शब्दकल्पद्रुमः/दशबलः

पृष्ठ २/६९२

दशबलः, पुं, (दशसु दिक्षु बलं यस्य । यद्वा, “दानशीलक्षमावीर्य्यध्यानप्रज्ञा बलानिच । उपायः प्रनिधिर्ज्ञानं दशबुद्धबलानि च ॥” इति वचनात् दश बलान्यस्य ।) बुद्बः । इत्यमरः । १ । १ । १४ ॥ दशभुजा, स्त्री, (दश भुजा बाहवो यस्याः ।) दुर्गा । यथा, कालिकापुराणे ५९ अध्याये । “इतिवृत्तं पुराकल्पे मनोः स्वायम्भुवेऽन्तरे । प्रादुर्भूता दशभुजा देवी देवहिताय वै ॥ नृणां त्रेतायुगस्यादौ जगतां हितकाम्यया । पुराकल्पे यथा वृत्तं प्रतिकल्पं तथा तथा ॥ प्रवर्त्तते स्वयं देवी दैत्यानां नाशनाय वै । प्रतिकल्पं भवेद्रामो रावणश्चापि राक्षसः ॥ तथैव जायते युद्धं तथा त्रिदशसङ्गमः । एवं रामसहस्राणि रावणानां सहस्रशः ॥ भवितव्यानि भूतानि तथा देवी प्रवर्त्तते । पूजयन्ति सुराः सर्व्वे बलं वीराजयन्त्यपि ॥ तथैव च नराः सर्व्वे कुर्य्युः पूजां यथाविधि ॥” (दशबाहुविशिष्टे, त्रि । यथा, कात्यायनी- तन्त्रे महाकाल्या ध्यानम् । “दशवक्त्रा दशभुजा दशपादाञ्जनप्रभा । विशालया राजमाना त्रिंशल्लोचनमालया ॥”) दशभूमिगः, पुं, (दशसु भूमीषु दानादिबलेषु गच्छतीति । गम + डः ।) बुद्धः । इति हेम- चन्द्रः । २ । १४७ ॥ दशभूमीशः, पुं, (दशसु भूमीषु दानाद्येषु ईष्टे प्रभवतीति । ईश् + अच् ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ दशमः, त्रि, (दशानां पूरणः । दशन् + “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् । “नान्तादससंख्यादेर्म्मट् ।” ५ । २ । ४९ । इति मट् ।) दशसंख्यायाः पूरणः । इति व्याकरणम् ॥ दशै इत्यादि भाषा । (यथा, ऋग्वेदे । १ । १५८ । ६ । “दीर्घतमा मामतेयो जुजुर्वान् दशमे युगे ॥”) दशमी, स्त्री, (दशम + ङीप् ।) तिथिविशेषः । सा चन्द्रस्य दशमकलाक्रियारूपा तदुपलक्षित- कालपरा वा । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सा सर्व्वासां दिशामतिप्रिया । यथा, -- “दशमी च तिथिस्तासामतीव दयिताभवत् । तस्यां दघ्नाशनो यस्तु सुव्रती भवते नरः ॥ तस्य पापक्षयं तास्तु कुर्व्वन्त्यहरहर्नृप ! ॥” इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ तत्र जातस्य फलं यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “विद्याविनोदी धनपुत्त्रयुक्तः प्रलम्बकण्ठो मदनाधिकश्रीः । उदारचित्तः सुमना दयालुः प्रसूतिकाले दशमी यदि स्यात् ॥” विमुक्तावस्था । मरणावस्था । अतिशेषवयोऽ- वस्था । इति नानार्थटीकायां भरतः ॥ (दश- संख्यायाः पूरणी । यथा, मनुः । २ । ९० । “श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी । पायूपस्थं हस्तपादं वाक् चैव दशमी स्मृता ॥”)

दशमी, [न्] त्रि, (दशम + “वयसि पूरणात् ।” ५ । २ । १३० । इति इनिः ।) अतिवृद्धः । नवतेरूर्द्धं दशमोऽवस्थाविशेषः स विद्यते- ऽस्येति । इत्यमरभरतौ ॥ दशमीस्थः, त्रि, (दशम्यामवस्थायां तिष्ठतीति । स्था + कः ।) क्षीणरागः । स नष्ठबीजः मरणावस्थाप्राप्तश्च । वृद्धः । स च अति- वृद्भो नवतेरुपरि वर्त्तमानः । इत्यमरभरतौ ॥ मृताशनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ दशमुखः, पुं, (दश मुखानि यस्य ।) रावणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । ११ । “वितरसि दिक्षु रणे दिक्पतिकमनीयं दशमुखमौलिवलिं रमणीयम् ॥”) दशमुखान्तकः, पुं, (दशमुखस्य रावणस्य अन्तकः ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ दशमूत्रकं, क्ली, (दशानां मूत्रकानां समाहारः ।) हस्तिमहिषोष्ट्रगवाजमेषाश्वगर्द्दभमानुषमानु- षीणां दशानां मूत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (एतद्गुणा यथा, सुशुते । १ । ४५ । “गोमहिषाजाविगजहयखरोष्ट्राणां तीक्ष्णानि कटून्युष्णानि तिक्तानि लवणानुरसानि लघूनि शोधनानि कफवातकृमिमेदोविषगुल्मार्शौदर- कुष्ठशोफारोचकपाण्डुरोगहराणि हृद्यानि दीपनानि च सामान्यतः । भवन्ति चात्र । “तत् सर्वं कटुतीक्ष्णोष्णं लवणानुरसं लघु । शोधनं कफवातघ्नं कृमिमेदोविषापहम् ॥ अर्शोजठरगुल्मघ्नं शोफारोचकनाशनम् । पाण्डरोगहरं भेदि हृद्यं दोपनपाचनम् ॥ गोमूत्रं कटु तीक्ष्णोष्णं सक्षारत्वान्न वातलम् । लघ्वग्निदीपनं मेध्यं पित्तलं कफवातजित् ॥ शूलगुल्मोदरानाहविरेकास्थापनादिषु । मूत्रप्रयोगसाध्येषु गव्यं मूत्रं प्रयोजयेत् ॥ दुर्नामोदरशूलेषु कुष्ठमेहाविशुद्धिषु । आनाहशोफगुल्मेषु पाण्डुरोगे च माहिषम् ॥ कासश्बासापहं शोषकामलापाण्डु रोगनुत् । कटुतिक्तान्वितं छागमीषन्मारुतकोपनम् ॥ कासप्लीहोदरश्वासशोषवर्चोग्रहे हितम् । सक्षारन्तिक्तकटुकमुष्णं वातघ्नमाविकम् ॥ दीपनं कटुतीक्ष्णोष्णं वातचेतोविकारनुत् । आश्वं कफहरं मूत्रं कृमिदद्रुषु शस्यते ॥ सतिक्तं लवणं भेदि वातघ्नं पित्तकोपनम् । तीक्ष्णं क्षारे किलासे च नागं मूत्रं प्रयोजयेत् । गरचेतोविकारघ्नं तीक्ष्णं ग्रहणिरोगनुत् । दीपनं गार्दभं मूत्रं कृमिवातकफापहम् ॥ शोफकुष्ठोदरोन्मादमारुतक्रिमिनाशनम् । अर्शोघ्नं कारभं मूत्रं मानुषन्तु विषापहम् ॥”) दशमूलं, क्ली, (दशानां मूलानां समाहारः । पात्रादित्वात् न ङीप् ।) पाचनविशेषः । यथा, -- “विल्वश्योणाकगम्भारीपाटलागणिकारिकाः । दीपनं कफवातघ्नं पञ्चमूलमिदं महत् ॥ शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहतीद्बयगोक्षुरम् ।

वातपित्तहरं वृष्यं कनीयः पञ्चमूलकम् ॥ उभयं दशमूलन्तु सन्निपातज्वरापहम् । कासे श्वासे च तन्द्रायां पार्श्वशूले च शस्यते ॥ पिप्पलीचूर्णसंयुक्तं कण्ठहृद्ग्रहनाशनम् ॥” इति सुखबोधः ॥ दशयोगभङ्गः, पुं, (दशयोगस्य भङ्गः ।) संस्कार- कर्म्मणि नक्षत्रबेधविशेषः । अयं खर्ज्जुरवेधः । यथा, -- “तिथ्यङ्गवेदैकदशोनविंश- भैकादशाष्टादशविंशसंख्याः । इष्टोडना सूर्य्ययुतोडना च योगादमूश्चेद्दशयोगभङ्गः ॥ अस्यार्थः । कर्म्मकालीनविवाहाद्युक्तनक्षत्राङ्क- रविभुक्तनक्षत्राङ्कयोर्योगे यदि एते अङ्काः स्युः तदा दशयोगभङ्गः स्यात् ॥ अस्य प्रतिप्रसवो यथा, -- आद्यपादे स्थिते सूर्य्ये तुरीयांशं विवर्ज्जयेत् । द्वितीयस्थे तृतीयञ्च विपरीतमतोऽन्यथा ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ दशरथः, पुं, (दशसु दिक्षु गतो रथो यस्य ।) इक्षाकुवंशीयराजविशेषः । स अयोध्याधिपतिः । अस्योत्पत्तिर्यथा, -- सौराष्ट्रदेशोद्भवभिक्षुनामद्बिजपत्नी कलहा भर्त्त्रा सह सर्व्वदा कलहात् मृता प्रेतत्वं गता सा कदाचित भ्रमन्ती धर्म्मदत्तसंज्ञकं द्बिजं दृष्ट्वा तत्समीपमागत्य तद्धस्तस्थतुलसीवारिसंसर्गात् पापभावं परित्यज्य तमुवाच हे द्विज ! मयि कृपां कुरु अहं कथं मुक्तिं प्रयास्यामि । धर्म्मदत्त- स्तामुवाच तीर्थदानव्रतादिभिः पापानि नश्यन्ति । तेषु ते नाधिकारः तस्मादाजन्मपर्य्यन्तं यन्मया कार्त्तिकव्रतं कृतं तस्यार्द्धं ददामि इत्युक्त्वा तुलसी मिश्रितजलेन तामसेचयत् द्वादशाक्षरमन्त्र- मश्रावयच्च । ततः सा दिव्यरूपा अभवत् । तदा सा दिव्यं विमानमपश्यत् विष्णुगणपुण्यशीलसुशी- लाभ्यां सा तद्विमाने आरोहिता । धर्म्मदत्तस्त- द्विमानं तौ गणौ च दृष्ट्वा अतिविस्मयेन भूमौ पपात पुण्यशीलसुशीलौ तमुत्थाप्य प्रशस्य ऊचतुः त्वमेतज्जन्मान्ते भार्य्याभ्यां सह वैकुण्ठं यास्यसि । तत्र बहुसहस्रवत्सराणि स्थित्वा पुण्यक्षये सूर्य्यवंशोद्भवदशरथनामा राजा भवि- ष्यसि अनया कलहया सह भार्य्यात्रययुतं त्वां विष्णुः पितृत्वेन स्वीकरिष्यति । इति पाद्मे उत्तरखण्डम् ॥ दशरूपभृत्, पुं, (दश मत्स्यकूर्म्मवराहादीनि रूपाणि बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् तुगागमश्च ।) विष्णुः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (दशावतार- शब्देऽस्य विशेषो द्रष्टव्यः ॥) दशवाजी, [न्] पुं, (दश वाजिनो रथे यस्य ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । १८ ॥ दशहरा, स्त्री, (दश अदत्तोपादानहिंसादिदश- विधानि दशजन्मकृतानि वा पापानि हरतीति । हृ + “हरतेरनुद्यमनेऽच् ।” ३ । २ । ९ । इत्यच् ।

पृष्ठ २/६९३

ततष्टाप् ।) ज्यैष्ठशुक्लदशमी । यथा, ब्रह्म- पुराणब्रह्मवैवर्त्तयोः । “ज्यैष्ठस्य शुक्लदशमी संवत्सरमुखी स्मृता । तस्यां स्नानं प्रकुर्व्वीत दानञ्चैव विशेषतः ॥ यां काञ्चित् सरितं प्राप्य दद्याद्दर्भैस्तिलोदकम् । मुच्यते दशभिः पापैः सुमहापातकोपमैः ॥ अत्र केवलदशम्यां नदीमात्रे दर्भकरणकतिल- तर्पणाङ्गकस्नानाद्दशविधपापक्षयः फलम् । एवं दानादावपि । वस्तुतस्तु वक्ष्यमाणभविष्ये जाह्नवीपदश्रवणात् हेतुमन्निगदस्वरसाच्च ब्रह्म- वैवर्त्तेऽपि सरित्पदं जाह्नवीपरम् । अन्यथा नानाविधिः स्यात् । यां काञ्चिदिति तु जाह्नवी- स्तावकम् । अन्यथा कुल्यास्नानेऽपि दशविध- पापक्षयः स्यात् । मन्त्रलिङ्गे जाह्नवीतिपदश्रव- णाच्च । गङ्गामधिकृत्य ब्राह्म्ये । ‘शुक्लपक्षस्य दशमी ज्यैष्ठे मासि द्बिजोत्तम ! । हरते दश पापानि तस्माद्दशहरा स्मृता ॥’ अत्र केवलदशम्यां दशविधपापक्षयः फलम् । भविष्ये । ‘ज्यैष्ठशुक्लदशम्यान्तु हस्तयोगेन जाह्नवी । हरते दश पापानि तस्माद्दशहरोच्यते ॥’ दशपापानीति दशजन्मकृतानीति । विशेषणीय- माह पराशरभाष्ये यमः । ‘ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे दशम्यां हस्तयोगतः । दशजन्माघहा गङ्गा दशपापहरा स्मृता ॥’ अत्र दशजन्मकृतदशविधपापक्षयः फलम् । ‘प्राप्ते कर्म्मणि नानेको विधातुं शक्यते गुणः । अप्राप्ते तु विधीयन्ते बहवोऽप्येकयत्नतः ॥’ इति न्यायेन हस्तानक्षत्रगङ्गारूपगुणद्वयविशिष्ट- दशमीविधेर्यस्मिन्नहनि तल्लाभस्तत्र स्नानम् । उभयदिने तु तल्लाभे परदिन एव । अत्रापि पूर्ब्बदिने वक्ष्यमाणकुजवारलाभे तत्रापि स्नानं वारस्योभयत्रालाभात् । ततश्च पूर्ब्बदिने तथा- विधस्नानं कृत्वा परदिने केवलदशम्यामपि दश- विधपापक्षयकामेण स्नातव्यम् । शङ्खः । ‘ज्यैष्ठे मासि क्षितिसुतदिने शुक्लपक्षे दशम्यां हस्ते शैलान्निरगमदियं जाह्नवी मर्त्यलोकम् । पापान्यस्यां हरति च तिथौ सा दशेत्याहुरार्य्याः पुण्यं दद्यादपि शतगुणं वाजिमेधायुतस्य ॥’ भौमवारहस्तानक्षत्रयुक्तदशम्यां गङ्गास्नाना- द्दशविधपापक्षयशतगुणवाजिमेधायुतजन्यपुण्य- समपुण्यं फलम् । राजमार्त्तण्डे वाल्मीकिः । ‘अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः । परदारोपसेवा च कायिकं त्रिविधं स्मृतम् ॥ पारुष्यमनृतञ्चैव पैशुन्यञ्चापि सर्व्वशः । असम्बद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्व्विधम् ॥ परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम् । वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म्म मानसम् ॥ एतानि दश पापानि प्रशमं यान्तु जाह्नवि ! । स्नातस्य मम ते देवि ! जले विष्णुपदोद्भवे ! ॥ विष्णुपादार्घसम्भूते गङ्गे ! त्रिपथगामिनि ! । धर्म्मद्रवीतिविख्याते पापं मे हर जाह्नवि ! ॥’

अत्र मन्त्रत्वेन प्रणवपूर्ब्बकाण्येतानि सामान्य- स्नानमन्त्रान्ते मज्जनस्यादौ पाठ्यानि । आगन्तु- कानामन्ते अभिनिवेश इति न्यायात् मन्त्रान्ते कर्म्मसन्निपात इति न्यायात् मन्त्रान्ते कर्म्मा- दीनि सन्निपातयेत् इत्यापस्तम्बीयाच्च ॥ * ॥ हिंसापैशुन्यादिभेदमाह कामधेनौ देवलः । ‘कायक्लेशं मनोदुःखं वधं वा प्राणिनां पुनः । यः प्रवर्त्तयति द्बेषात् सा हिंसेति समासतः ॥ यज्ञार्थं ब्राह्मणैर्व्वध्याः प्रशस्ता मृगपक्षिणः । भृत्यानाञ्चैव वृत्त्यर्थमगस्त्यो ह्याचरत् पुरा ॥’ यद्यपि परुषवचनमपवादः पैशुन्यमनृतं वृथा- लापो निष्ठुरवचनमिति वाङ्मयानि षट् । परेषां देशजातिकुलविद्याशिल्परूपवृत्त्याचारपरिच्छ- दशरीरकर्म्मजीविनां प्रत्यक्षदोषवचनं परुषम् । ‘यच्चान्यत् क्रोधसन्तापत्राससंजननं वचः । परुषं तच्च विज्ञेयं यच्चान्यच्च तथाविधम् ॥ चक्षुष्मन्निति लुप्ताक्षं चण्डालं ब्राह्मणेति च । प्रशंसानिन्दनं द्वेषात् परुषान्न विशिष्यते ॥’ * ॥ तेषामेव परुषवचनानां परोक्षमुदाहरणमप- वादः ॥ * ॥ गुरुनृपतिबन्धुभ्रातृमित्रसकाशे अर्थोपघातार्थं दोषोपाख्यानं पैशुन्यम् ॥ * ॥ अनृतं द्विविधं असत्यमसंवादश्चेति ॥ * ॥ ‘देशराष्ट्रप्रसङ्गाच्च परार्थपरिकल्पनात् । नर्म्महासप्रसङ्गाच्च भाषणं व्यर्थभाषणम् ॥ * ॥ गुह्याङ्गामेध्यसंज्ञानां वचनं निष्ठुरं विदुः । यदन्यद्बा वचो नीचं स्त्रीपुंसोर्म्मिथुनाश्रयम् ॥ * ॥ इत्येवं षड्विकल्पस्य दुष्टवाक्यस्य भाषणात् । इह वासुत्र वा क्रूरमनर्थं प्रतिपद्यते ॥’ प्रशंसया निन्दनं प्रशंसानिन्दनम् । तथाप्यत्र चतुर्व्विधषड्विधयोरविरोधः । समक्षत्वासमक्षत्व- भेदानादरेण पारुष्यापवादयोरैक्यात् निष्ठुरस्य परुषान्तर्भावाच्च । असम्बद्धप्रलापव्यर्थभाषणयोः पर्य्यायत्वात् नार्थान्तरम् । अभिध्यानमपहर- णार्थमिति शेषः । वितथे असत्यभूते वस्तुनि अभिनिवेशः पुनः पुनः सङ्कल्पः ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “अथ ज्यैष्ठशुक्लदशमी दशहरा । तदुक्तं हेमाद्रौ ब्राह्मे । “ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे दशमी हस्तसंयुता । हरते दश पापानि तस्माद्दशहरा स्मृतेति ॥ वाराहेऽपि । ‘दशमी शुक्लपक्षे तु ज्यैष्ठे मासि कुजेऽहनि ॥ अवतीर्णा यतः स्वर्गाद्धस्तर्क्षे च सरिद्वरा ॥ हरते दश पापानि तस्माद्दशहरा स्मृतेति ॥ * ॥ स्कान्दे तु दशयोगा उक्ताः । यथा, -- ‘ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे दशम्यां बुधहस्तयोः । व्यतीपाते गरानन्दे कन्याचन्द्रे वृषे रवौ ॥ दशयोगे नरः स्नात्वा सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥’ इति । अत्र बुधभौमयोः कल्पमेदेन व्यवस्था । इयञ्च यत्रैव योगबाहुल्यं सैव ग्राह्या । योगाधिक्ये फलाधिक्यात् ॥ * ॥

ज्यैष्ठे मलमासे सति तत्रैव दशहरा कार्य्या न तु शुद्धे । ‘दशहरासु नोत्कर्षश्चतुर्ष्वपि युगादिषु ।’ इति हेमाद्रौ ऋष्यशृङ्गोक्तेः ॥ * ॥ तथा स्कान्दे । ‘यां काञ्चित् सरितं प्राप्य दद्यादर्घ्यं तिलोदकम् । मुच्यते दशभिः पापैः स महापातकोपमैः ॥’ अत्र विशेषः काशीखण्डे । ‘ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे प्राप्य प्रतिपदं तिथिम् । दशाश्वमेधिके स्नात्वा मुच्यते सर्व्वपातकैः ॥ एवं सर्व्वासु तिथिषु क्रमस्नायी नरोत्तमः । आशुक्लपक्षदशमीं प्रतिजन्माघमुत्सृजेत् ॥’ तथा । ‘लिङ्गं दशाश्वमेधेशं दृष्ट्वा दशहरातिथौ । दशजन्मार्ज्जितैः पापैस्त्यज्यते नात्र संशयः ॥’ तथा भविष्योत्तरकाशीखण्डयोः । ‘निशायां जागरं कृत्वा समुपोष्य च भक्तितः । पुष्पैर्गन्धैश्च नैवेद्यैः फलैश्च दशसङ्ख्यया ॥ तथा दीपैश्च ताम्बूलैः पूजयेत् श्रद्धयान्वितः । स्नात्वा भक्त्या तु जाह्नव्यां दशकृत्वो विधानतः ॥ दशप्रसृतिकृष्णांश्च तिलान् सर्पिश्च वै जले । शक्तुपिण्डान् गुडपिण्डान् दद्याच्च दशसङ्ख्यया ॥ ततो गङ्गातटे रम्ये हेम्ना रूप्येण वा तथा । गङ्गायाः प्रतिमां कृत्वा वक्ष्यमाणस्वरूपिणीम् ॥ संस्थाप्य पूजयेद्देवीं तदलाभे मृदापि वा । अथ तत्राप्यशक्तश्चेत् लिखेत् पिष्टेन वै भुवि ॥ वक्ष्यमाणेन मन्त्रेण कुर्य्यात् पूजां विशेषतः । नारायणं महेशञ्च ब्रह्माणं भास्करं तथा ॥ भगीरथञ्च नृपतिं हिमवन्तं नगेश्वरम् । गन्धपुष्पादिभिः सम्यक् यथाशक्ति प्रपूजयेत् ॥ दशप्रस्थान् तिलान् दद्यात् दशविप्रेभ्य एव च । दशप्रस्थान् यवान् दद्यात् दशसङ्ख्यगवीस्तथा ॥’ प्रस्थाः षोडशपलानि । पलन्तु । मुष्टिमात्रं पस्वं स्मृतमिति महार्णवे उक्तम् । ‘मत्स्यकच्छपमण्डूकमकरादिजलेचरान् । कारयित्वा यथाशक्ति स्वर्णेन रजतेन वा ॥ तदलाभे पिष्टमयानभ्यर्च्च्य कुसुमादिभिः । गङ्गायां प्रक्षिपेदाज्यदीपांश्चैव प्रवाहयेत् ॥ पुष्पाद्यैः पूजयेद् गङ्गां मन्त्रेणानेन भक्तितः । ॐ नमः शिवायै नारायण्यै दशहरायै गङ्गायै नमो नमः । इति मन्त्रन्तु यो मर्त्यो दिने तस्मिन् दिवानिशम् । जपेत् पञ्चसहस्राणि दशधर्म्मफलं लभेत् ॥’ * ॥ काशीखण्डे त्वन्यो मन्त्र उक्तः । ‘नमः शिवायै प्रथमं नारायण्यै पदं ततः । दशहरायै पदमिति गङ्गायै मन्त्र एष वै ॥ स्वाहान्तः प्रणवादिश्च भवेद्यिंशाक्षरो मनुः । पूजा दानं जपो होमस्तेनैव मनुना स्मृतः ॥’ इति अत्र गङ्गास्तोत्रपाठमपि दशवारं कुर्य्यात् । तदुक्तं भविष्ये । ‘तस्यां दशम्यामेतच्च स्तोत्रं गङ्गाजले स्थितः । यः पठेत् दशकृत्वस्तु दरिद्रो वापि वाक्षमः ॥

