शब्दकल्पद्रुमः/दुर्गाध्यक्षः

पृष्ठ २/७३१

दुर्गाध्यक्षः, पुं, (दुर्गस्य अध्यक्षः ।) दुर्गरक्षकः । तस्य लक्षणं यथा, -- “अनाहार्य्यश्च शूरश्च तथा प्राज्ञः कुलोद्गतः । दुर्गाध्यक्षः स्मृतो राज्ञस्तद्युक्तः सर्व्वकर्म्मसु ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ दुर्गानवमी, स्त्री, (दुर्गायाः पूजोपलक्षिता नवमी ।) कार्त्तिकशुक्लनवमी । सा त्रेतायुगाद्या । तत्र जगद्धात्रीपूजा कर्त्तव्या । यथा, योगिनीतन्त्रे । “कार्त्तिकेऽमलपक्षे तु नवम्याञ्च विशेषतः । प्रगल्भाञ्च जगद्धात्रीं पूजयेद्दीपमालया ॥ तन्त्रान्तरे । ‘त्रिकालं पूजयेद्दुर्गां मनुनैकाक्षरेण च । नानाबलिविधानेन गीतवाद्यपुरःसरम् ॥ कार्त्तिकस्य सिते पक्षे नवम्याञ्च विशेषतः । कृत्वैवं साधकश्रेष्ठो लभेद्राज्यमकण्टकम् ॥’ कुब्जिकातन्त्रे । ‘कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु नवम्यां जगदम्बिकाम् । दुर्गां प्रपूजयेद्भक्त्या धर्म्मकामार्थसिद्धये ॥’ शक्तिसङ्गमतन्त्रे । ‘कार्त्तिकस्य सिते पक्षे नवम्यां जगदीश्वरीम् । त्रिकालमेककालं वा वर्षे वर्षे प्रपूजयेत् ॥ निर्म्माय प्रतिमां शक्त्या जगद्धात्र्या विधानतः । पूजयित्वा परदिने प्रतिमां तां विसर्जयेत् ॥ एवं कृत्वा चक्रवर्त्ती भवेत् साधकसत्तमः । पुत्त्रपौत्त्रधनैश्वर्य्यसंयुतास्य भवेत् पुरी ॥ दासदासीगणैर्युक्तो मुक्तः स्यात् पापसङ्कटात् । विशेषतो षसुयुतां नवमीं प्राप्य साधकः । पूजयित्वा मृण्मयीं तां लभते वाच्छितं फलम् ॥’ भविष्ये । ‘मासैश्चतुर्भिर्यत् पुण्यं विधिना पूज्य चण्डिकाम् । तत् फलं लभते वीर ! नवभ्यां कार्त्तिकस्य च ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ दुर्गाह्वः, पुं, (दुर्गाया आह्वा आख्या आह्वा यस्य ।) भूमिजगुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्घोषः, पुं, (दुर्दुष्टः घोषो निनादो यस्य ।) भल्लूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निन्दितरवः । तद्वति, त्रि ॥ दुर्जनः, त्रि, (दुर्दुष्टो जनः । “कुगतिप्रादयः ।” २ । २ । १८ । इति समासः ।) खलः । इत्य- मरः । ३ । १ । ४७ ॥ (यथा, चाणक्यशतके । २४ -- २५ । “दुर्जनः प्रियवादी च नैतद्बिश्वासकारणम् । मधु तिष्ठति जिह्वाग्रे हृदये तु हलाहलम् ॥ दुर्जनः परिहर्त्तव्यो विद्ययालङ्कृतोऽपि सः । मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयङ्करः ॥”) दुर्जयः, पुं, (दुःखेन जीयतेऽसौ । जि जये + खल् ।) कार्त्तवीर्य्यराजवंशोद्भवानन्तपुत्त्रः । इति कूर्म्म- पुराणम् ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ९६ । “समावर्त्तो निवृत्तात्मा दुर्ज्जयो दुरतिक्रमः ॥”

दानवविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । २२ । “असिलोमा च केशी च दुर्ज्जयश्चैव दानवः ॥” राक्षसविशेषः । यथा, रामायणे । ३ । २९ । ३० । “तं दृष्ट्वा निःसृतं पूर्ब्बं राक्षसा अपि निःसृताः । दुर्जयः कालकाख्यश्च परुषः कालिकामुखः ॥”) त्रि, दुर्जेयः । (यथा, देवीभागवते । ५ । ८ । २२ । “वरदानेन धातुः स दुर्ज्जयो मधुसूदन ! ॥”) दुर्जरा, स्त्री, (दुर्दुःखेन जीर्य्यतीति । दुर् + जॄ + अङ् । ततष्टाप् ।) ज्योतिष्मती लता । इति राज- निर्घण्टः ॥ त्रि, दुर्जरः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “स्वादु पाकरसं शाकं दुर्जरं हरिमन्थजम् ॥” दुर्जयः । यथा, देवीभागवते । १ । १८ । २६ । “दुर्जरं तासनाजालं न शान्तिमुपजाति वै ॥”) दुर्जातं, क्ली, (दुर्दुष्टं यथा तथा जातम् । प्रादि- समासः ।) व्यसनम् । (यथा, रघुः । १३ । ७२ । “दुर्जातबन्धुरयमृक्षहरीश्वरो मे पौलस्त एष समरेषु पुरः प्रहर्त्ता ॥”) असमञ्जसम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ असम्यग्- जाते, त्रि । इति मेदिनी । ते, ११४ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । २२४ । ३३ । “दौष्कुलेयस्तथा मूढो दुर्जातः शक्र दृश्यते ॥”) दुर्दान्तः, पुं, (दुर्दुःखेन दान्तो दमितः ।) कलहः । वत्सतरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अशान्ते, त्रि । (यथा, माघे । १२ । २२ । “दुर्द्दान्तमुत्प्लुत्य निरस्तसादिनं सहासहाकारमलोकयज्जनः ॥”) दुर्द्दिनं, क्ली, (दुर्दुष्टं दिनम् ।) मेघाच्छन्नदिनम् । इत्यमरः । १ । ३ । १२ ॥ (यथा, हरिवंशे । १६७ । १८ । “तुमुलं दुर्द्दिनञ्चासीत् सविद्युत्स्तनयिन्तुमत् । तद्दुर्द्दिनतलं भित्त्वा नारदः प्रत्यदृश्यत ॥” घनान्धकारः । यथा, कुमारे । ६ । ४३ । “यत्रौषधिप्रकाशेन नक्तं दर्शितसञ्चराः । अनभिज्ञास्तमिस्राणां दुर्दिनेष्वभिसारिकाः ॥”) वृष्टिः । यथाह साञ्जः । “घनान्धकारे वृष्टौ च दुर्द्दिनं कवयो विदुः ॥” (यथा, रघुः । ४ । ४१ । “द्बिषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्द्दिनम् । सन्मङ्गलस्नात इव प्रतिपेदे जयश्रियम् ॥” कुत्सितदिनम् ।) “सुदिनं दुर्द्दिनञ्चैव सर्व्वं कर्म्मोद्भवे भव । तत् कर्म्म तपसां साध्यं कर्म्मणाञ्च शुभाशुभम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ “यदच्युतकथालापरसपीयूषवर्जितम् । तद्दिनं दुर्द्दिनं मन्ये मेघाच्छन्नं न दुर्दिनम् ॥” इत्युद्भटः ॥ (दुर्द्दिनं वर्षः घनान्धकारो वा अस्त्यस्येति । अच् । वर्षयुक्ते घनान्धकारविशिष्टे च, त्रि । यथा, हरिवंशे । ६७ । ६६ । “सम्प्राप्ते दुर्द्दिने काले दुर्द्दिनं भाति वै नभः ॥” तथा, महाभारते । ८ । ९१ । २३ । “जीमूतैश्च दिशः सर्व्वाश्चक्रे तिमिरदुर्द्दिनाः ॥”)

दुर्दुरूटः, पुं, (दोलयति उत्क्षिपति आस्तिकता- मिति । दोलि + बाहुलकात् कूटप्रत्ययेन साधुः ।) नास्तिकः । इति जटाधरः ॥ दुर्द्रिता, स्त्री, लताविशेषः । इति जटाधरः ॥ दुर्द्रुमः, पुं, (दुर्दुष्टो द्रुमः ।) हरित्पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्ध(र्द्ध)रः, पुं, (दुर्दुःखेन ध्रियते इति । दुर् + धृ + “ईषद्दुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल् ।” ३ । ३ । १२६ । इति खल् ।) नरकविशेषः । ऋषभौ- षधिः । इति मेदिनी । रे, १६९ ॥ पारदः । भल्ला- तकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महिषासुरस्य सेनापतिविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ८३ । १९ । “दुर्द्धरं दुर्म्मुखञ्चोभौ शरैर्निन्ये यमक्षयम् ॥” (धृतराष्ट्रपुत्त्रभेदः । यथा, महाभारते । ७ । १३३ । ३० । “नामृष्यन्त महेश्वासाः सोदर्य्याः पञ्च भारत ! । दुर्म्मर्षणो दुःसहश्च दुर्म्मदो दुर्धरो जयः । पाण्डवं चित्रसन्नाहास्तं प्रतीपमुपाद्रवन् ॥” शम्बरासुरस्य मन्त्रिविशेषः । यथा, हरिवंशे । १६२ । १८ । “दुर्धरः केतुमाली च णत्रुहन्ता प्रमर्द्दनः । एतैः परिवृतोऽमात्यैर्युयुत्सुः प्रस्थितो रणे ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ८९ । तस्य सहस्रनामकथने । “दर्पहा दर्पदो दृप्तो दुर्धरोऽथापराजितः ॥” “न शक्या धारणा यस्य प्रणिधानादिषु सर्व्वोपाधिविनिर्म्मुक्तत्वात्तथापि तत्प्रसादादतः किञ्चिद्दुःखेन धार्य्यते जन्मान्तरसहस्रेषु भाव- नात् तस्मात् दुर्धरः । ‘क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥’ इति भगवद्वचनात् ॥” इति तद्भाष्ये शङ्करः ॥ तथा तत्रैव । ४२ श्लोके । “सुभुजो दुर्घरो वाग्मी महेन्द्रो वसुदो वसुः ॥” “पृथिव्यादीनि धारकाण्यन्येन धारयितुमशक्य- त्वात् न केनापि धारयितुं शक्यते इति दुर्धरः । दुःखेन ध्यानसमये मुमुक्षुभिर्हृदयेन धार्य्यते इति दुर्धरः ।” इति तद्भाष्यम् ॥ एतेन व्युत्पत्ति- भेदात् नामभेदोत्पत्त्या न द्बिरुक्तिः सहस्रनाम- पूर्त्तिश्च जाता ॥) दुःखधार्य्ये, त्रि । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३४ । ९८ । “अथाब्रवीन्महात्मानं भारद्वाजो महारथम् । गृहाणेदं महाबाहो ! विशिष्टमिति दुर्धरम् ॥ अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम सप्रयोगनिवर्त्तनम् ॥” दुर्जये च । यथा, महाभारते । ७ । ११७ । ६ । “निर्जित्य दुर्धरं द्रोणं सपदानुगमाहवे । हार्द्दिक्यं योधवर्य्यञ्च प्राप्तं मन्ये धनञ्जयम् ॥”) दुर्ध(र्द्ध)र्षा, स्त्री, (दुर्दुःखेन धृष्यतेऽसौ । दुर् + धृष + खल् ।) नागदमनी । कन्थारीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पुं, धृतराष्ट्रपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ११७ । ३ । “विन्दानुविन्दौ दुर्धर्षः सुबाहुर्दुष्प्रधर्षणः ॥”)

पृष्ठ २/७३२

दुःखधर्षणीये, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ६ । १२ । ९ । “सुनामा नाम दुर्घर्षो द्बितीयो हेमपर्व्वतः ॥” दुर्ज्जेयः । तथा, तत्रैव । १ । १३४ । ८७ । “ततः प्रीतमना द्रोणो मुहूर्त्तादिव तं पुनः । प्रत्यभाषत दुर्धर्षः पाण्डवानां महारथम् ॥”) दुर्द्धुरूटः, पुं, (दोलयति उत्क्षिपति युक्त्यादिक- मिति । दुल क उत्क्षेपे + बाहुलकात् कूट- प्रत्ययेन साधुः लस्य रः ।) युक्तिं विना गुरु- वाक्यममन्यमानः । इति तत्त्वबोधनी ॥ दुर्नाम, [न्] क्ली, (दुर्दुष्टं नाम यस्य ।) अर्शो- रोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “दध्याजं कफपित्तघ्नं लघु वातक्षयापहम् । दुर्नामश्वासकासेषु हितमग्नेः प्रदीपनम् ॥” पित्तजश्लेष्मजयोरनयोर्हेतुर्यथा, -- “कट्वम्ललवणोष्णानि विदाहीनि भुरूणि च । सेवनानिलतोयेन श्रमाद्व्ययामपीडया । यानव्यायामदोषाद्वा दुर्नाम पित्तसम्भवम् ॥ अव्यायामात्तस्य शीलादजस्रं शीताद्वान्यद्वातसंसेवनाच्च । गौण्यात्यम्लात्तैलसम्पिच्छिलेन दुर्नामा सञ्जायते श्लेष्मदोषात् ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने द्वादशेऽध्याये ॥ चिकित्सास्य यथा, -- “व्योषाण्यरुष्करविडङ्गतिलाभयानां चूर्णं गुडेन सहितन्तु सदोपयोज्यम् । दुर्नामकुष्ठगरशोथशकृद्विवन्धा- नग्नेर्जयत्यबलतां क्रिमिपाण्डुताञ्च ॥” इति व्योषाद्यचूर्णम् ॥ पचेद्वारिचतुर्द्रोणे कण्टकार्य्यमृताशतम् । तत्राग्नित्रिफलाव्योषपूतिकत्वक्कलिङ्गकैः ॥ स काश्मर्य्यविडङ्गैस्तु सिद्धं दुर्नाममेहनुत् । घृतं सिंह्यमृतं नाम बोधिसत्त्वेन भाषितम् ॥ इति सिंह्यमृतं घृतम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणि संग्रहे अर्शोऽधिकारे ॥ “मृल्लिप्तं शौरणं कन्दं पक्त्वाग्नौ पुटपाकवत् । अद्यात् सतैललवणं दुर्नामविनिवृत्तये ॥” “चूर्णीकृताः षोडश शूरणस्य भागास्ततोऽर्द्धेन च चित्रकस्य । महौषधाद्द्वौ मरिचस्य चैको गुडेन दुर्नामजयाय पिण्डी ॥” इति शूरणपिण्डी ॥ इति वाभटे चिकित्सास्थाने अष्टमेऽध्याये ॥ “माणशूरणभल्लातत्रिवृद्दन्तीसमन्वितम् । त्रिकत्रयसमायुक्तं लौहं दुर्नामनाशनम् ॥ इति माणाद्यं लौहम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे अर्शोऽधिकारे ॥ “सर्व्वाः स्युर्वलयो येषां दुर्नामभिरुपद्रुताः । तैस्तु प्रतिहतो वायुरपानः सन्निवर्त्तते ॥ ततो व्यानेन सङ्गम्य ज्योतिमृद्नाति देहिनाम् ॥” इति सुश्रुते निदानस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥)

दुर्नामकं, क्ली, (दुर्नाम + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) अर्शोरोगः । इत्यमरः । २ । ६ । ५४ ॥ (यथा, -- “सनागरारुष्करवृद्धदारकं गुडेन यो मोदकमत्युदारकम् । अशेषदुर्नामकरोगदारकं करोति वृद्धं सहसैव दारकम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽर्शोऽधिकारे ॥) दुर्नामा, [न्] पुं, स्त्री, (दुर्निन्दितं नाम यस्य ।) दीर्घकोषिका । इत्यमरः । १ । १० । २५ ॥ झिणुक् इति भाषा ॥ दुर्नामारिः, पुं, (दुर्नाम्न अर्शोरोगस्य अरिः शत्रुः ।) शूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्नाम्नी, स्त्री, (दुर्निन्दितं नाम यस्याः । ङीप् ।) दुर्नामा । इति शब्दरत्नावली ॥ दुर्ब्बलः, त्रि, (दुर्निन्दितं बलं यस्य ।) कृशः । तत्- पर्य्यायः । अमांरः २ छातः ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ४४ ॥ क्षान्तः ४ शातः ५ शितः ६ अबलः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभाग- वते । १ । ९ । ५६ । “सबलो जयमाप्नोति दैवाज्जयति दुर्ब्बलः ॥” शिथिलः । यथा, रघुः । ५ । १२ । “स्वार्थोपपत्तिं प्रति दुर्ब्बलाश- स्तमित्यवोचद् वरतन्तुशिष्यः ॥” दुश्चर्म्मा । यथा, मनुः । ३ । १५१ । “जटिलञ्चानधीयानं दुर्व्वलं कितवन्तथा । याजयन्ति च ये पूगांस्तांश्च श्राद्धेन भोजयेत् ॥”) दुर्ब्बला, स्त्री, (दुर्दुष्टं स्वल्पमित्यर्थः बलं यस्याः ।) अम्बुशिरीषिका । इति भावप्रकाशः ॥ दुर्भगा, स्त्री, (दुर्दुष्टं भगं भाग्यं यस्याः ।) पति- स्नेहरहिता । दुया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । विरक्ता २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विवृक्ता ३ निस्वा ४ सौभाग्यरहिता ५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, भागवते । १ । १७ । २६ । “शोचत्यश्रुकला साध्वी दुर्भगेवोज्झितासती ॥” भाग्यहीने, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १७० । ७ । “कर्म्मभिः स्वकृतैः सा तु दुर्भगा समपद्यत ॥”) दुर्भिक्षं, क्ली, (भिक्षाया अभावः ।) भिक्षाया अप्राप्तिकालः । अकाल इति भाषा । यथा, “दुर्भिक्षमल्पं स्मरणं चिराय ।” इत्युद्भटः ॥ भिक्षायाः प्रायो निष्फलत्वमित्यव्ययीभावसमासः । यद्देशे यत्काले तद्देशतत्कालयोग्यशस्यादिकं न जायते तद्देशे तदा याच्यमानद्रव्यालाभात् दुर्भिक्षं जातमिति व्यवह्रियते सद्भिरिति । तत्- कारकवर्षाणि यथा, -- “राष्ट्रभङ्गश्च दुर्भिक्षं तस्करैरुपपीडनम् । जानीयाद्बिग्रहं घोरं प्रमाथिनि वरानने ! ॥ १३ ॥ दुर्भिक्षं जायते घोरं सर्व्वोपद्रवसंयुतम् । अनावृष्टिः समाख्याता व्यये संवत्सरे प्रिये ! ॥ २० ॥ क्वचिद्बर्षति पर्ज्जन्यो देशे संछिन्नमण्डलः । दुर्भिक्षं सर्व्वरीवर्षे व्यवहारो विपर्य्ययः ॥ ३४ । दुर्भिक्षं जायते सर्व्वा मेदिनी दुष्यति प्रिये ! । प्लवे प्लवन्ति तोयानि पीडिता मानवा भुवि ॥ ३५ ॥

दुर्भिक्षं जायते घोरं धान्यौषधिप्रपीडनम् । अनले च समाख्याता नात्र कार्य्याविचारणा ॥ ५० देशभङ्गः सुदुर्भिक्षं समासात् कथयाम्यहम् । पिङ्गले चारुपद्माक्षि ! दुर्भिक्षं नर्म्मदातटे ॥ ५१ ॥ दुर्भिक्षं मध्यमं प्रोक्तं व्यवहारो न वर्त्तते । भवेद्वै मध्यमा वृष्टिर्दुर्म्मतौ समुपस्थिते ॥ ५५ ॥ दुर्भिक्षं मरणं घोरं धान्यौषधिप्रपीडनम् । पापरोगो भवेद्देवि ! रक्ताख्येऽमरवन्दिनि ! ॥ ५८ ॥ रोगो मरणदुर्भिक्षं विरोधोपद्रवाकुलम् । क्रोधे तु विषमं सर्व्वं समाख्यातं हरप्रिये ! ॥ ५९ ॥ मेदिनी चलते देवि ! सर्व्वभूतं चराचरम् । देशभङ्गश्च दुर्भिक्षं क्षये सङ्क्षीयते प्रजा ॥ सौराष्ट्रे मालवे देशे दक्षिणे कोङ्कणे तथा । दुर्भिक्षं जायते घोरं क्षये संवत्सरे प्रिये ! ॥” ५० ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वधृतषष्टिवर्षान्तर्गतवर्षविशेष- फलबोधकभविष्यपुराणीयवचनानि ॥ * ॥ अद्भुतेऽपि दुर्भिक्षं भवति यथा, -- “मांसास्थिनी समादाय श्मशानाद्गृघ्रवायसाः । श्वा शृगालोऽथवा मध्ये पुरस्य प्रविशन्ति चेत् ॥ विकिरन्ति गृहादौ च श्मशानं सा मही भवेत् । चौरेण हन्यते लोकः परचक्रसमागमः ॥ संग्रामश्च महाघोरो दुर्भिक्षं मरकन्तथा । अद्भुतानि प्रसूयन्ते तत्र देशस्य विद्रवः ॥ अकाले फलपुष्पाणि देशविद्रवकारणम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ “तत्राशौचिभिक्षाग्रहणे दोषाभाव इति हार- लताप्रभृतयः ॥ कौर्म्मे । सद्यःशौचं समाख्यातं दुर्भिक्षे चाप्युपप्लवे । डिम्बाहवे हतानाञ्च विद्युता पार्थिवैर्द्बिजैः ॥ सद्यःशौचं समाख्यातं शापादिमरणे तथा ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ अपि च गारुडे २२६ अध्याये । “दुर्भिक्षयुक्तराष्ट्रे च मृतके सूतकेऽपि वा । नियमाश्च न दुष्यन्ति दानधर्म्मरतास्तथा ॥ दीक्षिताश्चाभिषिक्ताश्च व्रततीर्थपरास्तथा । दीक्षाकाले विवाहादौ देवद्रोण्यां निमन्त्रिते ॥ पूर्ब्बसङ्कल्पिते चापि नाशौचं मृतसूतके ॥” दुर्म्मनाः, [स्] त्रि, (दुर्दुष्टं मनो यस्य ।) चिन्ता- दिव्याकुलचित्तः । तत्पर्य्यायः । विमनाः २ अन्तर्म्मनाः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ८ ॥ (यथा, भागवते । १ । ६ । १९ । “रूपं भगवतो यत्तत्मनः कान्तं शुचापहम् । अपश्यन् सहसोत्तस्थे वैक्लव्याद्दुर्म्मना इव ॥” शतावर्य्याम्, स्त्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दुर्दुष्टं मनः इति विग्रहे । दुष्टचित्ते, क्ली । यथा, रामायणे । २ । ३१ । २० । “यदि दुःस्थो न रक्षेत भरतो राज्यमुत्तमम् । प्राप्य दुर्मनसा वीर गर्व्वेण च विशेषतः ॥”) दुर्म्मरा, स्त्री, (मृ + भावे अप् । दुर्दुःखेन मर मृत्युर्यस्याः । छिन्नायामपि पुनरुत्पत्तेरस्या- स्तथात्वम् ।) दूर्व्वा । इति जटाधरः ॥ श्वेत- दूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/७३३

दुर्म्मुखः, पुं, (दुर्निन्दितं मुखं यस्य ।) वानर- विशेषः । (यथा, रामायणे । ४ । ३९ । ३३ । “अयुतेन वृतश्चैव सहस्रेण शतेन च । ततो यूथपतिर्वीरो दुर्म्मुखो नाम वानरः ॥”) नागभेदः । इति मेदिनी । खे, १० ॥ (यथा, हरिवंशे । ३ । ११४ । “कुहरः पुष्पदंष्ट्रश्च दुर्म्मुखः सुमुखस्तथा ॥”) अश्वः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १५ ॥ (सर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः । ३ । ३ । ५९ ॥) महिषासुर- सेनापतिविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ८३ । १९ । “दुर्द्धरं दुर्म्मुखञ्चोभौ शरैर्निन्ये यमक्षयम् ॥” (नृपविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ४ । २१ । “संग्रामजिर्द्दुर्म्मुखश्च उग्रसेनश्च वीर्य्यवान् ॥” धृतराष्ट्रस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । ११७ । ३ । “दुर्म्मर्षणो दुर्म्मुखश्च दुष्कर्णः कर्ण एव च ॥” राक्षसविशेषः । यथा, भागवते । ९ । १० । १८ । “रक्षःपतिस्तदवलोक्य निकुम्भकुम्भ- धूम्राक्षदुर्म्मुखसुरान्तनरान्तकादीन् ॥” यक्षविशेषः । इति ब्रह्मपुराणम् ॥ गणपते- र्गणानामन्यतमः । यथा, महागणपति- स्तोत्रे । ११ । “षट्कोणाश्रिषु षट्सु षड्गजमुखाः पाशा- ङ्कुशाभीरवान्- बिभ्राणाः प्रमदासखाः पृथुमहाशोणाश्ममुञ्ज- त्विषः । आमोद्रः पुरतः प्रमोदसुमुखौ तं चाभितो दुर्म्मुखः पश्चात्पार्श्व गतोऽस्य विघ्न इति यो यो विघ्न- कर्त्तेति च ॥” वर्षविशेषः । यथा, ज्योतिषतत्त्वधृतभविष्य- पुराणवचनम् । “तुषधान्यक्षयो देवि ! सर्व्वशस्यमहार्षता । व्यवहाराश्च नश्यन्ति दुर्मुखे दुर्मुखाः प्रजाः ॥”) दुर्म्मुखः, त्रि, (दुर्दुःखजनकं मुखं मुखनिःसृत- वचनादिकं यस्य ।) अप्रियवादी । तत्पर्य्यायः । मुखरः २ अबद्धमुखः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ३६ ॥ (अप्रियदर्शनम् । यथा, कथासरित्सागरे । १२ । ५२ । “चक्रे वसन्तकस्यापि रूपं दन्तुरदुर्मुखम् ॥”) दुर्म्मूल्यं, क्ली, (दुर्दुःस्थितं मूल्यम् । प्रादिसमासः ।) महार्घम् । इति लोकप्रसिद्धम् ॥ दुर्म्मेधाः, त्रि, (दुर्निन्दिता मेधा धारणावती बुद्धि- र्यस्य । “नित्यमसिच् प्रजामेधयोः ।” ५ । ४ । १२२ । इति असिच् ।) मन्दमेधाः । इति व्याकरणम् । (यथा, महाभारते । ३ । १० । २९ । “न किञ्चिदुक्त्वा दुर्म्मेधास्तस्थौ किञ्चिदवाङ्- मुखः ॥”) दुर्म्मोहः, पुं, (दुर्निन्दितो मोहो यस्मात् ।) काक- तुण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्य्योधनः, पुं, (दुर्दुःखेन युध्यतेऽसा । युध + “भाषायां शासियुधीति ।” युच् ।) स्वनाम- ख्यातकुरुवंशभवराजविशेषः । स धृतराष्ट्रज्येष्ठ-

