शब्दकल्पद्रुमः/नरकजित्

पृष्ठ २/८३३

नरकजित्, पुं, (नरकं तन्नाम्ना विख्यातमसुरं जय- तीति । जि + क्विप् । तुक् च ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नरकदेवता, स्त्री, (नरकस्य अधिष्ठात्री देवता ।) निरयदेवी । तत्पर्य्यायः । अलक्ष्मीः २ निरृतिः ३ कालपर्णी ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ नरकमुक्तः, त्रि, (नरकात् मुक्तः ।) नरकागतः । यथा, -- “नरकात् प्रतिमुक्तस्तु पापयोनिषु जायते । पतितात् प्रतिगृह्याथ खरयोनिं व्रजेद्बुधः ॥ नरकात् प्रतिमुक्तस्तु कृमिर्भवति पातकी । उपाध्यायं व्यलीकन्तु कृत्वा श्वा भवति द्विजः ॥ तज्जायां मनसा वाञ्छंस्तद्द्रव्यं वाप्यसंशयम् । गर्द्दभो जायते जन्तुर्म्मित्रस्यैवापमानकृत् ॥ शत्रोरितरमाक्रुश्य शारिका संप्रजायते । पितरौ पीडयित्वा तु कच्छपत्वञ्च जायते ॥ भर्त्तुः पिण्डमुपाश्रन्तो हित्वान्यानि च सेवयेत् ।

सोऽपि मोहसमापन्नो जायते वानरो मृतः ॥ न्यासापहर्त्ता नरकात् विमुक्तो जायते कृमिः । असूयकश्च नरकान्मुक्तो भवति राक्षसः ॥ विश्वासहर्त्ता च नरो मीनयोनौ प्रजायते । यवधान्यानि हृत्वा तु जायते मूषिको मृतः ॥ परदाराभिमर्षात्तु वृको घोरोऽभिजायते । भ्रातृभार्य्याप्रसङ्गत्वे कोकिलो जायते नरः ॥ गुर्व्वादिभार्य्यागमनाच्छूकरो जायते नरः । यज्ञदानविवाहानां विघ्नकर्त्ता भवेत् कृमिः ॥ देवतापितृविप्राणामदत्वा योऽन्नमश्नुते । प्रमुक्तो नरकाद्वापि वायसः स प्रजायते ॥ ज्येष्ठभ्रात्रवमानाच्चः क्रौञ्चयोनौ प्रजायते । शूद्रश्च ब्राह्मणीं गत्वा कृमियोनौ प्रजायते ॥ तस्यामपत्यमुत्पाद्य काष्ठान्तःकीटको भवेत् । कृतघ्नः कृमिकः कीटः पतङ्गो वृश्चिकस्तथा ॥ अशस्त्रं पुरुषं हत्वा नरः संजायते खरः । कृमिः स्त्रीवधकर्त्ता च बालहन्तावजायते ॥

भोजनं चोरयित्वा तु मक्षिका जायते नरः । हृत्वान्नञ्चैव मार्ज्जारस्तिलहृच्चैव मूषिकः ॥ घृतं हृत्वा च नकुलः काको मद्गुरमामिषम् । मधु हृत्वा नरो दंशः पूपं हृत्वा पिपीलकः ॥ अपो हृत्वा तु पापात्मा वायसः संप्रजायते । हृते कांस्ये च हारीतः कपोतो वा प्रजायते ॥ हृत्वा तु काञ्चनं भाण्डं कृमियोनौ प्रजायते । कार्पासिके हृते क्रौञ्चो वह्निहर्त्ता वकस्तथा ॥ मयूरो वर्णकं हृत्वा शाकं पत्रञ्च जायते । जीवञ्जीवकतां याति रक्तवस्त्रापहृन्नरः ॥ छुच्छुन्दुरिः शुभान् गन्धान् वंशं हृत्वा शशो भवेत् । षण्डः कलापहरणे काष्ठहृत् काष्ठकीटकः ॥ पुष्पापहृद्दरिद्रस्तु पङ्गुर्यवापहृन्नरः । शाकहर्त्ता च हारीतस्तोयहर्त्ता च चातकः ॥ गृहहृन्नरकान् गत्वा रौरवादीन् सुदारुणान् । तृणगुल्मलतावल्लीत्वक्सारतरुतां व्रजेत् ॥

पृष्ठ २/८३३

एष एव क्रमो दृष्टो गोसुवर्णादिहारिणाम् । विद्यापहारी मूकश्च गत्वा च नरकान् बहून् ॥ असमिद्धेऽग्नौ हुते च मन्दाग्निः संप्रजायते । परनिन्दाकृतघ्नत्वं परमर्म्मावघातनम् । नैष्ठुर्य्यं निर्घृणत्वञ्च परदारोपसेवनम् । परस्वहरणाशौचं देवतानाञ्च कुत्सनम् ॥ निकृत्य वञ्चनं नणां कार्पण्यञ्च नृणां बुधः । उपलक्षणादि जानीयात् मुक्तानां नरकादनु ॥” प्रसङ्गात् स्वर्गागतलक्षणमप्याह । “दया भूतेषु संवादः परलोकं प्रतिक्रिया । सत्यं भूतहिता चोक्तिर्व्वेदप्रामाण्यदर्शनम् ॥ गुरुदेवर्षिपूजा च केवलं साधुसङ्गमः । सत्क्रियाभ्यसनं मैत्री स्वर्गिणां लक्षणं विदुः ॥ अष्टाङ्गयोगविज्ञानात् प्राप्नोत्यात्यन्तिकं लयम् ॥” इति गारुडे कर्म्मविपाकः २२९ अध्यायः ॥ नरकस्था, स्त्री, (नरके तिष्ठतीति । स्था + “सुपि स्थः ।” ३ । २ । ४ । इति कः ।) वैतरणी नदी । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५२ ॥ निरयस्थिते, त्रि । यथा, “नरकस्थोऽपि देहं वै न पुनस्त्यक्तुमिच्छति ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ नरकान्तकः, पुं, (नरकस्य तन्नाम्ना ख्यातस्या- सुरस्य अन्तकः ।) विष्णुः । इति पुराणम् ॥ (यथा, मुकुन्दमालायाम् । ७ । “दिवि वा भुवि वा समास्तु वासो नरके वा नरकान्तक ! प्रकामम् । अवधीरितशारदारविन्दौ चरणौ ते मरणेऽपि चिन्तयामि ॥”) नरकामयः, पुं, (नरकः आमय इव यस्य ।) प्रेतः । इति शब्दरत्नावली ॥ (नरकरूप आमयः ।) निरयरोगश्च ॥ नरकीलकः, पुं, (नरेषु कीलक इव निन्द्यत्वात् ।) गुरुघ्नः । तत्पर्य्यायः । गुरुहा २ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ५२२ ॥ नरगणः, पुं, (नरस्य गणो यस्मात् ।) नवनक्षत्र- विशेषः । तज्जातजनः । यथा, -- “हस्तास्वातिमृगाश्विनीहरिगुरुः पौष्णानु- राधादिति- श्चार्द्रा रोहिणि चोत्तराणि भरणी पूर्ब्बाणि भानि त्रयम् । ज्येष्ठाश्लेषविशाखमूलवरुणावस्वग्निचित्रामघाः कथ्यन्ते मुनिभिर्यथाक्नमवशाद्देवा नरा राक्षसाः ॥” इति दीपिका ॥ अस्य फलम् । यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “मानुष्ये मृदुकर्म्मसङ्गतमनाः शीलान्वितो धीयुतः ॥” (नराणां गणः ।) नरसमूहः ॥ नरङ्गः, पुं, (नृणाति प्रापयतीति । नॄ + “पतादे- रङ्गच् ।” इति उणादिकोषटीकाधृतसूत्रात् अङ्गच् ।) वरण्डकः । नाराङ्गा इति भाषा ॥ (नुः पुरुषस्य अङ्गम् ।) मेहने, क्ली । इत्यु- णादिकोषः ॥

नरदेवः, पुं, (नरो देव इव ।) राजा । इति हला- युधः ॥ (यथा, हरिवंशे । ३२ । १२ । “रेतोधाः पुत्त्र उन्नयति नरदेव ! यमक्षयात् ॥”) नरनारायणौ, पुं, (नरश्च नारायणश्च तौ ।) ऋषिविशेषौ । तावेव श्रीकृष्णार्ज्जुनौ सम्भूतौ । इति महाभारतम् ॥ (यथा, देवीभागवते । ४ । ५ । १३ । “नरनारायणौ चैव चेरतुस्तप उत्तमम् । प्रालेयाद्रिं समागत्य तीर्थे वदरिकाश्रमे ॥”) तयोरुत्पत्तिर्यथा, -- “अथ चिन्तयतस्तस्य स्वान्तं गत्वा जनार्द्दनः । तत् सर्व्वं ज्ञापयामास वराहवपुषो हितम् ॥ ततो देहपरित्यागं कर्त्तुं समभवद्यदा । तदा दंष्ट्राग्रघातेन नरसिंहं महाबलम् ॥ सरभो भगवान् भर्गो द्बिधा मध्ये चकार ह । नरसिंहे द्बिधाभूते नरभागेन तस्य तु ॥ नर एव समुत्पन्नो दिव्यरूपी महानृषिः । तस्य पञ्चास्यभागेन नारायण इति श्रुतः ॥ अभवत् स महातेजा मुनिरूपो जनार्द्दनः । नरो नारायणश्चोभौ सृष्टिहेतू महामती ॥ ययोः प्रभावो दुर्द्धर्षः शास्त्रे वेदे तपःसु च ॥” इति कालिकापुराणे २९ अध्यायः ॥ कल्पभेदे तौ धर्म्मपुत्त्रौ । यथा, -- “धर्म्मस्य दक्षदुहितर्य्यजनिष्ट मूर्त्त्यां नारायणो नर इति स्वत्पःप्रभावः । दृष्ट्वात्मनो भगवतो नियमावलोपं देव्यस्त्वनङ्गपृतना घटितुं न शेकुः ॥” इति श्रीभागवते । २ । ७ । ६ ॥ (अनयोर्विशेषविवरणन्तु देवीभागवते ४ स्कन्धस्य ५ अध्यायमारभ्य द्रष्टव्यम् ॥) नरपतिः, पुं, (नरान् पातीति । पा + डतिः । नराणां पतिर्वा ।) राजा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, रघुः । २ । ७५ । “नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः ॥”) नरप्रियः, पुं, (नराणां प्रियः ।) नीलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नरस्य प्रियवस्तुनि, त्रि ॥ नरभूः, स्त्री, (नराणां मनुष्याणां भूर्भूमिः ।) भारतवर्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नरोत्पत्तिश्च ॥ नरभूमिः, स्त्री, (नराणां मनुष्याणां भूमिः ।) भारतवर्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ नरमानिनी, स्त्री, (नरं पुरुषमिव मन्यते इति । मन + णिनिः + ङीप् ।) श्मश्रुयुक्तनारी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नरमानिका, स्त्री, (नरं मन्यते या । मन + ण्वुल् । टापि अत् इत्वम् ।) नरमानिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ नरमाला, स्त्री, (नराणां तन्मुण्डानां माला ।) मनुष्यमुण्डमाला । यथा, मार्कण्डेये । ८७ । ६ । “विचित्रखट्वाङ्गधरा नरमालाविभूषणा ॥” नरमालिनी, स्त्री, (नरस्येव माला केशसमूहो मुखेऽस्त्यस्या इति । इनिः + ङीप् । यद्बा,

नरमानिनी प्रयोगानुरोधात् निपातनेन नस्य लत्वम् ।) श्मश्रुयुक्तनारी । इति हेमचन्द्रः । ३ । १९५ ॥ (नरस्य तन्मुण्डस्य मालास्त्यस्या इति ।) नरमालायुक्ता ॥ नरमेधः, पुं, (मिध हिंसायाम् + भावे घञ् । नराणां पुरुषाणां मेधो हिंसनं यत्र ।) नर- वधात्मकयज्ञविशेषः ॥ (यज्ञोऽयं वाजसनेय- संहितायाम् ३० -- ३१ अध्याययोर्दर्शितः । तत्र अधिकार्य्यादिकं ३० अध्याये वेददीपे उक्तम् । यथा, -- “ब्राह्मणराजन्ययोरतिष्ठाकामयोः पुरुषमेध- संज्ञ्को यज्ञो भवति । सर्व्वभूतान्यतिक्रम्य स्थानमतिष्ठा । चैत्रशुक्लदशम्यामारम्भः । अत्र त्रयोविंशतिर्दीक्षा भवन्ति द्वादशोपसदः पञ्च सुत्या इति चत्वारिंशद्दिनैः सिध्यति । अत्र यूपैकादशिनी भवति एकादशाग्निषोमीयाः पशवो भवन्ति तेषाञ्च प्रतियूपं मध्यमे वा यूपे यथेच्छं नियोजनम् । आज्येन सकृद्गृहीतेन देव सवितरिति प्रत्यृचं तिस्र आहुतीराहव- नीये जुहोति ॥”) स तु कलौ वर्ज्जनीयः । यथा, -- “समुद्रयात्रास्वीकारः कमण्डलुविधारणम् । द्बिजानामसवर्णासु कन्यासूपयमस्तथा ॥ देवरेण सुतोत्पत्तिर्म्मधुपर्के पशोर्व्वधः । मांसादनं तथा श्राद्धे वानप्रस्थाश्रमस्तथा ॥ दत्तायाश्चैव कन्यायाः पुनर्दानं वरस्य च । दीर्घकालं ब्रह्मचर्य्यं नरमेधाश्वमेधकौ ॥ महाप्रस्थानगमनं गोमेधश्च तथा मखः । इमान् धर्म्मान् कलियुगे वर्ज्ज्यानाहुर्म्मनीषिणः ॥” इत्युद्बाहतत्त्वे बृहन्नारदीयम् ॥ नरवाहनः, पुं, (नरो वाहनं यस्य । “क्षुभ्नादिषु च ।” ८ । ४ । ३९ । इति न णत्वम् ।) कुवेरः । इत्यमरः । १ । २ । ७२ ॥ (यथा, रघुः । ९ । ११ । “विजयदुन्दुभितां ययुरर्णवा घनरवा नरवाहनसम्पदः ॥” नृपतिविशेषः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । २१३ । “सोऽनुगैः सह निर्द्रोहं जघान द्रोहशङ्कया । शूरं दार्व्वाभिसारेशं शर्व्वर्य्यां नरवाहनम् ॥”) पुरुषयानविशेष्टे, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८९ । ५ । “जज्ञे धनपतिर्यत्र कुवेरो नरवाहनः ॥”) नरविष्वणः, पुं, (नरं विष्वणति भक्षयतीति । वि + स्वन + अच् ।) राक्षसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नरसारः, पुं, (नरवत् शुद्धः सारो यत्र ।) बणिग्- द्रव्यविशेषः । नौसादर इति निशादल इति च भाषा । तस्य पर्य्यायः । यथा, रत्नमालायाम् । “द्विदलो गोपकः पिण्डो वोलो गन्धरसो रसः ॥” तस्य शुद्धिर्यथा, -- “नरसारो भवेच्छुद्धश्चूर्णतोये विपाचितः । दोलायन्त्रेण यत्नेन भिषग्भिर्योगसिद्धये ॥” इति सारचन्द्रिका

पृष्ठ २/८३४

स तु द्रव्यान्तरयोगेन महाद्रावको भवति यथा, “नरसारयवक्षारस्फटिकारित एव काचवकयन्त्रैः । बहुशः पात्यं सत्त्वं तद्धि महाद्रावकं नाम ॥” इति रत्नावली ॥ यथाच वैद्यकभैषज्यधन्वन्तरिग्रन्थे यकृत्प्लीहा- धिकारे । “वृषश्चित्रमपामार्गं चिञ्चा कुष्माण्डनाडिका । स्नुही तालस्य पुष्पाणि वर्षाभूर्वेतसन्तथा ॥ एतेषां क्षारमाहृत्य लिम्पाकस्वरसेन च । क्षालयित्वा क्षारतोयं वस्त्रपूतञ्च कारयेत् ॥ चण्डातपेन संशोष्य ग्राह्यन्तद्द्रवणोचितम् । एतस्य द्विपलं ग्राह्यं यवक्षारपलद्बयम् ॥ स्फटिकारिपलञ्चैव नरसारपलन्तथा । पलार्द्धं सैन्धवं ग्राह्यं टङ्गनं तोलकद्वयम् ॥ कासीसं तोलकञ्चैव मुद्राशङ्खञ्च तोलकम् । दारुमोचं कर्षकञ्च तोलं समुद्रफेनकम् ॥ सर्व्वमेकत्र सञ्चूर्ण्य वकयन्त्रेण साधयेत् । महाद्रावकमेतद्धि योज्यञ्च रसजारणे ॥ हन्ति गुल्मादिकान् रोगान् यकृत्प्लीहोदराणि च ॥”) नरसिंहः, पुं, (नर इव सिंह इव च आकृति- र्यस्य ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु हिरण्यकशिपुवधार्थं भगवद्दशावतारान्तर्गत- श्चतुर्थः पूर्णावतारः । इति वराहपुराणम् ॥ (नरेषु सिंहः । नरः सिंह इव इत्युपमित- समासो वा ।) नरश्रेष्ठः । यदुक्तम् । “स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुङ्गवर्षभकुञ्जराः । सिंहशार्द्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थवाचकाः ॥” इति विशेष्यनिघ्ने अमरः ॥ (यथा, महाभारते । १० । १० । १६ । “क्रुद्धस्य नरसिंहस्य संग्रामेष्वपलायिनः । ये व्यमुञ्चन्त कर्णस्य प्रमादात्त इमे हताः ॥”) नरहरिः, पुं, (नरः इव हरिः सिंह इव च आकृतिर्यस्य ।) नृसिंहावतारः । यथा, -- “केशव धृतनरहरिरूप जय जगदीश हरे ॥” इति गीतगोविन्दे । १ । ८ ॥ नराधिपः, पुं, (नराणामधिपः ।) नराधिपतिः । राजा । यथा, “नराणाञ्च नराधिपः ।” इति श्रीभगवद्गीता ॥ (वृक्षविशेषः । यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ३७ अध्याये । “काकोलीद्वययष्ट्याह्वमेदायुग्मनराधिपैः ॥”) नरान्तकः, पुं, (नराणां अन्तको नाशकः ।) राक्षसविशेषः । स तु रावणपुत्त्रः । इति रामा- यणम् ॥ (यथा, भागवते । ९ । १० । १८ । “रक्षःपतिस्तदवलोक्य निकुम्भकुम्भ- धूम्राक्षदुर्म्मुखसुरान्तनरान्तकादीन् ॥”) नरायणः, पुं, (नराणां जीवानां अयनं आश्रय- स्थानम् ।) श्रीनारायणः । इति शब्दरत्नावली ॥ नरी, स्त्री, (नरस्य पत्नी । ङीष् ।) नारी । इति जटाधरः ॥ नरेन्द्रः, पुं, (नर इन्द्र इष नराणामिन्द्रो वा ।) राजा । (यथा, मनुः । ९ । २५३ ।

