः ॥”) तैक्ष्ण्यं, क्ली, (तीक्ष्णस्य भावः । तीक्ष्ण + ष्यञ् ।) तीक्ष्णता । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ५ । “शौर्य्यमाशुक्रियाशास्त्रतैक्ष्ण्यमस्वेदवेपथू ॥” कठोरता । यथा, रामायणे । २ । २१ । ४४ । “तदेतां विसृजानार्य्यां क्षत्त्रघर्म्माश्रितां मतिम् । धर्म्ममाश्रय मा तैक्ष्ण्यं मद्बुद्धिरनुगम्यताम् ॥” क्रूरता । यथा, मनुः । ४ । १६३ । “द्वेषं दम्भञ्च मानञ्च क्रोधं तैक्ष्ण्यञ्च वर्जयेत् ॥” “मात्सर्य्यं धर्म्मानुत्साहामिमानकोपक्रौर्य्याणि- त्यजेत् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) तैजसं, क्ली, (तेजसो विकारः । तेजस् + “तस्य विकारः ।” ४ । ३ । १३४ । इत्यण् ।) घृतम् । इति स्मृतिः ॥ धातुद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९९ ॥ (यथा, मनुः । ५ । १११ । “तैजसानां मणीनाञ्च सर्व्वस्याश्ममयस्य च ॥” तीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४६ । १०३ । “तैजसं नाम तत्तीर्थं यत्र पूर्ब्बमपाम्पतिः ।

पृष्ठ २/६४८

अभिषिक्तः सुरगणैर्व्वरुणो भरतर्षभ ! ॥” तेजःसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, रघुः । ११ । ४३ । “तैजसस्य धनुषः प्रवृत्तये तोयदानिव सहस्रलोचनः ॥”) तैजसः, पुं, (तेजसो विकारः । तेजस् + अण् ।) सूक्ष्मशरीरव्यष्ट्युपहितचैतन्यम् । यथा, -- “एतद्व्यष्ट्युपहितं चैतन्यं तैजसो भवति तेजो- मयान्तःकरणोपहितत्वात् ॥” इति वेदान्त- सारः ॥ (तैजसाहङ्कारविशेषः । यथा, भाग- वते । २ । ५ । २४ । “सोऽहङ्कार इति प्रोक्तो विकुर्व्वन् समभूत्त्रिधा । वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेति यद्भिदा ॥” घोटकविशेषः । तल्लक्षणादिकं यथा, भोज- राजकृतयुक्तिकल्पतरौ । “ये क्रोधशीला भृशवेगयुक्ता मुक्ता दिनात् क्रोशशतं व्रजन्ति । ते तैजसाः पुण्यवतां प्रदेशे भवन्ति पुण्यैरपि ते मिलन्ति ॥” सुमतिपुत्त्रः । यथा, ब्रह्माण्डे ३६ अध्याये । “तैजसस्तत्सुतश्चापि प्रजापतिरमित्रजित् ॥”) तैजसावर्त्तनी, स्त्री, (आवर्त्ततेऽत्र । आ + वृत् + ल्युट् स्त्रियां ङीप् । तैजसानां धातुद्रव्यानां सुवर्णादीनां आवर्त्तनी ।) मूषा । इत्यमरः । २ । १० । ३३ ॥ तैजसगलानं मूची इति भाषा ॥ तैतिलं, क्ली, ववाद्येकादशकरणान्तर्गतचतुर्थकर- णम् । तत्र जातफलं यथा, -- “कलासु दक्षो ललनाभिलाषी सुमूर्त्तिसन्तर्जितकामदेवः । वक्ता गुणज्ञः कुशलः सुशील- श्चेत्तैतिलाख्यं करणं प्रसूतौ ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ तैतिलः, पुं, गण्डकः । इति मेदिनी । ने, ९९ ॥ तैत्तिरं, क्ली, (तित्तिरीणां पक्षिणां समूहः । तित्तिरि + “अनुदात्तादेरञ् ।” ४ । २ । ४४ । इति अञ् ।) तित्तिरिगणः । इत्यमरः । २ । ६ । ४३ ॥ (यथा, गोः रामायणे । २ । १०० । ६३ । “वाप्यो मैरेयपूर्णाश्च भृष्टमांसचयैर्वृताः । प्रतप्तैः पैटरैश्चैव मार्गमायूरतैत्तिरैः ॥”) तैत्तिरः, पुं, (तित्तिर एव । खार्थे अण् ।) तित्तिरिपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गर्भिणी एतन्मांसाशनाद्यादृशं सुतं जनयेत् तद्यथा, “नित्यभीतञ्च तैत्तिरात् ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने तृतीयाध्याये ॥) तैत्तिरीयकः, पुं, (तैत्तिरं तित्तिरिप्रोक्तयजुर्व्वेदीय- शाखामधीते वेत्ति वा । छण् । ततः स्वार्थे कन् ।) तैत्तिरीयी । यजुर्व्वेदीयशाखाविशेष- वेत्ता ॥ (उपनिषद्बिशेषे, की । तत्तु कृष्णयजु- र्व्वेदान्तर्गतम् । इति मुक्तिकोपनिषत् ॥) तैत्तिरीया, स्त्री, (तित्तिरिणा प्रोक्ता । छण् ।) यजुर्व्वेदस्य शाखाविशेषः । यथा, -- “देवरातसुतः सोऽपि छर्द्दित्वा यजुषां गणम् । ततो गतोऽथ मुनयो ददृशुस्तान् यजुर्गणान् ॥

यजूंषि तित्तिरा भूत्वा तल्लोलुपतया ददुः । तैत्तिरीया इति यजुःशाखा आसन् सुपेशलाः ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ तैरणी, स्त्री, (तीरे नमतीति । नम + डः । ततः स्वार्थे अण् । स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । तैरणः २ तैरः ३ कुनीली ४ रागदः ५ । अस्य गुणाः । शिशिर- रत्वम् । तिक्तत्वम् । व्रणनाशित्वम् । अरुण- रङ्गदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलं, क्ली, (तैलं तैलवत् स्नेहोऽस्त्यस्येति । अच् ।) सिह्लकः । इति रत्नमाला ॥ (तिलस्य तत्- सदृशस्य वा विकारः । तिल + “तस्य विकारः ।” ४ । ३ । १३४ । इत्यण् ।) तिलादिजातस्नेहः । यथा, भावप्रकाशे । “तिलादिस्निग्धवस्तूनां स्नेहस्तैलमुदाहृतम् ॥” तत्पर्य्यायः । म्रक्षणम् २ स्नेहः ३ अभ्य- ञ्जनम् ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ८१ ॥ अस्य गुणाः । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । त्वच्यत्वम् । उष्णत्वम् । व्यवायित्वम् । पित्तकारित्वम् । वद्ध- विन्मूत्रत्वम् । श्लेष्मावर्द्धकत्वम् । सर्व्ववात- विकारनाशित्वम् । मेधाग्निबलवर्द्धनत्वञ्च । “नास्ति तैलात् परं किञ्चित् भेषजं मारुता- पहम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पक्वपुरातनतैलस्य गुणः । महद्गुणत्वम् । किञ्चिद्गन्धहीनत्वञ्च । द्रव्यसंयोगे संस्कृततैलस्य सर्व्वरोगनाशित्वम् ॥ अवगाहने युक्ततैलस्य गुणः । शरीरबलकारित्वम् । शिंरामुखरोम- कूपधमनीनाडीद्वारा तृप्तिकारित्वञ्च । नित्यं मस्तके अधिकतैलदानगुणाः । शिरःशूल- खालित्यपालित्यनाशित्वम् । केशमूलस्य दृढता- कारित्वम् । केशस्यापतनघनताकृष्णतादीर्घता- कारित्वम् । इन्द्रियप्रसन्नताग्निशुद्धिकारित्वञ्च ॥ नित्यं कर्णे तैलपूरणस्य गुणाः । मन्याहनु- संग्रहोच्चैःश्रुतिवाधिर्य्यकर्णवातजरोगाजनक- त्वम् ॥ मर्द्दने तैलस्य गुणः । घृतादष्टगुणगुरु- त्वम् । इति राजवल्लभादिः ॥ * ॥ “प्रातःस्नाने व्रते श्राद्धे द्वादश्यां ग्रहणे तथा । मद्यलेपसमं तैलं तस्मात्तैलं विवर्जयेत् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ “घृतञ्च सार्षपं तैलं यत्तैलं पुष्पवासितम् । अदुष्टं पक्वतैलञ्च तैलाभ्यङ्गे च नित्यशः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ वारविशेषे तैलग्रहणफलं यथा, -- रवौ हृद्रोगः सोमे कीर्त्तिलाभः कुजे मृत्युः बुधे पुत्त्राप्तिः गुरौ अर्थहानिः शुक्रे शोकः शनौ दीर्घायुः ॥ * ॥ अथ निषिद्धदिने तैलग्रहणदोषशान्त्यर्थदेय- द्रव्यनियमः । रवौ पुष्पं गुरौ दूर्व्वा कुजे भूमिः शुक्रे गोमयम् । अस्य प्रमाणं यथा, -- “अर्के नूनं दहति हृदयं कीर्त्तिलाभश्च सोमे भौमे मृत्युर्भवति नियतं चन्द्रजे पुत्त्रलाभः ।

अर्थग्लानिर्भवति च गुरौ भार्गवे शोकयुक्त- स्तैलाभ्यङ्गात्तनयमरणं सूर्य्यजे दीर्घमायुः ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ वारादिविशेषे तदभ्यङ्गे गुणदोषौ यथा, -- “सन्तापः कीर्त्तिरल्पायुर्धनं निधनमेव च । आरोग्यं सर्व्वकामाप्तिरभ्यङ्गाद्भास्करादिषु ॥ उपोषितस्य व्रतिनः कृत्तकेशस्य नापितैः । तावत् श्रीस्तिष्ठति प्रीता यावत्तैलं न संस्पृशेत् ॥” इति गारुडे ११४ अध्यायः ॥ * ॥ अथ तैलवर्गः । तत्र तैलस्य स्वरूपनिरूपणम् । “तिलादिस्निग्धवस्तूनां स्नेहस्तैलमुदाहृतम् । तत्तु वातहरं सर्व्वं विशेषात्तिलसम्भवम् ॥” * ॥ अथ तिलतैलगुणाः । “तिलतैलं गुरु स्थैर्य्यं बलवर्णकरं परम् । वृष्यं विकाशि विशदं मधुरं रसपाकयोः ॥ सूक्ष्मं कषायानुरसं तिक्तं वातकफापहम् । वीर्य्येणोष्णं हिमं स्पर्शे बृंहणं रक्तपित्तहृत् ॥ लेखनं बद्धविम्मूत्रत्वगामाशयशोधनम् । दीपनं बुद्धिदं मेध्यं व्यवायि व्रणमेहनुत् ॥ श्रोत्रयोनिशिरःशूलनाशनं लघुताकरम् । त्वच्यं केश्यञ्च चक्षुष्यमभ्यङ्गे भोजनेऽन्यथा ॥ छिन्नभिन्नच्युतोत्पिष्टमथितक्षतपिच्चिते । भग्नस्फुटितविद्धाग्निदग्धाविश्लिष्टदारिते ॥ तथाभिहतनिर्भुग्नमृगव्याघ्रादिविक्षते । वस्तौ पानेऽन्नसंस्कारे नस्ये कर्णाक्षिपूरणे ॥ सेकाभ्यङ्गावगाहेषु तिलतैलं प्रशस्यते ॥” * ॥ ननु बृंहणलेखनयोः कथं सामानाधिकरण्य- मित्याह । “रूक्षादिदुष्टपवनः स्रोतः सङ्कोचयेद्यदा । रसेऽसम्यग्वहन् कार्श्यं कुर्य्याद्रक्ताद्यवर्द्धनम् ॥ तेषु प्रवेष्टुं सरता सौक्ष्म्यस्निग्धत्वमार्द्दवैः । तैलं क्षमं रसं नेतुं कृशानां तेन बृंहणम् ॥ व्यवायसूक्ष्मतीक्ष्णोष्णसरत्वैर्म्मेदसः क्षयः । शनैः प्रकुरुते तैलं तेन लेखनमीरितम् ॥ द्रुतं पुरीषं बध्नाति स्खलितं तत् प्रवर्त्तयेत् । ग्राहकं सारकं वापि तेन तैलमुदीरितम् ॥ घृतमब्दात् परं पक्वं हीनवीर्य्यं प्रजायते । तैलं पक्वमपक्वं वा चिरस्थायि गुणाधिकम् ॥” * अथ सरिषबराइतैलगुणाः । “दीपनं सार्षपं तैलं कटुपाकरसं लघु । लेखनं स्पर्शवीर्य्योष्णं तीक्ष्णं पित्तास्रदूषकम् । कफमेदोऽनिलार्शोघ्नं शिरःकर्णामयापहम् । कण्डूकोठकृमिश्वित्रकुष्ठदुष्टव्रणप्रणुत् ॥ तद्वद्राजिकयोस्तैलं विशेषाम्मूत्रकृच्छ्रकृत् । राजिकयोः कृष्णराइ आरक्तराइ द्बयोः ॥ * ॥ अथ तोरीतैलगुणाः । तीक्ष्णोष्णं तुवरीतैलं लघु ग्राहि कफास्रजित् । वह्निकृद्बिषहृत् कण्डूकुष्ठकोठकृमिप्रणुत् ॥ मेदोदोषापहञ्चापि व्रणशोथहरं परम् ॥ * ॥ अथ तिसीतैलगुणाः । “अतसीतैलमाग्नेयं स्निग्धोष्णं कफपित्तकृत् । कटुपाकमचक्षुष्यं बल्यं वातहरं गुरु ॥

