शब्दकल्पद्रुमः/धावकः

पृष्ठ २/७९७

धावकः, त्रि, (धावति शीघ्रं गच्छतीति । धाव + ण्वुल् ।) धावनकर्त्ता । शीघ्रगमनकर्त्ता । धाउ- डिया इति भाषा । धावधातोर्णकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, गोः रामायणे । २ । ३२ । २२ । “संवाहकाः सलिलदाः पुरतो धावकाश्च ये । तेषां निष्कसहसं त्वं वृत्त्यर्थमुपकल्पय ॥”) धावनं, क्ली, (धाव + भावे ल्युट् ।) गमनम् । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । ११४ । “ग्रामे ग्रामे स्थितैरश्वैर्धावनं प्रतिषिद्धवान् ॥”) शुद्धिः । इति मेदिनी । ने, ७९ ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । २२ । “पटोलत्रिफलानिम्बकषायाश्चात्र धावने ॥” “पाकं गते व्रणे वापि गम्भीरे सरुजेऽथवा । सरन्ध्रे शोधनं कार्य्यं धावनन्तु भिषग्वरैः ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने ३५ अध्यायः ॥) धावनिः, स्त्री, (धाव + बाहुलकात् अनिः ।) पृश्नि- पर्णी । इत्यमरः । २ । ४ । ९३ ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, “पृश्निपर्णी पृथक्पर्णी चित्रपर्ण्यहिपर्ण्यपि । क्रोष्टुविन्ना सिंहपुच्छी कलशी धावनिर्गुहा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ कण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥) धावनिका, स्त्री, (धावनिरिव प्रतिकृतिः । “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् । यद्वा, स्वार्थे कन् ।) कण्टकारिका । इति रत्नमाला ॥ धावनी, स्त्री, (धावनि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) पृश्निपर्णी । इति मेदिनी । ने, ७९ ॥ कण्टकारी । धातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ धावितः, त्रि, (धाव + क्तः ।) गतः । (यथा, कथासरित्सागरे । ३ । ५२ । “एवमस्त्विति तौ मूढौ धावितौ सोऽपि पादुके । अध्यास्योदपतद्व्योम गृहीत्वा यष्टिभाजने ॥”) मार्ज्जितः ॥ धासाः, [स्] पुं, (दधाति पृथिवीमिति । धा + “वहिहाधाञश्छन्दसि ।” उणां । ४ । २२० । इति असुन् तस्य सुट् च ।) पर्व्वतः । इति वैदिकप्रयोगः ॥ धि, श धृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-अनिट् ।) श, धियति । इति दुर्गादासः ॥ धिक्, व्य, निर्भर्त्सनम् । निन्दा । इत्यमरः । ३ । ३ । २३९ ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । ३५ । “धिङ्मां धिङ्मामतीवेत्थं निनिन्दात्मान- मात्मना ॥”) धिक्कारः, पुं, (धिक् इत्यस्य कारः करणम् ।) धिक् । तत्पर्य्यायः । नीकारः २ अवहेलम् ३ अमाननम् ४ क्षेपः ५ निकारः ६ अनादरः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ४ । १४ । १३ । “लोकधिक्कारसन्दग्धं दहिष्यामः स्वतेजसा ॥”) धिक्कृतः, त्रि, (धिक् + कृ + कर्म्मणि क्तः ।) निर्भर्तसितः । असत्करणादिना धिगित्यस्य करणं धिक्कारो निन्दा धिगितः धिक्कृतः धिक् त्वां इति भर्त्सितो धिक्कृत इति यावत् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अपध्वस्तः २ । इति

प्राणिवर्गे अमरः । ३ । १ । ३९ ॥ (यथा, भागवते । ७ । ८ । ५३ । “वयं किम्पुरुषास्त्वन्तु महापुरुष ईश्वरः । अयं कुपुरुषो नष्टो धिक्कृतः साधुभिः सदा ॥”) निन्दितमात्रम् । कृतधिक्कारस्य प्राणिवर्गोक्तस्य पर्य्यायान्तरमिदम् अप्राणिविषयार्थम् । धिगस्तु त्वां इति कृतः शब्दितो धिक्कृतः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अवरीणः २ । इति विशेष्यनिघ्नवर्गे अमरः । ३ । १ । ९४ ॥ धिक्क्रिया, स्त्री, (धिगित्युच्चारणमेव क्रिया ।) निन्दा । इति हेमचन्द्रः । २ । १८५ ॥ धिक्ष, ङ सन्दीपे । क्लेशे । जीवे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) तृतीयस्वरी । ङ, धिक्षते वह्निः सन्दीप्यते इत्यर्थः । जनः क्लिश्यति जीवतीति वा अर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ धिग्वणः, पुं, वर्णसङ्करविशेषः । तस्य चर्म्मकार्य्यं वृत्तिः । स तु ब्राह्मणादायोगव्यां जातः । इति मनुः ॥ धियाम्पतिः, पुं, (धियां बुद्धीनां पतिः । अलुक् समासः ।) पूर्ब्बजिनविशेषः । मञ्जघोष इति ख्यातः । इति त्रिकाण्डशेषः । आत्मा । ध्यात एव धियाम्पतिरिति प्रयोगदर्शनात् ॥ धिव, इ न प्रीतौ । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं-सकं-सेट् ।) प्रीतिरिह प्रीतीकर- णम् । इ, धिन्व्यते । न, धिनोति हव्येन हिरण्य- रेतसमिति किराते । गतिः कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ धिष, र लि रवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वां- परं-अकं-सेट् ।) र, वैदिकः । लि, दिधेष्टि । रवः शब्दः । इति दुर्गादासः ॥ धिषणः, पुं, (धृष्णोति प्रागल्भ्यं ददातीति । धृष् + “धृषेधिष च संज्ञायाम् ।” उणां २ । ८२ । इति क्युः ।) बृहस्पतिः । इत्यमरः । १ । ३ । २४ ॥ धिषणा, स्त्री, (धृष्णोत्यनयेति । धृष प्रागल्भ्ये + क्युः । धिषादेशश्च ।) बुद्धिः । इत्यमरः । १ । ५ । १ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३२ । १४ । “विवेष यन्मा धिषणा जजान स्तवैः पुरा पार्य्या- दिन्द्रमहूः ॥” स्तुतिः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । १५ । ७ । “तव त्यदिन्द्रियं बृहत्तव शुष्ममुत क्रतुम् । वज्रं शिशाति धिषणा वरेण्यम् ॥” “धिषणा स्तुतिः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ वाक् । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ४९ । ४ । “क्षपां वस्ता जनिता सूर्य्यस्य विभक्ता भागं भागं धिषणेव वाजम् ॥” “धिषणेव । यथाढ्यानां वाक् अस्येदमिति विभागं करोति तद्बत् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ प्रस्तरः । यथा, ऋग्वेदे । ९ । ५९ । २ । “पवस्व धिषणाभ्यः ।” “किञ्च धिषणाभ्यो ग्रावभ्यः पवस्व क्षर ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥

धारयित्री । द्यावापृथिव्योः द्बिवचनान्तः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ४९ । १ । “यं सुक्रतं धिषणे विभ्वतष्टं घनं वृत्रानां जन- यन्त देवाः ॥” “धिषणे देवमनुष्यादीनां धारयित्र्यौ । यद्वा प्रगल्भ्ये समर्थे स्वाश्रितान् रक्षितुमिति धिषणे द्यावापृथिव्यौ ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ * ॥ हविर्द्धानस्य पत्नी । यथा, मात्स्ये । ४ । ४५ । “हविर्द्धानात् षडाग्नेयी धिषणा जनयत् सुतान् । प्राचीनवर्हिषं साङ्गं यमं शुक्रं बलं शुभम् ॥” क्ली । स्थानम् । यथा, भागवते । ३ । १६ । ३२ । “तदा विकुण्ठधिषणात् तयोर्निपतमानयोः । हाहाकारो महानासीद्विमानाग्रेषु पुत्त्रकाः ॥” “विकुण्ठस्य धिषणात् स्थानात् ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥) धिष्ट्यं, क्ली, (धिष्ण्य + निपातनात् णस्य टः ।) स्थानम् । गृहम् । नक्षत्रम् । अग्निः । इत्यमरः । ३ । ३ । १५४ ॥ शक्तिः । इति मेदिनी ॥ धिष्ट्यः, पुं, (धृष्णोति प्रगल्भो भवतीति । धृष + ण्यः । निपातनात् साधुः ।) अग्निः । शुक्रा- चार्य्यः । इति पुंस्काण्डेऽमरदत्तः ॥ धिष्ण्यं, क्ली, (धृष्णोति प्रगल्भो भवतीति । धृष् + “सानसिवर्णसिपर्णसीति ।” उणां । ४ । १०७ । इति ण्यप्रत्ययः निपातनात् ऋकारस्य च इकारः । स्थानम् । (यथा, भागवते । २ । १ । ३० । “द्यौरक्षिणी चक्षुरभूत् पतङ्गः पक्ष्माणि विष्णोरहनी उभे च । तद्भ्रूविजृम्भः परमेष्ठिधिष्ण्य- मापोऽस्य तालू रस एव जिह्वा ॥” “परमेष्ठिधिष्ण्यं ब्रह्मपदम् ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥ गृहम् । (यथा, महाभारते । १७ । ३ । १० । “स्वर्गे लोके श्ववतां नास्ति धिष्ण्य- मिष्टापूर्त्तं क्रोधवशा हरन्ति ॥”) नक्षत्रम् । (यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । ११ । २१ । “सार्पेन्द्रपौष्ण्यधिष्ण्यानामन्त्याः पादाः भस- न्धयः ॥”) अग्निः । इत्यमरः । ३ । ३ । १५४ ॥ (यथा अथर्व्व- वेदे । २ । ३५ । १ । “ये भक्षयन्तो न वसून्यानृधुर्य्यानग्नयो अन्वतप्यन्त धिष्ण्याः ॥”) शक्तिः । इति मेदिनी । ये, ३४ ॥ (उल्का- भेदः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ३३ । १ । “दिविभुक्तशुभफलानां पततां रूपाणि यानि तान्युल्काः । धिष्ण्योल्काशनिविद्युत्तारा इति पञ्चधा भिन्नाः ॥” प्राणाभिमानी देवः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । २२ । ३ । “अग्ने ! दिवो अर्णमच्छा जिगास्यच्छा देवा ऊचिषे धिष्ण्या ये ॥” “धियं बुद्ध्युपहितं देहं उष्णन्ति उष्णीकुर्व्व- न्तीति धिष्ण्याः प्राणाभिमानिनो देवाः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

पृष्ठ २/७९८

धी, ओ ङ य आराधे । नादरे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (दिवां-आत्मं-सकं-अनिट् ।) अनादर इति कातन्त्रादौ । ओ, धीनः । ङ य, धीयते खलं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ धीः, स्त्री, (ध्यै चिन्तने + भावे क्विप् । सम्प्रसार- णञ्च ।) बुद्धिः । इत्यमरः । १ । ५ । १ ॥ (यथा, मनौ । ६ । ९२ । “धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्म्मलक्षणम् ॥”) धीतः, त्रि, पीतः । इति धेधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ धीतिः, स्त्री, (धेट पाने + क्तिन् ।) पिपासा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८ ॥ धीदा, स्त्री, (धियं ददातीति । दा + कः । स्त्रियां टाप् ।) कन्या । मनीषा । इति हेमचन्द्रः ॥ धीन्द्रियं, क्ली, (धीजनकमिन्द्रियम् ।) ज्ञानेन्द्रि- यम् । तद्यथा । मनः १ नेत्रम् २ श्रोत्रम् ३ त्वक् ४ रसना ५ घ्राणम् ६ । इत्यमरः । १ । ५ । ८ ॥ धीमान्, [त्] पुं, (धीरस्यास्तीति । धी + मतुप् ।) बृहस्पतिः । पण्डिते, त्रि । इति मेदिनी । ते, ११५ ॥ (यथा, मनुः । १ । १०२ । “तस्य कर्म्मविवेकार्थं शेषाणामनुपूर्ब्बशः । स्वायम्भुवो मनुर्धीमानिदं शास्त्रमकल्पयत् ॥” नरपुत्त्रस्य विराजः पुत्त्रः । यथा, -- “नरो गयस्य तनयः तत्पुत्त्रोऽभूत् विराट् ततः । तस्य पुत्त्रो महावीर्य्यो धीमांस्तस्मादजायत ॥” इति विष्णुपुराणे । २ । ३९ । पुरूरवसः उर्व्वशीगर्भजातः पुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ७५ । २४ । “षट्सुता जज्ञिरेऽथैलादायुर्धीमानमावसुः । दृढायुश्च वनायुश्च शतायुश्चोर्व्वशीसुताः ॥”) धीमती, स्त्री, (धीमत् + स्त्रियां ङीप् ।) बुद्धि- मती । इत्यमरः । २ । ६ । १२ ॥ धीरं, क्ली, (धियं रातीति । रा + कः ।) कुङ्कु- मम् । इति मेदिनी । रे, ५१ ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “कुङ्कुमं घुसृणं रक्तं काश्मीरं पीतकं वरम् । सङ्कोचं पिशुनन्धीरं बाह्लीकं शोणिताभिधम् ॥”) धीरः, पुं, (धियं राति ददाति गृह्णातीति वा । रा + कः ।) ऋषभौषधिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वलिराजः । इति शब्दरत्नावली ॥ धीरः, त्रि, (धियं ईरयतीति । ईर + अण् । यद्बा, धियं रातीति । रा + कः ।) धैर्य्यान्वितः । स्वेरः । पण्डितः । इति मेदिनी । रे, ५१ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ६ । ४५ । “तथापरे चात्मसमाधियोग- बलेन जित्वा प्रकृतिं बलिष्ठाम् । त्वामेव धीराः पुरुषं विशन्ति तेषां श्रमः स्यान्न तु सेवया ते ॥” बलयुतः । इति शब्दरत्नावली ॥ मन्दः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, --

“देहे समीहे भवतो विधातुं धीरं समीरं नलिनीदलेन ॥” इति रसमञ्जर्य्याम् ।) विनीतः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (गम्भीरः । यथा, रघुः । ३ । ४४ । “अवोचदेनं गगनस्पृशा रघुः स्वरेण धीरेण निवर्त्तयन्निव ॥”) धीरत्वं, क्ली, (धीरस्य भावः । धीर + त्व ।) धीरता । यथा, -- “प्रागल्भ्यौदार्य्यमाधुर्य्यशोभाधीरत्वकान्तयः । दीप्तिश्चायत्नजा भावहावहेलाः स्त्रियोऽङ्गजाः ॥” इति हेमचन्द्रः । ३ । १७३ ॥ धीरपत्री, स्त्री, (धीरं मनोहरं पत्रमस्याः । स्त्रियां ङीष् ।) धरणीकन्दः । इति राज- निर्घण्टः ॥ धीरस्कन्धः, पुं, (धीरः अचञ्चलः भारसह इति यावत् स्कन्धो यस्य ।) महिषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४८ ॥ धीरा, स्त्री, (धीर + टाप् ।) काकोली । महा- ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुडूची । अस्याः पर्य्याया यथा, -- “गुडूची मधुपर्णी स्यादमृतामृतवल्लरी । छिन्ना छिन्नरुहा छिन्नोद्भवा वत्सादनीति च ॥ जीवन्ती तन्त्रिका सोमा सोमवल्ली च कुण्डली । चक्रलक्षणिका धीरा विशल्या च रसायनी ॥ चन्द्रहासी वयस्था च मण्डली देवनिर्म्मिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मानावस्थायां मध्याप्रगल्भानायिकाभेदः । अस्या लक्षणम् । व्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीरा । मध्याया धीरायाः कोपव्यञ्जिका गीः । प्रौढा- धीरायास्तु रतावौदास्यम् । सा द्विविधा । ज्येष्ठा कनिष्ठा च । मध्या धीरा यथा, -- “लोलालिपुञ्जे व्रजतो निकुञ्जे स्फारा बभूवुः श्रमवारिधारा । देहे समीहे भवतो विधातुं धीरं समीरं नलिनीदलेन ॥ प्रौढा धीरा यथा, -- “नो तल्पं भजसे न जल्पसि सुधाधारानुकारा गिरो दृक्पातं कुरुषे न वा परिजने कोपप्रकाश- च्छलात् । इत्थं केतकगर्भगौरि ! दयिते कोपस्य संगोपनं किं स्यादेव न चेत् पुनः सहचरी कुर्व्वीत साचिस्मितम् ॥” इति रसमञ्जरी ॥ धीराधीरा, स्त्री, (धीरा अधीरा च ।) मानाव- स्थायां मध्याप्रगल्भा नायिकाभेदः । अस्या लक्षणम् । व्यङ्ग्याव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा । मध्याया धीराधीरायाः कोपव्यञ्जिके वचनरुदिते । प्रौढाधीराधीराया रतावौदास्यं तर्ज्जनताड- नादि च कोपस्य प्रकाशकम् । सा द्विविधा । ज्येष्ठा कनिष्ठा च । मध्याधीराधीरा यथा, --

“कान्तानुरागचतुरोऽसि मनोहरोऽसि नाथोऽसि किञ्च नवयौवनभूषितोऽसि । इत्थं निगद्य सुदृशा वदने प्रियस्य निःश्वस्य वास्पलुलिता निहिता दृगन्ताः ॥ प्रौढाधीराधीरा यथा, -- “तल्पोपान्तमुपेयुषि प्रियतमे साचीकृतग्रीवया काकुव्याकुलवाचिसाचिहसितस्फुर्जत्कपोल- श्रिया । हस्तन्यस्तकरे पुनर्मृगदृशा लाक्षारसक्षालित- प्रौष्ठी प्रेष्ठमयूखमांसलरुचो विस्फारिता दृष्टयः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ धीलटिः, स्त्री, (धिया बुद्ध्या लटति बालोक्त्या मोहयतीति । लट् + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इति इन् ।) दुहिता । इति हारा- वली ॥ २१९ ॥ धीवा, [न्] पुं, स्त्री, (ध्यायतीति । ध्यै + “ध्याप्योः संप्रसारणञ्च ।” उणां । ४ । ११५ । इति क्वनिप् । संप्रसारणञ्च ।) धीवरः । यथा, बहु- धीवरी बहुधीवा । इति मुग्धबोधम् ॥ धीवरः, पुं, (दधाति मत्स्यानिति । धा + “छित्वर- च्छत्वरधीवरपीवरेति ।” उणां । ३ । १ । इति ष्वरच् प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) कैवर्त्तः । इत्यमरः । १ । १० । १५ ॥ (यथा, महाभारते । २ । २० । १७ । “यतो हि निम्नं भवति नयन्ति हि ततो जलम् । यतश्छिद्रं ततश्चापि नयन्ते धीवरा जलम् ॥”) धीवरी, स्त्री, (धीवर + ङीष् ।) धीवरपत्नी । कैवर्त्ती । इति मुग्धबोधम् ॥ मत्स्यवेधिनी । इत्युणादिकोषः ॥ धीशक्तिः, स्त्री, (धियः शक्तिः ।) बुद्धिसामर्थ्यम् । तत्पर्य्यायः । निष्क्रमः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २५ ॥ सा चाष्टधा । यथा, -- “शुश्रूषा श्रवणञ्चैव ग्रहणं धारणं तथा । ऊहापोहार्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानञ्च धीगुणाः ॥” इति भरतः ॥ धीसखः, पुं, (धियः सखा सहायः । “राजाहः- सखिभ्यष्टच् । इति टच् ।) मन्त्री । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३८३ ॥ धीसचिवः, पुं, (धियि बुद्धौ मन्त्रणादौ सचिवः सहायः ।) मन्त्री । इत्यमरः । २ । ८ । ४ ॥ धु, ञ न कम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-उभं- सकं-अनिट् ।) ञ न, धुनोति धुनुते । कम्प इह ञ्यन्तस्य रूपम् । धुनोति चम्पकवनानि धुनोत्यशोकं वायुरिति हलायुधः । इति दुर्गा- दासः ॥ धुः, स्त्री, (धवनमिति । धु कम्पने + भावे डुः ।) कम्पनम् । इत्येकाक्षरकोषः ॥ धुक्ष, ङ सन्दीपने । क्लेशे । जीवे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । ङ, धुक्षते वह्निः सन्दीप्यते इत्यर्थः । धुक्षते जनः क्लिश्यति जीवति वेत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ २/७९९

धुतः, त्रि, (धु + क्तः ।) त्यक्तः । विधूतः । इति मेदिनी । ते, २८ ॥ (यथा, रघुः । ११ । १६ । “तीव्रवेगधुतमार्गवृक्षया प्रेतचीवरवसा स्वनोग्रया । अभ्यभावि भरताग्रजस्तया वात्ययेव पितृकाननोत्थया ॥”) धुनिः, स्त्री, (धुनोति वेतसादिनदीजातवृक्षा- निति । धु कम्पने + वहुलवचनात् निः स च कित् ।) नदी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ३० । २ । “पथोदरन्तीरनुजोषमस्मै दिवे दिवे धुनयो यन्त्यर्थम् ॥” पुं, जलप्रतिरोधकोऽसुरविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । १७४ । ९ । “त्वं धुनिरिन्द्रधुनिमतीरृणोरपः सीरान- स्रवन्तीः ॥” “हे इन्द्र त्वं धुनिः कम्पयिता शत्रूणामसि अतो धुनिमतीः कम्पनोपेततरङ्गवतीः अथवा धुनि- र्नामजलप्रतिरोधकार्य्यसुरः स एव प्रतिबन्धक- तया यासां तादृशीरपः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः । धूनयति कम्पयति शत्रूनिति । मरु- द्बिशेषः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ३९ । ७ । “उग्रश्च भीमश्च ध्वान्तश्च धुनिश्च ॥” कम्पयितरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ७९ । १ । “हिरण्यकेशो रजसोविसारेहिर्धुनिर्वात इव ध्रजीमान् ॥”) धुनी, स्त्री, (धुनि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) नदी । इत्यमरः । १ । १० । ३० ॥ (यथा, भागवते । ४ । २९ । ५५ । “सत्वं विचक्ष्य मृगचेष्टितमात्मनोऽन्त- श्चित्तं नियच्छ हृदि कर्णधुनीञ्च चित्ते ॥”) धुनीनाथः, पुं, (धुनीनां नदीनां नाथः ।) समुद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ धुन्धुमारः, पुं, (धुन्धुं तन्नामकं राक्षसं मारय- तीति । मारि + अण् ।) कुवलयाश्वराजः । स तु बृहदश्वपुत्त्रः । इति पद्मपुराणम् ॥ (अस्य धन्धुमारणकथा यथा, हरिवंशे । ११ । ३९ -- ५५ । “स एवमुक्तो राजर्षिरुतङ्केन महात्मना । कुवलाश्वं सुतं प्रादात् तस्मै धुन्धुनिवारणे ॥ बृहदश्व उवाच । भगवन् ! न्यस्तशस्त्रोऽहमयन्तु तनयो मम । भविष्यति द्विजश्रेष्ठ ! धुन्धुमारो न संशयः ॥ स तं व्यादिश्य तनयं राजर्षिर्धुन्धुमारणे । जगाम पर्व्वतायैव तपसे संशितव्रतः ॥ कुवलाश्वस्तु पुत्त्राणां शतेन सह पार्थिव ! । प्रायादुतङ्कसहितो धुन्धोस्तस्य परिग्रहे ॥ तमाविशचदा विष्णुर्भगवांस्तेजसा विभुः । उतङ्कस्य नियोगाद्वै लोकानां हितकाम्यया ॥ तस्मिन प्रयाते दुर्द्धर्षे दिवि शब्दो महानभूत् । एष श्रीमान्नृपसुतो धुन्धुमारो भविष्यति ॥ दिव्यैर्म्माल्यैश्च तं देवाः समन्तात् समवाकिरन् । देवदुन्दुभयश्चापि प्रणेदुर्भरतर्षभ ! ॥