“रक्षणादार्य्यवृत्तानां कण्टकानाञ्च शोधनात् । नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति प्रजापालनतत्पराः ॥”) विषवैद्यः । इति मेदिनी । रे, १७१ ॥ (यथा, माघे । २ । ८८ । “सुनिग्रहा नरेन्द्रेण फणीन्द्रा इव शत्रवः ॥” वृक्षविशेषः । यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । ९ अध्याये । “पूतीकार्कस्नुग्नरेन्द्रद्रुमाणां मूत्रैः पिष्टाः पल्लवाः सौमनाश्च ॥” एकविंशत्यक्षरवृत्तिविशेषः । इति चिन्तामणिः ॥ यथा, -- “चामररत्नरज्जुवरपरिगतविप्रगणाहितशोभः पाणिविराजिपुष्पयुगविरचितकङ्कणसङ्गतगन्धः । चारुसुवर्णकुण्डलयुगलकृतरोचिरलङ्कृतवर्णः पिङ्गलपन्नगेश इति निगदति राजति वृत्तनरेन्द्रः ॥”) नर्कुटकं, क्ली, नासिका । इति हेमचन्द्रः ॥ नर्त्तकः, पुं, (नृत्यतीति । नृत् + “शिल्पिनि ष्वुन् ।” ३ । १ । १४५ । इति ष्वुन् ।) नटः । पोट- गलः । चारणः । केलकः । नटपर्य्यायः । सर्व्व- वेशी २ लयालम्बः ३ तालरेचनकः । इति शब्दरत्नावली ॥ द्विपः । इति हेमचन्द्रः ॥ नृत्यकर्त्तुर्लक्षणं यथा, -- “यादृशं नृत्यपात्रं स्याद्गीतं योज्यञ्च तादृशम् । नृत्यस्य धारणात् पात्रं नर्त्तकः परिकीर्त्तितः ॥” अपि च । “असम्बद्धप्रलापी च सदा भ्रूकुटितत्परः । हासप्रहासचतुरो वाचालो नृत्यकोविदः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (नर्त्तयतीति । नृत् + णिच् + ण्वुल् । नृत्यकारके, त्रि । यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “तर्को विचारः सन्देहात् भ्रूशिरोऽङ्गुलि- नर्त्तकः ॥”) नर्त्तकी, स्त्री, (नृत्यतीति । नृत् + ष्वुन् । षित्त्वात् ङीष् ।) नृत्यकारिणी । वाइ इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । लासिका २ । इत्यमरः । १ । ७ । ८ ॥ लयपुत्त्री ३ नटी ४ लस्या ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, रघुः । १९ । १४ । “नर्त्तकीरभिनयातिलङ्घिनीः पार्श्ववर्त्तिषु गुरुष्वलज्जयत् ॥”) करेणुः । इति मेदिनी । के, १०८ ॥ नलिका- नामसुगन्धिद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नर्त्तनं, क्ली, (नृत् + भावे ल्युट् ।) नृत्यम् । इत्य- मरः । १ । ७ । १० ॥ (यथा, मनुः । २ । १७८ । “कामं क्रोधञ्च लोभञ्च नर्त्तनं गीतवादनम् ॥” नृत्यतीति । नृत् + ल्युः । नर्त्तके, त्रि । यथा, महाभारते । ४ । ३५ । २२ । “गायनो नर्त्तनो वापि वादनो वा पुनर्भव । क्षिप्रं मे रथमास्थाय निगृह्णीष्व हयोत्तमान् ॥”) नर्द्द, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) नर्द्दति । इति दुर्गादासः ॥ नर्द्द, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ॥)

नर्द्दटकं, क्ली, छन्दोविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “यदि भवतो नजौ भजजला गुरुर्न्नर्द्दटकम् ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ नर्ब्ब, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां परं-सकं- सेट् ।) रेफोपधः । नर्ब्बति । इति दुर्गादासः ॥ नर्म्म, [न्] क्ली, (नॄ नये + “सर्व्वधातुभ्यो मनिन् ।” उणां ४ । १४६ । इति मनिन् ।) परीहासः । इत्यमरः । १ । ७ । ३२ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८२ । १७ । “न नर्म्मयुक्तं वचनं हिनस्ति न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले । प्राणात्यये सर्व्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ॥”) नर्म्मकीलः, पुं, (नर्म्मणः परीहासस्य कील इव ।) पतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नर्म्मटः, पुं, (नर्म्मणेव अटति गच्छतीति । अट + अच् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) खर्परः । सूर्य्यः । इति हारावली ॥ २५४ ॥ नर्म्मठः, पुं, (नर्म्मणि कुशलः । नर्म्म + अठन् ।) चूचुकम् । षिड्गः । परीहासरतः । इति शब्द- रत्नावली ॥ नर्म्मदः, पुं, (नर्म्म ददातीति । दा + कः ।) केलि- सचिवः । इति मेदिनी । दे, ३३ ॥ नर्म्मदा, स्त्री, (नर्म्म ददातीति । दा + कः । स्त्रियां टाप् ।) पृक्का । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४९ ॥ नदीविशेषः । सा विन्ध्यपर्व्वतान्निःसृता पश्चिमे तमसानद्यां प्रविष्टा । तस्याः पर्य्यायः । रेवा २ मेकलकन्या ३ सोमसुता ४ । अस्या जलगुणाः । लघुत्वम् । शीतलत्वम् । सुपथ्यत्वम् । दाह- पित्तशमनत्वम् । वातदातृत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ तस्या जलं दशभिर्म्मासैर्जीर्य्यति । यथा, -- “त्रिभिः सारस्वतं तोयं सप्तभिस्त्वथ यामुनम् । नार्म्मदं दशभिर्म्मासैर्गाङ्गं वर्षेण जीर्य्यति ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ तस्या उत्पत्तिमाहात्म्ये यथा, -- “नर्म्मदा सरितां श्रेष्ठा रुद्रदेहाद्विनिःसृता । तारयेत् सर्व्वभूतानि स्थावराणि चराणि च ॥ सर्व्वपापहरा नित्यं सर्व्वदेवनमस्कृता । संस्तुता देवगन्धर्व्वैरप्सरोभिस्तथैव च ॥” * ॥ तस्याः स्तवो यथा, -- “नमः पुण्यजले ! आद्ये ! नमः सागरगामिनि ! । नमस्ते पापशमनि ! नमो देवि ! वरानने ! ॥ नमोऽस्तु ते ऋषिगणसंघसेविते ! नमोऽस्तु ते शङ्करदेहनिःसृते ! । नमोऽस्तु ते धर्म्मभृतां वरप्रदे ! नमोऽस्तु ते सर्व्वपवित्रपावने ! ॥ यस्त्विदं पठते स्तोत्रं नित्यं शुद्धमना नरः । ब्राह्मणो वेदमाप्नोति क्षत्त्रियो विजयी भवेत् ॥ वैश्यस्तु लभते लाभं शूद्रश्चैव शुभां गतिम् । अन्नार्थी लभते ह्यन्नं स्मरणादेव नित्यशः ॥ नर्म्मदां सेवते नित्यं स्वयन्देवो महेश्वरः ।

पृष्ठ २/८३५

तेन पुण्या नदी ज्ञेया ब्रह्महत्यापहारिणी ॥ नर्म्मदाया जलं पीत्वा अर्च्चयित्वा वृषध्वजम् । दुर्गतिञ्च न पश्यन्ति तस्य तीर्थप्रभावतः ॥ एतत्तीर्थं समासाद्य यस्तु प्राणान् परित्यजेत् । सर्व्वपापविशुद्धात्मा व्रजते रुद्रमन्दिरम् ॥ जलप्रवेशं यः कुर्य्यात् तस्मिंस्तीर्थे नराधिप ! । हंसयुक्तेन यानेन रुद्रलोकं स गच्छति ॥ यावच्चन्द्रश्च सूर्य्यश्च हिमवांश्च महोदधिः । गङ्गाद्याः सरितो यावत्तावत् स्वर्गे महीयते ॥ अनशनन्तु यः कुर्य्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप ! । गर्भवासे तु राजेन्द्र ! न पुनर्जायते नरः ॥” इति मात्स्ये १६५ । १६९ अध्यायौ ॥ सा च पुरुकुत्सभार्य्या । तस्याः स्मरणे विषनाशो भवति । यथा, “सकलपन्नगपतयश्च नर्म्मदायै वरं ददुः । यस्तेऽनुस्मरणसमवेतं नाम- ग्रहणं करिष्यति न तस्य सर्पविषं भविष्यतीति । अत्र च । “नर्म्मदायै नमः प्रातनर्म्मदायै नमो निशि । नमोऽस्तु नर्म्मदे तुभ्यं त्राहि मां विषसर्पतः ॥” इति विष्णुपुराणे । ४ । ३ । ९ -- १० ॥ नल, ज बन्धे । इति नलशब्दस्य व्युत्पत्तौ भरतः ॥ (भ्वां-परं-सकं-सेट् ॥) नलं, क्ली, (नलतीति । नल + अच् ।) पद्मम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नलः, पुं, (नल बन्धे + पचाद्यच् ।) तृणविशेषः । तत्पर्य्यायः । धमनः २ पोटगलः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । १६२ ॥ नालः ४ नडः ५ कुक्षिरन्ध्रः ६ कीचकः ७ दीर्घवंशः ८ शून्यमध्यः ९ विभीषणः १० छिद्रान्तः ११ मृदुपत्रः १२ वंशपत्रः १३ मृदुच्छदः १४ नालवंशः १५ । अस्य गुणाः । शीतत्वम् । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । रुचिकारि- त्वम् । रक्तपित्तप्रशमनत्वम् । दीपनत्वम् । वीर्य्य- वृद्धिदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । “नलः पोटगलः शून्यमध्यश्च धमनस्तथा । नलस्तु मधुरस्तिक्तः कषायः कफरक्तजित् ॥ उष्णो हृद्बस्तियोन्यर्त्तिदाहपित्तविसर्पहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सूर्य्यवंशीयनिषधराजपुत्त्रः । यथा, -- “अतिथिस्तु कुशाज्जज्ञे निषधस्तस्य चात्मजः । नलस्तु नैषधस्तस्मान्नभस्तस्मादजायत ॥” वीरसेनराजपुत्त्रः । यथा, मात्स्ये १२ अध्याये । “नलौ द्बावेव विख्यातौ वंशे कश्यपसम्भवे । वीरसेनसुतस्तद्वन्नैषधश्च नराधिपः ॥” (तथा, हरिवंशे । १५ । ३४ । “नलौ द्ववेव विख्यातौ पुराणे भरतर्षभ ! । वीरसेनात्मजश्चैव यश्चैक्ष्वाकुकुलोद्बहः ॥” एतौ द्वावेव सूर्य्यवंशीयौ ॥) चन्द्रवंशीयनिषध- राजपुत्त्रः । (अयन्तु दमयन्तीपतिः ।) यथा, दमयन्तीं प्रति नलवाक्यम् । “सुधांशुवंशस्य करीरमेव मां निशम्य किन्नासि फलेग्रहि ग्रहा ॥” इति नैषधः ॥

(यथा, महाभारते । ३ । ५३ । १ । “आसीद्राजा नलो नाम वीरसेनसुतो बली । उपपन्नो गुणैरिष्टै रूपवानश्वकोविदः ॥” अयं वीरसेनस्तु सूर्य्यवंशीयवीरसेनाद्भिन्न एवे- त्यवगन्तव्यम् ॥ * ॥ आसीत् पुरा निषधाधिपतिश्चन्द्रबंशीयो नलो नाम राजा । गच्छति काले स हि हंसमुखात् विदर्भेश्वरभीमराजकन्यां दमयन्तीं त्रिभुवनैक- सुन्दरीमाकर्ण्य हंसमुखादेवावगतनलसौन्दर्य्यां तन्मनस्कां दमयन्तीं स्वयंवरविधिना इन्द्रादि- देवसन्निधावेव उपयेमे । अस्य इन्द्रसेननामा पुत्त्र आसीत् । दमयन्तीपरिणयकामुकः कलिस्तु दमयन्तीमलभमान एनं प्रति रुष्टः सञ्जातः । अथ कलिप्रविष्टशरीरोऽयं भ्रात्रा पुष्करेण सह द्यूतक्रीडनात् सर्व्वस्वमहारयत् । ततः स राज्य- च्युतो दमयन्त्या सह वनं गतवान् । कलिस्तु अस्य दमयन्तीसहवाससुखमसहिष्णुः दमयन्त्या सह एनं वियोजयितुमियेष । अथ कदाचित् कल्यावेशितचित्तोऽयं नलः सुप्तां दमयन्तीं निष्ठुरवत् परित्यज्य पलायाञ्चक्रे । दमयन्ती तु प्रबुध्य बहु विलप्य च पथिकसार्थवाहेन सह मातृश्वसृगृहं गतवती । नानाविधक्लेशात् शीर्णदेहा सा मातृश्वस्रापि अविज्ञाता तद्भवने तस्थौ । अथ दमयन्तीपिता भीमनृपतिर्दम- यन्त्या अन्वेषणाय दूतान् नियोजयामास । दूतास्तु चिह्नविशेषैर्दमयन्तीं परिज्ञाय भीमाय न्यवेदयन् । भीमस्तु तां स्वगृहमानयत् । नलस्तु दमयन्तीं परित्यज्य गच्छन् दावानलमध्यगतं कर्कोटकनागं विपद उज्जहार । कर्कोटकस्तु नलस्य प्रत्युपकर्त्तुमिच्छन् शरीरस्थमस्य कलिं दष्ट्वा कलिमेव भृशं सन्तापयामास । नलस्तु केवलं रूपान्तरत्वमाप्तवान् । ततोऽसौ ऋतु- पर्णस्य राज्ञः सारथ्ये नियुक्त आसीत् । अथ गच्छति काले दमयन्ती पितृगेहस्था नला- न्वेषणाय ब्राह्मणान् संप्रेष्य कथञ्चित् ऋतुपर्ण- सारथिं नलत्वेनावगम्य पुनः स्वयंवरमिषेण ससारथिं ऋतुपर्णं पितृवेश्मनि आनयामास । दमयन्ती तु पाकादिकौशलेनान्यजनावेद्येन ऋतुपर्णसारथिं नलं विज्ञाय स्वसमीपमानया- मास । अथ कलिपरित्यक्तेन नलेन स्वसौन्दर्य्ये गृहीते भैम्या सह मेलनं सञ्जातम् । भीम- नृपतिस्तु एतत् सर्व्वमाकर्ण्यातिशयसन्तोषम- वाप्तवान् प्रेषयामास च तं बहुसमारोहेण निषधदेशान् प्रति । ततोऽयं स्वदेशमागम्य भ्रातरं पुष्करं पुनर्द्यूताय आहूय पराजित्य च तं पुनर्लब्धराज्यो दमयन्त्या सह सुखमुवास । एतद्विवरणविस्तृतिस्तु महाभारते वनपर्व्वणि ५३ -- ७९ अध्यायेषु विशेषतो द्रष्टव्या ॥ * ॥) वानरविशेषः । स तु ऋतध्वजमुनिशापात् वानररूपविश्वकर्म्मण औरसेन घृताच्यप्सरसो- गर्भे गोदावरीतीरे जातः । इति वामने ६२ अध्यायः ॥ (अयन्तु रामवाक्येन समुद्रमध्ये

सेतुं बबन्ध । यथा, अध्यात्मरामायणे । ६ । ३ । ८४ -- ८६ । “ततोऽब्रवीत् रघुश्रेष्ठं सागरो विनयान्वितः । नलः सेतुं करोत्यस्मिन् जले मे विश्वकर्म्मणः ॥ सुतो धीमान् समर्थोऽस्मिन् कार्य्ये लब्धवरो हरिः । कीर्त्तिं जानन्तु ते लोकाः सर्व्वलोकमलापहाम् ॥ इत्युक्त्रा राघवं नत्वा ययौ सिन्धुरदृश्यताम् । ततो रामस्तु सुग्रीवलक्ष्मणाभ्यां समन्वितः । नलमाज्ञापयच्छीघ्रं वानरैः सेतुबन्धने ॥”) पितृदेवः । इति मेदिनी । ले, २७ ॥ दैत्य- विशेषः । यथा, -- “दैत्यदानवसंयोगाज्जातास्तीव्रपराक्रमाः । सैंहिकाया इति ख्यातास्त्रयोदश महाबलाः ॥ वंश्यः शल्यश्च बलवान् नलश्चैव तथा बलः । वातापिर्न्नमुचिश्चैव इल्वलः स्वसृमस्तथा ॥ अञ्जको नरकश्चैव कालनाभस्तथैव च । सवमानस्तथा चैव सुरकल्पश्च वीर्य्यवान् ॥” इति ब्रह्मपुराणे २ अध्यायः ॥ नलकं, क्ली, (नल इव प्रतिकृतिः । “इवे प्रति- कृतौ ।” ५ । ३ । ६९ । इति कन् ।) शाखास्थि । इति हेमचन्द्रः । ३ । २९१ ॥ (यथा, सुश्रुते निदानस्थाने १५ अध्याये । “तरुणास्थीनि नम्यन्ते भज्यन्ते नलकानि तु ॥”) नलकिनी, स्त्री, (नलकानि सन्त्यस्याः । नलक + इनिः । ङीप् ।) जङ्घा । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७८ ॥ नलकीलः, पुं, (नलवत् कीलो यत्र ।) जानुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७८ ॥ नलकूवरः, पुं, कुवेरपुत्त्रः । इत्यमरः । १ । १ । ७३ ॥ (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ६९ । “विलोकनकथापि मे न नलकूवरे न स्मरे किमन्यदमृतद्युतेरपि न दर्शनं प्रार्थये । अयं नयनगोचरं व्रजति चेद्दृशामुत्सवः समग्ररमणीमनो मधुपमाधवः क्ष्माधवः ॥”) स भ्रात्रा मणिग्रीवेण सह वारुणीं पीत्वा कैलासोपवने गङ्गायां स्त्रीजनैः क्रीडितवान् । असंवृतवस्त्रौ तौ दृष्ट्वा नारदः शशाप । तच्छा- पेन तौ यमलार्ज्जुनौ भूत्वा श्रीवृन्दावने आसतुः । ततो दामोदरेण शापनिर्म्मुक्तौ तं नुत्वा स्वगृहं जग्मतुः । इति श्रीभागवतीयदशमस्कन्धः ॥ नलदं, क्ली, (नलं द्यति अवखण्डयतीति । दो + कः ।) पुष्परसः । उशीरम् । (यथा, किराते । ५ । २५ । “इह सिन्धवश्च वरणावरणाः करिणां मुदे सनलदानलदाः ॥”) जटामांसी । इति मेदिनी । दे, ३३ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “नलदं नन्दिनी पेषी मांसी कृष्णजटा जटी । किरातिनी च जटिला लोमशा तु तपस्विनी ॥” नलं ददातीति । दा + आतोऽनुपेति कः ।) नल- दातरि, त्रि, ॥