पुत्त्रः कुरुपाण्डवयुद्धे भीमेन हतः । तत्पर्य्यायः । कुरुराट् २ गान्धारेयः ३ सुयोधनः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अयं कलेरंशेन पृथिव्या- मवतीर्णः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ८८-८९ । “कलेरंशस्तु संजज्ञे भुवि दुर्य्योधनो नृपः । दुर्ब्बुद्धिर्दुर्म्मतिश्चैव कुरूणामयशस्करः ॥ जगतो यस्तु सर्व्वस्य विद्बिष्टः कलिपुरुषः । यः सर्व्वां घातयामास पृथिवीं पृथिवीपते ! ॥”) दुर्लभः, त्रि, (दुर्दुःखेन लभ्यते इति । दुर् + लभ + “ईषद्दुःसुष्विति ।” ३ । ३ । १२६ । इति खल् ।) दुष्प्रापः । इति मेदिनी । भे, १६ ॥ यथा, -- “दुर्लभं प्राकृतं वाक्यं दुर्लभः क्षेमकृत् सुतः । दुर्लभा सदृशी भार्य्या दुर्लभः स्वजनः प्रियः ॥” इति चाणक्ये । ५४ ॥ अतिप्रशस्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ “सर्व्वत्र सुलभा गङ्गा त्रिषु स्थानेषु दुर्लभा । हरिद्वारे प्रयागे च गङ्गासागरसङ्गमे ॥” इति कूर्म्मपुराणम् ॥ प्रियः । इति हेमचन्द्रः ॥ दुर्लभः, पुं, (दुर् + लभ + खल् ।) कच्चुरः । इति मेदिनी । भे, १६ ॥ कर्च्चूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ९६ । “दुर्ल्लभो दुर्गमो दुर्गो दुरावासो दुरारिहा ॥” “दुर्ल्लभतया दुर्ल्लभः । ‘जन्मान्तरसहस्रेषु तपोदानसमाधिभिः । नराणां क्षीणपापानां कृष्णभक्तिः प्रजायते ।’ इति वचनात् भक्त्या लभ्य इति भगवद्बचनाच्च ।” इति तत्र शाङ्करभाष्यम् ॥) दुर्लभा, स्त्री, (दुर्लभ + टाप् ।) श्वेतकण्टकारी । दुरालभा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्व्व, ई वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् । ईदित्त्वात् निष्ठायामनिट् ।) पञ्चम- स्वरी । दूः दुरौ दुरः । ई, दूर्णः । इति दुर्गा- दासः ॥ दुर्व्वचं, त्रि, (दुर्दुःखेन उच्यते । दुर् + वच् + खल् ।) दुःखकथ्यम् । यथा, भारविः । २ । २ । “अपि वागधिपस्य दुर्वचं वचनन्तद्विदधीत विस्मयम् ॥” दुर्व्वचः, [स्] क्ली, (दुर्निन्दितं वचः ।) मन्द- वाक्यम् । यथा, -- “असह्यं दुर्व्वचो ज्ञातेर्मेघान्तरितरौद्रवत् ॥” इत्युद्भटः ॥ (दुष्टवक्तरि, त्रि ॥) दुर्व्वर्णं, क्ली, (दुर्निन्दितं सुवर्णाद्यपेक्षयेत्यर्थः वर्णं यस्य ।) रजतम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९६ ॥ (यथा, माघे । ४ । २८ । “दुर्वर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासवर्णा ॥”) एलबालुकम् । इति मेदिनी । णे, ५२ ॥ मन्द- वर्णे, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ३ । १४ । ४४ । “योगैर्हेमेव दुर्व्वर्णं भावयिष्यन्ति साधवः ॥”) दुर्व्वर्णकं, क्ली, (दुर्व्वर्ण + स्यार्थे संज्ञायां वा कन् ।) रजतम् । इति हेमचन्द्रः ॥

दुर्व्वाक्, [च्] त्रि, (दुर्दुष्टा वाक् यस्य ।) कद्वदः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११ ॥ (यथा, अथर्व्व- वेदे । ४ । १७ । ५ । “दुर्णाम्नीः सर्व्वा दुर्व्वाचस्ता अस्मन्ताशया- मसि ॥”) दुर्दुष्टा वाक् ।) दुष्टवाक्ये, स्त्री ॥ (यथा, महा- भारते । २ । ७४ । ८८ ॥ “अतीव जल्पन् दुर्व्वाचो भवतीह विहेठकः ॥”) दुर्व्वादः, पुं, (दुर्दुष्टो वादः ।) स्तुतिपूर्ब्बकदुर्व्वाक्यम् । इति जटाधरः ॥ निन्दितवाक्यञ्च ॥ दुर्व्वासाः, [स्] पुं, (दुर्दुष्टं निगूढमित्यर्थः वास इव धर्म्मावरणत्वं यस्य । तथा च महाभारतवच- नम्- । “निगूढनिश्चयं धम्म यं तं दुर्व्वाससं विदुः ॥”) मुनिविशेषः । स अत्रिमुनिपुत्त्रः शङ्करांश- जातः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, विष्णु- पुराणे । १ । ९ । २ । “दुर्व्वासाः शङ्करस्यांशश्चचार पृथिवीमिमाम् ॥”) तत्पर्य्यायः । कुशारणिः २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तस्य भार्य्या और्व्वमुनिकन्या कन्दली । इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ (महा- देवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ६२ । तस्य सहस्रनामकीर्त्तने । “साङ्ख्यप्रसादो दुर्व्वासाः सर्व्वसाधुनिषेवितः ॥” दुर्निन्दितं वासो वस्त्रं यस्य ।) मन्दवस्त्रयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १ । १९ । “मा नो अग्नेऽवीरते परा दा दुर्वाससेऽमतये मा नो अस्यै ॥”) दुर्व्विधः, त्रि, (दुर्दुष्टा विधा यस्य ।) दरिद्रः । इत्यमरः । ३ । १ । ४९ ॥ खलः । इति मेदिनी । धे, ३१ ॥ मूर्खः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, गोः रामायणे । २ । १०९ । ३० । “शास्त्रेष्वन्येषु मुख्येषु विद्यमानेषु पुर्व्विधाः । बुद्धिमान्वीक्षिकीं प्राप्य निरर्थान् प्रवदन्ति ते ॥”) दुर्व्विनीतः, पुं, (वि + नी + भावे क्तः । दुर्दुष्टं विनीतं विनयो यस्य । यद्वा, दुर् + वि + नी + क्तः ।) अविनीताश्वः । तत्पर्य्यायः । शूकलः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३०१ । अविनीतमात्रे, त्रि ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ५ । १७ । “कुपुत्त्रोऽपि भवेत् पुंसां हृदयानन्दकारकः । दुर्व्विनीतः कुरूपोऽपि मूर्खोऽपि व्यसनी खलः ॥”) दुर्व्वृत्तः, त्रि, (दुर्दुष्टं वृत्तं चरित्रं यस्य ।) दुर्जनः । यथा, -- “दुर्व्वृत्तवृत्तशमनं तव देवि ! शीलम् ॥” इतिचण्डी ॥ दुश्चरित्रे, क्ली । (यथा, महाभारते । १ । १ । १०० । “दुर्व्वृत्तं धार्त्तराष्ट्राणामुक्तवान् मगवानृषिः ॥”) दुर्हृत्, [द्] त्रि, (दुर्दुष्टं हृदयं यस्य । “सुहृ- द्दुर्हृदौ मित्रामित्रयोः ।” ५ । ४ । १५० । इति निपा- तनात् हृदयस्य हृद्भावः ।) शत्रुः । इत्यमरः । २ । ८ । १० ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २६ । ३४ ।

पृष्ठ २/७३४

“मित्राणामुपकाराय दुर्हृदां नाशनाय च ॥”) दुष्टचित्ते, त्रि । (यथा, महाभारते । ३ । ३१२ । १२ । “अश्मसारमयं नूनं ह्यदयं मम दुर्हृदः । यमौ यदेनौ दृष्ट्वाद्य पतितौ नावदीर्य्यते ॥”) दुर्हृदयः, त्रि, (दुर्दुष्टं हृदयं यस्य । अशत्रुत्वेन न हृद्भावः ।) दुष्टान्तःकरणः । इति शब्दार्थ- कल्पतरुः ॥ दुल, क उत्क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, दोलयति धूलिं वायुः । इति दुर्गादासः ॥ दुलिः, पुं, (दोलतीति । दुल + “इगुपधात् कित् ।” उणां ४ । ११९ । इति इन् ।) मुनिविशेषः । कमठ्याम् स्त्री । इति मेदिनी । ले, २६ ॥ दुली, स्त्री, (दुल + इन् । वा ङीष् ।) दुलिः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ दुश्चरः, पुं, (दुर्दुःखेन चरतीति । दुर् + चर + अच् ।) शम्बूकः । इति हारावली । ११२ ॥ भल्लूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दुर्दुःखेन चर्य्यते इति । खल् ।) दुर्गमे, त्रि । (यथा, रामायणे । ३ । २६ । ७ । “प्रविष्टो सीतया सार्द्धं दुश्चरं दण्डकं वनम् ॥” दुश्चरणीये, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । २३ । ६ । “त्वञ्चराद्य विधिं पार्थ ! दुश्चरं दुर्ब्बलेन्द्रियैः ॥”) दुश्चर्म्मा, [न्] पुं, (दुष्टं चर्म्म यस्य ।) अप्रावृत- मेढ्रः । “यथा, दुश्चर्म्मा गुरुतल्पगः ।” इति स्मृतिः ॥ तत्पर्य्यायः । द्बिनग्नकः २ चण्डः ३ शिपिविष्टः ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११८ ॥ कोठरोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुश्चिक्यं, क्ली, लग्नात् तृतीयलग्नम् । यथा, -- “खं मेषूरणमास्पदं मदनभे यामित्रमस्तद्युने द्यूनञ्चापि सुहृद्गृहे तु हिवुकं पातालमम्भोऽपि च । दुश्चिक्यं सहजे वदन्ति मुनयो रिप्फं ततो द्वादशे षट्कोणं रिपुमन्दिरे नवमभे त्र्याद्यं त्रिकोणं पुनः ॥” इति दीपिका ॥ दुश्च्यवनः, पुं, (दुर्दुःखेन च्यवनं बहुकालानन्तरं पतनं यस्य । दुर्दुष्टश्च्यवनः शिवो यस्य । शिवेन अभिभूतत्वात् तथात्वम् । यद्वा, दुर्दुःखेन श्चूयते इति । श्चु ङ गतौ + “छन्दसि गत्यर्थेभ्यः ।” ३ । ३ । १२९ । इति युच् ।) इन्द्रः । इत्यमरः । १ । १ । ४७ ॥ (अविचाल्ये, त्रि । यथा, ऋग- वेदे । १० । १०३ । २ । “युत्कारेण दुश्च्यवनेन धृष्णुना ॥”) दुष, ईर् य औ वैकृते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-अकं-अनिट् ।) वैकृतमशुद्धीभावः ॥ इर्, अदुषत् अदुक्षत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । य, दुष्यति लोकः पापात् । औ, दोष्टा । इति दुर्गादासः ॥ दुष्करं, क्ली, (दुर्दुःखेन क्रियते इति । कृ + खल् ।) आकाशम् । इति शब्दार्थकल्करुः ॥ (भावे

खल् ।) दुःखेन करणम् । (कर्म्मणि खल् ।) दुष्खेण क्रिययाणे, त्रि । इति मुग्धबोधम् ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । १ । ३ । “वने गत्वा तपस्तप्तं वासुदेवेन दुष्करम् । विष्णोरंशावतारेण शिवस्याराधनं कृतम् ॥”) दुष्कर्म्म, [न्] क्ली, (दुष्टं कर्म्म ।) पापम् । यथा, “दुष्कर्म्मजा नृणां रोगा यान्ति चैव कमाच्छमम् । जपैः सुरार्च्चनैर्होमैर्दानैस्तेषां शमो भवेत् ॥” इति शातातपीयकर्म्मविपाकः ॥ (निन्दितकर्म्म ॥ * ॥ दुष्टं कर्म्म अस्येति विग्रहे । दुष्कर्म्मकारके, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । १३२ । २० । “ततो वसति दुष्कर्म्मा नरके शाश्वतीः समाः ॥”) दुष्कुलीनः, पुं, चोरनामगन्धद्रव्यम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ (दुष्कुले भवः । दुष्कुल + पक्षे खः । दुष्कुलोद्भवे, त्रि । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३९ । ४६ । “दुष्कुलीनः कुलीनो वा मर्य्यादां यो न लङ्घयेत् ॥”) दुष्कृतं, क्ली, (दुष्टं कृतम् ।) पापम् । इत्यमरः । १ । ४ । २३ ॥ तत्तु तत्कर्त्तुर्मरणानन्तरं तेन सह गच्छति । यथा, -- “गृहादर्था निवर्त्तन्ते श्मशानादपि बान्धवाः । सुकृतं दुष्कृतं लोके गच्छन्तमनुगच्छति ॥ तस्माद्बित्तं समासाद्य दैवाद्बा पौरुषादथ । दद्यात् सम्यक् द्विजातिभ्यः कीर्त्तनानि च कार- येत् ॥” इति वह्निपुराणे यमानुशासननामाध्यायः ॥ (दुष्टकृते, त्रि । यथा, महाभारते । ९ । ४३ । २० । “युष्माकञ्चाप्रसादेन दुष्कृतेन च कर्म्मणा । यत् पापं वर्द्धतेऽस्माकं यतः स्मो ब्रह्मराक्षसाः ॥”) दुष्क्रीतं त्रि, (दुर्दुःखेन क्रीयते स्म इति । दुर् + क्री + क्तः ।) महार्घम् । यथा, -- “क्रीत्वा मूल्येन यो द्रव्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयन्तत् तस्मिन्नेवाह्न्यविक्षतम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वे नारदः ॥ दुष्खं क्ली, (दुष्टं खनति आविष्करोतीति । खन + डः । “इणः षः ।” ८ । ३ । ३९ । इति विसर्गस्य षः ।) दुःखम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दुष्खदिरः पुं, (दुष्टः खदिर इति प्रादिसमासः ।) खदिरवृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । काम्बोजी २ ।) कालस्कन्धः ३ गोरटः ४ अमरजः ५ पत्रतरुः ६ बहुसारः ७ सारखदिरः ८ महासारः ९ क्षुद्रखदिरः १० । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । रक्तव्रणोत्थदोषकण्डूति- विषवीसर्पज्वरकुष्ठोन्मादभूतनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुष्टं, क्ली, (दुष् + क्तः ।) कुष्ठम् । इति शब्द चन्द्रिका ॥ कुड इति ख्यातम् ॥ दुष्टः, त्रि, (दुष्यतीति + दुष् + कर्त्तरि क्तः ।) दुर्ब्बलः । अधमः । इति विश्वः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २३३ । ११ ।

“महाकुलीनाभिरपापिकाभिः स्त्रीभिः सतीभिस्तव सख्यमस्तु । चण्डाश्च शौण्डाश्च महाशनाश्च चौराश्च दुष्टाश्च पलाश्च वर्ज्ज्याः ॥) दुष्टवृषः, पुं, (दुष्टो वृष इति कर्म्मधारयः ।) शक्तो ऽप्यधुर्व्वहः । गड्या गरु इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । गलिः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३२९ ॥ दुष्टा, स्त्री, (दुष्यति स्म योनिदोषेणेति । दुष् + क्त + टाप् ।) पुंश्चली । इति शब्दरत्नावली ॥ दुष्ठु, व्य, (दुर् निन्दितं तिष्ठतीति + दुर् + स्था + “अपदुःसुषु स्थः ।” उणां । १ । २६ । इति कुः । “सुषमादिषु च ।” ८ । ३ । ९८ । इति सुषमादि- त्वात् षत्वम् ।) निन्दा । इत्यमरः । ३ । ४ । १९ । दुष्ठुः, त्रि, (दुर्निन्दितस्तिष्ठतीति + दुर + स्था + कुः षत्वञ्च ।) अविनीतः । इत्युणादिकोषः ॥ दुष्पत्रः, पुं, (दुष्टानि पत्रानि यस्य ।) चोरनाम- गन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२८ ॥ दुष्प्रधर्षणी, स्त्री, (दुर्दुःखेन प्रधृष्यते इति । धृष् + कर्म्मणि ल्युट् स्त्रियां ङीप् । यद्बा, भाषायां दुष्प्रधर्षतीति युच् ।) वार्त्ताकी । इत्यमरः । २ । ४ । ११४ ॥ (पुं, धृतराष्ट्रपुत्त्रभेदः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ९४ । “विन्दानुविन्दौ दुर्द्धर्षः सुबाहुर्दुष्प्रधर्षणः ॥” दुःखेन धर्षणीये, त्रि । यथा, रामायणे । ३ । १८ । ९ । “प्रविश्य चाग्निशरणं तमृषिं दुष्प्रधषणम् । तथेत्युक्त्वाश्रमपदं प्रविवेश निवेदितुम् ॥”) दुष्प्रधर्षा, स्त्री, (दुःखेन प्रधृष्यते इति । प्र + धृष + अच् + टाप् ।) दुरालभा । खर्ज्जूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पुं, धृतराष्ट्रपुत्त्रभेदः । यथा, महाभारते । ६ । ६१ । २५ । “उग्रो भीमरथो भीमो वीरबाहुरलोलुपः । दुर्म्मुखो दुष्प्रधर्षश्च विवित्सुर्विकटः समः ॥” (दुःखेन पराभवनीये, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । १५१ । ४६ । “सारवद्बलमस्माकं दुष्प्रधर्षं दुरासदम् ॥”) दुष्प्रधर्षिणी, स्त्री, (पौनःपुन्येन दुःखेन धृष्यते इति । धृष् + आभीक्ष्ण्ये णिनिः ।) दुष्प्रधर्षणी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बृहती । इति भावप्रकाशः ॥ दुष्प्रवेशा, स्त्री, (दुःखेन प्रविश्यते इति । प्र + विश् + कर्म्मणि अच् । टाप् च ।) कन्थारी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दुष्प्रवेशनीये, त्रि । यथा, रामायणे । ३ । ६ । २ । “कुशचीरपरिक्षिप्तं ब्राह्म्या लक्ष्म्या समावृतम् । दुष्प्रवेशं दुरालक्ष्यं सूर्य्यमण्डलवर्च्चसम् ॥”) दुष्मन्तः, पुं, (दुष् दोषवतीं मन्यते शकुन्तलामिति । दुष् + मन् + क्तः । निपातनात् साधुः ।) चन्द्र- वंशीयराजविशेषः । स ऐतिपुत्त्रः । तस्य पुत्त्रो भरतराजचक्रवर्त्ती । पत्नी शकुन्तला । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६८ । ३ । “पौरवानां वंशकरो दुष्मन्तो नाम वीर्य्यवान् ।

पृष्ठ २/७३५

पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता भरतसत्तम् ! ॥” विवरणमस्य तदध्यायात् विस्तरशो द्रष्टव्यम् । दुष्यन्त इत्यपि पाठः ॥) दुस्पर्शः, पुं, (दुःखेन स्पृश्यते इति । दुर् + स्पृश + कर्म्मणि खल् । विसर्गस्य वा लोपः ।) दरालभा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, “यासो यवासो दुस्पर्शो धन्वयासः कुनाशकः । दुरालभा दुरालम्भा समुद्रान्ता च रोदिनी ॥ गान्धारी कच्छुरानन्ता कषाया हरविग्रहा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) दुःखस्पृश्ये, त्रि ॥ दुस्स्थः, पुं, (दुःखेन तिष्ठतीति । दुः + स्था + कः ।) कुक्कुरः । कुक्कुटः । इति शब्दार्थकल्प- तरुः ॥ (दुःस्थिते, त्रि । यथा, भट्टौ । २ । ३९ । “बलिर्बबन्धे जलधिर्ममन्थे जह्रेऽमृतं दैत्यकुलं विजिग्ये । कल्पान्तदुस्स्था वसुधा तथोहे येनैष भारोऽति गुरुर्न तस्य ॥”) दुह, इर् अर्द्दने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) इर्, अदुहत् अदोहीत । अर्द्दन- मिह वधः । इति दुर्गादासः ॥ दुह, ल ञ औ दुहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां- उभं-सकं-अनिट् ।) धुक् दोहनम् । तच्च व्यक्तीकरणमिति धातुपारायणिकाः । ञ ल, दोग्धि दुग्धे गां दुग्धं गोपः । स्वयं प्रदुग्धास्य गुणैरुपस्नुता वसूपमानस्य वसूनि मेदिनीति किराते वसूनीति कर्म्मणो विद्यमानतया कर्म्म- कर्त्तृत्वाभावात् स्खलितमित्येके । दुहादेरप्रधान- कर्म्मविषये कर्म्मकर्त्तृत्वे प्रधानकर्म्मप्रयोगो दुर्नि वारः । इति कुलचन्द्रः ॥ स्वमते तु अतएवा- नयोर्ढेऽपि ढवत्त्वमिति वचनात् पचदुहोः कर्म्मणि विद्यमानेऽपि कर्म्मकर्त्तृत्वम् । इति दुर्गादासः ॥ दुहिता, [ऋ] स्त्री, (दोग्धि विवाहादिकाले धनादिकमाकृष्य गृह्णातीति । यद्बा, दोग्धि गा इति । आर्षकाले कन्यासु एव गोदोहनभार- स्थितेस्तथात्वम् । दुह + “नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृ- पातृभ्रातृजामातृमातृपितृदुहितृ ।” उणां । २ । ९६ । इति तृच् । निपातनात् गुणाभावः ।) कन्या । इत्यमरः । २ । ६ । २८ ॥ कन्यादान- पात्रापात्रं यथा, -- “कृत्वा परीक्षां कान्तस्य वृणोति कामिनी वरम् । वराय गुणहीनाय वृद्धायाज्ञानिने तथा ॥ दरिद्राय च मूढाय योगिने कुत्सिताय च । अत्यन्तकोपयुक्ताय चात्यन्तदुर्मुखाय च ॥ चापलायाङ्गहीनाय चान्धाय बधिराय च । जडाय चैव मूर्खाय क्लीवतुल्याय पापिने ॥ ब्रह्महत्यां लभेत् सोऽपि यः स्वकन्यां ददाति च । शान्ताय गुणिने चैव यूने च विदुषेऽपि च ॥ वैष्णवाय सुतां दत्त्वा दशवापीफलं लभेत् ॥” * ॥ कन्याविक्रये दोषो यथा, -- “यः कन्यापालनं कृत्वा करोति विक्रयं यदि । विपदा धनलोभेन कुम्भीपाकं स गच्छति ॥