पृष्ठ २/६९४

सोऽपि तत्फलमाप्नोति गङ्गां संपूज्य यत्नतः ।’ इति स्तोत्रञ्च प्रतिपदादिदशमीपर्य्यन्तदिनवृद्धिसंङ्ख्यया पठनीयमिति शिष्टाः ॥ अत्र सर्व्वोऽपि विस्तरः स्तोत्रादिश्च भट्टकृतत्रिस्थलीसेतोरवधेयः । विस्तरभीतेस्तु न लिख्यते ॥ * ॥ एवं कुर्व्वतः फलमुक्तं काशीखण्डे । ‘एवं कृत्वा विधानेन वित्तशाठ्यविवर्ज्जितः । उपवासी वक्ष्यमाणैर्दशपापैः प्रमुच्यते ॥ सर्व्वान् कामानवाप्नोति प्रेत्य ब्रह्मणि लीयते ॥’ इति । अस्यां सेतुबन्धरामेश्वरस्य प्रतिष्ठादिनत्वात् विशे- षेण पूजा कार्य्या । तदुक्तं स्कान्दे सेतुमाहात्म्ये । ‘ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे दशम्यां बुधहस्तयोः । गरानन्दे व्यतीपाते कन्याचन्द्रे वृषे रवौ ॥ दशयोगे सेतुमध्ये लिङ्गरूपधरं हरम् । रामो वै स्थापयामास शिवलिङ्गमनुत्तममिति ॥” इति निर्णयसिन्धुद्वितीयपरिच्छेदे संवत्सर- कृत्यम् ॥ किञ्च । “अद्य हस्ते तु नक्षत्रे दशम्यां ज्यैष्ठके सिते । दशपापहरायाञ्च अदत्तादानकल्मषम् ॥ विरुद्धाचरणं हिंसा परदारोपसेवनम् । पारुष्यानृतपैशुन्यमसम्बद्धञ्च भाषणम् ॥ परद्रव्याभिध्यानञ्च मनसानिष्टचिन्तनम् । एतद्दशाघघाताय गङ्गास्नानं करोम्यहम् ॥” इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । “ज्यैष्ठे दशहरायान्तु विष्णोरिष्टिं नृप ! शृणु । वेन वा विधिना कार्य्या सेष्टिर्व्विष्णोर्नृपैः सदा ॥ प्रत्यब्दं पार्थिवः कुर्य्यात् प्रतिमां काञ्चनीं हरेः । अन्यतेजोमयीं वापि दारवीं वा शिलामयीम् ॥ प्रतिष्ठां विधिवत्तस्याः कुर्य्याद्बिप्रः पुरोहितः । तां संस्थाप्य सुरागारे स्वयं वा यत्नतः कृते ॥ वासुदेवस्य वीजेन पूर्ब्बोक्तविधिना तथा । सर्व्वोपचारैर्भक्त्या तु वासुदेवं प्रपूजयेत् ॥ पूजान्ते संस्कृते वह्नौ कुण्डमध्ये स्थितो द्विजः । आज्यैः सहस्रं जुहुयादाहुतीनां हरेः कृते ॥ संपूज्य वामुदेवन्तु होमं कृत्वा ततो द्विजः । नृपस्यानुमते तान्तु प्रतिमां मण्डलं नयेत् ॥ प्रतिमायाः कपोलौ द्वौ स्पृष्ट्वा दक्षिणपाणिना । प्राणप्रतिष्ठां कुर्व्वीत तस्यां देवस्य वै हरेः ॥ कृतायान्तु प्रतिष्ठायां प्राणानां नृपसत्तम ! । विष्णोः प्राणास्तां प्रतिमामायान्ति नियतं स्वयम् ॥ प्राणेष्वथागतेषु स्याद्देवत्वं नियतं भवेत् । अकृतायां प्रतिष्टायां प्राणानां प्रतिमासु च । यथा पूर्ब्बं तथा भावः स्वर्णादीनां न विष्णुता ॥ अन्येषामपि देवानां प्रतिमास्वपि पार्थिव ! । प्राणप्रतिष्टा कर्त्तव्या तस्या देवत्वसिद्धये ॥ सुवर्णस्तु सुवर्णं स्यात् शिला दारु तथा शिला । अन्यथ शुद्धरूपं स्यात् प्राणस्थानमृते सदा ॥ वासुदेवस्य वीजेन तद्बिष्णोरित्यनेन च । तथैवाङ्गाङ्गिमन्त्राभ्यां प्रतिष्ठामाचरेद्धरेः ॥ तथैव हृदयेऽङ्गुष्टं दत्त्वा शश्वच्च मन्त्रवित् ।

एभिर्म्मन्त्रैः प्रतिष्ठान्तु हृदयेऽपि समाचरेत् ॥ अस्मै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्मै प्राणाः क्षरन्तु च । अस्मै देवत्वसङ्ख्यायै स्वाहेति यजुरुच्चरन् ॥ अङ्गमन्त्रैरङ्गिमन्त्रैर्व्वैदिकैरित्यनेन च । प्राणप्रतिष्ठां सर्व्वत्र प्रतिमासु समाचरेत् ॥ प्रतिमापूजने कुर्य्यादात्मन्यपि च मन्त्रवित् । प्राणप्रतिष्ठां प्रथमं पूजाभागविशुद्धये ॥ अस्मित् प्राणप्रतिष्ठान्तु प्रतिमापूजनादृते । न क्वचित्तु बुधः कुर्य्यात् कृत्वा मृत्युमवाप्नुयात् ॥ विष्णोरिष्टिमिमां कृत्वा दशम्यां पार्थिवोत्तमः । तस्यामेव तु पूर्णायां प्रतिमां स्थापयेत्ततः ॥ एवं दशहरायान्तु कृत्वेष्टिं पार्थिवो हरेः । सर्व्वान् कामानवाप्नोति निर्व्विघ्नोऽपि स जायते ॥” इति कालिकापुराणे ८९ अध्यायः ॥ दशा, स्त्री, (दशतीव । दन्श + मूलविभुजादि- त्वात् कः । जपजभदहदशेति निर्द्देशात् अकि- त्यपि नलोपः । यद्वा, दश्यते इति । गुरोश्चेत्यङ् । ततष्टाप् ।) अवस्था । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३८१ । “आपदि येनोपकृतं येन च हसितं दशासु विषमासु । उपकृत्य तयोरुभयोः पुनरपि जातं नरं मन्ये ॥”) दीपवर्त्तिः । (यथा, कुमारे । ४ । ३० । “अहमस्य दशेव पश्य मा- मविषह्यव्यसनेन धूमिताम् ॥”) वस्त्रान्ते बहुवचनान्तोऽयं शब्दः । इति मेदिनी । शे, ८ ॥ (यथा, मनुः । ३ । ४४ । “वसनस्य दशा ग्राह्या शूद्रयोत्कृष्टवेदने ॥”) चेतः । इत्यजयपालः ॥ * ॥ शरीरस्य दश दशा यथा, -- गर्भवासः १ जन्म २ बाल्यम् ३ कौमारम् ४ पौगण्डम् ५ यौवनम् ६ स्थाविर्य्यम् ७ जरा ८ प्राणरोधः ९ नाशः १० । इति मोक्षधर्म्म- टीकायां नीलकण्डः ॥ * ॥ कामजदशदशा यथा, “चक्षूरागस्तदनु मनसः सङ्गतिर्भावना च व्यावृत्तिः स्यात्तदनु विषयग्रामतश्चेतसोऽपि । निद्राच्छेदस्तदनु तनुता निस्त्रपत्वं ततोऽनू- न्मादो मूर्च्छा तदनु मरणं स्युर्दशाः प्रक्रमेण ॥” इत्यलङ्कारशास्त्रम् ॥ * ॥ कलौ नराणां यथोक्तायुषः सूर्य्याद्यष्टग्रह- भोग्याष्टभागविशेषः । तत्र नाक्षत्रिकी दशा यथा, -- “षट् सूर्य्यस्य दशा ज्ञेयाः शशिनो दशपञ्च च । अष्टावङ्गारके प्रोक्ता बुधे सप्तदश स्मृताः ॥ शनैश्चरे दश प्रोक्ता गुरोरेकोनविंशतिः । राहोर्द्बादशवर्षाणि भृगोरप्येकविंशतिः ॥” * ॥ जन्मकालीननक्षत्रविशेषघटितग्रहाणां दशा- नियमो यथा, -- “कृत्तिकादित्रये सूर्य्यः शशी रौद्रचतुष्टये । मघादित्रितये भौमो बुधो हस्तचतुष्टये ॥ अनुराधात्रये शौरिर्गुरुः पूर्ब्बचतुष्टये । धनिष्ठात्रितये राहुः शेषे शुक्रश्चतुष्टये ॥ * ॥

सूर्य्योपप्लवभौमार्किदशातिकष्टदा नृणाम् । गुरुचन्द्रज्ञशुक्राणां यथेप्सितफलप्रदाः ॥” दशाफलन्तु । “उद्बिग्नचित्तपरिखेदितवित्तनाश- क्लेशप्रवासगदभीतिमहाभिघातैः । संक्षोभितं स्वजनबन्धुवियोगदुःखै- र्भानोर्द्दशा भवति कष्टकरी नराणाम् ॥ १ ॥ सौख्यं बिभर्त्ति वरवाहनयानरत्न- कीर्त्तिप्रतापबलवीर्य्यशुभान्वितश्च । मिष्टान्नपानशयनासनभोजनानि चन्द्रो ददाति धनकाञ्चनभूमिसंघम् ॥ २ ॥ शास्त्राभिघातवधबन्धनरेन्द्रपीडां चिन्ताज्वरं विकलताञ्च गृहे करोति । चौराग्निदाहभयभङ्गविपत्तिरोग- कीर्त्तिप्रतापधनहा च दशा कुजस्य ॥ ३ ॥ दिव्याङ्गनावदनपङ्कजषट्पदत्वं लीलाविलासशयनासनभोजनञ्च । नानाप्रकारविभवागमकोषवृद्धिः क्षिप्रं भवेद्बुधदशासु हितार्थसिद्धिः ॥ ४ ॥ मिथ्यापवादवधबन्धनकार्य्यहानि- र्मात्सर्य्ययुक्प्रियसुखद्रविणैर्विहीनः ॥ मैत्रे च वैरमभिवाञ्छति वैरयुक्तः कष्टासु पापददशासु शनैश्चरस्य ॥ ५ ॥ रम्यं गृहं विनयसञ्चयमानवृद्धिं प्राप्नोति सौख्यधनधान्यविभूतियुक्तम् । धर्म्मार्थकामसुखभोगबहूपयोगं यावद्बृहस्पतिदशा पुरुषो हि तावत् ॥ ६ ॥ बुद्ध्या विहीनमतिनाशवियोगदुःख- नष्टार्थसिद्धिभयभङ्गविषार्त्तिरोगम् । सन्तापशोकपरदेशगतं करोति राहोर्द्दशा भवति जीवनसं शयाय ॥ ७ ॥ मन्त्रप्रभावनिपुणः प्रमदाविलासः श्वेतातपत्रनृपपूजितदेशलाभः । हस्त्यश्वलाभधनपूर्णमनोरथश्च शौक्रीदशा भवति निश्चितराजलक्ष्मीः ॥ ८ ॥ रवेरन्तर्द्दशा मासाः ४ तस्य फलम् । उद्विग्नचित्तपरिखेदितवित्तनाश- क्लेशप्रवासगदभीतिमहाभिघातान् । दुःखप्रयोगवधबन्धभयानि चैव भानोर्द्दशा प्रकुरुते खलु राजपीडाम् ॥ १ ॥ सोमस्य मासाः १० फलम् । गदसङ्कटसंत्रासं स्वेच्छाहानिं मनःक्षतिम् । कुरुते रजनीनाथो भानोरन्तर्द्दशां गतः ॥ २ ॥ मङ्गलस्य मासाः ५ दिनम् १० फलम् । सर्व्वेषां तिलको भूत्वा मणिरत्नप्रधानकम् । प्राप्नोति घनधान्यानि रवेरन्तर्गते कुजे ॥ ३ ॥ बुधस्य मासाः ११ दिनम् १० फलम् । व्याधिः शत्रुभयं नित्यं सर्व्वगात्रे विचर्च्चिका । नश्यन्ति सर्व्वकार्य्याणि भानोरन्तर्गते बुधे ॥ ४ ॥ शनेर्मासाः ६ दिनम् २० फलम् । सन्तापं वित्तनाशञ्च बन्धुनाशं पराजयम् । सौरिः करोति वैकल्यं भानोरन्तर्द्दशां गतः ॥ ५ ॥

पृष्ठ २/६९५

गुरोर्वर्षः १ दिनम् २० फलम् । धर्म्मार्थकामसौख्यानि ददाति विबुधार्च्चितः । कुष्ठादिव्याधिहन्ता च भानोः पाकदशां गतः ॥ ६ ॥ राहोर्मासाः ८ फलम् । अशुभानुभवं द्वेषं व्याधिभीतिसुतक्षयान् । कुरुते सिंहिकासूनू रविपाकदशां गतः ॥ ७ ॥ शुक्रस्य वर्षः १ मासौ २ फलम् । कोष्ठग्रीवाशिरोरोगज्वरान् शूलादिदारुणान् । शोकं करोति भृगुजः सूर्य्यस्यान्तर्द्दशां गतः ॥ ८ ॥ एवं वर्षाः ६ ॥ * ॥ चन्द्रस्य स्थूलदशावर्षाः १५ तस्यैवान्तर्द्दशावर्षौ २ मासः १ फलम् । कुर्य्याद्बिभूतिवरवाहनमातपत्र- क्षेमप्रतापबलवीर्य्यसमन्वितानि । मिष्टान्नपानशयनासनभोजनानि चान्द्री दशा प्रचुरकाञ्चनभूमिदात्री ॥ कुजस्य वर्षः १ भासः १ दिनानि १० फलम् । पित्तशोणितपीडाञ्च चौरादीनां भयन्तथा । मङ्गलः कुरुते नित्यं विधोरन्तर्द्दशां गतः ॥ बुघस्य वर्षौ २ मासाः ४ दिनानि १० फलम् । सर्व्वत्र द्रव्यलाभञ्च गजाश्वगोधनानि च । चन्द्रजः कुरुते सौख्यं विधोरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ शनेर्वर्षः १ मासाः ४ दिनानि २० फलम् । बन्धुक्लेशं नृपाद्भीतिं व्यसनं शोकसम्पदम् । विनाशं कुरुते सौरिश्चन्द्रस्यान्तर्द्दशाङ्गतः ॥ गुरोर्वर्षौ २ मासाः ७ दिनानि २० फलम् । दानसौख्यानि सम्भोगं वस्त्रालङ्कारभूषणम् । कुरुते विबुधाचार्य्यो विधोरन्तर्द्दशाङ्गतः । राहोर्व्वर्षः १ मासाः ८ फलम् ॥ वह्निशत्रुभयं दुःखं शोकं बन्धुधनक्षयम् । कुरुते राहुरत्यर्थं चन्द्रपाकदशाङ्गतः ॥ शुक्रस्य वर्षौ २ मासाः ११ फलम् । सेव्यते वरनारीभिर्नरो लक्ष्मीश्च वर्त्तते । मुक्ताहारमणिप्राप्तिर्विधोरन्तर्गते सिते ॥ रवेर्मासाः १० फलम् । ऐश्वर्य्यं बहुसौख्यञ्च व्याघिनाशमरिक्षयम् । नृपतेजो रविः कुर्य्याद्विधोः पाकदशाङ्गतः ॥ एवं वर्षाः १५ ॥ * ॥ कुजस्य स्थूलदशावर्षाः ८ । तस्यान्तर्दशामासाः ७ दिनानि ३ । २० । फलम् । क्रूराभिघातवधबन्धभयानि धत्ते चिन्ताज्वरं विकलशून्यगृहाश्रमञ्च । चौराग्निभीतिधनहानिनरेन्द्रपीडाः कुर्य्याद्बिनाशनिधनञ्चदशा कुजस्य ॥ बुघस्य वर्षः १ । ३ । ३ । २० । फलम् । परमैश्वर्य्यमतुलं नानाविधसुखाश्रयम् । करोति सोमपुत्त्रश्च क्षितिजान्तर्द्दशाङ्गतः ॥ शनेर्मासाः ८ । २६ । ४० । फलम् । रिपुचौराग्निभीतिञ्च रोगमन्तरसम्भवम् । महाजनकृतो द्बेषः कुजस्यान्तर्गते शनौ ॥ गुरोर्वर्षः १ । ४ । २३ । ४० । फलम् । पुष्पघूपान्नवस्त्राद्यैर्देवब्राह्मणपूजनम् । नृपतुल्यत्वमाप्नोति कुजस्यान्तर्गते गुरौ ॥ राहोर्मासाः १० । २० । फलम् ।

आत्मकार्य्यार्थमुद्वेगं बन्धचौरादिसाध्वसम् । कुरुते सिंहिकापुत्त्रो भौमस्यान्तर्द्दशाङ्गतः ॥ शुक्रस्य वर्षः १ । ६ । २० । फलम् । धनवृद्धिं सुखादींश्च नानावस्त्रं वरस्त्रियः । प्राप्नोति विपुलां लक्ष्मीं कुजस्यान्तर्गते भृगौ ॥ रवेर्मासाः ५ । १० । फलम् । नानारत्नञ्च सौख्यञ्च भूमिलाभमथापि वा । नृपपूजामवाप्नोति कुजस्यान्तर्गते रवौ ॥ सोमस्य वर्षः १ । १ । १० । फलम् । धनलाभं सुखं भोगं शरीरारोग्यमेव च । लोकानन्त्यमवाप्नोति क्षितिजान्तर्गते विधौ ॥ एवं वर्षाः ८ ॥ * ॥ बुधस्य स्थूलद्रशावर्षाः १७ । तस्यान्तर्द्दशा २ । ८ । ३ । २० । फलम् । दिव्याङ्गनावदनपङ्कजषट्पदत्वं लीलाविलासवरभोगसुखोदयञ्च । नानाप्रकारविभवागमकोषवृद्धिं क्षिप्रं सृजेद्बुधदशा प्रबलाञ्च सिद्धिम् ॥ शनेर्वर्षः १ । ५ । २६ । ४० । फलम् । वातश्लेष्मकृता पीडा विरहो बन्धुभिः सह । विदेशगमनञ्चैव बुधस्यान्तर्गते शनौ ॥ गुरोर्वर्षौ २ । ११ । २६ । ४० । फलम् । व्याधिशत्रुभयत्यक्तो धनाढ्यो नृपवल्लभः । लभेद्भार्य्यां सुपुत्त्रञ्च बुधस्यान्तर्गते गुरौ ॥ राहोर्वर्षः १ । १० । २० । फलम् । बन्धुनाशं मनस्तापं देशत्यागञ्च बन्धनम् । करोति बहुदुःखानि बुधस्यान्तर्गतस्तमः ॥ शुक्रस्य वर्षाः ३ । ३ । २० । फलम् । घनाढ्यं बन्धुपुत्त्रञ्च धर्म्मवत्त्वं धनागमम् । कुरुते दानवाचार्य्यो बुधपाकदशाङ्गतः ॥ रवेर्मासाः ११ दिनानि १० । फलम् । श्रिया परमया युक्तो गजवाजिधनान्वितः । प्रभाकरः करोत्याशु बुधपाकदशाङ्गतः ॥ सोमस्य वर्षौ २ । ४ । १० । फलम् । कण्टकादिप्रवेशञ्च शृङ्गिभ्यो भयमेव च । निशाकरः करोत्याशु बुधपाकदशाङ्गतः ॥ कुजस्य वर्षः १ । ३ । ३ । २० । फलम् । कफपित्तसमुद्भूतां शिरःपीडां भयावहाम् । माहेयः कुरुते शोकं बुधस्यान्तर्द्दशाङ्गतः ॥ एवं वर्षाः १७ ॥ * ॥ शनेः स्थूलदशावर्षाः १० । अस्यान्तर्द्दशामासाः ११ । ३ । २० । फलम् । मिथ्यापवादवधबन्धनिराश्रयत्वं चौरादिभूपतिभुजङ्गमभीतिमुग्राम् । आशानिराशमथ चार्ज्जनकार्य्यहानिं पङ्गोर्दशा प्रकुरुते तियतं नराणाम् ॥ गुरोर्वर्षः १ । ९ । ३ । २० । फलम् । देवतानुरतं शान्तं नानाप्राप्तिं करोति च । तुङ्गसौख्यसमायुक्तं पङ्गोरन्तर्गतो गुरुः ॥ राहोर्व्वर्षः १ । १ । १० । फलम् । नृपाद्भयं ज्वरं घोरं दुःखञ्च प्राणसंशयम् । घनक्षयञ्च कुरुते शनेरन्तर्गतस्तमः ॥ शुक्रस्य वर्षः १ । ११ । १० । फलम् । सुहृद्बन्धुधनैः पूर्णो भार्य्यावित्तसमन्वितः ।

स्वर्णं सुखञ्च लभते सौरस्यान्तर्गते सिते ॥ रवेर्मासाः ६ । २० । फलम् । परदाराभिगमनं करोति खरदीधितिः । जीवनस्य च सन्देहं शनेरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ सोमस्य वर्षः १ । ४ । २० । फलम् । स्त्रीनाशं कुक्षिरोगञ्च कफपित्तगदं शशी । बन्धुद्वेषञ्च कुरुते पङ्गोरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ कुजस्य मासाः ८ । २६ । ४० । फलम् । देहक्षैण्यं महारोगं नानादुःखानि भूमिजः । घननाशञ्च कुरुते शनेरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ बुधस्य वर्षः १ । ६ । २६ । ४० । फलम् । आरोग्यं विजयं राज्यं बहुवित्तानि सोमजः । करोति त्वादरं लोके शनेरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ एवं वर्षाः १० ॥ * ॥ गुरोः स्थूलदशावर्षाः १९ । तस्यैवान्तर्द्दशावर्षाः ३ । ४ । ३ । २० । फलम् । राज्यास्पदं तनयवित्तविलासभोगान् पर्य्याप्तसौख्यधनधान्यसमाश्रयञ्च । विद्याप्रसादवररत्नसुखार्थभोग- सिद्धिं दशा सुरगुरोः कुरुते प्रियत्वम् ॥ राहोर्वर्षौ २ । १ । १० । फलग् । बन्धुर्द्बेषं मृषावादं स्थानभ्रंशं निराश्रयम् । कलहं कारयेद्राहुर्गुरोरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ शुक्रस्य वर्षाः ३ । ८ । १० । फलम् । कलहं बन्धुभिः सार्द्धं वित्तनाशं मनःक्षतिम् । स्त्रीवियोगञ्च कुरुते जीवस्यान्तर्गतः सितः ॥ रवेर्वर्षः १ । दिनानि २० । फलम् । बहुमित्रं बहुधनं सौभाग्यं राजवल्लभम् । कुरुते भास्करः शान्तिं गुरोरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ सोमस्य वर्षौ २ । ७ । २० । फलम् । भोगाढ्यो बहुभार्य्यः स्याद्रिपुरोगविवर्ज्जितः । नृपतुल्यो भवेच्चैव गुरोरन्तर्द्दशाङ्गतः ॥ कुजस्य वर्षः १ । ४ । २६ । ४० । फलम् । तीक्ष्णरोषो रिपोर्हन्ता गजवद्भीमदर्शनः । सुखसौभाग्यसंयुक्तः कुजे चान्तर्गते गुरोः ॥ बुधस्य वर्षौ २ । ११ । २६ । ४० । फलम् । सुस्थोऽसुस्थः सुखी दुःखी शत्रुवृद्भिः पुनः पुनः । देवार्च्चनपरो नित्यं जीवस्यान्तर्गते बुधे ॥ शनेर्वर्षः १ । ९ । ३ । २० । फलम् । वेश्याजनाश्रयात् सौख्यं भवेद्बित्तविवर्ज्जितः । लुप्तनीतिमना नित्यं गुरोरन्तर्गते शनौ ॥ एवं वर्षाः १९ ॥ * ॥ राहोः स्थूलदशावर्षाः १२ । तस्यान्तर्द्दशावर्षः १ । ४ । फलम् । भार्य्यादिदूषण-निदानविवादबन्ध- शस्त्राभिघातभयहीनपराक्रमश्च । अप्राप्तसौख्यधनकाञ्चनदीनदेहो राहोर्द्दशा भवति जीवनसंशयाय ॥ शुक्रस्य वर्षौ २ । मासाः ४ । फलम् । शिरोरोगं कुदेहञ्च कुर्य्याद्भार्य्याञ्च चञ्चलाम् । बान्धवैः कलहो नित्यं राहोरन्तर्गते भृगौ ॥ रवेर्मासाः ८ । फलम् । शिरेरोगभयं घोरं मृत्युं शोकञ्च दारुणम् । बृहद्ग्निभयं कुर्य्याद्राहोरन्तर्गतो रविः ॥

पृष्ठ २/६९६

सोमस्य वर्षः १ । ८ । फलम् । स्त्रीपुत्त्रकलहञ्चैव वित्तनाशं मनःक्षतिम् । करोति क्लेशमत्यर्थं राहोरन्तर्गतो विधुः ॥ कुजस्य मासाः १० । २० । फलम् । विषशस्त्राग्निचौरेभ्यो नियतं दारुणं भयम् । पातस्यान्तगतः कुर्य्यान्नराणां भूमिनन्दनः ॥ बुधस्य वर्षः १ । १० । २० । फलम् । ज्वरक्षुदग्निसंपीडा कलहं स्वजनैः सह । भृत्यापत्येषु विद्वेषं कुर्य्यात् पातान्तरे बुधः ॥ शनेर्वर्षः १ । १ । १० । फलम् । स्त्रीपुत्त्रैः कलहो नित्यं बान्धवैः सह वैरिता । भवेत्तु बहुधा दुःखं राहोरन्तर्गते शनौ ॥ गुरोर्वर्षौ २ । १ । १० । फलम् । व्याधिदुःखभयैस्त्यक्तो देवब्राह्मणपूजकः । कार्य्यसिद्धिर्भवेदिष्टा राहोरन्तर्गते गुरौ ॥ एवं वर्षाः १२ ॥ * ॥ शुक्रस्य स्थूलदशावर्षाः २१ । तस्यान्तर्द्दशावर्षाः ४ । १ । फलम् । मन्त्रप्रचाररुचिरप्रमदाविलास- सम्मानदाननृपपूजनकोषलाभान् । हस्त्यश्वयानपरिपूर्णमनोरथञ्च शौक्री दशा सृजति निश्चलराजलक्ष्मीम् ॥ रवेर्वर्षः १ । फलम् । देहस्तीव्रव्रणाक्रान्तस्तीव्रतापो ज्वरान्वितः । त्यक्तः स्याद्बान्धवैः सर्व्वैर्भार्गवान्तर्गते रवौ ॥ सोमस्य वर्षौ २ । ११ । फलम् । सम्माननाशो रोगश्च कार्य्यनाशश्च नित्यशः । शुक्रस्यान्तर्गते चन्द्रे स्त्रीनाशो नियतं भवेत् ॥ कुजस्य वर्षः १ । ६ । २० । फलम् । उत्साही धनधान्याढ्यः कल्यश्च सुमनाः सुधीः । भूमिलाभो भवेच्चैव शुक्रस्यान्तर्गते कुजे ॥ बुधस्य वर्षाः ३ । ३ । २० । फलम् । सर्व्वत्र लभते सौख्यं मानसञ्चयभूषणम् । भार्य्या सुशीलतामेति भार्गवान्तर्गते बुधे ॥ शनेवर्षः १ । ११ । १० । फलम् । शत्रुक्षयमवाप्नोति मित्रवृद्धिश्च जायते । चौराद्वित्तस्य लाभः स्यात् शुक्रस्यान्तर्गते शनौ ॥ गुरोर्वर्षाः ३ । ८ । १० । फलम् । राजपूजा सुखं प्रीतिः कन्याजननमेव च । भार्गवान्तर्गते जीवे चौरान्नष्टञ्च लभ्यते ॥ राहोर्वर्षौ २ । ४ । फलम् । बन्धनं बन्धुपुत्त्राद्यैर्बन्धुनाशो रिपोर्भयम् । शरीरं देन्यमाप्नोति भृगोरन्तर्गतस्तमः ॥ एवं वर्षाः २१ । इत्यन्तर्दशाकथनम् ॥ * ॥ अथ प्रत्यन्तर्द्दशा । ग्रहान्तरं दिनं कृत्वा षष्टिलब्धं ध्रुवं भवेत् । धुवाणि गणयेद्धीमान् रव्यादेः क्रमतो यथा ॥ रवौ च वेदा वसवः सुधांशौ कुजे च बाणाः शशिजे तथाङ्काः । शनावृतुर्दिक् च बृहस्पतौ स्या- द्राहौ तुरङ्गा भृगुजे च रुद्राः ॥ ग्रहस्यान्तर्द्दशामासान् दिनीकृत्य गुणाहतान् । {??} विजानीयात् प्रत्यन्तर्ग्रहवासरान् ॥