पृष्ठ २/८३६

नलदम्बुः, पुं, निम्बवृक्षः । इति भूरिप्रयोगः ॥ नलदा, स्त्री, (नलद + टाप् ।) जटामांसी । इति हेमचन्द्रः ॥ नलपट्टिका, स्त्री, (नलनिर्म्मिता पट्टिका ।) तलाची । इति हारावली । १७७ ॥ दरमा इति भाषा ॥ नलमीनः, पुं, (नलाश्रयो मीनः ।) चिलिचिम- मत्स्यः । इत्यमरः । १ । १० । १८ ॥ (“नल- मीनः कफात्मकः ।” इति हारीते प्रथमे स्थाने ११ अध्याये ॥) नलिका, स्त्री, (नल इव आकारोऽस्त्यस्या इति । नल + ठन् ।) नाडी । नली इति ख्यातः । सा च उत्तरापथे प्रसिद्धा सुगन्धा प्रवाला- कृतिः प्रवालीति क्वचित् प्रसिद्धा । पँठारी इति क्वचित् प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । विद्रुम- लतिका २ कपोतषाणा ३ नलिनी ४ निर्म्मथ्या ५ शुषिरा ६ आध्मानी ७ स्तुत्या ८ रक्तदला ९ नर्त्तकी १० नटी ११ । अस्या गुणाः । तिक्त- त्वम् । कटुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । मधुरत्वम् । कृमिवातोदरार्त्त्यर्शःशूलनाशित्वम् । मलशोध- नत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । “नलिका विद्रुमलता कपोतचरणा नटी । धमन्यञ्जनकेशी च निर्म्मध्या शुषिरा नली ॥ नलिका शीतला लघ्वी चक्षुष्या कफपित्तहृत् । कृच्छ्राश्मवाततृष्णास्रकुष्ठकण्डुज्वरापहा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (अस्त्रविशेषः । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४३७ । “मधुमथनवदनविनिहितवंशीसुषिरानुसारिणो रागाः । हन्त हरन्ति मनो मम नलिकाविशिखाः स्मर- स्येव ॥” इयं हि आकृतिक्रियादिना आधुनिकनला- स्त्रस्य ‘वन्दुक’ इति ख्यातस्य सादृश्यं गच्छति । यथा, वैशम्पायनोक्तधनुर्व्वेदे । “नलिका ऋजुदेहा स्यात्तन्वङ्गी मध्यरन्ध्रिका । मर्म्मच्छेदकरी नीला -- ॥” “ग्रहणं ध्मापनञ्चैव स्यूतञ्चेति गतित्रयम् । तामाश्रितं विदित्वा तु जेतासन्नान् रिपून् युधि ॥” अस्या विशेषविवरणन्तु नालिकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ कल्पितजलनिर्गमपथः । यथा, यन्त्रविधि- शतके १ अध्याये । “वेदाङ्गुलं मस्तकोर्द्धं कार्य्यं तोयस्य धारणे । समर्थां तत्र नलिकां कुर्य्यात्तोयविमोचनीम् ॥”) नलितः, पुं, (नल्यते इति । नल ज बन्धे + क्तः ।) शाकविशेषः । नालिता इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । पित्तनाशित्वम् । शुक्र- वद्धकत्वञ्च । इति द्रव्यगुणः ॥ नलिनं क्ली, (नल्यते इति । नल बन्धे + “बहुल- मन्यत्रापि ।” उणां । २ । ४९ । इति इनच् ।) पद्मम् । इत्यमरः । १ । १० । ३९ ॥ (यथा, भागवते । २ । ६ । २२ ।

“यदास्य नाभ्याम्नलिनादहमासं महात्मनः । नाविदं यज्ञसम्भारान् पुरुषावयवानृते ॥”) नीलिका । जलम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । २२६ ॥ नलिनः, पुं, (नल + इनच् ।) सारसपक्षी । इत्य- मरः । १ । १० । ४० ॥ कृष्णपाकफलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पानीआमला इति भाषा ॥ नलिनी, स्त्री, (नलानि पद्मानि सन्त्यत्र । नल + “पुस्करादिभ्यो देशे ।” ५ । २ । १३५ । इति इनिः । ङीप् ।) पद्मयुक्तदेशः । (नलानां पद्मानां समूहः । “खलादिभ्यः इनिर्वक्तव्यः ।” ४ । २ । ५१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या इनिः ।) पद्मसमूहः । पद्म- लता । इति भरतः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “नलिनी स्यात् पङ्कजिनी विशिनी च सरोजिनी । पद्मिनीति च पर्य्यायः पद्मषण्डे तदाकरे ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) पद्ममात्र । इति रायमुकुटादयः ॥ तत्- पर्य्यायः । विसिनी २ पद्मिनी ३ । इत्यमरः । १ । १० । ३९ ॥ (यथा, भ्रमराष्टके । ८ । “रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पद्मजालम् । इत्थं विचिन्तयति कोषगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार ॥”) व्योमनिम्नगा । (इयन्तु गङ्गायाः पूर्ब्बदिग्गत- शास्वानामन्यतमा । यथा, मात्स्ये । १२० । ४० । “त्रीणि प्राचीमभिमुखं प्रतीचीं त्रीण्यथैव च । स्रोतांसि त्रिपथगायास्तु प्रत्यपद्यन्त सप्तधा ॥ नलिनी ह्लादिनी चैव पावनी चैव प्राच्यगा ॥”) कमलाकरः । इति मेदिनी । ने, ८२ ॥ नलिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ नारिकेलसुरा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वामनासिका । यथा, भाग- वते । ४ । २५ । ४८ । “नलिनी नालिनी च प्राग्द्वारावेकत्र निर्म्मिते ॥” “नलनालशब्दौ छिद्रवचनौ तद्बती नलिनी नालिनी च वामदक्षिणनासिके ॥” इति तट्टी- कायां स्वामी ॥) नलिनीरुहं, क्ली, (नलिन्यां रोहतीति । रुह + कः ।) मृणालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ब्रह्मणि, पुं, ॥ नलिनेशयः, पुं, (नलिमे शेते इति । शी + अच् ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नली, स्त्री, (नल + अच् । गौरादित्त्वात् ङीष् ।) मनःशिला । इति विश्वः ॥ नलिका । इति भाव- प्रकाशः ॥ तत्पर्य्यायः । शुषिरा २ विद्रुमलता ३ कपोताङ्घ्रिः ४ नटी ५ । इत्यमरः । २ । ४ । १२९ ॥ (एतद्गुणा मनःशिलानलिकाशब्दयोः ज्ञातव्याः ॥) नलोत्तमः, पुं, (नलेषु उत्तमः ।) देवनलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नल्वः, पुं, (नल्यते इति । नल + उल्वादयश्चेति वः ।) किष्कुचतुःशतम् । चतुःशतहस्तपरिमित- देशः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, हरिवंशे । २२४ । १ ।

“तस्यां सभायां दैत्येन्द्रो हिरण्यकशिपुस्तदा । आसीन आसने चित्रे नल्वमात्रे प्रमाणतः ॥”) नल्ववर्त्मगा, स्त्री, (नल्वपरिमितं वर्त्म गच्छतीति । गम् + डः ।) काकाङ्गी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नल्वपरिमितपथगामिनि, त्रि ॥ नव, [न्] त्रि, (नूयते स्तूयते प्रधानसंख्या- वाचकत्वेन । नु स्तवने + बाहुलकात् कणिन् गुणश्च । इत्युज्ज्वलदत्तः । १ । १५६ ।) संख्या- विशेषः । ९ नय इति भाषा । बहुवचनान्तो- ऽयम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, रघ्रुः । ३ । ६९ । “इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासनः ॥”) नववाचका यथा । अङ्गद्वारम् १ भूखण्डम् २ कृत्तरावणमस्तकः ३ सुधाकुण्डम् ४ व्याघ्री- स्तनः ५ सेषधिः ६ अङ्कम् ७ रसः ८ ग्रहः ९ । इति कविकल्पलता ॥ (तद्वति, त्रि । यथा, मनुः । ३ । २६९ । “षण्मासान् छागमांसेन पार्षतेन च सप्त वै । अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥”) नवः, पुं, (नु शि स्तवने + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति भावे अप् ।) स्तवः । इति मेदिनी । वे, १५ ॥ रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ नवः, त्रि, (नूयते स्तूयते इति । नु स्तुतौ + “ऋदो- रप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) नूतनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ (यथा, हितोपदेशे । १ । २३४ । “न स्त्रीणामप्रियः कश्चित् प्रियो वापि न विद्यते । गावस्तृणमिवारण्ये प्रार्थयन्ति नवं नवम् ॥”) अभिनवान्यौषधानि प्रशस्तानि । यथा, -- “द्रव्याण्यभिनवान्येन प्रशस्तानि क्रियाविधौ । ऋते घृतगुडक्षौद्रधान्यकृष्णाविडङ्गतः ॥” इति नारायणदासकृतवैद्यपरिभाषा ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । “नवम् १ नूतम् २ नूतनम् ३ नव्यम् ४ इदा ५ इदानीम् ६ । षट् नवनामानि ।” इति वेदनिघण्टौ ३ व्यध्यायः ॥ नवकारिका, स्त्री, (नवं करोतीति । कृ + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) नवोढा । इति शब्द- माला ॥ नूतनः संक्षिप्तो विवरणश्लोकः । नवीन- कर्त्री च ॥ नवकालिका, स्त्री, (नवं कलति प्राप्नोतीति । कल + ण्वुल् । टाप् । अत इत्वम् ।) नवीनः । इति हारावली । १७६ ॥ नवग्रहाः, पुं, (नव ग्रहाः ।) सूर्य्यादयो नव । यथा, तिथितत्त्वे । “नवग्रहमखं कृत्वा ततः कर्म्म समारभेत् । अन्यथा फलदं पुंसां न काम्यं जायते क्वचित् ॥” (यथा च, -- “सूर्य्यश्चन्द्रो मङ्गलश्च बुधश्चापि बृहस्पतिः । शुक्रः शनैश्चरो राहुः केतुश्चेति नवग्रहाः ॥”) तेषां संस्थानम् । यथा, -- “भूमेर्योजनलक्षे तु सौरं मैत्रेय ! मण्डलम् । लक्षे दिवाकरस्यापि मण्डलं शशिनः स्थितम् ॥ पूर्णे शतसहस्रे तु योजनानां निशाकरात् ।

पृष्ठ २/८३७

नक्षत्रमण्डलं कृत्स्नमुपरिष्टात् प्रकाशते ॥ द्विलक्षे चोत्तरे ब्रह्मन् ! बुधो नक्षत्रमण्डलात् । तावत्प्रमाणभागे तु बुधस्याप्युशनाः स्थितः ॥ अङ्गारकोऽपि शुक्रस्य तत्प्रमाणे व्यवस्थितः । लक्षद्बये तु भौमस्य स्थितो देवपुरोहितः ॥ सौरिबृहस्पतेश्चोर्द्ध्वं द्बिलक्षे समवस्थितः ॥” इति विष्णुपुराणे । २ । ७ अध्यायः ॥ तेषां रथादि यथा, -- “योजनानां सहस्राणि भास्करस्य रथो नव । ईषादण्डस्तथैवास्य द्बिगुणो मुनिसत्तम ! ॥ सार्द्धकोटिस्तथा सप्तनियुतान्यधिकानि वै । योजनानान्तु तस्याक्षश्चक्रं यत्र प्रतिष्ठितम् ॥ चत्वारिंशत्सहस्राणि द्वितीयोऽक्षो व्यवस्थितः । पञ्चान्यानि तु सार्द्धानि स्यन्दनस्य महामते ॥ अक्षप्रमाणमुभयोः प्रमाणं तद्युगार्द्धयोः । हस्वोऽक्षस्तद्युगार्द्धेन ध्रुवाधारो रथस्य वै । द्बितीयेऽक्षे तु तच्चक्रं संस्थितं मानसाचले ॥ हयाश्च सप्त छन्दांसि तेषां नामानि मे शृणु । गायत्त्री च बृहत्युष्णिग्जगती त्रिष्टुबेव च ॥ अनुष्टुप् पंक्तिरित्युक्ताश्छन्दांसि हरयो रवेः । स रथोऽधिष्ठितो देवैरादित्यैरृषिभिस्तथा । गन्धर्व्वैरप्सरोभिश्च ग्रामणीसर्पराक्षसैः ॥ स्तुवन्ति मुनयः सूर्य्यं गन्धर्व्वैर्गीयते पुरः । नृत्यन्त्यप्सरसो यान्ति सूर्य्यस्यानु निशाचराः ॥ वहन्ति पन्नगा यक्षैः क्रियते भीषु संग्रहः । वालखिल्यास्तथैवैनं परिवार्य्य समासते ॥ सोऽयं सप्तगणः सूर्य्यमण्डले मुनिसत्तम ! । हिमोष्णवारिवृष्टीनां हेतुत्वं समुपागतः ॥ रथस्त्रिचक्रः सोमस्य कुन्दाभास्तस्य वाजिनः । वामदक्षिणतो युक्ता दश तेन चरत्यसौ ॥ * ॥ वाय्वग्निद्रव्यसम्भूतो रथश्चन्द्रसुतस्य च । पिशङ्गैस्तुरगैर्युक्तः सोऽष्टाभिर्वायुवेगिभिः ॥ * ॥ सवरूथः सानुकर्षो युक्तो भूसम्भवैर्हयैः । सोपासङ्गपताकस्तु शुक्रस्यापि रथो महान् ॥ * ॥ अष्टास्रः काञ्चनः श्रीमान् भौमस्यापि रथो महान् । पद्मरागारुणैरश्वैः संयुक्तो वह्रिसम्भवैः ॥ * ॥ अष्टाभिः पाण्डरैर्युक्ते वाजिभिः काञ्चने रथे । तस्मिंस्तिष्ठति वर्षं वै राशौ राशौ बृहस्पतिः ॥ आकाशसम्भवैरश्वैः शवलैः स्यन्दनं युतम् । समारुह्य शनैर्याति मन्दगामी शनैश्चरः ॥ * ॥ स्वर्भानोस्तुरगा ह्यष्टौ भृङ्गाभा धूसरं रथम् । सकृद्युक्तास्तु मैत्रेय ! वहन्त्यविरतं सदा ॥ * ॥ तथा केतुरथस्याश्वा अष्टौ ते वातरंहसः । पलालधूमवर्णाभा लाक्षारसनिभारुणाः ॥ * ॥ एते मया ग्रहाणां वै तवाख्याता रथा नव । सर्व्वे ध्रुवे महाभाग ! प्रबद्धा वायुरश्मिभिः ॥” इति विष्णुपुराणे २ अंशे ८ । १० । १२ अध्यायाः ॥ ग्रहाणामशुभप्रतीकारः । राजमार्त्तण्डे । “दोषो न स्याद्ग्रहाणामशिशिरकिरणे ताम्र- मिन्दौ च शङ्खं

पृथ्वीपुत्त्रे प्रवालं शशधरतनये शातकुम्भं भुजेन । देवाचार्य्ये च मुक्तां मणिमसुरगुरौ सीसकं सूर्य्यसूनौ राहौ लौहं त्वनिष्टे कमलजतनये राजपट्टं विभर्त्तुः ॥” शातकम्भं सुवर्णम् । राजपट्टं कर्पूराणीति ख्यातम् । अपि च । बुद्धिप्रकाशे । “त्रिशूलीं क्षीरिकामूलं गोजिह्वां वृद्धदारकम् । ब्रह्मयष्टिं सिंहपुच्छीं वाट्यालं चन्दनं सितम् । अश्वगन्धां क्रमात् सूर्य्याद्दद्याद्दोषोपशान्तये ॥” इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ स्वजन्मराश्यवधिनवग्रहशुद्धिर्यथा, -- “केतूपप्लवभौममन्दगतयः षष्टास्त्रिसंस्थाः शुभा- श्चन्द्रार्कावपि ते च तौ च दशमौ चन्द्रः पुनः सप्तमः । जीवः सप्तनवद्विपञ्चमगतो युग्मेषु सोमात्मजः शुक्रः षड्दशसप्तवर्जमितरे सर्व्वेऽप्युपान्तेशुभाः ॥” इति दीपिका ॥ रविः ३ । ६ । १० । ११ । राशयः । सोमः ३ । ६ । ७ । १० । ११ शुक्लपक्षे २ । ५ । ९ । जन्मर्क्षवर्ज्जितजन्मचन्द्रः शुभः । मङ्गलः ३ । ६ । १० । ११ । बुधः २ । ४ । ६ । ८ । १० । ११ । १२ । बृहस्पतिः २ । ५ । ७ । ९ । ११ । शुक्रः १ । २ । ३ । ४ । ५ । ८ । ९ । ११ । १२ । शनिः ३ । ६ । १० । ११ । राहुः ३ । ६ । १० । ११ । केतुः ३ । ६ । १० । ११ राशयः ॥ ग्रहाणां राशिभोगनिर्णयः । यथा, -- “रविर्म्मासं निशानाथः सपाददिवसद्वयम् । पक्षत्रयं भूमिपुत्त्रो बुधोऽष्टादशवासरान् ॥ वर्षमेकं सुराचार्य्यश्चाष्टाविंशदिनं भृगुः । शनिः सार्द्धद्वयं वर्षं स्वर्भानुः सार्द्धवत्सरम् ॥” रविः १ मासः । सोमः २ । ० दिनम् । कुजः ४५ दिनम् । बुधः १८ दिनम् । बृहस्पतिः १ वत्- सरः । शुक्रः २८ दिनम् । शनिः २ ॥ ० वत्सरः । राहुः १ ॥ ० वत्सरः । केतुः १ ॥ ० वत्सरः । इति ज्योतिषम् ॥ * ॥ अथ चन्द्रादिषड्ग्रहाणा- मस्तोदयज्ञनम् । यथा, -- “अथोदयास्तमययोः परिज्ञानं प्रकीर्त्त्यते । दिवाकरकराक्रान्तमूर्त्तीनामल्पतेजसाम् ॥ सूर्य्यादप्यधिकाः पश्चादस्तं जीवकुजार्कजाः । ऊनाः प्रागुदयं यान्ति शुक्रज्ञौ वक्रिणौ तथा ॥ अल्पा विवस्वतः प्राच्यामस्तं चन्द्रज्ञभार्गवाः । व्रजन्त्यभ्यधिकाः पश्चादुदयं शीघ्रयायिनः ॥” * ॥ एषां कालांशा यथा, -- “एकादशामरेज्यस्य तिथिसंख्यार्कजस्य च । अस्तांशा भूमिपुत्त्रस्य दशसप्ताधिकास्ततः ॥ पश्चादस्तमयोऽष्टाभिरुदयः प्राङ्महत्तया । प्रागस्त उदयः पश्चादस्तत्वाद्दशभिर्भृगोः ॥ एवं बुधो द्बादशभिश्चतुर्द्दशभिरंशकैः । वक्रशीघ्रगती चार्कात् करोत्यस्तमयोदयौ ॥ एष्याधिकैः कालभागैर्दृश्या न्यूनैरदर्शनाः । भवन्ति लोके खचरा भानुभाग्रस्तमूर्त्तयः ॥” इति सूर्य्यसिद्धान्तः ॥