कन्यामूत्रपुरीषञ्च तत्र भक्षति पातकी । कृमिभिर्दंशितः काकैर्यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥ मृतश्च व्याधयोनौ च स लभेज्जन्म निश्चितम् । विक्रीणीते मांसभारं वहत्येवं दिवानिशम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ कन्यादानफलं यथा, -- “दशवापीसमा कन्या दीयते ब्राह्मणाय तत् । वेदज्ञाय पवित्राय चाप्रतिग्रहशालिने ॥ सन्ध्यायज्ञवेदपाठकारिणे सत्यवादिने । अस्मै प्रदत्ता कन्या च दशवापीफलप्रदा ॥ त्रिसन्ध्याकारिणे सत्यवादिने गृहशालिने । वेदज्ञाय च विप्राय दत्तार्द्धफलदायिनी ॥ प्रतिग्रहगृहीताय सन्ध्याहीनाय नित्यशः । मूर्खाय दत्ता कन्या च सा चतुःफलदायिनी ॥ परदारगृहीताय याजकाय द्बिजाय च । शठाय सन्ध्याहीनाय वाप्येकफलदा सुता ॥ सर्व्वसन्ध्यास्वगायत्त्रीविहीनाय शठाय च । विप्रोद्भवाय दत्ता या वाप्यर्द्धफलदा सुता ॥ पापिने शूद्रजाताय विप्रक्षेत्रोद्भवाय च । दत्ता चाण्डालतुल्याय कन्या सा नरकप्रदा ॥ विष्णुभक्ताय विदुषे विप्राय सत्यवादिने । जितेन्द्रियाय दत्ता या विंशद्बापीफलप्रदा ॥ षष्टिवर्षसहस्राणि दिव्यरूपं विधाय च । एवम्भूताय दत्ता च मोदते विष्णुमन्दिरे ॥ दत्त्वा कन्यां सुशीलाञ्च हराय हरयेऽथवा । नारायणस्वरूपञ्च भवेदेव श्रुतौ श्रुतम् ॥ विष्णुभक्तो यदा कन्यां ददाति विष्णुप्रीतये । स लभेद्धरिदास्यञ्च ध्रुवं विप्रोद्भवाय च ॥” * ॥ विवाहानन्तरं कन्याया भर्त्तृगृहगभनसमये पित्रादीनां रोदनं शास्त्रसिद्धम् । यथा दुर्व्वा- ससा सह और्व्वकन्यायाः कन्दल्या विवाहे । “कन्यासमर्पणं कृत्वा मोहादुच्चै रुरोद च । मूर्च्छामवाप स मुनिः स्वकन्याविरहातुरः ॥ अपत्यभेदशोकौघः स्वात्मारामं न मुञ्चति । क्षणेन चेतनां प्राप्य बोधयामास कन्यकाम् ॥ मूर्च्छितां तातविच्छेदाद्रुदन्तीं शोकसंयुताम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डश्रीकृष्णजन्मखण्डे ॥ दुहितुःपतिः, पुं, (दुहितुः सुतायाः पतिः । “विभाषा- स्वसृपत्योः ।” ६ । ३ । २४ । इति विभक्ते- रलुक् ।) जामाता । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ दुह्यं, क्ली, (दुह्यते इति । दुह + “एतिस्तु शास्- वृदृजुषः क्यप् ।” ३ । १ । १०९ । इत्यत्र “शंसि दुहिगुहिभ्यो वा ।” इति काशिकोक्तेः क्यप् ।) दोहनयोग्यम् । दोह्यम् । इति व्याकरणम् ॥ दू, ओ ङ य खेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- आत्मं-अकं-सकं च-सेट् ।) खेद इह उप- तप्तीकरणमुपतप्तीभावश्च । ओ, दूनः । ङ य, दूयते दैन्यं जनम् । इति चतुर्भुजः । मां कथं पश्यन्न दूयसे इति रघुः । इति दुर्गादासः ॥ दूडभः, त्रि, (दुर्दुःखेन दभ्यते इति । दुर् + दभ + खल् । “दुरो दाशनाशदभध्येषूत्वमुत्तरपदादेः ष्टुत्वञ्च ।” ६ । ३ । १०९ । इत्यस्येति वार्त्ति-

क्योक्त्या ऊत्वं भस्य डत्वञ्च ।) व्यसनप्राप्तः । विपद्युक्तः । इति संक्षिप्तसारः ॥ (दुर्दहः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १५ । ६ । “युवं दक्षं धृतव्रतमित्रावरुणदूळभम् ॥” “दूडभं दुर्दहं शत्रुभिर्दग्धुं विनाशयितुमशक्य- मित्यर्थः ।” “दूडभं दह भस्मीकरणे दुःखेन दह्यते इति दुर्दहं ईषद्दःसुष्वित्यादिनादुरित्युप- पदे दग्धेः खल् व्यत्ययो बहुलमित्युकारस्य ऊकारो रेफस्य लोपः दकारस्य डकारो हका- रस्य च भकारः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) दूडाशः, त्रि, (दुःखेन दाश्यते यः । दुर् + दाशि + खल् । “पृषोदराणि यथोपदिष्टम् ।” ६ । ३ । १०९ । इत्यस्य “दुरो दाशनाशेति ।” वार्त्तिकोक्त्या ऊत्वं डत्वञ्च ।) पीडायुक्तः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे । १ । १३ । १ । “नमस्ते अस्त्वश्मने येना दूडाशे अस्यसि ॥”) दन्त्यसान्तोऽपि ॥ दूढ्यः, त्रि, (दुःस्वेन ध्यायतीति । दुर् + ध्यै + खल् । “दुरो दाशनाशदमध्येषूत्तरमुत्तरपपादेः ष्टुत्वञ्च ।” ६ । ३ । १०९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ऊत्वं ढत्वञ्च ।) अधमः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ दूणाशः, त्रि, (दुःखेन नाश्यते ऽसौ । दुर् + नाशि + खल् । “दुरो दाशनाशेति ।” । ६ । ३ । १०९ इत्यस्य वार्त्तिकेक्त्या ऊत्वं णत्वञ्च ।) दुःखेन नष्टः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (नाशयित्तुम- शक्यः । यथा, ऋग्वेदे । ९ । ६३ । ११ । “यो दूणाशो वनुष्यता ॥”) दूतः, पुं, (दूयते वार्त्तावहनादिनेति । दू + “दूत- निभ्यां दीर्घश्च ।” उणां । ३ । ९० । इति क्तः दीर्घश्च ।) वार्त्ताहरः । तत्पर्य्यायः । सन्देश- हरः २ । इत्यमरः । २ । ८ । १६ ॥ सन्दिष्ट- कथकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “यथोक्तवादी दूतः स्याद्देशभाषाविशारदः । शक्तः क्लेशसहो वाग्मी देशकालविभागवित् ॥ विज्ञातदेशकालश्च दूतः स्यात् स महीक्षितः । वक्ता नयस्य यः काले स दूतो नृपतेर्भवेत् ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ अपि च । “मेधावी वाक्पटुः प्राज्ञः परचित्तोपलक्षकः । धीरो यथोक्तवादी च एष दूतो विधीयते ॥” इति चाणक्ये । १०६ ॥ अन्यच्च । “परेङ्गितज्ञः परवाग्व्यङ्ग्यार्थस्यापि तत्त्ववित् । सदोत्पन्नमतिर्घीरो दूतः स्यात् पृथिवीपतेः ॥ दूतञ्चैव प्रकुर्व्वीत सर्व्वशास्त्रविशारदम् । इङ्गितज्ञं तथा सभ्यं दक्षं सत्कुलसम्भवम् ॥ अनुरक्तः शुचिर्द्दक्षः स्मृतिमान्देशकालवित् । वपुष्मान् वीतभीर्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते ॥ दूत एव हि सम्मत्तो भिनत्त्येव हि सङ्गतान् । विमृष्यार्थो मितार्थश्च तथा शासनहारकः ॥

पृष्ठ २/७३६

दूतास्त्रयोऽमात्यगुणैः समैः पादार्द्धवर्जितैः । विमृष्यार्थं कार्य्यवशात् शासनं न करोति यः ॥ मितार्थः कार्य्यमात्रोक्तौ न कुर्य्यादुत्तरोत्तरम् । यथोक्तवादी सन्देशहारको लेखहारकः ॥ तत्र दूतो व्रजन्नेव चिन्तयेदुत्तरोत्तरम् । वार्त्ताविशेषं भूपाय झटिचित्यङ्गवेश्मनि ॥ दूतो हि न लिखेत् किञ्चित् निर्णेता विनि- संशयम् । पृच्छ्यमानोऽपि न ब्रूयात् स्वामिनः क्वापि वैशसम् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ * ॥ अथ दूते वर्णनीयानि । निजप्रभुतेजः श्रीविक्रमौ- न्नत्यकरवाक्यम् १ शत्रुक्षोभकरचेष्टा २ अधर्ष- णीयता ३ दक्षता ४ निर्भयत्वम् ४ । इति कवि- कल्पलता ॥ (वैद्यकोक्तदूतो यथा, -- “आतुरोपक्रमार्थन्तु दूतो याति भिषग्गृहे । तस्य परीक्षणं कार्य्यं येन संलक्ष्यते गदः ॥ खञ्जान्धमूकं वधिरञ्च वामनं स्त्रियञ्च कुब्जं तृषितञ्च जीर्णम् । श्रान्तं क्षुधार्त्तं श्रमितञ्च दीनं शस्तं न वै वेदविदो वदन्ति ॥” “यः कर्कशः क्रोधनपाशपाणि- र्भिषग्विगर्हीकृतशौवृतश्च । एते न शस्ताः प्रवदन्ति धीरा दूता विकारं प्रतिवर्द्धयन्ति ॥ यः काष्ठहस्तोद्धतपाशपाणि- स्तथातुरो दीनवचाहि रोदितः । प्रक्लिन्ननेत्रोगमनोत्सुकोऽपि वर्ज्ज्यो रुजार्त्तोऽशुभकारिदूतः ॥” “नकूटहस्तोऽवष्टभ्य वक्रपादेन तिष्ठति । तस्मादाकुण्ठवादी यो न शस्तो वैद्यकर्म्मणि ॥ यथा गच्छति शीघ्रेण आविश्योत्थाय मुह्यति । पादौ प्रसार्य्य विशति मस्तके विन्यसेत् करम् ॥ भिनत्ति लोष्ट्रकाष्ठञ्च तृणं स्फोटयते क्वचित् । अथवा स्पृशते नाशां स्तनं वा स्पृशते पुनः ॥ भूमिं लिखति पादेन रेखां वापि करोति यः । निद्रां वा कुरुते यस्तु स दूतोऽरिष्टकारकः ॥ यः श्वेतवस्त्रावृतपूर्णपाणिः सम्पूणताम्बूलमुखः प्रशस्तः । द्विजस्तथा माणवकः सुशीलः प्रज्ञाधिकश्चाह्वयते सुखाय ॥” “आगत्योदीच्यपूर्ब्बामथ वरुणदिशमैशमाश्रित्य शान्तो दृष्ट्वा वैद्यं प्रहस्य प्रवदति निपुणं नातिनीचं न चोच्चम् । उत्तिष्ठेति प्रसादं कुरु वचनमिदं सौख्यवार्त्तां तनोति प्राज्ञैः स्वार्थं प्रकृष्टं मुखमगदहरं रोगिणां वैद्यलाभम् ॥ पर्ब्बां दिशं समासाद्य प्रशान्तः शान्तया गिरा । वदन्ति वैद्यलाभाय रोगिणाञ्च सुखावहम् ॥ ग्रश्चागत्योपविष्टोऽपि श्लोकं वाथ सुभाषितम् ।

वदते शान्तया वाचा वैद्यलाभश्च शान्तये ॥ योऽभिवाद्यापि वैद्यस्य क्षेमं संपृच्छते पुनः । फलं ददाति पुष्पं वा रोगिणाञ्च सुखावहम् ॥ तस्य सौख्यं रुजां शान्तिर्यस्य दूता इदं विदुः । किमत्र बहुनोक्तेन रम्यो दूतः सुखावहः ॥” इति हारीते द्वितीयस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) दूतघ्नी, स्त्री, (दु उपतापे + भावे औणादिकक्तः दीर्घश्च । दूतं उपतापं हन्तीति । हन + टक् । ङीप् ।) कदम्बपुष्पी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दूतिः, स्त्री, (दूयते नायकादिवार्त्ताहरणा- दिनेति । दु + बाहुलकात् तिः दीर्घश्च । इत्यु- ज्ज्वलदत्तः । ४ । १७९ ।) दूती । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, रघुः । १८ । ५३ । “प्रतिकृतिरचनाभ्यो दूतिसन्दर्शिताभ्यः समधिकतररूपाः शुद्धसन्तानकामैः ॥”) दूतिका, स्त्री, (दूतिरेव । स्वार्थे कन् । ततष्टाप् ।) दूती । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । १ । १७८ । “जम्बुको हुडुयुद्धेन वयं आषाढभूतिना । दूतिका परकार्य्येण त्रयो दोषाः स्वयं कृताः ॥”) दूती, स्त्री, (दूतिः । कृदिकादिति वा ङीष् ।) सारिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ दौत्यकर्म्मणि- नियुक्ता स्त्री । स्त्रीपुंसोः सन्देशप्रापिका । तत्- पर्य्यायः । सञ्चारिका २ । इत्यमरः । २ । ६ । १७ ॥ दूतिः ३ दूतीका ४ दूतिका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । २८० । “दयितप्रहितां दूतीमालम्ब्य करेण तमसि गच्छन्ती । स्वेदच्युतमृगनाभिर्दूराद्गौराङ्गि ! दृश्यासि ॥”) दौत्यव्यापारपारङ्गमा । तस्याः संघट्टनविरह- निवेदनादीनि कर्म्माणि । इति रसमञ्जरी ॥ (तद्भेदगुणा यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १२६- १२७ । “दूत्यः सखी नटी दासी धात्रेयी प्रतिवेशिनी । बाला प्रव्रजिता कारूः शिल्पिन्याद्याः स्वयं तथा ॥ कलाकौशलमुत्साहो भक्तिश्चित्तज्ञता स्मृतिः । माधुर्य्यं नर्म्मविज्ञानं वाग्मिता चेति तद्गुणाः । एता अपि यथौचित्यादुत्तमाधममध्यमाः ॥”) दूतीका, स्त्री, दूती । इति शब्दरत्नावली ॥ दूत्यं, क्ली, (दूतस्य भावः कर्म्म वा । दूत + “दूत- बणिग्भ्याञ्च ।” ५ । १ । १२६ । इत्यस्येति वार्त्ति- कोक्त्या यः । वैदिके तु “दूतस्य भागकर्म्मणी ।” ४ । ४ । १२० । इति यः ।) दूतकर्म्म । (यथा, हरिवंशे । १०९ । ४१ । “वचनञ्च यथास्माभिर्दूत्ये नः कृष्णविग्रहे ॥” तथा च ऋग्वेदे । १ । १६१ । १ । “किमीयते दूत्यम् ॥”) दूतस्य भावः । इत्यमरः । २ । ८ । १६ ॥ दूतस्वभावः । इति मेदिनी । ये, ३२ ॥ दूनः, त्रि, (ओ दू ङ य खेदे + क्तः । “ओदि- तश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति निष्टातस्य नः । यद्वा, दु गतौ + क्तः । “दुग्वोर्दीर्घश्च ।” इति

वार्त्तिकोक्त्या तस्य नः दीर्घश्च ।) अध्वादिना श्रान्तः । इत्यमरः । ३ । १ । १०२ ॥ उपतप्तः । यथा, नैषधे । ३ । ९४ । “पित्तेन दूने रसने सितापि तिक्तायते हंसकुलावतंस ! ॥” दूरं, त्रि, (दुर्दुःखेनेयते प्राप्यते इति । दुर् + इन् + “दुरीणी लोपश्च ।” उणां २ । २० । रक् धातोर्लोपश्च ।) अनिकटम् । असन्निकृष्टम् । तत्पर्य्यायः । विप्रकृष्टम् २ । इत्यमरः । ३ । १ । ६८ ॥ अनासन्नम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हितोपदेशे । १ । ४३ । “शरीरस्य गुणानाञ्च दूरमत्यन्तमन्तरम् । शरीरं क्षणविंध्वसि कल्पान्तस्थायिनो गुणाः ॥”) आके १ पराके २ पराचैः ३ आरे ४ परा- वतः ५ । इति पञ्च दूरनामानि । इति वेद- निघण्ठौ ३ अध्यायः ॥ दूरदर्शनः, पुं, (दूरेऽपि दर्शनं दृष्टिर्यस्य ।) गृधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दुर्ल्लभे, त्रि । यथा, भाग- वते । १ । ११ । ८ । “अहो सनाथा भवता स्म यद्वयं त्रैपिष्टपानामपि दूरदर्शनम् । प्रेमस्मितस्निग्धनिरीक्षणाननं पश्येम रूपं तव सर्व्वसौभगम् ॥”) दूरदर्शी, [न्] पुं, (दूरात् दूरमपि वा पश्यतीति । दृश + णिनिः ।) पण्डितः । इत्यमरः । २ । ७ । ६ ॥ गृध्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दीर्घदर्शके, त्रि ॥ दूरदृक्, [श्] पुं, (दूरं दूराद्बा पश्यतीति । दृश् + क्विप् ।) पण्डितः । इति शब्दरत्नावली ॥ गृध्रः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४०१ ॥ दीर्घदर्शके, त्रि ॥ दूरमूलः, पुं, (दूरे असन्निकटे मूलं यस्य ।) मुञ्ज- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दूरवेधी, [न्] त्रि, (वेधोऽस्त्यस्येति । इनिः । दूरात् वेधी ।) दूरात् लक्ष्यभेदकः । तत्पर्य्यायः । दूरापाती २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४ । ३७ ॥ दूरेरितेक्षणः, त्रि, (दूरे ईरिते ईक्षणे यस्य ।) केकरः । इति शब्दमाला ॥ दूर्य्यं, क्ली, (दूरे परित्याज्यम् । दूर + यत् ।) विष्ठा । इति शब्दरत्नावली ॥ (दूराय रोगदूरीकर- णाय साधु इति यत् ।) शटी । इति राज- निर्घण्टः ॥ दूर्व्वा, स्त्री, (दुर्व्वते दुर्व्व्यते वा । दुर्व्व हिंसायाम् + अच् घञ् वा । “उपधायाञ्च ।” ८ । २ । ७८ । इति दीर्घः ।) स्वनामख्यातघासः । तत्पर्य्यायः । शतपर्व्विका २ सहस्रवीर्य्या ३ भार्गवी ४ रुहा ५ अनन्ता ६ । इत्यमरः । २ । ४ । ५५८ ॥ तिक्तपर्व्वा ७ दुर्म्मरा ८ । बहुवीर्य्या ९ हरिता १० हरि- ताली ११ कच्छरुहा १२ ॥ शुक्लायाः पर्य्यायः । शतवीर्य्या १ गण्डाली २ शकुलाक्षकः ३ गोलोमी ४ । इति जठाधरः ॥ शतपर्व्वा ५ सितदूर्व्वा ६ सिता ७ । इति रत्नमाला ॥ नन्दा ८ महावरा ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ११० । १७ ।

पृष्ठ २/७३७

“कुशाकारेव दूर्व्वेयं संस्तीर्णेव च भूरियम् ॥”) अस्या गुणः । रक्तपित्तकण्डुत्वग्दोषनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ दूर्व्वाष्टमी, स्त्री, (दूर्व्वा तद्रूपा गौरी तत्प्रिया अष्टमी ।) भाद्रशुक्लाष्टमी । तत्र कर्त्तव्यव्रतविधि- र्यथा, -- “ब्रह्मन् भाद्रपदे मासि शुक्लाष्टम्यामुपोषितः । दूर्व्वां गौरीं गणेशञ्च फलाकारं शिवं यजेत् ॥ फलव्रीह्यादिभिः सर्व्वैः शम्भुं नमः शिवाय च । अनग्निपक्वमश्नीयान्मुच्यते ब्रह्महत्यया ॥” इति संवत्सरकौमुदीधृतगरुडपुराणवचनम् ॥ * तद्व्रतप्रयोगविधिर्यथा, -- पूर्ब्बदिने संयमं विधाय तद्दिने प्रातः कृत- स्नानादिः आसने चोपविश्याचम्य ब्राह्मणान् स्वस्तिवाच्य सूर्य्यार्ध्यं दत्त्वा सङ्कल्पं कुर्य्यात् । विष्णुर्नमोऽद्य भाद्रे मासि शुक्ले पक्षे अष्टम्यां तिथावारभ्यामुकगोत्रा श्रीअमुकी मर्त्यलोकाधि- करणकसुखसौभाग्याविच्छिन्नपुत्त्रपौत्त्रादिलाभ- पूर्ब्बकब्रह्मलोकप्राप्तिकामा श्रीविष्णुप्रीतिकामा वा भविष्यपुराणोक्ताष्टावर्षनिष्पादितदूर्व्वाष्टमी- व्रतमहं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य सूक्तं पठित्वा- सनशुद्ध्यादिकं विधाय गणेशादिदेवताः संपूज्य ध्यानं कुर्य्यात् । * । यथा, -- “नीलोत्पलदलश्यामं चतुर्ब्बाहुं किरीटिनम् । शङ्खचक्रगदापद्मधारिणं वनमालिनम् ॥ श्रीवत्सलक्षणोपेतं श्रिया वाण्या समन्वितम् ॥” इति ध्यात्वा स्वशिरसि पुष्पं दत्त्वा मानसैरुप- चारैः संपूज्यार्घस्थापनं कृत्वा पुनर्ध्यात्वावाह्य पाद्यादिभिः पूजयेत् । एतत् पाद्यं ॐ कृष्णाय नमः । एवं क्रमेण संपूज्य आवरण- देवताः पूजयेत् । यथा ॐ शच्यै नमः । एवं दुर्गायै गौर्य्यै श्रियै सरस्वत्यै गङ्गायै दित्यै अदित्यै सुषेणायै अरुन्धत्यै मन्दोदर्य्यै सुभ- द्रायै शाण्डिल्यै जयायै विजयायै रमायै दीक्षायै रेवत्यै दमयन्त्यै शीलायै सुकेशायै रम्भायै वासुदेवाय देवक्यै विष्णवे महादेवाय सर्व्वेभ्यो देवेभ्यः सर्व्वाभ्यो देवीभ्यः । ततो दूर्व्वां ध्यायेत् । * । ॐ नीलोत्पलदलश्यामां सर्व्वदेवशिरोधृताम् । विष्णुदेहोद्भवां पुण्याममृतैरभिषिञ्चिताम् ॥ सर्व्वदैवाजरां दूर्व्वाममरां विष्णुरूपिणीम् । दिव्यसन्तानसंदात्रीं धर्म्मार्थकाममोक्षदाम् ॥ एवं ध्यात्वा षोडशोपचारैः पूजयेत् । इदमासनं ॐ दूर्व्वायै नमः । एवं क्रमेण संपूज्य अष्टग्रन्थियुक्तडोरकं फलानि यज्ञोप- वीतादिकं दत्त्वा प्रणमेत् । “त्वं दूर्व्वेऽमृतनामासि पूजितासि सुरासुरैः । सौभाग्यसन्ततिं दत्त्वा सर्व्वकार्य्यकरी भव ॥ यथा शाखाप्रशाखाभिर्व्विस्तृतासि महीतले । तथा ममापि सन्तानं देहि त्वमजरामरम् ॥” ततो भोज्यमुत्सृजेत् । डोरकं वामहस्ते बद्ध्वा कथां शृणुयात् ॥ * ॥

अथ कथा । युधिष्ठिर उवाच । “व्रतमेकं समाचक्ष्व विचार्य्य मधुसूदन ! । येन सन्ततिविच्छेदो जायते न कदाचन ॥ श्रीकृष्ण उवाच । मासि भाद्रपदेऽष्टम्यां शुक्लपक्षे युधिष्ठिर ! । दूर्व्वाष्टमीव्रतं नाम या करोति पतिव्रता ॥ न तस्याः क्षयमाप्नोति सन्तानं साप्तपौरुषम् । नन्दते वर्द्धते नित्यं यथा दूर्व्वा तथा कुलम् ॥ युधिष्ठिर उवाच । कथमेषा समुत्पन्ना कस्माद्दूर्व्वा चिरायुषी । कस्माद्वन्द्या पवित्रा च लोके धन्या महीतले ॥ केन वा तद्व्रतं देव ! चरितं केन हेतुना ॥ श्रीकृष्ण उवाच । क्षीरोदसागरे पूर्ब्बं मथ्यमानेऽमृतार्थिना । विष्णुना बाहुजङ्घाभ्यां विधृतो मन्दरो गिरिः ॥ भ्रमता तेन वेगेन लोमान्याघर्षितानि वै । ऊर्म्मिभिस्तानि रोमाणि चोत्क्षिप्तानि तटा- न्तरे ॥ अजायत शुभा दूर्व्वा रम्या हरितशाद्बला । एवमेषा समुत्पन्ना दूर्व्वा विष्णुतनूद्भवा ॥ तस्या उपरि विन्यस्तं मथितामृतमुत्तमम् । देवदानवगन्धर्व्वयक्षविद्याधरोरगैः ॥ तत्र येऽमृतकुम्भस्य निपेतुर्व्वारिबिन्दवः । तैरियं स्पर्शमासाद्य दूर्व्वा चैवाजरामरा ॥ वन्द्या पवित्रा देवैस्तु सर्व्वदाभ्यर्च्चिता तथा । पूजयेत्तां प्रयत्नेन द्रव्यैर्नानाविधैरपि ॥ अष्टम्यां फलपुष्पैस्तु गुवाकैर्नारिकेलकैः । द्राक्षाहरीतकीभिश्च मोचकैर्जायकैस्तथा ॥ नागरङ्गैश्च जम्बीरैर्बीजपूरैश्च शोभनैः । दध्यक्षतैः पयोभिश्च धूपनैवेद्यदीपकैः ॥ मन्त्रेणानेन राजेन्द्र ! शृणुष्व कथितं मया । त्वं दूर्व्वेऽमृतनामासि वन्दितासि सुरासुरैः ॥ सौभाग्यं सन्ततिं दत्त्वा सर्व्वकार्य्यकरी भव । यथा शाखाप्रशाखाभिर्व्विस्तृतासि महीतले ॥ तथा ममापि सन्तानं देहि त्वमजरामरम् । एवमेव पुरा पार्थ ! पूजिता त्रिदशोत्तमैः ॥ तेषां पत्नीभिरनिशं भगिनीभिस्तथैव च । पूजिता च तथा गौर्य्या देव्या रत्या श्रिया तथा ॥ सरस्वत्या गङ्गया च दित्यादित्या सुशीलया । बिन्दुमत्या वेशवत्या इन्दुमत्या सुशीलया ॥ मन्दोदर्य्या चण्डिकया मायया दीक्षया तथा । मर्त्यलोके च रेवत्या दमयन्त्या सुशीलया ॥ सुकेशया घृताच्या च रम्भया मिश्रकेशया । मज्जनन्या मेनकया तथैव मानिकादिभिः ॥ स्त्रीभिरभ्यर्च्चिता दूर्व्वा सौभाग्यसुखदायिनी । स्नाताभिः शुचिवस्त्राभिर्दूर्व्वा संपूजिता जनैः ॥ दत्त्वा पिष्टानि विप्रेभ्यः फलानि विविधानि च । तिलपिष्टानि गोधूमधान्यपिष्टानि पायसम् ॥ भोजयित्वा सहृन्मित्रं सम्बन्धिस्वजनं तथा । ततो भुञ्जीत तच्छेषं स्वयं भक्त्या समाहिता ॥ नारी चैव प्रकुर्व्वीत चाष्टमीव्रतमुत्तमम् ।