इति प्रत्यन्तर्द्दशा ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ युगभेदे दशाविशेषा यथा, -- “सत्ये लग्नदशा चैव त्रेतायां हरगौरिका । द्बापरे योगिनी चैव कलौ नाक्षत्रिकी दशा ॥” इति समयामृतम् ॥ * ॥ दशधा दशा यथा, -- योगिनी १ वार्षिकी २ नाक्षत्रिकी ३ लाग्निकी ४ मुकुन्दा ५ विंशोत्तरा ६ त्रिंशोत्तरा ७ पताकी ८ हरगौरी ९ दिनदशा १० । इति जातरत्नम् ॥ दशाकर्षः, पुं, (दशया वर्त्त्या आकर्षति तैलादिक- मिति । आ + कृष् + अच् ।) प्रदीपः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३५१ ॥ दशाकर्षी, [न्] पुं, (दशया आकर्षतीति । दशा + कृष् + णिनिः ।) प्रदीपः । इति हारावली । २४ ॥ दशाङ्गुलं, क्ली, (दश अङ्गुलय इव शिराचिह्नानि फलत्वगुपरि सन्त्यस्येति । अच् ।) स्वर्व्वूरम् । इति भावप्रकाशः ॥ (दश अङ्गुलयः परि- माणमस्येति तद्धितार्थद्विगोः ठञ् तस्य लुक् समासान्तः अच्प्रत्ययः । दशाङ्गुलपरिमिते, त्रि । यथा, मनुः । ८ । २७१ । “नामजातिग्रहं त्वेषामभिद्रोहेण कुर्व्वतः । निःक्षेपोऽयमयःशङ्कुर्ज्वलन्नास्ये दशाङ्गुलः ॥” यथा च ऋग्वेदे । १० । ९० । १ । “सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् । स भूमिं विश्वतो वृत्वात्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ॥” “विश्वतः सर्व्वतो वृत्वा परिवेष्ट्य दशाङ्गुलं दशा- ङ्गुलपरिमितं देशमत्यतिष्ठत् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥”) दशाननः, पुं, (दश आननानि वदनानि यस्य ।) रावणः । इति शब्दरत्नावली ॥ (दश आन- नानि इति विग्रहे दशवदनेष्वपि, क्ली । यथा, “युष्मत् कृते खञ्जनगञ्जनाक्षि ! शिरो मदीयं यदि याति यातु । लूनानि नूनं जनकात्मजार्थे दशाननेनापि दशाननानि ॥” इत्युद्भटः ॥) दशानिकः, पुं, (अन्यते इति भावे घञ् आनो जीवनम् । तस्मिन् हितः आनिकः । दशायां अवस्थाविशेषे आनिकः ।) दन्तीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दशारुहा, स्त्री, (दशसु दिक्षु आरोहति अङ्गै- र्वाप्नोतीति । आ + रुह + कः ।) कैवर्त्तिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ दशार्णः, पुं, (दश ऋणानि दुर्गभूमयो जलाधारा वा यत्र । “एत्येधत्यूट्सु ।” ८ । ४ । ६५ । इत्यस्य “प्रवत्सतरकम्बलवसनार्णदशानामृणे ।” इति वार्त्तिकोक्त्या वृद्धिः ।) देशविशेषः । स बिन्ध्य- पर्व्वतस्य पूर्ब्बदक्षिणस्यां दिशि वर्त्तते । (यथा, बृहत्संहितायाम् । १४ । १० । “किष्किन्धकण्टकस्थलनिषादराष्ट्राणि पुरिक- दशार्णाः ॥”

तदस्याभिजनः तस्य राजा वा अण् । तद्देश- वासिनि तन्नृपतौ च त्रि । यथा, महाभारते । १ । ११३ । २५ । “पूर्ब्बमागस्कृतो गत्वा दशार्णाः समरे जिताः । पाण्डुना नारसिंहेन कौरवाणां यशोमृता ॥” दश अर्णानि वर्णानि यत्र । दशाक्षरमत्न- विशेषः । यथा, गोतमीयतन्त्रे । २ अध्याये । “दशानामपि तत्त्वानां साक्षी वेत्ता तथाक्षरम् । दशाक्षर इति ख्यातो मन्त्रराजः परात्परः ॥ लुप्तबीजस्वभावत्वात् दशार्ण इति कथ्यते ॥”) नदीविशेषे, स्त्री । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दशार्हः, पुं, (दशसु दानादिबलेषु अर्हः ।) बुद्धः । यदुदेशः । (क्रोष्टृवंशीयराजपुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३६ । २५ । “धृष्टस्य जज्ञिरे शूरास्त्रयः परमधार्म्मिकाः । आवन्तश्च दशार्हश्च बली विषहरश्च यः ॥”) तद्देशस्थे, पुं, भूम्नि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १९ । २० । “तमर्च्चितं सर्व्वदशार्हपूगै- राशीविषाग्निज्वलनप्रकाशम् ॥”) दशावतारः, पुं, (दश अवतारा यस्य ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तस्य दशावतारा यथा, -- मत्स्यः १ कूर्म्मः २ वराहः ३ नृसिंहः ४ वामनः ५ जामदग्न्यः ६ रामः ७ कृष्णः ८ बुद्धः ९ कल्की १० । इति वराहपुराणम् ॥ अपि च । “धर्म्मान्नारायणस्यांशः संभूतश्चाक्षुषेऽन्तरे । यज्ञञ्च वर्त्तयामासुर्देवा वैवस्वतेऽन्तरे ॥ प्रादुर्भावे ततस्तस्य ब्रह्मा ह्यासीत् पुरोहितः । युगाख्यायाञ्च तुर्य्यान्तु आपन्नेषु सुरेषु वै ॥ संभूतः स समुद्रान्ते हिरण्यकशिपोर्वधे । द्वितीये नरसिंहाख्ये रुद्रो ह्यासीत् पुरोहितः ॥ बलिसंस्थेषु लोकेषु त्रेतायां सप्तमं प्रति । तृतीये वामनस्यार्थे घर्म्मेण तु पुरोधसा ॥ एतास्तिस्रः स्मृतास्तस्य दिव्याः संभूतयो द्विजाः । मानुष्याः सप्त येऽन्ये तु शापजास्तान्निबोधत ॥ त्रेतायुगे तु प्रथमे दत्तात्रेयो बभूव ह । नष्टे धर्म्मे चतुर्थांशे मार्कण्डेयपुरःसरः ॥ पञ्चमः पञ्चदश्यान्तु त्रेतायां सम्बभूव ह । मान्धाता चक्रवर्त्ती तु तस्यौतथ्यः पुरःसरः ॥ एकोनविंश्यां त्रेतायां सर्व्वक्षत्त्रान्तकृद्विभुः । जामदग्न्यस्तथा षष्ठो विश्वामित्रपुरःसरः ॥ चतुर्व्विंशे युगे रामो वशिष्ठेन पुरोधसा । सप्तमो रावणस्यार्थे जज्ञे दशरथात्मजः ॥ अष्टमे द्बापरे विष्णुरष्टाविंशे पराशरात् । वेदव्यासस्तथा जज्ञे जातूकर्णपुरःसरः ॥ कर्त्तुं धर्म्मव्यवस्थानमसुराणां प्रणाशनम् । बुद्धो नवमके जज्ञे तपसा पुष्करेक्षणः ॥ देवक्यां वसुदेवेन द्बैपायनपुरःसरः । तस्मिन्नेव युगे क्षीणे सन्ध्याशिष्टे भविष्यति ॥ कल्की विष्णुयशा नाम पाराशर्य्यपुरःसरः । दशमो भाव्यसंभूतो याज्ञवल्क्यपुरसरः ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥

पृष्ठ २/६९७

दशाश्वः, पुं, (दश अश्वा रथे यस्य ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ग्रहयागतत्त्वे सोम- ध्याने । “दशाश्वं श्वेतपद्मस्थं विचिन्त्योमाधदवतम् । जलप्रत्यधिदैवञ्च सूर्य्याश्वमाह्वयेत्तथा ॥” इक्ष्वाकोर्दशमपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १३ । २ । ६ । “दशमस्तस्य पुत्त्रोऽभूद् दशाश्वो नाम भारत ! ॥”) दशास्यः, पुं, (दश आस्यानि वदनानि यस्य ।) रावणः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, रसिक- रञ्जने । ५ । “अकलियुगमखर्व्वमत्र हृद्यं व्यचरदपापघनो यतः कुटुम्बी । मम रुचिरिह लक्ष्मणाग्रजेन प्रभवति शर्म्म दशास्यमर्द्दनेन ॥”) दशास्यजित्, पुं, (दशास्यं जयतीति । दशास्य + जि + क्विप् । तुगागमश्च ।) श्रीरामः । इति भूरिप्रयोगः ॥ दशेन्धनः, पुं, (दशा वर्त्तिका इन्धनं काष्ठमिव यस्य ।) प्रदीपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दशेरः, पुं, (दशतीति । दन्श + “पतिकठिकुठि- गडिगुडिदंशिभ्य एरक् ।” उणां । १ । ५९ । इति एरक् ।) हिंस्रः । इत्युणादिकोषः ॥ दशेरकः, पुं, (दशति दुःखं ददातीति । दन्श + एरक् । ततः कन् ।) मरुदेशः । तद्देशस्थे, पुं भूम्नि । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ९ । १६ । “आवन्त्यान् दाक्षिणात्यांश्च पार्व्वतीयान् दशेरकान् ॥”) दशेरुकः, पुं, (दशतिदुःखानि ददातीति । दश + बाहुलकात् एरुक् ततः स्वार्थे कन् ।) मरु- देशः । इति भूरिप्रयोगः ॥ दस, इ क भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-अकं-सेट् ।) इ क, दंसयति दंसति । भासि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ दस, इ ङ क दृशौ । दंशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-सकं-सेट् ।) दृशिरिति पश्यतेरौ- णादिककिप्रत्यये रूपम् । इ ङ क, दंसयते फलं शिशुः पश्यति दशति वेत्यर्थः । भट्टमल्लमते दंश इह सन्नाहः । इति दुर्गादासः ॥ दस, य उ इर् उत्क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-सकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्वावेट् ।) य, दस्यति धूलिं वायुः । उ, दसित्वा दस्त्वा । इर्, अदसत् अदासीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ दस्मः, पुं, (दस्यति उत्क्षिपति दक्षिणादिक- मिति । दस + “इषियुधीन्धिदसिश्येति ।” उणां । १ । १४४ । इति मक् ।) यजमानः । चौरः । हुताशनः । इति मेदिनी । मे, १५ ॥ खलः । इति शब्दरत्नावली ॥ (त्रि, उपक्षेपकः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४८ । ४ । “पुरूणि दस्मो नि रिणाति जम्भैराद्रोचते वन आ विभावा ॥”

“दस्म उपक्षपयितायमग्निः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ दर्शनीयः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ७७ । ३ । “तं मेधेषु प्रथमं देवयन्तीर्विश उपब्रुवते दस्म- मारीः ॥” “दस्मं दर्शनीयं तमग्निमारीर्गच्छन्त्यः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दस्युः, पुं, (दस्यति परस्वान् नाशयतीति । दस + “यजिमनिशुन्धिदसिजनिभ्यो युच् ।” उणां । ३ । २० । इति युच् । बाहुलकादनादेशाभावः ।) चौरः । (यथा, मनुः । ७ । १४३ । “विक्रोशन्त्यो यस्य राष्ट्राद्ध्रियन्ते दस्युभिः प्रजाः । संपश्यतः सभृत्यस्य मृतः स न तु जीवति ॥”) रिपुः । (यथा, ऋग्वेदे । २ । १२ । १० । “यः शर्द्धते नानुददाति शृध्यां यो दस्योर्हन्ता- स जनास इन्द्रः ॥” “दस्योरुपक्षपयितुः शत्रोर्हन्ता घातकः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) महासाहसिकः । इति शब्द- रत्नावली ॥ असुरः । यथा, तत्रैव । ९ । ४७ । २ । “कृतानीदस्य कर्त्वा चेतंते दस्युतर्हणा ॥” “दस्युतर्हणा दस्यूनामसुराणां तर्हणा ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ कर्म्मवज्जिते, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ६ । २४ । ८ । “न वीळवे नमते न स्थिराय न शर्धते दस्यु- जूताय स्तवान् ॥” “शर्धते उत्सहमानाय दस्युजूताय कर्म्म- वर्ज्जितैः प्रेरिताय ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दस्रं, क्ली, (दंसयते तृणादीन् दशतीति । दसि दंशे + “स्फायितञ्चिवञ्चिशकीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् ।) शिशिरम् । इति संक्षिप्त- सारे उणादिवृत्तिः ॥ दस्रः, पुं, (दस्यति उत्क्षिपति पांशूनिति । दस उत्क्षेपे + “स्फायितञ्जीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् ।) खरः । (दस्यति रोगान् क्षिप- तीति ।) अश्विनीसुतः । इति मेदिनी । रे, ४७ ॥ (यथा, हरिवंशे । ९ । ५३ । “नासत्यश्चैव दस्रश्च स्मृतौ द्वावश्विनीसुतौ ॥” दर्शनीये, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ६ । ६९ । ७ । “इन्द्राविष्णू पिवतं मध्वो अस्य सोमस्य दस्रा जठरं पृणेथाम् ॥” “दस्रा हे दर्शनीयाविन्द्राविष्णू ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दस्रौ, पुं, (दस्यतः क्षिपतो रोगानिति । दस + “स्फायितञ्चीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् ।) अश्विनौ । इत्यमरः । १ । १ । ५४ ॥ द्विवचनान्तोऽयं शब्दः ॥ (यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “दक्षादधीत्य दस्रौ वितनुतः संहितां स्वीयाम् । सकलचिकित्सकलोकप्रतिपत्तिविवृद्धये धन्याम् ॥ “देवासुररणे देवा दैत्यैर्ये सक्षताः कृताः । अक्षतास्ते कृताः सद्यो दस्राभ्यामद्भुतं महत् ॥ वज्रिणोऽभूद्भुजस्तम्भः स दस्राभ्यां चिकित्सितः । सोमान्निपतितश्चन्द्रस्ताभ्यामेव मुखीकृतः ॥”)

दस्रदेवता, स्त्री, (द्रस्रौ अश्विनौ अधिष्ठातृ- देवते यस्याः ।) अश्विनीनक्षत्रम् । इति हेम- चन्द्रः । २ । २२ ॥ दस्रसूः, स्त्री, (द्रस्रौ अश्विनौ सूते इति । सू प्रसवे + क्विप् ।) संज्ञा । सा सूर्य्यपत्नी अश्विनी- कुमारमाता च । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दह, औ दाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-अनिट् ।) औ, अधाक्षीत् । दाहो भस्मी- करणम् । दहत्यग्निः काष्ठम् । इति दुर्गादासः ॥ दह, इ क दीप्तौ । दाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-दीप्तौ अकं-दाहे सकं-सेट् ।) इ क, दंहयति । इति दुर्गादासः ॥ दहनं, क्ली, (दहौ दाहे + भावे ल्युट् ।) दाहः । भस्मीकरणम् । पोडान इति भाषा ॥ (यथा, रघुः । ८ । २० । “इतरो दहने स्वकर्म्मणां ववृते ज्ञानमयेन वह्निना ॥”) दहनः, पुं, (दहतीति । दह दाहे + ल्युः ।) अग्निः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३०४ । “धूमैरश्रु निपातय दह शिखया दहन ! मलि- नयाङ्गारैः । जागरयिष्यति दुर्गतगृहिणी त्वां तदपि शिशिरनिशि ॥” तृतीयसंख्या । यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । १२ । ८५ । “खत्रयाब्धिदहनाः कक्षा तु हिमदीधितेः ॥” कृत्तिकानक्षत्रस्य अधिष्ठातृदेवत्वात् कृत्तिका- नक्षत्रम् । यथा, ज्योतिस्तत्त्वे । “दहनविधिशताख्या मैत्रभं सौम्यवारे ॥”) चित्रकः । भल्लातकः । दुष्टचेतसि, त्रि । इति मेदिनी । ने, ७५ ॥ (दह्यते कामाग्निना इति । दह + ल्युट् ।) कपोतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रुद्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६६ । ३ । “दहनोऽथेश्वरश्चैव कपाली च महाद्युतिः । स्थाणुर्भगश्च भगवान् रुद्रा एकादश स्मृताः ॥” स्कन्दस्यानुचरविशेषः । यथा तत्रैव । ९ । ४५ । ३३ । “दहतिं दहनञ्चैव प्रचण्डौ वीर्य्यसम्मतौ । अंशोऽप्युपाचरन् पञ्च ददौ स्कन्दाय धीमते ॥” दाहकमात्रे, त्रि । यथा, भागवते । ८ । ७ । २१ । “त्राहि नः शरणापन्नांस्त्रैलोक्यदहनाद्बिषात् ॥”) दहनकेतनं, क्ली, (दहनस्य केतनं ध्वज इव ।) धूमः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १७ ॥ दहनप्रिया, स्त्री, (दहनस्याग्नेः प्रिया ।) स्वाहा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दहनागुरु, क्ली, (दहनाय अगुरु ।) दाहागुरु । इति राजनिर्घण्टः ॥ दहनारातिः पुं, (दहनस्याग्नेः अरातिः शत्रुः ।) जलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दहनीयः, त्रि, (दह्यते इति । दह + कर्म्मणि अनीयर् ।) दाह्यः । दहनार्हः ॥ दहनोपलः, पुं, (दहनाय वह्न्युत्पादनाय य उपलः प्रस्तरखण्डः ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३३ ॥ दहनोपमोऽपि पाठः ॥

पृष्ठ २/६९८

दहरं, क्ली, (दह + बाहुलकात् अरः ।) सूक्ष्मम् । यथा, श्रीभागवते । १० । ८७ । १८ । “उदरमुपासते य ऋषिवर्त्मसु कूर्पदृशः । परिसरपद्धतिं हृदयमारुणयो दहरम् ॥” “आरुणयस्तु साक्षात् हृदयस्थं दहरं सूक्ष्म- मेवोपासते ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ दहरः, पुं, (दहति गृहद्रव्यनाशनेन सन्तापय- तीति । दह + अरः ।) मूषिका । स्वल्पम् । भ्राता । बालकः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ दह्रः, पुं, (दहतीति । दह + “स्फायितञ्चीति ।” उणां २ । १३ । इति रक् ।) अग्निः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ दावानलः । इत्युणादिकोषः ॥ नरकम् । वरुणः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ हृदयाकाशम् । यथा, श्रीभागवते । ३ । १२ । ४४ । “आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्ता दण्डनीतिस्तथैव च । एवं व्याहृतयश्चासन् प्रणवो ह्यस्य दह्रतः ॥” “दह्रतः हृदयाकाशात् ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥ * ॥ जठरम् । यथा, तत्रैव । ४ । १ । ३६ । “पुलस्त्योऽजनयत् पत्न्यामगस्त्यञ्च हविर्भुवि । सोऽन्यजन्मनि दह्राग्निर्विश्रवाश्च महातपाः ॥” “दह्राग्निः जठराग्निः ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ दा, दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- अनिट् ।) दा तु दाने दान दाने प्रसिद्धोऽयम् । अस्यैव यच्छादेशः । यच्छति । इति दुर्गादासः ॥ दा, डु ञ लि दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वां- उभं-सकं-अनिट् ।) डु, दत्रिमम् । ञ लि, ददाति दत्ते । इति दुर्गादासः ॥ दा, ल लूनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां- परं-सकं-अनिट् ।) ल, दाति । लूनिश्च्छेदः । केचित्तु दाप लवने इति पठित्वा पित्त्वाद्दा- संज्ञाभावे यगादौ दायते इत्यादि मन्यन्ते । स्वमते तु पित्त्वाभावाद्दासंज्ञायां दीयते इत्येव । इति दुर्गादासः ॥ दा, स्त्री, (दा + क्विप् ।) शोधनम् । दानम् । छेदः । उपतापः । रक्षा । इति मेदिनी । दे, १ ॥ दाकः, पुं, (ददाति दक्षिणामिति । दा + “कृदाधा- वार्चिकलिभ्यः कः ।” उणां ३ । ४० । इति कः) यजमानः । इत्युणादिकोषः ॥ दाता । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ दाक्षकं, क्ली, (दक्ष + वुञ् ।) दक्षाणां समूहः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (दाक्षीणां विषयो- देशः । दाक्षि + “राजन्यादिभ्यो वुञ् ।” ४ । २ । ५३ । इति वुञ् । दाक्षेर्विषये । इति व्याकरणम् ॥) दाक्षायणी, स्त्री, (दक्षस्यापत्यं स्त्री । दक्ष + फिञ् । गौरादित्वात् ङीष् ।) अश्विन्यादयो रेवत्यन्ताः सप्तविंशतिस्ताराः । इत्यमरः । १ । ३ । २१ ॥ दुर्गा । इति मेदिनी । णे, ९६ ॥ रोहिणीनक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (दक्ष- कन्यामात्रम् । यथा, मार्कण्डेये । ५० । २१ ।

“बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिः सिद्धिः कीर्त्तिस्त्रयो- दशी । पत्न्यर्थे प्रतिजग्राह धर्म्मो दाक्षायणीः प्रभुः ॥” अदितिः । यथा, महाभारते । १ । ७५ । ९ । “त्रयोदशानां पत्नीनां या तु दाक्षायणी वरा । मारीचः कश्यपस्तस्यामादित्यान् समजीजनत् ॥” कद्रुः । विनता । यथा, तत्रैव । १ । २२ । ५ । “जग्मतुः परया प्रीत्या परं पारं महोदधेः । कद्रुश्च विनता चैव दाक्षायण्यौ विहायसा ॥”) “दक्षञ्च तेषामारभ्य प्रजाः सम्यग्विवर्द्धिताः । तत्र दाक्षायणीपुत्त्राः सर्व्वे देवाः सवासवाः ॥ वसवोऽष्टौ च रुद्राश्च आदित्या मरुतस्तथा । सापि दक्षाय सुश्रोणी गौरी दत्ताथ ब्रह्मणा ॥ दुहितृत्वे पुरा याहि रुद्रेणोढा महात्मना । सा च दाक्षायणी देवी पुनर्भूत्वा नृपोत्तम ! ॥” इति वराहपुराणम् ॥ दन्तीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ * ॥ दाक्षायणीपतिः, पुं, (दाक्षायणीनां अश्विन्यादि- नक्षत्राणां पतिः ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ दाक्षायणीरमणः, पुं, (रमयतीति । रम + ल्युः । दाक्षायणीनां रमणः ।) चन्द्रः । इति हला- युधः ॥ दाक्षाय्यः, पुं, (दक्षाय्य एव । स्वार्थे अण् ।) गृध्रः । इत्यमरः । २ । ५ । २१ ॥ दाक्षिकन्था, स्त्री, (दाक्षीणां कन्था । “संज्ञायां कन्थोशीनरेषु ।” २ । ४ । २० । इति उशी- नरत्वाभावात् न क्लीवता ।) वाह्लीकेषु ग्राम- संज्ञा । इति नपुंसकलिङ्गसंग्रहटीकायां भरतः ॥ दाक्षिणात्यः, त्रि, (दक्षिणा दक्षिणस्यां दिशि भवः । दक्षिणा + “दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यक् ।” ४ । २ । ९८ । इति त्यक् ।) दक्षिणदेशोद्भवः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २३६ । ३ । “प्राच्याश्च दाक्षिणात्याश्च प्रतीच्योदीच्य- वासिनः ॥”) नारिकेलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दाक्षिण्यं, क्ली, (दक्षिणस्य भावः । दक्षिण + ष्यञ् ।) अनुकूलता । इति हेमचन्द्रः । ६ । १३ ॥ (सरलता । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६०१ । “सौभाग्यं दाक्षिण्यान्नेत्युपदिष्टं हरेण तरुणी- नाम् । वामार्द्धमेव देव्याः स्ववपुःशिल्पे निवेशयता ॥” परच्छन्दानुवर्त्तनम् । यथा, रघुः । १ । ३१ । “तस्य दाक्षिण्यरूढेन नाम्ना मगधवंशजा । पत्नी सुदक्षिणेत्यासीदध्वरस्येव दक्षिणा ॥”) भावविशेषः । तत्तु दक्षिणाचाररूपम् । यथा, “बालान्तु वामदाक्षिण्यभावाभ्यामपि पूजयेत् । श्मशानभैरवीं देवीमुग्रतारां तथैव च ॥” अपि च । “ऋषीन् देवान् पितॄंश्चैव मनुष्यान् भूतसञ्चयान् । यो यजन् पञ्चभिर्यज्ञैरृणानि परिशोधयन् ॥