तेषामस्तोदयदिनसंख्याज्ञानम् । यथा, -- “भुजाक्षिचन्द्रा-१२२ स्त्रिदशाश्च ३३ दन्ता ३२ वेदाचला ४७ रामकृते ४३ क्रमेण । भौमादिकस्यास्तदिनानि वक्रे बुधस्य भूपा १६ दश भार्गवस्य ॥” एषां एकस्मादस्तमयादुदयाद्बा अभ्युदयास्त- ज्ञानम् । यथा, -- “तथास्तवक्रात् कुजतोऽस्तवक्रे जात्य-२२ ब्धि-४ विश्वै-१३ र्द्दिगि-१० नैश्च १२ मासैः । महास्तवक्रास्तविधी सितस्य क्रमेण वक्रस्तु नवेन्दुमासैः १९ ॥” गुरोरुदयस्य प्राक् पश्चात् शुक्रस्य तु उदयवक्र- महास्तोनां प्राक् पश्चात् बाल्यवृद्धदिनज्ञानम् । यथा, -- “वृद्धः पुरस्तादुदयस्य पश्चात् बालश्च पक्षं १५ वचसां पतिः स्यात् । एवं सितः पञ्चदिनानि वृद्ध्वो बालो भवेत्त्रीणि दिनानि वक्रे ॥ वृद्धस्तु पक्षं १५ भृगुजो महास्ते बालः पुनस्तत्र दशाहमेव ॥” इति सिद्धान्तमञ्जरी ॥ अथ नवग्रहस्तोत्रम् । “जवाकुसुमसङ्काशं काश्यपेयं महाद्युतिम् । ध्वान्तारिं सर्व्वपापघ्नं प्रणतोऽस्मि दिवाकरम् दिव्यशङ्खतुषाराभं क्षीरोदार्णवसम्भवम् । नमामि शशिनं भक्त्या शम्भोर्म्मुकुटभूषणम् ॥ धरणीगर्भसम्भूतं विद्युत्पुञ्जसमप्रभम् । कुमारं शक्तिहस्तञ्च लोहिताङ्गं नमाम्यहम् प्रियङ्गुकलिकाश्यामं रूपेणाप्रतिमं बुधम् । सौम्यं सर्व्वगुणोपेतं नमामि शशिनः सुतम् ॥ देवतानामृषीणाञ्च गुरुं कनकसन्निभम् । वन्द्यभूतं त्रिलोकेशं तं नमामि बृहस्पतिम् ॥ हिमकुन्दमृणालाभं दैत्यानां परमं गुरुम् । सर्व्वशास्त्रप्रवक्तारं भार्गवं प्रणमाम्यहम् ॥ नीलाञ्जनचयप्रख्यं रविसूनुं महाग्रहम् । छायाया गर्भसम्भूतं वन्दे भक्त्या शनैश्चरम् ॥ अर्द्धकायं महाघोरं चन्द्रादित्यविमर्द्दकम् । सिंहिकायाः सुतं रौद्रं तं राहुं प्रणमाम्यहम् ॥ पलालधूमसङ्काशं ताराग्रहविमर्द्दकम् । रौद्रं रुद्रात्मजं क्रूरं तं केतुं प्रणमाम्यहम् ॥ व्यासेनोक्तमिदं स्तोत्रं यः पठेत् प्रयतः शुचिः । दिवा वा यदि वा रात्रौ शान्तिस्तस्य न संशयः ॥ ऐश्वर्य्यमतुलञ्चापि आरोग्यं पुष्टिवर्द्धनम् । नरनारीप्रियत्वञ्च नित्यं तस्योपजायते ॥ तक्षकोऽग्निर्यमो वायुर्ये चान्ये ग्रहपीडकाः । ते सर्व्वे प्रशमं यान्ति व्यासो ब्रूयान्न संशयः ॥” इति श्रीव्यासभाषितं नवग्रहस्तोत्रं समाप्तम् ॥ (ग्रहाणामन्यद्विववरणन्तु ग्रहशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ नवं नूतनं ग्रहो ग्रहणं यस्येति विग्रहे नव- बद्धे, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ५८ । ३ । “वृद्धं परमसन्तप्तं नवग्रहमिव द्विपम् ॥”)

पृष्ठ २/८३८

नवच्छात्रः, पुं, (नवो नूतनश्छात्रः ।) प्रथममध्य- यने प्रवृत्तः । नवीनविद्यार्थी । तत्पर्य्यायः । क्रियाकारः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नवतः, पुं, (नूयते स्तूयते इति । नु + बाहुलकात् अतच् ।) कुथः । करिकम्बलः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३४४ ॥ नवतिः, स्त्री, (नव दशतः परिमाणमस्य । “पङ्क्ति- विंशतित्रिंशदिति ।” ५ । १ । ५९ । इति निपा- तनात् साधुः ।) संख्याविशेषः । इति शब्द- रत्नावली ॥ ९० नव्वै इति भाषा ॥ (यथा, रघुः । ३ । ६९ । “इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासनः । समारुरुक्षुर्दिवमायुषः क्षये ततान सोपानपरम्परामिव ॥” नवतिसंख्यान्विते च । यथा, मनुः । ३ । १७७ । “वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः षष्ठेः श्वित्री शतस्य तु । पापरोगी सहस्रस्य दातुर्नाशयते फलम् ॥”) नवतिका, स्त्री, (नवं नूतनं तेकते करोतीति । तिक + कः । टाप् ।) तूलिका । इति हारा- वली । १३७ ॥ (नवतिरेव । स्वार्थे कः । तत- ष्टाप् । नवतिसंख्या ॥) नवतिशः, [स्] व्य, बहुनवति । नवति नवतीति वीप्सायां चशस्प्रत्ययः ॥ नवती, स्त्री, (नवतिः + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) नवतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ नवदण्डं, क्ली, (नवो दण्डो नव दण्डा वा यत्र ।) राज्ञां छत्रविशेषः । यथा, युक्तिकल्पतरुः । “मनोहरं त्रिकनकदण्डञ्च नवदण्डकम् । छत्रञ्चत्रिविधं ज्ञेयं त्रिविधानां महीभुजाम् ॥” अस्य विवरणं छत्रशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ नवदलं, क्ली, (नवं दलमिति कर्म्मधारयः ।) पद्मस्य केशरसमीपस्थदलम् । पद्मादीनां जटिकाकार- नवपत्रम् । तत्पर्य्यायः । संवर्त्तिका २ । इत्य- मरः । १ । १० । ४३ ॥ संवर्त्तिः ३ संवर्त्ती ४ । इति भरतः ॥ सामान्यनूतनपत्रम् । इति हड्ड- चन्द्रः ॥ दलमात्रम् । इति मधुः ॥ नवदीधितिः, पुं, (नव दीधितयः किरणानि यस्य ।) मङ्गलग्रहः । इति जटाधरः ॥ नवदुर्गा, स्त्री, (नवसंख्यान्विता दुर्गा ।) नव- पत्रिका । (यदुक्तम् । “कदली दाडिमी धान्यं हरिद्रा मानकं कचु । विल्वाशोकौ जयन्ती च विज्ञेया नवपत्रिका ॥”) यथा, बृहन्नन्दिकेश्वरपुराणे । “पत्रिके नवदुर्गे त्वं महादेवमनोरमे । पूजां समस्तां संगृह्य रक्ष मां त्रिदशेश्वरि ! ॥” कुमारिका १ त्रिमूर्त्तिः २ कल्याणी ३ रोहिणी ४ काली ५ चण्डिका ६ शाम्भवी ७ दुर्गा ८ भद्रा ९ इति नवनामिका कन्या । यथा, -- “मन्त्राक्षरमयीं लक्ष्मीं मातॄणां रूपधारिणीम् । नवदुर्गात्मिकां साक्षात् कन्यामावाहयाम्यहम् ॥” इति निर्णयसिन्धुः ॥

नवदोला, स्त्री, (नवा नूतना दोला ।) नूतन- प्रेङ्खा । अस्या विवरणं चतुर्द्दोलशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ तदारोहणदिनं यथा, -- “उग्रेन्दुमूलाहिशिवाग्निवर्जं शस्तेन्दुतारातिथिलग्नयोगे । विष्टिक्षमापुत्त्रयमाहवर्जं दोलादिकारोहणमाद्यमिष्टम् ॥” इति समयप्रदीपः ॥ नवधा, व्य, (नव + प्रकारे धाच् ।) नवप्रकारः । यथा, -- “आचारो विनयो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् । निष्ठा वृत्तिस्तपो दानं नवधा कुललक्षणम् ॥” नवनाडीचक्रं, क्ली, (नवनक्षत्रयुक्तं नाडीचक्रम् ।) राज्ञो नवनक्षत्रयुक्तवक्ररेखात्रयात्मकचक्रम् । यथा, ज्योतिषतत्त्वे । “जन्माद्यं कर्म्म ततोऽपि दशमं सांघातिकं षोडशभम् । समुदयमष्ठादशभं विनाशसंज्ञं त्रयोविंशम् ॥ नाड्यः स्युः पञ्चविंशं मानसमेवं नरः षडृक्षः स्यात् । नवनक्षत्रो नृपतिः स्वजातिदेशाभिषेकर्क्षैः ॥” नवनी, स्त्री, (नवं नीयते इति । नी + डः । गौरादित्वात् ङीष् ।) नवनीतम् । यथा, -- “अहो हैयङ्गवीनानां नवनीनां परं मुदा । लड्डुकानां शर्कराणां स्वस्तिकानाञ्च यत्नतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४५ अध्यायः ॥ नवनीतं, क्ली, (नवं नीयतेऽनेनेति । नी + क्तः ।) गव्यविशेषः । माखन् इति ननी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । नवोद्धृतम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ५२ ॥ सरजम् ३ मन्थजम् ४ हैयङ्गवीनम् ५ । इति रत्नमाला ॥ दधिजम् ६ सारम् ७ हैयङ्ग- वीनकम् ८ । अस्य सामान्यगुणाः । शीतत्वम् । वर्णबलावहत्वम् । सुमधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । संग्राहकत्वम् । कफरुचिकारकत्वम् । वातसर्व्वा- ङ्गशूलकाशश्रमनाशित्वम् । सुखकरत्वम् । कान्ति पुष्टिप्रदत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । सर्व्वदोषापहर- त्वञ्च ॥ * ॥ नवोद्भवगव्यमाहिषनवनीतगुणाः । बालवृद्धानां प्रशस्तत्वम् । बलकारित्वम् । वात- बर्द्धनत्वञ्च ॥ * ॥ माहिषनवनीतगुणाः । कषा- यत्वम् । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । वृष्यत्वम् । बल्यत्वम् । ग्राहित्वम् । पित्तघ्नत्वम् । तुन्दद- त्वञ्च ॥ * ॥ छागनवनीतगुणाः । क्षयकाश- नेत्रामयकफनाशित्वम् । बल्यत्वम् । दीपन- त्वञ्च ॥ * ॥ आविकनवनीतगुणाः । हिमत्वम् । लघुत्वम् । योनिशूले कफे वाते गुदशूले हित- त्वञ्च ॥ * ॥ ऐडकनवनीतगुणाः । क्लिष्टगन्ध- त्वम् । शीतलत्वम् । मेधानाशित्वम् । गुरुत्वम् । पुष्टिस्थौल्यकारित्वम् । मन्दाग्निदीपनत्वञ्च ॥ * ॥ हस्तिनीनवनीतगुणाः । कषायत्वम् । शीतलत्वम् । लघुत्वम् । तिक्तत्वम् । विष्टम्भित्वम् । जन्तुपित्त- कफकृमिनाशित्वञ्च ॥ * ॥ अश्वीनवनीतगुणाः । कषायत्वम् । कफवातनाशित्वम् । चक्षुष्यत्वम् ।

कटुत्वम् । उष्णत्वम् । ईषद्वातापहारकत्वञ्च ॥ गर्द्दभीनवनीतगुणाः । कषायत्वम् । कफवात- नाशित्वम् । बल्यत्वम् । दीपनत्वम् । पाके लघु- त्वम् । मूत्रदोषनाशित्वञ्च ॥ * ॥ औष्ट्रनवनीत- गुणाः । पाके शीतलत्वम् । व्रणक्रिमिकफास्र- वातनाशित्वफ्व ॥ * ॥ नारीनवनीतगुणाः । रुच्यत्वम् । पाके लघुत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । दीप- नत्वम् । सर्व्वरोगविषनाशित्वश्च ॥ * ॥ अथ साधारणनवनीतगुणाः । “शीतं रुच्यनवोद्धृतं सुमधुरं वृष्यञ्च वातापहं कासघ्नं क्रिमिनाशनं कफहरं संग्राहि शूला- पहम् । बल्यं पुष्टिकरं तृषार्त्तिशमनं सन्तापविच्छेदनं चक्षुव्यं श्रमहारि तर्पणकरं दध्युद्भवं पित्तजित् ॥ एकाहाध्युषितं प्रोक्तमुत्तरोत्तरगन्धदम् । अरुच्यं सर्व्वरोगाढ्यं दधिजं तद्धितं स्मृतम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । गव्यनतनीतगुणाः । “नवनीनं हितं गव्यं वृष्यं वर्णमलाग्निकृत् । संग्राहि वातपित्तासृक् क्षयार्शोऽर्द्दितकासहृत् ॥ तद्धितं बालके वृद्धे विशेषादमृतं शिशोः ॥” * ॥ माहिषनवनीतगुणाः । “नवनीतं महिष्यास्तु वातश्लेष्मकरं गुरु । दाहपित्तश्रमहरं मेदःशुक्रविवर्द्धनम् ॥” अथ पयसो नवनीतस्य गुणाः । “दुग्धोत्थं नवनीतन्तु चक्षुष्यं रक्तपित्तनुत् । वृष्यं बल्यमतिस्निग्धं मधुरं ग्राहि शीतलम् ॥” अथ सद्यःसमुद्धृतनवनीतगुणाः । “नवनीतञ्च सद्यस्कं स्वादु ग्राहि हिमं लघु । मेध्यं किञ्चित् कषायाम्लमीषत्तक्रांशसंक्रमात् ॥” अथ चिरन्तननवनीतगुणाः । “सक्षारकटुकाम्लत्वाच्छर्द्यर्शःकुष्टकारकम् । श्लेष्मलं गुरुमेदस्यं नवनीतं चिरन्तनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ “नवनीतं नवं वृष्यं ग्राहि वर्णबलाग्निकृत् । चक्षुष्यं बृंहणं स्निग्धं ग्रहण्यर्शोविकारनुत् ॥ क्षीरोत्थितं हिमं ग्राहि रक्तपित्ताक्षिरोगनुत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ नवनीतकं, क्ली, (नवनीतात् कायति प्रकाशते इति । कै + कः ।) घृतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नवनीत + स्वार्थे कन् । नवबीतम् । यथा, हारीते चिकितृसितस्थाने १० अध्याये । “सर्पिः प्रयुक्तं नवनीतकञ्च ॥” पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “मृक्षणं सरजं हैयङ्गवीनं नवनीतकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बस्वण्डे द्वितीये भागे ॥) नवनीतधेनुः, स्त्री, (नवनीतेन कृता धेनुः । मध्यपदलोपिकर्म्मधारयः ।) दानार्थकृतनव- नीतमयधेनुविशेषः । यथा, -- “नबनीतमयीं धेनुं शृणु राजन् ! प्रयत्नतः । यां श्रुत्वा सर्व्वपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः ॥ गोमयेनानुलिप्तायां भूमौ गोचर्म्ममात्रतः ।

पृष्ठ २/८३९

कृष्णचर्म्ममृगस्यैव तस्योपरि च धारयेत् ॥ कुम्भन्तु नवनीतस्य प्रस्थमात्रस्य धारयेत् । वत्सं चतुर्थभागस्य तस्या उत्तरतो न्यसेत् ॥ कृत्वा विधानेन च राजसिंह- सुवर्णशृङ्गी सुमुखी च कार्य्या । नेत्रे च तस्या मणिमौक्तिकैस्तु कृत्वा तथान्यच्च गुडेन जिह्वाम् ॥ ओष्ठौ च पुष्पैश्च फलैश्च दन्ताः प्रकल्प्य सास्नाञ्च सितैश्च सूत्रैः ॥ नवनीतस्तनीं राजन्निक्षुपादां प्रकल्पयेत् । ताम्रपृष्ठीं कांस्यदोहां दर्भरोमकृतच्छवीम् ॥ स्वर्णशृङ्गीं रौप्यखुराम् पञ्चरत्नसमन्विताम् । चतुर्भिस्तिलपात्रैस्तु संयुतां सर्व्वतो दिशः ॥ आच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन गन्धपुष्पैरलङ्कृतम् । दिक्षु दीपांश्च प्रज्वाल्य ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ वेदवेदाङ्गविदुषे आहिताग्निर्ज्जितात्मवान् । मन्त्रास्त एव जप्तव्याः सर्व्वधेनुषु ये स्मृताः ॥ पुरा देवासुरैः सर्व्वैः सागरस्य तु मन्थने । उत्पन्नं दिव्यममृतं नवनीतमिदं शुभम् ॥ आप्यायनञ्च भूतानां नवनीत ! नमोऽस्तु ते । एवमुच्चार्य्य तां दद्यात् ब्राह्मणाय कुटुम्बिने ॥ घेनुञ्च दत्त्वा सुमुदां सोपधानां नयेद्गृहं विप्रवर्य्यस्य भूयः । हविष्यमेव सरसञ्चोपभुक्त्वा तिष्ठेद्दिनं धेनुदस्त्रीणि विप्रः ॥ यः प्रपश्यति तां धेनुं दीयमानां नरोत्तम । सर्व्वपापविनिर्मुक्तः शिवसायुज्यतां व्रजेत् ॥ पितृभिः पूर्ब्बजैः सार्द्धं भविष्यद्भिश्च मानवः । विष्णुलोकं व्रजत्याशु यावदाहूतसंप्लवम् ॥ य इदं शृणुयाद्भक्त्या श्रावयेद्बापि मानवः । सर्व्वपापविशुद्धात्मा विष्णुलोके महीयते ॥” इति वराहपुराणम् ॥ नवपाठकः, पुं, (नवो नूतनः पाठकोऽध्यापकः ।) नूतनाध्यापकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ नवफलिका, स्त्री, (नवं फलं यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) नव्यम् । नवजातरजोऽङ्गना । इति मेदिनी । के, २३० ॥ नवमः, त्रि, (नवन् + “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् । ततो “नान्ताद- संख्यादेर्म्मट् ।” ५ । २ । ४९ । इति डटो मट् ।) नवानां पूरणः । इति व्याकरणम् ॥ नयै इत्यादि भाषा ॥ नवमल्लिका, स्त्री, (नवा नूतना स्तुत्या वा मल्लिका ।) नवमालिका । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । १ । १२ । “रम्यं हर्म्म्यतलं नवाः सुनयना गुञ्जद्द्विरेफा लताः । प्रोन्मीलन्नवमल्लिकाः सुरभयो वाताः सचन्द्रा निशाः ॥”) नवमालिका, स्त्री, (नवा नूतना मालिका मल्लिका- पुष्पम् ।) नवमल्लिकापुष्पम् । वासन्ती नेवारी इति लोके । नेयालि इति नेओयार इति च