सर्व्वतः सुखसौभाग्यपुत्त्रपौत्त्रादिभिर्युता ॥ मर्त्यलोके चिरं स्थित्वा चतुर्व्वर्गं गता पुनः । वसते रमया सार्द्धं यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ मेघावृतेऽम्बरतले विशदे च पक्षे याश्चाष्टमीव्रतमदो नभसीह कुर्य्युः । दूर्व्वां तदक्षततिलैः प्रतिपूजयेयु- स्ताः प्राप्नुयुः सकलसिद्धिसमृद्धिमृद्धिम् ॥” इति भविष्योत्तरे दूर्व्वाष्टमीव्रतकथा समाप्ता ॥ दूलिका, स्त्री, (दूली + स्वार्थे कन् । टाप् पूर्ब्ब- ह्रस्वश्च ।) नीली । इति शब्दरत्नावली ॥ दूली, स्त्री, (दूरं दूरत्वमस्या अस्तीति । दूर + अच् । रस्य लः । गौरादित्वात् ङीष् ।) नीली । इति शब्दरत्नावली ॥ दूश्यं, क्ली, (दूयते इति । भावे क्विप् । दूः स्वेदस्तां श्यायते अन्तर्भूतण्यर्थाद्गमयतीति । दू + श्यै + कः ।) दूष्यम् । वस्त्रगृहम् । इत्यमरटीका- सारसुन्दरी ॥ दूषकः, त्रि, (दूषयतीति । दुष् + णिच् + “ण्वुल्- तृचौ ।” ३ । १ । १३३ । इति ण्वुल् ।) दोषोत्पादकः । तत्पर्य्यायः । पांसनः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनौ । ९ । २३२ । “कूटशासनकर्त्तृंश्च प्रकृतीनाञ्च दूषकान् । स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश्च हन्याद्विट्सेविनस्तथा ॥”) दूषणः, पुं, (दूषयतीति । दूषि + ल्युः ।) रावण- भ्रातृखरसेनापतिः । इति रामायणम् ॥ (यथा, रघुः । १२ । ४६ । “असज्जनेन काकुस्थः प्रयुक्तमथ दूषणम् । न चक्षमे शुभाचारः स दूषणमिवात्मनः ॥” दूषि + भावे ल्युट् ।) दोषे, क्ली ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १७ । २४ । “वञ्चितोऽहं स्वयं पित्रा दूषणं कस्य दीयत ॥”) दूषणारिः, पुं, (दूषणस्य राक्षसस्य अरिः ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ दूषिः, स्त्री, (दूषयतीति । दुष + णिच् + “सर्व्व- धातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् ।) दूषिका । इति शब्दरत्नावली ॥ दूषिका, स्त्री, (दूषि + स्वार्थे कन् । टाप् । यद्बा, दूषि + ण्वुल् + टाप् अत इत्वञ्च ।) नेत्रमलम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६७ ॥ पिचुटि इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पिञ्चोडकम् २ दूषिः ३ दूषी ४ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दूषीका ५ पिञ्जेटः ६ पिज्जटः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनौ । ५ । १३५ । “वसाशुक्रमसृङ्मज्जामूत्रविट्घ्राणकर्णविट् । श्लेषाश्रुदूषिकास्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥”) तूलिका । इति मेदिनी । के, १०५ ॥ (दूषण- कर्त्री स्त्री । यथा, महाभारते । १२ । ३५ । ३० । “स्त्रियास्तथापचारिण्या निष्कृतिः स्याद- दूषिका । अपि सा पूयते तेन न तु भर्त्ता प्रदुष्यति ॥”) दूषितः, त्रि, (दुष् + णिच् + क्तः ।) प्राप्तदोषः । (यथा, महाभारते । १ । १४० । २६ ।

पृष्ठ २/७३८

“ततो बलमिति ख्यातं विज्ञाय दृढध्वन्विनाम् । दूषितः सहसा भावो धृतराष्ट्रस्य पाण्डुषु ॥”) मैथुनापवादयुक्तः । तत्पर्य्यायः । अभिशस्तः २ वाच्यः ३ क्षारितः ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १०० ॥ आक्षारितः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ दूषिता, स्त्री, (दूषित + टाप् ।) दूषणप्राप्ता कन्या । तत्पर्य्यायः । सस्वेदा २ धर्षकारिणी ३ प्रमादिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ दूषी, स्त्री, (दूषि + “कृदिकारादिति ।” वा ङीष् ।) दूषिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दूषीका, स्त्री, (दूषयतीति + दूषि + “कषिदूषि- भ्यामीकन् ।” उणां ४ । १६ । इति । ईकन् ततष्टाप् ।) दूषिका । इति शब्दरत्नावली ॥ दूषीविषं, क्ली, (दूषयतीति । दूषि + बाहुलकात् ईः । ततः कर्म्मधारयः ।) औषधादिभिरवीर्य्यं विषम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३८० ॥ आदि- पदात्दावाग्निवायुरौद्रशोषितविषम् । स्वभावतो गुणहीनं विषम् । अस्य गुणः । उदररोग- प्लीहगुल्मकुष्ठप्रमेहनाशित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ यथा, -- “जीर्णं विषघ्नौषधिभिर्हतं वा दावाग्निवातातपशोषितं वा । स्वभावतो वा गुणविप्रहीनं विषं हि दूषीविषतामुपैति ॥” इति माधवकरः ॥ दूष्यं, क्ली, (दूष्यते इति । दुष् + णिच् + “अचो- यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् । “दोषो णौ ।” ६ । ४ । ९० । इति उपधाया ऊत्वम् ।) वस्त्रम् । वस्त्रगृहम् । इति मेदिनी । ये, ३१ ॥ पूयम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २८८ ॥ दूष्यः, त्रि, (दुष + णिच् + यत् ।) दूषणीयः । इति मेदिनी । ये, ३१ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १६५ । ३२ । “स्त्रीरत्नं दुष्कुलाच्चापि विषादप्यमृतं पिबेत् । अदूष्या हि स्त्रियो रत्नमाप इत्येव धर्म्मतः ॥” निन्द्यः । इति त्रिकाण्डशेषः । ३ । ३ । ३१३ ॥ यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । ६ । ९ । “राज्योपघातं कुर्व्वाणा ये पापा राजवल्लभाः । एकैकशः संहता वा दूष्यांस्तान् परिचक्षते ॥”) दूष्या, स्त्री, (दूष्यते इति । दुष + णिच् + यत् + टाप् ।) हस्तिकक्षरज्जुः । काचदडि इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कक्षा २ वरत्रा ३ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २९८ ॥ चूषा ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ४२ ॥ दृ, ङ श आदरे । इति कविकल्पद्रुमः । (तुदां- आत्मं-सकं-अनिट् ।) आदरः प्रीत्या सम्भ्रमः । ङ श, द्रियते गुरुं लोकः । मानुबन्धोऽयमि- त्येके । इति दुर्गादासः ॥ दृक्, [श्] स्त्री, (पश्यत्यनेनेति । दृश् + करणे क्विप् ।) चक्षुः । इत्यमरः । २ । ६ । ९४ । (यथा, साहित्यदर्पणे । “दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः । विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुमो वामलोचनाः ॥”

भावे क्विप् ।) दर्शनम् । बुद्धिः । इति मेदिनी । शे, ८ ॥ (यथा, भागवते । २ । ९ । ५ । “तां नाध्यगच्छद्दृशमत्र सम्मतां प्रपञ्चनिर्म्माणविधिर्यया भवेत् ॥”) दृक्, [श्] त्रि, (पश्यतीति । दृश + कर्त्तरि क्विन् ।) वीक्षकः । इति मेदिनी । शे, ८ ॥ (यथा, भाग- वते । ४ । २२ । ९ । “यथा सर्व्वदृशं सर्व्व आत्मानं येऽस्य हेतवः ॥” ज्ञाता । इति शब्दरत्नावली ॥ दृकं, क्ली, (दीर्य्यते इति । दॄ विदारे + बाहु- लकात् कक् ह्रस्वश्च ।) छिद्रम् । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ दृकाणः, पुं, द्रेक्काणः । इति जातकः ॥ दृक्कर्णः, पुं, (दृशौ नेत्रावेव कर्णौ यस्य ।) सर्पः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३६९ ॥ यदाह कश्चित् । “दृक्कर्णो मशकः शिला सरसिजं बाणो जलौकाः शुकः शुभ्रांशुर्गणको कुलोत्तमबली पान्थो नभश्चातकः । वादी चक्रचरो वको मधुलिहो लालाटिको लम्पटः श्रीमद्भोज ! भवन्तु विंशतिरमी त्वद्वैरिणां सेवकाः ॥”) दृक्काणः, पुं, द्रेक्काणः । इति ज्योतिषम् ॥ दृक्प्रसादा, स्त्री, (दृशौ नेत्रौ प्रसादयतीति । दृश् + प्र + सद् + णिच् + अण् ।) कुलत्था । कुलत्थाञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृक्प्रिया, स्त्री, (दृशोर्नेत्रयोः प्रिया ।) शोभा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृक्श्रुतिः, पुं, (दृशौ एव श्रुती कर्णौ यस्य ।) सर्पः । इति हलायुधः ॥ दृगध्यक्षः, पुं, (दृशोर्नेत्रयोरध्यक्षः अधिष्ठातृदेवः ।) सूर्य्यः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दृग्गोलः, पुं, खगोलान्तर्गतगोलविशेषः । यथा, “खस्वस्तिके चाधः स्वस्तिके चान्तःकीलकौ कृत्वा तयोः प्रोतं श्लथं दृङ्मण्डलं कार्य्यं तत् पूर्ब्ब- वृत्तभ्यः किञ्चिन्न्यूनं कार्य्यं यथा खगोलान्तर्भ्रमति यद्येक एव ग्रहगोलस्तदैकमेव दृङ्मण्डलम् । यो यो ग्रहो यत्र यत्र वर्त्तते तस्य तस्योपरि परि- भ्राम्येदमेव विन्यस्य दृग्ज्याशङ्कादिकं दर्श- नीयम् । अथवा पृथक् पृथगष्टौ दृङ्मण्डलानि रचयेत् । तत्राष्टमं वित्रिभलग्नस्य तच्च दृक्क्षेप- मण्डलं तस्मिन् खगोले ध्रुवचिह्नयोर्नलिकाद्बयं बद्ध्वा तन्नलिकाधारमेव खगोलाद्बहिरङ्गुलत्रया- न्तरे दृग्गोलं रचयेत् । कथितैः खगोलवृत्तै- र्व्वक्ष्यमाणैर्भगोलवृत्तैः क्रान्तिमण्डलाद्यैर्यो निब- ध्यते स दृग्गोलः । यतोऽग्रा कुज्यासमशङ्क्वा- द्यक्षक्षेत्राणि द्विगोलजातानि भगोलवृत्तानि खगोलवृत्तमिलितानि उत्पद्यन्ते गोलबन्धे सम्यङ्नोपलक्ष्यत इति दृग्गोलः कृतः ।” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ दृग्विषः पुं, (दृशि नेत्रे विषं यस्य ।) नागः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३७८ ॥

दृढं, क्ली, (दृह वृद्धौ + क्तप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) लौहम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अति- शयः । इत्यमरः । ३ । १ । ७६ ॥ दृढः, त्रि, (दृह + क्तः । निपातनात् साधुः ।) स्थूलः । अतिशयः । प्रगाढः । (यथा, देवी- भागवते । १ । ६ । ३१ । “तदाकाशे श्रुतं ताभ्यां वाग्वीजं सुमनोहरम् । गृहीतञ्च ततस्ताभ्यां तस्याभ्यासो दृढः कृतः ॥”) बलवान् । इति मेदिनी । ढे, २ ॥ कठिनः । इत्यमरः । ३ । ३ । ४४ ॥ दृढः, पुं, रूपकभेदः । यथा, -- “दृढः प्रौढोऽथ खचरो विभवश्चतुरक्रमः । निशारुकः प्रतितालः कथिताः सप्त रूपकाः ॥” तल्लक्षणं यथा, -- “दृढाख्यः स्याल्लघुद्बन्द्बं ताले च हंसलीलके । चतुर्द्दशाक्षरैर्युक्तः शृङ्गारे परिकीर्त्तितः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (त्रयोदशमनो रौच्यस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, हरि- वंशे । ७ । ८३ । “सुनेत्रः क्षत्त्रवृद्धिश्च सुतपा निर्भयो दृढः । रौच्यस्यैते मनोः पुत्त्रा अन्तरे तु त्रयोदशे ॥”) दृढकण्टकः, पुं, (दृढानि कठिनानि कण्टकानि यस्य ।) क्षुद्रफलकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ धलआँकडा इति भाषा ॥ दृढकाण्डं, क्ली, (दृढं काण्डं यस्य ।) दीर्घरोहि- षकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढकाण्डः, पुं, (दृढः कठिनः काण्डो यस्य ।) वंशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढकाण्डा, स्त्री, (दृढः कठिनः काण्डो यस्याः ।) पातालगरुडीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढक्षुरा, स्त्री, (दृढः क्षुर इवाग्रभागो यस्याः । यद्वा, दृढः क्षुर इव फलमस्त्यस्या इति अर्श- आदिभ्योऽच् ततष्टाप् ।) वल्वजा । इति राज- निर्घण्टः ॥ दृढगात्रिका, स्त्री, (दृढं गात्रमस्याः । कप् । तत- ष्टापि अत इत्वम् ।) मत्स्यण्डी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ दृढग्रन्थिः, पुं, (दृढो ग्रन्थिर्यस्य ।) वंशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढच्छदं, क्ली, (दृढश्छदो यस्य ।) दीर्घरोहिषकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढतरुः, पुं, (दृढस्तरुर्वृक्षः ।) धववृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढतृणः, पुं, (दृढं कठिनं तृणं यस्य ।) मुञ्ज- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढतृणा, स्त्री, (दृढं तृणं यस्याः ।) वल्वजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढत्वक्, [च्] पुं, (दृढा त्वक् अस्य ।) यावनाल- शरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढदंशकः, पुं, (दृढं यथा तथा दशतीति । दन्श + ण्वुल् ।) जलजन्तुविशेषः । इति शब्दार्थकल्प- तरुः । हाङ्गर इति भाषा ॥

पृष्ठ २/७३९

दृढनीरः, पुं, (दृढं प्रचुरं नीरं यस्मिन्निति ।) नारिकेलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढपत्रः, पुं, (दृढानि कठिनानि पत्राणि यस्य ।) वंशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढपत्री, स्त्री, (दृढानि पत्राणि यस्याः । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) वल्वजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढपादा, स्त्री, (दृढः पादो मूलं यस्याः ।) यव- तिक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढपादी, स्त्री, (दृढः कठिनः पादो मूलं यस्याः ।) गौरादित्वात् ङीष् ।) भूम्यामली । इति राज- निर्घण्टः ॥ दृढप्ररोहः, पुं, (दृढः प्ररोहोऽङ्कुरो यस्य ।) प्लक्ष- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढफलः, पुं, (दृढं कठिनं फलं यस्य ।) नारिकेल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढबन्धिनी, स्त्री, (दृढं यथा तथा बध्नातीति । बन्ध + णिनिः । ङीप् ।) श्यामालता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दृढमुष्टिः, पुं, (दृढा मुष्टिर्धारणाय यस्य ।) खड्- गादिः । (दृढा दानाद्यभावात् कठिना मुष्टि- र्यस्य ।) कृपणे, त्रि । इति विश्वः । टे, ६५ ॥ (दृढमुष्टिधारकः । यथा, हरिवंशे । २० । ९८ । “निगृहीतः कन्धरायां शिशुना दृढमुष्टिना ॥”) दृढमूलः, पुं, (दृढं मूलं यस्य ।) मुञ्जतृणम् । मन्थानकतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नारि- केलः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ दृढरङ्गा, स्त्री, (दृढः स्थिरः रङ्गो रागो यस्याः ।) स्फटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढलता, स्त्री, (दृढा कठिना लता ।) पाताल- गरुडी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढलोमा, [न्] पुं, (दृढानि लोमानि यस्य ।) शूकरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कठिनलोमयुक्ते, त्रि ॥ दृढवल्कलः, पुं, (दृढं वल्कलं त्वग् यस्य ।) लकुचः । पूगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढवल्का, स्त्री, (दृढं वल्कं यस्याः ।) अम्बष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढवीजः, पुं, (दृढं वीजमस्य ।) चक्रमर्द्दः । वदरः । वर्व्वूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृढसन्धिः, त्रि, (दृढः स्थूलः सन्धिर्यस्य ।) निश्छिद्रः । तत्पर्य्यायः । संहतः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ७५ ॥ दृढसूत्रिका, स्त्री, (सूत्रमस्त्यस्या इति । सूत्र + ठन् । दृढा कठिना सूत्रिका चेति कर्म्मधारयः ।) मूर्व्वा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दृढस्कन्धः, पुं, (दृढः स्कन्धो यस्य ।) क्षीरिका- वृक्षः । इति जटाधरः ॥ (दृढस्कन्धविशिष्टे, त्रि ॥) दृढाङ्गं, क्ली, (दृढं अङ्गं यस्य । तदितरपदा- र्थादस्य कठिनत्वात् तथात्वम् ।) हीरकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कठिनाङ्गविशिष्टे, त्रि ॥) दृतः, त्रि, (दृ + क्तः ।) आदृतः । आदरार्थ- दृधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥

दृता, स्त्री, (द्रियते स्मेति । दृ + कर्म्मणि क्तः । टाप् । भिषग्भिर्बहुव्याधिप्रयोगेषु कृतादरत्वा- दस्याः तथात्वम् ।) जीरकः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ दृतिः, पुं, (दृणातीति । द विदारे + “दृणाते- र्हस्वश्च ।” उणां । ४ । १८३ । इति तिः ह्रस्वश्च ।) चर्म्मपुटकः । अस्य पर्य्यायः । स्वल्लः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९१ ॥ (यथा, मनुः । २ । ९९ । “इन्द्रियाणान्तु सर्व्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पात्रादिवोदकम् ॥”) मत्स्यः । इति मेदिनी । ते, २६ ॥ (गलकम्बलः । यथा, महाभारते । १३ । ७९ । १८ । “सवतसां पीवरीं दत्त्वा दृतिकण्ठामलङ्कृताम् । वैश्वदेवमसंवाधं स्थानं श्रेष्ठं प्रपद्यते ॥” “दृतिकण्ठां प्रलम्बगलकम्बलाम् ।” इति तट्टी- कायां नीलकण्ठः ॥ मेघः । इति निघण्टुः । १ । १० ॥ यथा, ऋग्वेदे । ७ । १०३ । २ । “दिव्या आपो अभि यदेनमायन् दृतिं न शुष्कं सरसी शयानम् ॥”) दृतिधारकः, पुं, (दृतिश्चर्म्मपुटकस्तदाकारं धारय- तीति । धारि + “ण्वुल् तृचौ ।” ३ । १ । १३३ । इति ण्वुल् ।) वृक्षविशेषः । आकनपाता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आनन्दी २ मूषि- कारावूः ३ वामनः ४ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दृतिहरिः, पुं, (दृतिं चर्म्ममयद्रव्यं हरतीति । दृति + हृ + “हरतेर्दितिनाथयोः पशौ ।” ३ । २ । २५ । इति इन् ।) कुक्कुरः । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ दृन्, व्य, हिंसा । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ दृन्फ, प श उत्क्लेशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) दन्त्यवर्गतृतीयादिः । सप्तमस्वरी । प श, दृम्फति । श, दृफति चौरं राजा क्लिश्नातीत्यर्थः । ददृम्फ ददर्फ । इति दुर्गादासः ॥ दृन्भूः, स्त्री, (दृम्फतीति । दृन्फ + “अन्दूदृन्भू- जम्बूकम्बूकफेलूकर्कन्धूदिधिषूः ।” उणां । १ । ९५ । इति कूप्रत्ययान्तो निपातितः ।) सर्पः । चक्रम् । इति मेदिनी । भे, ५ ॥ (क्वचित् दृन्फूरिति पाठोपि दृश्यते ॥) दृन्भूः, पुं, (दृन्फ + कूः । निपातनात् साधुः ।) वज्रम् । सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ राजा । इति शब्दरत्नावली ॥ अन्तकः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ दृप, कि सन्दीपने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे-भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कि, दर्पयति दर्पति । इति दुर्गादासः ॥ दृप, ञ य ऊ इर् हर्षे । गर्व्वे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (दिवां-उभं-अकं-वेट् ।) ञ, दृप्तो- ऽस्ति । य, दृप्यति । ऊ, दर्पिष्यति दर्प्स्यति । इर्, अदृपत् अद्राप्सीत् अद्रार्प्सीत् अदर्पीत् । इति दुर्गादासः ॥

दृप, श वाधने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) श, दृपति दर्पिता । वाधनं विहतिः । इति दुर्गादासः ॥ दृप्तः, त्रि, (दृप्यतीति । दृप् + वर्त्तमाने कर्त्तरि क्तः ।) गर्व्वितः । इति धरणिः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १ । १६२ । “यदाश्रौषं कालकेयास्ततस्ते पौलोमानो वरदानाच्च दृप्ताः । दैवैरजेया निर्ज्जिताश्चार्ज्जुनेन तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ! ॥”) दृप्रः, त्रि, (दृपति वाधते इति । दृप् + “स्फायि- तञ्चीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् ।) दृप्तः । इत्युणादिकोषः ॥ (बलवान् । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) दृफ, प श उत्क्लेशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं--सेट् ।) प श, दृम्फति । श, दृफति चौरं राजा क्लिश्नातीत्यर्थः । ददर्फ । इति दुर्गादासः ॥ दृब्धः, त्रि, (दृभ्यते ग्रथ्यते इति । दृभ + कर्म्मणि क्तः ।) ग्रथितः । इत्यमरः । ३ । १ । ८६ ॥ (दृभ + कर्त्तरि क्तः ।) भीतः । इति भयाथ- दृभधातुदर्शनात् ॥ दृभ, ई कि भये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-अकं-सेट् ।) कि, दर्भयति दर्भति । ई, दृब्धः । रमानाथस्तु दृ भी इति घातुद्वयं मत्वा दारयति दरति भाययति भयति इत्याह । इति दुर्गादासः । दृभ, श ई कि गुम्फने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-चुरां पक्षे भ्वां-सकं-सेट् ।) श, दृभति । ई, दृब्धः । कि, दर्भयति दर्भति । गुम्फनं ग्रन्थ- नम् । इति दुर्गादासः ॥ दृम्प, ञ क ङ संघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-उभं-आत्मं च-सकं-सेट् ।) ओष्ठ्य- वर्गशेषोपधः । सप्तमस्वरी । ञ क, दृम्पयति दृम्पयते । ङ, दृम्पयते । संघातो राशीकर- णम् । एषः कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ दृम्फूः, स्त्री, (दृम्फति क्लिश्नातीति । दृन्फ + “अन्दूदृम्फूजम्ब्विति ।” उणां । १ । ९५ । इति कूः । निपातनात् साधुः ।) सर्पः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ दृम्भूः, स्त्री, (दृम्फतीति + दृन्फ + कूः । निपात- नात् साधुः ।) दृन्भूः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ दृश, इर् औ प्रेक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-अनिट् ।) इर्, अदर्शत् अद्राक्षीत् । औ, द्रष्टा । प्रेक्षश्चाक्षुषज्ञानम् । पश्यति चन्द्रं लोकः । ततः स ददृशे च तौ इति व्यतीहारे आत्मनेपदम् । कदा द्रक्ष्येऽहं परमेश्वरि त्रिपथगे भागरथि ! स्वं वपुरिति गणकृतानित्यत्वात् । इति दुर्गादासः ॥ दृशत्, [द्] स्त्री, (दृषत् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पाषाणः । इत्यमरः । २ । ३ । ४ ॥ निष्पेषणशिलापट्टम् । इति मेदिनी । दे, ३२ ॥