विधिवत् स्नानदानाभ्यां कुर्व्वन् यद्बिधिपूजनम् । क्रियते सरहस्यन्तु तद्दाक्षिण्यमिहोच्यते ॥ सर्व्वत्र पितृदेवादौ यस्माद्भवति दक्षिणः । देवी च दक्षिणा यस्मात्तस्माद्दाक्षिण्यमुच्यते ॥” इति कालिकापुराणे ७७ अध्यायः ॥ दाक्षिणार्हे, त्रि । इत्यमरः । ३ । १ । ५ ॥ (दक्षिणे भवम् । दक्षिण + ष्यञ् । दक्षिणभवे । दक्षिण- दिक्सम्बन्धिनि च । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । २८२ । “दाक्षिण्यात् म्रदिमानं दधतं सा भानुमेन- मवमंस्थाः ॥”) दाक्षीपुत्त्रः, पुं, (दाक्ष्याः पुत्त्रः ।) पाणिनिमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, नैषधे । १९ । ६१ । “दाक्षीपुत्त्रस्य तन्त्रे ध्रुवमयमभवत् कोऽप्यधीती कपोतः ॥”) दाक्षेयः, पुं, (दाक्ष्या अपत्यं पुमान् । दाक्षी + “स्त्रीभ्यो ढक् ।” ४ । १ । १२० । इति ढक् ।) पाणिनिमुनिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५१५ ॥ दाक्ष्यं, क्ली, (दक्षस्य भावः कर्म्म वा । दक्ष + ष्यञ् ।) दक्षता । निपुणता । दक्षशब्दात् भावे ष्ण्यप्रत्ययः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ३८ । २० । “दानं दाक्ष्यं श्रुतं शौर्य्यं ह्रीः कीर्त्तिर्बुद्धिरुत्तमा । सन्नतिः श्रीर्धृतिस्तुष्टिः पुष्टिश्च नियताच्युते ॥”) दाडकः, पुं, (दालयति मुखाभ्यन्तरस्थद्रव्यं विचूर्णी- करोतीति । दल + णिच् + ण्वुल् । लस्य डः ।) दन्तः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दाडिमः, त्रि, (दलनमिति दालः । तेन निर्वृत्तः । भावप्रत्ययन्तादिमप् । डलयोरेकत्वम् ।) एला । इति मेदिनी मे, ४४ ॥ फलवृक्षविशेषः । (यथा, देवीभागवते । १ । १२ । ८ । “दाडिमैर्नारिकेलैश्च माधवीमण्डपावृतम् ॥”) तत्पर्य्यायः । करकः २ । इत्यमरः । २ । ४ । ६५ ॥ पिण्डपुष्पः ३ दाडिम्बः ४ पर्व्वरुक् ५ स्वाद्बम्लः ६ पिण्डीरः ७ फलशाडवः ८ शुकवल्लभः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रक्तपुष्पः १० । इति रत्नमाला ॥ दाडिमीसारः ११ कुट्टिमः १२ फलसाडवः १३ मूर्द्धन्यषमध्योऽपि । रक्तबीजः १४ सुफलः १५ दन्तबीजकः १६ मधुबीजः १७ कुचफलः १८ रोचनः १९ मणिबीजः २० कल्कफलः २१ वृत्तफलः २२ सुनीलः २३ नीलपत्रः २४ । अस्य गुणाः । मधुराम्लत्वम् । कषायत्वम् । कासवात- कफश्रमपित्तविनाशित्वम् । ग्राहित्वम् । दीप- नत्वम् । लघुत्वम् । उष्णत्वम् । शीतलत्वम् । रुचिदातृत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ हृद्यत्वम् । अम्लत्वम् । श्वासारुचितृष्णानाशित्वम् । कण्ठ- शोघनत्वम् । कफपित्ताविरोधित्वञ्च ॥ * ॥ “द्बिविधं तत्तु विज्ञेयं मधुरञ्चाम्लमेव च । मधुरं तत् त्रिदोषघ्नमम्लं वातकफापहम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ तापहारि मधुरं लघु पथ्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ “तत्फलं त्रिविधं स्वादु स्वाद्बम्लं केवलाम्लकम् ।

पृष्ठ २/६९९

तत्तु स्वादु त्रिदोषघ्नं तृड्दाहज्वरनाशनम् ॥ हृत्कण्ठमुखरोगघ्नं तर्पणं शुक्रलं लघु । कषायानुरसं ग्राहि स्निग्धं मेदोबलावहम् ॥ स्वाद्वम्लं दीपनं रुच्यं किञ्चित् पित्तकरं लघु । अम्लन्तु पित्तजनकमम्लं वातकफापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ दाडिमपुष्पकः, पुं, (दाडिमस्य पुष्पमिव पुष्पं यस्य । कन् ।) रोहितकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४९ ॥ रोहडा इति ख्यातः ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “रोही रोहितकः प्लीहशत्रुर्दाडिमपुष्पकः ॥”) दाडिमप्रियः, पुं, (दाडिमफलं प्रियं यस्य ।) शुकपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ दाडिमभक्षणः, पुं, (भक्षयतीति । भक्षि + ल्युः । भक्षणो भक्षकः । दाडिमस्य भक्षणः ।) कीरपक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (दाडिम- भक्षके, त्रि ॥) दाडिमीसारः, पुं, (दाडिमीं दाडिमीशब्दं सरति प्राप्नोतीति । दाडिमी + सृ + अण् ।) दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दाडिम्बः, पुं, दाडिमः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (दाडिमशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) दाढा, स्त्री, (दैप शोधने, दा दाने वा + क्विंप् । दे शुद्ध्यै दानाय वा ढौकते इति । ढौक + डः ।) दन्तविशेषः । तत्पर्य्यायः । दंष्ट्रा २ जम्भः ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४७ ॥ प्रार्थना । समूहः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दाढिका, स्त्री, (दाढायै केशसमूहाय प्रभवतीति । ठक् ततष्टाप् ।) मुखावयवविशेषः । दाडि इति भाषा । (यथा, मनुः । ८ । २८३ । “पादयोर्दाढिकायाञ्च ग्रीवायां वृषणेषु च ॥” “दाढिकायां श्मशुणि ॥” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ दाढा + स्वार्थे कप् कापि अत इत्वञ्च ।) दंष्ट्रिका । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४७ ॥ दाण्डाजिनिकः, त्रि, (दण्डाजिनेन शाठ्येन दम्भेन वा अर्थानन्विच्छतीति । दण्डाजिन + “अयः- शूलदण्डाजिनाभ्यां ठक्ठञौ ।” ५ । २ । ७६ । इति ठञ् ।) कुहकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४१ ॥ दातं, त्रि, (दायते स्म इति । दा लवने + क्तः) छिन्नम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ (दैप् शोधने कर्त्तरि क्तः । शुद्धम् ॥) दाता, [ऋ] त्रि, (ददातीति । दा दाने + “ण्वुल्तृचौ ।” ३ । १ । १३३ । इति तृच् ।) दान- कर्त्ता । तत्पर्य्यायः । दारुः २ मुचिरः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । २० । २ । “कर्त्ता सुदासे अह वा उ लोकं दाता वसु मुहुरादाशुषे भूत् ॥”) दात्यूहः, पुं स्त्री, (दाप् लवने + क्तिन् । दातिं मारणं ऊहते इति । दाति + ऊह + अण् । यद्वा, दो अवखण्डने क्तिन् । दितिं वहतीति । वह + क + ऊट् । दित्यूहः । ततः स्वार्थे अण् । ततः “देविका शिंशपादित्यवाहदीर्घसत्रश्रेयसामात् ॥”

७ । ३ । १ । इति आत्वम् ।) पक्षिविशेषः । डाउक इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कालकण्ठकः २ । इत्यमरः । २ । ५ । २१ ॥ अत्यूहः ३ दात्यौहः ४ कालकण्ठः ५ मासङ्गः ६ शितिकण्ठः ७ कचा- टुरः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ काकमद्गुः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनुः । ५ । १२ । “सारसं रज्जुबालञ्च दात्यूहं शुकसारिके ॥” (अस्य गुणा यथा, -- “दात्यूहो मरुतश्च नाशनकरो वृष्योऽतिशुक्रप्रदः श्रेष्ठः सर्व्वगुणः श्रमीपशमनः तुष्टिप्रदो वातहा ॥” इति हारीते प्रथमेस्थाने एकादशेऽध्याये ॥) “प्रावृट्काले सुखी भूत्वा को वा कुत्र न गच्छति । इति वदति दात्यूहः को वा को वा क्व वा क्व वा ॥” इत्युद्भटः ॥) जलकाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चातकः । इति मेदिनी । हे, १७ ॥ मेघः । इति शब्द- रत्नावली ॥ दात्यौहः, पुं, स्त्री, (दित्त्यौह + स्वार्थे अण् । देविकाशिंशपेत्यादिना आत्वम् ।) दात्यूहः । इति शब्दरत्नावली ॥ दात्रं, क्ली, (द्यति दाति वानेनेति । दो अवखण्डने दा लवने वा + “दाम्नीशसेति ।” ३ । २ । १८२ । इति ष्ट्रन् । दादिभ्यश्छन्दसीति त्रन् वा ।) अस्त्रविशेषः । इति भरतः ॥ दा इति कास्त्या इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । लवित्रम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । १३ ॥ खड्गीकम् ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १५४ । ७ । “सशूर्पपिटकाः सर्व्वे सदात्राङ्कुशतोमराः ॥” भावे त्रन् । दानम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ११६ । ६ । “तद् वां दात्रं महिकीर्त्तेन्यम्” । “तद्दात्रं दानम् महि महदतिगम्भीरम् ।” इति तदभाष्ये सायनः ॥ दानकर्त्तरि, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १० । ६ । “सोमस्य दात्रमसि ॥”) दात्री, स्त्री, (ददातीति । दा + तृच् + ङीप् ।) दानकर्त्री । इति व्याकरणम् ॥ (गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । ८९ । तस्याः सहस्रनामकीर्त्तने । “दीनसन्तापशमनी दात्री दवथुवैरिणी ॥”) दात्वः, पुं, (ददातीति । दा + “जनिदाच्युसिति ।” उणां ४ । १०४ । इति त्वन् ।) दाता । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (क्ली, यज्ञ- कर्म्म । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) दाधिकं, त्रि, (दध्नि दध्ना वा संस्कृतं दध्ना चरति दधि + “चरति ।” ४ । ४ । ८ । इति ठक् । (दध्ना उपषिक्तम् । “व्यञ्जनैरुपसिक्ते ।” ४ । ४ । २६ । इति ठक् वा ।) दधिसंस्कृतवस्तु । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ७४ ॥ (औषधविशेषे, क्ली । यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे । ४२ । “बीजपूररसोपेतं सर्पिर्दधिचतुर्गुणम् । साधितं दाधिकं नाम गुल्महृत् प्लीहशूलजित् ॥”) दान, ञ आर्जवे । छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-सकं-सेट् ।) ऋजुरवक्रस्तस्य भाव

आर्ज्जवं ऋजुकरणम् । ञ, दीदांसति दीदां- सते काष्ठं वर्द्धकिः ऋजु करोतीत्यर्थः । ऋजु- भावः इति विद्यानिवासः । दीदांसति साधुः । ऋजुः स्यादित्यर्थः । छेदे दानति दानते । इति वोपदेवः । तत्र तिबादयो न स्युरिति रमानाथः । इति दुर्गादासः ॥ दानं, क्ली, (दा दाने दो अवखण्डने दैप शोधने भावादौ ल्युट् ।) गजमदः । (यथा, माघे । ५ । ३७ । “दानं ददत्यपि जलः सहसाधिरूढे को विद्यमानगतिरासितुमुत्सहेत ॥” “दीयते इति दानं धनं गजमदश्च ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) पालनम् । छेद- नम् । शुद्धिः । इति मेदिनी । ने, १० ॥ वृक्ष- कोटरकीटजमधु । अस्य गुणाः । रूक्षत्वम् । दीपनत्वम् । कफच्छर्दिमेहनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ देवब्राह्मणादिसम्प्रदानकद्रव्यमो- चनम् । तत्पर्य्यायः । त्यागः २ विहापितम् ३ उत्सर्जनम् ४ विसर्जनम् ५ विश्राणनम् ६ वितर- णम् ७ स्पर्शनम् ८ प्रतिपादनम् ९ प्रादेशनम् १० निर्व्वपणम् ११ अपवर्जनम् १२ अंहतिः १३ । इत्यमरः । २ । ७ । २९ ॥ दायः १४ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ प्रदानम् १५ ददनम् १६ विश्रणनम् १७ दत्तिः १८ अंहती १९ उत्सर्गः २० अति- सर्जनम् २१ स्पर्शः २२ विसर्गः २३ क्षणनम् २४ प्रदेशनम् २५ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तस्य लक्षणादि यथा, -- “अर्थानामुदिते पात्रे श्रद्धया प्रतिपादनम् । दानमित्यभिनिर्द्दिष्टं व्याख्यानं तस्य वक्ष्यते ॥ सम्प्रदानस्वत्वापादकद्रव्यत्यागो दानमिति ॥ * ॥ दाता प्रतिग्रहीता च श्रद्धादेयञ्च धर्म्मयुक् । देशकालौ च दानानामङ्गान्येतानि षड्विदुः ॥ मनसा पात्रमुद्दिश्य भूमौ तोयं विनिःक्षिपेत् । विद्यते सागरस्यान्तो दानस्यान्तो न विद्यते ॥ परोक्षे कल्पितं दानं पात्राभावे कथं भवेत् । गोत्रजेभ्यस्तथा दद्यात् तदभावेऽस्य बन्धुषु ॥ यदा तु न सकुल्यः स्यान्न च सम्बन्धिबान्धवाः । दद्यात् स्वजातिशिष्येभ्यस्तदभावेऽप्सु निःक्षि- पेत् ॥ स्नात्वा शुद्धे समे देशे गोमयेनोपलेपिते । वसित्वा वसनं शुद्धं दानं दद्यात् सदक्षिणम् ॥ * ॥ एकां गां दशगुर्द्दद्यात् दश दद्याच्च गोशती । शतं सहस्रगुर्द्दद्यात् सहस्रं बहुगोधनः ॥ ग्रासादर्द्धमपि ग्रासमर्थिभ्यः किन्न दीयते । इच्छानुरूपो विभवः कदा कस्य भविष्यति ॥ अपरावाधमक्लेशं प्रयत्नेनार्जितं धनम् । स्वल्पं वा विपुलं वापि देयमित्यभिधीयते ॥ * ॥ विक्रयञ्चैव दानञ्च न नेयाः स्युरनिच्छवः । दाराः पुत्त्राश्च सर्व्वस्वमात्मन्येव च योजयेत् ॥ आपत्काले च कर्त्तव्यं दानं विक्रय एव च । अन्यथा न प्रवर्त्तेत इति शास्त्रार्थनिश्चयः ॥ * ॥ यज्ञो दानं तपो जाप्यं श्राद्धञ्च सुरपूजनम् ।

पृष्ठ २/७००

यद्गङ्गायां कृतं सर्व्वं कोटि कोटि गुणम्भवेत् ॥ शिवस्य विष्णोरग्नेश्च सन्निधौ दत्तमक्षयम् । शालग्रामशिला यत्र तत्तीर्थं योजनद्वयम् । तत्र दानञ्च होमश्च कोटिकोटिगुणम्भवेत् ॥ यद्यत्र दुर्लभं द्रव्यं यस्मिन् कालेऽपि वा पुनः । दानार्हौदेशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्यथा ॥ पात्रेभ्यो दीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्म्मबुद्ध्या यद्धर्म्मदानं प्रचक्ष्यते ॥ सहस्रगुणितं दानं भवेद्दत्तं युगादिषु । कर्म्मश्राद्धादिकञ्चैव तथा मन्वन्तरादिषु ॥ * ॥ आहारं मैथुनं निद्रां सन्ध्याकाले विवर्जयेत् । कर्म्म चाध्ययनञ्चैव तथा दानप्रतिग्रहौ ॥ * ॥ तामसेन तु यज्ञेन दानेन तपसा तथा । देवलोके ध्रुवं वासो देवसायुज्यमेव च ॥ * ॥ गत्वा यद्दीयते दानं तदनन्तफलं स्मृतम् । सहस्रगुणमाहूय याचिते च तदर्द्धकम् ॥ आशां दत्त्वा ह्यदातारं दानकाले निषेधकम् । दत्त्वा सन्तप्यते यस्तु तमाहुर्ब्रह्मघातकम् ॥ योऽसद्भ्यः प्रतिगृह्यापि पुनः सद्भ्यः प्रयच्छति । आत्मानं संक्रमं कृत्वा परांस्तारयते हि सः ॥ * ॥ यस्य यद्दीयते वस्त्रमलङ्कारादि किञ्चन । तेषां दैवतमुच्चार्य्य कृत्वा प्रोक्षणपूजने । उत्सृज्य मूलमन्त्रेण प्रतिनाम्ना निवेदयेत् ॥ योऽर्च्चितः प्रतिगृह्णाति दद्यादर्च्चितमेव वा । तावुभौ गच्छतः स्वर्गं नरकञ्च विपर्य्यये ॥” इति शुद्धितत्त्यम् ॥ * ॥ दानं त्रिविधं सात्त्विकं राजसं तामसञ्च । सात्त्विकं यथा, -- “दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥ राजसं यथा, -- “यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं विदुः ॥” तामसं यथा, -- “आदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥” इति श्रीभगवद्गीता ॥ * ॥ “हस्त्यश्वं गामनड्वाहं मणिमुक्तादिकाञ्चनम् । परोक्षं हरते यस्तु पश्चाद्दानं प्रयच्छति ॥ न स गच्छति वै स्वर्गं दातारो यत्र भागिनः । अनेन कर्म्मणा युक्ताः पच्यन्ते नरकेऽधमाः ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ * ॥ नित्यनैमित्तिकादिभेदेन तच्चतुर्व्विधं यथा, -- “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं दानमुच्यते । चतुर्थं विमलं प्रोक्तं सर्व्वदानोत्तमोत्तमम् ॥ अहन्यहनि यत् किञ्चिद्दीयतेऽनुपकारिणे । अनुद्दिश्य फलन्तत् स्याद्ब्राह्मणाय च नित्यकम् ॥ यत्तु पापोपशान्त्यर्थं दीयते विदुषां करे । नैमित्तिकं तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुत्तमम् ॥ अपत्यविजतैश्वर्य्यस्वर्गार्थं यत् प्रदीयते । दानन्तत् काम्यमाख्यातमृषिभिर्धर्म्मचिन्तकैः ॥ पदीश्वरप्रीणनार्थं ब्रह्मवित्सु प्रदीयते ।

चेतसा धर्म्मयुक्तेन दानं तद्बिमलं शिवम् ॥” इति कूर्म्मपुराणम् ॥ रोगोपशमनाय दानविधिर्यथा, -- “गोदानं भूमिदानञ्च स्वर्णदानं सुरार्च्चनम् । कृत्वा पश्चात् प्रतीकारं कुर्य्यात् पाण्डूपशान्तये ॥ महापापेषु सर्व्वेषु तदर्द्धं मुख्यदोषजे । अथवापि षडष्टांशात् कल्प्यं व्याधिबलाबलात् ॥ कुर्य्यात् सर्व्वं कृतं कर्म्म कुष्ठरोगोपशान्तये । गोभूहिरण्यदानञ्च तथामिष्टान्नभोजनम् ॥ चतुर्व्विधं दानमिदं दत्त्वा कुर्य्यात् प्रतिक्रियाम् । कदाचिदपि सिध्येत आयुषश्च बलक्रिया ॥ मेहे सुवर्णदानञ्च शूले श्वासे भगन्दरे । अर्शोभ्यस्त्वन्नदानेन श्वासात् कासाद्बिमुच्यते ॥ ज्वरेचेश्वरपूजा च रुद्रजाप्यं समाचरेत् । मतिदानान्नदानञ्च शास्त्रदानं भ्रमातुरे ॥ अग्निहोमञ्चाग्निमान्द्ये कन्यादानञ्च गुल्मके । मेहाश्मरीविनाशाय लवणञ्च प्रदापयेत् ॥ बहुभोजनदानेन शूलरोगाद्बिमुच्यते । घृतमधुप्रदानेन रक्तपित्तं प्रशाम्यति ॥ चतुर्व्विधेन दानेन साध्यः स्याद् ग्रहणीगदः । सुवर्णदानात् कुनखी श्यावदन्तः सुखी भवेत् ॥ रौप्यदानाच्छ्वित्रकुष्ठं साध्यं वापि प्रदृश्यते । सिध्मले त्रपुदानञ्च वर्व्वरे लोहदानकम् ॥ मुखव्रणे ददेन्नागं गोदानं बहुमूत्रके । नेत्ररोगे घृतं दद्यात् सुगन्धं नासिकागदे ॥ तैलदानं कण्डुरोगे रसदानञ्च जिह्वके । उष्ट्रं दद्यात् पित्तरोगे लूतारोगे च देवदः ॥” इति हारीते द्बितीयस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) दानकर्म्म, क्ली, (दानमेव कर्म्म ।) दानक्रिया । तत्पर्य्यायः । दाति १ दाशति २ दासति ३ राति ४ रासति ५ पृणक्षि ६ पृणाति ७ शिक्षति ८ तुञ्जति ९ महतः १० । इति दश दानकर्म्माणः । इति देवनिघण्टौ ३ अध्यायः ॥ दानधर्म्मः, पुं, (दानाख्यो धर्म्मः दानरूपो धर्म्मो वा मध्यलोपिसमासः ।) दानस्य फलम् । यथा, ब्रह्मोवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि दानधर्म्ममनुत्तमम् । अर्थानामुचिते पात्रे श्रद्धया प्रतिपादनम् ॥ दानन्तु कथितं तज्ज्ञैर्भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् । न्यायेनोपार्ज्जयेद्वित्तं दानभोगफलञ्च तत् ॥ अध्यापनं याजनञ्च वृत्तमाहुः प्रतिग्रहम् । कुसीदं कृषिबाणिज्यं क्षत्त्रवृत्तोऽथ चार्ज्जयेत् ॥ यद्दीयते च पात्रेभ्यस्तद्दानं परिकीर्त्तितम् । नित्यं नैमित्तिकं काम्यं विमलं दानमीरितम् ॥ अहन्यहनि यत् किञ्चिद्दीयतेऽनुपकारिणे । अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्य- कम् ॥ यत्तु पापोपशान्त्ये च दीयते विदुषां करे । नैमित्तिकं तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुष्ठितम् ॥ अपत्यविजयैश्वर्य्यस्वर्गार्थं यत् प्रदीयते । दानं तत् काम्यमाख्यातमृषिभिर्धर्म्मचिन्तकैः ॥ ईश्वरप्रीणनार्थाय ब्रह्मवित्सु प्रदीयते ।

चेतसा सत्त्वयुक्तेन दानं तत् विमलं स्मृतम् ॥ इक्षुभिः सन्ततां भूमिं यवगोधूमशालिनीम् । ददाति वेदविदुषे स न भूयोऽभिजायते । भूमिदानात् परं दानं न भूतं न भविष्यति ॥ विद्यां दत्त्वा ब्राह्मणाय ब्रह्मलोके महीयते । दद्यादहरहस्तान्तु श्रद्धया ब्रह्मचारिणे । सर्व्वपापविनिर्म्मुक्तो ब्रह्मस्थानमवाप्नुयात् ॥ वैशाख्यां पौर्णमास्यान्तु ब्राह्मणान् सप्त पञ्च च । उपोष्याभ्यर्च्चयेद्बिद्बान् मधुना तिलकृष्णकैः ॥ गन्धादिभिः समभ्यर्च्च्य वाचयेद्वा स्वयं वदेत् । प्रीयतां धर्म्मराजेति यथा मनसि वर्त्तते । यावज्जीवकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ कृष्णाजिने तिलान् कृत्वा हिरण्यमधुसर्पिषा । ददाति यस्तु विप्राय सर्व्वं तरति दुष्कृतम् ॥ कृतान्नमुदकुम्भञ्च वैशाख्याञ्च विशेषतः । निर्द्दिश्य धर्म्मराजाय विप्रेभ्यो मुच्यते भयात् ॥ द्बादश्यामर्च्चयेद्बिष्णुमुपोष्याघप्रणाशिनीम् । सर्व्वपापविनिर्म्मुक्तो नरो भवति निश्चितम् ॥ यो हि यां देवतामिच्छेत् समाराघयितुं नरः । ब्राह्मणान् भोजयेद्यत्नाद्भोगाय तोषिताः सुराः ॥ सन्ततिकामः सततं पूजयेद्बै पुरन्दरम् । ब्रह्मवर्च्चसकामस्तु ब्राह्मणान् ब्रह्मनिश्चयात् ॥ आरोग्यकामोऽथ रविं घनकामो हुताशनम् । कर्म्मणां सिद्धिकामन्तु पूजयेद्बै विनायकम् ॥ भोगकामो हि शशिनं धनकामः समीरणम् । मुमुक्षुः सर्व्वसंसारात् प्रयत्नेनार्च्चयेद्धरिम् ॥ अकामः सर्व्वकामो वा पूजयेत्तु गदाधरम् । वारिदस्तृप्तिमाप्नोति सुखमक्षय्यमन्नदः ॥ तिलप्रदः प्रजामिष्टां दीपदश्चक्षुरुत्तमम् । भूमिदः सर्व्वमाप्नोति दीर्घमायुर्हिरण्यदः ॥ गृहदोऽग्य्राणि वेश्मानि रूप्यदो रूपमुत्तमम् । वासोदश्चन्द्रसालोक्यमश्विसालोक्यमश्वदः ॥ अनडुद्दः श्रियं पुष्टां गोदो व्रध्नस्य पिष्टपम् । यानशय्याप्रदो भार्य्यामैश्वर्य्यमभयप्रदः । धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्म शाश्वतम् । वेदवित्सु ददद्दानं स्वर्गलोके महीयते ॥ गवां घासप्रदानेन सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । इन्धनानां प्रदानेन दीप्ताग्निर्जायते नरः ॥ औषधं स्नेहमाहारं रोगिणो रोगशान्तये । ददानो रोगरहितः मुखी दीर्घायुरेव च ॥ असिपत्रवनं मार्गं क्षुरधारासमन्वितम् । तीक्ष्णातपञ्च तरति छत्रोपानत्प्रदानतः ॥ यद्यदिष्टतमं लोके यच्चास्य दयितं गृहे । तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता ॥ अयने विषुवे चैव ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः । संक्रान्त्यादिषु कालेषु दत्तं भवति चाक्षयम् ॥ प्रयागादिषु तीर्थेषु गयायाञ्च विशेषतः । दानधर्म्मात् परो धर्म्मो भूतानां नेह विद्यते ॥ स्वर्गायुर्भूतिकामेन देयं पापोपशान्तये । दीयमानन्तु यो मोहात् गोविप्राग्निसुरेषु च । निवारयति पापात्मा तिर्य्यग्योनिं व्रजेन्नरः ॥