भाषा । तत्पर्य्यायः । अतिमोदा २ ग्रैष्मी ३ ग्रीष्मोद्भवा ४ सप्तला ५ सुकुमारी ६ सुरभिः ७ शुचिमल्लिका ८ सुगन्धा ९ शिखरिणी १० नवाली ११ । इति राजनिर्घण्टः ॥ भद्रवर्म्मा १२ देवलता १३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गन्ध- निलया १४ मालिका १५ नवमल्लिका १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्या गुणाः । अति- शैत्यत्वम् । सुरभित्वम् । सर्व्वरोगहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । “नेपाली कथिता तज्ज्ञैः सप्तला नवमालिका । वासन्ती शीतला लघ्वी तिक्ता दोषत्रयाश्रजित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ नवमी, स्त्री, (नवम + टित्त्वात् ङीप् ।) तिथि- विशेषः । सा चन्द्रस्य नवमकलाक्रियारूपा । शुक्लपक्षे ९ कृष्णपक्षे २४ पञ्जिकाकारसङ्केतेन एतदङ्कबोधिता ॥ अथ नवमीव्यवस्था । “सा चाष्टमीयुता ग्राह्या युग्मात् । भविष्ये । ‘मासैश्चतुर्भिर्यत् पुण्यं विधिना पूज्य चण्डिकाम् । तत् फलं लभते वीर नवम्यां कार्त्तिकस्य च ॥’ तथा भविष्ये । ‘माघे मासि तु या शुक्ला नवमी लोकपूजिता । महानन्देति सा प्रोक्ता सदानन्दकरी नृणाम् ॥ स्नानं दानं जपो होमो देवार्च्चनमुपोषणम् । सर्व्वं तदक्षयं प्रोक्तं यदस्यां क्रियते नरैः ॥’ तथा कालिकापुराणम् । ‘नवम्यां नववर्षाणि राजन् ! पिष्टाशनो भवेत् । तस्य तुष्टा भवेद्गौरी सर्व्वकामप्रदा शुभा ॥’ अद्येत्यादि नवम्यान्तिथावारभ्य नव वर्षाणि यावत् प्रतिशुक्लनम्यां पिष्टेतरभोजननिवृत्ति- व्रतमिति सङ्कल्पे विशेषः । सर्व्वकामप्रदगौरी- तोषः फलम् ।” इति तिथितत्त्वम् ॥ श्रीराम- नवमीव्यवस्था तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ इयं दुर्गा- तिथिः । तत्र तस्याः पूजा कर्त्तव्या । यथा, -- ब्रह्मोवाच । “इयं देवी वरारोहा यातु शैलं हिमाचलम् । तत्र यूयं सुराः सर्व्वे गत्वा नन्दत माचिरम् ॥ नवम्याञ्च सदा पूज्या इयं देवी समाधिना । वरदा सर्व्वलोकानां भविष्यति न संशयः ॥ नवम्यां यश्च पिष्टाशी भविष्यति हि मानवः । नारी वा तस्य सम्पन्नं भविष्यति मनोगतम् ॥” इति वराहपुराणम् ॥ कार्त्तिकशुक्लनवम्यां जगद्धात्रीपूजाप्रमाणानि यथा, -- “प्रपूजयेज्जगद्धात्रीं कार्त्तिके शुक्लपक्षके । दिनोदये च मध्याह्ने सायाह्ने नवमेऽहनि ॥” इति मायातन्त्रे १७ पटलः ॥ “कुम्भराशिगते चन्द्रे नवम्यां कार्त्तिकस्य च । उषस्यर्द्धोदितो भानुर्द्दुर्गामाराध्य यत्नवान् ॥ पुत्त्रारोग्यधनं लेभे लोकसाक्षित्वमेव च । तां तिथिं प्राप्य मनुजः शनिभौमदिने यदि । प्रपूजयेन्महादुर्गां धर्म्मकामार्थमोक्षदाम् ॥” इति कात्यायनीतन्त्रे ७८ पटलः ॥

“कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु त्रेतायाः प्रथमेऽहनि । त्रिसन्ध्यं पूजयेद्देवीं दुर्गां सम्पत्प्रवृद्धये ॥” इत्युत्तरकामाख्यातन्त्रे ११ पटलः ॥ अथ नवमीजातफलम् । यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “विरोधकर्त्ता सुजनैरगम्यः परापकारार्थमतिः कुशीलः । आचारहीनः कृपणः कठोरः प्रसूतिकाले नवमी यदि स्यात् ॥” नवयौवना, स्त्री, (नवं यौवनं यस्याः ।) युवती । तत्पर्य्यायः । दिक्करी २ । इति हारावली । १५४ ॥ तालुनी ३ कुहेली ४ । इति शब्दमाला ॥ नवरङ्गं, क्ली, (नव रङ्गा यस्मात् ।) कायस्थ- मुख्यकुलीनानां पञ्चदानचतुर्ग्रहणात्मककुल- विशेषः । तद्यथा, -- “समाने प्रथमं दानं द्बितीयञ्च कनिष्ठके । षड्भ्रातरि तृतीयञ्च मध्यश्रेष्टे चतुर्थकम् ॥ तेओजे पञ्चमं दानं कुर्य्यादेतद्विधानतः । ग्रहणं जन्मनि समे कनिष्ठे च द्बितीयकम् ॥ तृतीयं जन्ममध्यांशे तेओजेऽपि चतुर्थकम् । नवरङ्गमिति प्रोक्तं मुख्यानां हि महागुणम् ॥” इति कुलाचार्य्यकारिका ॥ नवरत्नं, क्ली, (नवानां रत्नानां समाहारः ।) नवप्रकारमणयः । तद्यथा, -- “मुक्तामाणिक्यवैदूर्य्यगोमेदान् वज्रविद्रुमौ । पद्मरागं मरकतं नीलञ्चेति यथाक्रमात् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ (यथा च, -- “वज्रञ्च मौक्तिकञ्चैव माणिक्यं नीलमेव च । तथा मरकतं ज्ञेयं महारत्नानि पञ्चधा ॥ गोमेदः पद्मरागञ्च वैदूर्य्यञ्च प्रवालकम् । चत्वारि उपरत्नानि नवरत्नमिदं स्मृतम् ॥” “रत्नं गारुत्मतं पुष्पं रागो माणिक्यमेव च । इन्द्रनीलश्च गोमेदस्तथा वैदूर्य्यमित्यपि ॥ मौक्तिकं विद्रुमश्चेति रत्नान्युक्तानि वै नव ॥ रत्नं हीरा । गारुत्मतं पान्ना । माणिक्यं पद्म- रागः । इन्द्रनीलः नीला ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नवग्रहदोषशान्त्यै धार्य्याणि नव रत्नानि यथा, -- “वैदूर्य्यं धारयेत् सूर्य्ये नीलञ्च मृगलाञ्छने । आवनेयेऽपि माणिक्यं पद्मरागं शशाङ्कजे ॥ गुरौ मुक्तां भृगौ वज्रं शनौ नीलं विदुर्बुधाः । राहौ गोमेदकं धार्य्यं केतौ मरकतन्तथा ॥” इति दीपिका ॥ विक्रमादित्यराजसभास्थनवसंख्यकपण्डिताः । यथा, -- “धन्वन्तरिक्षपणकामरसिंहशङ्कु- वेतालभट्टधटकर्परकालिदासाः । ख्यातो वराहमिहिरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य ॥” इति नवरत्नम् ॥ नव श्लोकाः । यथा, -- “मित्रमर्थी तथा नीतिर्धर्म्मकार्पण्यमूर्खकाः ।

पृष्ठ २/८४०

स्त्रीणां विद्वान् तथोत्खातान् नवरत्नमिदं क्रमात् ॥ मित्रं स्वच्छतया रिपुं नयबलैर्लुब्धं धनैरीश्वरं कार्य्येण द्विजमादरेण युवतीं प्रेम्णा समै- र्बान्धवान् । अत्युग्रं स्तुतिभिर्गुरुं प्रणतिभिर्मूर्खं कथाभिर्बुधं विद्याभी रसिकं रसेन सकलं शीलेन कुर्य्याद्- वशम् ॥ १ ॥ अर्थी लाघवमुच्छ्रितो निपतनं कामातुरो लाञ्छनं लुब्धोऽकीर्त्तिमसङ्गरः परिभवं दुष्टोऽन्य दोषे रतिम् । निःस्वो वञ्चनमुन्मना विकलतां शोकाकुलः संशयं दुर्वागप्रियतां दुरोदरवशः प्राप्नोति कष्टं मुहुः ॥ २ ॥ नीतिर्भूमिभुजां नतिर्गुणवतां ह्नीरङ्गनानां धृति- र्दम्पत्योः शिशवो गृहस्य कविता बुद्धेः प्रसादो गिराम् । लावण्यं वपुषः स्मृतिः सुमनसां शान्तिर्द्विजस्य क्षमा शक्तस्य द्रविणं गृहाश्रमवतां स्वास्थ्यं सतां मण्डनम् ॥ ३ ॥ धर्म्मः प्रागेव चिन्त्यः सचिवमतिगतिर्भावनीया सदैव ज्ञेयं लोकानुवृत्तं वरचरनयनैर्मण्डलं वीक्ष- णीयम् । प्रच्छाद्यौ रागरोषौ मृदुपरुषगुणौ योजनीयौ च काले आत्मा यत्नेन रक्ष्यो रणशिरसि पुनः सोऽपि नापेक्षणीयः ॥ ४ ॥ कार्पण्येन यशः क्रुधा गुणचयो दम्भेन सत्यं क्षुधा मर्य्यादा व्यसनैर्धनानि विपदा स्थैर्य्यं प्रमादै- र्द्विजः । पैशुन्येन कुलं मदेन विनयो दुश्चेष्टया पौरुषं दारिद्र्येण जनादरो ममतया चात्मप्रकाशो हतः ॥ ५ ॥ मूर्खो शान्तस्तपस्वी क्षितिपतिरलसो मत्सरो धर्म्मशीलो दुःस्थो मानी गृहस्थः प्रभुरतिकृपणः शास्त्र- विद्धर्म्महीनः । आज्ञाहीनो नरेन्द्रः शुचिरपि सततं यः परा- न्नोपभोगी वृद्धो रोगी दरिद्रः स च युवतिपतिर्धिग्विडम्ब- प्रकारम् ॥ ६ ॥ स्त्रीणां यौवनमर्थिनामनुगमो राज्ञां प्रतापः सतां सत्यं स्वल्पधनस्य सञ्चितिरसद्वृत्तस्य वाग्- डम्बरः । साचारस्य मनोदमः परिणतेर्विद्या कुलस्यैकता सेवाया धनमुन्नतेर्गुणचयः शान्तेर्विवेको बलम् ॥ ७ ॥

विद्बान् संसदि पाक्षिकः परवशो मानी दरिद्रो गृही वित्ताढ्यः कृपणः सुखी परवशो वृद्धो न तीर्थाश्रितः । राजा दुःसचिवः प्रियः कुलभवो मूर्खः पुमां- स्त्रीजितः वेदान्ती हतसत्क्रियः किमपरं हास्यास्पदं भूतले ॥ ८ ॥ उत्खातान् प्रतिरोपयन् कुसुमितांश्चिन्वन् शिशून् वर्द्धयन् प्रोत्तुङ्गान् नमयन् नतान् समुदयन् विश्लेषयन् संहतान् । तीव्रान् कण्टकिनो बहिर्नियमयन् ग्लानान् मुद्दुः सेचयन् मालाकार इव प्रयोगनिपुणो राजा चिरं नन्दतु ॥ ९ ॥) नवरात्रं, क्ली, (नवानां रात्रीणां समाहारः । तत् साधनत्वेनास्त्यस्येति अच् ।) आश्विनशुक्ल- प्रतिपदादिनवमीपर्य्यन्तनवदिनकर्त्तव्यदुर्गाव्रत- विशेषः । तस्यारम्भः । देवीपुराणे डामरतन्त्रे च देवीवचः । “अमायुक्ता न कर्त्तव्या प्रतिपत् पूजने मम । मुहूर्त्तमात्रा कर्त्तव्या द्वितीयादिगुणान्विता ॥” मार्कण्डेयदेवीपुराणयोः । “पूर्ब्बविद्धा तु या शुक्ला भवेत् प्रतिपदाश्विनी । नवरात्रव्रतं तस्यां न कार्य्यं शुभमिच्छता ॥” अत्रोपवासादिकमुक्तं हेमाद्रौ भविष्ये । “एवञ्च विन्ध्यवासिन्यां नवरात्रोपवासतः । एकभक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च ॥ पूजनीया जनैर्देवी स्थाने स्थाने पुरे पुरे । स्नातैः समुदितैर्हृष्टैर्ब्राह्मणैः क्षत्त्रियैर्नृपैः ॥ वैश्यैः शूद्रैर्भक्तियुक्तैर्म्लेच्छैरन्यैश्च मानवैः ॥” मदनरत्ने देवीपुराणेऽपि । “कन्यासंस्थे रवौ शक्र ! शुक्लामारभ्य नन्दिकाम् । अपाशी ह्यथवैकाशी नक्ताशी वाथ वाय्वदः ॥ भूमौ शयीत चामन्त्र्य कुमारीर्भोजयेन्मुदा । वस्त्रालङ्कारदानैश्च सन्तोष्याः प्रतिवासरम् ॥ बलिञ्च प्रत्यहं दद्यादोदनं मांसमाषवत् । त्रिकालं पूजयेद्देवीं जपस्तोत्रपरायणः ॥” स्कान्दे । “मासि चाश्वयुजे शुक्ले नवरात्रे विशेषतः । संपूज्य नवदुर्गाञ्च नक्तं कुर्य्यात् समाहितः ॥ नवरात्राभिधं कर्म्म नक्तव्रतमिदं स्मृतम् । तिथिवृद्ध्वौ तिथिह्रासे नवरात्रमपार्थकम् ॥ अष्टरात्रे न दोषोऽयं नवरात्रतिथिक्षयः ॥” * ॥ तत्र पूजाविधिः । सा च जयन्तीत्यादिमन्त्रेण नवाक्षरेण वा कार्य्या । यथा । सङ्कल्पं विधाय घटं संस्थाप्य तत्र देवीमावाह्य षोडशोपचारैः पूजयित्वा माषभक्तवलिं कुष्माण्डादिबलिं वा निवेदयेत् ॥ * ॥ ततः कुमारीपूजा । यदुक्तं हेमाद्रौ स्कान्दे । “एकैकां पूजयेत् कन्यामेकवृद्ध्या तथैव च ।

द्विगुणं त्रिगुणं वापि प्रत्येकं नवकन्तु वा ॥” तथा, -- “नवभिर्लभते भूमिमैश्वर्य्यं द्विगुणेन तु । एकवृद्ध्या लभेत् क्षेममेकैकेन श्रियं लभेत् ॥” अथ कुमारीनिर्णयः । “एकवर्षा तु या कन्या पूजार्थे तां विवर्ज्जयेत् । गन्धपुष्पफलादीनां प्रीतिस्तस्या न विद्यते ॥” तेन द्विवर्षमारभ्य दशवर्षपर्य्यन्तम् । कुमारिका १ त्रिमूर्त्तिः २ कल्याणी ३ रोहिणी ४ काली ५ चण्डिका ६ शाम्भवी ७ दुर्गा ८ सुभद्रा ९ इति नवनामभिस्ताः पूजनीयाः । आसामावाहन- मन्त्रः । यथा, -- “मन्त्राक्षरमयीं लक्ष्मीं मातॄणां रूपधारिणीम् । नवदुर्गात्मिकां साक्षात् कन्यामावाहयाम्यहम् ॥ एवमभ्यर्च्चनं कुर्य्यात् कुमारीणां प्रयत्नतः । कञ्चुकैश्चैव वस्त्रैश्च गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ नानाविधैर्भक्ष्यभोज्यैर्भोजयेत् पायसादिभिः ॥” तासां त्याज्यत्वमाह । “ग्रन्थिस्फुटितशीर्णाङ्गीं रक्तपूयव्रणाङ्किताम् । जात्यन्धां केकरां काणीं कुरूपां तनुरोमशाम् । सन्त्यजेद्रोगिणीं कन्यां दासीगर्भसमुद्भवाम् ॥” तासां जातिविशेषे फलविशेषो यथा, -- “ब्राह्मणीं सर्व्वकार्य्ये च जयार्थे नृपवंशजाम् । लाभार्थे वैश्यवंशोत्थां सुतार्थे शूद्रवंशजाम् ॥ दारुणे चान्त्यजातानां पूजयेद्विधिना नरः ॥” अत्र वेदचण्डीपाठ उक्तः । रुद्रयामले । “एवं चतुर्व्वेदविदो विप्रान् सर्व्वान् प्रसादयेत् । तेषाञ्च वरणं कार्य्यं वेदपारायणाय वै ॥” तथा, -- “एकोत्तराभिवृद्ध्या तु नवमीं यावदेव हि । चण्डीपाठं जपेच्चैव जापयेद्वा विधानतः ॥” * ॥ अत्राश्ववतोऽश्वपूजनमुक्तम् । मदनरत्ने देवी- पुराणे । “अश्वयुक्शुक्लप्रतिपत्स्वातियोगे शुभे दिने । पूर्ब्बमुच्चैःश्रवा नाम प्रथमं श्रियमाहरत् ॥ तस्मात् साश्वैर्नरैस्तत्र पूज्योऽसौ श्रद्धया सह । पूजनीयाश्च तुरगा नवमीं यावदेव हि ॥ शान्तिः स्वस्त्ययनं कार्य्यं तथा तेषां दिने दिने । धान्यं भल्लातकं कुष्ठं वचा सिद्धार्थकास्तथा ॥ पञ्चवर्णेन सूत्रेण ग्रन्थिन्तेषान्तु बन्धयेत् । वायव्यैर्वारुणैः सौरैः शाक्रैमैन्त्रैः सवैष्णवैः ॥ वैश्वदेवैस्तथाग्नेयैर्होमः कार्य्यो दिने दिने ॥” तत्र गजपूजापि । कल्पतरौ । “ज्येष्ठायोगे पुरा तत्र गजाश्चाष्टौ महाबलाः । पृथिवीमवहन् पूर्ब्बं सशैलवनकाननाम् ॥ कुमुदैरावतौ पद्मः पुष्पदन्तोऽथ वामनः । सुप्रतीकोऽञ्जनो नीलस्तस्मात्तांस्तत्र पूजयेत् ॥” अथ प्रतिपदादिषु विशेषो दुर्गाभक्तितरङ्गिण्यां भविष्ये । “केशसंस्कारद्रव्याणि प्रदद्यात् प्रतिपद्दिने । पक्वतैलं द्वितीयायां केशसंयमहेतवे ॥ दर्पणञ्च तृतीयायां सिन्दूरालक्तकन्तथा ।