पृष्ठ २/७४०

दृशद्वती, स्त्री, (दृशत् पाषाणोऽस्त्यस्यामिति । दृशत् + मतुप् मस्य वः ।) नदीविशेषः । सा आर्य्यावर्त्तस्य पूर्ब्बसीमा । (यथा, महा- भारते । ३ । ८३ । ४ । “दक्षिणेन सरस्वत्या दृषद्बत्युत्तरेण च । ये वसन्ति कुरुक्षेत्रे ते वसन्ति त्रिपिष्टपे ॥”) कात्यायनी । इति मेदिनी । ते, १९८ ॥ दृशा, स्त्री, (दृश् + पाक्षिकटाप् ।) चक्षुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दृशाकाङ्क्ष्यं, क्ली, (दृशा दृशया वा आकाक्ष्यं अभिलषणीयम् ।) पद्मम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दृशानं, क्ली, (दृश्यते अनेनेति । दृश् + आ- नच् ।) ज्योतिः । इति मेदिनी । ने, ७५ ॥ दृशानः, पुं, (पश्यतीति । दृश् + “युधिबुधिदृशः किच्च ।” उणां । २ । ९० । इति आनच् । स च कित् ।) आचार्य्यः । इत्युणादिकोषः ॥ लोकपालः । ब्राह्मणः । उपाध्यायः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ विरोचनः । इति मेदिनी । ने, ७५ ॥ (दृश्यते इति । कर्म्मणि आनच् । दृश्यमाने, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ४५ । ८ । “दृशानो रूक्म उर्विया व्यद्यौद्दुर्म्मर्षमायुः श्रिये रुचानः ॥”) दृशिः, स्त्री, (दृश्यतेऽनयेति । दृश् + इन् । स च कित् । वा ङीष् ।) चक्षुः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, -- दृशी, स्त्री, (दृश्यतेऽनयेति । दृश् + इन् । स च कित् । वा ङीष् ।) चक्षुः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, -- “किं सम्भूतं रुचिरयोर्द्विजशृङ्गयोस्ते मध्ये कृशो वहसि यत्र दृशिः श्रिता मे ॥” इति भागवते । ५ । २ । १२ । चेतनः पुरुषः । यथा, पातञ्जलसूत्रम् । २ । २५ । “तदभावात् संयोगाभावो हानं तद्दृशेः कैव- ल्यम् ।” “तस्या अविद्याया अभावात् नाशात् संयोगा- भावः संयोगस्य नाशो भवतीति शेषः । तच्च हानं संयोगविगमः । दृशेः पुरुषस्य कैवल्यं मुक्तिरिति चोच्यते ॥” दृक्शक्तिः । यथा, तत्रैव । २ । २० । “द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ।” दृशिमात्र इति दृक्शक्तिरेव विशेषेण परामृ- ष्टेत्यथः ।” इति भाष्यम् ॥ दर्शनम् । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ८० । ५ । “एषा शुद्रा न तन्वो विदानोर्द्ध्वेव स्नाती दृशये नो अस्थात् ॥” “दृशये दर्शनाय” इति तद्भाष्ये सायनः ॥”) दृशोपमं, क्ली, (दृशाया नेत्रस्य उपमा यत्र ।) श्वेतपद्मम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दृश्यं, त्रि, (दृश्यते इति । दृश् + कर्म्मणि क्यप् ।) दर्शनीयम् । द्रष्टव्यम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १३० । ५ । “एष वै चममोद्भेदो यत्र दृश्या सरस्वती ॥” काशविशेषे, क्ली । यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । १ । “दृश्यश्रव्यत्वभेदेन पुनः काव्यं द्बिधा मतम् । दृश्यं तत्रामिनेयं तत्रूपारोपात्तु रूपकम् ॥”)

दृषत्, [द्] स्त्री, (दीर्य्यते असाविति । द + “दृणातेः षुग् ह्रस्वश्च ।” उणां १ । १३१ । इति अदिः षुक् ह्रस्वश्च ।) पाषाणः । (यथा, मेध- दूते । ५७ । “तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्द्धेन्दुमौलेः शश्वत्सिद्धैरुपचितबलिं भक्तिनम्रः परीयाः ॥”) निष्पेषणशिला । इति मेदिनी । दे, ३२ ॥ (“मांसं निरस्थि सुस्विन्नं पुनर्दृ षदि चूर्णितम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अः ॥) दृषत्सारं, क्ली, (दृषदः पाषाणस्य सार इव सारो यत्र ।) मुण्डायसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृष्टं, क्ली, (दृष् + कर्म्मणि क्तः ।) स्वपरचक्रज- भयम् । इत्यमरः । २ । ८ । ३० ॥ ईक्षिते, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । “दृष्टदोषेऽपि विषये ममत्वाकृष्टचेतनः ॥” दृष्टरजाः, [स्] स्त्री, (दृष्टं रजो यस्याः ।) प्राप्त- रजस्का । तत्पर्य्यायः । मध्यमा २ । इत्यमरः । २ । ६ । ८ ॥ प्रौढा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दृष्टान्तः, पुं, (दृष्टः अन्तो निश्चयो यस्मिन् ।) उदाहरणम् । (यथा, माघे । २ । ३१ । “तृप्तियोगः परेणापि महिम्ना न महात्मनाम् । पूर्णश्चन्द्रोदयाकाङ्क्षी दृष्टान्तोऽत्र महार्णवः ॥”) शास्त्रम् । मरणम् । इति मेदिनी । ते, ११५ ॥ (अलङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ६९८ । “दृष्टान्तस्तु सधर्म्मस्य वस्तुनः प्रतिविम्बनम् ॥” सधर्म्मस्येति प्रतिवस्तूपमाव्यवच्छेदः । अयमपि साधर्म्म्यवैधर्म्याभ्यां द्विधा । क्रमेणोदाहरणं यथा, -- अविदितगुणापि सत्कविभणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम् । अनधिगतपरिमलापि हि हरति दृशं मालती- माला ॥”) दृष्टिः, स्त्री, (पश्यत्यनेनेति । दृश् + करणे क्तिन् ।) चक्षुः । इत्यमरः । २ । ६ । ९३ ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे । ३ । ६८ । “दृष्टा दृष्टिमधोददाति कुरुते नालापमाभा- षिता ॥”) बुद्धिः । (दृश् + भावे + क्तिन् ।) दर्शनम् । इति मेदिनी । टे, १० ॥ (यथा, मनुः । ६ । ४६ । “दृष्टिपूतं क्षिपेत् पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् ॥”) ग्रहाणां दृष्टिकथनम् । यथा, तृतीयगृहे दशमगृहे च शनेः पूर्णदृष्टिरन्येषां पाददृष्टिः । पञ्चमगृहे नवमगृहे च गुरोः पूर्ण- दृष्टिरन्येषामर्द्धदृष्टिः । चतुर्थगृहे अष्टमगृहे च कुजस्य पूर्णदृष्टिरन्येषां त्रिपाददृष्टिः । सप्तम- गृहे सर्व्वेषां पूर्णदृष्टिः । पञ्चमगृहे सप्तमे नवमे द्वादशे च राहोः पूर्णदृष्टिः । द्वितीये दशमे च त्रिपाददृष्टिः । तृतीये षष्ठे चतुर्थे अष्टमे चार्द्ध- दृष्टिः ॥ * ॥ ग्रहाणां दृष्ट्यभावनिर्णयो यथा, -- स्थितिभवने एकादशे च राहोर्दृष्ट्यभावः । स्थितिभवने द्बितीये षष्ठे एकादशे द्बादशे

चान्येषां दृष्ट्यभावः ॥ * ॥ एषां प्रमाणं यथा, -- “तृतीये दशमे चैव पाददृष्टिरुदाहृता । अर्द्धदृष्टिश्च नवमे पञ्चमे च प्रकीर्त्तिता ॥ चतुर्थे चाष्टमे चैव पादोना परिकीर्त्तिता । सप्तमे परिपूर्णा च फलमेवं प्रकल्प्यते ॥ तृतीयदशमावार्किः पश्यन् पूर्णफलप्रदः । त्रिकोणगान् गुरुश्चैव चतुर्थाष्टमगान् कुजः ॥ सुतमदननवान्त्ये पूर्णदृष्टिः सुरारे- र्युगलदशमराशौ दृष्टिमात्रात्रयार्हः । सहजरिपुचतुर्थेष्वष्टमे चार्द्धदृष्टिः स्थितिभवनमुपान्त्यं नैव दृश्यं हि राहोः ॥ स्वस्थानञ्च द्बितीयञ्च षष्ठमेकादशन्तथा । द्वादशाख्यं न पश्यन्ति शेषं पश्यन्ति ते ग्रहाः ॥” इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ दृष्टिकृत्, क्ली, (दृष्टिं दृष्टिप्रसादं करोतीति । कृ + क्विप् तुगागमश्च । अतीवशोभया लोकानां नेत्राकर्षकत्वादस्य तथात्वम् ।) स्थलपद्मम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (दर्शनकारके, त्रि ॥) दृष्टिकृतं, क्ली, (दृष्ट्यै दर्शनाय कृतमिव । अतीव- शोभाकरत्वात् तथात्वम् ।) स्थलपद्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ दृष्टिगुणः, पुं, (दृष्ट्या गुण्यते अभ्यस्यते यत्र । गुणत् क अभ्यासे + घञ् ।) बाणादिलक्ष्यम् । इति शब्दमाला ॥ दृष्टिबन्धुः, पुं, (दृष्टेश्चक्षुषो बन्धुरिव ।) खद्योतः । इति शब्दरत्नावली ॥ दृष्टिविक्षेपः, पुं, (दृष्टेर्विक्षेपः ।) कटाक्षः । इति हलायुधः ॥ दृह, वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) सप्तमस्वरी दर्हति । इति दुर्गादासः ॥ दृह, इ वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) सप्तमस्वरी । इ, दृंह्यते । इति दुर्गादासः ॥ दृहितः, त्रि, दृहधातोः कर्त्तरि क्तेन निष्पन्नः । वृद्धि- प्राप्तः ॥ दॄ, गि भियि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां-परं- अकं-सेट् ।) गि, दृणाति दीर्णः दीर्णिः । भियि भये । इति दुर्गादासः ॥ दॄ, म भियि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) म, दरयति । भियि भये । इति दुर्गा- दासः ॥ दॄ, य गि विदारे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- क्र्यां च-परं-सकं-सेट् ।) य, दीर्य्यति । गि, दृणाति दीर्णः दीर्णिः । इति दुर्गादासः ॥ दे, ङ पालने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-अनिट् ।) ङ, दीनान् यो दयते नित्यम् । इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ देदीप्यमानः, त्रि, पुनःपुनरतिशयेन वा दीप्यते यः । (दीप + यङ् + शानच् ।) अतिशय- दीप्तिविशिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ देयं, त्रि, (दा + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् । “ईद्यति ।” ६ । ४ । ६५ । इति

पृष्ठ २/७४१

ईत् ।) दातव्यम् । दानीयम् । इति व्याकरणम् ॥ यथा, हितोपदेशे । १ । ३६ । “उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी- र्दैवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति ॥”) देव, ऋ ङ देवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) देवनमिह क्रीडा । ऋ, अदिदेवत् । ङ, देवते बालः कन्दुकैर्नित्यमिति हलायुधः । देवनमिह रोदनमिति भट्टमल्लः । इति दुर्गादासः ॥ देवं, क्ली, (दीव्यत्यनेनेति । दिव + करणे घञ् ।) इन्द्रियम् । इति मेदिनी । वे, १२ ॥ (यथा, मुण्डकोपनिषदि । ३ । १ । ८ । “न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्म्मणा वा । ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्व- स्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः ॥”) देवः, पुं, (दीव्यति आनन्देन क्रीडतीति । दिव + अच् ।) देवता । (यथा, मनुः । ३ । ११७ । “देवानृषीन् मनुष्यांश्च पितन् गृह्याश्च देवताः । पूजयित्वा ततः पश्चात् गृहस्थः शेषभुग् भवेत् ॥”) नाठ्योक्तौ राजा । इत्यमरः । १ । ७ । १३ ॥ राजा । (यथा, कादम्बरी । १८ । “सकलभूतलरत्नभूतोऽयं वैशम्पायनो नाम शुकः । सर्व्वरत्नानामुदधिरिव देवो भाजन- मिति कृत्वैनमादायास्मत्स्वामिदुहिता देवपाद- मूलमायाता तदयमात्मीयः क्रियतामिति ॥”) मेघः । इति मेदिनी । वे, १२ ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २३५ । २३ । “क्षेत्रे सुकृष्टे ह्युपिते च बीजे देवे च वर्षत्यृतुकालयुक्तम् ॥” केचित्तु देवशब्देन इन्द्र इति व्याचक्षते ॥) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ब्राह्मणाना- मुपाधिभेदः । यथा, स्मृतिः । “देवपूर्ब्बं नराख्यं स्यात् शर्म्मवर्म्मादिसंयुतम् ॥” (ऋत्विक् । यथा, ऋग्वेदे । ९ । ९६ । ६ । “ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीना- मृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम् ॥” “देवानां स्तोत्रकारिणामृत्विजां ब्रह्मा ब्रह्मा- ख्यर्त्विक्स्थानीयो भवति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) कायस्थादीनां पद्धतिविशेषः । तस्य विवरणं कायस्थशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (त्रि, दाता । द्योतयिता । दीपयिता । यथा, ऋग्वेदे । १ । १ । १ । “अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् ॥” “देवशब्दो दानदीपनद्योतनानामन्यतममर्थ- माचष्टे । यज्ञस्य दाता दीपयिता द्योतयिता यमग्निरित्युक्तं भवति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५४ । “उद्भवः क्षोभणो देवः श्रीगर्भः परमेश्वरः ॥” “दीव्यति यत् क्रीडति सर्गादिति विजिगीषति असुरान् व्यवहरति सर्व्वभूतेष्वात्मतया द्योतते स्तूयते स्तुत्यैः सर्व्वत्र गच्छति तस्माद्देवः । एको- देव इति मन्त्रवर्णात् ॥” इति तद्भाष्ये शङ्करः ॥

महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ९८ । “परश्वधायुधो देवः अनुकारी सुबान्धवः ॥”) देवकः, पुं, यदुवंशीयराजविशेषः । स श्रीकृष्णस्य मातामहः । इति श्रीभागवतम् ॥ (अयन्तु गन्धर्व्वपतेरंशावतारः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ६९ । “यस्त्वासीद्देवको नाम देवराजसमद्युतिः । स गन्धर्व्वपतिर्मुख्यः क्षितौ जज्ञे नराधिपः ॥”) देवकर्द्दमः, पुं, (देवप्रियः कर्द्दम इव ।) सुगन्धि- द्रव्यविशेषः । स श्रीखण्डागुरुकर्पूरकुङ्कुमसंमि- श्रितैर्भवति । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवकात्मजा, स्त्री, (देवकस्य आत्मजा कन्या ।) देवकी । इति शब्दरत्नावली ॥ देवकाष्ठं, क्ली, (देवप्रियं काष्ठम् ।) देवदारु । इति रत्नमाला ॥ देवदारुप्रभेदः । तत्पर्य्यायः । पूतिकाष्ठम् २ भद्रकाष्ठम् ३ सुकाष्ठकम् ४ स्निग्ध- दारुकम् ५ काष्ठदारु ६ । अस्य गुणाः । तिक्त- त्वम् । उष्णत्वम् । रूक्षत्वम् । श्लेष्मानिलापह- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवकिरी, स्त्री, (देवं मेघं किरतीति । कॄ + “इगुप- धज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) मेघरागस्य भार्य्या । यथा, -- “ललिता मालसी गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥” अस्याः स्वरूपं यथा, -- “भ्रमन्ती नन्दने श्यामा पुष्पप्रचयतत्परा । ख्याता देवकिरी ह्येषा करार्पितसखीकरा ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ देवकी, स्त्री, (देवक + ङीष् ।) देवकराजकन्या । सा वसुदेवपत्नी श्रीकृष्णमाता । तत्पर्य्यायः । दैवकी २ कृष्णजननी ३ देवकात्मजा ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ इयं कश्यपपत्नी अदित्यंश- जाता । यथा, -- “देवकी रोहिणी चेमे वसुदेवस्य धीमतः । रोहिणी सुरभिर्देवी अदितिर्देवकी ह्यभूत् ॥” अपि च । “कश्यपो वसुदेवश्च देवमाता च देवकी । पूर्ब्बपुण्यफलेनैव संप्राप श्रीहरिं सुतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ देवकीनन्दनः, पुं, (देवक्या नन्दनः ।) श्रीकृष्णः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । १ । ८ । २१ । “कृष्णाय वासुदेवाय देवकीनन्दनाय च । नन्दगोपकुमाराय गोविन्दाय नमो नमः ॥” क्वचिदीकारस्य ह्रस्वोऽपि दृश्यते । यथा, महा- भारते । २ । २४ । ३१ । “नैतच्चित्रं महाबाहो ! त्वयि देवकिनन्दने ॥”) देवकीसूनुः, पुं, (देवक्याः सूनुः पुत्त्रः ।) श्रीकृष्णः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३२ ॥ (यथा, भविष्ये । “तुष्ट्यर्थं देवकीसूनोर्जयन्ती संज्ञकं व्रतम् । कर्त्तव्यं चिन्त्यमानेन भक्त्या भक्तजनैः सह ॥”) देवकुरुम्बा, स्त्री, महाद्रोणा । इति राजनिर्घण्टः ॥

देवकुलं, क्ली, (देवाय कोलतीति । कुल सङ्घाते + कः ।) विनामुखम् । इति हारावली । १९८ ॥ देउल इति भाषा ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १२ । १२७ । “सोऽहं दारिद्रसन्तप्तस्तत्र नारायणाग्रतः । निराहारः स्थितोऽकार्षं गत्वा देवकुलं तपः ॥”) अस्य विवरणं चैत्यशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ देवकुसुमं, क्ली, (देवप्रियं कुसुमं पुष्पं यस्य ।) लवङ्गम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२५ ॥ देवखातं, क्ली, (देवेन खातम् । अकृत्रिमत्वादस्य तथात्वम् ।) देवखातकम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, मनुः । ४ । २०३ । “नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च । स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्भप्रस्रवणेषु च ॥”) देवखातकं, क्ली, पुं, (देवखातमेव । स्वार्थे कन् ।) अकृत्रिमजलाशयः । अपौरुषेयं देवकुण्ड- मित्यन्ये । इति सुभूतिः ॥ नागादिकुण्डमकृत्रिम- मिति स्वामी ॥ तत्पर्य्यायः । आखातम् २ । इति भरतः ॥ अखातम् । इत्यमरः । १ । १० । २७ ॥ दैवविनिर्म्मितम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ गुहा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ देवखातविलं, क्ली, (देवखातं अकृत्रिमं विलम् । नित्यकर्म्मधारयः ।) गुहा । इत्यमरः । २ । ३ । ६ ॥ देवगन्धा, स्त्री, (देवप्रियो गन्धो यस्याः ।) महा- मेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवगान्धारी, स्त्री, श्रीरागस्य भार्य्या । यथा, -- “गान्धारी देवगान्धारी मालवश्रीश्च सारवी । रामकिर्य्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ अस्या गानसमयः शिशिर ऋतौ तृतीयप्रहरा- वधिरात्र्यर्द्धपर्य्यन्तम् ॥ देवगायनः, पुं, (देवानां गायनः ।) गन्धर्व्वः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९७ ॥ देवगिरी, स्त्री, रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ सा सोमेश्वरमते वसन्तरागस्य भार्य्या वसन्त- ऋतौ सदा गेया । भरतमते हिन्दोलरागपुत्त्र- नागध्वनिभार्य्या । सङ्गीतदर्पणमते तु नटकल्याण- भार्य्या । अस्याः स्वरूपं यथा, अत्यभिरामघन- श्यामतनुः उत्तुङ्गपीनस्तनी हारकण्ठभूषणा स्त्रीपङ्क्तिमध्यस्था मत्तचकोरनयना सुभङ्ग्यङ्गी च । अस्या गानसमयः हेमन्ते दिवाचतुर्थ- प्रहरावधिरात्र्यर्द्धपर्य्यन्तम् ॥ देवगुरुः, पुं, (देवानां गुरुः ।) बृहस्पतिः । इति पुराणम् ॥ (देवानां गुरुः पिता । कश्यपः । यथा, हरिवंशे । २४९ । ८ । “अपश्यन् कश्यपं तत्र मुनिं दीप्ततपोनिधिम् । आद्यं देवगुरुं दिव्यं क्लिन्नं त्रिषवणाम्बुभिः ॥”) देवगृहं क्ली, (देवानां सूर्य्यादीनां गृहमिव ।) सूर्य्यचन्द्रादीनां ज्योतिर्म्मण्डलानि । यथा, -- “मन्वन्तरेषु सर्व्वेषु ऋक्षे सूर्य्यग्रहाश्रयात् । तानि देवगृहाणि स्युः स्थानाख्यानि भवन्ति हि ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥

पृष्ठ २/७४२

देवालयः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४ । १०२ । “शून्ये देवगृहे देहमिन्द्रदत्तस्य रक्षितुम् ॥”) देवचिकित्सकौ, पुं, (देवानां चिकित्सकौ ।) अश्विनीकुमारौ । इति हलायुधः ॥ द्विवच- नान्तोऽयम् ॥ देवच्छन्दः, पुं, (देवैश्छन्द्यते आकाङ्क्ष्यते इति । छन्द + घञ् ।) हारविशेषः । स शतयष्टिकः । इत्यमरः । २ । ६ । १०५ ॥ अष्टोत्तरशत- यष्टिकोऽयमिति केचित् । इति भरतः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ८१ । ३२ । “शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता । अष्टाष्टकोऽर्द्धहारो रश्मिकलापश्च नवषट्कः ॥”) देवजग्धं, क्ली, (देवैरद्यते इति । अद् + क्तः । “अदोजग्धिर्लप्तिकिति ।” २ । ४ । ३६ । इति जग्ध्यादेशः ।) देवजग्धकम् । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २५७ ॥ देवजग्धकं, क्ली, (देवजग्ध + स्वार्थे कन् ।) कत्तृ- णम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६६ । देवटः, त्रि, (दिव्यतीति । दिव + “शकादिभ्यो- ऽटन् ।” उणां । ४ । ८१ । इति अटन् ।) शिल्पी । इत्युणादिकोषः ॥ देवट्टी, स्त्री, (देवं देवशब्दं अट्टते अतिक्राम- तीति । अट्ट + अण् । शकन्ध्वादित्वादलोपः । गौरादित्वात् ङीष् ।) गङ्गाचिल्ली । इति हारावली । ८५ ॥ देवतरुः, पुं, (देवानां तरुः ।) मन्दारः । पारि- जातः । सन्तानः । कल्पवृक्षः । हरिचन्दनम् । इत्यमरः । १ । १ । ५३ ॥ चैत्यवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ देवता, स्त्री, (देव एव । स्वार्थे तल् ।) देवं द्युतिं क्रीडांवा तनोति या । तत्पर्य्यायः । अमरः २ निर्ज्जरः ३ देवः ४ त्रिदशः ५ विबुधः ६ सुरः ७ सुपर्व्वा ८ सुमनाः ९ त्रिदिवेशः १० दिवौकाः ११ आदितेयः १२ दिविषत् १३ लेखः १४ अदिति- नन्दनः १५ आदित्यः १६ ऋभुः १७ अस्वप्नः १८ अमर्त्यः १९ अमृतान्धाः २० बर्हिर्मुखः २१ क्रतुभुक् २२ गीर्व्वाणः २३ दानवारिः २४ वृन्दारकः २५ दैवतम् २६ । इत्यमरः । १ । १ । ९ ॥ स्वाहाभुक् २७ दनुजद्विट् २८ द्युषत् २९ दौषत् ३० स्वर्गी ३१ शौभः ३२ निलिम्पः ३३ सुचि- रायुः ३४ स्थिरः ३५ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्याः संख्या त्रयस्त्रिंशत्कोटयः । यथा, -- “सदारा विबुधाः सर्व्वे स्वानां स्वानां गणैः सह । त्रैलोक्ये तत्त्रयस्त्रिंशत्कोटीसंख्या यथा भव ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डम् ॥ * गणदेवता यथा, -- “आदित्यास्तुषिता विश्वसाध्याभास्वरमारुताः । महाराजिकरुद्राश्च वसवो गणदेवताः ॥ आदित्या द्वादश प्रोक्तास्तुषितास्त्रिंशदेव हि । विश्वेदेवा दश प्रोक्ताः साध्या द्वादश कीर्त्तिताः ॥ आभास्वराश्चतुःषष्टिर्वाताः पञ्चाशदूनकाः । महाराजिकनामानो द्वे शते विंशतिस्तथा ।