स गत्वा जयतां श्रेष्ठस्तनयैः सह वीर्य्यवान् । समुद्रं खानयामास बालुकार्णवमव्ययम् ॥ नारायणेन कौरव्य ! तेजसाप्यायितः स वै । बभूव सुमहातेजा भूयो बलसमन्वितः ॥ तस्य पुत्त्रैः खनद्भिस्तु बालुकान्तर्हितस्तदा । धुन्धुरासादितो राजन् ! दिशमाश्रित्य पश्चिमाम् ॥ मुखजेनाग्निना क्रोधाल्लोकानुद्वर्त्तयन्निव । वारि सुस्राव वेगेन महोदधिरिवोदये ॥ सोमस्य भरतश्रेष्ठ ! धारोर्म्मिकलिलं महत् । तस्य पुत्त्रशतं दग्धं त्रिभिरूणन्तु रक्षसा ॥ ततः स राजा कौरव्य ! राक्षसं तं महाबलम् । आससाद महादेजा धुन्धुं धुन्धुनिवर्हणः ॥ तस्य वारिमयं वेगमापीय स नराधिपः । योगी योगेन वह्निञ्च शमयामास वारिणा ॥ निहत्य तं महाकायं बलेनोदकराक्षसम् । उतङ्कं दर्शयामास कृतकर्म्मा महायशाः ॥ उतङ्कस्तु वरं प्रादात् तस्मै राज्ञे महात्मने । अददाच्चाक्षयं वित्तं शत्रुभिश्चापराजयम् ॥ धर्म्मे रतिञ्च सततं स्वर्गे वासं तथाक्षयम् । पुत्त्राणाञ्चाक्षयाल्लोँकान् स्वर्गे ये राक्षसा हताः ॥” * ॥) शक्रगोपः । गृहधूमः । पदालिकः । इति मेदिनी । रे, २७० ॥ धुरन्धरः, पुं, धववृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “धवो धटो नन्दितरुः स्थिरो गौरो धुरन्धरः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ धुरं धरतीति । धृ + खच् + मुम् ।) रथ- लाङ्गलादिभारवोढा । तत्पर्य्यायः । धुर्व्वहः २ धुर्य्यः ३ धौरेयः ४ धुरीणः ५ । इत्यमरः । २ । ९ । ६५ ॥ यथा, -- “धुरन्धरो धुरीणश्च धौरेयधुर्य्यधुर्व्वहाः । यत्र काम्यरथस्यापि लाङ्गलस्यापि वा धुरम् ॥ वहत्येकधुरीणः स्यात्तथा चैकधुरोऽपि च । स तु सर्व्वधुरीणः स्यात् सर्व्वा वहति यो धुरः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (आदित्यनृपस्य मन्त्री । स तु कौशलेन राजानं हत्वा स्वययेव राज्यमकरोत् ॥ यथा, राजा- वल्याम् २ परिच्छेदे । “आदित्यस्य तदा मन्त्री अदूरान्वयसम्भवः । धुरन्धराभिधो धीरो बलबुद्धिनिकेतनः ॥ सेनापतीन् वशीचक्रे धनमानप्रदानतः । एकदा स तमादित्यमादित्यसमवर्च्चसम् ॥ एकान्ते नृपमासीनं हत्वा हतमतिस्तदा । तदासनं समारुह्य राज्यं प्राशाद्धुरन्धरः ॥ भूमिवेदमितान्वर्षान्भुक्त्वा भोगाननुत्तमान् । सेनोद्धतं सुतं राज्ये स्थापयित्वा लयं गतः ॥” राक्षसविशेषः । स तु प्रहस्तस्य सचिवविशेषः । यथा, गोः रामायणे । ६ । ३२ । १५ । “एतस्मिन्नन्तरे शूराः प्रहस्तस्य वशानुगाः । धुरन्धरः कुम्भहनुर्महानादः समुन्नदः । एते प्रहस्तसचिवाः सर्व्वे जग्मुर्वनौकसः ॥”)

धुर्व्वाहकमात्रे, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ १८६ । १० । “अनड्वाहं सुव्रतं यो ददाति हलस्य वोढारमनन्तवीर्य्यम् । धुरन्धरं बलवन्तं युवानं प्राप्नोति लोकान् दशधेनुदस्य ॥” श्रेष्ठः । यथा, तत्रैव । १३ । १३७ । ३१ । “दत्त्वा तु सततं तैस्तु कौरवानां धुरन्धर ! । दानयज्ञक्रियायुक्ता बुद्धिर्धर्म्मोपचायिनी ॥”) धुरा, स्त्री, (धुर् + पक्षे टाप् ।) धूः । भारः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ धुरीणः, त्रि, (धुरं वहतीति । “खः सर्व्वधुरात् ।” ४ । ४ । ७८ । इत्यत्र योगविभागवत् खः ।) भारवाहः । इत्यमरः । २ । ९ । ६५ ॥ (श्रेष्ठः । यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । २०७ । “हे ब्रह्मव्रतधराणां धुरीण ! त्वयापि मय्युप- कृतमित्याद्युक्त्रा स्कन्धादुत्तार्य्य यत्र यत्र स्वजन- गृहद्वारादिषु बभ्राम ॥”) धुरीयः, पुं, (धुरमर्हतीति । छः ।) अनड्वान् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भारयोग्ये, त्रि ॥ धुर्य्यः, त्रि, (धुरं वहतीति । धुर् + “धुरो यड्- ढकौ ।” ४ । ४ । ७७ । इति यत् । “न भकु- च्छुराम् ।” ८ । २ । ७९ । इति न दीर्घः ।) धुरन्धरः । इत्यमरः । २ । ९ । ६५ ॥ (यथा, रघुः । ५ । ६६ । “तामेकतस्तव बिभर्त्ति गुरुर्विनिद्र- स्तस्या भवानपरधुर्य्यपदावलम्बी ॥” श्रेष्ठः । यथा, भागवते । ४ । २२ । ४९ । “वण्यस्तु धुर्य्यो महतां संस्थित्याध्यात्मशिक्षया ॥” ऋषभौषधौ अनडुहि च पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अश्वादिरपि । यथा, महाभारते । ३ । १९७ । १२ । “पुनरपि चान्योऽप्यश्वार्थी ब्राह्मण आगच्छत् । त्वरितोऽथ तस्मै अपनह्य वामं धुर्य्यमददत् अथ प्रायात् ॥”) धुर्व, ई हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) ह्रस्वी । धूः धुरौ धुरः । ई, धूर्णः । कितवे वाच्य धूर्त्तः । इति मनीषादित्वान्निपात्यः । इति दुर्गादासः ॥ धुवका, स्त्री, (धवति पुनः पुनरुच्चारणेन गीतं कम्पयतीवेति । धू कम्पने + “क्वुन् शिल्पि संज्ञयो- रपूर्ब्बस्यापि ।” उणां २ । ३२ । इति क्वुन् । ततष्टाप् ।) ध्रुवका । इत्युणादिकोषः ॥ धूया इति भाषा ॥ धुवनः, पुं, (धवतीति । धू + “भूसूधूभ्रस्जिभ्य- श्छन्दसि ।” उणां २ । ८० । इति क्युन् ।) अग्निः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, शत- पथब्राह्मणे । १३ । २ । ८ । ५ । “ये यज्ञे धुवनं तन्वते ॥”) धुवित्रं, क्ली, (धूयतेऽनेनेति । धू + इत्र ।) यज्ञा- ग्निज्वालनार्थमृगचर्म्मरचितव्यजनम् । इत्य- मरः । २ । ७ । २३ ॥ धुस्तुरः, पुं, धुस्तूरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

पृष्ठ २/८००

धुस्तूरः, पुं, (धुनोति कम्पयति चित्तं सेवनेन । धु कम्पने + “खर्जिपिञ्जादिभ्य उरोलचौ ।” उणां ४ । ९० । इति ऊरः । “धुनोतेः स्तुट् च ।” इत्युज्ज्वलदत्तोक्त्या स्तुट् ।) क्षुपविशेषः । धुतुरा । इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उन्मत्तः २ कितवः ३ धूर्त्तः ४ कनकाह्वयः ५ मातुलः ६ मदनः ७ । इत्यमरः । २ । ४ । ७७ ॥ धत्तूरः ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ शठः ९ मातुलकः १० श्यामः ११ शिवशेखरः १२ खर्ज्जूघ्नः १३ काह- लापुष्पः १४ खलः १५ कण्टफलः १६ मोहनः १७ कृलभः १८ मत्तः १९ शैवः २० । इति राजनिर्घण्टः ॥ देविका २१ तूरी २२ महा- मोही २३ शिवप्रियः २४ धुस्तुरः २५ धुत्तुरः २६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः ॥ मदवर्णाग्निवातकारित्वम् । ज्वरकुष्ठयूकालिक्षा- व्रणश्लेष्मकण्डूकृमिविषनाशित्वम् । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । गुरुत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ कटुत्वम् । कान्तिकारि- त्वम् । त्वग्दोषखर्ज्जूभ्रमनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ मूर्च्छाकारित्वम् । वह्निपित्तनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (उपविषविशेषो- ऽयम् । तद्यथा, -- “अर्कक्षीरं स्नुहीक्षीरं तथैव कालहारिका । करवीरकधुस्तूरौ पञ्च चोपविषाणि तत् ॥ अर्कक्षीरं स्नुहीक्षीरं लाङ्गलीकरवीरकम् । गुञ्जाहिफेनधुस्तूरौ सप्तोपविषजातयः ॥” इति वैद्यकभैषज्यधन्वन्तरिग्रन्थे विषाधिकारे ॥) धू, ञ कम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं- सकं-वेट् ।) स चेहापि कम्पप्रेरणमेव । ञ, धवति धवते । धवति चन्दनमञ्जरीश्चेति हला- युधः । इति दुर्गादासः ॥ धू, न ञ गि कम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-क्र्यां च-उभं-सकं-वेट् ।) स चेहापि कम्पप्रेरणम् । न ञ, धूनोति धूनुते । गि ञ, धुनाति धुनीते । धूनः धूनिः । धूनोति चम्पक- वनानीति हलायुधः । धुनाति वायुरश्वत्थम् । धुनीते बन्धूकं तिलकुसुमजन्मा हि पवनः । इति दुर्गादासः ॥ धू, शि क कम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- चुरां-च-सकं-सेट् ।) कम्प इह ञ्यन्तस्य रूपम् । शि, धुवति मारुतो मालतीलताम् । अधुवीत् । क, धावयति । वायुर्विधूनयति केशरपुष्परेणू- निति चुरादौ हलायुधः । प्रीघूञोर्नन् वा इत्यत्र धूञग्रहणादस्य कथं नन्निति चेन्न । स्वार्थविहि- तस्य ञेर्ञकारेण सम्बन्धस्य वाच्यत्वात् । अन्यथा कम्पप्रेरणे धूनयति इत्यादिप्रयोगा न स्युः । धूनोतीत्यादीनां साध्या इति चेत् स्वभावात् कम्पप्रेरणार्थाणां तेषां ञौ कृते कम्पप्रेरणस्य प्रेरणमेवार्थः स्यात् । किञ्च कम्पनायां धूनय- तीत्यादीनामावश्यकत्वात् तत्सूत्रे ञकारः प्राचीनमतानुवादार्थ एव । इति दुर्गा- दासः ॥

धूः, [र्] स्त्री, (धुर्व्वतीति । धुर्व्व + क्विप् ।) यानमुखम् । रथादेरग्रभागः । इत्यमरः । २ । ८ । ५५ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३६ । २१ । “क्षणात् प्रांशुः क्षणाद्ध्रस्वः क्षणाच्च रथधूर्गतः ॥”) भारः । (यथा, रघुः । १ । ३४ । “तेन धूर्जगतो गुर्व्वी सचिवेषु निचिक्षिपे ॥”) चिन्ता । इत्येकाक्षरकोषः ॥ (अग्रम् । यथा, रघुः । २ । २ । “अपांशुलानां धुरि कीर्त्तनीया ॥” हिंसके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ९४ । ७ । “दशधुरो दशयुक्ता वहद्भ्यः ॥” “दशभिर्धुरो धूर्भिर्हिंसितृभिः । तृतीयार्थे प्रथमा ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) धूकः, पुं, (धूनोति कम्पयतीति । धू + “अजियु- धूनीभ्यो दीर्घश्च ।” उणां ३ । ४७ । इति कन् ।) वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ धूर्त्तः । कालः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ धूतः, त्रि, (धू + क्तः ।) कम्पितः । (यथा, मेघ- दूते । ३५ । “धूतोद्यानं कुवलयरजोगन्धिभिर्गन्धवत्या- स्तोयक्रीडाविरतयुवतिस्नानतिक्तैर्मरुद्भिः ॥”) भर्त्सितः । इति मेदिनी । ते, २८ ॥ त्यक्तः । इत्यमरः । ३ । १ । १०७ ॥ तर्कितः । इति धरणिः ॥ धूनः, त्रि, (धू + “ल्वादिभ्यः ।” ८ । २ । ४४ । इति निष्ठातस्य नः ।) कम्पितः । धूधातोः क्तः ल्वादित्वात्तस्य नादेशः । इति संक्षिप्तसार- व्याकरणम् ॥ धूनकः, पुं, (धूनयति संधुक्षयति अग्निमिति । धू + णिच् + ण्वुल् ।) वह्निवल्लभः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ धूना इति भाषा ॥ धूननं क्ली, (धू + णिच् + ल्युट् ।) कम्पनम् । काँपान । इति भाषा । इति ञ्यन्तधूधातोरनटा साध्यम् ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । १२ । “कुर्व्वाणा भक्तिशीलश्रीनिषेधं मूर्धधूननैः ॥”) धूनिः, स्त्री, कम्पनम् । धूधातोः क्तिस्थाने ल्वादि- त्वान्निः । इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ धूप, तापे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) षष्ठस्वरी । धूपायति धूपायते । आय- न्तत्वादुभयपदमिति वोपदेवः । अरे तु आय- स्याप्राप्तिपक्षे परस्मैपदमेव । अधूपीत् दुधूप इत्यादि । तापः सन्तप्तीकरणम् । इति दुर्गा- दासः ॥ धूप, क दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- अकं-सेट् ।) क, धूपयति । इति दुर्गादासः ॥ धूपः, पुं, (धूपयति स्वगन्धेन प्रीणयित्वादीप्यतीति । धूप + अच् ।) गन्धद्रव्यविशेषोत्थधूमस्तद्वर्त्तिश्च । तत्पर्य्यायः । गन्धपिशाचिका २ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३१३ ॥ * ॥ यथा, -- “एवं वां कथितो दीपो धूपञ्च शृणुतं सुतौ । नासाक्षिरन्ध्रसुखदः सुगन्धोऽतिमनोहरः ॥ दह्यमानस्य काष्ठस्य प्रयतस्येतरस्य वा ।

परागस्याथवा धूमो निस्तापो यस्य जायते ॥ स धूप इति विज्ञेयो देवानां तुष्टिदायकः । राशीकृतैर्न चैकत्र तैर्द्रव्यैः परिधूपयेत् ॥ ओधाग्निवत्तथा कृत्वा न तत्फलमवाप्नुयात् । श्रीचन्दनञ्च सरलः सालः कालागुरुस्तथा ॥ उदयः सुरथः कन्दी रक्तविद्रुम एव च । पीतसालः परिमलो विमर्द्दीकासनस्तथा ॥ नमेरुर्द्देवदारुश्च विल्वसारोऽथ खादिरः । सन्तानः पारिजातश्च हरिचन्दनवल्लभौ ॥ वृक्षेषु धूपाः सर्व्वेषां प्रीतिदाः परिकीर्त्तिताः । अरालः सह सूत्रेण श्रीवासः पटवासकः ॥ कर्पूरः श्रीकरश्चैव परागः श्रीहरामलौ । सर्व्वौषधिरजोजातो वाराहश्चूर्ण उत्कलः ॥ जातीकोषस्व चूर्णञ्च गन्धः कस्तूरिका तथा । क्षोदे वृत्ते च गदिता धूपा एते उदाहृताः ॥ यक्षधूपो वृकधूपः श्रीपिष्टोऽगुरुझर्झरः । पत्रिवाहः पिण्डधूपः सुगोलः कण्ठ एव च ॥ अन्योन्ययोगनिर्य्यासा धूपा एते प्रकीर्त्तिताः । एतैर्विधूपयेद्देवान् धूमिभिः कृष्णवर्त्मना ॥ येषां धूपोद्भवैर्घ्राणैस्तुष्टिं गच्छन्ति जन्तवः । निर्य्यासश्च परागश्च काष्ठं गन्धं तथैव च ॥ कृत्रिमश्चेति पञ्चैते धूपाः प्रीतिकरा मताः । न यक्षधूमं वितरेत् माधवाय कदाचन ॥ न रक्तविद्रुमं मह्यं सुरथं स्कन्दिनं तथा । यक्षधूपः पत्रिवाहः पिण्डधूपः सुगोलकः ॥ कृष्णागुरुः सकर्पूरो महामायाप्रियः स्मृतः । यक्षधूपेन वा देवीं महामायां प्रपूजयेत् ॥ यक्षधूपेनेत्यत्र वृकधूपेनेति च पाठः ॥ मेदोमज्जासमायुक्तान् न धूपान् विनिवेदयेत् । परकीयांस्तथा घ्रातान् स्तेनीक्रत्याभिमर्द्वितान् ॥ पुष्पं धूपञ्च गन्धञ्च उपचारांस्तथापरान् । घ्रातान्निवेद्य देवेभ्यो नरो नरकमाप्नुयात् ॥ न भूमौ वितरेत् धूपं नासने न घटे तथा । यथा तथाधारगतं कृत्वा तद्बिनिवेदयेत् ॥ रक्तविद्रुमशालौ च सुरथः सरलस्तथा । सन्तानको नमेरुश्च कालागुरुसमन्वितः ॥ जातीकोषाद्यसंयुक्तो धूपः कामेश्वरीप्रियः । त्रिपुरायास्तथैवायं मातॄणामपि नित्यशः ॥ सर्व्वेषां पीठदेवानां कान्तादीनाञ्च पुत्त्रक ! । एष वां कथितो धूपः शृणु तं नेत्ररञ्जनम् ॥” इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ अपि च । “पुष्पाणि च सुगन्धीनि धूपञ्च घृतसंयुतम् । गुग्गुलुं कुन्दुरुं चैव देवदारु तुरुष्ककम् ॥ सिह्लकं चन्दनं काष्ठं श्रीवासं चागुरुं तथा । सर्ज्जरसं नखं चैव दैवे पैत्रे च कर्म्मणि ॥” इति वह्निपुराणे भोजनविधाननामाध्यायः ॥ * ॥ रोगनाशकधूपो यथा, -- “कूर्म्ममत्स्याखुमहिषगोशृगालाश्ववानराः । विडालबर्हिकाकाश्च वराहोलूककुक्कुटाः ॥ हंस एषाञ्च विण्मूत्रं मांसं वा रोम शोणितम् धूपं दद्याज्ज्वरार्त्तस्य उन्मत्तेभ्यश्च शान्तये ॥

पृष्ठ २/८०१

एतान्यौषघजातानि धूपितानि महेश्वर ! । निघ्नन्ति रोगजातानि वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा ॥” इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥ (यथा, -- “पुरध्यामवचासर्ज्जनिम्बार्कागुरुदारुभिः । सर्व्वज्वरहरो घूपः कार्य्योऽयमपराजितः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) षडङ्गधूपो यथा, -- “गुग्गुल्वगुरुउशीरशर्करामधुचन्दनैः । धूपयेदाज्यसंमिश्रैर्नीचैर्देवस्य देशिकः ॥” अन्यश्च । “सिताज्यमधुसंमिश्रं गुग्गुल्वगुरुचन्दनम् । षडङ्गधूपमेतत्तु सर्व्वदेवप्रियं सदा ॥” दशाङ्गो यथा, -- “रोगरोगहरोरोगदकेशाः सुरतरुजतुलघुपत्रविशेषाः । वक्रविवर्ज्जितवारिजमुद्रा धूपवर्त्तिरिह सुन्दरि ! भद्रा ॥” अन्यश्च । “मधु मुस्तं घृतं गन्धो गुग्गुलागुरुशैलजम् । सरलं सिह्लसिद्धार्थं दशाङ्गो धूप उच्यते ॥” षोडशाङ्गो यथा, -- “गुल्गुलुं सरलं दारु पत्रं मलयसम्भवम् । ह्रीवेरमगुरुं कुष्ठं गुडं सर्ज्जरसं घनम् ॥ हरीतकीं नखीं लाक्षां जटामांसीञ्च शैलजम् । षोडशाङ्गं विदुर्धूपं दैवे पित्र्ये च कर्म्मणि ॥” इति तन्त्रस्रारः ॥ * ॥ केशवार्च्चायां षोडशाङ्गधूपो यथा, -- “सुस्तकं गुग्गुलुः कुष्ठं कर्पूरं मलयोद्भवम् । देवदारु जटामांसी जातीकोषञ्च वालकम् ॥ सुरा मांसी ह्यगुरुकं त्वगुशीरञ्च केशरम् । एला तथा तेजपत्रं सर्व्वमेतद्घृताक्तकम् ॥ धूपोऽयं षोडशाङ्गः स्याद्गोविन्दप्रीतिकारकः ॥” द्बादशाङ्गो यथा, -- “गुग्गुलुश्चन्दनं पत्रं कुष्ठञ्चागुरु कुङ्कुमम् । जातीकोषञ्च कर्पूरं जटामांसी च वालकम् । त्वगुशीरञ्च धूपोऽसौ द्वादशाङ्गः प्रकीर्त्तितः ॥” दशाङ्गो यथा, -- “कर्पूरं कुष्ठमगुरु गुग्गुलुर्मलयोद्भवम् । केशरं वालकं पत्रं त्वग्जातीकोषमुत्तमम् ॥ सर्व्वमेतद्घृतयुतं दशाङ्गो धूप ईरितः ॥” अष्टाङ्गो यथा, -- “गुग्गुल्वगुरुकं तेजपत्रं मलयसम्भवम् । कर्पूरं वालकं कुष्ठं नूतनं कुङ्कुर्म तथा ॥ अष्टाङ्गः कथितो धूपो गोविन्दप्रीतिदः शुभः ॥” पञ्चाङ्गो यथा, -- “चन्दनं कुङ्कुमं नूत्नं कर्पूरं गुग्गुलोऽगुरु । धूपोऽयं घृतसंयुक्तः पञ्चाङ्गः समुदाहृतः ॥” मुकुन्दघूपे वर्ज्जनीयद्रव्यम् । यथा, -- “ऐक्षवं शालनिर्य्यासं पद्मकं सरलञ्च तु । वचा मधुरिका तैलं गन्धकाष्ठं कलम्बकम् ॥ गन्धकं टङ्कणं तालं हिङ्गुलञ्च मनःशिला ।