पृष्ठ २/६४९

मलकृद्रसतः स्वादु ग्राहि त्वग्दोषहृत् व्रणम् । वस्तौ पाने तथाभ्यङ्गे नस्ये कर्णस्य पूरणे ॥ अनुपानविधौ चापि प्रयोज्यं वातशान्तये ॥ * ॥ अथ वररैतैलगुणाः । कुसुम्भतैलमम्लं स्यादुष्णं गुरु विदाहि च । चक्षुर्भ्यामहितं बल्यं रक्तपित्तकफप्रदम् ॥ * ॥ अथ खाखसवीजतैलगुणाः । तैलं खाखसवीजानां बल्यं वृष्यं गुरु स्मृतम् । वातहृत् कफकृच्छीतं स्वादुपाकरसञ्च तत् ॥ * ॥ अथ एरण्डतैलगुणाः । एरण्डतैलं तीक्ष्णोष्णं दीपनं पिच्छिलं गुरु । वृष्यं त्वच्यं वयःस्थायि मेधाकान्तिबलप्रदम् ॥ कषायानुरसं सूक्ष्मं योनिशुक्रविशोधनम् । विस्रं स्वादु रसे पाके सतिक्तं कटुकं सरम् ॥ विषमज्वरहृद्रोगपृष्ठगुह्यादिशूलहृत् । हन्ति वातोदरानाहगुल्माष्ठीलाकटीग्रहान् ॥ वातशोणितविड्बन्धव्रध्नशोथामविद्रधीन् । आमवातगजेन्द्रस्य शरीरवनचारिणः । एक एव निहन्तायमेरण्डस्नेहकेशरी ॥ * ॥ अथ रालतैलगुणाः । तैलं सर्ज्जरसोद्भूतं विस्फोटव्रणनाशनम् । कुष्ठपामाकृमिहरं वातश्लेष्मामयापहम् ॥ * ॥ अथ सर्व्वतैलगुणाः । तैलं स्वयोनिगुणकृद्वाग्भटेनाखिलं मतम् । अतः शेषस्य तैलस्य गुणा ज्ञेयाः स्वयोनिवत् ॥ इति भावप्रकाशे तैलवर्गः ॥ * ॥ अथ पुराणतैलगुणाः । “यामं कल्ककषायवीर्य्यमखिलं चूर्णञ्च पक्षत्रयं षण्मासान् घृतमोदकौ सहगुडौ मासत्रयं गुग्गुलोः । सिद्धानां रसभस्मनां सुविपुलं वीर्य्यन्तु वर्षत्रयं किञ्चिद्गन्धविवर्ज्जितं गुणपरं तैलं पुराणं महत् ॥” इति नारायणदासकृतपरिभाषा ॥ तैलकं, क्ली, (स्वल्पं तैलम् । अल्पार्थे कन् ।) अल्पपरिमाणतैलम् । इति व्याकरणम् ॥ तैलकन्दः, पुं, (तैलप्रधानः कन्दः ।) कन्दविशेषः । तत्पर्य्यायः । द्रावककन्दः २ तिलाङ्कितदलः ३ करवीरकन्दसंज्ञः ४ तिलचित्रपत्रकः ५ । अस्य गुणाः । लोहद्रावित्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । वातापस्मारविषशोफनाशित्वम् । रसस्य बन्ध- कारित्वम् । स्नेहसिद्धिकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तैलकारः, पुं, (तैलं करोतीति । कृ + “कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) वर्णसङ्कर- जातिविशेषः । कलु इति भाषा । स कोटक- स्त्रीगर्भे कुम्भकाराज्जातः । इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डम् ॥ तत्पर्य्यायः । धूसरः २ चाक्रिकः ३ तैली ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ५९२ । “स्नेहमयान् पीडयतः किं चक्रेणापि तैल- कारस्य ।