रुद्रा एकादश प्रोक्ता वसवोऽष्टौ समीरिताः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तेषां चत्वारो वर्णा यथा, -- “आदित्याः क्षत्त्रियास्तेषां विशश्च मरुतस्तथा । अश्विनौ च स्मृतौ शूद्रौ तपस्युग्रे समास्थितौ ॥ स्मृतास्त्वाङ्गिरसा देवा ब्राह्मणा इति निश्चयः । इत्येतत् सर्व्वदेवानां चातुर्व्वर्ण्यं प्रकीर्त्तितम् ॥” इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ * ॥ वैष्णवानां पञ्चदेवता यथा, -- “यत्र यत्र सुराः पूज्या गणेशाद्यास्तु कर्म्मिणाम् । विष्ण्वर्च्चने तत्र तत्र वैष्णवानां हि वैष्णवाः ॥ विश्वक्सेनं ससनकं सनातनमतःपरम् । सनन्दं सनत्कुमारञ्च पञ्चैवं पूजयेत्ततः ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डम् ॥ * ॥ देवषट्कं यथा, -- “गणेशञ्च दिनेशञ्च वह्निं विष्णुं शिवं शिवाम् । देवषट्कञ्च संपूज्य नमस्कृत्य विचक्षणः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ अपि च । “आदित्यं गणनाथञ्च देवीं रुद्रं यथाक्रमम् । नारायणं विशुद्धाख्यमन्ते च कुलदेवताः ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ * ॥ व्यक्तिविशेषस्य उपास्यदेवता यथा, -- “या यस्याभिमता पुंसः सा हि तस्यैव देवता । किन्तु कार्य्यविशेषेण पूजिता चेष्टदा नृणाम् ॥ विशेषात् सर्व्वदा नायं नियमो ह्यन्यथा नृपाः । नृपाणां दैवतं विष्णुस्तथैव च पुरन्दरः ॥ विप्राणामग्निरादित्यो ब्रह्मा चैव पिनाकधृक् । देवानां दैवतं विष्णुर्दानवानां त्रिशूलभृत् ॥ गन्धर्व्वाणां तथा सामो यक्षाणामपि कथ्यते । विद्याधराणां वाग्देवी साध्यानां भगवान् हरिः ॥ रक्षसां शङ्करो रुद्रः किन्नराणाञ्च पार्व्वती । ऋषीणां दैवतं ब्रह्मा महादेवश्च शूलभृत् ॥ मनूनां स्यादुमा देवी तथा विष्णुः सभास्करः । गृहस्थानाञ्च सर्व्वे स्युर्ब्रह्मा वै ब्रह्मचारिणाम् ॥ वैखानसामम्बिका स्याद्यतीनाञ्च महेश्वरः । भूतानां भगवान् रुद्रः कुष्माण्डानां विनायकः ॥ सर्व्वेषां भगवान् ब्रह्मा देवदेवः प्रजापतिः । इत्येवं भगवान् ब्रह्मा स्वयं देवोऽभ्यभाषत ॥” इति कूर्म्मपुराणम् ॥ * ॥ सामान्यदेवघट्टनदिनं यथा, -- तत्रोक्तनक्षत्रानि । उत्तरफल्गुन्युत्तराषाढोत्तर- भाद्रपद्रोहिणी चित्रानुराधा मृगशिरो रेवती पुष्योऽश्विनी हस्ता शतभिषा श्रवणा स्वाती पुन- र्व्वसुर्धनिष्ठा । तत्र तिथयः शुभाः । तत्र चन्द्र- स्तृतीयदशमसप्तमजन्मैकादशस्थः शोभनः ॥ अथ सामान्यदेवप्रतिष्ठादिनम् । तत्र मासाः । माघ- फाल्गुनचैत्रवैशाखज्यैष्ठाः हरिशयनात् पूर्ब्ब- माषाढश्च । तत्र नक्षत्राणि धनिष्ठाशतभिषा- श्लेषामधापुनर्व्वस्वश्विनीभरणीकृत्तिकाविशाखा- भिन्नानि । तत्र तिथयः शुभाः । तत्र लग्नानि वृषमिथुनकन्याधनुर्मीनसंज्ञकानि । तत्र चन्द्रः

शोभनः । लग्नापेक्षया बृहस्पतिः केन्द्रस्थः शोभनः लग्नापेक्षया शुक्रस्तृतीयषष्ठैकादशस्थः शोभनः । इति ज्योतिषम् ॥ (देव + भावे तल् । देवत्वम् । यथा, ऋगवेदे । १० । २४ । ६ । “मधुमन्मे परायणं मधुमत् पुनरायनम् । ता नो देवा देवतया युवं मधुमतस्कृतम् ॥” “हे देवा देवौ द्योतमानौ ता तौ युवं युवां नोऽस्मान् मधुमतः प्रीतियुक्तान् कृतम् कुरुतम् । केनेति उच्यते । देवतया देवत्वेन अणिमादि- देवतश्वर्य्ययोगेनेत्यर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) देवताडः, पुं, (देवो दीप्तस्ताल इति । लस्य डः ।) वृक्षविशेषः । देताडा इति ख्यातः । तत्- पर्य्यायः । वेणी २ खरा ३ गरी ४ जीमूतः ५ । इत्यमरः । २ । ४ । ६९ ॥ अगरी ६ खरागरी ७ गरागरी ८ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ देव- ताडी ९ आखुविषहा १० । इति जटाधरः ॥ आखुः ११ विषजिह्वः १२ महाच्छदः १३ कदम्बः १४ खुज्जाकः १५ देवताडकः १६ । इति रत्नमाला ॥ (देवौ चन्द्रार्कौ ताडयतीति । ताडि + कर्म्मणि अण्।) राहुः । अग्निः । इति मेदिनी । डे, ३९ ॥ घोषकलता । इति विश्वः ॥ देवताडकः, पुं, (देवताड + स्वार्थे कन् ।) देव- ताडः । इति रत्नमाला ॥ देवताधिपः, पुं, (देवतानां अधिपः ।) इन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ देवत्वं, क्ली, (देवस्य भावः कर्म्म वा । “तस्य भावस्त्वतलौ ।” ५ । १ । ११९ । इति त्वप्रत्ययः ।) देवभूयम् । देवसायुज्यम् । इत्यमरः । २ । ७ । ५२ ॥ देवस्य भावः कर्म्म वा । इति संक्षिप्तसारव्याक- रणम् ॥ देवदण्डा, स्त्री, (देवात् मेघाद्दण्डोऽस्याः ।) नाग- बला । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवदत्तः, पुं, बुद्धानुजः । इति त्रिकाण्डशेषः । अर्ज्जनशङ्खः । (यथा, महाभारते । ६ । २४ । १५ । “पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं घनञ्जयः । पौण्ड्रं दघ्मौ महाशङ्खं भीमकर्म्मा वृकोदरः ॥”) शरीरवाह्यपञ्चवाय्वन्तर्गतवायुविशेषः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ विजृम्भणे देवदत्तः शुद्ध- स्फटिकसन्निभः । इति सारदातिलकटीका ॥ (देवा एनं देयासुरिति । “क्तिच्क्तौ च संज्ञा- याम् ।” ३ । ३ । १७४ । इति आशिषि क्तः । “दो दद्धोः ।” ७ । ४ । ४६ । इति ददादेशश्च ।) संज्ञाविशेषः । यथा, देवदत्तादिसंज्ञाशब्दस्य सर्व्वलिङ्गभाजित्वाभावात् जातित्वमायाति । इति दुर्गादासः ॥ (नागभेदः । यथा, भाग- वते । ५ । २४ । ३१ । “ततोऽधस्तात् पाताले नागलोकपतयो वासुकिप्रमुखाः शङ्खकुलिक- महाशङ्खश्वेतधनञ्जयधृतराष्ट्रशङ्खचूडकम्बलाश्व- तरदेवदत्तादयो महाभोगिनो महामर्षाः निवसन्ति ॥” देवेन दत्ते, त्रि । यथा, “अश्वमाशुगमारुह्य देवदत्तं जगत्पतिः ।

पृष्ठ २/७४३

असिनासाधुदमनमष्टैश्वर्य्यगुणान्वितः ॥” इति कल्किपुराणेऽनुभागवते भविष्ये कल्कि- जन्मोपनयने २ अध्यायः ॥) देवदत्ताग्रजः, पुं, (देवदत्तस्य अग्रजो ज्येष्ठः ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५१ । देवदानी, स्त्री, (दैप शोधने + भावे ल्युट् । देव- स्येव दानं शुद्धिर्यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) घोषकाकृतिः । हस्तिघोषा इति भाषा । इति रत्नमाला ॥ देवदारु, क्ली, (देवानां दारु । तेषां प्रियत्वात् ।) वृक्षविशेषः । (यथा, महाभारते । ३ । १७८ । १० । “वनानि देवदारूणां मेघानामिव वागुराः ॥”) तत्पर्य्यायः । शक्रपादपः २ परिभद्रकः ३ भद्र- दारु ४ द्रुकिलिमम् ५ पीतदारु ६ दारु ७ पूतिकाष्ठम् ८ । इत्यमरः । २ । ४ । ५४ ॥ सुर- दारु ९ दारुकम् १० स्निग्धदारु ११ अमरदारु १२ शिवदारु १३ शाम्भवम् १४ भूतहारि १५ भवदारु १६ भद्रवत् १७ इन्द्रदारु १८ मस्तदारु १९ सुरभूरुहः २० । इति भावप्रकाशः ॥ सुराह्वम् २१ देवकाष्ठम् २२ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । रूक्षत्वम् । श्लेष्मानिलभूत- दोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुत्वम् । स्निग्धत्वम् । उष्णत्वम् । कटुपाकित्वम् । विब- न्घाध्मानशोथामतन्द्राहिक्काज्वरास्रप्रमेहपीनस- श्लेष्मश्वासकासकण्डूसमीरनाशित्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ तस्य लेपनगुणः । कान्तिदत्वम् । आमदोषविबन्धार्शःप्रमेहज्वरनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ ज्वररूक्षतालक्ष्मीरक्षोविघ्न- नाशित्वन् । इति राजवल्लभः ॥ देवदारुः, पुं, (देवप्रियं दारु यत्र ।) स्वनामख्यात- वृक्षः । स च पार्व्वतीप्रियः । यथा, -- “अमुं पुरः पश्यसि देवदारुं पुत्त्रीकृतोऽयं वृषभध्वजेन । यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः ॥” इति रघौ । २ । ३६ ॥ देवदालिका, स्त्री, (देवदालीव कायतीति । कै + कः । टाप् पूर्ब्बह्रस्वः ।) महाकालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवदाली, स्त्री, (देवेन मेघोदयेन दालो दलनं यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) लताविशेषः । घघरवेल इति सोनैया इति च हिन्दीभाषा । खखसावत्पुष्पवृन्ता । (यथा, सुश्रुते, सूत्रस्थाने । ४९ अध्याये । “कोशातकी सप्तला शङ्खिनी देवदालीकार- वेल्लिका चेत्युभयतो भागहराणि ॥”) तत्पर्य्यायः । जीमूतकः २ कण्टफला ३ गरा ४ गरी ५ वेणी ६ महाकोषफला ७ कट्फला ८ घोरा ९ कदम्बी १० विषहा ११ कर्कटी १२ सारमूषिका १३ वृन्तकोषा १४ आखुविषहा १५ दाली १६ रोमशपत्रिका १७ कुरङ्गिका १८

सुतर्कारी १९ देवताडः २० ॥ अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । पाण्डुकफ- दुर्नामश्वासकासकामलाभूतनाशित्वञ्च । तस्याः फलस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । कृमिश्लेष्मगुल्मशूला- र्शोवातनाशित्वम् । स्रंसनत्वञ्च । “पीता गरा खरस्पर्शा विषघ्नी गरनाशिनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “देवदाली तु वेणी स्यात् कर्कटी च गरागरी । देवताडो वृन्तकोशस्तथा जीमूत इत्यपि ॥ पीतापरा खरस्पर्शा विषघ्नी गरनाशिनी । देवदाली रसे तिक्ता कफार्शःशोथपाण्डुताः ॥ नाशयेद्वामनी तिक्ता क्षयहिक्काकृमिज्वरान् । देवदालीफलं तिक्तं कृमिश्लेष्मविनाशनम् ॥ संसनं गुल्मशूलघ्नमर्शोघ्नं वातजित् परम् ॥” देवदासी, स्त्री, (देवं इन्द्रियं दास्नोति हन्तीति । देव + दास् + अण् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वन- बीजपूरकः । इति राजनिर्घण्टः । (देवाय क्रीडायै दासी इव ।) वेश्या । इति शब्दार्थ- कल्पतरुः ॥ (देवपरिचारिका च ॥) देवदीपः, पुं, (देवं दीप्तिशीलं दीपयति प्रकाश- यति बुद्धिस्थं करोतीति । दीप् + णिच् + अण् । यद्बा, देवेषु इन्द्रियेषु दीपः प्रकाशकः ।) लोच- नम् । इति शब्दरत्नावली ॥ देवदुन्दुभिः, पुं, (देवानां दुन्दुभिरिव हर्षजनक- त्वात् ।) गन्धपर्णासः । स रक्ततुलसी । इति रत्नमाला ॥ देवानां दुन्दुभिवाद्यञ्च ॥ देवदूती, स्त्री, (देवानिन्द्रियाणि दूयन्ते अवसाद- यन्तीति । दू ङ उपतापे + “क्तिच्क्तौ च संज्ञा- याम् ।” ३ । ३ । १७४ । इति क्तिच् ततो ङीष् ।) वनबीजपूरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवदेवः, पुं, (दीव्यतीति । दिव् + अच् । देवानां देवेषु वा देवः श्रेष्ठत्वात् ।) शिवः । (यथा, महाभारते । १ । १ । १६० । “यदाश्रौषमर्ज्जुनं देवदेवं किरातरूपं त्र्यम्बकं तोष्य युद्धे ॥”) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । ५ । १८ । “स वम्रीं सन्दिदेशाथ देवदेवः सनातनः ॥” “देवदेवो ब्रह्मेति ।” तट्टीका ॥ विष्णुः । यथा, देवीभागवते । १ । ४ । ३५ । “कारणं सर्व्वलोकानां देवदेवं जगद्गुरुम् । वासुदेवं जगन्नाथं तप्यमानं महत्तपः ॥” गणेशः । यथा, कथासरित्सागरे । २० । ५५ । “अस्तीह प्रमदोद्याने तरुमण्डपमध्यगः । दृष्टप्रभावो वरदः देवदेवो विनायकः ॥”) देवद्रोणी, स्त्री, देवयात्रा । इति हारावली । १२९ ॥ (देवानां द्रोणी द्रोण्याकारत्वात् अवस्थान- गह्वरम् । शिवलिङ्गादीनामवस्थानगह्वरम् । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे रघुनन्दनधृतसम्बर्त्तवचनम् । “देवद्रोण्यां विहारे च कूपेष्वायतनेषु च । एषु गोषु विपन्नासु प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥”

“देवद्रोणी स्वयम्भूलिङ्गाद्यवस्थानगह्वरम् ।” इति रघुनन्दनः ॥) देवद्र्यङ्, [ञ्च्] त्रि, (देवानञ्चति पूजयतीति । अञ्चु गतिपूजनयोः + “ऋत्विग्दधृक् इति ।” ३ । २ । ५९ । इति क्विन् । “विष्वग्देवयोश्च टेरद्र्यञ्चतावप्रत्यये ।” ६ । ३ । ९२ । इति अद्र्यादेशः ।) देवपूजकः । देवसमीपगन्ता । इत्यमरः । ३ । १ । ३४ ॥ देवधान्यं, क्ली, (देवयोग्यं धान्यमिति मध्यलोपी समासः ।) धान्यविशेषः । देधान इति भाषा । जोयार इति हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । यव- नालः २ योनलः ३ जूर्णाह्वयः ४ जोन्ताला ५ बीजपुष्पिका ६ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४४ ॥ देवधूपः, पुं, (देवप्रियो धूप इति मध्यलोपी समासः ।) गुग्गुलुः । इति रत्नमाला ॥ देवनं, क्ली, (दिव् + भावे ल्युट् ।) व्यवहारः । जिगीषा । क्रीडा । इति मेदिनी । ने, ७६ ॥ (दीव्यति अस्मिन्निति अधिकरणे ल्युट् ।) लीलो- द्यानम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (दीव्यति अने- नेति । दिव + करणे ल्युट् ।) पद्मम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ परिदेवनम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ द्युतिः । स्तुतिः । कान्तिः । गतिः । शोकः । इत्यमरटीकायां मथुरेशः ॥ द्यूतम् । इति स्वामी ॥ (यथा, मनौ । ९ । २२२ । “प्रकाशमेतत् तास्कर्य्यं यद्देवनसमाह्वयौ । तयोर्नित्यं प्रतिघाते नृपतिर्यत्नवान् भवेत् ॥”) देवनः, पुं, (दीव्यत्यनेनेति । दिव + करणे ल्युट् ।) पाशकः । इत्यमरः । २ । १० । ४५ ॥ देवनन्दी, [न्] पुं, (देवमिन्द्रं नन्दयतीति । नन्दि + णिनिः ।) इन्द्रद्बारपालः । इति हेम- चन्द्रः । २ । ९० ॥ देवनलः, पुं, (देवः आकारवर्णोत्कर्षेण श्रेष्ठो नलः ।) नलभेदः । तत्पर्य्यायः । देवनालः २ महानलः ३ वन्यः ४ नलोत्तमः ५ स्थूलनालः ६ स्थूलदण्डः ७ सुरनालः ८ सुरद्रुमः ९ । अस्य गुणाः । अतिमधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । ईषत्- कषायत्वम् । नलादधिकवीर्य्यत्वम् । रसकर्म्मणि शस्तत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवना, स्त्री, (दिव् + भावे युच् टाप् च ।) क्रीडा । सेवा । इति शब्दरत्नावली ॥ देवनालः, पुं, (देवो दीप्तिशीलः श्रेष्ठो वा नालः ।) देवनलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवपतिः, पुं, (देवानां पतिः ।) इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । ८७ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २१ । ३३ । “सत्यं भ्रातंश्च धर्म्मञ्च पुरस्कृत्य ब्रवीमि ते । कीचकं निहनिष्यामि वृत्रं देवपतिर्यथा ॥”) देवपत्नी, स्त्री, (देवानां पत्नीव प्रियदर्शनादित्वात् ।) मध्वालुकम् । इति त्रिकाण्डशेषः । (देवानां पत्नी ।) देवभार्य्या ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४ । ३९३ । “देवानां मातरः सर्व्वा देवपत्न्यः सकन्यकाः ॥”)

पृष्ठ २/७४४

देवपथः, पुं, (देवानां पन्थाः । “ऋक्पूरब्धूः पथा- मानक्षे । ५ । ४ । ७४ । इति अः ।) देवानां पन्थाः । तत्पर्य्यायः । छायापथः २ सोमधारा ३ नभःसरित् ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १४८ । २० । “दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः ॥” तीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८५ । ४५ । “ततो देवपथं गत्वा नियतो नियतासनः । देवसत्रस्य यत् पुण्यं तदवाप्नोति मानवः ॥”) देवपर्णं क्ली, (देवानां प्रियं पर्णमस्य ।) सुर- पर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवपुत्त्रिका, स्त्री, (देवानां पुत्त्रिकेव प्रियत्वात् ।) पृक्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवपुत्त्री, स्त्री, (देवानां पुत्त्रीव प्रियत्वात् ।) पृक्का । इति जटाधरः ॥ देवपूः, [र्] स्त्री, (देवानां पूः पुरी ।) अमरा- वती । इति जटाधरः ॥ देवप्रश्नः, पुं, (देवानां ग्रहदेवतानां प्रश्नः ।) ग्रह- नक्षत्रादिघटितजिज्ञासा । तत्पर्य्यायः । उप- श्रुतिः २ । इति हेमचन्द्रः । २ । १७७ ॥ देवप्रियः, पुं, (देवानां प्रियः ।) पीतभृङ्गराजः । वकपुष्पः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवबला, स्त्री, (देवप्रिया बला ।) सहदेवी । त्रायमाणा । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवब्रह्मा, [न्] पुं, (देवेषु ब्रह्मा इव । देवर्षित्वा- दस्य तथात्वम् ।) नारदमुनिः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ५१३ ॥ देवभवनं, क्ली, (देवानां भवनं गृहमिव । देवानां आश्रयत्वादस्य तथात्वम् ।) अश्वत्थः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वर्गः ॥ (देवप्रतिमा-निके- तनञ्च ॥) देवभूः, पुं, (देवं देवत्वं भवते प्राप्नोतीति । भूप्राप्तौ + क्विप् ।) देवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (देवानां भूर्निवासभूमिरुत्पत्तिर्वा यत्र ।) स्वर्गश्च ॥ देवभूतिः, स्त्री, (देवात् देवलोकात् भूतिरुत्पत्ति- र्यस्याः ।) मन्दाकिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ (देवानां भूतिरिति विग्रहे । देवैश्वर्य्यम् ॥) देवभूयं, क्ली, (देवस्य भावः । भू + “भुवो भावे ।” ३ । १ । १०७ । इति क्यप् ।) देवत्वम् । देव- सायुज्यम् । इत्यमरः । २ । ७ । ५२ ॥ देवमणिः, पुं, (देवेषु मणिरिव ।) भर्गः । (देवो- द्योतनशीलो मणिः ।) कौस्तुभः । अश्वरोमा- वर्त्तः । इति मेदिनी । णे, ९७ ॥ (यथा, शिशुपालवधे । ५ । ४ । “आवर्त्तिनः शुभफलप्रदशुक्तियुक्ताः सम्पन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः । अश्वाः प्यधुर्वसुमतीमतिरोचमाना- स्तूर्णं पयोधय इवोर्म्मिभिरापतन्तः ॥”) महामेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवमाता, [ऋ] स्त्री, (देवानां माता ।) अदितिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १ । ३३ ।

“कच्चिच्छिवं देवकभोजपुत्त्र्या विष्णुप्रजाया इव देवमातुः ॥” देवमातृमात्रम् । यथा, महाभारते । १३ । १४ । ३८ । “देवपत्न्यो देवकन्या देवमातर एव च ॥”) देवमातृकः, त्रि, (देवो वृर्ष्टिर्मातेव शस्योत्पाद- नेन पालकत्वात् जननीव यस्य । कप् ।) वृष्ट्यम्बु- सम्पन्नव्रीहिपालितदेशः । इत्यमरः । २ । १ । १२ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५ । ७८ । “कच्चिद्राष्ट्रे तडागानि पूर्णानि च बृहन्ति च । भागशो विनिविष्टानि न कृषिर्देवमातृका ॥”) देवमानकः, पुं, (देवेषु मानो यस्य । कप् । संज्ञायां कन् वा ।) कौस्तुभमणिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ देवमासः, पुं, (देवाय भ्रूणस्य क्रीडनाय यो मासः । अत्र हि स्मृतेरोजसश्च प्रादुर्भावात् गर्भस्य क्रीडनादित्वात् तथात्वम् ।) गर्भस्याष्टममासः । तत्पर्य्यायः । गर्भाष्टमः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ देवानां मासः । स मनुष्यमाने त्रिंशद्वर्षात्मकः ॥ देवयजिः, पुं, (देवान् यजते इति । यज + “सर्व्व- घातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इति इन् ।) देवपूजकः । मुनिः । यथा, भट्टिः । २ । ३४ । “अद्मो द्बिजान् देवयजीन् निहन्मः ॥” देवयज्ञः, पुं, (देवानां यज्ञः ।) होमः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ४८५ ॥ (यथा, मनुः । ४ । २१ । “ऋषियज्ञं देवयज्ञं भूतयज्ञञ्च सर्व्वदा ॥”) देवयात्रा, स्त्री, (देवानां यात्रा ।) देवगमनम् । तत्पर्य्यायः । देवद्रोणी २ । इति हारावली । १२९ ॥ देवोत्सवादि ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । २५ । १२१ । “एकदा देवयात्रायां तत्र मल्लसमागमे । अगादेको महामल्लः ख्यातिमान् दक्षिणा- पथात् ॥”) देवयानं, क्ली, (देवानां यानम् ।) देवविमानम् । देवरथः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (त्रि, देव- प्रापनीयम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । १६२ । ४ । “यद्धविष्यमृतुशो देवयानं त्रिर्मानुषा पर्य्यश्वं नयन्ति ॥” देवप्रापकम् । यथा, तत्रैव । ७ । ७६ । २ । “प्र मे पन्था देवयाना अदृश्र- न्नमर्द्धन्तो वसुभिरिष्कृतासः ॥”) देवयानी, स्त्री, शुक्राचार्य्यकन्या । सा ययातिराज- पत्नी । इति श्रीभागवतम् ॥ (पुरा किल बृहस्पतिपुत्त्रः कचो देवकार्य्यार्थं सञ्जीवन- विद्यार्थी असुरगुरुमुपागमत् । देवयानीयं तं युवानं मनोहरञ्चावलोक्य तेन सङ्गता भवितुमि- येष । कचस्तु गुरुकन्यामेनां ज्ञात्वा पाणिमस्या ग्रहीतुं न स्वीचकार । अस्मादेवासौ देवयानी प्राप्तविद्यंतं “न ते विद्या सिद्धिमेषा गमिष्यति” इति शशाप । कचस्तु निरपराधोऽपि शापाहतः क्रुद्धश्च “ऋषिपुत्त्रो न ते कश्चिज्जातु पाणिं ग्रहीष्यति” इत्येनां शप्तवान् । अयमेवास्या ब्राह्मणकन्याया अपि क्षत्त्रियपत्नीत्वे हेतुः ।