पृष्ठ २/७०१

यस्तु दुर्भिक्षवेलायामन्नाद्यं न प्रयच्छति । म्रियमाणेषु विप्रेषु ब्रह्महा स तु गर्हितः ॥” इति गारुडे दानघर्म्मनाम ५१ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यत् महाभारते शान्तिपर्व्वणि द्रष्टव्यम् ॥ दानपतिः, पुं, (दाने पतिः श्रेष्ठः ।) सततदाता । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ११९ । २२ । “जातो दानपतिः पुत्त्रस्त्वया शूरस्तथापरः ॥”) अक्रूरः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, हरि- वंशे । ७८ । ८४ । “गच्छ दानपते ! क्षिप्रं ताविहानयितुं व्रजात् । नन्दगोपञ्च गोपांश्च करदान् मम शासनात् ॥” दैत्यभेदः । यथा, हरिवंशे । २३२ । ७ । “सहस्रपादः सुमुखः कृष्णश्चैव महासुरः । रणोत्कटो दानपतिः शैलकम्पी कुलाकुलः ॥”) दानफलं, क्ली, (दानस्य फलम्) दानजन्यफलम् । तद्बिवरणं यथा, -- “गत्वा यद्दीयते दानं भक्त्या पात्रे विधानतः । तदनन्तफलं विद्धि अवस्थात्रितये नृप ! ॥ तमोवृतस्तु यो दद्यात् भयात् क्रोधात्तथैव च । नृप ! दानन्तु तत् सर्व्वं भुङ्क्ते गर्भस्थ एव तु ॥ ईर्षामन्युमनाश्चैव दम्भार्थं चार्थकारणात् । यो ददाति द्विजातिभ्यः स बाल्ये तु तदश्नुते ॥ वैश्यदेवविहीनञ्च सन्ध्योपासनवर्ज्जितम् । यद्दानं दीयते तस्मै वृद्धकाले तदश्नुते ॥ वृथा जन्मानि चत्वारि वृथा दानानि षोडश । तान्यहं संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्ब्बशः ॥ अपुत्त्रस्य वृथा जन्म धर्म्मवाह्या नराः सदा । परपाकं सदाश्नन्ति परतापरताश्च ये ॥ देवपितृविहीनं यत् ईश्वरेभ्यः सदोषतः । दत्त्वानुकीर्त्तनाच्चैव वेदाग्निव्रतत्यागिने ॥ अन्यायोपार्ज्जितं दानं व्यर्थं ब्रह्महणे तथा । गुरवेऽनृतवक्त्रे च स्तेनाय पतिताय च ॥ कृतघ्नाय च यद्दत्तं सर्व्वदा ब्रह्मविद्बिषे । याचकाय च सर्व्वस्य वृषल्याः पतये तथा ॥ परिचारकाय भृत्याय सर्व्वत्र पिशुनाय च । इत्येतानि तु राजेन्द्र ! वृथादानानि षोडश ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे दानावस्थानिर्णयनामा- ध्यायः ॥ दानवः, पुं, (दनोरपत्यम् । दनु + “तस्यापत्यम् ।” ४ । १ । १२ । इति अण् ।) असुरः । इत्य- मरः । १ । १ । १२ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ११ । १० । “नि मायिनो दानवस्य माया अपादयत् पपिवान्त्सुतस्य ॥”) स दक्षकन्यादनुगर्भे कश्यपाज्जात एकषष्टि- संख्यकस्तेष्वष्टादश प्रधानास्तेषां नामानि यथा, द्बिमूर्द्धा १ शम्बरः २ अरिष्टः ३ हयग्रीवः ४ विभावसुः ५ अयोमुखः ६ शङ्कुशिराः ७ स्वर्भानुः ८ कपिलः ९ अरुणः १० पुलोमा ११ वृषपर्व्वा १२ एकचक्रः १३ तापनः १४ धूम्र- केशः १५ विरूपाक्षः १६ विप्रचित्तिः १७ दुर्ज्जयः १८ । इति श्रीभागवतम् ॥ (महा-

भारते चत्वारिंशत्दनोः पुत्त्रा उक्ताः । यथा, तत्रैव । १ । ६५ । २१ -- २२ । “चत्वारिंशद्दनोः पुत्त्राः ख्याताः सर्व्वत्र भारत ! । तेषां प्रथमजो राजा विप्रचित्तिर्महायशाः ॥ शम्बरो नमुचिश्चैव पुलोमा चेतिविश्रुतः । असिलोमा च केशी च दुर्ज्जयश्चैव दानवः ॥” इत्यारभ्य तत्रैवाध्याये विस्तरशो द्रष्टव्यम् ॥) दानवज्रः, पुं, (दाने वज्र इव ।) वैश्यः । इति पुरा- णम् ॥ (वैश्वजातिको गान्धर्व्वो दैवश्च अश्व- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । १७१ । ५१ । “वज्रपाणिर्ब्राह्मणः स्यात् क्षत्त्रं वज्ररथं स्मृतम् । वैश्या वै दानवज्राश्च कर्म्मवज्रा यवीयसः ॥”) दानवारिः, पुं, (दानवानामरिः ।) देवता । इत्य- मरः । १ । १ । ९ ॥ (विष्णुः । यथा, काशी- खण्डे । २९ । ८० । “दर्शितानेककुतुका दुष्टदुर्ज्जयदुःखहृत् । दैन्यहृद्दुरितघ्नी च दानवारिपदाब्जजा ॥” “दानवारिपदाब्जजा विष्णुपादार्थ्यसम्भूतेति स्मृतेः ।” इति तट्टीका ॥ दानमेव वारि इति विग्रहे गजमदजले, क्ली ॥) दानविधिः, पुं, (दानस्य विधिः ।) दानस्य विधा- नम् । यथा, -- “अथ दानविधिं वक्ष्ये तं मे शृणुत सुव्रताः । अन्येभ्यो ब्राह्मणाः श्रेष्ठास्तेभ्यश्चैव क्रियापराः ॥ ब्रह्मवेत्ता च तेभ्योऽपि पात्रं विद्यातपोऽन्वितः । गोभूघान्यहिरण्यादि पात्रे दातव्यमर्च्चितम् ॥ विद्यातपोभ्यां हीनेन न तु ग्राह्यः प्रतिग्रहः । गृह्णन् प्रदातारमधो नयत्यात्मानमेव च ॥ दातव्यं प्रत्यहं पात्रे निमित्तेषु विशेषतः । याचितेनापि दातव्यं श्रद्धापूतन्तु शक्तितः ॥ हेमशृङ्गी शफै रौप्यैः सुशीला वस्त्रसंयुता । सकांस्यपात्रा दातव्या क्षीरिणी गौः सदक्षिणा ॥ दशसौवर्णिकं शृङ्गं शफं सप्तपलैः कृतम् । पञ्चाशत्पलिकं पात्रं कांस्यं वत्सश्च कीर्त्त्यते ॥ स्वर्णपिप्पलपात्रेण वत्सो वा वत्सिकापि वा । तस्यामपि च दातव्यं अपत्यं रोगवर्ज्जितम् ॥ दाता स्वर्गमवाप्नोति वत्सरान् रोमसम्मितान् । कपिला चेत्तारयते भूयश्चासप्तमं कुलम् ॥ यावद्वत्सस्य द्बौ पादौ मुखं योन्यां प्रदृश्यते । तावद्गौः पृथिवी ज्ञेया यावद्गर्भं न मुञ्चति ॥ यथाकथञ्चिद्दत्त्वा गां धेनुं वाधेनुमेव वा । अरोगामपरिक्लिष्टां दाता स्वर्गे महीयते ॥ श्रान्तसंवाहनं रोगिपरिचर्य्या सुरार्च्चनम् । पादशौचं द्विजोच्छिष्टमार्ज्जनं गोप्रदानवत् ॥ द्बिजाय यदभीष्टन्तु दत्त्वा स्वर्गमवाप्नुयात् । भूदीपाश्वान्नवस्त्राम्भस्तिलसर्पिःप्रतिश्रयान् ॥ गृहधान्यच्छत्रमालायानवृक्षघृतं जलम् । शय्यानुलेपनं दत्त्वा स्वर्गलोके महीयते ॥ ब्रह्मदाता ब्रह्मलोकं प्राप्नोति सुरदुर्ल्लभम् ॥ वेदार्थयज्ञशास्त्राणि धर्म्मशास्त्राणि चैव हि । मूल्येनापि लिखित्वापि ब्रह्मलोकमवाप्नुयात् ॥ एतन्मूलं जगत् यस्मादसृजत् पूर्ब्बमीश्वरः ।

तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन कार्य्यो वेदार्थसंग्रहः ॥ इतिहासं पुराणं वा लिखित्वा यः प्रयच्छति ब्रह्मदानसमं पुण्यं प्राप्नोति द्बिगुणोन्नतिम् । लोकायतं कुतर्कश्च प्राकृतं म्लेच्छभाषितम् । न श्रोतव्यं द्विजेनैव तदधो नयति द्बिजम् ॥ समर्थो यो न गृह्णीयात् दातृलोकमवाप्नुयात् ॥ कुशाः शाकं पयो गन्धाः प्रत्याख्येयं न वारि च । अयाचिताहृतं ग्राह्यमपि दुष्कृतकर्म्मणः ॥ अन्यत्र कुलटाषण्ढपतितेभ्यो द्विषस्तथा । देवातिथ्यर्च्चनकृते पितृभृत्यर्थमेव च । सर्व्वतः प्रतिगृह्णीयादात्मतृप्त्यर्थमेव च ॥” इति गारुडे ९८ अध्यायः ॥ दानशीलः, त्रि, (दाने शीलं स्वभावो यस्य । यद्वा, दानस्य शीलं सन्ततमनुष्ठानं यस्य ।) दाता । तत्पर्य्यायः । वदान्यः २ वदन्यः ३ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १५ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १२२ । ५ । “यत् फलं दानशीलस्य क्षमाशीलस्य यत् फलम् । यच्च मे फलमाधाने तेन संयुज्यतां भवान् ॥”) दानशौण्डः, त्रि, (दानेषु शौण्डः अतिदक्षः । “सप्तमी शौण्डैः ।” २ । १ । ४० । इति समासः ।) बहुप्रदः । इत्यमरः । ३ । १ । ६ ॥ (यथा, माघे । १४ । ४६ । “निर्गुणोऽपि विमुखो न भूपते- र्दानशौण्डमनसः पुरोऽभवत् ॥”) दानसागरः, पुं, (दानानां सागर इव ।) षोडश- सङ्ख्यकषोडशः । यथा, -- “यः कश्चित् कुरुते देवि ! ग्रहणे दानसागरम् । वृषोत्सर्गं महादानं यत्किञ्चित् पृथिवीतले । पुरश्चरणं तथा होमं यः कुर्य्याद्बिधिबोधितम् । सर्व्वं तस्य वृथा देवि ! श्रीगुरोरर्च्चनं विना ॥” इति श्रीकामधेनुतन्त्रे आगमसन्दर्भे ज्ञानदर्पणे देवदेवीसंवादे २५ पटलः ॥ दानीयः, त्रि, (दीयतेऽस्मै इति । दा दाने + “कृत्यल्युटो बहुलम् ।” ३ । ३ । ११३ । इति सम्प्रदाने अनीयर् ।) सम्प्रदानम् । इति मुग्ध- बोधम् ॥ (यथा, तत्रैव कारकप्रकरणे । “सर्व्वोऽर्च्यो जीवनः पाता दानीयः प्रभवो लयः ॥”) दानुः, त्रि, (ददाताति । दा + “दाभाभ्यां नुः ।” उणां । ३ । ३२ । इति नुः ।) दाता । विक्रान्तः । इति मेदिनी । ने, १० ॥ शर्म्म । वायुः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (पुं, दानवः । यथा, ऋग्वेदे । २ । १२ । ११ । “ओजायमानं यो अहिं जघान दानुं शयानं स जनास इन्द्रः ॥” दीयते इति कर्म्मणि नुः । देयः । यथा, ऋग्- वेदे । ८ । २५ । ६ । “सं या दानूनि येमथुर्दिव्याः पार्थिवीरिषः ॥”) दान्तः, त्रि, (दाम्यतीति । दम + कर्त्तरि क्तः ।) तपःक्लेशसहः । (यथा, मनुः । ४ । ३५ । “कॢप्तकेशनखश्मश्रुर्दान्तः शुक्लाम्बरः शुचिः ॥”)

पृष्ठ २/७०२

दमितः । इत्यमरः । २ । ७ । ४३ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२२ । ४६ । “तथैवाश्वतरीणाञ्च दान्तानां वातरं हसाम् ॥” दन्तेन निर्वृत्तम् । दन्त + “तेन निर्वृत्तम् ।” ४ । २ । ६८ । इति अण् । दन्तनिर्म्मितम् । यथा, महाभारते । ५ । ४६ । ५ । “रुचिरैरासनैस्तीर्णां काञ्चनैर्दारवैरपि । अश्मसारमयैर्दान्तैः स्वास्तीर्णैःसोत्तरच्छदैः ॥”) दाता । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ पुं, दमनकवृक्षः । शिक्षितवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विदर्भराजपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ५३ । ८ -- ९ । “तस्मै प्रसन्नो दमनः सभार्य्याय वरं ददौ । कन्यारत्नं कुमारांश्च त्रीनुदारान् महायशाः ॥ दमयन्तीं दमं दान्तं दमनञ्च सुवर्च्चसम् ॥” स्त्री, अप्सरोविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । १९ । ४५ । “विद्युता प्रशमी दान्ता विद्योता रतिरेव च ॥”) दान्तिः, स्त्री, (दम + क्तिन् । “अनुनासिकस्येति ।” ६ । ४ । १५ । इति दीर्घः ।) तपःक्लेशसहि- ष्णुता । तत्पर्य्यायः । दमथुः २ दमः ३ । इत्यमरः । ३ । २ । ३ ॥ दापितः, त्रि, (दाप्यते स्म इति । दा + णिच् + कर्म्मणि क्तः ।) साधितः । इत्यमरः । ३ । १ । ४० ॥ धनादिना आयत्तीकृतः । इति भरतः ॥ धुती इति ख्यातं यस्मै दत्तं स इति रमानाथः ॥ दण्डितः । इति विद्याविनोदः ॥ शोधितद्रव्यम् । इति नयनानन्दः ॥ दायित इति पाठोऽपि । इति कालिङ्गपुरुषोत्तमौ ॥ दाम, [न्] क्ली स्त्री, (दीयते इति । दा दाने दो अवखण्डने वा + “सर्व्वधातुभ्यो मनिन् ।” उणां । ४ । १४५ । इति मनिन् ।) यत्रैकस्मिन् बहुप्रग्रहयुक्ते अनेकगावो बध्यन्ते तत् । दाङनि इति दोँका इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । सन्दानम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७३ ॥ रज्जुः । इति दामोदरदर्शनात् ॥ (यथा, भाग- वते । १ । ८ । ३१ । “गोप्याददे त्वयि कृतागसि दाम तावत् या ते दशाश्रुकलिलाञ्जनसम्भ्रमाक्षम् । वक्त्रं निलीय भयभावनयास्थितस्य सा मां विमोहयति भीरपि यद्बिभेति ॥” माला । यथा, माघे । ४ । ५० । “क्षणमलघुविलम्बिपिच्छदाम्नः शिखरशिखाः शिखिशेखरानमुष्य ॥” दातरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ६ । ४४ । २ । “यः शग्मस्तुविशग्म ते रायो दामा मतीनाम् ॥” “रायो धनस्य दामा दाता भवति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दामनपर्व्व, [न्] क्ली, (दमनो दमनवृक्षस्तस्ये- दमित्यणप्रत्यये दामनं तद्भञ्जनसम्बन्धि पर्व्व यस्मिन् ।) द्मनभञ्जनतिथिः । सा चैत्रशुक्लचतु- र्द्दशी । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥

दामनी, स्त्री, (दामैव । दामन् + स्वार्थे प्रज्ञा- दित्वात् अण् । “अन् ।” ६ । ४ । १६७ । इति प्रकृतिभावः । “टिड्ढेति ।” ४ । १ । १५ । इति ङीप् ।) पशुबन्धनरज्जुः । तत्पर्य्यायः । पशु- रज्जुः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७३ ॥ (यथा, हरिवंशे । ६५ । २४ । “कीलैरारोप्यमाणैश्च दामनीपाशपाशितैः ॥”) दामलिप्तं, क्ली, तमोलिप्तदेशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४५ ॥ दामा, स्त्री, (दामन् + “डाबुभाभ्यामन्यतर- स्याम् ।” ४ । १ । १३ । इति पक्षे डाप् ।) दाम । इति भरतः ॥ दामाञ्चनं, क्ली, (दामाञ्चलम् । पृषोदरादित्वात् लस्य नः ।) अश्वादेः पादबन्षनरज्जुः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१७ ॥ दामाञ्चलं, क्ली, (दाम्नः अञ्चलमिव ।) एक- शफाङ्घ्रिबन्धः । अश्वादिपादबन्धनरज्जुः । इति हारावली । ६१ ॥ (यथा, माघे । ५ । ६१ । “सस्रुः सरोषपरिचारकवार्य्यमाणा दामाञ्चलस्खलितलोलपदं तुरङ्गाः ॥”) दामोदरः, पुं, (“दमादिसाधनेनोदारा उत्कृष्टा मतिर्या तया गम्यते इति दामोदरः । ‘दाम्ना- दामोदरं विदुः ।’ इति भगवद्बचनात् । यशो- दया दाम्नोदरे बद्ध इति वा दामोदरः । ‘दामानि लोकनामानि तानि यस्योदरान्तरे । तेन दामोदरो देवः श्रीधरस्तु रमाश्रितः ॥’ इति वा ।” इति विष्णुसहस्रनामभाष्ये शङ्करः ॥ ५३ ॥ तथा, महाभारते । ५ । ७० । ८ । “देवानां स्वप्रकाशत्वात् दमाद्दामोदरो विभुः ॥”) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १८ ॥ (दाम रज्जु- रुदरे यस्य । श्रीकृष्णः । यथा, महाभारते । १ । १९० । १९ । “दामोदरो भ्रातरमुग्रवीर्य्यं हलायुधं वाक्यमिदं बभाषे ॥” यशोदयासौ उदरदेशे दाम्ना बद्ध आसीत् अतो- ऽस्य तथा नाम । यथा, हरिवंशे । ६३ । १४, २६ । “दाम्ना चैवोदरे बद्ध्वा प्रत्यबन्धदुदूखले । यदिशक्तोऽसि गच्छेति तमुक्त्रा कर्म्म साकरोत् ॥” “स च तेनैव नाम्ना तु कृष्णो वै दामबन्धनात् । गोष्ठे दामोदर इति गोपीभिः परिगीयते ॥”) भूतार्हद्विशेषः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३० ॥ (शालग्राममूर्त्तिविशेषः । तल्लक्षणं यथा, पद्म- पुराणे । “स्थूलो दामोदरो ज्ञेयः सूक्ष्मचक्रो भवेत्तु सः । चक्रे तु मध्यदेशेऽस्य पूजितः सुखदः सदा ॥” अस्य अन्यद्विवरणन्तु शालग्रामशब्दे द्रष्ट- व्यम् ॥ * ॥ काश्मीरस्य नृपविशेषः । यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । १ । ६४ । “गतिं प्रवीरसुलभां तस्मिन् सुक्षत्त्रिये गते । श्रीमान् दामोदरो नाम तत्सूनुरभृत क्षितिम् ॥”) दाम्भिकः, पुं स्त्री, (दम्भेन चरतीति । दम्भ + “चरति ।” ४ । ४ । ८ । इति ठक् ।) वक

पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दग्भयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, मनुः । ३ । १५९ । “पापरोग्यभिशस्तश्च दाम्भिको रसविक्रयी ॥”) दाय, ऋ ङ दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऋ, अददायत् । ङ, दायते । इति दुर्गादासः ॥ दायः, पुं, (दीयते इति । दा दाने + घञ् । “आतो युक्चिण्कृतोः ।” ७ । ३ । ३३ । इति युक् ।) यौतुकादिदेयधनम् । (यथा, महाभारते । २ । ५१ । १ । “दायन्तु विविधं तस्मै शृणु मे गदतोऽनघ ! । यज्ञार्थं राजभिर्दत्तं महान्तं घनसञ्चयम् ॥”) कन्यादानकाले जामात्रादिभ्यो व्रतभिक्षादौ ब्राह्मणादिभ्यश्च यद्द्रव्यं दीयते तत् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । हरणम् २ । इत्यमरः । २ । ८ । २८ ॥ सोल्लुण्ठभाषणम् । विभक्तव्य- पितृद्रव्यम् । (यथा, मनुः । ९ । १६४ । “औरसो विभजन् दायं पित्र्यं पञ्चममेव वा ॥” विभागार्हधनमात्रम् । यथा, तत्रैव । ९ । ७७ । “संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषन्तीं योषितं पतिः । ऊर्द्ध्वं संवत्सरात्त्वेनां दायं हृत्वा न संवसेत् ॥” दा दाने + भावे घञ् ।) दानम् । इति मेदिनी । ये, ३० ॥ (यथा, मनुः । ८ । १९९ । “अस्वामिना कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा । अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारे यथा स्थितिः ॥”) स्थानम् । (दो छेदे + घञ् ।) खण्डनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ लयः । इत्यजयपालः ॥ (ददा- तीति । दा + “श्याद्ब्यधेति ।” ३ । १ । १४१ । इति णः । दातरि, त्रि । इति व्याकरणम् ॥) दायकः, त्रि, (ददातीति । दा + ण्वुल् ।) दाता । यथा । हतारिगतिदायक इति भक्तिरसामृत- सिन्धुः ॥ (यथाच महाभारते । ३ । १९३ । ३३ । “तावतां गोसहस्राणां फलं प्राप्नोति दायकः ॥”) दायबन्धुः, पुं, (दाये बन्धुः ।) भ्राता । इति शब्द- रत्नावली ॥ दायभागः, पुं, (दायस्य भागः ।) सम्बन्धिमात्रेण सम्बन्धिधनविभागः । पूर्ब्बद्रव्यस्वामिसम्बन्धा- धीनं तत्स्वाम्युपरमे यत्र द्रव्ये स्वत्वं तत्र निरूढो दायशब्दस्तस्य विभागः । एकदेशगतस्यैव भूहिरण्यादाबुत्पन्नस्य स्वत्वस्य विनिगमना- प्रमाणाभावेन वैशेषिकव्यवहारानर्हतयाव्यव- स्थितस्य गुटिकापातादिना व्यञ्जनम् । अथवा विशेषेण भजनं स्वत्वज्ञापनं वा । यत्र चैकं दासीगवादिकं बहुसाधारणं तत्रापि तत्तत्- कालविशेषवहनदोहनफलेन स्वत्वं व्यज्यते ॥ * ॥ अथ दायाधिकारक्रमे पुंधनाधिकारिणः । तत्रादौ मृतधने औरसपुत्त्रस्याधिकारः । तद- भावे पौत्त्रस्य । तदभावे प्रपौत्त्रस्य । मृत- पतृकपौत्त्रमृतपितामहकप्रपौत्त्रयोः पुत्त्रेण सह तुल्याधिकारः । एषामभावे पत्नी धनाधि- कारिणी । तत्रायं विशेषः पत्नी धनं भुञ्जीत

पृष्ठ २/७०३

एव न तु तस्य दानाधमनविक्रयान् कर्त्तुमर्हति । किन्तु भर्त्तुरौर्द्ध्वदेहिकक्रियार्थं दानादिकमप्यनु- मतम् । वर्त्तनाशक्तौ आधमनमप्यनुमतं तदशक्तौ विक्रयणमपि । भर्त्तुरौर्द्ध्वदेहिकक्रियार्थमर्थानु- रूपं भर्त्तृसपिण्डभर्त्तृगुरुभर्त्तृदौहित्रसन्तान- भर्त्तृभागिनेयभर्त्तृमातुलेभ्यो दद्यात् । एतेषा- मभावे स्वपितृकुले दद्यात् ॥ पत्न्यभावे दुहिता । तत्रापि प्रथमं कुमारी । अत्रायं विशेषः कन्या जाताधिकारा पश्चात् परिणीता सती अविद्य- मानपुत्त्रा यदि मृता तदा तत्पितृदाये सपु- त्त्रायाः सम्भावितपुत्त्राया भगिन्यास्तुल्याधिकारः । कुमार्य्यभावे चोढायाः पुत्त्रवत्याः सम्भावित- पुत्त्रायाश्च तुल्याधिकारः । एतयोरेकतराभावे अन्याधिकारिणी । एतयोरभावेऽपि बन्ध्यापुत्त्र- हीनविधवयोर्नाधिकारः । सर्व्वदुहित्रभावे दौहित्रस्याधिकारः । तदभावे पितुरधिकारः । तदभावे मातुरधिकारः । तदभावे सोदरस्याधि- कारः । सोदराभावे सजातीयवैमात्रेयाधिकारः । तदभावे सोदरभ्रातृपुत्त्राणामधिकारः । संसर्ग्य- संसर्गिसोदरभ्रातृपुत्त्रेषु संसर्गिभ्रातृपुत्त्रस्याधि- कारः । एवं संसर्ग्यसंसर्गिवैमात्रेयभ्रातृपुत्त्रे सति संसर्गिवैमात्रेयभ्रातृपुत्त्रस्याधिकारः । यदा त्वसंसर्गी सोदरभ्रातृपुत्त्रः संसर्गी चा- सोदरभ्रातृपुत्त्रस्तदा तयोर्युगपदधिकारः । यदा पुनः सोदरवैमात्रेयभ्रातृपुत्त्रौ संसर्गिणावसंस- र्गिणौ वा तदा उभयथैव सोदरभ्रातृपुत्त्र- स्याधिकारः । भ्रातृपुत्त्राभावे भ्रातृपौत्त्रस्याधि- कारः । अत्रापि सोदरवैमात्रेयभ्रातृपुत्त्रवत् क्रमो बोध्यः । भ्रातृपौत्त्राभावे पितृदौहित्र- स्याधिकारः । अत्र सोदरभगिनीपुत्त्रवैमात्रेय- भगिनीपुत्त्रयोस्तुल्यवदधिकारः । पितुर्दौहित्रा- भावे पितामहस्याधिकारः । पितामहाभावे पितामह्या अधिकारः । पितामह्यभावे पितृव्य- स्याधिकारः । तदभावे पितृव्यपुत्त्रस्याधिकारः । तदभावे पितृव्यपौत्त्रस्याधिकारः । पितृव्यपौत्त्रा- भावे पितामहदौहित्रस्याधिकारः । पिता- महदौहित्त्राभावे पितृव्यदौहित्त्रस्याधिकारः । तदभावे प्रपितामहस्याधिकारः । तदभावे प्रपितामह्या अधिकारः । ततः पितामहभ्राता- धिकारी । तदभावे पितामहभ्रातृपुत्त्रः । तद- भावे पितामहभ्रातृपौत्त्रः । ततः प्रपितामह- दौहित्रोऽधिकारी । ततः पितामहभ्रातृदौहित्रो- ऽघिकारी । तदभावे मातामहः । तदभावे मातुलः । तदभावे मातृष्वस्रीयः । तदभावे मातुलपुत्त्रः । तदभावे मातुलपौत्त्रः । एषाम- भावे सकुल्यः । सकुल्योऽपि द्बिविधः अधस्तन ऊर्द्ध्वतनश्च तत्र प्रपौत्त्रपुत्त्रावधयोऽधस्तनास्त्रयः वृद्धप्रपितामहाद्रित्रय ऊर्द्ध्वतनास्तत्राप्यादावध- स्तनानां सकुल्यानां क्रमेणाधिकारः । तेषामभावे ऊर्द्ध्वतनानां क्रमेणाधिकारः । एवंविधसकुल्या- भावे समानोदकाः । तदभावे आचार्य्यः । तद- भावे शिष्यः तदभावे सहवेदाध्यायिब्रह्मचारिणः ।