कक्कोलमूषरं दार्व्वी गन्धमाद्री रसाञ्जनम् ॥ अष्टवर्गः शटी मेथी शिलाजिद्गन्धचन्दनम् । कुन्दुरू रेणुकं रास्नाजमोदा शतपुष्पिका ॥ हरिद्रा जीरकं वृक्षक्षीरञ्च रक्तचन्दनम् । कर्चूरकं मरुवकं यवानी ग्रन्थिकन्तथा ॥ शैलजं धातकीपुष्पं नखी मोचरसादिकम् । मुकुन्दधूपे देवर्षे ! सर्व्वमेतद्विवर्ज्जयेत् ॥” इति पाद्मोत्तरस्वण्डम् ॥ धूपदानविधिर्यथा, -- “मध्यमानामिकाभ्यान्तु मध्यपर्व्वणि देशिकः । अङ्गुष्ठाग्रेण देवेशि ! धृत्वा धूपं निवेदयेत् ॥ धूपस्थानं समभ्यर्च्च्य तर्ज्जन्या वामयास्पृशन् । धूपभाजनमन्त्रेण प्रोक्ष्याभ्यर्च्च्य हृदाणुना उत्तीर्य्य दृष्टिपर्य्यन्तं घण्टां वामदिशि स्थिताम् ॥ वादयन् वामहस्तेन दक्षहस्तेन चार्पयेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ गन्धमाल्यमदत्त्वा धूपदाने दोषो यथा, -- “अदत्त्वा गन्धमाल्यानि यो मे धूपं प्रयच्छति । कूणपो जायते भूमे यातुधानो न संशयः ॥ वर्षाणि चैकविंशानि अयस्कारनिवासकः । तिष्ठतेऽत्र महाभागे ! एवमेतन्न संशयः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ विषघ्नधूपो यथा, -- “सक्तुः सर्ज्जरसोपेतः सर्षपा एलबालुकैः । सुवर्णा तस्करतरोः कुसुमैरर्ज्जुनस्य तु ॥ धूपो वासगृहे हन्ति विषं स्थावरजङ्गमम् । न तत्र कीटा न विषं न दर्दुरसरीसृपाः ॥ न कृत्या कर्म्मणस्तत्र धूपोऽयं यत्र दह्यते ॥” * ॥ सर्पनिर्म्मोचनधूपो यथा, -- “कार्पासास्थिभुजङ्गस्य यथा निर्म्मोचनं भवेत् । सर्पनिर्म्मोचनो धूपः प्रशस्तः सततं गृहे ॥” इति मत्स्यपुराणे १९२ अध्यायः ॥ धूपनः, पुं, (धूपयति संधुक्षयति वह्निमिति । धूप + ल्युः ।) शालवृक्षनिर्यासः । धूना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शालवेष्टः २ सर्जरसः ३ वह्निवल्लभः ४ । इति शब्दमाला ॥ (यथा, मनुः । ७ । २१९ । “परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं व्यजनोदकधूपनैः । वेषारम्भनसंशुद्धाः स्पृशेयुः सुसमाहिताः ॥” क्ली, धूप + ल्युट् । धूपादिना सन्धुक्षणम् । यथा, महाभारते । १३ । ९९ । ७ । “अग्निकार्य्याणि समिधः कुशाः सुमनसस्तथा । बलयश्चान्नलाजाभिर्धूपनं दीपकर्म्म च ॥”) धूपवृक्षः, पुं, (धूपोत्पादको वृक्षः ।) सरलवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सरलशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) धूपवृक्षकः, पुं, (धूपवृक्ष + स्वार्थे कन् ।) सरल- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ धूपागुरु, क्ली, (धूपाय सन्धुक्षणाय यदगरु ।) दाहागुरु । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूपाङ्गः, पुं, (धूपसाधनमङ्गं यस्य ।) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥

धूपायितः, त्रि, (धूप्यते स्मेति । धूप सन्तापे + “आयादय आधधातुके वा ।” ३ । १ । ३१ । इति आयः । ततः क्तः ।) सन्तप्तः । अध्वा- दिना श्रान्तः । इत्यमरभरतौ ॥ दत्तधूपगृहादि । यथा, तन्त्रप्रमोदे । “प्रदीपपरिदीपिते विविधधूपधूपायिते ॥” धूपार्हं, क्ली, (धूपाय अर्ह्यते पूज्यते इति । अर्ह पूजायाम् + घञ् ।) कृष्णागुरु । इति राज- निर्घण्टः ॥ धूपयोग्ये, त्रि ॥ धूपितः, त्रि, (धूप्यते स्मेति । धूप + क्तः ।) सन्ता- पितः । (यथा, हरिभक्तिविलासे । “ततो गन्धपवित्रञ्च गृहीत्वा धूपितं बुधः । भगवन्तं नमस्कृत्य भक्त्या संप्रार्थयेदिदम् ॥”) अध्वादिना श्रान्तः । इत्यमरभरतौ ॥ दत्त- धूपः । यथा, -- “यवादिना दोहदधूपितो द्रुमः ।” इति वृक्षायुर्वेदः ॥ धूमः, पुं, (धूनोति धूयते वां । धू न कम्पे + “इषि- युधीन्धीति ।” उणां १ । १४४ । इति मक् ।) आर्द्रेन्धनप्रभवः । धूँया इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । भम्भः २ मरुद्बाहः ३ खतमालः ४ शिखिध्वजः ५ अग्निवाहः ६ तरी ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । ७ । २६ । “हविःशमीपल्लवलाजगन्धी पुण्यः कृशानोरुदियाय धूमः ॥”) अस्य गुणः । वातपित्तवृद्धिकारित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ स च मेघाञ्जनयोर्जनकः ॥ (यथा, मेघदूते । ५ । “धूमज्योतिःसलिलमरुतां सन्निपातः क्व सेघः ॥” भीमादिवदुत्तरपदलोपे धूमकेतुः । यथा, गर्गः । “उल्कापाते च त्रिदिनं धूमे पञ्चदिनानि च ॥” उद्गारजवायुविशेषः । चोँया ढेँकुर इति भाषा ॥ यथा, आह्निकतत्त्वधृतवचनम् । “धूमोद्गारे तथा वान्ते क्षुरकर्म्मणि मैथुने ॥” चिकित्साविशेषः । यथा, -- “श्वेता ज्योतिष्मती चैव हरितालं मनःशिला । गन्धाश्चागुरुपत्राद्या धूमो मूर्द्धविरेचनम् ॥ गौरवं शिरसः शूलं पीनसार्द्धावभेदकौ । कर्णाक्षिशूलं कासश्च हिक्काश्वासौ गलग्रहः ॥ दन्तदौर्ब्बल्यमास्रावः स्रोतोघ्राणाक्षिदोषजः । पूतिघ्राणास्यगन्धश्च दन्तशूलमरोचकः ॥ हनुमन्याग्रहः कण्डूः क्रिमयः पाण्डुता मुखे । श्लेष्मप्रसेको वैस्वर्य्यं गलशुण्ठ्युपजिह्विका ॥ खालित्यं पिञ्जरत्वञ्च केशानां पतनन्तथा । क्षवथुश्चातितन्द्रा च बुद्धेर्मोहोऽतिनिद्रता ॥ धूमपानात् प्रशाम्यन्ति बलं भवति चाधिकम् । शिरोरुहकपालानामिन्द्रियाणां स्वरस्य च ॥” “स्नात्वा भुक्त्वा समुल्लिख्य क्षुत्त्वा दन्तान् विघृष्य च । नावनाञ्जननिद्रान्ते चात्मवान् धूमपो भवेत् ॥ तथा वातकफात्मानो न भवन्त्यूर्द्ध्वजत्रुजाः । रोगास्तस्य तु पेयाः स्युरापानास्त्रिस्त्रयस्त्रयः ॥

पृष्ठ २/८०२

परं द्विकालपायी स्यादह्नः कालेषु बुद्धिमान् । प्रयोगे स्नैहिके त्वेकं वैरेच्यं त्रिश्चतुःपिबेत् ॥ हृत्कण्ठेन्द्रियसंशुद्धिर्लघुत्वं शिरसः शमः । यथेरितानां दोषाणां सम्यक् पीतस्य लक्षणम् ॥ व्याधिर्यमान्द्यं मूकत्वं रक्तपित्तं शिरोभ्रमम् । अकाले चातिपीतश्च धूमः कुर्य्यादुपद्रवान् ॥” “न विरिक्तः पिबेद्धूमं न कृते वस्तिकर्म्मणि । न रक्ती न विषेणार्त्तो न शोची न च गर्भिणी ॥ न श्रमे न मदे नामे न पित्ते न प्रजागरे । न मूर्च्छा भ्रमतृष्णासु न क्षीणे नापि च क्षते ॥ न मद्यदुग्धे पीत्वा च न स्नेहं नच माक्षिकम् । धूमं न भुक्त्वा दध्ना च न रुक्षः क्रुद्ध एव च ॥ न तालुशोषे तिमिरे शिरस्यभिहते न च । न शङ्खके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये ॥ एषु धूममकालेषु मोहात् पिबति यो नरः । रोगास्तस्य प्रवर्द्धन्ते दारुणा धूमविभ्रमात् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥ “धूमः पञ्चविधो भवति तद्यथा, प्रायोगिकः स्नेहनो वैरेचनः कासघ्नो वामनीयश्चेति । तत्रैलादिना कुष्ठतगरवर्गेण श्लक्ष्णपिष्टेन द्वादशाङ्गुलं शरकाण्डं क्षौमेणाष्टाङ्गुलं वेष्ट- यित्वा लेपयेदेषा वर्त्तिः प्रायोगिके । स्नेहफल- सारमधूच्छिष्टसर्ज्जरसगुग्गुलुप्रभृतिभिः स्नेह- मिश्रैः स्नेहने । शिरोविरेचनद्रव्यैर्वैरेचने । बृहती- कण्टकारिकात्रिकटुककासमर्द्दहिङ्ग्विङ्गुदीत्वङ्- मनःशिलाच्छिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीप्रभृतिभिः कास- हरैश्च कासघ्ने । स्नायुचर्म्मखुरशृङ्गकर्कट- कास्थिशुष्कमत्स्यवल्लूरकृमिप्रभृतिभिर्वामनीयैश्च वामनीये ॥” “मुखेन तं पिबेत् पूर्ब्बं नासिकाभ्यां ततः पिबेत् । मुखपीतं मुखेनैव वमेत् पीतञ्च नासया ॥ मुखेन धूममादाय नासिकाभ्यां न निर्हरेत् । तेन हि प्रतिलोमेन दृष्टिस्तत्र विहन्यते ॥” “अकालपीतः कुरुते भ्रममूर्च्छाशिरोरुजः । घ्राणश्रोत्राक्षिजिह्वानामुपघातञ्च दारुणम् ॥” “तत्र स्नेहनो वातं शमयति स्नेहादुपलेपाच्च । वैरेचनः श्लेष्माणमुत्क्लेश्यापकर्षति रौक्ष्यात्तै- क्ष्णादौष्ण्याद्वैषद्याच्च । प्रायोगिकः श्लेष्माण- मुत्क्लेशयत्युत्क्लिष्टं चापकर्षति साधारणत्वात् पूर्ब्बाभ्यामिति ॥” “नरो धूमोपयोगाच्च प्रसन्नेन्द्रियवाङ्मनाः । दृढकेशद्बिजश्मश्रुसुगन्धिविशदाननः ॥” “प्रायोगिकं त्रींस्त्रीनुच्छ्वासानाददीत । मुख- नासिकाभ्याञ्च पर्य्यायांस्त्रींश्चतुरो वेति ॥ स्नैहिकं यावदश्रुप्रवृत्तिः वैरेचनिकमादोषदर्श- नात् । तिलतण्डुलयवागू पीतेन पातव्यो वाम- नीयः ग्रासान्तरेषु कासघ्न इति ।” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ४० अध्यायः ॥ धूमकेतनः, पुं, (धूमः केतनं ध्वजश्चिह्नं यस्य ।) अग्निः । (यथा, रघुः । ११ । ८१ । “निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृतां धूमशेष इव धूमकेतनः ॥”)

केतुग्रहः । इति मेदिनी । ने, २३८ ॥ (महा- देवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८२ । “वृषणः शङ्करो नित्यं वर्च्चस्वी धूमकेतनः ॥”) धूमकेतुः, पुं, (धूमः केतुश्चिह्नं यस्य ।) अग्निः । (यथा, महाभारते । १ । १०३ । १७ । “प्रभां समुत्सृजेदर्को धूमकेतुस्तथोष्मताम् ॥”) उत्पातविशेषः । स धूमाभा तारका । इत्यमर- भरतौ ॥ (यथा, कुमारे । २ । ३२ । “भवल्लब्धवरोदीर्णस्तारकाक्षो महासुरः । उपप्लवाय लोकानां धूमकेतुरिवोत्थितः ॥”) ग्रहभेदः । इति विश्वः ॥ * ॥ केतवश्च शिखा- वन्ति ज्योतींषि स्थिराण्युत्पातरूपाणि । तदु- दये कालाशुद्धिर्यथा, -- “धूमकेतौ समुत्पन्ने ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः । ग्रहाणां सङ्गरे चैव न कुर्य्यान्मङ्गलक्रियाम् ॥ उल्कापाते च त्रिदिनं धूमे पञ्च दिनानि च । वज्रपाते दिनञ्चैकं वर्ज्जयेत् सर्व्वकर्म्मसु ॥” इति गर्गवचनम् ॥ भोजराजः । “ग्रहे रवीन्दोर्द्धरणीप्रकम्पे केतूद्गमोल्कापतनादिदोषे । व्रते दशाहानि वदन्ति तज्ज्ञा- स्त्रयोदशाहानि वदन्ति केचित् ॥” वज्रकेतूद्गमोत्पाते ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः । प्रयाणन्तु त्यजेत् क्षत्त्रः सप्तरात्रमतःपरम् ॥ ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यस्त्यजेत् कर्म्म त्रिरात्रकम् । शूद्रस्त्यक्त्वा चैकरात्रं सर्व्वकर्म्म समाचरेत् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ अथ केतूनां संस्थानम् । “शतमेकाधिकमेके सहसमपरे वदन्ति केतूनाम् । बहुरूपमेकमेव प्राह मुनिर्नारदः केतुम् ॥” तथा च पराशरः । “शतमेकोत्तरं केतूनां भवन्ति तेषां षोडश मृत्युनिश्वासजाः । द्वादशादित्य- सम्भवाः । दश दक्षमखविलयने रुद्रक्रोधजाः । सप्त पैतामहाः । पञ्चदश वर्षे वौद्दालिकस्य पुत्त्राः । सप्तदश मरीचिकश्यपललाटजाः । पञ्च च प्राजापतिसहजाः । त्रयो विभाव- सुजाः । धूमोद्भवश्चैकः । चतुर्द्दश मथ्यमाने- ऽमृते सोमेन सह सम्भूताः । एकस्तु ब्रह्म- कोपजः ॥” * ॥ गर्गादयः सहस्रं वदन्ति । तथा च गर्गः । “अमित्योदयचाराणामशुभानाञ्च दर्शनम् । आगन्तॄणां सहस्रं स्याद्ग्रहाणां संनिबोध मे ॥” नारदाख्यो मुनिरेकमेव केतुं बहुरूपं प्राह । यथा, -- “दिव्यान्तरीक्षभौमस्थ एकः केतुः प्रकीर्त्तितः । शुभाशुभफलं लोके ददात्यस्तमयोदये ॥” तत्र धूमकेतुलक्षणम् । “उक्तविपरीतरूपो न शुभकरो धूमकेतुरुत्पन्नः । इन्द्रायुधानुकारी विशेषतो द्वित्रिचूलो वा ॥” “ह्रस्वतनुः प्रसन्न इत्यस्मादुक्तात् यो विपरीतो विशेषतः शक्रचापरूपकेतुरुत्पन्नः स धूमकेतुः

स च न शुभकरः पापं करोतीत्यर्थः इन्द्रधनुः- सदृशो न शुभकर एव तथा द्बिशिखस्त्रि- शिखश्च विशेषतः पापफलदः । तथा च समय- संहितायाम् । अचिरस्थितोऽतिवृष्टस्त्वस्तमितः स्निग्धमूर्त्तिरुदगुदितः । ह्नस्वतनुः प्रसन्नः केतु- र्लोकस्याभावाय न शुभो विपरीतोः विशेषतः शक्रचापसङ्काशः । द्वित्रिचतुश्चूलो वा दक्षिण- संस्थश्च मृत्युकरः ।” इति भट्टोत्पलकृतवराह- संहिताटीका ॥ (अश्वविशेषः । यथा, नकुल- कृताश्ववैद्यके । ४ । २६ । “पुच्छदेशे यदावर्त्तो वाजिनः संप्रदृश्यते । धूमकेतुरिति ख्यातः स त्याज्यो दूरतो नृपैः ॥” तथाच युक्तिकल्पतरौ । “पृष्ठवंशे यदावर्त्त एकः संपरिलक्ष्यते । धूमकेतुरिति ख्यातः स त्याज्यो दूरतो नृपैः ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०३ । “धन्वन्तरिर्धूमकेतुस्कन्दो वैश्रवणस्तथा ॥”) धूमगन्धिकं, क्ली, (धूमस्येव गन्धो यस्य । समासे इत् । ततः स्वार्थे कन् ।) रोहिषतृणम् । इति भावप्रकाशः ॥ धूमजाङ्गजं, क्ली, (धूमजस्य मेघस्य अङ्गम् धूम- जाङ्गं वज्रं तस्माज्जायते इति । जन + डः ।) वज्रक्षारम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूमध्वजः, पुं, (धूमः ध्वजश्चिह्रं यस्य ।) अपिः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १६३ ॥ (यथा, सर्व्व- दर्शनसंग्रहे चार्व्वाकदर्शने । “कथमत्यथा धूमोपलम्भानन्तरं धूमध्वजे प्रेक्षा- वतां प्रवृत्तिरुपपद्येत ॥”) धूमप्रभा, स्त्री, (धूमस्य प्रभा इव प्रभा यस्याः ।) धूमान्धकारनरकः । इति हेमचन्द्रः । ५ । ३ ॥ धूममहिषी, स्त्री, (धूमस्य महिषीव ।) कुज्- झटी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धूमयोनिः, पुं, (धूम एव योनिरुत्पत्तिकारणं यस्य ।) मेघः । (धूमविशेषोद्भवमेघफलं यथोक्तं चिन्तामणिधृतवचने । “यज्ञधूमोद्भवं त्बभ्रं द्बिजानाञ्च हितं स्मृतम् । दावाग्निधूमसम्भूतमभ्रं वनहितं स्मृतम् ॥ मृतधूमोद्भवं त्वभ्रमशुभाय भविष्यति । अभिचाराग्निधूमोत्थं भूतनाशाय वै द्बिजाः ॥”) सुस्तकः । इत्यमरः ॥ धूमलः, पुं, (धूमवद्वर्णं लातीति । ला + कः ।) कृष्णलोहितवर्णः । (यथा, नैषघे । १९ । ५ । “अपि मधुकरी कालिंमन्या विराजति धूमल- च्छविरिव रवेर्लाक्षालक्ष्मीं करैरतिपातुकैः ॥”) तद्युक्ते, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६ ॥ धूमसंहतिः, स्त्री, (धूमस्य संहतिः समूहः ।) धूमसमूहः । इति हलायुधः ॥ धूमसी, स्त्री, रोटिकाविशेषः । यथा, भावप्रकाशे । “मायानां दालयस्तोये स्थापितास्त्यक्तकञ्चुका । आतपे शोषिताः पात्रे पिष्टास्ता धूमसी स्मृता ॥ धूमसी रचिता सैव प्रोक्ता भुर्भुरिका बुधैः । भुर्भुरी कफपित्तघ्नी किञ्चिद्वातकरी स्मृता ॥”

पृष्ठ २/८०३

धूमाभः, पुं, (धूमस्य आभा इव आभा यस्य ।) धूम्रवर्णः । इति शब्दमाला ॥ तद्वति, त्रि ॥ धूमावती, स्त्री, दशमहाविद्यान्तर्गतविद्याविशेषः । अस्या ध्यानं यथा, -- “विवर्णा चञ्चला दुष्टा दीर्घा च मलिनाम्बरा । विमुक्तकुन्तला रूक्षा विधवा विरलद्बिजा । काकध्वजरथारूढा विलम्बितपयोधरा ॥ सूर्पहस्तातिरुक्षाक्षा धूतहस्तवरान्विता । प्रवृद्धघोणा तु भृशं कुटिला कुटिलेक्षणा ॥ क्षुत्पिपासार्द्दिता नित्यं भयदा कलहास्पदा । जपेत् कृष्णत्रतुर्द्दश्यां पुरश्चरणसिद्धये ॥” इति तन्त्रसारः ॥ (अस्या मन्त्रो यथा, मन्त्रकोषे । “दान्तावर्घीशबिन्द्वन्तौ ततो धूमावताद्विठः । धूमावती मनुः प्रोक्तो वैरिनिग्रहकारकः ॥” धूँ धूँ धूमावती स्वाहा ॥) धूमिका, स्त्री, (धूम इव जलीयपदार्थोऽस्त्यस्या इति । धूम + ठन् । स्त्रियां टाप् ।) कुज्- झटिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पक्षिविशेषः । फिङ्गा इति ख्याता । तद्यथा, -- “शशघ्नी भासकुररगृध्रोलूककुलिङ्गकाः । धूमिका मधुहा चेति प्रसहा मृगपक्षिणः ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) धूमोत्थं, क्ली, (धूमादुत्तिष्ठति परम्परासम्बन्धेनेति । धूम + स्था + कः । धूमयोनिमेघोत्पन्नवज्रजात- त्वाद् परम्परासम्बन्धत्वम् ।) वज्रक्षारम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धूमोत्थिते, त्रि ॥) धूमोर्णा, स्त्री, यमपत्नी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १६५ । ११ । “शक्रः शचीपतिर्देवो यमो धूमोर्णया सह । वरुणः सह गौर्य्या च सहर्द्ध्या च धनेश्वरः ॥”) धूमोर्णापतिः, पुं, (धूमोर्णायाः पतिः ।) यमः । इति हारावली । ५७ ॥ धूम्या, स्त्री, (धूमानां समूहः इति । धूम + पाशा- दित्वात् यः ।) धूमसमूहः । इत्यमरः । ३ । ३ । ४३ ॥ धूम्याटः, पुं, (धूम्या इव अटतीति । अट + अच् ।) पक्षिविशेषः । फिङ्गा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कलिङ्गः २ भृङ्गः २ । इत्यमरः । २ । ५ । १६ ॥ धूम्रः, पुं, (धूमं धूमवर्णं रातीति । रा + कः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) श्यामरक्तमिश्रित- वर्णः । तत्पर्य्यायः । धूमलः २ कृष्णलोहितः ३ । तद्वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६ ॥ (यथा, रघौ । १५ । १६ । “धमधम्रो वसागन्धो ज्वालावभ्रुशिरोरुहः । क्रव्याद्गणपरीवारश्चिताग्निरिव जङ्गमः ॥”) तुरुस्कः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (असुरविशेषः । यथा हरिवंशे । २३२ । ८ । “समुद्रो रभसश्चण्डो धूम्रश्चैव महासुरः ॥” स्कन्दस्य सैनिकविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ६२ । “शृणु नामानि वाप्येषां येऽम्ये स्कन्दस्य सैनिकाः ।” “धूम्नः श्वेतकलिङ्गश्च सिद्धार्थो वरदस्तथा ॥”)