पृष्ठ २/८४१

मधुपर्कं चतुर्थ्यान्तु तिलकं नेत्रमण्डनम् ॥ पञ्चम्यामङ्गरागञ्च शक्त्यालङ्करणानि च । षष्ठ्यां विल्वतरौ बोधं सायंसन्ध्यासु कारयेत् ॥ सप्तम्यां प्रातरानीय गृहमध्ये प्रवेशयेत् । उपोषणमथाष्टम्यामात्म्यशक्त्या तु पूजनम् ॥ नवम्यामुग्रचण्डायाः पूजां कुर्य्याद्बलिन्तथा । संपूज्योपोषणं कुर्य्यात् दशम्यां शावरोत्सवैः ॥ अनेन विधिना यस्तु देवीं प्रीणयते नरः । स्कन्दवत् पालयेद्देवी तं पुत्त्रधनकीर्त्तिभिः ॥” आश्विनशुक्लपक्षे मूलनक्षत्रे सरस्वतीस्थापनम् । यथोक्तं निर्णयामृते देवीपुराणे । “मूलेषु स्थापनं देव्याः पूर्ब्बाषाढासु पूजनम् । उत्तरासु बलिं दद्यात् श्रवणेन विसर्ज्जयेत् ॥” रुद्रयामलेऽपि । “मूलऋक्षे सुराधीश पूजनीयां सरस्वतीम् । पूजयेत् प्रत्यहं देव यावद्वैष्णवमृक्षकम् ॥ नाध्यापयेन्न च लिखेन्नाधीयीत कदाचन । पुस्तके स्थापिते देवि ! विद्याकामो द्बिजोत्तमः ॥” स्त्रीणाञ्च नवरात्रे ताम्बूलचर्व्वणादिकं न निषिद्धम् । तदुक्तं व्रतहेमाद्रौ गारुडे । “गन्धालङ्कारताम्बूलपुष्पमालानुलेपनम् । उपवासे न दुष्यन्ति दन्तधावनमञ्जनम् ॥” एतत् सभर्तृकोपवासविषयम् ॥ * ॥ हेमाद्रौ । आश्विनमाघचैत्रश्रावणमासचतुष्टये कृष्णा- ष्टम्यादिपञ्चदशरात्रव्रतमभिधाय । अथवा नव- रात्रञ्च सप्तपञ्चत्रिकं दिवा । इत्यक्तम् । देवी- पुराणे । “नवरात्रव्रतेऽशक्तस्त्रिरात्रञ्चैकरात्रकम् । व्रतञ्चरति यो भक्तस्तस्मै दास्यामि वाञ्छितम् ॥” * (यथाच देवीभागवते । ३ । २६ -- २७ । “शृणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि नवरात्रव्रतं शुभम् । शरत्काले विशेषेण कर्त्तव्यं विधिपूर्ब्बकम् ॥ वसन्ते च प्रकर्त्तव्यं तथैव प्रेमपूर्ब्बकम् । द्बावृतू यमदंष्ट्राख्यौ नूनं सर्व्वजनेषु वै ॥ शरद्वसन्तनामानौ दुर्गमौ प्राणिनामिह । तस्माद्यत्नादिदं कार्य्यं सर्व्वत्र शुभमिच्छता ॥ द्वावेव सुमहाघोरावृतू रोगकरौ नृणाम् । वसन्तशरदावेव जननाशकरावुभौ ॥ तस्मात्तत्र प्रकर्त्तव्यं चण्डिकापूजनं बुधैः । चैत्राश्विने शुभे मासे भक्तिपूर्ब्बं नराधिप ! ॥ अमावस्याञ्च सम्प्राप्य सम्भारं कल्पयेच्छुभम् । हविष्यञ्चाशनं कार्य्यमेकभुक्तन्तु तद्दिने ॥ मण्डपस्तु प्रकर्त्तव्यः समे देशे शुभे स्थले । हस्तषोडशमानेन स्तम्भध्वजसमन्वितः ॥ गौरमृद्गोमयाभ्याञ्च लेपनं कारयेत्ततः । तन्मध्ये वेदिका शुभ्रा कर्त्तव्या च समा स्थिरा ॥ चतुर्हस्ता च हस्तोच्छ्रा पीठार्थं स्थानमुत्तमम् । तोरणानि विचित्राणि वितानञ्च प्रकल्पयेत् ॥ रात्रौ द्बिजानथामन्त्र्य देवीतत्त्वविशारदान् । आचारनिरतान् दान्तान् वेदवेदाङ्गपारगान् ॥ प्रतिपद्दिवसे कार्य्यं प्रातःस्नानं विधानतः । नद्यां नदे तडागे वा वाप्यां कूपे गृहेऽथ वा ॥

प्रातर्न्नित्यं पुरः कृत्वा द्विजानां वरणं ततः । अर्ध्यपाद्यादिकं सर्व्वं कर्त्तव्यं मधुपूर्ब्बकम् ॥ वस्त्रालङ्करणादीनि देयानि च स्वशक्तितः । वित्तशाठ्यं न कर्त्तव्यं विभवे सति कर्हिचित् ॥ विप्रैः सन्तोषितैः कार्य्यं सम्पूर्णं सर्व्वथा भवेत् । नव पञ्च त्रयश्चैको देव्याः पाठे द्विजाः स्मृताः ॥ वरयेद्ब्राह्मणं शान्तं पारायणकृते तदा । स्वस्तिवाचनकं कार्य्यं वेदमन्त्रविधानतः ॥ वेद्यां सिंहासनं स्थाप्य क्षौमवस्त्रसमन्वितम् । तत्र स्थाप्याम्बिका देवी चतुर्हस्तायुधान्विता ॥ रत्नभूषणसंयुक्ता मुक्ताहारविराजिता । दिव्याम्बरधरा सौम्या सर्व्वलक्षणसंयुता ॥ शङ्खचक्रगदापद्मधरा सिंहे स्थिता शिवा । अष्टादशभुजा वापि प्रतिष्ठाप्या सनातनी ॥ अर्च्चाभावे तथा यन्त्रं नवार्णमन्त्रसंयुतम् । स्थापयेत् पीठपूजार्थं कलसं तत्र पार्श्वतः ॥ पञ्चपल्लवसंयुक्तं वेदमन्त्रैः सुसंस्कृतम् । सुतीर्थजलसम्पूर्णं हेमरत्नैः समन्वितम् ॥ पार्श्वे पूजार्थसम्भारान् परिकल्प्य समन्ततः । गीतवादित्रनिर्घोषान् कारयेन्मङ्गलाय वै ॥ तिथौ हस्तान्वितायाञ्च नन्दायां पूजनं वरम् । प्रथमे दिवसे राजन् ! विधिवत् कामदं नृणाम् ॥ नियमं प्रथमं कृत्वा पश्चात् पूजां समाचरेत् । उपवासेन नक्तेन चैकभक्तेन वा पुनः ॥ करिष्यामि व्रतं मातर्नवरात्रमनुत्तमम् । साहाय्यं कुरु मे देवि ! जगदम्ब ! ममाखिलम् ॥ यथाशक्ति प्रकर्त्तव्यो नियमो व्रतहेतवे । पश्चात् पूजा प्रकर्त्तव्या विधिवन्मन्त्रपूर्ब्बकम् ॥ चन्दनागुरुकर्पूरैः कुसुमैश्च सुगन्धिभिः । मन्दारकरजाशोकचम्पकैः करवीरकैः ॥ मालतीब्रह्मकापुष्पैस्तथाबिल्वदलैः शुभैः । पूजयेज्जगतां धात्रीं धूपैर्दीपैर्व्विधानतः ॥ फलैर्नानाविधैरर्घ्यं प्रदातव्यञ्च तत्र वै । नारिकेलैर्मातुलिङ्गैर्दाडिमीकदलीफलैः ॥ नारङ्गैः पनसैश्चैव तथा पूर्णफलैः शुभैः । अन्नदानं प्रकर्त्तव्यं भक्तिपूर्ब्बं नराधिप ! ॥ नैवेद्यानि विचित्राणि सर्व्वान्नसंयुतानि च । ओदनं पायसञ्चैव पूपांश्च वटकांस्तथा ॥ मांसाशनं ये कुर्व्वन्ति तैः कार्य्यं पशुहिंसनम् । महिषाजवराहाणां बलिदानं विशिष्यते ॥ देव्यग्रे निहता यान्ति पशवः स्वर्गमव्ययम् । न हिंसा पशुजा तत्र निघ्नतां तत्कृतेऽनघ ! ॥ अहिंसा याज्ञिकी प्रोक्ता सर्व्वशास्त्रविनिर्णये । देवतार्थे विसृष्टानां पशूनां स्वर्गतिर्ध्रुवा ॥ होमार्थञ्चैव कर्त्तव्यं कुण्डञ्चैव त्रिकोणकम् । स्थण्डिलं वा प्रकर्त्तव्यं त्रिकोणं मानतः शुभम् ॥ त्रिकालं पूजनं नित्यं नानाद्रव्यैर्म्मनोहरैः । गीतवादित्रनृत्यैश्च कर्त्तव्यश्च महोत्सवः ॥ नित्यं भूमौ च शयनं कुमारीणाञ्च पूजनम् । वस्त्रालङ्करणैर्द्दिव्यैर्भोजनैश्च सुधामयैः ॥ एकैकां पूजयेन्नित्यमेकवृद्ध्या तथा पुनः । द्बिगुणं त्रिगुणं वापि प्रत्येकं नवकञ्च वा ॥

विभवस्यानुसारेण कर्त्तव्यं पूजनं किल । वित्तशाव्यं न कर्त्तव्यं राजञ्छक्तिमखे सदा ॥ एकवर्षा न कर्त्तव्या कन्या पूजाविधौ नृप ! । परमज्ञा तु भोगानां गन्धादीनाञ्च बालिका ॥ कुमारिका तु सा प्रोक्ता द्बिवर्षा या भवेदिह । त्रिमूर्त्तिश्च त्रिवर्षा च कल्याणी चतुरब्दिका ॥ रोहिणी पञ्चवर्षा च षड्वर्षा कालिका स्मृता । चण्डिका सप्तवर्षा स्यादष्ठवर्षा च शाम्भवी ॥ नववर्षा भवेद्दुर्गा सुभद्रा दशवार्षिकी । अत ऊर्द्ध्वं न कर्त्तव्या सर्व्वकार्य्यविगर्हिता ॥ एभिश्च नामभिः पूजा कर्त्तव्या विधिसंयुता । तासां फलानि वक्ष्यामि नवानां पूजने सदा ॥ कुमारी पूजिता कुर्य्याद्दुःखदारिद्र्यनाशनम् । शत्रुक्षयं धनायुष्यबलवृद्धिं करोति वै । त्रिमूर्त्तिपूजनादायुस्त्रिवर्गस्य फलं भवेत् । धनधान्यागमश्चैव पुत्त्रपौत्त्रादिवृद्धयः ॥ विद्यार्थी विजयार्थी च राज्यार्थी यश्च पार्थिवः । सुखार्थी पूजयेन्नूनं कल्याणीं सर्व्वकामदाम् ॥ रोहिणीं रोगनाशाय पूजयेद्बिधिवन्नरः । कालिकां शत्रुनाशार्थं पूजयेद्भक्तिपूर्ब्बकम् ॥ ऐश्वर्य्यधनकामश्च चण्डिकां परिपूजयेत् । पूजयेच्छाम्भवीं नित्यं नृप ! संमोहनाय च ॥ दुःखदारिद्र्यनाशाय संग्रामे विजयाय च । क्रूरशत्रुविनाशार्थं तथोग्रकर्म्मसाधने ॥ दुर्गाञ्च पूजयेद्भक्त्या परलोकसुखाय च । वाञ्छितार्थस्य सिद्ध्यर्थं सुभद्रां पूजयेत् सदा ॥ श्रीरस्त्विति च मन्त्रेण पूजयेद्भक्तितत्परः । श्रीयुक्तमन्त्रैरथवा बीजमन्त्रैरथापि वा ॥ कुमारस्य च तत्त्वानि या सृजत्यपि लीलया । कादीनपि च देवांस्तां कुमार्रां पूजयाम्यहम् ॥ सत्त्वादिभिस्त्रिमूर्त्तिर्या तैर्हि नानास्वरूपिणी । त्रिकालव्यापिनी शक्तिस्त्रिमूर्त्तिं पूजयाम्यहम् ॥ कल्याणकारिणी नित्यं भक्तानां पूजितानिशम् । पूजयामि च तां भक्त्या कल्याणीं सर्व्वकामदाम् ॥ रोहयन्ती च बीजानि प्राग्जन्मसञ्चितानि वै । या देवी सर्व्वभूतानां रोहिणीं पूजयाम्यहम् ॥ काली कालयते सर्व्वं ब्रह्माण्डं सचराचरम् । कल्पान्तसमये या तां कालिकां पूजयाम्यहम् ॥ चण्डिकां चण्डरूपाञ्च चण्डमुण्डविनाशिनीम् । तां चण्डपापहरिणीं चण्डिकां पूजयाम्यहम् ॥ अकारणात् समुत्पत्तिर्यन्मयैः परिकीर्त्तिता । यस्यास्तां सुखदां देवीं शाम्भवीं पूजयाम्यहम् ॥ दुर्गा त्रायति भक्तं या सदा दुर्गार्त्तिनाशिनी । दुर्ज्ञेया सर्व्वदेवानां तां दुर्गां पूजयाम्यहम् ॥ सुभद्राणि च भक्तानां कुरुते पूजिता सदा । अभद्रनाशिनीं देवीं सुभद्रां पूजयाम्यहम् ॥ एभिर्म्मन्त्रैः पूजनीयाः कन्यकाः सर्व्वदा बुधैः । वस्त्रालङ्करणैर्माल्यैर्गन्धैरुच्चावचैरपि ॥” “हीनाङ्गीं वर्ज्जयेत् कन्यां कुष्ठयुक्तां व्रणाङ्किताम् । गन्धस्फुरितहीनाङ्गीं विलासकुलसम्भवाम् ॥ जात्यन्धां केकरां काणीं कुरूपां बहुरोमशाम् । सन्त्यजेद्रोगिणीं कन्यां रक्तपुष्पादिनाङ्किताम् ॥

पृष्ठ २/८४२

दासीगर्भसमुद्भूतां गोलकां कन्यकोद्भवाम् । वर्ज्जनीयाः सदा चैताः सर्व्वपूजादिकर्म्मसु ॥ अरोगिणीं सुरूपाङ्गीं सुन्दरीं व्रणवर्ज्जिताम् । एकवंशसमुद्भूतां कन्यां सम्यक् प्रपूजयेत् ॥ ब्राह्मणी सर्व्वकार्य्येषु जयार्थे नृपवंशजा । लाभार्भे वैश्यवंशोत्था क्षेमे च शूद्रवंशजा ॥ ब्राह्मणैर्ब्रह्मजाः पूज्याः राजन्यैर्ब्रह्मक्षत्त्रजाः । वैश्यैस्त्रिवर्गजाः पूज्याश्चतस्रः पादसम्भवैः ॥ कांरुभिश्चैव वंशोत्था यथायोग्यं प्रपूजयेत् । नवरात्रविधानेन भक्तिपूर्ब्बं सदैव हि ॥ अशक्तो नियतं पूजां कर्त्तुं चेन्नवरात्रके । अष्टम्याञ्च विशेषेण कर्त्तव्यं पूजनं सदा ॥ पुराष्टम्यां भद्रकाली दक्षयज्ञविनाशिनी । प्रादुर्भूता महाघोरा योगिनीकोटिभिः सह ॥ अतोऽष्टम्यां विशेषेण कर्त्तव्यं पूजनं सदा । नानाविधोपहारैश्च गन्धमाल्यानुलेपनैः ॥ पायसैरामिषैर्होमैर्ब्राह्मणानाञ्च भोजनैः । फलपुष्पोपहारैश्च तोषयेज्जगदम्बिकाम् ॥ उपवासे ह्यशक्तानां नवरात्रव्रते पुनः । उपोषणत्रयं प्रोक्तं यथोक्तं फलदं नृप ! ॥ सप्तम्याञ्च तथाष्टम्यां नवम्यां भक्तिभावतः । त्रिरात्रकरणात् सर्व्वं फलं भवति पूजनात् ॥ सम्पूर्णं तद्व्रतं प्रोक्तं विप्राणाञ्चैव भोजनैः । व्रतानि यानि चान्यानि दानानि विविधानि च ॥ नवरात्रव्रतस्यास्य नैव तुल्यानि भूतले । धनधान्यप्रदं नित्यं सुखसन्तानवृद्धिदम् ॥ आयुरारोग्यदञ्चैव स्वर्गदं मोक्षदं तथा । विद्यार्थी वा धनार्थी वा पुत्त्रार्थी वा भवेन्नरः । तेनेदं विधिवत् कार्य्यं व्रतं सौभाग्यदं शिवम् ॥ विद्यार्थी सर्व्वविद्यां वै प्राप्नोति व्रतसाधनात् । राज्यभ्रष्टो नृपो राज्यं समवाप्नोति सर्व्वथा ॥ पूर्ब्बजन्मनि यैर्नूनं न कृतं व्रतमुत्तमम् । ते व्याधिनो दरिद्राश्च भवन्ति पुत्त्रवर्ज्जिताः ॥ बन्ध्या च या भवेन्नारी विधवा धनवर्ज्जिता । अनुमा तत्र कर्त्तव्या नेयं कृतवती व्रतम् ॥ नवरात्रव्रतं प्रोक्तं न कृतं येन भूतले । स कथं विभवं प्राप्य मोदतेऽत्र तथा दिवि ॥ रक्तचन्दनसंमिश्रैः कोमलैर्विल्वपत्रकैः । भवानी पूजिता येन स भवेन्नृपतिः क्षितौ ॥” * ॥) अथ नवरात्रपारणानिर्णयः । सा च दशम्यां कार्य्या ॥ * ॥ दशम्यां विशेषस्तु भार्गवार्च्चन- दीपिकायां भविष्ये । “शमीयुक्तं जगन्नाथं भक्तानामभयङ्करम् । अर्च्चयित्वा शमीवृक्षमर्च्चयेच्च ततः पुनः ॥” शमीमन्त्रः । स्कान्दे हेमाद्रौ गोपथब्राह्मणे । “अमङ्गलानां शमनीं शमनीं दुष्कृतस्य च । दुःस्वप्ननाशिनीं धन्यां प्रपद्येऽहं शमीं शुभाम् ॥” तथा भविष्ये । “शमी शमयते पापं शमी शत्रुविनाशिनी । अर्ज्जुनस्य धनुर्द्धारी रामस्य प्रियवादिनी ॥ करिप्यमाणा या यात्रा यथाकालं सुखं मया । तत्र निर्व्विव्नकत्रीं त्वं भव श्रीरामपूजिते ॥”

अथ बलनीराजनम् । कल्परत्ने । तत्र मन्त्रः । “चतुरङ्गं बलं मह्यं निरनिष्टं व्रजत्विह । सर्व्वत्र विजयो मेऽस्तु त्वत्प्रसादात् सुरेश्वरि ! ॥” गौडनिबन्धे ज्योतिषे । “कृत्वा नीराजनं राजा बलवृद्ध्यै यथाक्रमम् । शोभनं खञ्जनं पश्येत् जलगोष्ठस्य सन्निधौ ॥” इति निर्णयसिन्धुः ॥ नवरात्रिकं, क्ली, (नवरात्रेण निर्वृत्तम् । नव- रात्र + “तेन निर्वृत्तम् ।” ५ । १ । ७९ । इति ठक् ।) नवरात्रम् । यथा, भविष्योत्तरे । “आश्विने शुक्लपक्षे तु कर्त्तव्यं नवरात्रिकम् । प्रतिपदादिक्रमेणैव यावच्च नवमी भवेत् ॥” नववधूः, स्त्री, (नवा नूतना वधूः ।) नवोढा । नवीना भार्य्या । यथा, -- “असम्भवद्घनरसा शतालिगणसेविता । करं न सहते राजन् ! भूमिर्न्नववधूरिव ॥” इति द्व्यर्थकाव्यम् ॥ * ॥ नववध्वागमनदिनं यथा । तत्र अष्टमदशम- द्बादशषष्ठचतुर्थवर्षाणि निषिद्धानि । (यदुक्तं ज्योतिषे । “श्वश्रुं हन्त्यष्टमे वर्षे श्वशुरञ्च दशाब्दिके । संप्राप्तें द्वादशे वर्षे पतिं हन्ति द्विरागमे ॥ विवाहमासि प्रथमं वध्वा नागमनं यदि । तदा सर्व्वमिदं चिन्त्यं युग्माब्दादि विचक्षणैः ॥”) मासा मार्गफाल्गुनवैशाखा विहिताः । पक्षः शुक्लः । विहितनक्षत्राणि पुष्यस्वातीहस्ताधनि- ष्ठोत्तराषाढोत्तरफल्गुन्युत्तरभाद्रपदारेवतीमृग- शिरोरोहिणीपुनर्व्वसुपूर्ब्बाषाढाः । वाराः बृह- स्पतिबुधशुक्रसोमानाम् । तिथयो यात्राप्रकर- णोक्ताः । त्र्यहस्पर्शवारवेलादिक्शूलादीन् परि- त्यज्य ताराचन्द्रशुद्धौ कालशुचौ च कार्य्यम् ॥ इति ज्योतिषम् ॥ अपि च । “स्वातीमूलपुनर्व्वसूत्तरकराश्चित्रानुराथाश्विनी रोहिण्यः श्रवणा द्बिरागमविधौ पुष्या धनिष्ठा तथा । भर्त्तुर्गोचरशोभने दिनपतौ काले पुनः शोभने कुम्भाजालिरवौ शुभे शुभतिथौ वारादियात्रो- दिते ॥ वैशाखे मार्गशीर्षे हि फाल्गुने हि शुभे रवौ । नववध्वागमं कुर्य्यादन्यमासे विवर्ज्जयेत् ॥” इति मथुरेशचक्रवर्त्तिकृतसारसंग्रहः ॥ (अन्यद्द्विरागमनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) नववध्वागमनं, क्ली, (नववध्वा आगमनम् ।) नवोढायाः प्रथमपतिगृहगमनम् । तद्दिनं यथा, “स्त्रीशुद्ध्याजघटालिसंयुतरघौ काले विशुद्धे भृगुं सन्त्यज्य प्रतिलोमगं शुभदिने यात्राप्रवेशोचिते । त्यक्त्वाहस्तु निरंशकं नववधूयात्राप्रवेशौ पतिः कुर्य्यादेकपुरादिषु प्रतिभृगोर्नेच्छन्ति दोषं बुधाः ॥ एकग्रामे चतुःशाले दुर्भिक्षे राष्ट्रविप्लवे । पतिना नीयमानायाः पुरः शुक्रो न दुष्यति ॥” इति दीपिका ॥ अन्यत् नववधूशब्दे द्रष्टव्यम् ॥