तदभावे ग्रामस्थाः सगोत्राः । तदभावे तथा- विधाः समानप्रवराः । उक्तपर्य्यन्ताभावे तद्- ग्रामस्थास्त्रैविद्यत्वादिगुणयुक्ता ब्राह्मणा धनाधि- कारिणः । एतेषामभावे ब्राह्मणधनवर्ज्जं राजाधिकारी । ब्राह्मणधनस्य तु गुणवद्ब्राह्मण- पर्य्यन्ताभावे ब्राह्मणान्तरस्य ग्रामान्तरस्थस्यापि अधिकारः । वानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां धनं धर्म्मभ्रातृसच्छिष्याचार्य्या गृह्णीयुः । तदभावे चैकत्रवासी एकाश्रमी वा गृह्णीयात् । ब्रह्म- चारी च द्बिविधः नैष्ठिक उपकुर्व्वाणश्च । तत्र नैष्ठिकधने आचार्य्यस्याधिकारः । उपकुर्व्वाणस्य तु धनं पित्रादिभिरेव ग्राह्यम् । इति पुंधनाधि- कारिणः ॥ * ॥ अथ स्त्रीधनाधिकारक्रमः । तत्र कुमारीधने प्रथमं सोदरभ्राताधिकारी । तदभावे माता तदभावे पिता । वरदत्तधने वरोऽधिकारी ॥ * ॥ अथोढास्त्रीधनाधिकारक्रमनिरूपणार्थं तद्धनं निरूप्यते । विवाहकाले लब्धं यौतुकं धनम् १ भर्त्तृनीयमाना पितृमातृकुलात् यद्धनं लभते तत् २ भर्त्तृदत्तम् ३ भ्रातृदत्तम् ४ पितृदत्तम् ५ मातृ- दत्तम् ६ द्बितीयविवाहार्थिना पूर्ब्बस्त्रियै पारि- तोषिकं यद्दत्तं तत् ७ अन्नाच्छादनम् ८ अल- ङ्करणम् ९ गृहादिकर्म्मिरूपशिल्पिस्वभर्त्तृद्बारे- णान्येषां गृहादिनिष्पादनादुत्कोचविधयान्येभ्यो यद्धनं लब्धं तत् १० पुत्त्रदत्तम् ११ मातुलादि- दत्तम् १२ विवाहात् परतः पित्रादिना भर्त्त्रा- दिना च यद्दत्तम् १३ । भर्त्तृदत्तस्थावराति- रिक्तानामेतेषां धनानां स्त्री दानादिकं कर्त्तु- मर्हति ॥ * ॥ तदेवं स्त्रीधने निरूपिते तस्यां मृतायां तद्धनाधिकारो निरूप्यते । तत्र यौतुकधने- कुमार्य्याः प्रथममधिकारः । तदभावे वाग्- दत्तायाः तदभावे चोढायाः पुत्त्रवत्याः सम्भा- वितपुत्त्रायाश्च युगपदधिकारः । तदभावे बन्ध्या- विधवयोस्तुल्यवदधिकारः । तत्र कुमारी वाग्- दत्ता जाताधिकारानन्तरं परिणीता सती पश्चाद्बन्ध्यात्वेनावधृता पुत्त्रमनुत्पाद्यैव विधवा भूता वा तदा तस्यां मृतायां तत्संक्रान्तमातृ- घने तद्भगिन्योः पुत्त्रवतीसम्भावितपुत्त्रयोरभावे बन्ध्याविधवयोरप्यधिकारः । सर्व्वदुहित्रभावे पुत्त्रस्याधिकारः । पुत्त्राभावे दौहित्रोऽधिकारी दौहित्राभावे पौत्त्रः । तदभावे प्रपौत्त्रः । तद- भावे सपत्नीपुत्त्रः । तदभावे सपत्नीपौत्त्रः । तदभावे सपत्नीप्रपौत्त्रः । एतत्पर्य्यन्ताभावे ब्राह्म- दैवार्षगान्घर्व्वप्राजापत्याख्यविवाहपञ्चकलब्ध- यौतुकधने भर्त्रधिकारः । भर्त्तुरभावे भ्रातुः । तदभावे माताधिकारिणी । तदभावे पिता । सपत्नीप्रपौत्त्रपर्य्यन्ताभावे आसुरराक्षसपैशा- चाख्यविवाहत्रिकलब्धयौतुकधने तु प्रथमं मातु- रधिकारः । तदभावे पितुः । पितुरभावे भर्त्तुः ॥ अथायौतुकस्त्रीधनाधिकारिक्रमः । तत्र विवाह-

पूर्ब्बापरकालपितृदत्तयौतुकाभ्यामतिरिक्तस्त्री- धने कन्यापुत्त्रयोर्युगपदधिकारः । तयोरेकतरा- भावे अन्यतरस्य तद्धनं तयोर्द्बयोरभावे ऊढायाः पुत्त्रवत्याः सम्भावितपुत्त्रायाश्च तुल्यवदधिकारः । एतयोरेकतराभावे अन्यस्या अधिकारः । एत- योर्द्वयोरभावे पौत्त्रः । पौत्त्राभावे दौहित्रः । तद- भावे प्रपौत्त्रः । तदभावे सपत्नीपुत्त्रः तदभावे सपत्नीपौत्त्रः । तदभावे सपत्नीप्रपौत्त्रोऽधिकारी । ततो बन्ध्या विधवा च तुल्यवदधिकारिण्यौ । एतयोरेकतराभावे चान्यतरस्याः । बन्ध्याविधवा- पर्य्यन्ताभावे यौतुकवत् ब्राह्मादिविवाहपञ्चक- विवाहिताया धने भर्त्तृ भ्रातृमातृपितॄणां क्रमशो- ऽधिकारः । विवाहकाले तत्पूर्ब्बापरकाले वा स्त्रियै यद्धनं पित्रा दत्तं तत्र धने प्रथमं कुमार्य्याः । तदनन्तरमूढयोः पुत्त्रवतीसम्भावितपुत्त्रयोः । तदनन्तरं बन्ध्याविधवयोश्चाधिकारः । सर्व्व- दुहित्रभावे पुत्त्रादेर्यौतुकधनान्तरवत् क्रमेणाधि- कारः । ततो ब्राह्मादिविवाहपञ्चकलब्धयौतुक- धनेषु पितृपर्य्यन्ताभावे आसुरादिविवाहत्रिक- लब्धयौतुकधनेषुं च भर्त्तृ पर्य्यन्ताभावे देवरादे- रधिकारः । तदभावे देवरभ्रातृश्वशुरयोः सुतानां युगपदधिकारः । एतेषामभावे असपिण्डोऽपि भगिनीपुत्त्रः । तदभावे भर्त्तृ भागिनेयः । तद- भावे भ्रातृसुतः । तदभावे जामाता । जामातृ- पर्य्यन्ताभावे सपिण्डानन्तर्य्यक्रमेण शुश्वरभ्रातृ- श्वशुरादीनां सपिण्डानामधिकारः । सपिण्डा- भावे सकुल्याः समानोदकाः सगोत्राः समान- प्रवराश्च पुंधनवत् क्रमेणाधिकारिणः । एतत्- सर्व्वाभावे ब्राह्मणीघने स्वग्रामश्रोत्रियादेरधि- कारः । क्षत्त्रियादिधने राज्ञ एवाधिकारः । इति स्त्रीधनाधिकारिणः ॥ * ॥ अथ विभागानधिकारिणः । क्लीवपतितजात्यन्धजन्मवधिर-उन्मत्तजड- मूकपङ्गुपितृद्बिट्निरिन्द्रियौपपातिकाचिकित्स्य- रोगार्त्ताः । पतितवर्ज्जं एते भरणीयाः । पतित- पुत्त्रवर्ज्जमेतेषां पुत्त्रा यदि निर्दोषाः तदांश- भाभिनः । क्लीवादीनां अपुत्त्रा भार्य्याः यदि सद्वृत्तास्तदा भर्त्तव्याः । एषां दुहितरो विवाह- पर्य्यन्तं भरणीयाः ॥ * ॥ अथ विभाज्याविभाज्यधननिर्णयः । तत्र पैतामहं पित्रर्ज्जितं साधारणधनोपघाते- नार्ज्जितञ्चेति त्रिविधं धनं सर्व्वैरेव विभाज्यम् । किन्तु तत्रार्ज्जकस्य द्वावंशौ अन्येषामेकैकांशः साधारणधनानुपघातेन शौर्य्यप्राप्तं धनं एवं साधारणधनानुपघातेनार्ज्जितविद्याधनं पितृ- पितृव्यादिप्रसादादिना लब्धं धनं भार्य्याप्राप्ति- काले लब्धं धनं मित्रताप्राप्तं धनं आर्त्तिज्यलब्धं एतान्यविभाज्यानि । विद्याधनन्तु समविद्या- धिकविद्येभ्यो देयं एवं यदि विद्यामभ्यस्यतो भ्रातुः कुटुम्बमपरो भ्राता स्वधनव्ययशरीराया- साभ्यां बिभर्त्ति तदा तद्बिद्यार्ज्जितधने मूर्खस्यापि अपरभ्रातुरंशित्वम् । स्वकुलात् पित्रादितो

पृष्ठ २/७०४

लब्धविद्यार्ज्जितधने तु सर्व्वेषां मूर्खामूर्खाणामं- शित्वम् । विद्याधनं यघा, यदि भवान् भद्र- मुपन्यस्यति तदा भवते एतावद्धनं दातव्यं इति पणितं तत्र भद्रोपन्यासेन यत् पणितं धनं लब्धं तत् । अध्यापितशिष्याद्यल्लब्धम् । ऋत्विक्कर्म्म- करणेन यजमानाद्दक्षिणादिरूपं लब्धं धनम् । यत्किञ्चित् विद्यायाः प्रश्ने कृते तत्र सम्यगुत्त- रेण परितोषादपणितमेव किञ्चिद्धनं ददाति तत् । यो ह्यस्मिन् शास्त्रार्थे मम संशयमपन- यति तस्मै सुवर्णादिकमिदं दास्यामीत्युक्ते तस्य संशयमपनीय यल्लब्धम् । वादिनोः कुत्रचिद्बाद- विषयसन्देहे न्यायकरणार्थमागतयोः सम्यङ्नि- रूपणेनयल्लब्धम् । शास्त्रादिषु स्वज्ञानं प्रकाश्य प्रतिग्रहादिना यल्लब्धम् । तथात्यर्थंवादाद्बाद- विचारे वा परं निर्जित्य यल्लब्धम् । एकस्मिन् देये वस्तुनि बहूनां ब्राह्मणानां समुत्थाने येन प्रकृष्टं वेदमधीत्य यल्लब्धम् । चित्रकरसुवर्ण- कारादिभिः शिल्पिभिर्मूल्यादधिकं यल्लब्धम् । द्यूतेनापि परं निर्जित्य यल्लब्धम् । एतानि अविभाज्यानि ॥ * ॥ क्रमादभ्यागतं द्रव्यमन्येन हृतं यदि दायादा- नामनुमत्या तेषामेकतरेण साधारणधनानुप- घातेन इतरव्यापारनैरपेक्षेण च घनमुद्धरति तदा तद्धनमुद्धारकर्त्तुरेव । भूमिस्तु यदि अन्यै- र्हृता एकेनोद्धृता तदा स तुरीयांशं गृहीत्वा अवशिष्टभागत्रयं अन्यैः सह समं विभजेत् । अयं निष्कर्षः विभक्तेनाविभक्तेन वा साधारण- धनानुपघातेनापरव्यापारनैरपेक्षेण येन यद- र्ज्जितं तदर्जकस्यैव न तु तद्विभाज्यमितरैः । किन्तु विद्यालब्धधनमात्रे विशेषः स च प्रागे- वाभिहितः । अङ्गयोजितं वस्त्रालङ्कारं अश्वादि- वाहनं लड्डुकादिकूपवाप्यादिगतं पित्रादि- सम्बन्धिजलं दासीव्यतिरिक्ता स्त्री गोप्रचारः रथ्या एतानि नान्यधनवद्बिभाज्यानि किन्तु स्व- व्यापारेण तद्ग्रहीतव्यं एवं स्वस्वव्यापारोपयुक्त- शयनभोजनपात्रादि न विभजनीयं येन यद्- गृहीतं तत्तस्यैव । पुस्तकन्तु मूर्खैर्न ग्राह्यं किन्तु पण्डितेन तदन्तर्गतस्वांशतुल्यद्रव्यान्तरं मूल्यमेव वा दत्त्वा ग्रहीतव्यं एवं शिल्पिनां शिल्पोपयुक्त- द्रव्यं नाशिल्पिनां तत्रापि पुस्तकवद्ब्यवस्था । पितरि जीवति यस्मिन् वास्तौ येन गृहोद्या- नादिकं कृतं तस्य न विभागः यद्यपरेणापि वास्त्वन्तरे तथा कृतम् ॥ * ॥ अथ संसृष्टविभागक्रमार्थमादौ संसर्गो निरू- प्यते । पितृभ्रातृपितृव्याणामन्यतरेण सह विभक्तः सन् पुनरन्योन्येच्छया पूर्ब्बकृतविभागमपेक्ष्य यत्तव धनं तन्मम धनं यन्मम तत्तवापीति व्यवस्थया एकगृहिरूपतयावस्थानं संसर्गः ॥ अथ संसृष्ट- विभागः । अत्र भ्रातॄणां अन्येषां तुल्यसम्बन्धिनां वा संसर्ग्यसंसर्गिणां मध्ये संसर्गिणामेव प्रथमं मृतसंसर्गधनेऽधिकारः । तदभावे तथाविधा

संसर्गिणामिति क्रमः ॥ * ॥ एवं यदा पिता पुत्त्रान् विभज्य यथाशास्त्रं भागं गृहीत्वा पुत्त्रैः सहा- संसृष्ट एव पुत्त्रान्तरमुत्पाद्य मृतस्तदा विभागा- नन्तरजात एव तद्धनाधिकारी न पूर्ब्बविभक्तः एवं पूर्ब्बभ्रातृविभागेऽपि विभक्तजस्य नांशित्वम् । यदि तु येन केनचित् पुत्त्रेण संसृष्टः सन् पिता मृतः तदा तद्धनं संसृष्टविभक्तजाभ्यां समं विभाज्यं यथा धने तथर्णेऽपि । यद्यविज्ञात- गर्भायामेव स्त्रियां पुत्त्रा विभक्तास्तद्गर्भजातो विभक्तद्रव्याण्येकीकृत्य पुनर्विभज्य स्वांशं गृह्णी- यात् न तु विभक्तजेन सह पितृद्रव्येऽंशित्वम् ॥ * ॥ अथ पितृकृतविभागो निरूप्यते । यत्र पितृकृतविभागस्तत्र स्वोपार्जितधने पितुरि- च्छैव नियामिका । पितामहधने तु मातृरजो- निवृत्तिसहकृता तदिच्छा नियामिका । स्वोपा- र्जितधने पिता इच्छया धनं ग्रहीतुं शक्नोति कस्मैचिदधिकं कस्मैचिन्न्यूनं दातुमर्हति । पैता- महधनविभागे तु पिता स्वयमंशद्वयं गृहीत्वा पुत्त्रेभ्य एकैकांशं दद्यात् । किन्तु पैतामहमणि- मुक्ताप्रवालादिषु पितुः स्वाच्छन्द्यं भूमिनिबन्ध- द्विपदान्यतमे न स्वाच्छन्द्यम् । स्वार्जितधनविभागे पित्रा अपुत्त्रपत्नीभ्यः पुत्त्रतुल्यांशो देयः यदि ताभ्यः स्त्रीधनं न दत्तं स्त्रीधने दत्ते सति अर्द्धं देयम् । पुत्त्रकर्त्तृकविभागे तु विमातुरंशा- भावः ॥ * ॥ शूद्रस्य दासीपुत्त्रोऽपि पितुरिच्छया परिणीतस्त्रीजातपुत्त्रेण सह तुल्याधिकारी मृते पितरि तदंशार्द्धाधिकारी । तथाविधभ्रात्रभावे दौहित्रे चासति पितुः सर्व्वधनाधिकारी सति दौहित्रे तेन सह तुल्याधिकारी ॥ * ॥ पितरि मृते मातरि जीवन्त्यां पुत्त्राणां विभागो न धर्म्म्यः यदि जीवन्त्यां मातरि विभागं कुर्व्वन्ति तदा मातापि पुत्त्रतुल्यांशभागिनी । विमातुरं- शाभावः किन्तु सा ग्रासाच्छादनादिना भर्त्तव्या । एवं पितामहधने पौत्त्रैर्विभाज्यमाने पिता- मह्यः पौत्त्रतुल्यांशभागिन्यः ॥ * ॥ औरसेन दत्तकादीनां विभागे औरसस्य द्व्यंशित्वं सवर्णदत्तकादेरेकैकांशित्वम् । विभागस्तु पित्रा- देर्धनिनः ऋणं परिशोध्य तदवशिष्ठधनस्य करणीयः । उत्तमर्णेच्छया विभज्य वा तदृणं परिशोधनीयम् । एकेन भ्रात्रादिना बहुपोष्य- तया यत्राधिकं भुक्तं तत्र न विभुक्तांशो विभागमध्ये प्रवेशनीयः । किन्तु भुक्तावशिष्टस्य विद्यमानधनस्यैव विभागः कार्य्यः ॥ * ॥ असंस्कृत- भ्रातृभगिनीनां पैतृकधनेन संस्कारः कर्त्तव्यः । विभागकाले केनचिन्निह्नुतस्य पश्चात् प्राप्तस्य समभागः कर्त्तव्यः । भ्रमादिना कृताशास्त्रीय- विभागधनस्य पुनः शास्त्रीयविभागः कार्य्यः ॥ * ॥ अथ विदेशागतस्य विभागः । विभक्ततादशायां देशान्तरगतस्य चिरकाला- नन्तरागतस्य सप्तमपुरुषपर्य्यन्तं तत्सन्ततेरपि मौलसामन्तादिना वा स्वज्ञापनपूर्ब्बकं क्रमा- गतधनात यथाशास्त्रमंशभागित्वमिति स्थितं

एषा व्यवस्था विदेशागतविषयिणी देशस्थविषये तु धनिनश्चतुर्थपर्य्यन्त एव तद्धनविभागार्हता । साधारणधनेऽपि स्वांशदानं कर्त्तव्यम् । इति श्रीकृष्णतर्कालङ्कारकृतक्रमसंग्रहः ॥ * ॥ “देशस्य जातेः संघस्य धर्म्मो ग्रामस्य यो भृगुः । उदितः स्यात् स तेनैव दायभागं प्रकल्पयेत् ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ दायविभागः, पुं, (दायस्य विभागः ।) दायभागः । यथा । “किं दायस्य विभागो विभक्तावयवत्वं किंवा दायेन सह विभागोऽसंयुक्तत्वम् ।” इति जीमूतवाहनः ॥ दायादः, पुं, (आदत्ते इति । आ + दा + “आत- श्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः । दायस्य आदः ग्राहकः ।) सपिण्डः । पुत्त्रः । इत्यमरः । ३ । ३ । ८८ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८५ । २ । “पुरुणा तु कृतं वाक्यं मानितञ्च विशेषतः । कनीयान् मम दायादो धृता येन जरा मम ॥”) दायादी स्त्री, (दायं अत्तीति । अद् + अण् । स्त्रियां ङीष् ।) कन्या । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दायितः, त्री, (दाय दाने + णिच् + क्तः ।) दापितः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दारकः, पुं, (दारयति नाशयति जनकस्य पितॄण- मिति । दॄ + णिच् + ण्वुल् ।) पुत्त्रः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । २०६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८३ । १३ । “कस्यैते दारका राजन् देवपुत्त्रोपमाः शुभाः । वर्च्चसा रूपतश्चैव सदृशा मे मतास्तव ॥”) बालकः । इति मेदिनी । के, १०३ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८३ । १६ । “शर्म्मिष्ठां मातरञ्चैव तथा चख्युश्च दारकाः ॥”) दारुकः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ ग्राम्य- शूकरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारकः, त्रि, (दारयतीति । दॄ + णिच् + ण्वुल् ।) भेदकः । इति मेदिनी । के, १०३ ॥ (यथा, -- “अशेषदुर्नामकरोगदारकं करोति वृद्धं सहसैव दारकम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽर्शोऽधिकारे ॥”) दारकर्म्म, क्ली, (दारार्थं पन्त्यर्थं यत् कर्म्म ।) विवाहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १४ । २६ । “दारकर्म्म ततो व्यासः शुकस्य पर्य्यचिन्तयत् ॥”) दारणं, क्ली, (दारयति नाशयति जलमलमने- नेति । दॄ + णिच् + करणे ल्युट् ।) कतकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (दॄ + णिच् + भावे ल्युट् ।) विदारणम् । यथा, “दारुदारणपथैः” समाहतम् । इति लीलावती ॥ (व्रणादिस्फोटनसम्पादक औषधविशेषः । यथा, सुश्रुते । १ । ३६ । “चिरविल्वोऽग्निको दन्ती चित्रको हयमारकः । कपोतगृध्रकङ्कानां पुरीषाणि च दारणम् ॥ क्षारद्रव्याणि वा यानि क्षारो वा दारणं परम् ॥” दारयतीति । दॄ + णिच् + कर्त्तरि ल्युः । विदा- रके, त्रि । यथा, महाभारते । ८ । ४९ । १७ । “समाधत्तशितं वाणं गिरीणामपि दारणम् ॥”

पृष्ठ २/७०५

दारदः, पुं, (दरदे देशविशेषे भवः । दरद + अण् ।) दरददेशोद्भवविषभेदः । इत्यमरः । १ । ८ । ११ ॥ पारदः । हिङ्गुलम् । इति मेदिनी । दे, ३१ ॥ समुद्रः । इति हारावली । ५६ ॥ दारबलिभुक्, पुं, (दारेण चञ्च्वाघातजन्यविदारणेन बलिं भुङ्क्ते इति । भुज + क्विप् ।) वकपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दाराः, पुं, (दारयन्ति भ्रातृबन्धूनिति । दॄ + “दार- जारौ कर्त्तरि णिलुक् च ।” ३ । ३ । २० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या घञ् णिलुक् च ।) भार्य्या । बहुवचनान्तोऽयम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५९ । २७ । “आपदर्थे धनं रक्षेत् दारान् रक्षेत् धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेत् दारैरपि धनैरपि ॥”) दारा, स्त्री, (दारयति ज्ञातिबन्धूनिति । दॄ + णिच् + अच् + टाप् ।) दाराः । इत्यमर- टीकावां भरतः ॥ (यथा, भागवते । ७ । १४ । ११ । “अप्येकामात्मनो दारां नृणां स्वत्वगहो यतः ॥”) दारिः, स्त्री, (दारयतीति । दॄ + णिच् + इन् ।) विदारकः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दारिका, स्त्री, (दारक + टापि अत इत्वम् ।) कन्या । इति जटाधरः ॥ (यथा, हरिवंशे । ४१ । १५९ । “अरिष्टं वृषभं केशिं पूतनां दैत्यदारिकाम् ॥”) दारितः, त्रि, (दार्य्यते स्मेति । दॄ + णिच् + क्तः ।) कृतदारणः । तत्पर्य्यायः । भिन्नः २ भेदितः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । १०० ॥ विदारितः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १०७ । ४९ । “अंशुमानेवमुक्तस्तु सगरेण महात्मना । जगाम दुःखात् तं देशं यत्र वै दारिता मही ॥” ताडितः । यथा, कालिकापुराणे ९० अध्याये । “ततः सुदर्शनो राजा गदया दारितोऽपतत् ॥”) दारिद्र्यं, क्ली, (दरिद्रस्य भावः । दरिद्र + ष्यञ् ।) दरिद्रता । यथा, -- “प्रणीय दारिद्र्यदरिद्रतां नृपः ।” इति नैषधे । १ । १५ ॥ (यथा, मृच्छकटिके १ अङ्के । “दारिद्र्यान्मरणाद्वा मरणं मम रोचते न दारि- द्र्यम् । अल्पक्लेशं मरणं दारिद्र्यमनन्तकं दुःखम् ॥”) निर्यकारान्तोऽप्ययम् ॥ दारी, स्त्री, (दारयति पदतलमिति । दॄ + णिच् + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११८ । इति इन् । कृदिकरादिति पक्षे ङीष् ।) क्षुद्ररोग- विशेषः । विवाई इति लोके । तल्लक्षणम् यथा, -- “परिक्रमणशीलस्य वायुरत्यर्थरूक्षणैः । पादयोः कुरुते दारीं सरुजां तलसंश्रिताम् ॥” तच्चिकित्सा यथा, -- “पाददार्य्यां शिरां प्राज्ञो मोक्षयेत्तलशोधिनीम् । स्नेहस्वेदोपपन्नौ च पादौ वा लेपयेन्मुहुः ॥ मधूच्छिष्टवसामज्जाघृतैः क्षारविमिश्रितैः ॥