चालयति पार्थिवानपि यः स कुलालः परं चक्री ॥” यात्राकालेऽस्य दर्शनममङ्गलसूचकम् । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ३५ अध्याये । “ददर्शामङ्गलं राजा पुरो वर्त्तनि वर्त्तनि ॥” “कुम्भकारं तैलकारं व्याधं सर्पोपजीविनम् ॥”) तैलकिट्टं, क्ली, (तैलस्य किट्टं मलम् ।) तैल- मलम् । खलि इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । पिण्याकः २ खलिः ३ तैलकल्कजः ४ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । गौल्यत्वम् । कफवात- प्रमेहनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलङ्गः, पुं, देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शब्दार्थचिन्तामणिधृतवचनम् । “श्रीशैलन्तु समारभ्य चोलेशान्मध्यभागतः । तैलङ्गदेशो देवेशि ! ध्यानाध्ययनतत्परः ॥”) तैलचौरिका, स्त्री, (तैलस्य चौरिकेव । चौर- वत् तैलपानादस्यास्तथात्वम् ।) तैलपायिका । इति शब्दरत्नावली ॥ तैलद्रोणी, स्त्री, (तैलपूर्णा द्रोणी ।) कण्ठपर्य्यन्त- मज्जनार्थतैलपूर्णकाष्ठादिनिर्म्मितपात्रविशेषः । तत्रावस्थितिगुणाः । वातरोगव्याकुण्ठरोगपङ्गु- वाधिर्य्यमिन्मिनगद्गदधन्वङ्गस्तब्धपृष्ठप्रचलित- पवनगात्रकम्पकपाटीग्रीवाभङ्गापतन्त्रक्षयरुधिर- भवमूत्रकृच्छ्रवस्तिरोगेषु शस्तत्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ तैलपर्णकं, क्ली, (तैलं तैलयुक्तमिव पर्णमस्य । कप् ।) ग्रन्थिपर्णवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ तैलपर्णिकं, क्ली, (तैलयुक्तं पर्णमस्त्यस्य । यद्बा, तिलपर्णो वृक्ष उत्पत्तिस्थानत्वेनास्त्यस्येति । ठन् ।) हरिचन्दनम् । इत्यमरः । २ । ६ । १३१ ॥ चन्दनविशेषः । तत्तु तिलपर्णवृक्षजातं धवलं सुशीतलम् । इति भरतः ॥ (अस्य पर्य्याय यथा, “श्रीखण्डं चन्दनं न स्त्री भद्रश्रीस्तैलपर्णिकः । गन्धसारो मलयजस्तथा चन्द्रद्युतिश्च सः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ वृक्षविशेषे, पुं । यथा, हरिवंशे । २२३ । ६८ । “कदम्बाश्चैव भव्याश्च दाडिमा वीजपूरकाः । कालीयका दुकूलाश्च हिङ्गवस्तैलपर्णिकाः ॥”) तैलपर्णी, स्त्री, (तिलपर्णे वृक्षे जातः । “तत्र जातः ।” ४ । ३ । २५ । इत्यण् ततो ङीप् ।) चन्दनम् । श्रीवासः । (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “तैलपर्णी दधित्थाख्यः पिण्याको रक्तशीर्षकः । वेष्टो रसाह्वः श्रीवासः श्रीपिष्टसरलद्रवौ ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) सिह्लकः । इति मेदिनी । णे, ९६ ॥ तैलपा, स्त्री, (तैलं पिबतीति । पा पाने + “आतो ऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) तैल- पायिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलपायिका, स्त्री, (तैलं पिबतीति । पा + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) कीटविशेषः । तेलापोका इति आरशुला इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । पयोष्णी २ । इत्यमरः । २ । ५ । २६ ॥ तैल-