नववरिका, स्त्री, (नवो वरोऽस्त्यस्या इति । नव- वर + ठन् ।) नवोढा । इति हारावली । १५४ ॥ नववल्लभं, क्ली, (नवानां नवीनानां वल्लभम् ।) दाहागुरु । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नवो वल्लभो यस्य ।) नवीनप्रिये, त्रि ॥ नववस्त्रं, क्ली, (नवं वस्त्रम् ।) नवीनवसनम् । नूतन कापड इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । अना- हतम् २ आहतम् ३ अहतम् ४ तन्त्रकम् ५ निष्प्रवाणि ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ नवा- म्बरम् ७ इत्यमरः । २ । ६ । ११२ ॥ अथ नववस्त्रपरिधानदिनम् । तत्र वाराः बुधबृहस्पतिशुक्राणाम् । नक्षत्राणि रोहिणीमृगशिरोमघानुराधाधनिष्ठापुष्यवि- शाखाहस्ताचित्रोत्तरफल्गुन्युत्तराषाढोत्तरभा- द्रपदाश्विनीस्वातीपुनर्व्वसुरेवत्यः ॥ “घनिष्ठा रोहिणी हस्ताविशाखा चोत्तरासु च । ज्येष्ठा पुनर्व्वसुस्वाती चित्राश्विनी च रेवती ॥” इति सारसंग्रहः ॥ अपि च । “धातानुराधवसुपुष्यविशाखहस्ता- चित्रोत्तराश्विपवनादितिरेवतीषु । जन्मर्क्षजीवबुधशुक्रदिनोत्सवादौ धार्य्यं नवं वसनमीश्वरविप्रतुष्टौ ॥ शीर्णं रवौ सततमम्बुभिरार्द्रमिन्दौ भौमे शुचं बुधदिने च भवेद्धनाय । ज्ञानाय मन्त्रिणि भृगौ प्रियसङ्गमाय मन्दे मराय च नवाम्बरधारणं स्यात् ॥” इति समयप्रदीपः ॥ नवशायकः, पुं, (नवविधः शायक इव ।) नवधा गोपादिजातिविशेषः । नवशाक इति भाषा ॥ यथा, पराशरसंहितायाम् । “गोपमाली तथा तैली तन्त्री मोदकवारजी । कुलालः कर्म्मकारश्च नापितो नवशायकाः ॥” नवसूतिका, स्त्री, (नवा सूतिः प्रसवो यस्याः । कप् ।) धेनुः । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ ॥ नूतन- प्रसवायाञ्च ॥ नवांशः, पुं, (नवमोऽंशः ।) मेषादिद्बादशलग्नानां नवभागः । यथा, दीपिकायाम् । “चराणां सत्रिकोणानां तच्चराद्या नवांशकाः ॥” “मेषकेशरिधनुषां मेषाद्यास्तु नवांशकाः । वृषकन्यामृगाणाञ्च मकरादिनवांशकाः ॥ तुलामिथुनकुम्भानां तूलाद्याः समुदाहृताः । कर्किवृश्चिकमीनानां कर्कटाद्या नवांशकाः ॥ स्वनवांशस्तु राशीनां वर्गोत्तम इति स्मृतः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (नवभागमात्रम् ॥) नवाङ्गा, स्त्री, (नवमिव अङ्गं यस्याः । टाप् ।) कर्क्कटशृङ्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नवविधेन द्रंव्येण अङ्गं यस्येति विग्रहे ।) पाचनविशेषे, क्ली । यथा, वैद्यके । “विश्वामृताब्दभूनिम्बैः पञ्चमूलीसमन्वितैः । कृतः कषायो हन्त्याशु वातपित्तोद्भवं ज्वरम् ॥”

पृष्ठ २/८४३

नवान्नं, क्ली, (नवं नूतनं अन्नम् ।) नूतनान्नम् । तन्निमित्तश्राद्धम् । यथा, -- वराह उवाच । “अकृत्वा यो नवान्नानि मम कर्म्मपरायणः । भुञ्जन्ति ये नवान्नानि परैः शक्तानि केन ह ॥ नाहं लोभेन चेच्छामि पुनर्भोगेन सुन्दरि ! । अवश्यमेव कर्त्तव्यं मम कर्म्मपरायणैः ॥ ततो भागवतो भूत्वा नवान्नं यो न कारयेत् । पितरस्तस्य नाश्नन्ति वर्षाणि दश पञ्च च ॥ अदत्त्वा यस्तु भुञ्जीत नवान्नानि कथञ्चन । न तस्य धर्म्मो विद्येत एवमेतन्न संशयः ॥ अन्यच्च ते प्रवक्ष्यामि येन तत्र प्रमुच्यते । प्रायश्चित्तं महाभागे ! मम भक्तसुखावहम् ॥ उपवासं त्रिरात्रन्तु तत एकेन वा पुनः । आकाशशयनं कृत्वा चतुर्थेऽहनि शुध्यति ॥ एवं तत्र विधिं कृत्वा उदिते च दिवाकरे । पञ्चगव्यं ततः पीत्वा शीध्रं सुच्येत किल्विषात् ॥ य एतेन विधानेन प्रायश्चित्तं समाचरेत् । सर्व्वसङ्गान् षरित्यज्य मम लोकाय गच्छति ॥” इति नवान्नभोक्षणापराधप्रायश्चित्तम् ॥ इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ तस्य निषिद्धदिनं यथा, -- “सूर्य्ये चैव विशाखगे स्मरतिथौ पापे त्रिजन्मा- न्विते नन्दामन्दमहीजकाव्यदिवसे पौषे मधौ कार्त्तिके । भेषूग्राहिशिवेषु विष्णुशयने कृष्णे शशिन्यष्टमे श्राद्धं भोजनकं नवान्नविहितं पुत्त्रार्थनाश- प्रदम् ॥” सूर्य्ये चैव विशाखगे मार्गशीर्षस्य विंशति- दण्डाधिकप्रथमदिनत्रयावस्थिते सूर्य्ये । स्मर- तिथौ त्रयोदश्याम् । पापे पञ्चमतारात्रये । उग्रः पूर्ब्बात्रयमघाभरण्यः । अहिरश्लेषा । शिव आर्द्रा । “ज्येष्ठाशेषार्द्धगे सूर्य्ये मृगनेत्रनिशात्मके । नवान्नैर्भोजनं श्राद्धं जन्मचन्द्रे तिथौ न च ॥ अश्लेषाकृत्तिकाज्येष्ठामूलाजपदकेषु च । भृगुभौमदिने रिक्ततिथौ नाद्यान्नवौदनम् ॥” तस्य विधिर्यथा, -- “प्राश्नीयाद्दधिसंयुक्तं नवं विप्राभिमन्त्रितम् ॥” दीपिकायाम् । “भेषूग्राहिशिवान्येषु विभौमशनिवासरे । अन्नप्राशनवत् कुर्य्यान्नवान्नफलभक्षणम् ॥” अधिकन्तु । “हस्ता स्वातिपुनर्व्वसू मृगशिरःपुष्यानुराधा तथा मूलायां श्रवणे च रेवतिधने चित्रामले वारुणे । ब्राह्मे शक्रविशाखयोश्च तुरगे सौम्येन्दुजीवाहके चन्द्रे शोभनतारके च शुभदं श्राद्धं नवान्नैः कृतम् ॥” भोजराजः । “ब्रह्मा विष्णुबृहस्पती शशधरो मार्त्तण्डपौष्णा- दिती

मैत्रे चैव विशाखवायुधनभे मूलाश्विवह्नौ तथा । शक्रे वारुण ऋक्षके शुभदिने श्राद्धं नवं शस्यते नन्दाभार्गवभूमिजेषु न भवेच्छ्राद्धं नवान्नो- द्भवम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ आश्विंनाधिकारे । “शुक्लपक्षे नवं धान्यं ज्ञात्वा पक्वं सुशोभनम् । गच्छेत् क्षेत्री विधानेन गीतवाद्यपुरःसरः ॥” इत्यादिना ब्रह्मपुराणेन श्राद्धविधानात् ॥ अपि च । “शरद्वसन्तयोः केचिन्नवयज्ञं प्रचक्षते । धान्यपाकवशादन्ये श्यामाको वनिनः स्मृतः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ नवाम्बरं, क्ली, (नवं नूतनमम्बरं वस्त्रम् ।) नूतन- वस्त्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११२ ॥ (यथा, समयप्रदीपे । “शीर्णं रवौ सततमम्बुभिरार्द्रमिन्दौ भौमे शुचं बुधदिने च भवेद्धनाय । ज्ञानाय मन्त्रिणि भृगौ प्रियसङ्गमाय मन्दे मराय च नवाम्बरधारणं स्यात् ॥”) नवार्च्चिः, [स्] पुं, (नव अर्च्चींषि यस्य ।) मङ्गलग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (क्ली, नवं नूतनं अर्च्चिः ।) नवशिखा ॥ (नव अर्च्चींषि इति विग्रहेण तु नवसंख्यककिरणार्थे बहु- वचनम् ॥) नवाहः, पुं, (नवं अहः । समासे टच् ।) नव- दिनम् । प्रतिपत्तिथिः । इति विश्वः ॥ नविका, स्त्री, (नवोऽस्त्यस्या इति । नव + ठन् + टाप् । नविं नवं कायति इति वा ।) नवशब्द- युक्ता । इति स्त्रीत्यप्रकरणे दुर्गादासः ॥ नवीनं, त्रि, (नवमेव । नव + “नवस्य न्वादेशो- त्नप्तनप्खाश्च प्रत्यया वक्तव्याः ।” ५ । ४ । २५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या खः न्वादेशश्च ।) नूतनम् । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ (यथाह गदाधरः । “गदाधरविनिर्म्मिता विविधदुर्गतर्काटबी नवीनपदवीमुदं वितनुतां सतां धीमताम् ॥”) नवोढा, स्त्री, (नवा नूतना ऊढा) नवविवाहिता । तत्पर्य्यायः । वधूः २ जनी ३ । इति जटाधरः ॥ नववरिका ४ दिक्करी ५ नवयौवना ६ । इति हारावली । १५४ ॥ मुग्धानायिकाभेदः । तस्या लक्षणं यथा । “लज्जाभयपराधीनरतिर्नवोढा ॥” तस्या उदाहरणं यथा, रसमञ्जर्य्याम् । “बलान्नीता पार्श्वं मुखमनुमुखं नैव कुरुते धुनानामूर्द्धानं क्षिपति वदनं चुम्बनविधौ । हृदि न्यस्तं हस्तं क्षिपति गमनारोपितमना नवोढा वोढारं रमयति च सन्तापयति च ॥” नवोदकं, क्ली, (नवमुदकम् ।) नूतनजलम् । यथा, मिताक्षरायां स्मृतिः । “काले नवोदकं शुद्धं न पातव्यञ्च तत् त्र्यहम् । अकाले तु दशाहानि पीत्वा नाद्यादहर्निशम् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥

तन्निमित्तकं श्राद्धं कर्त्तव्यम् । यथा, शातातपः । “नवोदके नवान्ने च गृहप्रच्छादने तथा । पितरः स्पृहयन्त्यन्नमष्टकासु मघासु च ॥ तस्माद्दद्यात् सदा युक्तो विद्बत्सु ब्राह्मणेषु च ॥ नवोदके वर्षोपक्रमे । आर्द्रागते रवाविति यावत् । ‘आर्द्रादितो विशाखान्तं रविचारेण वर्षति ।’ इति नव्यवर्द्धमानधृतात् ॥ ‘प्राविट्काले समायाते रौद्रऋक्षगते रवौ । नाडीवेधसमायोगे जलयोगं वदाम्यहम् ॥’ इति रुद्रयामलाच्च ॥ रौद्रमार्द्रा ॥ * ॥ नवोदकश्राद्धस्य सावकाश- त्वात् त्रयोदश्यादिकनिषेधमाह दीपिकायाम् । ‘त्रयोदशीं जन्मदिनञ्च नन्दां जन्मर्क्षतारां सितवासरञ्च । त्यक्त्वा हरीज्येन्दुकरान्त्यमैत्र- ध्रुवेषु च श्राद्धविधानमिष्टम् ॥’ सितवासरं शुक्रवारम् । ऋक्षं राशिः । हर्य्या- दयः श्रवणपुष्यमृगशिरोहस्तारेवत्यनुराधोत्तरा- त्रितयरोहिण्यः । कृष्णपक्षे चेन्नवोदकश्राद्ध- कालस्तदोभयोः श्राद्धयोस्तन्त्रात् सिद्धिः ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ नवोद्धृतं, क्ली, (नवमुद्धृतम् ।) नवनीतम् । इत्य- मरः । २ । ९ । ५२ ॥ नूतनोत्थिते, त्रि ॥ नव्यं, त्रि, (नूयते स्तूयते इति । नु स्तुतौ + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् । यद्वा, नव- मेव । “शाखादिभ्यो यत् ।” ५ । ३ । १०३ । इति स्वार्थे यत् ।) नूतनम् । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५५ । १६ । “नव्या नव्या युवतयो भवन्तीर्महद्देवानामसुर- त्वमेकम् ॥” स्तुत्यम् । यथा, ऋग्वेदे । ५ । १३ । ३ । “कया नो अग्न ऋतयन्नृतेन भुवो नवेदा उचथस्य नव्यः ॥”) क्ली, स्तुतिः । नु ल स्तुतौ भावे अल् नवशब्दात् स्वार्थे ये निष्पन्नः ॥ नव्यः, पुं, (नूयते इति । नु + यत् ।) रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ नशाकः, पुं, (नश्यतीति । नश नाशे + “आकः खजादेः स तु कित् ।” १ । २२३ । इति उणादि- कोषटीकाधृतसूत्रात् आकः ।) काकभेदः । इत्युणादिकोषः ॥ नशिता, [ऋ] त्रि, नाशाश्रयः । इति नशधातोः कर्त्तरि तृच्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ नश्यत्प्रसूतिका, स्त्री, (नश्यन्ती प्रसूतिः सन्तति- र्यस्याः । कप् । ततष्टाप् ।) मृतवत्सा । तत्- पर्य्यायः । नन्दुः २ मृतपुत्त्रिका ३ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १९५ ॥ नश्वरः, त्रि, (नश्यतीति । नश + “इण्नशजि- सर्त्तिभ्यः क्वरप् ।” ३ । २ । १६३ । इति क्वरप् ।) नाशप्रतियोगी । ध्वंसयोग्यः । इति नशधातोः कर्त्तरि वरप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (यथा, भागवते । ५ । १८ । ४ ।

पृष्ठ २/८४४

“वदन्ति विश्वं कवयः स्म नश्वरं पश्यन्ति चाध्यात्मविदो विपश्चितः । तथापि मुह्यन्ति तवाज मायया सुविस्मितं कृत्यमजं नतोऽस्मि तम् ॥”) नष्टः, त्रि, (नश + क्तः ।) अदर्शनविशिष्टः । तत्- पर्य्यायः । तिरोहितः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ११२ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३७८ । “नष्टं मृतमतिक्रान्तं नानु शोचन्ति पण्डिताः । पण्डितानाञ्च मूर्खाणां विशेषोऽयं यतः स्मृतः ॥” अधमः । यथा, चाणक्ये । ८० । “असन्तुष्टा द्विजा नष्टाः सन्तुष्टा इव पार्थिवाः । सलज्जा गणिका नष्टा निर्ल्लज्जास्तु कुलस्त्रियः ॥” प्रचलितः । यथा, हरिवंशे । १७४ । १२३ । “तृतीये तु मुहूर्त्ते सा नष्टा बाणपुरात् तदा । सखीप्रियं चिकीर्षन्ती पूजयन्ती तपोधनान् ॥” पलायितः । यथा, रत्नावल्याम् । “नष्टं वर्षवरैर्म्मनुष्यगणनाभावादपास्य त्रपाम् ॥” निष्फलः । यथा, मनुः । ३ । १८० । “नष्टं देवलके दत्तं अप्रतिष्ठन्तु बार्द्धुषौ ॥”) नाशाश्रयः । यथा । “योगो नष्टः परन्तपः ॥” इति श्रीभगवद्गीता ॥ नाशे, क्ली ॥ नष्टचन्द्रः, पुं, (नष्टो दुष्टश्चन्द्रः ।) सौरभाद्रस्यो- भयपक्षे चतुर्थ्यामुदितश्चन्द्रः । यथा, -- “नष्टश्चन्द्रो न दृश्यश्च भाद्रे मासि सितासिते । चतुर्थ्यामुदितोऽशुद्धः प्रतिषिद्धो मनीषिभिः ॥ चन्द्रस्तारापहरणं कलङ्कमतिदुष्करम् । तस्मै ददाति हे नन्द ! कामतो यदि पश्यति ॥ अकामतो नरो दृष्ट्वा मन्त्रपूतं जलं पिबेत् । तदा शुद्धो भवेत् सद्यो निष्कलङ्की महीतले ॥ ‘सिंहः प्रसेनमवधीत् सिंहो जाम्बवता हतः । सुकुमारक ! मारोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ॥’ इति मन्त्रेण पूतश्च जलं साधुः पिबेद्ध्रुवम् ॥ पुरा तारा गुरोः पत्नी नवयौवनसंयुता । रत्नभूषणभूषाढ्या रत्नसूक्ष्माम्बरा सती ॥ सुश्रोणी सुस्मिता रम्या सुन्दरी सुमनाहरा । अतीवकवरीरम्या मालतीमाल्यभूषिता ॥ सिन्दूरविन्दुना साकं चारुचन्दनविन्दुभिः । कस्तूरीविन्दुनाधश्च भालमध्यस्थलोज्ज्वला ॥ रत्नेन्द्रसारनिर्म्माणक्वणन्मञ्जीररञ्जिता । सुवक्रलोचना श्यामा सुचारुकज्जलोज्ज्वला ॥ सुचारुचारुमुक्ताभदन्तपङ्क्तिमनोहरा । रत्नकुण्डलयुग्मेन चारुगण्डस्थलोज्ज्वला ॥ कामिनीष्वतुला बाला गजेन्द्रमन्दगामिनी । सुकोमला चन्द्रमुखी कामाधारा च कामुकी ॥ स्वर्गमन्दाकिनीतीरे स्नाता स्निग्धाम्बरा वरा । ध्यायन्ती गुरुपादं सा स्वगृहं गमनोन्मुखी ॥ दृष्ट्वा तस्याश्च सर्व्वाङ्गमनङ्गवाणपीडितः । भाद्रे चतुर्थ्याञ्चन्द्रश्च जहार चेतनं व्रज ! ॥ ज्ञानं क्षणेन संप्राप्य रथस्थो रसिको बली । रथमारोहयामास करे धृत्वा च तारकाम् ॥ कामोन्मत्तः कामिनीन्तां समाश्लिष्य चुचुम्ब सः । शृङ्गारं कर्त्तुमुद्यन्त तमुवाच गुरुप्रिया ॥