धूम्रकः, पुं, (धूभ्रवर्णेन कायतीति । कैः + कः ।) उष्ट्रः । इति जटाधरः ॥ धूम्रपत्रा, स्त्री, (धूम्रं धूभ्रवर्णं पत्रं यस्याः । अजादेराकृतिगणत्वात् टाप् ।) क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । धूम्राह्वा २ सुलभा ३ स्वयम्भुवा ४ गृध्रपत्रा ५ गृध्राणी ६ कृमिघ्नी ७ श्रीमला- पहा ८ । अस्या गुणाः । रसे तिक्तत्वम् । शोफकृमिकासनाशित्वम् । उष्णत्वम् । रुच्य- त्वम् । अग्निदीपनकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ धूम्रमूलिका, स्त्री, (धूम्रं मूलमस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) शूलीतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूम्रलोचनः, पुं, (धूम्रे लोचने यस्य) कपोतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुम्भासुरसेनापतिः । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ८६ । ३ । “हे धूम्रलोचनाशु त्वं स्वसैन्यपरिवारितः । तामानय बलाद्दष्टां केशाकर्षणविह्वलाम् ॥” धूम्रवर्णः, पुं, (धूम्रं वर्णमस्य ।) तुरुष्कः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्व्वतविशेषः । यथा, हरि- वंशे । २२८ । ७३ । “देवावृत्पर्व्वतश्चैव तथा वै वालुको गिरिः । क्रौञ्चः सप्तर्षिशैलश्च धूम्रवर्णश्च पर्व्वतः ॥”) कृष्णलोहितवर्णयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २८३ । २६ । “ऋक्षाणां धूम्रवर्णानां तिस्रः कोट्यो व्यव- स्थिताः ॥”) धूम्रवर्णा, स्त्री, (धूम्रं वर्णमस्याः टाप् ।) अग्नेः सप्तजिह्वान्तर्गतजिह्वाविशेषः । इति जटाधरः ॥ (यदुक्तं मुण्डकोपनिषदि । २ । ४ । “काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा । स्फुलिङ्गिनी विश्वरूपी च देवी लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः ॥”) धूम्रा, स्त्री, (धूम्र + टाप् ।) शशाण्डुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धरनामवसोर्माता यथा, महाभारते । १ । ६६ । १९ । “धूम्रायास्तु धरः पुत्त्रो ब्रह्मविद्यो ध्रुवस्तथा ॥”) धूम्रिका, स्त्री, शिंशपावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूर, ई ङ य वघे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-आत्मं-सकं-सेट् ।) दीर्घी । ई, धूर्णः । ङ य, धूर्य्यते । इति दुर्गादासः ॥ धूर्जटिः, पुं, (धूर् भारभूता जटिर्यस्य । यद्बा, जट संधाते + इन् । धूर्गङ्गा जटिष्वस्येति । धुर- स्त्रैलोक्यचिन्ताया जटिः संघातो यत्र वा ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३५ ॥ (यथा, भाग- वते । ४ । ५ । २ । “क्रुद्धः सुदष्टौष्ठपुटः स धूर्जटि- र्जटां तडिद्वह्निसटोग्ररोचिषम् ॥”) धूर्त्तं, क्ली, (धूर्व्वतीति । धूर्व्व + “हसिमृग्रिति ।” उणां ३ । ८६ । इति तन् ।) विड्लवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लौहकिट्टम् । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ४० ॥

धूर्त्तः, पुं, (धूर्व्वति हन्तीति । धूर्व्व + तन् ।) धुस्तूर- वृक्षः । इति मेदिनी । ते, २८ ॥ चोरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (खण्डलवणम् । इति विश्वः । ते, २२ ॥) धूर्त्तः, त्रि, (धूर्व्वति हिनस्तीति । धूर्व्व + “हसि- मृग्रिण्वामिदमिलूपूधूर्विभ्यस्तन् ।” उणां । ३ । ८६ । इति तन् ।) द्यूतकृत् । वञ्चकः । शेषस्य पर्य्यायः । मायी २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १४९ ॥ विटः ३ । इति मेदिनी । ते, २८ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ६ । १२ । “प्रिया हि धूर्त्ता मम देविनः सदा भवांश्च देवोपम ! राज्यमर्हति ॥” यथा च पञ्चतन्त्रे । ३ । ७३ । “नराणां नापितो धूर्त्तः पक्षिणां चैव वायसः । दंष्ट्रिणाञ्च शृगालश्च श्वेतभिक्षुस्तपस्विनाम् ॥” धूर्त्तकः, पुं, (धूर्त्त + कन् स्वार्थे ।) शृगालः । इति शब्दरत्नावली ॥ धूर्त्तश्च ॥ (नागभेदः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १३ । “बाहुकः शृङ्गवेरश्च धूर्त्तकः प्रातरातकौ । कौरव्यकुलजास्त्वेते प्रविष्टा हव्यवाहनम् ॥”) धूर्त्तकृत्, पुं, (धूर्व्व + भावे तन् । धूर्व्वनं हिंसनं करोतीति । कृ + क्विप् । तुगागमश्च । धुस्तूरः । इति शब्दमाला ॥ वञ्चकंकारके, त्रि ॥ धूर्त्तजन्तुः, पुं, (धूर्त्तश्चासौ जन्तुश्चेति ।) मानुषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ धूर्त्तमानुषा, स्त्री, (धूर्त्तो हिंसितो मानुषोऽन- येति ।) रास्ना । इति शब्दचन्द्रिका ॥ धूर्धरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । धुरां धरः । पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) धुरन्धरः । इत्यमर- टीकायां रमानायः ॥ धूर्व्वहः, त्रि, (वहतीति । वह् + अच् । धुरां वहः । पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) धुरन्धरः । इत्यमरः । २ । ९ । ६५ ॥ धूर्व्वी, स्त्री, (धुरं अजतीति । अज + क्विप् । ततः अजो वीभावः ।) रथाग्रभागः । तत्पर्य्यायः । यानमुखम् २ वधूः ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४२१ ॥ धूलकं, क्ली, (धू + बाहुलकात् लकः ।) विषम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ धूलिः, स्त्री, (धुवति धूयते वेति । धू + बाहुल- कात् लिः ।) पार्थिवचूर्णम् । धूला इति भाषा ॥ (यथा, भागवते । ३ । १४ । २४ । “श्मशानचक्रानिलधूलिधूम्र- विकीर्णविद्योतजटाकलापः । भस्मावगुण्ठामलरुक्मदेहो देवस्त्रिभिः पश्यति देवरस्ते ॥”) तत्पर्य्यायः । रेणुः २ पांशुः ३ रजः ४ । इत्य- मरः । २ । ८ । ९८ ॥ धूली ५ पांसुः ६ । इति भरतः ॥ क्षितिकणः ७ क्षौद्रः ८ चूर्णम् ९ तूस्तम् १० महीद्रवः ११ वातकेतुः १२ नभः- केतुः १३ कणा १४ क्षितिकणा १५ । इति शब्दरत्नाबली ॥ * ॥

पृष्ठ २/८०४

दीपखट्वातनुच्छायाछिन्नकेशनखादिकम् । अजमार्जाररेणुश्च हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥” इति कर्म्मलोचनः ॥ “अजरजः स्वररजस्तथा सम्मार्ज्जनीरजः । स्त्रियः पादरजो राजन् ! शक्रादपि हरेत् श्रियम् ॥” इति लक्ष्मीचरित्रम् ॥ धूलिका, स्त्री, (धूलिरिव प्रतिकृतिः । “इवे प्रति- कृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् । टाप् ।) कुज्- झटिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (नीहारः । यथा, नीहारे बाणशब्दे चेति इत्यत्र नीहारे धूलिकायामिति मनुटीकायां कुल्लुकभट्टः ॥) धूलिकेदारः, पुं, (धूलिप्रधानः केदारः । इति मध्यलोपिसमासः ।) वप्रः । क्षेत्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धूलिगुच्छकः, पुं, (धूलीनां गुच्छक इव । इवार्थे कन् ।) पटवासकः । फल्गुचूर्णम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धूलिध्वजः, पुं, (धूलिरेव ध्वजो यस्य ।) पवनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धूलिपुष्पिका, स्त्री, (धूलिः परागस्तत्प्रचुरं पुष्पं यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूलीकदम्बः, पुं, (धूलीनां कदम्बमत्र ।) नीपः । तिनिशः । वरुणवृक्षः । इति मेदिनी । बे, १७ ॥ (धूलिसमूहे, क्ली ॥) धूलीकदम्बकः, पुं, (धूलीकन्दम्ब + स्वार्थे कन् ।) नीपः । इति जटाधरः ॥ धूलीपटलः, पुं, (धूलीनां पटलं यत्र ।) उड्डीय- मानधूलीसमूहः । यथा, धूलीपटले धूमत्व- भ्रमे तत्रासता धूमत्वेन । इत्यादि सामान्यलक्ष- नायां शिरोमणिः ॥ (धूलीसमूहे, क्ली ॥) धूश, क कान्तिकृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट ।) षष्ठस्वरी । कान्तिकृतिः शोभितकरणम् । चन्दनो धूशयत्यङ्गम् । इति दुर्गादासः ॥ धूष, क धूशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) षष्ठस्वरी । धूशः कान्तिकृतिः । चन्दनो धूषयत्यङ्गम् । इति दुर्गादासः ॥ धूस, क धूशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) षष्ठस्वरी । धूशः कान्तिकृतिः । क, धूसयत्यङ्गं चन्दनः । महिषधूसरितः सरित- स्तटमिति जानकीहरणयमकाद्दन्त्यान्त एवाय- मिति रमानाथः । स्वमते तालव्यमूर्द्धन्यान्तो- ऽप्ययम् । इति दुर्गादासः ॥ धूसरः, पुं, (धुनातीति । धू + “कृधूमदिभ्यः कित् ।” उणां ३ । ७३ । इति सरन् । स च कित् ।) ईषत्पाण्डुवर्णः । तद्वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १३ ॥ (यथा, रघौ । ११ । ६० । “श्येनपक्षिपरिधूसरालकाः सान्ध्यमेघरुधिरार्द्रवाससः ॥”) उष्टः । गर्द्दभः । कपोतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेलकारः । इति हेमचन्द्रः । ६ । २९ ॥ * ॥

धूसरवस्तूनि यथा । धूलिः १ लूता २ करभः ३ गृहगोधिका ४ कपोतः ५ धूषिकः ६ रङ्गम् ७ काककण्ठः ८ खरादिः ९ । इति कविकल्प- लता ॥ धूसरच्छदा, स्त्री, (धूसर ईषत् पाण्डुवर्णश्छदो यस्याः ।) श्वेतवुह्ग्ना । इति रत्नमाला ॥ धूसरपत्रिका, स्त्री, (धूसरं पत्रमस्याः । ङीप् । स्वार्थे कन् । टापि पूर्ब्बह्रस्वः ।) हस्तिशुण्डी- क्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूसरा, स्त्री, (धूसर + टाप् ।) पाण्डुरफलीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ धूसरी, स्त्री, (धूसर + ङीप् ।) किन्नरीभेदः । इति मेदिनी । रे, १७० ॥ धूस्तूरः, पुं, (धूस् कान्तिकरणे + भावे क्विप् । तं तूर्य्यते हिनस्तीति । तूर हिंसे + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । ३५ । इति कः ।) धूस्तूरवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ धृ, क घृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-अनिट् ।) क, धारयति । इति दुर्गा- दासः ॥ धृ, ङ अवध्वंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-अनिट् ।) अवध्वंसः पतनम् । ङ, धरते पत्रं वृक्षात् । गोविन्दभट्टस्तु अविध्वंसने इति पठित्वा विध्वंसनं ध्वंसनं तस्याभावोऽवि- ध्वंसनं स्थापनमिति व्याख्याति । इति दुर्गा- दासः ॥ धृ, ङ श स्थितौ । धृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-आत्मं-स्थितौ अकं-धृतौ सकं-अनिट् ।) ङ श, ध्रियते । इति दुर्गादासः ॥ धृ, ञ धृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-सकं- अनिट् ।) ञ, धरति धरते । इति दुर्गादासः ॥ धृज, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) धर्ज्जति । इति दुर्गादासः ॥ धृज, इ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् । इदित् ।) सप्तमस्वरी । इ, धृञ्ज्यते । इति दुर्गादासः ॥ धृतः, त्रि, धृधातोः कर्म्मणि कर्त्तरि च क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ धारणविशिष्टः । धरा इति भाषा । (यथा, महाभारते । १ । ७४ । १०३ । “अश्वमेधसहस्रञ्च सत्यञ्च तुलया धृतम् । अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते ॥”) अवध्वस्तः । पतित इति यावत् । स्थितः । (स्थिरीकृतः । निश्चितः । यथा, महाभारते । ७ । १६ । २८ । “धृतां धनञ्जयवधे प्रतिज्ञाञ्चापि चक्रिरे ॥” पुं, त्रयोदशमनो रौच्यस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ७ । ८२ । “चित्रसेनो विचित्रश्च नयो घर्म्मभृतो धृतः । सुनेत्रः क्षत्त्रवृद्धिश्च सुतपा निर्भयो दृढः । रौच्यस्यैते मनोः पुत्त्रा अन्तरे तु त्रयोदशे ॥” द्रुह्युवंशीयधर्म्मस्य पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २३ । १४ ।

“द्रुह्योश्च तनयो वभ्रुः सेतुस्तस्यात्मजस्ततः । आरब्धस्तस्य गान्धारस्तस्य धर्म्मस्ततो धृतः ॥”) धृतराष्ट्रः, पुं, (धृतं राष्ट्रं येन ।) दुर्य्योधनपिता । स जन्मान्धः शान्तनुपुत्त्रः विचित्रवीर्य्यक्षेत्रे व्यासाज्जातः । इति महाभारते । १ । ९५ । ५५ ॥ (अयं हि गन्धर्व्वपतेर्हंसस्य अंशावतारः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ८४ । “अरिष्टायास्तु यः पुत्त्रो हंस इत्यभिविश्रुतः । स गन्धर्व्वपतिर्जज्ञे कुरुवंशविवर्द्धनः ॥”) सुराजा । नागभेदः । इति मेदिनी । रे, २७१ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ९ । ९ । “कम्बलाश्वतरौ नागौ धृतराष्ट्रबलाहकौ ॥”) पक्षिभेदः । इति विश्वहेमचन्द्रौ ॥ (गन्धर्व्व- विशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । १० । १५ । “ब्रह्मापेतोऽथ ऋतजित् धृतराष्ट्रोऽथ सप्तमः ॥” बलिराजस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३ । ७४ । “बलेः पुत्त्रशतञ्चासीद्बाणज्येष्ठं नराधिप ! । धृतराष्ट्रश्च सूर्य्यश्च चन्द्रमाश्चेन्द्रतापनः ॥” जनमेजयस्य ज्येष्ठपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ९४ । ५४ । “जनमेजयस्य तनया भुवि ख्याता महाबलाः । धृतराष्ट्रः प्रथमजः पाण्डुर्व्वाह्लीक एव च ॥”) धृतराष्ट्री, स्त्री, (धृतराष्ट्रस्य पत्नी । ङीष् ।) हंस- पत्नी । इति मेदिनी । रे, २७२ ॥ (यथा, महा- भारते । १ । ६६ । ५७, ५९ । “काकीं श्येनीं तथा भासीं धृतराष्ट्रीं तथा श्रुकीम् । ताम्रा तु सुषुवे देवी पञ्चैता लोकविश्रुताः ॥” “धृतराष्ट्री तु हंसांश्च कलहंसाश्च सर्व्वशः । चक्रवाकांश्च भद्रं ते जनयामास सैव तु ॥” हंसपदीलता । इति हेमचन्द्रः ॥) धृतिः, पुं, (ध्रियते इति । धृ + क्तिन् । अभिधा- नात् पुंस्त्वम् ।) इष्टिः । इति मेदिनी । ते, २९ ॥ (विश्वेदेवविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । ९१ । ३० । “वलं धृतिर्व्विपाप्मा च पुण्यकृत् पावनस्तथा ॥” चन्द्रवंशीयनृपविशेषस्य विजयस्य पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३१ । ५५ । “विजयस्य धृतिः पुत्त्रस्तस्य पुत्त्रो धृतव्रतः ॥” निमिवंशीयानामेकतमः । यथा, भागवते । ९ । १३ । २६ । “शुनकस्तत्सुतो जज्ञे वीतहव्यो धृतिस्ततः ॥” यदुवंशीयवभ्रोः पुत्त्रः । इति विष्णुपुराणे । ४ । १२ । १५ । “रोमपादाद्वभ्रुः वभ्रोः पुत्त्रो धृतिः ॥”) धृतिः, स्त्री, (धृ + क्तिन् ।) तुष्टिः । (यथा, मनुः । ६ । ९२ । “धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीर्व्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्म्मलक्षणम् ॥”) योगभेदः । धैर्य्यम् । (यथा, वाजसनेयसंहिता- याम् । ३४ । ३ ।

पृष्ठ २/८०५

“यत्प्रज्ञानमुत चेतो धृतिश्च यज्ज्योतिरन्तरमृतं प्रजासु ॥”) धारणम् । इति मेदिनी । ते, २९ ॥ सुखम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २२२ ॥ (क्रतुः । यथा, कात्यायनश्रौतसूत्रे । २० । २ । ८ । “राजन्यो धृतिषु युद्धजपयुक्ताः ॥”) षोडशमातृकान्तर्गतत्रयोदशमातृका । इति भवदेवः ॥ अष्टादशाक्षरावृत्तिच्छन्दोमात्रम् । इति छन्दीमञ्जरी ॥ * ॥ धृतियोगजातफलं यथा, -- “धृतियोगसमुत्पन्नः प्राज्ञः संहृष्टमानसः । वावदूकः सभायाञ्च सुशीलो विनयान्वितः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ धारणा । सा त्रिधा । यथा, -- “धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ यया तु धर्म्मकामार्थान् धृत्या धारयतेऽर्ज्जुन ! । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ ! राजसी ॥ यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्म्मेधा धृतिः सा तामसी मता ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १८ । ३३-३५ ॥ धृत्वरी, स्त्री, (धृत्वन् + “वनो रच ।” ४ । १ । ७७ । इति ङीप् रश्चान्तादेशः ।) भूमिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ धृत्वा, [न्] पुं, (धरतीति । धृ + “शीङ्क्रुशि- रुहिजिक्षीति ।” उणां ४ । ११३ । इति क्वनिप् ।) धर्म्मः । विप्रः । समुद्रः । अन्तरीक्षम् । मेधावी । विष्णुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ धृष, आ कि अमर्षे । क्रोध इति यावत् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-पक्षे भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) आ, धर्षितं धृष्टं तेन । कि, धर्षयति धर्षति । अमर्ष इह अभिभवः । इति भट्टमल्लः । न धर्षति निजाः प्रजाः । तमेव धर्षयत्येकं यस्तासु प्रतिकूलतीति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ धृष, उ संहतौ । हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-संहतौ अकं-हिंसे सकं-सेट् । उदि- त्वात् क्त्रावेट् ।) उ, धर्षित्वा धृष्ट्वा । संहतिः । समूहः । इति दुर्गादासः ॥ धृष, क ङ शक्तिबन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-सकं-सेट् ।) शक्तेर्ब्बन्धनं शक्ति- बन्धः । क ङ, धर्षयते वह्निं पयः । इति दुर्गा- दासः ॥ धृष, ञि आ न प्रागल्भ्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-परं-अकं-सेट् ।) ञि, धृष्टोऽस्ति । आ, धर्षितं धृष्टं तेन । न, धृष्णोति गुरोरग्रे यः । इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ धृषुः, पुं, (धृष्णोतीति । धृष् + “पॄभिदिव्यधीति ।” उणां १ । २४ । इति कुः ।) दक्षः । इत्युणादि- कोषः ॥ संघातः । प्रगल्भः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ धृष्टः, त्रि, (धृष + क्तः ।) प्रगल्भः । इति मुग्ध- बोधव्याकरण्णम् ॥ (यथा, भागवते । ५ । १२ । ७ ।

“जनस्य गोप्तासि विकत्थमानो न शोभसे वृद्धसभासु धृष्टः ॥”) निर्लज्जः । तत्पर्य्यायः । धृष्णक् २ वियातः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । २५ ॥ धृष्णुः ४ दधृक् ५ । इति त्रिकाण्डशेषः । धर्षितः ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ चतुर्विधपत्यन्तर्गतपतिविशेषे, पुं । तस्य लक्षणं यथा, “भूयो निःशङ्कः कृतदोषो- ऽपि भूयो निवारितोऽपि भूयः प्रश्रयपरायणः ।” इति रसमञ्जरी ॥ (चेदिवंशीयकुन्तेः पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३६ । २४ । “कुन्तेर्धृष्टः सुतो जज्ञे रणधृष्टः प्रतापवान् ॥” सप्तममनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ८ । १३ । २ । “मनुर्व्विवस्वतः पुत्त्रः श्राद्धदेव इति श्रुतः । सप्तमो वर्त्तमानो यस्तदपत्यानि मे शृणु ॥ इक्षाकुर्नभगश्चैव धृष्टः शर्य्यातिरेव च ॥” धृष्णुरिति कुत्रापि दृश्यते ॥) धृष्टा, स्त्री, (धृव्यते स्मेति । धृष् शक्तिबन्धे + क्तः । टाप् ।) असती । इति शब्दरत्नावली ॥ धृष्णक्, [ज्] त्रि, (धृष्णोतीति । धृष प्रागल्भ्ये + “स्वपितृषोर्नजिङ् ।” ३ । २ । १७२ । इत्यत्र “धृषेश्च ।” इति काशिकोक्तेनं जिङ् ।) निर्लज्जः । इत्यमरः । ३ । १ । २५ ॥ धृष्णिः, पुं, (धर्षति अभिभवति अन्धकारमिति । धृष् अमर्षे + बाहुलकात् निः । स च कित् ।) किरणः । इत्यमरः । १ । ४ । ३३ ॥ धृष्णुः, त्रि, (धृष्णोतीति । धृष् + “त्रसिगृधिधृषि- क्षिपेः क्नुः ।” ३ । २ । १४० । इति क्नुः ।) धृष्टः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६ । २५ । ५ । “न हि त्वा शूरो न तुरो न धृष्णु- र्न त्वा योधो मन्यमानो युयोध ॥”) पुं, कञ्चिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (वैवस्वत- मनुपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १० । १ । “मनोर्वैवस्वतस्यासन् पुत्त्रा वै नव तत्समाः । इक्षाकुश्चैव नाभागो धृष्णुः शर्य्यातिरेव च ॥” सावर्णस्य मनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, तत्रैव । ७ । ६० । “वरिष्णुरार्य्यो धृष्णुश्च राजः सुमतिरेव च । सावर्णस्य मनोः पुत्त्रा भविष्या दश भारत ! ॥” चन्द्रवंशोद्भवकुकुरराजस्य सुतः । यथा, तत्रैव ३७ । १८ । “कुकुरस्य सुतो धृष्णुर्धृष्णोस्तु तनयस्तथा । कपोतरोमा तस्याथ तैत्तिरिस्तनयोऽभवत् ॥” कवेः पुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । ८५ । १३३ । “कविः काव्यश्च धृष्णुश्च बुद्धिमानुशनास्तथा । भृगुश्च विरजाश्चैव काशी चोग्रश्च धर्म्मवित् ॥ अष्टौ कविसुता ह्येते सर्व्वमेभिर्जगत्ततम् ॥”) धे, ट पाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- अनिट् ।) धयति । टः स्त्रियामीबर्थः । स्तन- न्धयी । इति दुर्गादासः ॥