अथ कदाचित् क्रीडन्तीनां कन्यानां वस्त्र- वैपरीत्यं जातम् । देवयानी स्वीयवस्त्रग्रह- णेन वृषपर्ब्बणोऽसुरराजस्य सुतां शर्म्मिष्ठां चुक्रोश । शर्म्मिष्ठा तु तदसहमाना तां कूप- मध्ये प्राक्षिपत् । अथ गच्छति काले ययाति- र्मृगयां गतस्तृषार्तो जलमन्विष्यन् तत्रैव कूपसमीपमागत्य देवयानीं तन्मध्यस्थां दृष्ट्वा तस्या दक्षिणं पाणिं गृहीत्वा उत्थापयामास । अथ देवयानी कूपात् मुक्ता पितृसमीप- मागत्य सर्व्वं विज्ञापितवती । अथ शुक्रे क्रोधा- दसुरराज्यात् गन्तुमुद्यते वृषपर्व्वासुरराजः स्वीयकन्यां शर्म्मिष्ठां कन्यासहस्रपरिवृतां परि- चारकत्वेन प्रदाय स्वगुरुन्तं देवयानीञ्च प्रसा- दयामास । अथ कदाचित् देवयानी पित्र- नुज्ञया नाहुषं ययातिं पतित्वेन स्वीकृत्य तेन सह विजहार । अस्याः पुत्त्रौ द्बौ यदुस्तुर्व्वसुश्च । गच्छति काले देवयानी राज्ञा सह वनं गत्वा त्रीनपरान् कुमारान् क्रीडतस्तत्र दृष्ट्वा नृपौ- रसात् शर्म्मिष्ठागर्भे जातांश्च तान् विज्ञाय क्रोध- परवशा पितृसमीपं प्रस्थितवती । शुक्रस्तु दुहि- तरमवमानितां विदित्य राजानं जरया योजया- मास ॥ एतद्विशेषविवरणविस्तृतिस्तु महा- भारते । १ । ७६-८३ । अध्यायेषु ज्ञातव्या ॥ * ॥) देवयुः, त्रि, (देवं याति उपास्यत्वेन प्राप्नोतीति । या + “मृगयादयश्च ।” उणां । १ । ३८ इति कुः ।) धार्म्मिकः । (यथा, ऋग्वेदे । १ । १५४ । ५ । “तदस्य प्रियमभिपाथो अश्यां नरो यत्र देव- यवो मदन्ति ॥” “देवयवो देवं द्योतेनस्वभावं विष्णुमात्मन इच्छन्तो यज्ञदानादिभिः प्राप्तुमिच्छन्तो नरः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) लोकयात्रिकः । इति मेदिनी । ये, ८६ ॥ देवे, पुं । इति शब्दरत्नावली ॥ देवयोनिः, पुं, स्त्री, देव एव योनिर्निदानभूतो यस्य सः । तद्यथा, विद्याधराः १ अप्सरसः २ यक्षाः ३ राक्षसाः ४ गन्धर्व्वाः ५ किन्नराः ६ पिशाचाः ७ गुह्यकाः ८ सिद्धाः ९ भूतगणः १० । इत्य- मरः । १ । १ । ११ ॥ (देवानां योनिः । देव- स्थानम् । यथा, महाभारते । ३ । ११४ । २८ । “अन्यथा हि कुरुश्रेष्ठ ! देवयोनिरपांपतिः । कुशाग्रेणापि कौन्तेय ! न प्रष्टव्यो महोदधिः ॥”) देवरः, पुं, (दीव्यत्यनेनेति । दिव्यु क्रीडायाम् + “अर्त्तिकमिभ्रमीति ।” उणां ३ । १३२ । इति अरः ।) पत्युः कनिष्ठभ्राता । देओर इति भाषा । (“देवरः कस्मात् द्वितीयो वर उच्यते ।” इति निरुक्तेः । ३ । १५ ॥) तत्पर्य्यायः । देवा २ । इत्यमरः । २ । ६ । ३२ ॥ देवॄः ३ देवारः ४ देवानः ५ । इति जटाधरः ॥ तुरागावः ६ देवल्ली ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ९ । ५९ । “देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यङ्नियुक्तया । प्रजेप्सिताधिगन्तव्या सन्तानस्य परिक्षये ॥”) पत्युर्ज्येष्ठो भ्राता तु श्वशुरः । इति भरतः ॥

पृष्ठ २/७४५

देवरथः, पुं, (देवानां रथः ।) देवानां विमानः । इति हलायुधः ॥ स च पुष्पकादिः ॥ देवराजः, पुं, (देवानां राजा । “राजाहःसखि- भ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८६ । ७ । “देवराजसमो ह्यासीत् ययातिः पृथिवीपतिः ॥”) तस्य नामानि यथा, -- “इन्द्रः सुरपतिः शक्रो दितिजः पवनाग्रजः । सहस्राक्षो भगाङ्कश्च कश्यपाङ्गज एव च ॥ विडोजाश्च सुनासीरो मरुत्वान् पाकशासनः । जयन्तजनकः श्रीमान् शचीशो दैत्यसूदनः ॥ वज्रहस्तः कामसखा गौतमीव्रतनाशनः । वृत्रहा वासवश्चैव दधीचिदेहभिक्षुकः ॥ जिष्णुश्च वामनभ्राता पुरुहूतः पुरन्दरः । दिवस्पतिः शतमखः सूत्रामा गोत्रजिद्विभुः ॥ लेखर्षभो बलारातिर्जम्भभेदी सुराश्रयः । संक्रन्दनो दुश्च्यवनस्तुराषाण्मेघवाहनः ॥ आखण्डलो हरिहयो नमुचिप्राणनाशनः । वृद्धश्रवा वृषश्चैव दैत्यदर्पनिसूदनः ॥ षट्चत्वारिंशन्नामानि पापघ्नानि विनिश्चितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते जन्मखण्डम् ॥ देवरातः, पुं, (रै + क्तः । देवेन श्रीकृष्णेन रातः रक्षितः ।) परिक्षित् राजा । इति श्रीभाग- वतम् ॥ सारसपक्षिविशेषः । इति शब्दार्थ- कल्पतरुः ॥ (विश्वामित्रपुत्त्रः । यथा, हरि- वंशे । २७ । ४७ । “विश्वामित्रस्य पुत्त्रास्तु देवरातादयः स्मृताः ॥” एतन्निरुक्तिर्यथा भागवते । ९ । १६ । ३२ । “यो रातो देवयजने देवैर्गाधिषु तापसः । देवरात इति ख्यातः शुनःशेफस्तु भार्गवः ॥” निमेर्ज्येष्ठः पुत्त्रः । यथा, रामायणे । १ । ६६ । ८ । “देवरात इति ख्यातो निमेर्ज्येष्ठो महीपतिः ॥” युधिष्ठिरस्य सभास्थक्षत्त्रियाणामन्यतमः । यथा, महाभारते । २ । ४ । २६ । “चानूरो देवरातच्च भोजो भामरथश्च यः ॥”) देवर्षिः, पुं, (देव ऋषिश्च । देवानां ऋषिर्वा ।) सुरर्षिः । तद्यथा । नारदः १ अत्रिः २ मरीचिः ३ भरद्वाजः ४ पुलस्त्यः ५ पुलहः ६ क्रतुः ७ भृगुः ८ वशिष्ठः ९ प्रचेताः १० । इत्यमरटीका- सारसुन्दरी ॥ (यथा, महाभारते । १२ । २१० । २१ । “देवर्षिचरितं गार्म्यः कृष्णात्रेयश्चिकित्सितम् ॥” तुम्बुरुभरतादिः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ कणादादिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १४४ । “देवादिदेवो देवर्षिर्देवासुरवरप्रदः ॥”) देवलः, पुं, (देवं लाति गृह्णाति निजजीविकार्थ- मिति । देव + ला आदाने + “आतोऽनुपेति ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) देवाजीवः । जीविकार्थं यो देवान् गृहीतवान् । इत्यमरः । २ । १० । ११ ॥ पूजारि वामन इति भाषा ॥ देवोपजीवजीवी । यथा, --

“देवोपजीवजीवी च देवलश्च प्रकीर्त्तितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ “चिकित्सकान् देवलकान् मांसविक्रयिणस्तथा । विपणेन च जीवन्तो वर्ज्याः स्युर्हव्यकव्ययोः ॥” इति मनुः । ३ । १५१ ॥ “देवलः प्रतिमापरिचारकः वर्त्तनार्थत्वेनैतत् कर्म्म कुर्व्वतोऽयं निषेधः न तु धर्म्मार्थम् । देवको- षोपजीवी च नाम्ना देवलोको भवेदिति देवल- वचनात् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥ (दीव्यति आनन्देनेति । दिव + “वृषादिभ्य- श्चित् ।” उणां १ । १०८ । इति कलच् ।) धार्म्मिकः । इत्युणादिकोषः ॥ नारदमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (रलयोरैक्यात् ।) देवरः । इति शब्दरत्नावली ॥ धर्म्मशास्त्रवक्ता मुनि- विशेषः । इति भगवद्गीता ॥ स असितमुनिपुत्त्रः रम्भाशापेनाष्टावक्रो बभूव । इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ (अयन्तु वेदव्यासस्य शिष्यः । यथा, देवीभागवते । १ । २० । ३ । “असितो देवलश्चैव वैशम्पायन एव च । जैमिनिश्च सुमन्तुश्च गताः सर्व्वे तपोधनाः ॥” प्रत्यूषस्य ऋषेः पुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । ११५ । “प्रत्यूषस्य विदुः पुत्त्रं ऋषिं नाम्नाथ देवलम् ॥”) देवलकः, पुं, (देवल एव । स्वार्थे कन् ।) देवलः । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ७६ । ६ । “आह्वायका देवलका नक्षत्रग्रामयाजकाः । एते ब्राह्मणचाण्डाला महापथिकपञ्चमाः ॥”) देवलता, स्त्री, (देवप्रिया लता ।) नवमल्लिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ देवलाङ्गुलिका, स्त्री, (देवयति परिदेवयत्यनेनेति । देव + णिच् + घञ् । देवः लाङ्गुलिकः शूको यस्याः ।) वृश्चिकालिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवलोकः, पुं, (देवानां लोकः ।) स्वर्गः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ३ । ४६ । “तस्मात् सज्जा भवन्त्वद्य देवलोकजयाय वै ॥”) अपि च । मत्स्यपुराणे । “भूर्लोकोऽथ भुवर्लोकः स्वर्लोकोऽथ महर्जनः । तपः सत्यञ्च सप्तैते देवलोकाः प्रकीर्त्तिताः ॥”) देववक्त्रं, क्ली, (देवानां वक्त्रम् । तद्द्वारेणैव यज्ञादौ हव्यादिभोजनात् तथात्वम् ।) अग्निः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ देवानां मुखञ्च ॥ देववर्द्धकिः, पुं, (देवानां वर्द्धकिस्त्वष्टा ।) विश्व- कर्म्मा । इति हेमचन्द्रः । २ । ९६ ॥ देववल्लभः, पुं, (देवानां वल्लभः प्रियः ।) पुन्नाग- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २५ ॥ देववृक्षः, पुं, (देवप्रियो वृक्षः ।) सप्तपर्णवृक्षः । मन्दारवृक्षः । गुग्गुलुः । इति मेदिनी । षे, ५२ ॥ अवशिष्टा देवतरुशब्दे पुं द्रष्टव्याः ॥ देवव्रतः, पुं, (देवं अपरिग्रहादिरूपत्वात् द्योतन- शीलं व्रतं यस्य । यद्बा, देवस्येव व्रतं स्थिर- प्रतिज्ञा यस्य ।) भीष्मः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । २० । १९ ।

“चित्राङ्गदं ततो राज्ये स्थापयामास वीर्य्यवान् । स्वयं न कृतवान् राज्यं तस्माद्देवव्रतोऽभवत् ॥”) देवानां व्रतञ्च ॥ देवशेखरः, पुं, (देवः क्रीडाप्रदः शेखरो यस्य ।) दमनकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवानां मस्त- कञ्च ॥ देवश्रुतः, पुं, (देवेषु श्रुतः विख्यातः ।) ईश्वरः । शास्त्रम् । नारदः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (शुकस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, देवीभागवते । १ । १९ । ४१ । “स तस्याञ्जनयामास पुत्त्रांश्चतुर एव हि । कृष्णं गौरप्रभञ्चैव भूरिं देवश्रुतं तथा ॥”) देवश्रेणी, स्त्री, (देवानां श्रेणीव ।) मूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः । देवसभा, स्त्री, (देवानां सभा ।) देवानां समाजः । तत्पर्य्यायः । सुधर्म्मा २ । इत्यमरः । १ । १ । ५१ ॥ शुभा ३ । सुधर्म्मा [न्] ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ सुधर्म्मी ५ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ देवसभ्यः, त्रि, (देवस्य क्रीडायाः सभा तस्यां सीदतीति । यत् ।) क्रीडासभास्थः । तत्पर्य्यायः । सभिकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ देवसामा- जिकश्च ॥ देवसर्षपः, पुं, (देवप्रियः सर्षपः ।) वृक्षप्रभेदः । तत्पर्य्यायः । अश्वाक्षः २ वदरः ३ रक्तमूलकः ४ सुरसर्षपकः ५ सूक्ष्मदलः ६ निर्ज्जरसर्षपः ७ कुरराङ्घ्रिः ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्ण- त्वम् । कफजन्तुदोषरक्तामयनाशित्वम् । रुच्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवसहा, स्त्री, (सहते या । सह + अच् + टाप् । देवस्य सहा ।) दण्डोत्पलौषधिः । भिक्षासूत्रम् । इति विश्वः ॥ देवसात्, व्य, (देवाय देयं देवाधीनं वा करोतीति । देव + सात् ।) सकलजना देवभावाश्रयाः । देवाधीनम् । देवदेयम् । यथा, -- “साकल्याधीनत्वदेवार्थेषु अससंपूर्ब्बपदकृभू- धातुषु परेषु चसात्प्रत्ययो भवति । देयेऽर्थे पूर्ब्बोक्तधातुषु परेषु त्राच्प्रत्ययोऽपि । यथा देवाय देयं करोति देवत्राकरोति ।” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १८७ । ५८ । “जित्वा वा बहुभिर्यज्ञैर्यजध्वं भूरिदक्षिणः । हता वा देवसाद्भूत्वा लोकान् प्राप्यथ पुष्क- लान् ॥”) देवसायुज्यं, क्ली, (देवेन सायुज्यं संमिलनम् ।) देवत्वम् । इत्यमरः । २ । ७ । ५२ ॥ देवसृष्टा, स्त्री, (देवाय क्रीडार्थं सृष्टा ।) मद्यम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५६७ ॥ देवसेना, स्त्री, इन्द्रकन्या । इति मेदिनी । न, १८७ ॥ (प्रजापतेः कन्या । इति महाभारतभ् । ३ । २२३ । १ ॥) सा षष्ठी । (यथा, ब्रह्मवैवर्त्त- पुराणे प्रकृतिखण्डे । १ । ७३ -- ७४ ।

पृष्ठ २/७४६

“प्रधानांशस्वरूपा या देवसेना च नारद ! । मातृकासु पूज्यतमा सा च षष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ शिशूनां प्रतिविश्वेषु प्रतिपालनकारिणी । तपस्विनी विष्णुभक्ता कार्त्तिकेयस्य कामिनी ॥” इयं हि यथा यथा कार्त्तिकेयस्य पत्नी जाता तद्बिवरणं महाभारते । ३ । २२३ अध्यायमारभ्य विस्तरशो द्रष्ठव्यम् ॥) देवानां सेना । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २२२ । ५ । “देवसेनां दानवैर्यो भग्नां दृष्ट्वा महाबलः । पालयेद्बीर्य्यमाश्रित्य स ज्ञेयः पुरुषो मया ॥”) देवसेनापतिः, पुं, (देवसेनायाः पतिः ।) कार्त्ति- केयः । इति शब्दरत्नावली ॥ देवस्वं, क्ली, (देवस्य स्वं धनम् ।) देवस्वत्तास्पदि- धनम् । यथा, -- “ब्रह्मस्वञ्च गुरोर्द्रव्यं देवस्वञ्च हरेत्तु यः । कन्यां ददाति शुल्केन स प्रेतो जायते मृतः ॥” इति महाभारते पञ्चप्रेतोपाख्यानम् ॥ (यथा च मनुः । ११ । २६ । “देवस्वं ब्राह्मणस्वं वा लोभेनोपहिनस्ति यः । स पापात्मा परे लोके गृध्रोच्छिष्टेन जीवति ॥” यज्ञशीलधनम् । यथा, मनुः । ११ । २० । “यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदुर्बुधाः ॥”) देवहूः, पुं, (ह्वे + भावे क्विप् । देवानां हूराह्वान- मनेनेति ।) वामकर्णः । यथा, “आपणो व्यवहारोऽत्र चित्रमन्धो बहूदनम् । पितृहूर्दक्षिणः कर्ण उत्तरो देवहूः स्मृतः ॥” इति श्रीभागवते । ४ । २९ । १२ ॥ (त्रि, देवानाह्वयतीति । ह्वे + कर्त्तरि क्विप् । देवानां आह्वाता । यथा, वाजसनेयसंहि- तायाम् । १७ । ६२ । “देवहूर्यज्ञ आ च वक्षत्सुम्रहूर्यज्ञ आ च वक्षत् ॥”) देवा, [ऋ] पुं, (दीव्यत्यनेनेति । दिव + “दिवेरृः ।” उणां २ । १०० । इति ऋः ।) देवरः । इत्य- मरः । २ । ६ । ३२ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ८५ । ४६ । “ननान्दरि सम्राज्ञी भव सम्राज्ञी अधि देवृषु ॥”) रण्डापतिः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ देवा, स्त्री, (दिव्यते ऽनया । दिव + घञ् । तत- ष्टाप् ।) पद्मचारिणी । अशनपर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (मूर्व्वा । अस्याः पर्य्याया यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “तेजनी पिलुनी देवा तिक्तवल्ली पृथक्त्वचा । धनुःश्रेणी मधुरसा मूर्व्वा निर्द्दहनीति च ॥”) देवाजीवः, त्रि, (देवेन देवप्रतिमासेवनेन आजीवतीति । आ + जीव + अच् ।) देवलः । इत्यमरः । २ । १० । ११ ॥ देवजीवी, [न्] त्रि, (देवेन आजीवतीति । आ + जीव + णिनिः ।) देवलः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ देवाटः, पुं, (अट गतौ + भावे घञ् । देवानां आटो गमनं यत्र ।) हरिहरक्षेत्रम् । यथा,

“यदा नन्दी शूलपाणिर्गोधनेन पुरस्कृतः । स्थितवान् तद्दिनादेव क्षेत्रं हरिहरात्मकम् ॥ देवानामटनाच्चैव देवाट इतिसंज्ञितम् ॥” इति वराहपुराणम् ॥ देवात्मा, [न्] पुं, (देव आत्मा अधिष्ठातृदेवता यस्य ।) अश्वत्थः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ देवानाम्प्रियः, पुं स्त्री, (देवानां प्रियः । “देवानां प्रिय इति च मूर्खे ।” ६ । ३ । २१ । इत्यस्येति वर्त्तिकोक्त्या षष्ठ्या अलुक् । छागस्य पशुत्वादेव मूर्खत्वं बोध्यम् ।) छागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रि, जाल्मः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १७ ॥ देवापिः, पुं, प्रतीपराज्ञः पुत्त्रः । स सुमेरुसमीपे कलापग्रामे योगी भूत्वा आस्ते स कलौ लुप्तं चन्द्रवंशं पुनः सत्ययुगे भावयिष्यति । इति श्रीभागवतम् ॥ स च कुष्ठी प्रजाभिरपध्यातः । इति मत्स्यपुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९५ । ४४--४५ । “प्रतिश्रवसः प्रतीपः प्रतीपः खलु शैव्यामुपयेमे सुनन्दां नाम तस्यां पुत्त्रानुत्पादयामास देवापिं शान्तनुं बाह्वीकञ्चेति । देवापिः खलु बाल एवा- रण्यं विवेश शान्तनुस्तु महीपालो बभूव ॥” वैदिकमते तु अयं ऋष्टिषेणस्य पुत्त्रः । यथा, निरुक्ते । २ । १० । “देवापिश्चार्ष्टिषेणः शन्तनुश्च कौरव्यौ भ्रातरौ बभूवतुः । स शन्तनुः कनीयानभिषेचयाञ्चक्रे देवापिस्तपः प्रतिपेदे । ततः शन्तनो राज्ये द्वादशं वर्षाणि देवो न ववर्ष । तमूचुः ब्राह्मणा अधर्म्मस्त्वया चरितो ज्येष्ठं भ्रातरमन्तरित्याभि- षेचितं तस्मात् ते देवो न वर्षतीति । स शन्तनु- र्देवापिं शिशिक्ष राज्येन । तमुवाच देवापिः पुरोहितस्तेऽसानि याजयानि च त्वेति । तस्यै तद्वर्षकामसूक्तम् ॥” तथा च ऋग्वेदे । १० । ९८ । ५ । “आर्ष्टिषेणो होत्रमृषिर्निषीदन् देवापिर्देव- सुमतिं चिकित्वान् ॥”) देवाभीष्टा, स्त्री, (देवानामभीष्टा प्रिया ।) ताम्बूली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ देवायतनं, क्ली, (देवानामायतनं गृहम् ।) देवा- लयः । यथा, कूर्म्मपुराणे । “न देवायतनं गच्छेत् कदाचिद्वाप्रदक्षिणम् । न पीडयेद्बा वस्त्राणि न देवायतनेष्वपि ॥”) देवायुधं, क्ली, (देवस्य इन्द्रस्य आयुधम् ।) शक्र- धनुः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९३ ॥ देवानामस्त्रञ्च ॥ देवार्हं, क्ली, (देवमर्हतीति । अर्ह + अण् ।) सुरपर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवार्हा, स्त्री, (देवार्ह + टाप् ।) सहदेवी लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवालयः, पुं, (देवानामालय आवासः ।) स्वर्गः । (यथा, देवीभागवते । ५ । ४ । ४ । “त्यज देवालयं शक्र ! यथेष्टं व्रज वासव ! ॥”) देवगृहम् । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ८६ ।

“क्षेत्रं वाटी भग्रदेवालयो दूतीगृहं वनम् ॥”) देवाला, स्त्री, (देवानपि आलाति स्वायत्तीकरो- तीति । आ + ला + कः ।) रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ देवावासः, पुं, (देवानां आवासो वासस्थानम् ।) अश्वत्थवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ देवाश्वः, पुं, (देवस्य इन्द्रस्य अश्वः ।) इन्द्रघोटकः । उच्चैःश्रवाः । इति हलायुधः ॥ देविका, स्त्री, (दीव्यतीति । दिव + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) नदीविशेषः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तस्याः परिमाणं यथा, -- “अर्द्धयोजनविस्तारां पञ्चयोजनमायताम् । एतावद्देविकामाहुर्देवर्षिपरिसेविताम् ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डम् ॥ (इयं हिमवत्पादनिःसृता । इति मत्स्यपुरा- णम् । ११३ । २१ ॥ अनया सह सरयूः सङ्गता । इति कालिकापुराणम् । २३ अः ॥ इयन्तु तीर्थस्थानानामन्यतमा । अत्र नरः स्नात्वा महादेवं समभ्यर्च्च्य यथाशक्ति चरुं निवेद्य च सर्व्वकामसमृद्धस्य यज्ञस्य फलं लभते । इति महाभारतम् । ३ । ८२ । ९९ ॥ इयं हि पीठ- स्थानानाम् अन्यतमा । अत्र भगवती नन्दिनी- रूपेण विराजते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६९ । “शिवकुण्डे शुभानन्दा नन्दिनी देविकातटे ॥” युधिष्ठिरस्य पत्नीविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ७६ । “युधिष्ठिरस्तु गोवासनस्य शैव्यस्य देविकां नाम कन्यां स्वयंवरां लेभे । तस्यां पुत्त्रं जनयामास यौधेयं नाम ॥”) धुस्तूरः । इति भावप्रकाशः ॥ देवसम्बन्धिनि, त्रि ॥ देविलः, त्रि, (दीव्यति आनन्देनेति । दिव + “गुपादिभ्यः कित् ।” उणा १ । ५७ । इति इलच् ।) घार्म्मिकः । इत्युणादिकोषः ॥ देवी, स्त्री, (दीव्यतीति । दिव + अच् ततो ङीप् ।) दुर्गा । इति घरणी ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८४ । २ । “देव्या यया ततमिदं जगदात्मशक्त्या निःशेषदेवगणशक्तिसमूहमूर्त्त्या ॥”) नाट्योक्तौ कृताभिषेका राजपत्नी । इत्यमरः । १ । ७ । १३ ॥ मूर्व्वा । (यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “मूर्व्वा मधुरसा देवी मोरटा तेजनी स्रुवा ॥”) पृक्का । इति मेदिनी । वे, १२ ॥ (देवानां पत्नी । ङीष् ।) सामान्यदेवपत्नी । यथा, देवीनां दक्षिणायने इति स्मृतिः ॥ ब्राह्मणस्त्रीनामोप- पदम् । यथा, देव्यन्ता हि स्त्रियो मताः । इत्यु- द्बाहतत्त्वम् ॥ अपि च, कर्म्मविपाके । “देव्यन्ताश्च स्त्रियः सर्व्वा दास्यन्ताः शूद्र- योनयः ॥” आदित्यभक्ता । लिङ्गिनी । बन्ध्याकर्कोटकी । शालिपर्णी । महाद्रोणी । पाठा । नागरसुस्ता । मृगेर्व्वारुः । हरीतकी । अतसी । श्यामानाम- पक्षिजातिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (उपनिष-