क्षारो यवक्षारः । सर्ज्जाह्वसिन्धूद्भवयोश्चूर्णं मधुघृतप्लुतैः । निर्म्मथ्य कटुतैलाक्तं हितं पादप्रमार्ज्जने ॥ मधुसिक्थकगैरिकघृतगुडमहिषाक्ष-साल- निर्यासैः । गैरिकसहितैर्ल्लेपः पादस्फुटनापहः सिद्धः ॥ मधुसिक्थक मोम । प्रथमं गैरिकं शिलाजतु । द्वितीयं गैरिकं गेरु इति लोके । सालनिर्यास रालः । उन्मत्तकस्य बीजेन माणकक्षारवारिणा । विपक्वं कटुतैलन्तु हन्याद्दारीं न संशयः ॥ इति घत्तूरतैलम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ दारु, क्ली, पुं, (दीर्य्यते इति । दॄ + “दॄसनिजनीति ।” उणां । १ । ३ । इति ञुण् ।) काष्ठम् । इत्य- मरभरतौ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४५ । ११ । “शणं तैलं घृतञ्चैव जतु दारूणि चैव हि । तस्मिन् वेश्मनि सर्व्वानि निक्षिपेथाः समन्ततः ॥”) दारु, क्ली, (दॄ + ञुण् ।) देवदारु । (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे । १७ । “दारुपद्मकशुण्ठीभिरेवमेव कृतोऽपि वा ॥” अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “सुरदारु द्रुकिलिमं सुराह्वं भद्रदारु च । देवकाष्ठं पीतदारु देवदारु च दारु च ॥”) पित्तलम् । इति मेदिनी । रे, ४७ ॥ दारुः, क्षि, (दॄ + ञुण् ।) शिल्पी । दारकः । इति धरणी ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ६ । १ । “इन्द्रस्येवप्र तवसस्कृतानि वन्देदारुं वन्दमानो विवविभ ॥” “दारुं पुरां भेत्तारं वन्दे ।” इति तत्र सायनः ॥) दाता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दारुकं, क्ली, (दारु + स्वार्थे कन् ।) देवदारु । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारुकः, पुं, श्रीकृष्णसारथिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । २ । २ । २८ । “दारुकेण च सूतेन सहितो देवकीसुतः ॥” योगाचार्य्यविशेषः । स तु महादेवस्य अव- तारविशेषः । यथा, शिवपुराणे वायुसंहि- तायाम् । २ । १० । ४ । “जटामाली चाट्टहासो दारुको लाङ्गली तथा ॥”) दारुकदली, स्त्री, (दारुवत् कठिना कदली ।) वनकदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारुका, स्त्री, (दारुणा काष्ठेन कायतीति । कै + कः । टाप् ।) काष्ठमयस्त्री । काठेर पुतुल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पुत्त्रिका २ दारुस्त्री ३ शालभञ्जिका ४ शालभञ्जी ५ शालाङ्की ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ दारुपुत्त्रिका ७ कुरुण्टी ८ दारुगर्भा ९ । इति हारावली । ७१ ॥ दारुगन्धा, स्त्री, (दारुणि गन्धो यस्याः ।) चीडानामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारुगर्भा, स्त्री, (दारुमयो गर्भो यस्याः ।) दारु- मयस्त्री । इति हारावली । ७१ ॥

दारुजः, पुं, (दारुणो जायते इति । जन + डः ।) मर्द्दलः । इति शब्दरत्नावली ॥ काष्ठनिर्म्मिते, त्रि ॥ (यथा, कालिकापुराणे । ६७ अध्याये । “आसनं प्रथमं दद्यात् पौष्पं दारुजमेव वा ॥”) दारुणः, पुं, (दारयतीति । दॄ + णिच् + “कॄवृ दारिभ्य उनन् ।” उणां ३ । ५३ । इति उनन्- । चित्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भयानकरसः । (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ७४ “सुघन्वा खण्डपरशुर्द्दारुणो द्रविणप्रदः ॥” “सन्मार्गविरोधिनां दारुणत्वात् (खण्डकत्वात) दारुणः ।” इति तद्भाष्ये शङ्करः ॥) भयहेतौ, त्रि । इत्यमरः । १ । ७ । २० ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ४ । २७ । “हाहाकारो महानासीत् सम्प्रहाराश्च दारुणः उत्पपात ततः सिंहो नृपस्योपरि दारुणः ॥” कठोरः । यथा, तत्रैव । १ । ४ । ५२ । “दारुणं देहदमनं सर्व्वलोकभयङ्करम् ॥”) दारुणकं, क्ली, (दारुणवत् कायतीति । कै + कः ।) मस्तकजातक्षुद्ररोगविशेषः । लोके रूसी इति ख्यातः । तस्य लक्षणमाह । “दारुणा कण्डुरा रूक्षा केशभूमिः प्रजायते । मारुतश्लेष्मकोपेन विद्याद्दारुणकन्तु तत् ॥ दारुणा कर्क्कशा ॥” तस्य चिकित्सा यथा, -- “कार्य्यो दारुणके मूर्द्ध्नि प्रलेपो मधुसंयुतः । पियालबीजमधुककुष्ठमाषैः ससैन्धवैः ॥ आम्रबीजं तथा यथ्या द्वयं स्यात् मात्रया समम् । दुग्धेन पिष्टं तल्लेपो दारुणं हन्ति दारुणम् ॥ दुग्धेन खाखसं बीजं प्रलेपाद्दारुणं हरेत् । गुञ्जाफलैः शृतं तैलं भृङ्गराजरसेन च ॥ कण्डुदारुणहृत् कुष्ठकपालव्याधिनाशनम् ॥” इति गुञ्जातैलम् ।” इति भावप्रकाशः ॥ (अथ भृङ्गराजतैलम् । “भृङ्गराजत्रिफलोत्पलशारि लौहपुरीषसमन्वितकारि । तैलमिदं पच दारुणहारि कुञ्चितकेशघनस्थितकारि ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे क्षुद्ररोगाधिकारे ॥) दारुनिशा, स्त्री, (दारुबहुला निशा हरिद्रा ।) दारुहरिद्रा । इति रत्नमाला ॥ (अस्या गुणा यथा, -- “दार्व्वीनिशागुणा किन्तु नेत्रकर्णास्यरोगनुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) दारुपत्री, स्त्वी, (दारुणः पत्रमिव पत्रमस्याः । ङीष् ।) हिङ्गुपत्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारुपीता, स्त्री, (दारुणा पीतेव । काष्ठप्रधानत्वात् तथात्वम् ।) दारुहरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारुपुत्त्रिका, स्त्री, (दारुमयी पुत्त्रिका ।) दारुका । इति हारावली । ७१ ॥ दारुमुख्याह्वया, स्त्री, (दारुमुख्यमाह्वयते स्पर्द्धते इति । आ + ह्वे + अच् ।) गोधा । इति राज- निर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/७०६

दारुसिता, स्त्री, (दारुणि सिता शर्करेव ।) त्वक् । दारुचिनि इति भाषा । तन्नामगुणाः । “त्वक्स्वाद्बी तु तनुत्वक् स्यात् तथा दारुसिता मता । उक्ता दारुसिता स्वाद्वी तिक्ता चानिलपित्तहृत् ॥ सुरभिः शुक्रला बल्या मुखशोषतृषापहा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ दारुस्त्री, स्त्री, (दारुमयी स्त्री ।) दारुका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दारुहरिद्रा, स्त्री, (दारुप्रधाना हरिद्रा ।) स्वनामख्यातवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । पीतद्रुः २ कालेयकः ३ हरिद्रुः ४ दार्व्वी ५ पचम्पचा ३ पर्ज्जनी ७ । इत्यमरः । २ । ४ । १०२ ॥ पीतिका ८ पीतदारु ९ स्थिररागा १० कामिनी ११ कटङ्कटेरी १२ पर्ज्जन्या १३ पीता १४ दारु- निशा १५ कालीयकम् १६ कामवती १७ दारु- पीता १८ कर्कटिनी १९ दारु २० निशा २१ हरिद्रा २२ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । व्रणमेहकण्डुविसर्पत्वद्गांषविषकर्णाक्षिदोषनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कफपित्तशोथ- नाशित्वम् । विशेषेण कफाभिष्यन्दनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ दारुहस्तकः, पुं, (हस्त दव प्रतिकृतिः । “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् । दारुणो हस्तकः ।) काष्ठनिर्म्मितहस्तः । काठेर हाता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तर्द्दूः २ । इत्यमरः । ९ । २ । ३४ ॥ दार्घसत्रः, त्रि, (दीर्घसत्रे भवः । दीर्घसत्र + अण् । “देविकाशिंशपेति ।” ७ । ३ । १ । इति आद्यच आत् ।) दीर्घसत्रयागे भवः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ दार्ढ्यं, क्ली, (दृढस्य भावः । दृढ + “वणदृढादिभ्यः ष्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इति ष्यञ् ।) दृढता । (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । १०४ । “वाक्यान्यपि यथाप्रज्ञं दार्ढ्यायोदाहरन्ति हि ॥”) दार्द्दुरं, क्ली, दक्षिणावर्त्तशङ्खः । जतु । जलम् । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दर्द्दुरधर्म्मश्च ॥ दार्व्वटं, क्ली, चिन्तावेश्म । इति हारावली । १६८ ॥ दार्व्वण्डः, पुं, (दारुवत् कठिनमण्डं यस्य ।) मयूरः । इति शब्दकल्पतरुः ॥ दार्व्वाघाटः, पुं, (दारु काष्ठं आहन्तीति । आ + हन् + “दारावाहनोऽणन्तस्य च टः संज्ञा- याम् ।” ३ । २ । ४९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अण टश्चान्तादेशः ।) शतपत्रकपक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । १७ ॥ काठ्ठोक्रा इति भाषा । (यथा, महाभारते । १० । ७ । १८ । “दार्व्वाघाटमुखाश्चापि चासवक्त्राश्च भारत ! ॥”) दार्व्वाघातः, पुं, (दारुणि आघातो यस्मात् ।) दार्व्वाघाटपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ दार्व्विका, स्त्री, (दारयतीति । दॄ + उल्वादित्वात् माधुः । दार्व्वी दारुहरिद्राविकारः । ततः

स्वार्थे कन् टाप् पूर्ब्बह्रस्वश्च ।) क्वाथोद्भव- तुत्थम् । गोजिह्वा । इत्यमरः । २ । ४ । ११९ ॥ दार्व्विपत्रिका, स्त्री, (दार्व्व्याः पत्रमिव पत्र- मस्याः । दार्व्विपत्रा ततः स्वार्थे कन् टापि अत इत्वञ्च ।) गोजिह्वा । इति रत्नमाला ॥ दार्व्वी, स्त्री, (दारयति । दॄ + “उल्वादयश्च ।” उणां ४ । ९७ । इति निपातनात् साधुः ।) दारुहरिद्रा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, वैद्यक- रत्नमालायाम् । “कटङ्कटेरी दाव्वीं स्यात्तथा दारुनिशेति च । ख्याता दारुहरिद्रा च पर्ज्जनी च पचम्पचा ॥” अस्या गुणा यथा, -- “दार्व्वी निशागुणा किन्तु नेत्रकर्णास्यरोगनुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) गोजिह्वा । इति मेदिनी । वे, ११ ॥ देवदारु । हरिद्रा । इति विश्वः ॥ दार्व्वीक्वाथोद्भवं, क्ली, (दार्व्व्या दारुहरिद्रायाः क्वाथादुद्भवो यस्य ।) रसाञ्जनम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ कृत्रिमरसाञ्जनम् । इति रत्नमाला ॥ दार्षदः, त्रि, (दृषदि पिष्ठः । दृषद् + “शेषे ।” ४ । २ । ९२ । इत्यण् ।) दृषद्भवः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ दालं, क्ली, (दलेभ्यः सञ्चितम् । दल + अण् । यदुक्तम्, -- “संस्रुत्य पतितं पुष्पात् यत्तु पत्रोपरि स्थितम् । मधुराम्लकषायञ्च तद्दालं मधु कीर्त्तितम् ॥”) वत्यमधु । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ इन्द्रनील- दलाकारसूक्ष्ममक्षिकोत्पन्नं वृक्षकोटरान्तर- भवं मधु । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । कषाय- त्वम् । अम्लत्वम् । मधुरत्वम् । पित्तदोषकारि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ दालः, पुं, (दले जातम् । दल + अण् ।) कोद्रवः । इति हेमचन्द्रः ॥ दालवः, पुं, स्थावरविषभेदः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २६६ ॥ दाला, स्त्री, (दल्यते स्थूलमतिभिरिति । दल + घञ् + टाप् ।) महाकालः । इति भावप्रकाशः ॥ दालिका, स्त्री, (दालैव । स्वार्थे कन् टाप् अत इत्वञ्च ।) महाकालः । इति भावप्रकाशः ॥ दालिमः, पुं, (दाडिमः । डस्य लः ।) दाडिमः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दाली, स्त्री, (दाल्यते इति । दल + णिच् + इन् । कृदिकारादिति ङीष् ।) देवदाली लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ दाल्भ्यः, पुं, (दल्भस्य मुनेर्गोत्रापत्यम् । “गर्गा- दिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इति यञ् ।) मुनिविशेषः । (यथा, महाभारते । २ । ४ । ११ । “वको दाल्भ्यः स्थूलशिराः कृष्णद्वैपायनः शुकः ॥”) दाल्मिः, पुं, (दालयति असुरानिति । दल + णिच् + बाहुलकात् मिः ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

दावः, पुं, (दुनोति उपतापयतीति । दु + “दुन्यो- रनुपसर्गे ।” ३ । १ । १४२ । इति णः ।) वनम् । (यथा, महाभारते । १ । २२४ । ६ । “इदमिन्द्रः सदा दावं खाण्डवं परिरक्षति ॥”) वनवह्निः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०५ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६६ । १ । “उत्सृज्य दमयन्ती तु नलो राजा विशांपते ! । ददर्श दावं दह्यन्तं महान्तं गहने वने ॥”) अग्निः । इत्यमरटीकायां नीलकण्ठः ॥ उप- तापः । इति भरतकृतद्विरूपकोषः ॥ दावाग्निः, पुं, (दावोद्भवोऽग्निः । शाकपार्थिवादि- वत्समासः ।) वनोद्भवाग्निः । तत्पर्य्यायः । दवाग्निः २ दावानलः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ दवः ४ दावः ५ । इत्यमरः । ३ । ३ । २०५ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५५ । १५ । “दावाग्निधूमसदृशं चक्रतुः पार्थिवं रजः ॥”) दावानलः, पुं, (दावोद्भवः अनलः । दाव एवानलो वा ।) दावाग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २६ । ६९ । “यद्दावानलतप्तस्य सुधाह्रदनिमज्जने ॥”) दाविकः, त्रि, (देविकायां भवः । अण् । “देविका- शिंशपेति ।” ७ । ३ । १ । इति आद्यच आत् ।) देविकानदीसम्भवः । इत्यमरः । १ । १० । ३६ ॥ दाश, ऋ ङ क दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) द्बितीयस्वरी । ऋ, अद- दाशत् । क ङ, दाशयते । इति दुर्गादासः ॥ दाश, ऋ ञ दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- उभं-सकं-सेट् ।) ऋ, अददाशत् । ञ, दाशति दाशते । इति दुर्गादासः ॥ दाश, न र हिंसने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां- परं-सकं-सेट् ।) द्वितीयस्वरी । न, दाश्नोति । र वैदिकः । इति दुर्गादासः ॥ दाशः, पुं, (दाश्यते दीयते भृतिमूल्यमस्मै । दाश दाने + सम्प्रदाने घञ् ।) भृत्यः । इत्यमर- टीकायां रमानाथः ॥ (दशति हिनस्ति मत्- स्यानिति । दन्श + “दंशेश्च ।” उणां ५ । ११ । इति टः नस्य आच्च । धीवरः । यथा, देवी- भागवते । २ । १ । ३९ । “मत्स्यगन्धेति वाम्ना वै गुणेन समजायत । विवर्द्धमाना दाशस्य गृहे सा वासवी शुभा ॥”) दाशपुरं, क्ली, (दाशान् कैवर्त्तान् पिपर्त्ति पालय- तीति । पॄ + कः । “उदोष्ठ्यपूर्ब्बस्य ।” ७ । १ । १०२ । इति उत्वम् ।) दशपुरम् । इत्यमरटी- कायां स्वामी ॥ दाशरथः, पुं, (दशरथस्य अयम् । तस्येदमिति पितापुत्त्रत्वरूपसम्बन्धार्थे अण् ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महानाटके । “प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ॥” दशरथसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, भट्टिः । २ । ५३ । “अजीगणद्दाशरथं न वाक्यम् ॥”) दाशरथिः, पुं, (दशरथस्य अपत्यं पुमान् । “अत इञ् ।” ४ । १ । ९५ । इतीञ् ।) श्रीरामः

पृष्ठ २/७०७

इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४५ । ११ । “यथा यथा दाशरथिर्घर्म्ममेवाश्रितोऽभवत् । तथा तथा प्रकृतयो रामं पतिमकामयन् ॥”) दाशार्हः, पुं, (दाश दाने + भावे घञ् । दाशं दान- मर्हतीति । अर्ह + अच् ।) विष्णुः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ६७ । “विजयो जयः सत्यसन्धो दाशार्हः सात्वतां पतिः ॥”) दशाहदेशजश्च ॥ दाशेरकः, पुं, मालवदेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दाश्वः, त्रि, (दाशति ददातीति । दाश + बाहुल- कात् वन् ।) दाता । इति जटाधरः ॥ दाश्वान्, [स्] त्रि, (दाशृ दाने + “दाश्वान् सा- ह्वान् मीढ्वांश्च ।” ६ । १ । १२ । इति क्वसुप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) दत्तवान् । इति मुग्धबो- धम् ॥ (यथा, रघुः । १४ । ७१ । “तस्मै सुनिर्दोहदलिङ्गदर्शी दाश्वान् सुपुत्त्राशिषमित्युवाच ॥”) दास, ऋ ञ दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- उभं-सकं-सेट् ।) ऋ, अददासत् । ञ, दासति दासते । इति दुर्गादासः ॥ दास, र न वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं- सकं सेट् ।) र वैदिकः । न, दास्नोति । इति दुर्गादासः ॥ दासः, पुं, (दसतीति । दसि + “दंसेष्टटनौ न आत् ।” उणां ५ । १० । इति टः नकारस्य चारारः ।) शूद्रः । (यथा, ऋग्वेदे । २ । १२ । ४ । “यो दासं वर्णमधरं गुहाकः ॥” अधुना कायस्थानां उपाधिभेदः । स तु अष्टसिद्ध- मौलिकानामन्यतमः । यथा, कुलदीपिकायाम् । “गौडेऽष्टौ कीर्त्तिमन्तश्चिरवसतिकृता मौलिका ये हि सिद्धा- स्ते दत्ता सेनदासाः करगुहसहिताः पालिताः सिंहदेवाः ॥”) ज्ञातात्मा । धीवरः । इति मेदिनी । से, ४ ॥ दानपात्रम् । इति विश्वः ॥ शूद्राणां नामान्त- प्रयोज्यपद्धतिविशेषः । यथा, -- “शर्म्मान्तं ब्राह्मणस्यस्यात् वर्म्मान्तं क्षत्त्रियस्यच । गुप्तदासात्मकं नाम प्रशस्तं वैश्यशूद्रयोः ॥” इत्युद्बाहतत्त्वम् ॥ * ॥ दास्यते दीयते भूतिमूल्यादिकं यस्मै सः । चा- कर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । भृत्यः २ दासेरः ३ दासेयः ४ गोप्यकः ५ चेटकः ६ नियोज्यः ७ किङ्करः ८ प्रैष्यः ९ भुजिष्यः १० परिचारकः ११ । इत्यमरः । २ । १० । १७ ॥ प्रेष्यः १२ प्रेषः १२ प्रैषः १४ । इति भरतः ॥ परिकर्म्मा १५ परिचरः १६ सहायः १७ उपस्थाता १८ सेवकः १९ अभिसरः २० अनुगः २१ । स पञ्चदशविधः । यथा नारदः । “गृहजातस्तथा क्रीतो लब्धो दायादुपागतः । अन्नाकालभृतस्तद्वदाहितः स्वामिना च यः ॥ मोक्षितो महतश्चर्णात् युद्धे प्राप्तः पणे जितः ।

तवाहमित्युपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः ॥ भक्तदासश्च विज्ञेयस्तथैव वडवाकृतः । विक्रेता चात्मनः शास्त्रे दासाः पञ्चदश स्मृताः ॥” अस्यार्थः । गृहजातो दास्यामुत्पन्नः । दाया- दुपागतः क्रमागतः । अन्नाकालभृतः दुर्भिक्ष- पोषितः । स्वामिना आहितो बन्धकीकृतः । मोक्षितः ऋणमोचनेनाङ्गीकृतदास्यः । तवाह- मित्युपगतः कस्याप्यदासः सन् स्वयं दासत्वेन दत्तरूपः । प्रव्रज्यावसितः सन्न्यासभ्रष्टः । कृतः केनचिन्निमित्तेन एतावत्कालपर्य्यन्तं तवाहं दास इति कृतसमयः । भक्तदासः सुभिक्षेऽपि भक्तार्थमङ्गीकृतदास्यः । वडवाकृतः वडवा दासी तल्लोभादङ्गीकृतदास्यः । इति श्रीकृष्णतर्का- लङ्कारकृतक्रमसंग्रहः ॥ तस्य कर्म्म यथा, -- “कर्म्मापि द्बिविधं ज्ञेयमशुभं शुभमेव च । अशुभं दासकर्म्मोक्तं शुभं कर्म्मकृतां स्मृतम् ॥ गृहद्वाराशुचिस्थानरथ्यावस्करशोधनम् । गुह्याङ्गस्पर्शनोच्छिष्टविण्मूत्रग्रहणोज्झनम् ॥ अशुभं कर्म्म विज्ञेयं शुभमन्यदतः परम् ॥” इति मिताक्षरायां नारदः ॥ “विप्रस्य किङ्करा भूपो वैश्यो भूपस्य भूमिप ! । सर्व्वेषां किङ्कराः शूद्रा ब्राह्मणस्य विशेषतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डम् ॥ दासनन्दिनी, स्त्री, (दासस्य धीवरस्य नन्दिनी ।) सत्यवती । इति शब्दरत्नावली ॥ दासपूरं, क्ली, (दासान् धीवरान् पूरयतीति । पूर + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) केवर्त्तीमुस्तकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ दासिका, स्त्री, (दासति ददाति आत्मानमिति । दास दाने + ण्वुल् । टाप् अत इत्वञ्च ।) दासी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दासी, स्त्री, (दासति ददात्यत्मानमिति । दास + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) भुजिष्या । इति मेदिनी । से, ४ ॥ तत्पर्य्यायः । कर्म्मकरी २ । इति मुग्धबोधम् ॥ दासपर्य्यायशब्दाः स्त्रीलिङ्गे अस्याः पर्य्यायशब्दा भवन्ति ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । २० । ७२ । “न गता च बधूस्तत्र प्रेष्या संप्रेषिता तया । तस्याञ्च विदुरो जातो दास्यां धर्म्मांशतः शुभः ॥”) काकजङ्घा । नीलाम्लानः । नीलझिण्टी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतझिण्टी । इति रत्नमाला ॥ वेदी । इति विश्वः ॥ (दास + ङीप् ।) शूद्र- पत्नी कैवर्त्तपत्नी च ॥ (नदीभेदः । यथा, महा- भारते । ६ । ९ । ३१ । “सुरसां तमसांदासीं सामान्यां वरणामसीम् ॥”) दासीघटः, पुं, (दासीपादनिक्षेप्यो घटः । मध्य- पदलोपिसमासः ।) नवम्यां महापातकिनः परित्यागार्थं सपिण्डसमानोदकनियुक्तदक्षिणा- भिमुखदासीपादनिःक्षेप्यजलपूर्णकलसः । तदनु- ष्ठानं यथा, मनुः । ११ । १८३ -- १८५ । “पतितस्योदकं कार्य्यं सपिण्डैर्बान्धवैर्बहिः । निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञात्यृत्विग्गुरुसन्निधौ ॥