धेनः, पुं, (धीयते इति धयत्यस्मादिति वा । धेट पाने + “धेट इच्च ।” उणां ३ । ११ । इति न इश्चान्तादेशः ।) समुद्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ नदः । इति मेदिनी ॥ धेना, स्त्री, (धेन + टाप् । “टित्त्वेऽपि खच्येव ङीप् । इति हरदत्तोक्तेर्न ङीप् ।” इति केचित् ।) नदी । (दधातेर्लटः शानचि व्यत्य येन एत्वा- भ्यासलोपौ दधाना स्वमभिधेयं वर्षप्रदानेन लौकिकाय वा । यद्वा, धेट पाने ‘धेट इच्च’ इति नप्रत्ययः इकाराश्चान्तादेशः गुणः । धयन्ति तामिति धेना । पानमत्र स्वीकारः । यद्वा, आस्वादः । धीयते पीयते आस्वाद्यते वानेन धयन्ति प्राणमिति धेना ।” इति देवराजयज्वा । १ । ११ । ३९ ।) भारतीभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । १ । ९ । “व्यस्य धारा असृजद्वि धेनाः ।” “धेना माध्यमिका वाचश्च विसृजति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) धेनिका, स्त्री, (धेनो नदः । लक्षणया जलसमीप- स्थानम् । स उत्पत्तिस्थानत्वेनास्त्यस्या इति । धेन + ठन् । टाप् ।) धन्याकम् । इति भाव- प्रकाशः ॥ धेनुः, स्त्री, (धयति लेढि सुतान् धीयते वत्सैरिति वा । धेट पाने + “घेट इच्च ।” उणां ३ । ३४ । इति नुः इश्चान्तादेशः ।) नवप्रसूता गौः । तत्- पर्य्यायः । नवसूतिका २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ ॥ नवप्रसूतिका ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ दानीयदशधेनवो यथा, -- “यास्तु पापविनाशिन्यः पठ्यन्ते दशधेनवः । तासां स्वरूपं वक्ष्यामि नामानि च धनाधिप ! ॥ प्रथमा गुडधेनुः स्याद्घृतधेनुरथापि वा । तिलधेनुस्तृतीया च चतुर्थी जलसंज्ञिका ॥ क्षीरधेनुश्च विख्याता मधुधेनुरथापि वा । सप्तमी शर्कराधेनुर्दधिधेनुरथाष्टमी ॥ रसधेनुश्च नवमी दशमी स्यात् स्वरूपतः ॥ कुम्भाः स्युर्द्रवधेनूनामितरासान्तु राशयः । सुवर्णधेनुमप्यत्र केचिदिच्छन्ति मानवाः ॥ नवनीतेन तैलेन तथान्ये तु महर्षयः । एतदेव विधानं स्यात्त एवोपस्कराः स्मृताः ॥ मन्त्रावाहनसंयुक्ताः सदा पर्व्वणि पर्व्वणि । यथाश्राद्धं प्रदातव्या भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः ॥ गुडधेनुप्रसङ्गेन सर्व्वास्तव मयोदिताः । अशेषयज्ञफलदाः सर्व्वपापहराः शुभाः ॥ व्रतानामुत्तमा यस्माद्बिशोकद्वादशीव्रतम् । तदङ्गत्वेन चैषात्र गुडधेनुः प्रशस्यते ॥ अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपातेऽथवा पुनः । गुडधेन्वादयो देयास्तूपरागादिपर्व्वसु ॥” इति मत्स्यपुराणे ७६ अध्यायः ॥ पूर्ब्बोक्तधेनूनां दानविधयस्तत्तच्छब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ अथ कपिलाधेनुदानादिफलम् । होतोवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि कपिलाधेनुमुत्तमाम् ।

पृष्ठ २/८०६

यत्प्रदानान्नरो याति विष्णुलोकमनुत्तमम् ॥ पूर्ब्बोक्तेन विधानेन दद्याद्धेनुं सवत्सकाम् । सर्व्वालङ्कारसंयुक्तां सर्व्वरत्नसमन्विताम् ॥ कपिलायाः शिरोग्रीवे सर्व्वतीर्थानि भामिनि ! । पितामहनियोगाच्च निवसन्ति हि नित्यशः ॥ प्रातरुत्थाय यो मर्त्यः कपिलागलमस्तकात् । च्युतन्तु भक्त्या पानीयं शिरसा वन्दते शुचिः ॥ स तेन पुण्यतोयेन तत्क्षणाद्दग्धकिल्विषः । त्रिंशद्बर्षकृतं पापं दहत्यग्निरिवेन्धनम् ॥ कल्यमुत्थाय यो मर्त्यः कुर्य्यात्तासां प्रदक्षिणम् । प्रदक्षिणीकृता तेन पृथिवी स्यात् वसुन्धरे ! ॥ प्रदक्षिणेन चैकेन श्रद्धायुक्तेन तत्क्षणात् । दशजन्मकृतं पापं तस्य नश्यत्यसंशयम् ॥ कपिलायास्तु मूत्रेण स्नात्वा चैव शुचिव्रतः । स गङ्गादिषु तीर्थेषु स्नातो भवति मानवः ॥ तेन स्नानेन चैकेन भावयुक्तेन वै नरः । यावज्जीवकृतात् पापात् मुच्यते नात्र संशयः ॥ गोसहस्रन्तु यो दद्यादेकाञ्च कपिलां नरः । सममेतत् पुरा प्राह ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ गवामस्थि न लङ्घेत मृते गन्धे न दूषयेत् । यावज्जिघ्रति तं गन्धं तावत् पुण्यैस्तु पूर्य्यते ॥ गवां कण्डूयनं श्रेष्ठं तथा च परिपालनम् । तुल्यं गोशतदानस्य भयरोगादिपालने ॥ तृणोदकानि यो दद्यात् क्षुधितानां गवाह्निकम् । सोऽश्वमेधफलं दिव्यं लभते मानवोत्तमः ॥ विमानैर्विविधैर्द्दिव्यैः कन्याभिरभिरर्च्चितैः । सेव्यमानस्तु गन्धर्व्वैर्दीप्यमानो यथाग्नयः ॥” * ॥ एकादशप्रकारकपिलालक्षणं यथा, -- “सुवर्णकपिला पूर्ब्बं द्वितीया गौरपिङ्गला । तृतीया चैव रक्ताक्षी चतुर्थी गुडपिङ्गला ॥ पञ्चमी बहुवर्णा स्यात् षष्ठी च श्वेतपिङ्गला । सप्तमी श्वेतपिङ्गाक्षी अष्टमी कृष्णपिङ्गला ॥ नवमी पाटला ज्ञेया दशमी पुच्छपिङ्गला । एकादशी खुरश्वेता एतासां सर्व्वलक्षणा ॥ सर्व्वलक्षणसंयुक्ता सर्व्वालङ्कारसुन्दरी । ब्राह्मणाय च दातव्या सर्व्वमुक्तिप्रदायिनी । भुक्तिमुक्तिप्रदा तेषां विष्णुमार्गप्रदायिनी ॥” इति कपिलामाहात्म्यम् ॥ * ॥ अथोभयमुखीधेनुदानादिविधानम् । होता उवाच । “अतःपरं महाराजोभयमुख्याः समासतः । विधानं यद्बरारोहे ! धरण्याः कथितं पुरा । तदहं संप्रवक्ष्यामि तव पुण्यफलञ्च यत् ॥ धरण्युवाच । यत्त्वया कपिला नाम पूर्ब्बमुत्पादिता प्रभो ! । होमधेनुः सदा पुण्या सा ज्ञेया कतिलक्षणा । कियन्त्यः कपिलाः प्रोक्ताः स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥ प्रसूयमाना दानेन किं पुण्यं स्याच्च माधव ! । एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण जगद्गुरो ! ॥ श्रीवराह उवाच । शृणुष्व भद्रे ! तत्त्वेन पवित्रं पापनाशनम् । यं श्रुत्वा सर्व्वपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः ॥

कपिला अग्निहोत्रार्थे यज्ञार्थे च वरानने ! । उद्धृत्य सर्व्वतेजांसि ब्रह्मणा निर्म्मिता पुरा ॥ पवित्राणां पवित्रञ्च मङ्गलानाञ्च मङ्गलम् । पुण्यानां परमं पुण्यं कपिला च वसुन्धरे ! ॥ तपसस्तप एवाग्र्यं व्रतानां व्रतमुत्तमम् । दानानामुत्तमं दानं निधीनां ह्यतदक्षयम् ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि गुह्यान्यायतनानि च । पवित्राणाञ्च पुण्यानि सर्व्वलोकेषु सुन्दरि ! ॥ होतव्यान्यग्निहोत्राणि सायं प्रातर्द्विजातिभिः । कपिलाया घृतेनेह दध्ना क्षीरेण वा पुनः ॥ जुहुते ह्यग्निहोत्राणि मन्त्रैश्च विविधैः सदा । पूजयन्नतिथींश्चैव परां भक्तिमुपागताः ॥ ते यान्त्यादित्यवर्णैश्च विमानैर्द्विजसत्तमाः । सूर्य्यमण्डलमध्ये च ब्रह्मणा निर्म्मिता पुरा ॥ कपिला या पिङ्गलाक्षी सर्व्वसौख्यप्रदायिनी । सिद्धिबुद्धिकरी देवी कपिलानन्तरूपिणी ॥ पूर्ब्बोक्ता यास्तु कपिलाः सर्व्वलक्षणलक्षिताः । एतादृश्यः समाख्याताः कपिलास्ते वरानने ! ॥ सर्व्वा ह्येता महाभागास्तारयन्ति न संशयः । सङ्गमेषु प्रशस्ता च सर्व्वपापप्रणाशिनी ॥ अग्निपुच्छा अग्निमुखी अग्निलोमानलप्रभा । तथाग्नेयी सदा देवी सुवर्णाख्या प्रवर्त्तते ॥” * ॥ शूद्रात् कपिलाप्रतिग्रहे दोषो यथा, -- “गृहीत्वा कपिलां शूद्रात् कामतः सदृशो भवेत् । पतितः स द्विजातीनां चाण्डालसदृशो हि सः ॥ न तस्मात् प्रतिगृह्णीयात् शूद्राद्विप्रः प्रतिग्रहम् । दूरात्ते प्रतिहर्त्तव्याः श्वभिस्तुल्या इवाध्वरे ॥ सर्व्वकाले हि सर्व्वे वै वर्ज्जिताः पितृदैवतैः । असम्भाष्याप्रतिग्राह्याः शूद्रास्ते पापकर्म्मिणः ॥ पिबन्ति यावत् कपिलां तावत्तेषां पितामहाः । भूमेर्म्मलं समश्नन्ति जायन्ते विड्भुजश्चिरम् ॥” * शूद्रस्य कपिलाक्षीरादिपाने दोषो यथा, -- “तासां क्षीरं घृतं वापि नवनीतमथापि वा । उपजीवन्ति ये शूद्रास्तेषां गतिमथो शृणु ॥ कपिलाजीविनः शूद्राः क्रूरा गच्छन्ति रौरवम् । रौरवे तु महारौद्रे वर्षकोटिशतं धरे ! ॥ ततोऽपि मुक्ताः कालेन श्वानयोन्यां व्रजन्ति ते । श्वानयोन्या विमुक्तस्तु विष्ठायां जायते क्रिमिः ॥ विष्ठास्थानेषु पापिष्ठा दुर्गन्धिषु च नित्यशः । भूयो भूयो जायमानास्तत्रोत्तारं न विन्दति ॥ ब्राह्मणश्चैव यो विद्वान् कुर्य्यात्तेषां प्रतिग्रहम् । ततःप्रभृत्यमेध्यान्तः पितरस्तस्य शेरते ॥ न तं विप्रन्तु सम्भाषेन्न चैवैकासनं विशेत् । स नित्यं वर्ज्जनीयो हि दूरात्तु ब्राह्मणोऽध्वरे ॥ यस्तेन सह संभाषेत्तथा चैकासनं व्रजेत् ॥ प्राजापत्यं चरेत् कृच्छ्रं तेन शुध्यति स द्विजः ॥” अथासन्नप्रसवकपिलादानफलादि । “एकस्य गोप्रदानस्य सहस्रेण तु पूर्य्यते ॥ किमन्यैर्बहुभिर्दानैः कोटिसंख्यातविस्तरैः । श्रोत्रियाय दरिद्राय सुवृत्तायाहिताग्नये ॥ आसन्नप्रसवां धेनुं दानार्थं प्रतिपालयेत् । कपिलार्द्धप्रसूता वै दातव्या च द्विजन्मने ॥

जायमानस्य वत्सस्य मुखं योन्या प्रदृश्यते । तावत् सा पृथिवी ज्ञेया यावद्गर्भं न मुञ्चति ॥ धेन्वा यावन्ति रोमाणि सवत्साया वसुन्धरे ! ॥ तावत्यो वर्षकोट्यस्तु ब्रह्मवादिभिरर्च्चिताः । वसन्ति ब्रह्मलोके वै ये च वै कपिलाप्रदाः ॥ सुवर्णशृङ्गीं यः कृत्वा रौप्यमुक्ताखुरान्तथा । ब्राह्मणस्य करे दत्त्वा सुवर्णं रौप्यमेव च ॥ कपिलायास्तदा पुच्छं ब्राह्मणस्य करे न्यसेत् । उदकञ्च करे दद्याद्वाचया शुद्धयादिते ॥ ससमुद्रावृता तेन सशैलवनकानना । रत्नपूर्णा भवेद्दत्ता पृथिवी नात्र संशयः ॥ पृथिवीदानतुल्येन दानेनैतेन वै नरः । नन्दितो याति पितृभिर्विष्ण्वाख्यं परमं पदम् ॥ ब्रह्मस्वहारी गोघ्नश्च भ्रुणहा पापदेहकः । महापातकयुक्तोऽपि वञ्चको ब्रह्मदूषकः ॥ निन्दको ब्राह्मणानाञ्च तथा कर्म्मोपदूषकः । एतैः पातकयुक्तोऽपि गवां दानेन शुध्यति ॥ यश्चोभयमुखीं दद्यात् प्रभूतकनकान्विताम् । तद्दिनं पयसाहारः पायसेनापि वा भवेत् ॥ सुवर्णस्य सहस्रेण तदर्द्धेनापि भामिनि ! । तस्याप्यर्द्धशतेनापि पञ्चाशच्च तदर्द्धकम् ॥ यथाशक्ति प्रदातव्या वित्तशाठ्यं विवर्ज्जयेत् ॥ इमां गृह्णोभयमुखीमुभयत्र शमोऽस्तु वै । मम वंशविवृद्ध्यर्थं सदा स्वस्तिकरी भव ॥” गोशरीरे देवतानिवेशो यथा, -- “दन्तेषु मरुतो देवा जिह्वायान्तु सरस्वती । खुरमध्ये तु गन्धर्व्वाः खुराग्रेषु तु पन्नगाः ॥ सर्व्वसन्धिषु साध्याश्च चन्द्रादित्यौ तु लोचने । ककुदि सर्व्वनक्षत्रं लाङ्गूले धर्म्म आश्रितः ॥ अपाने सर्व्वतीर्थानि प्रस्रावे जाह्नवी नदी । नानाद्वीपसमाकीर्णाश्चत्वारः सागरास्तथा ॥ ऋषयो रोमकूपेषु गोमये पद्मधारिणी । रोमसु सन्ति विद्याश्च त्वक्केशेष्वयनद्वयम् ॥ धैर्य्यं धृतिश्च क्षान्तिश्च पुष्टिर्वृद्धिस्तथैव च । स्मृतिर्मेधा तथा लज्जा वपुः कीर्त्तिस्तथैव च ॥ विद्या शान्तिर्म्मतिश्चैव सन्ततिः परमा तथा । गच्छन्तीमनुगच्छन्ति एता गां वै न संशयः ॥ यत्र गावो जगत्तत्र देवदेवपुरोगमाः । यत्र गावस्तत्र लक्ष्मीः सांख्यधर्म्मश्च शाश्वतः ॥ सर्व्वरूपेषु ता गावस्तिष्ठन्त्यभिमताः सदा ॥ गावः पवित्रा मङ्गल्या देवानामपि देवताः । यस्ताः शुश्रूषते भक्त्या स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥” इति वराहपुराणम् ॥ धेनुकः, पुं, (धेनुरिव प्रतिकृतिः । “इवे प्रति- कृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) असुर- विशेषः । स बलरामेण हतः । इति श्रीभागवते १५ अध्यायः ॥ (अयन्तु गर्द्दभरूपी गोवर्द्धन स्योत्तरपार्श्वस्थतालवनवासी । यथा, हरिवशे । ६९ । २ -- २३ । “आजग्मतुस्तौ सहितौ गोधनैः सहगामिनौ । गिरिं गोवर्द्धनं रम्यं वसुदेवसुतायुभौ ॥ गोवर्द्धनस्योत्तरतो यमुनातीरमाश्रितम् ।

पृष्ठ २/८०७

ददृशातेऽथ तौ वीरौ रम्यं तालवनं महत् ॥ तौ तालपर्णप्रकरे रम्ये तालवने रतौ । चेरतुः परमप्रीतौ वृक्षपोताविवोद्गतौ ॥ स तु देशः समः स्निग्धः सुमहान् कृष्णमृत्तिकः । दर्भप्रायस्थलीभूतो लोष्टपाषाणवर्जितः ॥ तालैस्तैर्व्विपुलस्कन्धैरुच्छ्रितैः श्यामपर्व्वभिः । फलाग्रशाखिभिर्भाति नागहस्तरिवोच्छ्रितैः ॥ तत्र दामोदरो वाक्यमुवाच वदतांवरः । अहो तालफलैः पक्वैर्व्वासितेयं वनस्थली ॥ स्वादून्यार्य्य ! सुगन्धीनि श्यामानि रसवन्ति च । पक्वतालानि सहितौ पातयामो लघुक्रमौ ॥ यद्येषामीदृशो गन्धो माधुर्य्यघ्राणतर्पणः । रसेनामृतकल्पेन भवितव्यञ्च मे मतिः ॥ दामोदरवचः श्रुत्वा रौहिणेयो हसन्निव । पातयन् पक्वतालानि चालयामास तांस्तरून् ॥ तत्तु तालवनं नणामसेव्यं दुरतिक्रमम् । निर्म्माणभूतमीरिणं पुरुषादालयोपमम् ॥ दारुणो धेनुको नाम दैत्यो गद्दभरूपधृक् । खरयूथेन महता वृतः समनुवर्त्तते ॥ स तत्तालवनं घोरं गर्द्दभः परिरक्षति । नृपक्षिश्वापदगणांस्त्रासयानः सुदुर्म्मतिः ॥ तालशब्दं स तं श्रुत्वा संघुष्टं फलपातनात् । नामर्षयत संक्रद्धस्तालस्वनमिव द्बिपः ॥ शब्दानुसारी संक्रुद्धो दर्पाविद्धसटाननः । स्तब्धाक्षो हेषितपटुः खुरैर्निर्द्दारयन्महीम् ॥ आविद्धपुच्छो हृषितो व्यात्तानन इवान्तकः । आपतन्नेव ददृशे रौहिणेयमुपस्थितम् ॥ तालानां तमधो दृष्ट्वा सध्वजाकारमव्ययम् । रौहिणेयं खरो दुष्टः सोऽदशद्दशनायुधः ॥ पद्भ्यामुभाभ्याञ्च पुनः पश्चिमाभ्यां पराङ्मुखः । जघानोरसि दैत्येन्द्रो रौहिणेयं निरायुधम् ॥ ताभ्यामेव स जग्राह पद्भ्यां तं दैत्यगर्द्दभम् । आवर्ज्जितमुखस्कन्धं प्रेरयंस्तालमूर्द्धनि ॥ स भग्नोरुकटिग्रीवो भग्नपृष्ठो दुराकृतिः । खरस्तालफलैः सार्द्धं पपात धरणीतले ॥ तं गतासुं गतश्रीकं पतितं वीक्ष्य गर्द्दभम् । ज्ञातींस्तथापरांस्तस्य तृणराजनि सोऽक्षिपत् ॥ सा भूर्गर्द्दभदेहैश्च तालैः पक्वैश्च पातितैः । वभासे छन्नजलदा द्यौरिवाव्यक्तशारदी ॥ तस्मिन् गर्दभदैत्ये तु सानुगे विनिपातिते । रम्यं तालवनं तद्धि भूयो रम्यतरं बभौ ॥” तीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८४ । ८१ -- ८३ । “ततो गच्छेत राजेन्द्र ! धेनुकं लाकविश्रुतम् । एकरात्रोषितो राजन् ! प्रयच्छेत्तिलधेनुकाम् ॥ सर्व्वपापविशुद्धात्मा सोमलोकं व्रजेद्ध्रुवम् । तत्र चिह्नं महाराज ! अद्यापि हि न संशयः । कपिला सह वत्सा वै पर्व्वते विचरत्युत ॥ सवत्सायाः पदान्यस्या दृश्यन्तेऽद्यापि भारत ! । तेषूपस्पृश्य राजेन्द्र ! पदेषु नृपसत्तम ! । यत् किञ्चिदशुभं पापं तत् प्रणश्यति भारत ! ॥”) षोडशरतिबन्धान्तर्गतद्बादशबन्धः । यथा, --