पृष्ठ २/७४७

द्विशेषः । स तु अथर्व्ववेदान्तर्गतः । यथा, मुक्तिकोपनिषदि । “त्रिपुरातापनं देवी त्रिपुराकटभावना ॥”) देवीकोटः, पुं, (देव्याः कोटो दुर्गमिव ।) बाण- पुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ देवेज्यः, पुं, (देवानामिज्यः पूज्यः ।) बृहस्पतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ देवेष्टः, पुं, (देवानामिष्टः प्रियः ।) महामेदा । गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देववाञ्छिते, त्रि ॥ देवेष्टा, स्त्री, (देवानामिष्टा ।) वनबीजपूरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवोद्यानं, क्ली, (देवानां उद्यानं वनम् ।) देवानां वनम् । तद्यथा । वैभ्राजम् । मिश्रकम् । शिध्र- कारणम् । चैत्ररथम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ देशः, पुं, (दिश्यते निर्द्दिश्यते इति । दिश निर्द्देशे + कर्म्मणि घञ् ।) भूगोलभागविशेषः । इति सिद्धान्तमञ्जरी ॥ जनपदे जनपदसमुदाये जनपदैकदेशे सजलनिर्जलस्थानमात्रे च । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ स त्रिविधः । जाङ्गलः अनूपः साधारणश्च । तत्पर्य्यायः । जनपदः १ नीवृत् २ विषयः ३ उपवर्त्तनम् ४ । इति राज- निर्घण्टः ॥ प्रदेशः ५ राष्ट्रम् ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ * ॥ अथ देशे वर्णनीयानि । रत्नम् १ खनिः २ द्रव्यम् ३ पण्यम् ४ धान्यम् ५ करोद्भवः ६ दुर्गग्रामः ७ जनाधिक्यम् ८ नदी- मातृकतादि ॥ * ॥ अथ ग्रामे वर्णनीयानि । धान्यम् १ लता २ वृक्षः ३ सरः ४ पशुपुष्टिः ५ क्षेत्रम् ६ अरघट्टः ७ केदारः ८ ग्रामेयीसुखम् ९ विभ्रमः १० । इति कविकल्पलता ॥ * ॥ अथ मध्यदेशीयजनपदा यथा, -- “तास्विमे कुरुपाञ्चालाः शाल्वाश्चैव सजाङ्गलाः । शूरसेना भद्रकारा बोधकाः सपटच्चराः ॥ मत्स्याः किराताः कुल्याश्च कुन्तयः कान्ति- कोशलाः । आवन्ताश्च भुलिङ्गाश्च लोकाश्चैवान्धकैः सह ॥ मध्यदेश्या जनपदाः प्रायशः परिकीर्त्तिताः ॥” अथ उदीच्या देशा यथा, -- “बाह्वीका वाटधानाश्च आभीराः कालतोयकाः । परन्ध्राश्चैव शूद्राश्च पह्रवाश्चात्मखण्डिकाः ॥ गान्धारा जवनाश्चैव सिन्धुसौवीरमद्रकाः । शका द्रुह्याः पुलिन्दाश्च पारदा हारमूर्त्तिकाः ॥ रामठाः कण्ठकाराश्च केकया देशमानिकाः । क्षत्त्रियोपनिवेशाश्च वैश्यशूद्रकुलानि च ॥ आत्रेयोऽथ भरद्वाजः प्रस्थलाः सदशेरकाः । लम्पकास्तलगानाश्च सैनिकाः सह साङ्गजैः ॥ एते देशा उदीच्यास्तु प्राच्यान्देशान्निबोधत ॥” अथ प्राच्या देशा यथा, -- “अङ्गवङ्गा मद्गुरका अन्तर्गिरिबहिर्गिराः । ततः प्रवङ्गा मातङ्गा मलया मलवर्त्तकाः ॥ सुह्मोत्तराः प्रविजया भार्गवाङ्गेयमालवाः । प्राग्ज्योतिषाश्च पुण्ड्राश्च विदेहास्ताम्रलि- प्तकाः ॥

शाल्वा मागधगोनर्द्दाप्राच्या जनपदाः स्मृताः ॥” अथ दक्षिणापथदेशा यथा, -- “तथापरे जनपदा दक्षिणापथवासिनः । पाण्ड्याश्च केरलाश्चैव चोलाः कुल्यास्तथैव च ॥ सेतुका मुख्यकाश्चैव कुपथाचारवासिकाः । नवराष्ट्रा माहिषका कलिङ्गाश्चैव सर्व्वशः ॥ कावेराश्च सहैषीकैराटव्याः शवरास्तथा । पुलिङ्गा बिन्ध्यमूषीका वैदर्भा दण्डकैः सह ॥ कुलीयाश्च शिरालाश्च रूपसास्तापसैः सह । तथा तैत्तिरकाश्चैव सर्व्वे कारस्करास्तथा ॥ नासिकाद्याश्च ये चान्ये ये चैवान्तरनर्म्मदाः । भानुकच्छाः समाहेयाः सह सारस्वतैस्तथा ॥ कच्छीयाश्च सुराष्ट्राश्च आनर्त्ताश्चार्व्वुदैः सह । इत्येते अपरान्ताश्च शृणु ये बिन्ध्यवासिनः ॥” अथ बिन्ध्यवासिदेशा यथा, -- “मालवाश्च करूषाश्च मेकलाश्चोत्कलैः सह । उत्तमासा दशार्णाश्च भोजाः किष्किन्धिकैः सह ॥ तोषलाः कोशलाश्चैव त्रैपुरा वेदिकास्तथा । तुमुरास्तुम्बुराश्चैव पटुमान्निषधैः सह ॥ अनूपास्तुण्डिकेराश्च वीतिहोत्रा अवन्तयः ॥ एते जनपदाः ख्याता बिन्ध्यपृष्ठनिवासिनः ॥” पर्व्वताश्रयिदेशा यथा, -- “अतो देशान् प्रवक्ष्यामि पर्व्वताश्रयिणश्च ये । निर्द्द्वारा हंसवर्णाश्च कुपथा अपथाः खशाः ॥ कुथप्रावरणाश्चैव ऊर्णा दर्भाः समूहकाः । त्रिगर्त्ता मण्डलाश्चैव किराताश्चामरैः सह ॥” इति मत्स्यपुराणम् ॥ अपि च । “देशव्यवस्था देवेशि ! कथ्यते शृणु तत्परा । वैद्यनाथं समारभ्य भुवनेशान्तगं शिवे ! ॥ तावदङ्गाभिधो देशो यात्रायां न हि दुष्यति । रत्नाकरं समारभ्य ब्रह्मपुत्त्रान्तगं शिवे ! । वङ्गदेशो मया प्रोक्तः सर्व्वसिद्धिप्रदर्शकः ॥ जगन्नाथात् पूर्ब्बभागात् कृष्णतीरान्तगं शिवे । कलिङ्गदेशः संप्रोक्तो वाममार्गपरायणः ॥ कलिङ्गदेशमारभ्य पञ्चाष्टयोजनं शिवे ! । दक्षिणस्यां महेशानि ! कालिङ्गः परिकीर्त्तितः ॥ सुब्रह्मण्यं समारभ्य यावद्देवो जनार्द्दनः । तावत् केरलदेशः स्यात् तन्मध्ये सिद्धकेरलः ॥ रामेश्वरात् व्यङ्कटेशात् हंसकेरलनामकः । अनन्तशैलमारभ्य यावत् स्यादव्ययं परे ॥ तावत् सर्व्वेशनामा तु केरलः परिकीर्त्तितः । शारदामठमारभ्य कुङ्कुमाद्रितटान्तकम् ॥ तावत् काश्मीरदेशः स्यात् पञ्चाशद्योजना- न्तकम् ॥ कालेश्वरं श्वेतगिरिं त्रैपुरं नीलपर्व्वतम् ॥ कामरूपाभिधो देशो गणेशगिरिमूर्द्धनि । त्रिपञ्चकं समारभ्य मध्ये चोज्जयिनी शिवे ! ॥ मार्ज्जारतीर्थं राजेन्द्र ! कोलापुरनिवासिनी । तावद्देशो महाराष्ट्रः कर्णाटस्वामिगोचरः ॥ जगन्नाथादूर्द्ध्वभागमर्व्वाक् श्रीभ्रमरात्मिकात् ।

तावदन्ध्राभिधो देशः सौराष्ट्रं शृणु सादरम् ॥ कोङ्कणात् पश्चिमं तीर्थं समुद्रप्रान्तगोचरम् । हिङ्गुलाजान्तको देवि ! दशयोजनदेशतः ॥ सौराष्ट्रदेशो देवेशि ! तस्मात्तु गुर्ज्जराभिधः । श्रीशैलन्तु समारभ्य चोलेशान्मध्यभागतः ॥ तैलङ्गदेशो देवेशि ! ध्यानाध्ययनतत्परः । सुराम्बिकां समारभ्य मलयाद्र्यन्तगं शिवे ! ॥ मलयालाभिधो देशो मन्त्रसिद्धिप्रवर्त्तकः । रामनाथं समारभ्य श्रीरङ्गान्तं विलेश्वरि ! ॥ कर्णाटदेशो देवेशि ! साम्राज्यभोगदायकः । ताम्रपर्णीं समासाद्य शैलार्द्धशिखरोर्द्ध्वतः ॥ अवन्तीसंज्ञको देशः कालिका तत्र तिष्ठति । भद्रकालीमहापूर्ब्बे रामदुर्गाच्च पश्चिमे । श्रीविदर्भाभिधो देशो वैदर्भी तत्र तिष्ठति ॥ गुर्ज्जरात् पूर्ब्बभागे तु द्वारकातो हि दक्षिणे । मरुदेशो महेशानि ! उष्ट्रोत्पत्तिपरायणः ॥ श्रीकोङ्कणादधोभागे तापीतः पश्चिमे परे । आभीरदेशो देवेशि ! बिन्ध्यशैले व्यवस्थितः ॥ अवन्तीतः पूर्ब्बभागे गोदावर्य्यास्तथोत्तरे । मालवाख्यो महादेशो धनधान्यपरायणः ॥ द्रविडतैलङ्गयोर्म्मध्ये चोलदेशः प्रकीर्त्तितः । लम्बकर्णाश्च ते प्रोक्तास्तद्भेदो वान्तरे भवेत् ॥ कुरुक्षेत्रात् पश्विमे तु तथा चोत्तरभागतः । इन्द्रप्रस्थान्महेशानि ! दशयोजनकद्वये ॥ पाञ्चालदेशो देवेशि ! सौन्दर्य्यगर्व्वभूषितः । पाञ्चालदेशमारभ्य म्लेच्छाद्दक्षिणपूर्ब्बतः ॥ काम्बोजदेशो देवेशि ! वाजिराशिपरायणः । वैदर्भदेशादूर्द्ध्वञ्च इन्द्रप्रस्थाच्च दक्षिणे ॥ मरुदेशात् पूर्ब्बभागे वैराटः परिकीर्त्तितः । काम्बोजाद्दक्षभागे तु इन्द्रप्रस्थाच्च पश्चिमे ॥ पाण्ड्यदेशो महेशानि ! महाशूरत्वकारकः । गण्डकीतीरमारभ्य चम्पारण्यान्तकं शिवे ! ॥ विदेहभूः समाख्याता तैरभुक्ताभिधः स तु । काम्बोजदेशमारभ्य महाम्लेच्छात्तु पूर्ब्बके । बाह्वीकदेशो देवेशि ! अश्वोत्पत्तिपरायणः ॥ तप्तकुण्डं समारभ्य रामक्षेत्रान्तकं शिवे ! । किरातदेशो देवेशि ! बिन्ध्यशैलेऽवतिष्ठते ॥ करतोयां समारभ्य हिङ्गुलाजान्तकं शिवे ! । मुल्तानदेशो देवेशि ! महाम्लेच्छपरायणः ॥ हिङ्गुपीठं समारभ्य मक्केशान्तं महेश्वरि ! । खुरासानाभिधो देशो म्लेच्छमार्गपरायणः ॥ तन्मध्ये चोत्तरे देवि ! ऐराकः परिकीर्त्तितः । काश्मीरन्तु समारभ्य कामरूपात्तु पश्चिमे । भोटान्तदेशो देवेशि ! मानसेशाच्च दक्षिणे ॥ मानसेशाद्दक्षपूर्ब्बे चीनदेशः प्रकीर्त्तितः । कैलानीरं समारभ्य सरयूं परितः परे ॥ अमरगां महेशानि महाचीनाभिधो भवेत् । जटेश्वरं समारभ्य योगिन्यन्तं महेश्वरि ! ॥ नेपालदेशो देवेशि ! शिलहट्ठं शृणु प्रिये ! । गणेश्वरं समारभ्य महोदध्यन्तगं शिवे ! ॥ शिलहट्टाभिधो देशः पर्व्वते तिष्ठति प्रिये ! । वङ्गदेशं समारभ्य भुवनेशान्तगं शिवे ! ॥

पृष्ठ २/७४८

गौडदेशः समाख्यातः सर्व्वविद्याविशारदः । गोकर्णेशात् पूर्ब्बभागे आर्य्यावर्त्तात्तु चोत्तरे ॥ तैरभुक्तात् पश्चिमे तु महापूर्य्याश्च सर्व्वतः । महाकोशलदेशश्च सूर्य्यवंशपरायणः ॥ व्यासेश्वरं समारभ्य तप्तकुण्डान्तकं शिवे । मगधाख्यो महादेशो यात्रायां न हि दुष्यति ॥ दक्षोत्तरक्रमेणैव क्रमात् कीकटमागधौ । चरणाद्रिं समारभ्य गृध्रकूटान्तकं शिवे ! ॥ तावत् कीकटदेशः स्यात्तदन्तर्मागधो भवेत् । जगन्नाथप्रान्तदेशश्चोत्कलः परिकीर्त्तितः ॥ कामगिरिं समारभ्य द्बारकान्तं महेश्वरि ! । श्रीकुन्तलाभिधो देशो हूनं शृणु महेश्वरि ! ॥ कामगिरेर्द्दक्षभागे मरुदेशात्तथोत्तरे । हूनदेशः समाख्यातः शूरास्तत्र रमन्ति च ॥ अथाभ्यङ्गं समारभ्य कोटिदेशस्य मध्यगे । समुद्रप्रान्तदेशो हि कोङ्कण परिकीर्त्तितः ॥ ब्रह्मपुत्त्रात् कामरूपात् मध्यभागे तु कैकयः । मागधाद्दक्षभागे तु बिन्ध्यात् पश्चिमतः शिवे ! ॥ सौरसेनाभिधो देशः सूर्य्यवंशप्रकाशकः । हस्तिनापुरमारभ्य कुरुक्षेत्राच्च दक्षिणे ॥ पाञ्चालपूर्ब्बभागे तु कुरुदेशः प्रकीर्त्तितः । मरुदेशात् पूर्ब्बभागे कामाद्रेर्दक्षिणे शिवे ! ॥ सिंहलाख्यो महादेशः सर्व्वदेशोत्तमोत्तमः । शिलहट्टात् पूर्ब्बभागे कामरूपात्तथोत्तरे ॥ पुलन्ध्रिदेशो देवेशि ! नरनारायणः परः । गणेश्वरात् पूर्ब्बभागे समुद्रादुत्तरे शिवे ! ॥ कच्छदेशः समाख्यातः सुदेशं शृणु सादरम् । पुलिन्दादुत्तरे भागे कच्छाच्च पश्चिमे शिवे ! ॥ मत्स्यदेशः समाख्यातो मत्स्यबाहुल्य- कारकः । वैराटपाण्ड्ययोर्म्मध्ये पूर्ब्बदक्षक्रमेण तु ॥ मद्रदेशः समाख्यातो माद्रीहा तत्र तिष्ठति । शूरसेनात् पूर्ब्बभागे गण्डक्याः पश्चिमे शिवे ! ॥ सौवीरदेशो देवेशि ! सर्व्वदेशाधमाधमः । अवन्तीतः पश्चिमे तु वैदर्भाद्दक्षिणोत्तरे ॥ नाटदेशः समाख्यातो वर्व्वरं शृणु पार्व्वति ! । मायापुरं समारभ्य सप्तशृङ्गात्तथोत्तरे ॥ वर्व्वराख्यो महादेशः सैन्धवं शृणु सादरम् । लङ्काप्रदेशमारभ्य मक्कान्तं परमेश्वरि ! ॥ सैन्धवाख्यो महादेशः पर्व्वते तिष्ठति प्रिये ! । एते षट्पञ्चाशद्देशा मया प्रोक्ता महेश्वरि ! ॥ एतन्मध्येऽपि देवेशि ! देशभेदा ह्यनेकशः । कोटिशः सन्ति देवेशि ! एते मुख्याः प्रकीर्त्तिताः ॥ रहस्यातिरहस्यञ्च गोप्तव्यं पशुसङ्कटे । इति संक्षेपतः प्रोक्तं किमन्यत् श्रोतुमिच्छसि ॥” इति शक्तिसङ्गमतन्त्रे ७ पटलः ॥ देशकः, त्रि, (दिशतीति । दिश आदेशे + “ण्वुल् तृचौ ।” ३ । १ । १३३ । इति ण्वुल् ।) शास्ता । इति हेमचन्द्रः । ३ । १५२ ॥ “तथोन्मार्गप्रवृत्तस्य चास्तु सन्मार्गदेशकः । सन्तु मेऽतिथयः श्लाध्या वित्तदाने तथाक्षये ॥” इति मार्कण्डेये । १९ । १७ ॥

देशकारी, स्त्री, रागिणीविशेषः । हनूमन्मते मेघरागस्य भार्य्या । अस्या जातिः संपूर्णः गृहं षड्जस्वरः गानसमयः वर्षत्तौ निशान्तः । अस्याः स्वरूपं सुन्दरस्त्री तिलयुक्तानना कमल- पत्राक्षी दाडिमस्तनी गौराङ्गी विम्बोष्ठी मुक्ताहारकण्ठी कर्परचन्दनलिप्ताङ्गी साल- ङ्कारा नायकेन सहोपविश्य हावभावकटाक्षान् कुर्व्वती । सङ्गीतदर्पणमते अस्या गानसमयः प्रातर्वैराटीरागिण्या सह । अस्याः स्वरूपं नायकेन सह केलिकौतुकरता श्यामकेशभारा जितशरत्पूर्णचन्द्रानना अनङ्गराजिताङ्गी काञ्चनकलसद्युतिहारिकुचा कमलनयना मृदु- भाषिणी । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ देशरूपं, क्ली, (दिश्यते इति । दिश् + कर्म्मणि घञ् । देशस्य हेतुयुक्तिदेशकालपात्रादिभिर्दि- श्यमानस्य रूपम् । यद्वा, देशस्य देशानुरूपा- चारस्य रूपम् ।) उचितम् । इत्यमरः । २ । ८ । २४ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १०७ । ५ । “क्षीणग्रहणवृत्तिश्च यथा धर्म्मं प्रकीर्त्तितम् । लघुना देशरूपेण ग्रन्थयोगेन भारत ! ॥”) देशाखी, स्त्री, रागिणीविशेषः । हनूमन्मते हिन्दोलरागस्य द्वितीयरागिणी । तस्या जातिः षाडषः गृहं गान्धारस्वरः गानसमयः वस- न्तर्त्तौ पूर्ब्बाह्णः । अस्याः स्वरूपम् । सुरूपा नारी चन्द्रवदना क्रोधना कलहप्रिया रोमहर्षा निष्कोषकरबालकरा मल्लवत् धूल्यवगुण्ठित- बाहुवक्षाः बलमर्द्दितकक्षस्थापितशत्रुपक्षा सर्व्वदा स्वसमीपस्थापितनायका च । राग- मालामते तु तस्याः स्वरूपं मल्लबत् परस्पर- मल्लक्रीडायां नियुक्ता । सा क्रीडामल्लकाष्ठो- त्क्षेपणप्रस्तराद्यु त्तोलनभूमिलुण्ठनादिरूपा । कल्लिनाथमते वसन्तरागस्य भार्य्या । सङ्गीत- दर्पणमते अस्या जातिः संपूर्णः । अस्याः स्वरूपं कर्पूरादपि कमनीयाङ्गी कमलराजित- नयना हर्षयुक्ता रसिका अतिधीरा किञ्चित्- सङ्कुचिता दीर्घभुजा मल्लद्युतिमोचिनी च । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ देशान्तरं, क्ली, (अन्यो देशः । मयूरव्यंसकादि- वत् समासः ।) सुमेरुलङ्कयोर्मध्यरेखास्वरूप- देशस्वदेशयोरन्तरयोजनम् । इति सिद्धान्तरह- स्यम् ॥ ये उदयान्तरकर्म्मणा लङ्कायामौद- यिका ग्रहा जातास्ते देशान्तरकर्म्मणा स्वपुरो- दयिकाः स्युः । तच्च द्बिविधं एकं पूर्ब्बापरं द्वितीयं याम्योत्तरं तच्चरसंज्ञमुक्तम् । यथा, -- “येऽनेन लङ्कोदयकालिकास्ते देशान्तरेण सुपुरोदये स्युः । देशान्तरं प्रागपरं तथान्यत् याम्योत्तरं तच्चरसंज्ञमुक्तम् ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ * ॥ देशान्तरपरिभाषायां वृद्धमनुः । “वाचो यत्र विभिद्यन्ते गिरिर्व्वा व्यवधायकः । महानद्यन्तरं यच्च तद्देशान्तरमुच्यते ॥

देशनामनदीभेदान्निकटोऽपि भवेद्यदि । तत्तु देशान्तरं प्रोक्तं स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥ दशरात्रेण या वार्त्ता यत्र न श्रूयतेऽथवा ॥ बृहस्पतिः । देशान्तरं वदन्त्येके षष्टियोजनमायतम् । चत्वारिंशद्वदन्त्येके त्रिंशदेके तथैव च ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ “मुनिद्बयवचनोक्तवागादियोजनादिभेदसामञ्ज- स्यार्थम् एवं व्याख्यायते त्रितयवैशिष्ट्ये त्रिंशद्- योजनाभ्यन्तरे द्वितयवैशिष्ट्ये तदुपरि एक- वैशिष्ट्ये चत्वारिंशद्योजनोपरि वाणीगिरि- महानद्यन्तरितत्वभेदाभावेऽपिषष्टियोजनोपरि वैदेश्यम् ।” इति शुद्धिचिन्तामणिः ॥ देशिकः, पुं, (देशे प्रसितः इति । देश + ठक् ।) पथिकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १५७ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ५ । १० । “अदेशिको यथा सार्थः सर्व्वं कृच्छ्रं समृच्छति । अनायका तथा सेना सर्व्वान्दोषान् समृच्छति ॥”) गुरुः । यथा देशिको मूलमन्त्रेण इत्यागमः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४७ । ४२ । “धर्म्माणां देशिकः साक्षात् स भविष्यति धर्म्म- भाक् । धर्म्मविद्भिः सदैवेशो नमस्कार्य्यः सदोद्यतैः ॥”) देशिनी, स्त्री, (दिशतीति । दिश् आदेशे + णिनिः । स्त्रियां ङीप् ।) तर्ज्जनी । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यसंहितायाम् । १ । १९ । “कनिष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यग्रं करस्य च । प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥”) देशी, स्त्री, रागिणीविशेषः । हनूमन्मते दीपक- रागस्य भार्य्या । अस्या जातिः षाडवः गृहं ऋषभस्वरः गानसमयः ग्रीष्मर्त्तौ मध्याह्रः । अस्याः स्वरूपं सुरूपा नारी हरिद्बसना अल- ङ्कृता यौवनमदेन कामासक्ता सती नायकशय- नागारमागत्य निधुवनरता च । भरतमते तु मेघरागस्य पत्नी । सङ्गीतदर्पणमते हिन्दोल- रागस्य भार्य्या । तस्या गानसमयः यामयुग- लम् । तस्याः स्वरूपम् । निद्रायुक्तनयना आलस्ययुक्ता प्रियाभिमुखी नायकस्य निद्रा- भञ्जनार्थं मनोरञ्जनतानं गायन्ती रमणेच्छया रचितवेशा । भूषणगणशोभिता गौराङ्गी परि- हितहरिद्वर्णशाटिका । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ (सङ्गीतभेदः । यथा, सङ्गीतदर्पणे । १ । ३ -- ६ । “गीतं वाद्यं नर्त्तनञ्च त्रयं सङ्गीतमुच्यते । मार्गदेशी विभागेन सङ्गीतं द्विविधं मतम् ॥ द्रुहिणेन यदन्विष्टं प्रयुक्तं भरतेन च । महादेवस्य पुरतस्तन्मार्गाख्यं विमुक्तिदम् ॥ तत्तद्देशस्थया रीत्या यत् स्याल्लोकानुरञ्जनम् । देशे देशे तु सङ्गीतं तद्देशीत्यभिधीयते ॥”)