दासीधटमपां पूर्णं पर्य्यस्येत् प्रेतवत् पदा । अहोरात्रमुपासीरन्नशौचं वान्धवैः सह ॥ निवर्त्तेरंश्च तस्मात्तु सम्भाषणसहासने । दायाद्यस्य प्रदानञ्च यात्रा चैव हि लौकिली ॥” “पतितस्येति । महापातकिनो जीवत एव प्रेत- स्योदकक्रिया वक्ष्यमाणरीत्या सपिण्डैः समानो- दकैश्च ग्रामाद्बहिर्गत्वा ज्ञात्यृत्विग्गुरुसन्निधाने रिक्तायां नवम्यां तिथौ दिनान्त कर्त्तव्या ॥ दासीति । सपिण्डसमानोदकानियुक्ता दासी उदकपूर्णं घटं प्रेतवदिति दक्षिणाभिमुखीभूय पादेन क्षिपेत् । यथा स निरुदको भवति तदनु ते सपिण्डाः समानोदकैः सहाहोरात्रमशौच- माचरेयुः ॥ निवर्त्तेरन्निति । तस्मात् पति- तात् सपिण्डादीनां सम्भाषणमेकासनोपवेशनञ्च तस्मै ऋक्थप्रदानं सांवत्सरिकादौ निम- न्त्रणादिरूपो लोकव्यवहार एतानि निवर्त्ते- रन् ॥” इति कुल्लूकभट्टः ॥ दासीसभं, क्ली, (दासीनां सभा । “अशाला च ।” २ । ४ । २४ । इति क्लीवत्वम् ।) दास्याः सभा । इत्यमरः । ३ । ५ । २७ ॥ दासेयः, पुं, (दास + स्वार्थे ढक् ।) दासः । इत्य- मरः । २ । १० । १७ ॥ कैवर्त्तः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (दासस्य अपत्यमिति ।) दासोत्- पन्ने, त्रि ॥ दासेयी, स्त्री, (दासेय + स्त्रियां ङीप् ।) सत्यवती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०० । ४९ । “समीक्ष्य राजा दासेयीं कामयामास शान्तनुः ॥”) दासेरः, पुं, (दास्या अपत्यम् । ढ्रक् ।) दासः । इत्यमरः । २ । १० । १७ ॥ कैवर्त्तः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (दास + बाहुलकात् एरच् ।) उष्ट्रः । दासिकापत्ये, त्रि । इति मेदिनी । रे, १६९ ॥ दासेरकः, पुं, (दासेर + स्वार्थे कन् ।) उष्ट्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, माघे । ५ । ६६ । “दासेरकः सपदि संवलितं निषादै- र्विप्रं पुरा पतगराडिव निर्जगार ॥”) दासीसुतः । इति हारावली । २४८ ॥ (जाति- भेदः । यथा, महाभारते । ६ । ४७ । ४६ । “दशार्णकाः प्रयागाश्च दासेरकगणैः सह ॥”) दास्यं, क्ली, दासस्य भावः । (दास + ष्यञ् ।) दासत्वम् । यथा, -- “अर्च्चनं वन्दनं मन्त्रजपः सेवनमेव च । स्मरणं कीत्तनं शश्वद्गुणश्रवणमीप्सितम् ॥ निवेदनं स्वस्य दास्यं नवधा भक्तिलक्षणम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ दास्यमानः, त्रि, दाधातोः कर्म्मणि स्यमान- प्रत्ययेन निष्यन्नः । भविष्यद्दानसम्बन्धिवस्तु । इति व्याकरणम् ॥ “अपि च ऊनविंशतिदास्यमान पिण्डस्थानानि यथा ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ दाहः, पुं, (दह + भावे घञ् ।) दहनम् । भस्मी करणम् । (यथा, मार्कण्डेये । ३० । २३ । “तदभावे च नृपतिः कारयेत् स्वकुटुम्बिना ।

पृष्ठ २/७०८

तज्जातीयैर्नरैःसम्यक्दाहाद्याःसकलाःक्रियाः ॥”) अथ शवदाहविधिर्यथा, -- “गत्प्राणं ज्ञात्वा पुत्त्रादिः स्नात्वा अन्नं कृत्वा स्थापयेत् । ततो गतप्राणं स्नापयित्वा वाससा सर्व्वं शरीरमाच्छाद्यास्तीर्णकुशायां भूमौ दक्षि- णाशिरसं स्थापयेत् । ततो घृतेनाभ्यज्य, ॐ गयादीनि च तीर्थानि ये च पुण्याः शिलो- च्चयाः । कुरुक्षेत्रञ्च गङ्गाञ्च यमुनाञ्च सरिद्बराम् ॥ कौशिकीं चन्द्रभागाञ्च सर्व्वपापप्रणाशिनीम् । भद्रावकाशां गण्डक्यां सरयूं पनसां तथा ॥ वैणवञ्च वराहञ्च तीर्थं पिण्डारकं तथा । पृथिव्यां यानि तीर्थानि सरितः सागरांस्तथा ॥ इति चिन्तयित्वा पुनः स्नापयेत् । वस्त्रान्तरं परिधाप्य उपवीतमुत्तरीयञ्च दत्त्वा चन्दना- दिनोपलिप्य कर्णनासिकानेत्रद्वयमुखात्मकेषु सप्तच्छिद्रेषु सुप्तसुवर्णखण्डिकास्तदभावे कांस्या- दिखण्डिका निःक्षिपेत् ततो वस्त्रान्तरेणा- च्छाद्य वहेयुः । वहनकाले आमपात्रस्थं तद- न्नार्द्धं वर्त्मार्द्धे त्यजेत् अर्द्धं पिण्डार्थमवशेषयेत् । ततोऽग्निदाता पुत्त्रादिश्चिताभूमौ गत्वा तद- न्नार्द्धं तिलसहितं पिण्डदानेतिकर्त्तव्यतया उत्- सृजेत् । सा यथा, -- गोमयेनोपलिप्तायां भूमौ पातितवामजानुः प्राचीनावीती कुशमूलेन ॐ अपहता सुरा रक्षांसि वेदिसद इत्यनेन दक्षि- णाग्ररेखां कुर्य्यात् तदुपरि कुशानास्तीर्य्य ॐ एहि प्रत सौम्य गम्मीरेभिः पथिभिः पूर्व्विणेभि- र्देह्यस्मभ्यं द्रविणेह भद्रं रयिञ्च नः सर्व्ववीरं नियच्छ इत्यावाह्य सतिलजलपात्रं वामहस्ता- द्दक्षिणहस्तेन गृहीत्वा ॐ अद्यामुकगोत्र प्रेता- मुकदेवशर्म्मन्नवने निक्ष्व इत्यवनेजयेत् । ॐ अद्यामुकगोत्र प्रेतामुकदेवशर्म्मन्नेतत्तेऽन्नमुप- तिष्ठतां इति वामहस्तगृहीतामपात्रादन्नं सतिलं दक्षिणहस्तेन गृहीत्वा कुशोपरि दद्यात् । पिण्ड- पात्रप्रक्षालनजलेन तदुपरि प्रत्यवनेजनं तूष्णां गन्धादिदानं सामगेतरेषान्तु नावाहनमिति विशेषः । ततः पुत्त्रादिः स्नात्वा चितां रचयित्वा तत्र दारुचयं कुर्य्यात् । तदुपरि वस्त्रद्बयसहितं दक्षिणाशिरसं सामगमधोमुखं पुमांसं न्यसेत् । नार्य्यास्तृत्तानदेहत्वं सामगेतरेषां उत्तराशिर- स्त्वम् । ततो देवाश्चाग्निमुखाः सर्व्वे हुताशनं गृहीत्वा एनं दहन्तु इति मनसा ध्यात्वाग्निं गृहीत्वा, ॐ कृत्वा तु दुष्करं कर्म्म जानतावाप्यजानता । मृत्युकालवशं प्राप्य नरं पञ्चत्वमागतम् ॥ धर्म्माधर्म्मममायुक्तं लोभमोहसमावृतम् । दहेयं सर्व्वगात्राणि दिव्यान् लोकान् स गच्छतु ॥ इति पठित्वा त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य दक्षिणामुखः शिरः स्थाने दद्यात् । स्त्रीदाहे नरमित्येव पाठः न नारीमित्यूहः । ततो दाहे वृत्ते प्रादेश- प्रमाणाः सप्तकाष्टिका गृहीत्वा चिताग्निं सप्त- वारान् प्रदक्षिणीकृत्य सप्तकाष्ठिका एकैक-

क्रमेण चिताग्नौ प्रक्षिपेत् । ततः कुठारेण क्रव्या- दाय नमस्तुभ्यमिति मन्त्रं सकृत् पठित्वा चितास्थज्वलद्दारूपरि सप्तप्रहारा देयाः तमग्नि- मपश्यद्भिर्व्वामावर्त्तेन स्नातुं नदी गन्तव्या । नग्नं शवं न दहेत् शवसम्बन्धिवस्त्रादि श्मशान- वासिचाण्डालादिभ्यो दद्यात् । सूतिकां रज- स्वलाञ्च वस्त्रान्तरावृतां सतिलपञ्चगव्यं जल- पूर्णकुम्भं आपोहिष्टीयवामदेव्यादिभिरभिमन्त्र्य स्नापयित्वा दहेदिति विशेषः । गर्भवत्यास्तु गर्भं निःसार्य्य स्थानान्तरे निःक्षिप्य तस्या दाहः कार्य्यः । ततो जलसमीपं गत्वा पुत्त्रादयः प्रयोगदानाभिज्ञं श्यालकादिकं प्रार्थयेयुः । उदकं करिष्याम इति तेन च कुरुध्वं मा चैवं पुन- रित्यशतवर्षे प्रेते कुरुध्वमेवेतरस्मिन् इत्युत्तरे दत्ते वृद्धपुरःसरमवतरणं जले । ततः परिहित- वस्त्रं प्रक्षाल्य तदेव परिधाय प्राचीनावीतिनो दक्षिणासुखाः ॐ अपनः शोशुचदथमित्यनेन मन्त्रेण वामहस्तानामिकया अप आलोड्य एकवस्त्राः सकृन्निमज्योन्मज्याचम्य दक्षिणा- मुखास्तर्पयेयुः । ततः ॐ अमुकगोत्रं प्रेतममुक- देवशर्म्माणं तर्पयामीति सामगानां प्रयोगः यजुर्व्वेदिनान्तु अमुकगोत्र प्रेतामुकदेवशर्म्मन्ने- तत्ते तिलोदकं तृप्यस्वेति एकाञ्जलिदानमाव- श्यकं अञ्जलित्रयदाने फलातिशयः । ततः पुनः स्नात्वा जलादुत्थानं बालपुरःसरं कार्य्यम् । ततः साद्बले उपविश्य, मानुष्ये कदलीस्तम्भनिःसारे सारमार्गणम् । यः करोति स संमूढो जलयुद्बुदसन्निभे ॥ पञ्चधा सम्भृतः कायो यदि पञ्चत्वमागतः । कर्म्मभिः स्वशरीरोत्थैस्तत्र का परिदेवना ॥ गन्त्री वसुमती नाशमुदधिर्दैवतानि च । फेनप्रख्यः कथं नाशं मर्त्यलोको न यास्यति ॥ श्लेष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः । अतो न रोदितव्यं हि क्रिया कार्य्या विघानतः ॥ इति चिन्तयित्वा गृहद्बारं समागत्य निम्ब- पत्राणि दन्तैः खण्डयित्वा शमी पापं शमय- त्विति शमीं स्पृष्ट्वा अश्मेव स्थिरो भूयासं इत्य- श्मानं पदा स्पृष्ट्वा अग्निर्नः शर्म्म यच्छतु इति अग्निं स्पृष्ट्वा वृषभच्छागयोर्म्मध्ये स्थित्वा ह्योगि- तिमन्त्रेण द्वावपि स्पृष्ट्वा गोमयमुदकं गौरसर्ष- पांश्च स्पृष्ट्वा बालपुरःसरा गृहं विशेयुः । दिवा चेद्दाहस्तदा रात्रौ ग्रामप्रवेशः रात्रौ चेत्तदा दिवसे । अशक्तौ ब्राह्मणानुमतिं गृहीत्वा काल- प्रतीक्षणं विना प्रवेष्टव्यम् ।” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ दाहकः, पुं, (दहतीति । दह + ण्वुल् ।) चित्रकः । रक्तचित्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दाह- कर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । २८५ । “क्षेत्रवेश्मवनग्रामविवीतखलदाहकाः । राजपत्नाभिगामी च दग्धव्यास्तु कटाग्निना ॥” उष्णगुणः । यथा, राजनिर्घण्टे । “काञ्जिकं दधितैलन्तु वलीपलितनाशनम् । दाहकं गात्रशैथिल्यं बल्यं सन्तर्पणं परम् ॥”)

दाहज्वरः, पुं, (दाहप्रधानो ज्वरः ।) गात्रज्वाला- युक्तज्वररोगः । तस्यौषधम् । यथा, -- “पीतं वृश्चिकमूलन्तु पर्य्युषितजलेन वै । सार्द्धं विनाशयेद्दाहज्वरञ्च परमेश्वर ! ॥” इति गारुडे १९३ अध्यायः ॥ दाहनं, क्ली, (दह + णिच् + भावे ल्युट् ।) भस्मी- करणप्रेरणम् । दाहकरान इति भाषा ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । १ । ६२ । “कलौ कलुषशुष्केध्मदाहनायाग्निरूपिणी ॥”) दाहसरः, पुं, (दाहार्थं सियते गभ्यतेऽस्मिन्निति । सृ + अप् ।) श्मशानम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दाहहरणं, क्ली, (दाहस्य हरणं यस्मात् ।) वीरणमूलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दाहागुरु, क्ली, (दाहाय यदगुरु ।) सुगन्धिद्रव्य- विशेषः । तत्पर्य्यायः । दाहनागुरु २ दाह- काष्ठम् ३ धूपागुरु ४ तैलागुरु ५ पूरम् ६ वनवल्लभम् ७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्ण- त्वम् । केशवर्द्धनत्वम् । वर्ण्यत्वम् । केशदोषना- शित्वम् । सततसौगन्ध्यविस्तारकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ दिक्, [श्] स्त्री, (दिशति अवकाशं ददाति या । दिश + “ऋत्विग्दधृगिति ।” ३ । २ । ५९ । इति क्विन्-प्रत्ययेन साधुः ।) पूर्व्वपश्चिमदक्षि- णोत्तरादिरूपा । तत्पर्य्यायः । ककुप् २ काष्ठा ३ आशा ४ हरित् ५ । इत्यमरः । १ । ३ । ८ ॥ निदेशिनी ६ दिशा ७ ककुभः ८ हरितः ९ गौः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । आताः १ आशाः २ उपराः ३ आष्ठाः ४ काष्ठाः ५ व्योमः ६ ककुभः ७ हरितः ८ इत्यष्टौ दिङामानि । इति वेदनिघण्टौ १ अध्यायः ॥ अस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “कृत्वैवमवधिं तस्मादिदं पूर्ब्बञ्च पश्चिमम् । इति देशो निदिश्येत यया सा दिगिति स्मृता ॥” तस्या वायोर्गुणाः । “विश्वग्वायुरनायुष्यः प्राणिनांनैकदोषकृत् । सर्व्वर्त्तुनिन्दको हन्ता कृत्योत्पातपुरःसरः ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ सा दशधा यथा । पूर्ब्बा १ आग्नेयी २ दक्षिणा ३ नैरृती ४ पश्चिमा ५ वायवी ६ उत्तरा ७ ऐशानी ८ ऊर्द्धम् ९ अधः १० ॥ * ॥ तासां उत्पत्तिर्यथा, -- महातपा उवाच । “शृणु राजन्नवहितः प्रजापाल ! कथामिमाम् । यथा दिशः समुत्पन्नाः श्रोत्रेभ्यः पृथिवीपते ! ॥ ब्रह्मणः सृजतः सृष्टिमादिसर्गे समुत्थिते । चिन्ताभून्महती को मे प्रजाः सृष्टा धरिष्यति ॥ एवं चिन्तयतस्तस्य अवकाशं व्रजत्विह । प्रादुर्ब्बभूषुः श्रोत्रेभ्यो दश कन्या महाप्रभाः ॥ पूर्ब्बा च दक्षिणा चैव प्रतीची चोत्तरा तथा । ऊर्द्ध्वाध एव षण्मुख्याः कन्या ह्यासंस्तदा नृप ! ॥ तासां मध्ये चतस्रस्तु कन्याः परमशोभनाः । याःपश्यन्त्यो महाभागा गाम्भीर्य्येण समन्विताः ॥

पृष्ठ २/७०९

ता ऊचुः प्रणयाद्देवं प्रजापतिमकल्मषम् । अवकाशन्तु नो देहि देवदेव प्रजापते ! ॥ यत्र तिष्ठामहे सर्व्वा भर्त्तृभिः सहिताः सुखम् । पतयश्च महाभाग ! देहि नोऽव्यक्तसम्भव ! ॥ ब्रह्मोवाच । ब्रह्माण्डमेतत् सुश्रोण्यः शतकोटिप्रविस्तरम् । तस्यान्ते स्वेच्छया तुष्टा उष्यतां मा विलम्बथ ॥ भर्त्तॄंश्च वः प्रयच्छामि सृष्ट्वा रूपस्विनोऽनघाः । यथेष्टं गम्यतां देशो यस्या यो रोचतेऽधुना ॥ एवमुक्ताश्च ताः सर्व्वा यथेष्टं प्रययुस्तदा । ब्रह्मा ससर्ज तूर्णं तान् लोकपालान् महा- बलान् ॥ दृष्ट्वा तु लोकपालांस्तु ताः कन्याः पुनराह्वयन् । विवाहं कारयामास ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ एकामिन्द्राय स प्रादादग्नयेऽन्यां यमाय च । निरृ ताय च देवाय वरुणाय महात्मने ॥ वायवे धनदेशाय ईशानाय च सुव्रत ! । ऊर्द्धं स्वयमधिष्ठाय शेषायाधोव्यवस्थिताम् ॥ एवं दत्त्वा पुनर्ब्रह्मा तिथिं प्रादात् दिशां पुनः । दशमीं भत्तृनाम्नस्तु अर्द्धनाम्नोदनः प्रभुः ॥ ततःप्रभृति ताः देव्यः सेन्द्र्याद्याः परि- कीर्त्तिताः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ न्यायमते अस्याः सर्व्वगतत्वम् । परममहत्त्व- परिमाणम् । दूरान्तिकादिधीहेतुत्वम् । नित्य- त्वम् । एकत्वेऽपि उपाधिभेदात् प्राच्यादिव्यप- देशभाक्त्वम् । अस्या गुणाः । संख्या १ परि- मितिः २ पृथक्त्वम् ३ संयोगः ४ विभागः ५ । इति भाषापरिच्छेदः ॥ (सामान्यम् । यथा, सुश्रुते । १ । ४३ । “वमवद्रव्ययोगानां दिगियं सम्प्रकीर्त्तिता ॥”) दिक्वः, पुं, (दिशि कायते शब्दायते इति । कै + कः ।) करभः । इति शब्दरत्नावली ॥ दिक्वरः, पुं, (दिशं आदेशं करोति उत्साहान्वि- तत्वात् । कृ + टः ।) युवा । इति माघटीका- धृतकोषः ॥ (महादेवः । यथा, कलिकापुराणे । ८२ अध्वाये । “दिक्करस्तरुणः प्रोक्तस्तथा शम्भुश्च दिक्करः ॥”) दिक्करवासिनी, स्त्री, (दिक्करे शम्भौ वसतीति । वस + णिनिः + ङीप् ।) देवीविशेषः । यथा, “एवं दिक्करवासिन्याः कथितः पूर्ब्बवत् क्रमः । यं श्रुत्वा नाशुभं किञ्चिदाप्नोति श्रवणे रतः ॥ दिक्करस्त्वरुणः प्रोक्तस्तथा शम्भुश्च दिक्करः । तस्मिन्नध्युषिता देवी तस्माद्दिक्करवासिनी ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ दिक्करिका, स्त्री, (दिक्करिणो दिग्गजस्य सका- शात् कायते शोभते इति । दिक्करिन् + कै + कः । ततष्टाप् ।) नदीविशेषः । यथा, -- “अस्ति ताटकशैले तु सरो मानससन्निभम् । यत्र सार्द्धं शैलपुत्त्र्या जलक्रीडां सदा हरः ॥ कुरुते नरशार्द्दूल ! स्वर्णपङ्कजशोभिते । तस्य पश्चान्मध्यपूर्ब्बभागेभ्यश्च सरित्त्रयम् ॥

अवतीर्णं प्रयात्येव दक्षिणं सागरं प्रति । तस्य पश्चिमभागे तु नदी दिक्करिकाह्वया ॥ दिग्गजक्षेत्रसंजाता तेन दिक्करिका स्मृता ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ दिक्करी, स्त्री, (दिक्कर + ङीष् ।) युवती । इति हेमचन्द्रः । ३ । १७५ ॥ दिक्पतिः, पुं, (दिशां पतिः ।) दिगधीश्वरः । तद्यथा । प्राच्यधिपो रविः । अग्निकोणाधिपः शुक्रः । दक्षिणाधिपः कुजः । नैरृतकोणाधिपो राहुः । प्रतीच्यधिपः शनिः । वायुकोणाधिप- श्चन्द्रः । उत्तराधिपो बुधः । ईशानकोणाधिपो गुरुः । तस्य प्रमाणं यथा, -- “सूर्य्यः शुक्रः क्षमापुत्त्रः सैंहिकेयः शनिः शशी । सौम्यस्त्रिदशमन्त्री च प्राच्यादिदिगधीश्वराः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ दिक्पालः, पुं, (दिशः पालयतीति । दिश् + पालि + अण् ।) पूर्ब्बादिदशदिशां पालकः । यथा । पूर्ब्बस्यां दिशि इन्द्रः । अग्निकोणे वह्निः । दक्षिणस्यां दिशि यमः । नैरृतकोणे निरृतः । पश्चिमस्यां दिशि वरुणः । वायुकोणे मरुत् । उत्तरस्यां दिशि कुवेरः । ईशानकोणे ईशः । ऊर्द्ध्वदिशि ब्रह्मा । अघोदिशि अनन्तः । इति पुराणम् ॥ यथा, पद्मपुराणे । “यत्रार्च्चयन्ति विधिना दिक्पालादींस्तु कर्म्मिणः । तत्र प्रपूजयेदेनं विधिं भागवतं शुकम् ॥” दिक्शूलं, क्ली, (दिशि शूलमिव ।) दिग्विशेष- गमने निषिद्धवाराः । यथा, -- पश्चिमायां शुक्ररवी । उत्तरस्यां बुधमङलौ । पूर्ब्बस्यां शनिसोमौ । दक्षिणस्यां बृहस्पतिः । तथा च । “शुक्रादित्यदिने न वारुणदिशं न ज्ञे कुजे चोत्तरां मन्देन्दोश्च दिने न शक्रककुभं याम्यां गुरौ न व्रजेत् । शूलानीति विलङ्घ्य यान्ति मनुजा ये वित्त- लाभाशया भ्रष्टाशाः पुनरापतन्ति यदि ते शक्रेण तुल्या अपि ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ केषाञ्चिन्मते । „-- बौधे गुरौ दक्षिणाम् । ईशाने ज्वलने चैव नैरृते मारुते तथा । न गन्तव्यं सुराचार्य्ये प्रतीच्यां रविशुक्रयोः ॥” इति सुखबोधः ॥ दिगम्बरः, पुं, (दिगेव अम्बरं वस्त्रं यस्य । उलङ्ग- त्वात् तथात्वम् ।) शिवः । क्षपणः । (स तु जैनविशेषः । यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ८२ । “दिगम्बरा मध्वमत्वमाहुरापादमस्तकम् । चैतन्यव्याप्तिसंदृष्टेरानखाग्रश्रुतेरपि ॥”) तमः । इति मेदिनी । रे, २६७ ॥ (नग्ने, त्रि । यथा, पञ्चतन्त्रे । ५ । १४ । “एकाकी गृहसन्त्यक्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः । सोऽपि संवाह्यते लोके तृष्णया पश्य कौतुकम् ॥”)

दिगम्बरी, स्त्री, (दिगम्बर + ङीष् ।) दुर्गा । दिगम्बरस्य पत्नी । इति कुलार्णवः ॥ नग्ने, त्रि । इत्यमरः । ३ । १ । ३९ ॥ (यथा, कालोध्याने । “महामेघप्रभां श्यामां तथा चैव दिगम्बरीम् ॥”) दिग्गजः, पुं, (दिशो गजः ।) दिघस्ती । यथा, -- “ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्व्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥” इत्यमरः । १ । ३ । ४ ॥ एते क्रमेण पूर्ब्बाद्यष्टदिशां हस्तिनः ॥ दिग्धः, पुं, (दिह्यते लिप्यते स्म विषादिना इति । दिह + क्तः ।) विषाक्तबाणः । तत्पर्यायः । लिप्तकः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ८८ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३० । २३ । “सा विद्धा बहुभिर्वाक्यै र्दिग्धैरिव गजाङ्गना ॥”) स्नेहः । अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रवन्धः । इत्यजयपालः ॥ दिग्धः, त्रि, (दिह + क्तः ।) लिप्तः । इति मेदिनी । धे, ७ ॥ (यथा, भट्टिः । ३ । २१ । “सचन्दनोशीरमृणालदिग्धः शोकाग्निनागाद् द्युनिवासभूयम् ॥”) दिग्वासाः, [स्] पुं, (दिगेव वासो वस्त्रं यस्य ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ११२ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १७ । ४१ । “गणकर्त्ता गणपतिर्दिग्वासाः काम एव च ॥”) नग्ने, त्रि ॥ (यथा, मनुः । ११ । २०२ । “स्नात्वातुविप्रोदिग्वासाः प्राणायामेन शुध्यति ॥”) दिग्विजयः, पुं, (दिशां दिक्स्थितलोकानां विजयः ।) विद्यया युद्धेन वा दिशां विजयः । यथा शङ्कर- दिग्विजयः पाण्डवदिग्विजय इत्यादि ॥ दिङ्कः, पुं, (स्फोटनकाले दिङ् इति कृत्वा कायति शब्दायते इति । कै + कः ।) उत्कुणडिम्भः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दितं, त्रि, (दीयते स्मेति । दो अवखण्डने + क्तः “द्यतिस्यतीति ।” ७ । ४ । ४० । इति इत्वम् ।) छिन्नम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ दितिः, स्त्री, दैत्यमाता । सा दक्षकन्या (यथा, महाभारते । १ । ६५ । १२ । “अदितिर्दितिर्दनुः काला दनायुः सिंहिका तथा ॥”) इयं कश्यपपत्नी च । (दो + भावे क्तिन् ।) खण्डनम् । इति मेदिनी । ते, २४ ॥ राजविशेषे, पुं । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (दातरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २ । ११ । “राये च नः स्वपत्याय देव दितिं च रास्वा- दितिसुरुष्य ॥” “दितिं दातारं च रास्व देहि ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दितिजः, पुं, (दितेर्जायते इति । दिति + लन + डः ।) दैत्यः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५२ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २३१ । १७ । “ऋतस्य कर्त्ता दितिजान्तकस्त्वं जेता रिपूणां प्रवरः सुराणाम् ॥”)