“सुप्तां स्त्रियं समालिङ्ग्य स्वयं सुप्तो रमेत् पुनः । लघुलिङ्ग चालयेद्यो बन्धोऽयं धेनुकः स्मृतः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ (अपरविधलक्षणं यथा, -- “न्यस्तहस्तयुगला निजे पदे योषिदेति कटिरूढवल्लभा । अग्रतो यदि शनैरधोमुखी धेनुकं वृषवदुन्नते प्रिये ! ॥”) धेनुकसूदनः, पुं, (धेनुकं गोवर्द्धनोत्तरपार्श्वस्थ- तालवनवासिनमसुरं निसूदयति बलराम- द्बारेति । सूद + णिच् + ल्युः ।) श्रीकृष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (बलरामः । इति पुरा- णम् ॥) धेनुका, स्त्री, (धेनुरिव प्रतिकृतिः । धेनु + कन् । टाप् ।) हस्तिनी । (धेनुरेव । स्वार्थे कन् ।) गौः । इति मेदिनी । के, १०६ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ७६ । १८ । “इमां ते तरणीं भार्य्यां त्वदाधिभिरभिप्लुताम् । कथं सन्धारयिष्यामि विवत्सामिव धेनुकाम् ॥”) धेनुदुग्धं, क्ली, (धेनोर्दुग्धमिव शुभ्रं फलमस्य ।) चिर्भिटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धेनोर्दुग्धम् ।) गोक्षीरम् ॥ धेनुदुग्धकरः, पुं, (करोति वर्द्धयतीति । कृ + अच् । धेनोर्दुग्धन्तस्य करः । एतद्भक्षणेन धेनु- दुग्धवर्द्धनादस्य तथात्वम् ।) गर्ज्जरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ धेनुष्या, स्त्री, (धेनु + “संज्ञायां धेनुष्या ।” ४ । ४ । ८९ । इति षुगागमो यत्प्रत्ययश्च निपा- त्यते ।) बन्धके स्थिता गौः । इत्यमरः । २ । ९ । ७२ ॥ यां बन्धकेन दत्त्वा अर्थं नीतवान् सा । र्गौर्म्महिषी वा या दुग्धबन्धके स्थिता सा धेनुष्यति बृद्धाः । इति भरतः ॥ धैनुकं, क्ली, (धेनूनां समूहः । “अचित्तहस्तिधेनो- ष्ठक् ।” ४ । २ । ४७ । इति ठक् ।) धेनु- समूहः । इत्यमरः । २ । ९ । ६० ॥ (स्त्रीणां करणभेदः । इति मेदिनी । के, १०६ ॥) धैर्य्यं, क्ली, (धीरस्य भावः कर्म्म वा । धीर + व्यञ् ।) धीरता । धीरस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्य- प्रत्ययः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “स्थिरचित्तोन्नतिर्या तु तद्धैर्य्यमिति कीर्त्त्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ (इदं नायकसत्त्वजगुणानामन्यतमः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ५८ । “शोभा विलासो माधुर्य्यं गाम्भीर्य्यं धैर्य्यतेजसी । ललितौदार्य्यमित्यष्टौ सत्त्वजाः पौरुषा गुणाः ॥” तल्लक्षणं यथा, तत्रैव । ३ । ६३ । “व्यवसायादचलनं धैर्य्यं विघ्ने महत्यपि ॥” उदाहरणं यथा, -- “श्रुताप्सरोगीतिरपि क्षणेऽस्मिन् हरः प्रसङ्ख्यानपरो बभूव । व्यात्मे श्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति ॥”)

धैवतः, पुं, (धीमतामयम् । धीमत् + अण् । पृषो दरादित्वात् मस्य वत्वम् ।) सप्तस्वरान्तर्गत- षष्ठस्वरः । स तु नारदमते अश्वस्वरतुल्यः । (अश्वस्तु धैवतं रौतीति वचनात् ॥) तानसेन- मते भेकस्वरतुल्यः । अस्याच्चारणस्थानं लला- टम् । व्याकरणमते दन्तः । अयं क्षत्त्रियवर्णः । अस्य जातिः षाडवः । अस्य तानम् ७२० प्रत्येकतानम् ४८ समुदायेन ३४,५६० भवन्ति । इति संगीतशास्त्रम् ॥ “गत्वा नाभेरधोभागं वस्तिं प्राप्योर्द्ध्वगः पुनः । धावन्निव च यो याति कण्टदेशं स धैवतः ॥” अस्य श्रुतयस्तिस्रः । इति संगीतदामोदरः ॥ (यथा च सङ्गीतदर्पणे । १ । ५५ । “मदन्ती रोहिणी रम्येत्येता धैवतसंश्रयाः ॥” अस्य ऋषिकुले उद्भवः । क्षत्त्रियो जातिः । पीतो वर्णः । श्वेतद्वीपे जन्म । ऋषिस्तुम्बुरुः । गणेशो देवता । उष्णिक् छन्दः । वीभत्सभयानक- रसयोरूपयोगित्वम् । इति सङ्गीतदर्पणम् ॥) धोडः, पुं, (धोरति चातुर्य्येण गच्छतीति । धोर गतिचातुर्य्ये + अच् । रस्य डत्वम् ।) सर्प- विशेषः । धोडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । राजिलः २ डुण्डुभः ३ दुण्डुभः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ धोर, ऋ गतिचातुर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां परं-सकं-सेट् ।) ऋ, अदुधोरत् । गतौ चातुर्य्यं गतिचातुर्य्यम् । धोरन्त्या धोरणाक्रान्ता विनीता यस्य वारणाः । इति दुर्गादासः ॥ धोरणं, क्ली, (धोरति गच्छत्यनेनेति । धोर + करणे ल्युट् ।) सर्व्ववाहनम् । हस्त्यश्वरथ- दोलादि । इत्यमरः । २ । ८ । ५८ ॥ (धोर + भावे ल्युट् ।) अश्वप्रथमगतिः । तत्पर्य्यायः । धौरितकम् २ धौर्य्यम् ३ धोरितम् ४ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१२ ॥ धोरणिः, स्त्री, (धोरति क्रमशः प्राप्नोतीति । धोर + अनिः ।) परम्परा । इति जटाधरः ॥ धोरितं, क्ली, (धोर + क्तः ।) धोरणम् । अश्व- प्रथमगतिः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१२ ॥ धोरितकं, क्ली, (धोरितमश्वप्रथमगतिस्तेन काय- तीति । कै + कः ।) धौरितकम् । इत्यमर- टीकायां रमानाथः ॥ धौतं, त्रि, (धाव्यते स्मेति । धाव + कर्म्मणि क्तः ।) मार्ज्जितम् । धोया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निर्निक्तम् २ शोधितम् ३ मृष्टम् ४ क्षालितम् ५ । इति हेमचन्द्रः । ६ । ७३ ॥ * ॥ “ईषद्धौतं स्त्रिया धौतं यद्धौतं रजकेन च । अधौतं तद्विजानीयाद्दशा दक्षिणपश्चिमे ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ धौतं, क्ली, (धाव + क्तः ।) रूप्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ धौतकटः, पुं, (धौतः कटः । नित्यकर्म्मधारयः ।) सूत्ररचितभाण्डम् । धोकडा इति ख्यातः । तत पर्य्यायः । स्योनः २ स्यूतः ३ प्रसेवकः ४ । इति

पृष्ठ २/८०८

जटाधरः ॥ स्यूनः ५ स्यातः ६ । इति भरत- धृतकोषान्तरम् ॥ धौतकोषजं, क्ली, (कोषाज्जायते इति । कोष + जन + डः । धौतं कोषजम् ।) पत्रोर्णम् । इति शब्दरत्नावली ॥ धौतकौषे(शे)यं, क्ली, (धौतं क्षालितं कौषेयम् ।) पत्रोर्णम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११३ ॥ कौषेय- मेव धौतं प्रक्षालितं पत्रोर्णाख्यं वटलकुचादि- पत्रेषु क्रिमिभिरूर्णायाः कृतत्वात् पत्रसम्बन्धिनी ऊर्णा अत्रेति पत्रोर्णम् । इति भरतः ॥ धौतशिलं, क्ली, (धौतेव शिला यस्य ।) स्फाटि- कम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धौमकः, पुं, (धूमे धूमप्रधानदेशे भवः । धूम + “धूमादिभ्यश्च ।” ४ । २ । १२७ । इति वुञ् ।) देशविशेषः । इति केचित् ॥ धौरः, पुं, धववृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ धौरितकं, क्ली, (धोरितक + प्रज्ञादित्वादण् ।) अश्वानां पञ्चविधगत्यन्तर्गतगतिविशेषः । इत्य- मरः । २ । ८ । ४८ ॥ तत्र सम्यक् गतिरा- स्कन्दितं गाम इति ख्यातं ततोऽधिका चतुरा गतिः । इति भरतः ॥ धौरेयः, त्रि, (धुरं वहतीति । “धुरो यड्ढकौ ।” ४ । ४ । ७७ । इति ढक् ।) रथलाङ्गलादि- भारवोढा । इत्यमरः । २ । ९ । ६५ ॥ अनडुहि, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ धौर्त्तिकं, त्रि, धूर्त्तस्येदम् । धूर्त्तस्य भावः । इति धूर्त्तशब्दात् ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ धौर्य्यं, क्ली, (धुर्य्यस्य कर्म्म । धुर्य्य + ष्यञ् ।) अश्वस्य प्रथमगतिः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१२ ॥ ध्मा, अग्नियुतौ । ध्वनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-अनिट् ।) युतिरिति वाहुल्यान्न दीर्घः । अग्नियुतिरग्निसंयोगः । ध्वनिः शब्दोत्- पत्तिहेतुभावः । धमति सुवर्णं बणिक् अग्नि- संयुक्तं करोतीत्यर्थः । धमति शङ्खं जनः सशब्दं करोतीत्यथः । अग्निफुत्कृतौ च । मुखेनैव धमे- दग्निम् । इति दुर्गादासः ॥ ध्माकारः, पुं, (ध्मा अग्निसंयोगस्तं करोतीति । कृ + अण् ।) लोहकारकः । इति हलायुधः ॥ ध्मामा, [न्] पुं, (ध्मा + “नामन्सोमन्निति ।” उणां ४ । १५० । इति मनिन्प्रत्ययेन निपा- तनात् साधुः । उज्ज्वलदत्तस्तु ध्यायतेर्मनिन् इत्युक्त्वा ध्यामन् इति शब्दमिच्छति ।) परि- माणम् । आलोकः । ध्यानम् । इति सिद्धान्त- कौमुद्यासुणादिवृत्तिः ॥ ध्यातं, त्रि, (ध्यै चिन्तने + क्तः ।) चिन्तितम् । यथा, शान्तिशतके । ९ । “ध्यातं वित्तमहर्निशं न च पुनर्विष्णोः पदं शाश्वतम् ॥” ध्यानं, क्ली, (ध्यै + भावे ल्युट् ।) चिन्तनम् । (यथा, मनुः । १ । १२ । “तस्मिन्नण्डे स भगवानुषित्वा परिवत्सरम् । स्वयमेवात्मनो ध्यानात्तदण्डमकरोद्द्विधा ॥”)

धारणाविषये एकप्रत्ययसन्ततिः । इति हेम- चन्द्रः । २ । २३४ ॥ अद्बितीयवस्तुनि विच्छिद्य विच्छिद्यान्तरेन्द्रियवृत्तिप्रवाहः । इति वेदान्त- सारः ॥ * ॥ यथा, विष्णुपुराणे । “तद्रूपप्रत्ययैवैकसन्ततिश्चान्यनिस्पृहा । तद्ध्यानं प्रथमैरङ्गैः षड्भिर्निष्पाद्यते नृप ! ॥” अस्यार्थः । “तद्रूपस्य धारणासिद्धस्य वस्तुनः प्रत्यया यस्यां सन्ततौ सा एकावच्छिन्ना सन्ततिः । अन्यनिस्पृहा विषयान्तरेणाव्यव- धीयमाना । विजातीयप्रत्ययान्तरितः सजातीय- प्रत्ययप्रवाहो ध्यानमित्यर्थः । तच्च प्रथमैर्यमा- दिभिर्धारणान्तैः षड्भिरङ्गैर्निष्पाद्यते ।” इति तट्टीका ॥ * ॥ श्रीकृष्ण उवाच । “सर्व्वे देवाः प्राकृतिका यावन्तो मूर्त्तिधारिणः । अहमात्मा नित्यदेही भक्तध्यानानुरोधतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते जन्मखण्डम् ॥ ब्रह्मचिन्ता । यथा, गारुडे ४९ अध्याये । “ब्रह्मात्मचिन्ता ध्यानं स्यात् धारणा मनसो धृतिः । अहं ब्रह्मेत्यवस्थानं समाधिर्ब्रह्मणः स्थितिः ॥” अपि च । “प्राणायामैर्द्वादशभिर्यावत्कालो हृतो भवेत् । यस्तावत्कालपर्य्यन्तं मनो ब्रह्मणि धारयेत् । तस्यैव ब्रह्मणा प्रोक्तं ध्यानं द्वादश धारणाः ॥ द्वाद्शध्यानपर्य्यन्तं मनो ब्रह्मणि यो नरः । तुष्टे तु स यतो मुक्तः समाधिः सोऽभिधीयते ॥ ध्येयान्न चलते यस्य मनोऽभिध्यायतो भृशम् । प्राप्यावधिकृतं कालं यावत् सा धारणा स्मृता ॥ ध्येये सक्तं मनो यस्य ध्येयमेवानुपश्यति । नान्यं पदार्थं जानाति ध्यानमेतत् प्रकीर्त्तितम् ॥ ध्येये मनोनिश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयन् । यत्तद्ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ ध्येयमेव हि सर्व्वत्र ध्याता तल्लबतां गतः । पश्यति द्वैतरहितं समाधिः सोऽभिधीयते ॥” इति गारुडे २४० अध्यायः ॥ ध्यानयोगः, पुं, (ध्यानमेव योगः ।) ध्यानरूप- योगः । यथा, -- “विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः । ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां १८ अध्यायः ॥ ध्यामं, क्ली, (ध्यायते पशुभिरिति । ध्यै चिन्तने + बाहुलकात् मक् ।) दमनकवृक्षः । गन्धतृणम् । (यथा, सुश्रुते । १ । २८ । “ध्यामकुङ्कुमकङ्कुष्ठसवर्णाः पित्तकोपतः ॥”) श्यामले, त्रि । इति मेदिनी । मे, १७ ॥ ध्यामकं, क्ली, (ध्याममिव प्रतिकृतिः । ध्याम + “इवे प्रतिक्रतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) रोहिषतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ३८ । “एलातगरकुष्ठमांसीध्यामकत्वग्पत्रनागपुष्प- प्रियङ्गुहरेणुका-व्याघ्रनख-शुक्तिचण्डास्थौणेयक-

श्रीवेष्टकचोचचोरकवालकगुग्गुलुसर्ज्जरसतु- रष्ककुन्दुरुकागुरुस्पृक्कोशीरभद्रदारुकुङ्कुमानि पुन्नागकेशरञ्चेति ॥”) ध्यामा, [न्] पुं, (ध्यै + “नामन्सोमन्निति ।” उणां ४ । १५० । इति मनिन्प्रत्ययेन निपा- तनात् साधुः ।) परिणामः । चिन्तायाम्, क्ली । इत्युणादिकोषः ॥ ध्येयः, त्रि, (ध्यायते इति । ध्ये + यत् ।) ध्यातव्यः । ध्यानीयः । चिन्तनीयः । यथा, -- “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्त्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः ॥” इति श्रीनारायणध्यानम् ॥ ध्यै, चिन्तने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-अनिट् ।) ध्यायति विष्णुं वैष्णवः । इति दुर्गादासः ॥ ध्रज, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) ध्रजति । इति दुर्गादासः ॥ ध्रज, इ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् । इदित् ।) इ, ध्रञ्ज्यते । इति दुर्गा- दासः ॥ ध्रण, ध्वाने । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) ध्रणति मृदङ्गः । इति दुर्गा- दासः ॥ ध्रस, क उत्क्षेपे । उञ्छे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) क, ध्रासयति । इति दुर्गादासः ॥ ध्रस, ग उ उञ्छे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां- परं-सकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्रावेट् ।) ग, ध्रस्नाति शस्यं दीनः । उ, ध्रसित्वा ध्रस्त्वा । इति दुर्गादासः ॥ ध्राक्ष, इ काङ्क्षे । घोररुते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) रेफयुक्तः । घोररुतमिह तिरश्चामेव घोरशब्दः । इ, ध्राङ्क्षति पक्षी । नमध्यपाठेनैवेष्टसिद्धे अस्य इदनुबन्धो वेदेष- च्चारणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ ध्राख, ऋ ओखार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं सेट् ।) रेफयुक्तः । ऋ, अदद्राखत् । ओखार्थे शोषालमर्थयोः । इति दुर्गादासः ॥ ध्राघ, ङ ऋ शक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) ङ, ध्राघते । ऋ, अद- ध्राघत् । इति दुर्गादासः ॥ ध्राजिः, स्त्री, (ध्राजयतीति । ध्रज गतौ + णिच् + इन् ।) वातालिः । इत्युणादिकोषः ॥ घूरण वातास इति भाषा ॥ (ध्राजि + भावे इन् । गतिः । यथा, ऋग्वेदे । १० । १३६ । २ । “मुनयो वातरशनाः पिशङ्गा वसते मला । वातस्यानु ध्राजिं यन्ति यद्देवासो अविक्षत ॥” “वातस्य वायोर्ध्राजिं गतिमनुयन्ति अनु- गच्छन्ति ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) ध्राड, ऋ ङ शीर्णौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) रेफयुक्तः । ऋ, अदध्राडत् ङ, ध्राडते । शीर्णिः विभेदः । इति दुर्गादासः

पृष्ठ २/८०९

ध्राडिः, पुं, (ध्राडते शीर्णो भवतीति । ध्राड + “सर्ष्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । १८ । इति इन् ।) पुव्यचयः । इत्युणादिकोषः ॥ ध्रिज, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) ध्रेजति । इति दुर्गादासः ॥ ध्रु, ञि स्थैर्य्ये । सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-तुदां च-स्थैर्य्ये अकं-सर्पणे सकं- परं-अनिट् ।) द्वौ रेफयुक्तौ । आद्यो दीर्घान्त इति कश्चित् । ञि, ध्रुतोऽस्ति । शि, ध्रुवति अध्रुवीत् । ध्रुवति शैलः । इति दुर्गादासः ॥ ध्रु, शि स्थिर्य्ये । सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-तुदां च-स्थैर्य्ये अकं-सर्पणे सकं- परं-अनिट् ।) द्वौ रेफयुक्तौ । आद्यो दीर्घान्त इति कश्चित् । ञि, ध्रुतोऽस्ति । शि, ध्रुवति अध्रुवीत् । ध्रुवति शैलः । इति दुर्गादासः ॥ ध्रुवं, क्ली, (ध्रुवति स्थिरीभवतीति । ध्रु + “स्रुवः कः ।” उणां । २ । ६१ । इत्यत्र । “बाहुलकात् ध्रु स्थैर्य्ये अतोऽपि कः ।” इत्युज्ज्वलदत्तोक्त्या कः ।) निश्चितम् । (यथा, शाकुन्तले १ अङ्के । “ध्रुवं स नीलोत्पलपत्रधारया शमीलतां च्छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति ॥”) तर्कः । इति मेदिनी । वे, १३ ॥ आकाशम् । इति हेमचन्द्रः ॥ ध्रुवं, त्रि, (ध्रु गतिस्थैर्य्ये + बाहुलकात् कः ।) सन्ततम् । शाश्वतम् । इति मेदिनी । वे, १३ ॥ स्थिरम् । निश्चितम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । ८९ ॥ (यथा, चाणक्यशतके । ६३ । “यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवाणि निषेवते । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव हि ॥”) ध्रुवः, पुं, (ध्रुवति स्थिरीभवतीति । ध्रु + बाहुलकात् कः ।) शङ्कुः । हरः । (यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०३ । “घाता शक्रश्च विष्णुश्च मित्रस्त्वष्टा ध्रुवो धरः ॥”) विष्णुः । (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १९ । “विश्वकर्म्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठः स्थविरो ध्रुवः ॥”) वटः । उत्तानपादजः । (अस्य विवरणन्तु पश्चात् द्रष्टव्यम् ॥) वसुभेदः । (यथा, मात्स्ये । ५ । २१ । “आपो ध्रुवश्च सोमश्च धरश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥”) योगभेदः । इति मेदिनी । वे, १३ ॥ (यथा, ज्योतिषे । “गण्डो वृद्धिर्ध्रुवश्चैव व्याघातो हर्षणस्तथा ॥”) स्थाणुः । इत्यमरः । २ । ४ । ८ ॥ शरारि- पक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ध्रुवकः । इति सङ्गीतदामोदरः ॥ * ॥ (रोहिणीगर्भे वसुदेवा- ज्जातः पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ९ । २४ । ४६ । “बलं गदं सारणञ्च दुर्म्मदं विपुलं ध्रुवम् । वसुदेवस्तु रोहिण्यां कृतादीनुदपादयत् ॥” पाण्डवपक्षीयः कश्चित् क्षत्त्रियवीरः । इति महाभारते । ७ । १५६ । ३७ ॥ नहुषस्य पुत्त्र- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । ७५ । ३० । “यतिं ययातिं संयातिमायातिमयतिं ध्रुवम् । नहुषो जनयामास षट् सुतान् प्रियवाससि ॥” पुरुवंशीयरन्तिनावस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ९ । २० । ६ ।