चौरिका ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ तैलपा ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलाम्बुका ५ खला- धारा ६ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । १०४ । १११ । “गृहे पारावता धन्याः शुकाश्च सहसारिकाः । गृहेष्वेते न पापाय तथा वै तैलपायिकाः ॥”) तैलपिपीलिका, स्त्री, (तैलप्रिया पिपीलिका ।) पिपीलिकाभेदः । तत्पर्य्यायः । उदद्या २ कपिजाङ्घिका ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलफलः, पुं, (तैलप्रधानं फलं यस्य ।) इङ्गुदी । विभीतकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलभाविनी, स्त्री, (तैलं भावयति संद्गन्धं करो- तीति । भू + णिच् + णिनि + ङीप् ।) जाती- पुष्पवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलमाली, स्त्री, (तैलानां माला समूहो यत्र । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) वर्त्तिः । इति शब्दमाला ॥ तैलम्पाता, स्त्री, (तिलपातोऽस्यां वर्त्तते । “घञः सास्याङ्क्रियेति ञः ।” ४ । २ । ५८ । इति ञः । “श्येनतिलस्य पाते ञे ।” ६ । ३ । ७१ । इति मुम् ।) स्वधा । तिलपातोऽस्यां स्वधायां सा । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरभरतौ ॥ तैलसाधनं, क्ली, (तैलं साधयति निष्पादयति सुगन्धीकरोतीति । साध + णिच् + ल्युः ।) गन्ध- द्रव्यविशेषः । काकला इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । काकोलम् २ कोलकम् ३ गन्ध- व्याकुलम् ४ कक्कोलकम् ५ कोषफलम् ६ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तैलस्फटिकः, पुं, (तैलाक्तः स्फटिक इव । स्वच्छ- त्वात् तथात्वम् ।) तृणमणिः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । १३४ ॥ तैलागुरु, क्ली, (तैलाक्तमिव अगुरु ।) दाहा- गुरु । इति राजनिर्घण्टः ॥ तैलाटी, स्त्री, (तैलेन तैलप्रदानेन अटति दूरी- भवतीति । अट गतौ + अच् + गौरादित्वात् ङीष् ।) वरटा । इति हेमचन्द्रः । ४ । २८१ ॥ तैलाम्बुका, स्त्री, (तैलं अम्बु जलमिव पेयं यस्याः । कप् । टाप् च ।) तैलपायिका । इति जटाधरः ॥ तैलिकः, पुं, (तैलं पण्यत्वेनास्त्यस्य । तैल + ठन् ।) तैलकारः । इति व्याकरणम् ॥ (अस्य अपाङ्- क्तेयत्वमुक्तम् । यथा, मनुः । ३ । १५८ । “समुद्रयायी वन्दी च तैलिकः कूटकारकः ॥”) तैलिनी, स्त्री, (तैलं भक्ष्यत्वेन आश्रयत्वेन बा अस्त्यस्येति । तैल + इनि + ङीप् ।) कीटभेदः तत्पर्य्यायः । तैलकीटः २ षड्विन्ध्या ३ दर्द्रु- नाशिनी ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ दशावर्त्तिः । इति शब्दमाला ॥ तैलिशाला, स्त्री, (तैलिनस्तिलसम्बन्धिनस्तैलकारस्य वा शाला गृहम् ।) यन्त्रगृहम् । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ६३ ॥ घाणिघर इति भाषा ॥