“ऋतेयो रन्तिनावोऽभूत् त्रयस्तस्यात्मजा नृप ! । सुमतिर्ध्रुवोऽप्रतिरथः कण्वोऽप्रतिरथात्मजः ॥” रोमावर्त्तविशेषः । यथा, शब्दार्थचिन्तामणौ । “आवर्त्तसाम्यादावर्त्तो रोमसंस्थानमङ्गिनाम् ॥” ते च दशधा यथा, -- “द्वावुरस्यौ शिरस्यौ द्वौ द्बौ द्वौ रन्ध्रोप- रन्ध्रयोः । एको भाले ह्यपाने च दशावर्त्ता ध्रुवाः स्मृताः ॥” यज्ञीयग्रहपात्रविशेषः । यथा, कात्यायनश्रौत- सूत्रे । ९ । ५ । १७ । “यजमानस्ततो ग्रहग्रहणमा ध्रुवात् ॥”) नासाग्रम् । तत्तु आसन्नमृत्युर्न पश्यति । यथा, “अरुन्धतीं ध्रुवञ्चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च । आसन्नमृत्युर्नो पश्येच्चतुर्थं मातृमण्डलम् ॥ अरुन्धती भवेज्जिह्वा ध्रुवो नासाग्रमुच्यते । विष्णोः पदानि भ्रूमध्ये नेत्रयोर्म्मातृमण्डलम् ॥” इति काशीखण्डे । १२ । १३ -- १४ ॥ ध्रुवलोकोत्पत्तिर्यथा, -- “प्रियव्रतोत्तानपादौ मनोः स्वायम्भुवस्य तु । द्वौ पुत्त्रौ सुमहावीर्य्यौ धर्म्मज्ञौ कथितौ तव ॥ तयोरुत्तानपादस्य सुरुच्यामुत्तमः सुतः । अभीष्टायामभूद्ब्रह्मन् ! पितुरत्यन्तवल्लभः ॥ सुनीतिर्नाम या राज्ञस्तस्याभून्महिषी द्बिज ! । स नातिप्रीतिमांस्तस्यां तस्याश्चाभूद्ध्रुवः सुतः ॥ राजासनस्थितस्याङ्कं पितुर्भ्रातरमाश्रितम् । दृष्ट्वोत्तमं ध्रुवश्चक्रे तमारोढुं मनोरथम् ॥ सपत्नीतनयं दृष्ट्वा तमङ्कारोहणोत्सुकम् । पुत्त्रं पितुस्तथारूढं सुरुचिर्वाक्यमब्रवीत् ॥ एतद्राजासनं सर्व्वभूभृत्संश्रयकेतनम् । योग्यं ममैव पुत्त्रस्य किमात्मा क्लिश्यते त्वया ॥ उत्सृज्य पितरं बालस्तत् श्रुत्वा मातृभाषितम् । जगाम कुपितो मातुर्निजाया द्विज ! मन्दिरम् ॥ तं दृष्ट्वा कुपितं पुत्त्रमीषत्प्रस्फुरिताधरम् । सुनीतिरङ्कमारोप्य मैत्रेयेदमभाषत ॥ वत्स ! कः कोपहेतुस्ते कश्च त्वां नाभिनन्दति । कोऽवजानाति पितरं तव यस्तेऽपराध्यति ॥ इत्युक्तः सकलं मात्रे कथयामास तद्यथा । सुरुचिः प्राह भूपालप्रत्यक्षमतिगर्व्विता ॥ सुनीतिरुवाच । सुरुचिः सत्यमाहेदं स्वल्पभाग्योऽसि पुत्त्रक ! । न हि पुण्यवतां वत्स ! सपत्नैरेवमुच्यते ॥ यदि चेद्दुःखमत्यर्थं सुरुच्या वचनात्तव । तत् पुण्योपचये यत्नं कुरु सर्व्वफलप्रदे ॥ पराशर उवाच । निर्जगाम गृहान्मातुरित्युक्त्रा मातरं ध्रुवः । पुराच्च निर्गम्य ततस्तद्बाह्योपवनं ययौ ॥ स ददर्श मुनींस्तत्र सप्त पूर्ब्बागतान् ध्रुवः । निर्जगाम वनात्तस्मात् प्रणिपत्य स तानृषीन् ॥ मधुसंज्ञं महापुण्यं जगाम यमुनातटम् । यत्रैव देवदेवस्य सान्निध्यं हरिमेधसः ॥ सर्व्वपापहरे तस्मिन् तपस्तीर्थे चकार सः ।

पदाङ्गुष्ठेन संपीड्य यदा च वसुधां स्थितः । तदा समस्तवसुधा चचाल सह पर्व्वतैः ॥ भगवानपि सर्व्वात्मा तन्मयत्वेन तोषितः । गत्वा ध्रुवमुवाचेदं चतुर्भुजवपुर्हरिः ॥ औत्तानपादे भद्रन्ते तपसा परितोषितः । वरदोऽहमनुप्राप्तो वरं वरय सुव्रत ! ॥ ध्रुव उवाच । भगवन् सर्व्वभूतेश ! सर्व्वस्यास्ते भवान् हृदि । किमज्ञातं तव स्वामिन् ! मनसा यन्मयेप्सितम् ॥ नैतद्राजासनं योम्यमजातस्य ममोदरात् । इति गर्व्वादवोचन्मां सपत्नी मातुरुच्चकैः ॥ आधारभूतं जगतः सर्व्वेषामुत्तमोत्तमम् । प्रार्थयामि प्रभो ! स्थानं त्वत्प्रसादादतोऽव्ययम् ॥ श्रीभगवानुवाच । त्रैलोक्यादधिके स्थाने सर्व्वताराग्रहाश्रयः । भविष्यति न सन्देहो मत्प्रसादाद्भवान् ध्रुव ! ॥ सूर्य्यात् सोमात् तथा भौमात् सोमपुत्त्राद्बृह- स्पतेः । सितार्कतनयादीनां सर्व्वर्क्षाणां तथा ध्रुवम् ॥ सप्तर्षीणामशेषाणां ये च वैमानिकाः सुराः । सर्व्वेषामुपरि स्थानं तव दत्तं मया ध्रुव ! ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे ११ अध्यायः ॥ * ॥ ध्रुवयोगजातफलं यथा, -- “नरीनर्त्ति वाणी सदा वक्त्रपद्मे चरीकर्त्ति काव्यं बरीभर्त्ति बन्धून् । ध्रुवाख्ये प्रसूतिर्ध्रुवा तस्य कीर्त्ति- र्दिगन्ते नितान्तं भवेच्चारुमूर्त्तिः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ ध्रुवगणो यथा । उत्तरफल्गुनी १ उत्तराषाढा २ उत्तरभाद्रपद् ३ रोहिणी ४ । इति ज्योति- षम् ॥ * ॥ ताराविशेषः । यथा, -- “मेरोरुभयतो मध्ये ध्रुवतारे नभःस्थिते । निरक्षदेशसंस्थानामुभये क्षितिजाश्रिते ॥ भचक्रं ध्रुवयोर्बद्धमाक्षिप्तं प्रवहानिलैः । पर्य्येत्यजस्रं तन्नद्धा ग्रहकक्षा यथाक्रमम् ॥” इति सूर्य्यसिद्धान्ते १२ अध्यायः ॥ ध्रुवकः, पुं, (ध्रुव + स्वार्थे कन् ।) स्थाणुः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १८८ ॥ गीताङ्गविशेषः । धया इति भाषा । तस्य लक्षणं यथा, -- “उत्तमः षट्पदः प्रोक्तो मध्यमः पश्चमः स्मृतः । कनिष्ठश्च चतुर्भिः स्याद्ध्रुवकोऽयं मयोदितः ॥ उक्तं द्विखण्डमुद्ग्राहे द्विखण्डं ध्रुवके मतम् । ततो द्बिखण्डमाभोगे तालमानरसैः सह ॥ आभोगे कविनाम स्यात्तथा नायकनाम च । उद्ग्राहं प्रथमं गीत्वा ध्रवं गायेत्ततः परम् ॥ ततोऽन्तरा ध्रुवस्तस्मादाभोगध्रुवकौ ततः । उद्ग्राहः प्रथमः पादः कथितः पूर्ब्बसूरिभिः ॥ गीत्वा पूर्ब्बपदं न्यासो यत्र स ध्रुवको मतः । यत्रैव कविनाम स्यात् स आभोग इतीरितः ॥ ध्रुवकादिपु सर्व्वेषु भवेदेवंविधः क्रमः ॥” स तु षोडशविधः । यथा, -- “जयन्तः शेखरोत्साहौ मधुरो निर्म्मलस्तथा ।

पृष्ठ २/८१०

कुन्तलः कमलश्चैव सानन्दश्चन्द्रशेखरः ॥ सुखदः कुमुदो जायी कन्दर्पो जयमङ्गलः । तिलको ललितश्चेति ध्रुवकाः षोडश स्मृताः ॥ एकादशाक्षरपदादेकैकाक्षरवर्द्धितैः । खण्डैर्ध्रवाः षोडश स्युः षड्विंशत्यक्षरावधि ॥ द्विगुणैरक्षरैरेव पदमेकमिहेष्यते । उद्ग्राहध्रुवकाभोगैरित्थं षट्पदनिर्णयः ॥ पञ्चपादे तु ध्रुवके पदेनैकेन तद्ध्रुवः । चतुष्पादे तु ध्रुवके पृथङ्नास्त्येव तद्ध्रुवः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ ध्रुवका, स्त्री, (ध्रुवक + टाप् ।) धुवका । धुया इति भाषा । संज्ञा । इत्युणादिकोषः ॥ ध्रुवा, स्त्री, (ध्रुवत्यनयेति । ध्रु स्थैर्य्ये + बाहुलकात् कः । ततष्टाप् ।) जुहूः । वटपत्राकृतियज्ञ- पात्रम् । इत्यमरः । २ । ७ । २५ ॥ मूर्व्वा । आढी । शालपर्णी । गीतभेदः । इति मेदिनी । वे, १४ ॥ धुया इति भाषा ॥ साध्वी स्त्री । इति शब्द- रत्नावली ॥ ध्रेक, ऋ ङ स्वने । उत्साहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) रेफमध्यः । द्वावर्थौ । उत्साहो वृद्धिरिति चन्द्रः । औन्नत्यमिति क्षीरस्वामी । ऋ, अदिध्रेकत् । ङ, ध्रेकते लोकः शब्दायते उत्सहते वेत्यर्थः । स्वनेनोत्साहः स्वनोत्साहः । इति केचित् । तन्मते स्वनेनोत्- सहते इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ ध्रै, तृप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- अनिट् ।) रेफोपधः । ध्रायति लाभाल्लोकः प्रीतः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ ध्वंसः, पुं, (ध्वन्स + भावे घञ् ।) नाशः । यथा, -- जन्याभावत्वं ध्वंसत्वमिति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ११७ । “दर्शितभयेऽपि धातरि धैर्य्यध्वंसो भवेन्न वीराणाम् । शोषितसरसि निदाघे नितरामेवोद्धतः सिन्धुः ॥”) ध्वंसनं, क्ली, (ध्वंस + भावे ल्युट् ।) ध्वंसः । (यथा, भागवते । ५ । १ । २३ । “इति ह वाव स जगतीपतिरीश्वरेच्छयाधिनि- वेशितकर्म्माधिकारोऽखिलजगद्बन्धध्वंसनापरानु- भावस्य भगवतः इति ॥”) गमनम् । अधःपत- नम् । इति ध्वन्सधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययः ॥ (ध्वंसय- तीति । ध्वंस + णिच् + ल्युः । ध्वंसके, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । १५६ । ३ । “प्रजापतिमिवौदार्य्ये तेजसा भास्करोपमम् । महेन्द्रमिव शत्रूणां ध्वंसनं शरवृष्टिभिः ॥”) ध्वंसी, [न्] पुं, (ध्वंसते विनश्यतीति । ध्वन्स + णिनिः ।) पर्व्वतसम्भवपीलुवृक्षः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (ध्वंसोऽस्यास्तीति । ध्वंस + इनिः ।) ध्वंसविशिष्टे, त्रि ॥ यथा, -- “जालान्तरगते सूर्य्यकरे ध्वंसी विलोक्यते । त्रसरेणुस्तु विज्ञेयस्त्रिंशता परमाणुभिः ॥” । इति वैद्यकपरिभाषा ॥

ध्वज, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । ध्वजति । इति दुर्गा- दासः ॥ ध्वज, इ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं सकं-सेट् । इदित् ।) वकारयुक्तः । इ, ध्वञ्ज्यते । इति दुर्गादासः ॥ ध्वजः, पुं, (ध्वजोऽस्त्यस्येति । ध्वज + अर्शआदि- त्वादच् ।) शौण्डिकः । इति मेदिनी । जे, १० ॥ (यथा, मनुः । ४ । ८५ । “दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः । दशध्वजसमो वेशो दशवेशसमो नृपः ॥”) ध्वजः, पुं क्ली, (ध्वजति उच्छ्रितो भवतीति । ध्वज + पचाद्यच् ।) पतका । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३२ । “किं तेन जातु जातेन मातुर्यौवनहारिणा । आरोहति नयः स्वस्य वंशस्याग्रे ध्वजो यथा ॥”) खट्वाङ्गम् । मेढ्रम् । (यथा, सुश्रुते चिकित्सित- स्थाने १९ अध्याये । “विदग्धैस्तु सिरास्नायुत्वङ्र्मासैः क्षीयते ध्वजः ॥”) चिह्नम् । इति मेदिनी । जे, ११ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३३ । १७ । “तं वव्रे वाहनं विष्णुर्गरुत्मन्तं महाबलम् । ध्वजञ्च चक्रे भगवानुपरि स्थास्यतीति तम् ॥”) गर्व्वः । दर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ पूर्ब्बदिशो गृहम् । इति हेमचन्द्रः ॥ पताकादण्डः । तत्- पर्य्यायः । केतनम् २ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २७ । ६ । “ततोऽर्ज्जुनः सुशर्म्माणं विद्ध्वा सप्तभिराशुगैः । ध्वजं धनुश्चास्य तथा क्षुराभ्यां समकृन्तत ॥”) ध्वजयुक्तिर्यथा, -- “सेनाचिह्नं क्षितीशानां दण्डो ध्वज इति स्मृतः । सपताको निष्पताकः स ज्ञेयो द्बिविधो बुधैः ॥ पताका सार्द्धदैर्घ्येण दण्डस्तु पृथिवीभुजाम् । सपताकध्वजस्याग्रे यदा हस्तं परिन्यसेत् ॥ जयहस्तो ध्वजो नाम नैनं सामान्यमर्हति । वंशोऽथ वाकुलः शालः पालाशश्चाम्पकस्तथा ॥ नैपो नैम्बोऽथवा दण्डस्तथा वैराजवारणः । अवद्धादिकसंज्ञानां वर्णरूपप्रकाशितः ॥ सर्व्वेषाञ्चैव वंशस्तु दण्डः सम्पत्तिकारकः ॥” अ क च ट त प य शाः ॥ “प्रतापाय पताकास्तु अष्टावेव प्रकाशिताः । पञ्चहस्तायता हस्तपरिणाहा जयाभिधा ॥ जया च विजया भीमा चपला वैजयन्तिका । दीर्धा विशाला लोला च ज्ञेया हस्तैकवृद्धितः ॥ परिणाहे पादवृद्धिरथ वर्णस्य निर्णयः । रक्तः श्वेतोऽरुणः पीतश्चित्रो नीलोऽथ कर्वुरः ॥ कृष्णश्चेति पताकानां वर्णरूपप्रकाशितः । अवद्धादिकसंज्ञानामष्टानामष्टकत्रयम् ॥ कलसो दर्पणश्चन्द्रः पद्मकोषो यथाक्रमम् । ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्रजातीनां संप्रकाशितः ॥ गजादियुक्ता सा प्रोक्ता जयन्ती सर्व्वमङ्गला । गजः सिंहो हयो द्बीपी चतुर्णां पृथिवी- भुजाम् ॥

हंसादियुक्ता विज्ञेया राज्ञां सैवाष्टमङ्गला । हंसः केकी शुकश्चासो ब्रह्मादीनां यथाक्रमम् ॥ चामरादिसमायुक्ता सा ज्ञेया सर्व्वबुद्धिदा । चामरश्चासपक्षाणि चित्रवस्त्रं तथा सितम् ॥ चतुर्णां वेदनयनपक्षेन्दुगणितक्रमात् । तदग्रे यदि विन्यस्तं पताकाद्वितयं भवेत् ॥ इयं हि सर्व्वतो भद्रा पताका चक्रवर्त्तिनः । तद्बर्णः पूर्ब्बवज्ज्ञेयः प्रमाणं विधिबोधितम् ॥ कानकं राजतं ताम्रं नानाधातुमयं क्रमात् । कुम्भादिकं प्रशंसन्ति पताकाग्रे महीभुजाम् ॥ तत्रापि रत्नविन्यासो विधेयो राजतक्रमः । चतुर्भिर्म्मकरास्याद्यैर्युक्ता चेत् सर्व्वसिद्धिदा । तदा श्रेयस्करी नाम सा पताका विजायते ॥ मकरोऽथ गजः सिंहो व्याघ्रो वाजी मृगः शुकः । शुचिश्चेति समुद्दिष्टमादित्यादिदशा भुवाम् ॥ इति प्रोक्तः पताकानां निर्णयः पृथिवीभुजाम् ॥” अथ निष्पताकध्वजः । “पूर्ब्बवद्दण्डनियमस्तत्र दैर्घ्ये विशेषणम् । दण्डः पक्षाणि पद्मञ्च कुम्भश्च विहगो मणिः ॥ निष्पताको ध्वजो राज्ञां षड्भिरेतैः सुसंस्थितैः । जयः कपालो विजयः क्षेत्रन्तत्र शिवः क्रमात् ॥ राज्ञः पुरुषमानेन दण्डमानं प्रकीर्त्तितम् । ऊर्द्ध्वाधःक्रमयोगेन तद्दण्डादिकमुच्यते ॥ केकी चासो मत्स्यरङ्कस्त्रिविधानां महीभुजाम् । ध्वजाग्रेषु विधेयानि पक्षाणि श्रियमिच्छताम् ॥ पद्मः कुम्भश्च विहगो मणिश्चव यथाक्रमात् । उपर्य्युपरितो धेयो निष्पताके महीभुजाम् ॥ अष्ट षोडश द्घात्रिंशच्चतुःषष्टिदलाम्बुजम् । वृत्ताष्टदिग्दलैश्चाढ्यः कुम्भः सम्पत्तिकारकः ॥ हंसश्चासः शुकः केकी पक्षिणश्च यथाक्रमम् । वज्रञ्च पद्मरागच्च नीलो वैदूर्य्यमेव च ॥ ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्रजातीनां स्यात् यथाक्रमम् । कनकं रजतं युग्मं द्बिविधानां महीभुजाम् ॥ निष्पताकध्वजाब्जादिनिर्म्माणे योग इष्यते । पताका यदिहास्त्येका सर्व्वाग्रे योग्यवर्णिनी ॥ अयं ध्वजो विशालाख्यो विज्ञेयश्चक्रवर्त्तिनः । तत्रैव चामरे योग्ये विज्ञेयाः सर्व्वसम्पदः ॥ इति राज्ञां समुद्दिष्टमन्येषां ध्वज उच्यते । नोर्द्ध्वं विंशतिहस्तेभ्यो न चार्व्वाक् दशहस्तकात् ॥ हस्तहस्तैकसंवृद्ध्या ध्वजो दशविधो मतः । सहस्राधिपमारभ्य यावत् स्यादयुताधिपः ॥ न सहस्राधिपान्न्यूनो ध्वजधारणमर्हति । अपि कोटिपतेर्ज्ञेयो ध्वजो विंशतिहस्तकः ॥ तत्रापि वस्त्रवर्णादिनिर्णयः पूर्ब्बवन्मतः । स्थिरता चित्रता चेति निष्पताकध्वजे गुणौ ॥ यदेतदुभयं चिह्नमुभयोः संप्रकाशितम् । तत्प्रमाणध्वजे ज्ञेयमप्रधाने न निर्णयः ॥ निष्पताकध्वजोद्देशः प्रोक्तोऽयं भोजभूभुजा । एतद्विमृष्य मतिमान् चिरं सुखमवाप्नुयात् ॥ यो दम्भादथवाज्ञानाद्विलङ्घयति मानवः । स विषीदति नश्येत तस्य कीर्त्तिः कुलं बलम् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ * ॥

पृष्ठ २/८११

मात्स्ये । “घण्टावितानवरतोरणचित्रयुक्तं नित्योत्सवप्रमुदितेन जनेन सार्द्धम् । यः कारयेत् सुरगृहं विधिवद्ध्वजाङ्कं श्रीस्तं न मुञ्चति सदा दिवि पूज्यते च ॥” ध्वजयष्ट्यादिमानमाह हयशीर्षपञ्चरात्रम् । “ध्वजवंशः प्रकर्त्तव्यो निर्व्रणः सगुणो दृढः । तदूर्द्धं ताम्रजं चक्रं सूक्ष्मं कुर्य्याद्द्विजोत्तम ! ॥ प्रासादस्य च विस्तारो मानं दण्डस्य कीर्त्तितम् । ध्वजयष्टिर्देवगृहे ऐशान्यां दिशि देशिकैः ॥ स्थापनीयाथ वायव्ये साम्प्रतं ध्वजमुच्यते । पट्टकार्पासक्षौमाद्यैर्ध्वजं कुर्य्यात् सुशोभनम् ॥ एकवर्णं विचित्रं वा घण्टाचामरभूषितम् । किङ्किणीजालकोपेतं वर्हिपत्रविभूषितम् । शुक्लादिवर्णैर्विप्रादिः क्रमाद्बा कारयेत् ध्वजम् ॥ दण्डाग्राद्धरणीं यावत् हस्तैकं विस्तरेण तु । महाध्वजन्तु विख्यातं सर्व्वकामप्रदं शुभम् ॥ ध्वजेन रहितो विप्र प्रासादस्तु वृथा भवेत् । पूजाहोमादिकं सर्व्वं जपाद्यं यत् कृतं नरैः ॥” शिवसर्व्वस्वे । “देवेभ्यश्च गृहं दद्याद् वाहनैरुपशोभितम् । तुरङ्गमेण सूर्य्यस्य हरस्य वृषचिह्नितम् ॥ विष्णवे गरुडाङ्कन्तु दुर्गायै सिंहचिह्नितम् । कार्य्यं ध्वजपताकाढ्यमन्यथा न कथञ्चन ॥” गरुडलक्षणमाह नारदपञ्चरात्रे । “उपेन्द्रस्याग्रतः पक्षी गुडाकेशः कृताञ्जलिः । सव्यजानुगतो भूमौ मूर्द्धादौ मणिमण्डितः ॥ पक्षिजङ्घो नराङ्घ्रिश्च तुङ्गनासो नराङ्गकः । द्विबाहुः पक्षयुक्तश्च कर्त्तव्यो विनतासुतः ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “प्रतिपाद्य द्बिजो दद्यात् ध्वजं त्रिदशवेश्मनः । निर्दहत्याशु पापानि महापातकजान्यपि ॥” इति प्रतिष्ठातत्त्वम् ॥ * ॥ अथ ध्वजचिह्नविधिः । “सिंहारूढा ध्वजे यस्य नृपस्य रिपुहा उमा । द्वारस्था पूज्यते वत्स ! न तस्य रिपुजं भयम् ॥ कपिसंस्था महामाया सर्व्वशत्रुविनाशिनी । वृषे यथेप्सितं दद्यात् कलसे श्रेय उत्तमम् ॥ हंसे विद्यार्थकामन्तु वर्हिणे सुतमिष्टदा । गरुत्मगा महामाया सर्व्वरोगविनाशिनी ॥ महिषस्था महामारीः शमयेत् ध्वजसंस्थिता । करिगा सर्व्वकार्य्येषु नृपैः कार्य्या त्रिशूलिनी ॥ पद्मस्था चर्च्चिका रौप्या धर्म्मकामार्थमोक्षदा । प्रेतस्था सर्व्वभयहा नित्यं पशुनिपातनात् ॥ पूजिता देवराजेन्द्रनीलोत्पलकरावरा । भवते सिद्धकामस्य चिह्नाग्रे संव्यवस्थिता ॥ गन्धपुष्पार्च्चितं कृत्वा वस्त्रहेमसुचर्च्चितम् । फलशालियवसूचिबर्द्धमानषिभूषितम् ॥ शोभने उच्छ्रयेल्लग्ने पताकां वा मनोरमाम् ॥ चामरं कलसं शङ्खमातपत्रं वितानकम् । भवते सिद्धकामस्य नृपस्य फलदायकम् ॥ नमो विश्वेश्वरि दुर्गे ! चामुण्डे चण्डहारिणि ! ।

ध्वजं समुच्छ्रयिष्यामि वसोर्धारां सुखावहाम् ॥” अथ ध्वजदानविधिः । विश्वेश्वर उवाच । “यद्येवं सा महाभागा ब्रह्मविष्णुपरापरा । तदहं श्रोतुमिच्छामि ध्वजदानं विधानतः ॥ अगस्त्य उवाच । यथा त्वं पृच्छसे वत्स ! तथा शुक्रेण ब्रह्मणि । पृष्टः पूर्ब्बं तथा तेन शम्भुगीतं प्रकाशितम् ॥ शुक्रस्य भावयुक्तस्य तदहन्ते महात्मनः । कथयामि यथान्यायं ध्वजदानं महाफलम् ॥ शुक्र उवाच । देव्या ध्वजप्रमाणन्तु विधिदत्तस्य लाञ्छनम् । दीयते च यथा नाथ ! तदशेषं ब्रवीहि नः ॥ ईश्वर उवाच । अण्डजं कृमिजं वापि ध्वजं केशविवर्ज्जितम् । नवं समञ्च श्लक्ष्णञ्च प्रासादाद्दण्डवर्द्धितम् ॥ समं श्लक्ष्णं मृदुं शुभ्रं शैलं वा धातुजं हि वा ॥ तस्मिन् पटे लिखेत् सिंहं सर्व्वलक्षणलक्षितम् । रोचना सह चन्द्रेण हेमलेखाद्यदूर्व्वया ॥ प्रासादाद्दोलमानन्तु क्षितिं विस्तरतः करम् । ध्वजापादेन कर्त्तव्या दर्शयेद्दिक्षु देवताः ॥ सर्व्वा वाहनलाञ्छेन लाञ्छिताः सहजेन च । किङ्किणीचामरोपेता घण्टादर्पणशोभिताः ॥ हुतहोमो महाप्राज्ञः सहकारदलान्वितान् । महामङ्गलशब्देन देव्याः कुम्भान् प्रपूजयेत् ॥ सुगन्धपुष्पनैवेद्ययथाविभवविस्तरैः । कन्यका ब्राह्मणान् भोज्य दधिपायसशर्करैः ॥ भूतानान्तु वलिं दत्त्वा तथा तमुपरोहयेत् ॥ सर्व्वकामानवाप्नोति विद्याधरपतिर्भवेत् । मोदते विविधान् भोगान् सर्व्वविद्यार्थपारगः ॥ अथवा हैमं रौप्यं वा वार्क्षं पार्थिवशैलजम् । कारयेन्मृगराजन्तु महाकरिमदापहम् ॥ महानखकरोत्खातमुक्ताफलपदप्रदम् । एवंविधं ततः कृत्वा नवम्यां पूजयेच्छिवाम् ॥ सोपवासः शुचिर्दक्षः सर्व्वसङ्गविवर्ज्जितः । कन्यकाः पूजयित्वा तु विप्रान् वेदविदस्ततः ॥ देव्या भक्ताः सदाचारास्त्रिकालहवने रताः । ते यथाशक्तितस्तोष्पा ध्वजारोहणकर्म्मणि ॥ कन्या देव्या स्वयं प्रोक्ताः कन्यारूपा तुशूलिनी । यावदक्षतयोनिः स्यात्तावद्देवी सुरारिहा ॥ द्विजो ब्रह्मा शिवो विष्णुः स्वकीयव्रतपालकः । पूजितैस्तैः सदा शुक्र सर्व्वदेवास्तु पूजिताः ॥ दीनान्धकृपणानान्तु अन्नं देयन्तु शक्तितः । यथा सर्व्वगता देवी तदुद्दिश्याक्षयं भवेत् ॥ नानाभक्ताक्षतदधिदूर्व्वातत्कणिकान्वितम् । वलिं वै सर्व्वभूतेभ्यो दशदिक्षु निवेदयेत् ॥ वज्रघोणा तथा जप्त्वा अष्टविंशाक्षरापि वा । सिंहं स्तम्भे समारोप्य सर्व्वमङ्गलशब्दितम् ॥ वेदध्वनिमहामन्त्रकालिकाचण्डिकापरम् । न्यस्य सिंहं परं ध्यायेद्यादृशं पूर्ब्बकल्पितम् ॥ एवन्तु वस्त्रसंवीतं सर्व्वाभरणभूषितम् । देव्या महाध्वजं न्यस्य शेषाणामपि विन्यसेत् ॥

ब्रह्मविष्ण्विन्द्ररुद्राणां सोमसूर्य्यदिवौकसाम् । ध्वजदानं महादानं सर्व्वदानोत्तमं मतम् ॥ यावन्नो दीयते शुक्र ! ध्वजः प्रासादमूर्द्धनि । तावत्तु न भवेद्बत्स ! प्रासादो देववाञ्छितः ॥ शून्यध्वजं सदा भूता नानागन्धर्व्वराक्षसाः । विद्रवन्ति महात्मानो नानावाधाञ्च कुर्व्वते ॥ तस्माद्देवगृहद्वारपुरपर्ष्वतपत्तने । उच्छ्रिताः शान्तिकामाय ध्वजाः शुक्र ! सदा हिताः ॥ न हि चान्यद्ध्वजदानादुत्तमं भारते क्वचित् । दानमिष्टञ्च पुष्टञ्च देव्या दीपन्तथैव च ॥ अनेन विधिना यस्तु ध्वजं शुक्र ! निवेदयेत् । सर्व्वकामानवाप्नोति स नरः शिवतां व्रजेत् ॥ तस्य दर्शनसम्भाषादपि पापरता नराः । विमुक्ताः सर्व्वपापेभ्यो दिवं यान्ति न संशयः ॥ राज्ञा चानेन विधिना देवीलाञ्छनरञ्जिताम् । शङ्खचक्रवृषभार्क्षहंसवर्हिणवारणैः । साचारो भक्तिमास्थाय ध्वजयष्टिं समुच्छ्रयेत् । न तस्य सङ्गरे शुक्र ! व्याधयो न च वैरिणः । नैव शस्त्रव्रणपीडा भवेच्छां स समुच्छ्रयेत् ॥” इति देवीपुराणम् ॥ ध्वजद्रुमः, पुं, (ध्वज इव उन्नतो द्रुमः । दीर्घत्वात् तथात्वम् ।) तालवृक्षः । माडवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्वजप्रहरणः, पुं, (ध्वजं प्रहरति नाशयति भन- क्तीति । प्र + हृ + ल्युः । ध्वजस्य प्रहरणो वा ।) वायुः । इति शब्दरत्नावली ॥ ध्वजभङ्गः, पुं, (ध्वजस्य मेढ्रस्य भङ्गः ।) क्लीवत्व- जनकरोगविशेषः । तस्य निदानं यथा, -- “अत्यम्ललवणक्षारविरुद्धाशनभोजनात् । तथाम्बुपानाद्बिषमात् पिष्टान्नगुरुभोजनात् ॥ दधिक्षीरानूपमांससेवनाद्ब्याधिकर्षणात् । कल्याणीगमनाच्चापि वियोनिगमनादपि ॥ दीर्घरोम्नीं चिरोत्सृष्टां तथैव च रजस्वलाम् । दुर्गन्धां दुष्टयोनिञ्च तथैव च परिसुताम् ॥ ईदृशीं प्रमदां मोहात् यदि गच्छति मानवः चतुःपदाभिगमनाच्छेफसश्चाभिघाततः । अधावनाच्च मेढ्रस्य शस्त्रदन्तनखक्षतात् ॥ काष्ठप्रहारनिष्पेषशूकानाञ्च निषेवणात् । रेतसश्च प्रतीघातात् ध्वजभङ्गः प्रवर्त्तते ॥” इति चरकः ॥ * ॥ तस्य चिह्नं यथा, -- “शुक्रे चिरात् प्रसिच्येत शुक्रं शोणितमेव वा । तोदोऽत्यर्थं वृषणयोर्मेढ्रं धूपायतीव च ॥” इति वाभटः ॥ * ॥ अपि च । “तैस्तैर्भावैरहृद्यैश्च रिरंसोर्मनसि क्षते । ध्वजः पतत्यधो नॄणां क्लैव्यं सद्यः प्रजायते ॥ भक्ष्यैरम्लोष्णलवणैरतिमात्रोपसेवितैः । सौम्यधातुक्षयाद्दुष्टः क्लैव्यं तदपरं स्मृतम् ॥ अतिव्यवायशीलो यो न च वाजिक्रियारतः । ध्वजभङ्गमवाप्नोति स शुक्रक्षयहेतुकम् ॥

पृष्ठ २/८१२

असाध्यं सहजं क्लैव्यं मर्म्मच्छेदोद्भवञ्च यत् । असाध्यानां विशिष्टानां कार्य्यो वाजिकरो विधिः ॥ तस्य चिकित्सा यथा, वैद्यके । “सुवर्णासुवत्साशुभाधेनुधन्या- घृतं योगयोगे प्रशस्तं सप्रस्थम् । मृदौ वा दराग्नौ पचेत् पाकशूर- स्तदा तेजपत्रं हरिद्रासुपिष्टम् ॥ विधौ शुद्धिहेतौ समुस्तं सुपिष्टं विधेयं सुगन्धाय वृद्धोपदेशात् । समूलाश्वगन्धासप्रस्थं विचूर्णं शुभं वारि दत्त्वा गुणं वेदयुक्तम् ॥ यदा शेषभूतं तदा योगयोगे पचेत् पाकविज्ञो भृशं दर्व्विचालात् । पचेद्गाविदुग्धं घृतस्यापि तुल्यं विदारीं सप्रस्थां तथा तेन वैद्यः ॥ तथा शाल्मलीतोयदत्तं सप्रस्थं वितार्य्यावतिष्ठेद्घृतं योगराजः ॥” ध्वजवान्, [त्] त्रि, (ध्वजोऽस्यास्तीति । ध्वज + मतुप् । मस्य वः ।) केतनयुक्तः । ब्राह्मणो ब्राह्मणं घातयित्वा तस्यैव शिरःकपालमादाय तीर्थान्यनुसञ्चरेत् । यथा, -- “शिरःकपाली ध्वजवान् भिक्षार्थी कर्म्म वेदयन् । ब्रह्महा द्बादशाब्दानि मितभुक् शुद्धिमाप्नुयात् ॥ ध्वजवान् कृत्वा शवशिरोध्वजमिति मनुस्मर- णात् अन्यच्छिरःकपालन्दण्डाग्रसमारोपित- ध्वजशब्दवाच्यं गृह्णीयात् ॥” इति मिताक्षरा ॥ (ध्वजः शौण्डिकविपणिपताका विद्यतेऽस्येति । शौण्डिकः । यथा, मनुः । ४ । ८४ । “न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादराजन्यप्रसूतितः । सूनाचक्रध्वजवतां वेशेनैव च जीवताम् ॥”) ध्वजिनी, स्त्री, (ध्वजोऽस्त्यस्याः । ध्वज + इनिः । ङीप् ।) सेना । इत्यमरः । २ । ८ । ७८ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ४० । “मत्स्यध्वजा वायुवशाद्विदीर्णै- र्मुखैः प्रवृद्धध्वजिनीरजांसि । बभुः पिबन्तः परमार्थमत्स्याः पर्य्याविलानीव नवोदकानि ॥”) ध्वजी, [न्] पुं, (ध्वजोऽस्त्यस्येति । ध्वज + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ ॥ इति इनिः ।) ब्राह्मणः । पर्व्वतः । रथः । सर्पः । घोटकः । इति मेदिनी । ने, ७७ ॥ मयूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शौण्डिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । १ । १४१ । “प्रतिग्रहे सूनिचक्रिध्वजिवेश्यानराधिपाः ॥” ध्वजविशिष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । १ । २२६ । २८ । “कृतास्त्रौ शस्त्रसम्पन्नौ रथिनौ ध्वजिनावपि ॥” चिह्नयुक्ते च । यथा, मनुः । ११ । ९३ । “सुरापानापनुत्यर्थं बालवासा जटी ध्वजी ॥”) ध्वजोत्थानं, क्ली, (ध्वजस्य इन्द्रध्वजस्य उत्- थानम् ।) शक्रोत्सवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ एतव् भाद्रशुक्लद्बादश्यां भवति । इति स्मृतिः ॥

ध्वण, ध्वाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । ध्वणति मृदङ्गः । इति दुर्गादासः ॥ ध्वन, त् क शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां परं-अकं-सेट् ।) दन्त्योपधः । भाषवचा- दीनां प्रयोगादन्यत्र शब्दे ध्वनावित्यादि यत्र श्रूयते प्रायेण तत्राव्यक्तशब्दे इति बोध्यम् । ध्वनयति मृदङ्गः । इति दुर्गादासः ॥ ध्वन, मि रवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । मि, ध्वनयति ध्वानयति मृदङ्गः । इति दुर्गादासः ॥ ध्वनः, पुं, (ध्वन ध्वाने + भावे बाहुलकात् अप् ।) शब्दः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ ध्वनमोदी, [न्] पुं, (ध्वनेन शब्देन मोदयतीति । मुद + णिनिः ।) भ्रमरः । इति शब्दरत्नावली ॥ ध्वनिः, पुं, (ध्वननमिति । ध्वन + “खनिकष्यञ्ज्य- सीति ।” उणां ४ । १३९ । इति इः ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ७ । २२ ॥ मृदङ्गादिशब्दः । यथा, -- “शब्दो ध्वनिञ्च वर्णश्च मृदङ्गादिभवध्वनिः । कण्ठसंयोगजन्मानो वर्णास्ते कादयो मताः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ (धन्यतेऽस्मिन्निति । ध्वन + अधिकरणे इः ।) उत्तमकाव्यम् । यथा, -- “इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद्ध्वनिर्बुधैः कथितः ॥” इति काव्यप्रकाशः ॥ (यथाच साहित्यदर्पणे । ४ । २ -- ३ । “वाच्यातिशयिनि व्यङ्ग्ये ध्वनिस्तत् काव्यमुत्तमम् । वाच्यादधिकचमत्कारिणि व्यङ्ग्यार्थे धन्यतेऽस्मि- न्निति व्युत्पत्त्या ध्वनिर्नामोत्तमं काव्यम् ॥ भेदौ ध्वनेरपि द्वावुदीरितौ लक्षणाभिधामूलौ । अविवक्षितवाच्योऽन्यो विवक्षितान्यपरवाच्यश्च ॥ तत्राविवक्षितवाच्यो नाम लक्षणामूलो ध्वनिः । लक्षणामूलत्वादेवात्र वाच्यमविवक्षितं वाधित- स्वरूपम् । विवक्षितान्यपरवाच्यस्त्वभिधामूलः । अतएवात्र वाच्यं विवक्षितम् । अन्यपरं व्यङ्ग्य- निष्ठम् । अत्र हि वाच्योऽर्थः स्वरूपं प्रकाशयन्नव व्यङ्ग्यार्थस्य प्रकाशकः । यथा प्रदीपो घटस्य । अभिधामूलस्य बहुविषयतया पश्चान्निर्द्देशः ॥” अस्य बहवो भेदाः सन्ति । ते तु तत्रैव चतुर्थ- परिच्छेदे विस्तरशो द्रष्टव्याः ॥) ध्वनिग्रहः, पुं, (ग्रह + भावे अप् । ध्वनेः शब्दस्य ग्रहो ग्रहणं यस्मात् ।) श्रोत्रम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ शब्दज्ञानञ्च ॥ ध्वनितः, त्रि, (ध्वन्यते स्मेति । ध्वन + क्तः ।) शब्दितः । कृतस्वनमृदङ्गादिः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । स्वनितः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ९४ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । २ । ८९ । “समीरणसमाकीर्णमुण्डरन्ध्राग्रनिर्गतैः । ध्वनितैरनुशोचन्तमिवावस्थां तथाविधाम् ॥”) ध्वनिकाव्ययुक्तवाक्यादिश्च ॥

ध्वनिनाला, स्त्री, (ध्वन्युत्पादकं नालं यस्याः ।) वीणा । वेणुः । काहलः । इति मेदिनी । ले, १५५ ॥ ध्वनिविकारः, पुं, (ध्वनेर्विकारः ।) काकुः । शोकभयादिना शब्दविकृतिः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ४६ ॥ ध्वन्स, उ ऌ ङ गतौ । भ्रंशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-गतौ सकं-भ्रंशे अकं-सेट् । उदि- त्वात् क्त्रावेट् ।) उ, ध्वंसित्वा ध्वस्त्वा । ऌ, अध्वसत् । ङ, ध्वंसते । भ्रंशः अधःपतनम् । इति दुर्गादासः ॥ ध्वस्तं, त्रि, (धस्यते स्मेति । धन्स भ्रंशे + क्तः ।) च्युतम् । गलितम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०४ ॥ (यथा, भागवते । ७ । २ । ३० । “प्रकीर्णकेशं ध्वस्ताक्षं रभसा दष्टदच्छदम् ॥”) नष्टम् । (यथा, पञ्चदश्याम् । ७ । १४१ । “क्षुधया पीड्यमानोऽपि न विषं ह्यत्तुमिच्छति । मिष्टान्नध्वस्ततृड्जानन्नामूढस्तज्जिघत्सति ॥”) ध्वा(ध्मा)क्ष, इ काङ्क्षे । घोररुते । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-अकं-च सेट् ।) घोररुत- मिह तिरश्चामेव घोरशब्दः । इ, ध्वा(ध्मा)ङ्क्षति काकः । नमध्यपाठेनैव सिद्धे अस्येदनुबन्धो वेदे- षूच्चारणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ ध्वा(ध्मा)ङ्क्षः, पुं, (ध्वा(ध्मा)ङ्क्षति उच्चैः रौतीति । ध्वा(ध्मा)क्षि घोररुते + अच् ।) काकः । (यथा, मृच्छकटिके ९ अङ्के । “शुष्कवृक्षस्थितो ध्वा(ध्मा)ङ्क्ष आदित्याभिमुख- स्तथा । मयि चोदयते वामं चक्षुर्घोरमशंशयम् ॥”) मत्स्यभक्षकपक्षी । इत्यमरः । ३ । ३ । २१८ ॥ तक्षकः । भिक्षुकः । इति मेदिनी । षे, १६ ॥ ध्वाङ्क्षजङ्घा, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य जङ्घेव आकृति- र्यस्याः ।) काकजङ्घा । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्वाङ्क्षजम्बूः, स्त्री, (ध्वाङ्क्षः काकस्तद्बत् कृष्णवर्णा जम्बूः । यद्बा, ध्वाङ्क्षप्रिया जम्बूः ।) काकजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्वाङ्क्षतुण्डी, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य तुण्डमिवाकृतिः फले- ऽस्त्यस्याः । ध्वाङ्क्षतुण्ड + अच् । ततो ङीष् ।) काकनासालता । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्वाङ्क्षदन्ती, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य दन्त इवाकृतिरस्त्यस्याः । अच् । ङीष् ।) काकतुण्डी । इति राज- निर्घण्टः ॥ ध्वाङ्क्षनखी, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य नखमिवाकृति- रस्त्यस्याः । अच् । ङीष् ।) काकतुण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्वाङ्क्षनाम्नी, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य नाम नाम यस्याः ।) काकोदुम्बरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्वाङ्क्षनाशिनी, स्त्री, (ध्वाङ्क्षं नाशयतीति । नश + णिनि । ङीप् ।) हपुषा । इति भावप्रकाशः ॥ ध्वाङ्क्षनासा, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य नासा इव फल- मस्याः ।) काकनासालता । इति राज- निर्घण्टः ॥

ध्वाङ्क्षनासिका, स्त्री, (ध्वाङ्क्षस्य नासिका इव फल-

मस्याः ।) काकनासालता । इति राज-

निर्घण्टः ॥

ध्वाङ्क्षपुष्टः, पुं, (ध्वाङ्क्षेण काकेन पुष्टः प्रति-

पालितः ।) कोकिलः । इति हारावली । ४४ ॥

ध्वाङ्क्षमाची, स्त्री, (ध्वाङ्क्षान् काकान् मञ्चते

पूजयति फलदानेनेति । मञ्च पूजायाम् +

अण् । गौरादित्वात् ङीष् ।) काकमाची ।

इति राजनिर्घण्टः ॥

ध्वाङ्क्षवल्ली, स्त्री, (ध्वाङ्क्षवत् वल्ली लता ।) काक-

नासा । इति राजनिर्घण्टः ॥

ध्वाङ्क्षादनी, स्त्री, (अद्यते भक्ष्यते या सा । अद

+ ल्युट् । स्त्रियां ङीप् । ध्वाङ्क्षाणां काकानाम-

दनी ।) काकतुण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥

ध्वाङ्क्षारातिः, पुं, (ध्वाङ्क्षाणामरातिः शत्रुः ।)

पेचकः । इति हलायुधः ॥

ध्वाङ्क्षी, स्त्री, (ध्वाङ्क्षवदाकृतिरस्त्यस्याः । अच् ।

ङीष् ।) कक्कोलिका । इति मेदिनी । षे, १६ ॥

ध्वाङ्क्षोली, स्त्री, काकोली । इति राजनिर्घण्टः ॥

ध्वानः, पुं, (ध्वन + भावे धञ् ।) शब्दः । इत्य-

मरः । १ । ७ । २२ ॥ (यथा, राजतरङ्गि-

ण्याम् । ३ । १८ ।

“शशामाक्रन्दितध्वानो न च चौरो व्यभाव्यत ॥”)

ध्वान्तं, क्ली, (ध्वन + “क्षुब्धस्वान्तध्वान्तेति ।” ७ ।

२ । १८ । इति क्तप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।)

अन्धकारः । इत्यमरः । १ । ८ । ३ ॥ (यथा,

भागवते । ३ । ८ । २४ ।

“फणातपत्रायुतमूर्द्धरत्न-

द्युभिर्हतध्वान्तयुगान्ततोये ॥”)

ध्वान्तवित्तः, पुं, (ध्वान्ते अन्धकारे वित्तः प्रथितः ।)

खद्योतः । इति शब्दरत्नारली ॥

ध्वान्तशात्रवः, पुं, (ध्वान्तस्य शात्रवः ।) श्योणाक-

वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सूर्य्यचन्द्राग्नयश्च ॥

ध्वान्तारातिः, पुं, (ध्वान्तस्य अरातिः ।) सूर्य्यः ।

इति हेमचन्द्रः । २ । १० ॥ चन्द्राग्नी च ॥

ध्वान्तोन्मेषः, पुं, (ध्वान्ते उन्मेषः प्रकाशो यस्य ।)

खद्योतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

ध्वृ, कौटिल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-

सकं-अनिट् ।) वकारोपधः । कौटिल्यमिह

कुटिलीकरणम् । ध्वरति तृणं वायुः । इति

दुर्गादासः ॥