तारकोवाच । त्यज मां त्यज मां चन्द्र ! सुरेषु कुलपांसक ! । गुरुपत्नीं ब्राह्मणीञ्च पतिव्रतपरायणाम् ॥ गुरुपत्नीसङ्गमने ब्रह्महत्याशतं लभेत् । पुत्त्रस्त्वं तव माताहं धैर्य्यं कुरु सुरेश्वर ! ॥ धिक् तां श्रुत्वा सुरगुरुर्भस्मीभूतं करिष्यति । गुरुपत्नी विप्रपत्नी यदि सा च पतिव्रता ॥ ब्रह्महत्यासहस्रञ्च तस्याः सङ्गमने लभेत् । पुत्त्राधिकश्च शिष्यश्च प्रियोमत्स्वामिनो भवान् ॥ स्वधर्म्मं रक्ष पापिष्ठ ! मामेव मातरं त्यज । दास्यामि स्त्रीवधं तुभ्यं यदि मां संग्रहीष्यसि ॥ विलङ्घ्य तारावचनं ताञ्च सम्भोक्तुमुद्यतम् । शशाप तारा कोपेन निष्कामा सा पतिव्रता ॥ राहुग्रस्तो घनग्रस्तः पापयुक्तो भवान् भव । कलङ्की यक्ष्मणा ग्रस्तो भविष्यसि न संशयः ॥ चन्द्रमेवं तदा तूर्णं कामदेवं शशाप सा । तेजस्विना केनचित्त्वं भस्मीभूतो भविष्यसि ॥ चन्द्रस्तारां गृहीत्वा च कृत्वा च रमणं व्रज ! । क्रोडे निधाय प्रययौ रुदन्तीं तां शुचिस्मिताम् ॥ निर्जने निर्जने रम्ये शैले शैले मनोहरे । तत्र दृष्ट्वासुरगुरुं बलिगेहात् समागतम् ॥ प्रणम्यं सर्व्वमुक्त्वा च चन्द्रस्तं शरणं ययौ । शुक्रस्तं बोधयामास वचनं नीतियुक्तितः ॥ शुक्र उवाच । शृणु वत्स ! प्रवक्ष्यामि गुरवे देहि तारकाम् । गुरुपत्नीं मातृपरां त्यज मद्बचनाद्विधो ! ॥ कुरु पापक्षयोपायं निवृत्तिस्तु महाफला । सतीनां गुरुपत्नीनां ग्रहणेन बलेन च ॥ ब्रह्महत्यासहस्राणां पातकं लभते जनः । कुम्भीपाके पच्यते च यावद्बै ब्रह्मणः शतम् ॥ बृहस्पतिश्च तेजस्वी त्वां भस्मीकर्त्तुमीश्वरः । न चकार कृपालुश्चेत् प्रियशिष्येण हेतुना ॥ उतथ्यपत्नीं दृष्ट्वा स पुरा रेमे सकामतः । तत्पतेः शापतोऽस्यैव परग्रस्ता प्रिया सती ॥” “एतस्मिन्नन्तरे ब्रह्मा बोधयित्वा कविं विभुः । समानीय निशानाथं तारकासहितं व्रज ! । शम्भोश्च चरणाम्भोजे चकार च समर्पणम् ॥ शम्भुस्तं प्रीतियुक्तश्च वासयामास वक्षसि ॥ दत्त्वा तस्मै पादरेणुं निष्पापञ्च चकार सः । दत्त्वा तन्मस्तके हस्तं कृपालुरभयं ददौ ॥ क्षीरोदे स्थापयित्वा च प्रायश्चित्तेन शङ्करः । चकार चन्द्रं निष्पापं ब्रह्मणा सहितः शुचिम् ॥ योगेन चन्द्रं योगीन्द्रो द्बिखण्डञ्च चकार सः । ररक्षार्द्धं ललाटे च सोऽप्यर्द्धं ब्रह्मणः पुरः ॥ अतएव महादेवो बभूव चन्द्रशेखरः । मृगाङ्को लज्जितस्तत्र कलङ्की देवसंसदि ॥ लज्जया च स्वयोगेन देहत्यागञ्चकार सः । तच्छरीरञ्च क्षीरोदे ब्रह्मणा च समर्पितम् ॥ रुरोदात्रिश्च कृपया शुचा क्षीरोदधेस्तटे । अत्रेश्चक्षुर्जलं तस्य पपात च जले व्रज ! ॥ भस्माद्बभूव चन्द्रश्च निष्पापो देवसंसदि । ब्रह्मा च भगवान् शम्भुरभिषेकञ्चकार तम् ॥

उवाच च महादेवो निर्भयं देवसंसदि ॥ महादेव उवाच । स्वस्थानं गच्छ पुत्त्र ! त्वं कुरु स्वविषयं मुदा । पश्चात् श्वशुरशापेन यक्ष्मग्रस्तो भविष्यसि ॥ व्यर्थं पतिव्रताशापं कर्त्तुमीशश्च को भुवि । ममाशिषा यक्ष्मणश्च प्रतिकारो मविष्यति ॥ यस्माद्भाद्रचतुर्थ्यान्तु गुरुपत्नी क्षता कृता । तस्मात्तस्मिन्दिने वत्स ! पापदृश्यो युगे युगे ॥ मा भुक्तं क्षीयते कर्म्म कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म्म शुभाशुभम् ॥ देहत्यागेन हे वत्स ! कर्म्मभोगो न नश्यति । प्रायश्चित्तान्न सन्देहो ह्यस्तमेव भविष्यति ॥ तारापहरणं वत्स ! कलङ्कश्चन्द्रमण्डले । मृगाकृतं विलग्नञ्च मविष्यति युगे युगे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ८०-८१ अः ॥ नष्टचेष्टता, स्त्री, (नष्टा चेष्टा यस्य । तस्य भावः । तल् ।) प्रलयः । इत्यमरः । १ । ७ । ३३ ॥ शोकादिना परिस्पन्दनाशो नष्टचेष्टता तत्र प्रलयः प्रलीयतेऽनेन प्रलयः ली ङ ष ओ श्लिषि अल् । प्रलयः सात्त्विको भावः मूर्च्छेत्यर्थः । इति सर्व्वस्वम् ॥ हर्षशोकादिभिरशेषचेष्टा- नाशः प्रलय इत्यर्थः । इति भरतः ॥ ईहा- शून्यता च ॥ नष्टाग्निः, पुं, (नष्टः प्रमादात् निर्व्वाणमाप्तः अग्निर्यस्य ।) यस्याग्निहोत्रिणः प्रमादादिना कारणान्तरेण वा अग्निर्नष्टो निर्व्वाणः स्यात् सः । तत्पर्य्यायः । वीरहा २ । इत्यमरः । २ । ७ । ५३ ॥ नष्टाप्तिसूत्रं, क्ली, (नष्टस्य चौरेणापहृतस्य वस्तुन आप्तिः तस्याः सूत्रमिव ।) किञ्चित्प्राप्तचौर- नीतद्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । लोप्त्रम् २ । इति हारावली । १५८ ॥ नष्टेन्दुकला, स्त्री, (नष्टा इन्दुकला यस्याम् ।) कुहूः । इत्यमरः । १ । ४ । ९ ॥ नसा, स्त्री, (नस् + वा टाप् । यद्वा, नसते कुटि- लतां प्रकाशयतीति । नस कौटिल्ये + अच् । टाप् ।) नासिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नस्तः, पुं, (नसते कुटिलतां प्रकाशयत्यनेनेति । नस् + क्तः । बाहुलकात् इडभावः ।) नासिका । इति शब्दमाला ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १३१ । १० । “नेत्राभ्यां नस्ततश्चैव श्रोत्राभ्याञ्च समन्ततः । प्रादुरासन् महारौद्राः सधूमाः पावकार्च्चिषः ॥”) नस्ये, क्ली । इति रत्नमाला ॥ पञ्चविधनस्त- कर्म्माणि यथा, -- “प्रतिमर्षोऽवपीडश्च नस्यं प्रधमनन्तथा । शिरोविरेचनञ्चैव नस्त कर्म्म तु पञ्चधा ॥ ईषदुच्छ्वसनात् स्नेहो यावान् वक्तं प्रपद्यते । नस्ते निषिक्तस्तं विद्यात् प्रतिमर्षं प्रमाणतः ॥ प्रतिमर्षश्च नस्यार्थं करोति च न दोषभाक् । शोधनः स्तम्भनस्तु स्यादवपीडो द्बिधा मतः ॥ अवपीड्य दीयते यस्मादवपीडस्ततः स्मृतः ।

पृष्ठ २/८४५

स्नेहार्थं शून्यशिरसां ग्रीवास्कन्धोरसां तथा ॥ बलार्थं दीयते स्नेहो नस्तशब्दोऽत्र वर्त्तते । नस्यस्य स्नैहिकस्यात्र देयास्त्वष्टौ तु विन्दवः ॥ प्रत्येकशो नस्तकयोर्नृणामिति विनिश्चयः ॥” इति वैद्यकपरिभाषा ॥ “शुक्तिश्च पाणिशुक्तिश्च मात्रास्तिसः प्रकी- र्त्तिताः । द्वात्रिंशद्बिन्दवश्चात्र शुक्तिरित्यभिधीयते ॥ द्विशुक्ती पाणिशुक्तिश्च देयास्तु कुशलैर्नरैः । तैलं कफे च वाते च केवले पवने वसाम् ॥ दद्यान्नस्यं सदा पित्ते सर्पिर्म्मज्जां समारुते । ध्मापनं रेचनं चूर्णं युञ्ज्यात्तं मुखवायुना ॥ षडङ्गुलद्बिमुखया नाड्या भेषजगर्भया । स हि भूरितरं दोषं चूर्णत्वादपकर्षति ॥ शिरोविरेचनद्रव्यैः स्नेहैर्वातैः प्रसाधितैः । शिरोविरेचनं दद्यात् रोगेष्वेतेषु बुद्धिमान् ॥ गौरवे शिरसः शूले जाड्ये स्यन्दे गलामये । शोथगण्डक्रिमिग्रन्थिकुष्ठापस्मारपीनसे ॥ तोयमद्यगरस्नेहपीतानां पातुमिच्छताम् । भुक्तभक्तशिरः स्नातस्नातुकामसुतासृजाम् ॥ नवपीनसरोगार्त्तसूतिकाश्वासकासिनाम् । शुद्धानां दत्तवस्तीनां तथा नार्त्तवदुर्द्दिने ॥ अन्यत्रात्ययिके व्याधौ नैषां नस्यं प्रयोजयेत् । न नस्यं न्यूनसप्ताब्दे नातीताशीतिवत्सरे । न चोनद्बादशे धूमः कवडो नोनपञ्चमे ॥ न शुद्धिर्न्यूननवमे न चातिक्रान्तसप्ततौ । आजन्ममरणं शस्तं प्रतिमर्षन्तु वस्तिवत् ॥” इति सारकौमुदी ॥ नस्ता, स्त्री, (नस्त + टाप् ।) नासाकृतं छिद्रम् । इति नस्तितशब्दटीकायां भरतः ॥ “नस्ताभेदनदाहाभ्यां कर्णदाहादिभेदनैः । अतिदाहातिवाहाभ्यां वधे चान्द्रायणञ्चरेत् ॥” इति स्मृतिः ॥ नस्तितः, पुं, (नस्ता नासाच्छिद्रं जाता अस्य । तारकादित्वादितच् ।) नासानिहितरज्जुवली- वर्द्दादि । नाक्फोँ डा वलद इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । नस्योतः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ६३ ॥ नस्तोतः, पुं, (वे ञ तन्तुसन्ताने + भावे क्तः । नस्ते नासिकायां ऊतं वयनं यस्य ।) नस्तितः । इत्य- मरटीकायां रमानाथः ॥ नस्यं, क्ली, (नासिकायै हितम् । नासिका + यत् । नसादेशश्च ।) नासिकादेयचूर्णादि । तत्- पर्य्यायः । नस्तम् २ लावणम् ३ । इति रत्न- माला ॥ यथा, वैद्यकपरिभाषायाम् । “वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । ज्ञेयं पञ्चविधं कर्म्म मात्रा तस्य प्रवक्ष्यते ॥” नासाद्वारा देयौषधविशेषः । यथा, -- “प्रस्थे द्वे गण्डमालानां क्वाथयेत् द्रोणमम्भसाम् । चतुर्भागावशेषेण तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ काञ्जिकस्याढकं दत्त्वा पिष्टान्येतानि दापयेत् । पुनर्नवां गोक्षुरकं सैन्धवं त्र्युषणं वचा ॥ सरलं सुरदारुश्च बृहती कण्टकारिका ।

नस्यपानाद्धरत्येव कर्णशूलं हनुग्रहम् ॥” इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ अपि च । “सिद्धार्थकवचाहिङ्गुकरञ्जं देवदारु च । मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता शिरीषो रजनीद्बयम् ॥ प्रियङ्गुनिम्बत्रिकटु गोमूत्रेणावघर्षितम् । नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्बर्त्तनं तथा ॥ अपस्मारविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् । भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शासनम् ॥” इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥ (यथां च । “नस्यन्तत् कथ्यते धीरैर्नासाग्राह्यं तदौषधम् । नावनं नस्यकर्म्मेति तस्य नामद्वयं मतम् ॥ नस्यभेदो द्बिधा प्रोक्तो रेचनं स्नेहनन्तथा । रेचनं कर्षणं प्रोक्तं स्नेहनं बृंहणं मतम् ॥ कफपित्तानिलध्वंसे पूर्ब्बमध्यापराह्णके । दिनस्य गृह्यते नस्यं रात्रौ वाप्युत्कटे गदे ॥ नस्यं त्यजेद्भोजनान्ते दुर्द्दिने चापि तर्पणे । तथा नवप्रतिश्यायी गर्भिणी गरदूषितः ॥ अजीर्णी दत्तवस्तिश्च पीतस्नेहोदकासवः । क्रुद्धः शोकाभिभूतश्च तृषार्त्तो वृद्धबालकौ ॥ वेगावरोधी तापी च स्नातुकामश्च वर्ज्जयेत् । अष्टवर्षस्य बालस्य नस्यकर्म्म समाचरेत् ॥ अशीतिवर्षादूर्द्धञ्च नावनं नैव दीयते । अथ वैरेचनं नस्यं ग्राह्यं तैलैः सुतीक्ष्णकैः ॥ तीक्ष्णभेजससिद्धैर्वा स्नेहैः क्वाथै रसैस्तथा । नासिकारन्ध्रयोरष्टौ षट् चत्वारश्च विन्दवः ॥ प्रत्येकं रेचने योज्या मुख्यमध्यान्तमात्रया । नस्यकर्म्मणि दातव्यं शाणैकं तीक्ष्णमौषधम् ॥ हिङ्गुः स्याद्यवमात्रस्तु माषैकं सैन्धवं मतम् । क्षीरञ्चैवाष्टशाणं स्यात् पानीयञ्च त्रिकार्षिकम् ॥ कार्षिकं मधुरं द्रव्यं नस्यकर्म्मणि योजयेत् ॥ अवपीडः प्रधमनं द्वौ भेदावपरौ स्मृतौ । शिरो विरेचनस्थाने तौ तु देयौ यथायथम् ॥ कल्कीकृतादौषधाद्यः पीडितो निःसृतो रसः । सोऽवपीतः समुद्दिष्टस्तीक्ष्णद्रव्यसमुद्भवः ॥ षडङ्गुला द्विवक्त्राया नाडीचूर्णन्तया धमेत् । तीक्ष्णङ्कोलमितं वक्त्रवातैः प्रधमनं हितम् ॥ ऊर्द्ध्वजत्रुगते रोगे कफजे स्वरसंक्षये । अरोचके प्रतिश्याये शिरःशूले च पीनसे ॥ शोफापस्मारकुष्ठेषु नस्यं वैरेचनं हितम् । भीरुस्त्रीकृशबालानां नस्यं स्नेहेन शस्यते ॥ गलरोगे सन्निपाते निद्रायां विषमज्वरे । मनोविकारे क्रमिषु युज्यते चावपीडनम् ॥ अत्यन्तोत्कटदोषेषु विसंज्ञेषु च दीयते । चर्णं प्रधमनन्धीरैस्तद्धि तीक्ष्णतरं यतः ॥ नस्यं स्याद्गुडशुण्ठीभ्याम्पिप्पल्या सैन्धवेन च । जलपिष्टेन तेनाक्षिकर्णनासाशिरोगदाः ॥ हनुमन्यागलोद्भूता नश्यन्ति भुजपृष्ठजाः । मधूकसारकृष्णाभ्यां वचा मरिचसैन्धवैः ॥ नस्यङ्कोष्णजले पिष्टं दद्यात् संज्ञा प्रबोधनम् ॥ अपस्मारे तथोन्मादे सन्निपातेऽपतन्त्रके ॥”

इति मध्यखण्डे विंशेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥ “नस्यकर्म्म यथाकालं यो यथोक्तं निषेवते । न तस्य चक्षुर्न घ्राणं न श्रोत्रमुपहन्यते ॥ न स्युः श्वेता न कपिलाः केशाः श्मश्रूणि वा पुनः । न च केशाः प्रलुट्यन्ते वर्द्धन्ते च विशेषतः । मन्यास्तम्भःशिरःशूलमर्द्दितं हनुसंग्रहः ॥ पीनसार्द्धावभेदौ च शिरःकम्पश्च शाम्यति । सिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः ॥ नावनप्रीणिताश्चास्य लभन्तेऽभ्यधिकं बलम् ॥ मुखं प्रसन्नोपचितं स्वरः स्निग्धः स्थिरो महान् । सर्व्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं भवति चाधिकम् ॥ न चास्य रोगाः सहसा प्रभवन्त्यूर्द्ध्वजत्रुजाः । जीर्य्यतश्चोत्तमाङ्गे च जरा न लभते बलम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥ “औषधमौषधसिद्धो वा स्नेहो वा नासि- काभ्यां दीयत इति नस्यं तद्द्विविधं शिरोविरे- चनं स्नेहनञ्च । तद्द्विविधमपि पञ्चधा । तद्- यथा । नस्यं शिरोविरेचनं प्रतिमर्शोऽवपीडः प्रधमनञ्च । तेषु नस्यं प्रधानं शिरोविरेचनञ्च नस्यविकल्पः प्रतिमर्शः शिरोविरेचनविक- ल्पोऽवपीडः प्रधमनञ्च । ततो नस्यशब्दः पञ्चधा निपातितः । तत्र यः स्नेहनार्थं शून्य- शिरसां ग्रीवास्कन्धोरसां बलजननार्थं दृष्टि- प्रसादजननार्थं वा स्नेहो विधीयते तस्मिन् वैशेषिको नस्यशब्दः । तत्तु नस्यं देयं वाता- भिभूते शिरसि दन्तकेशश्मश्रुप्रपातदारुण- कर्णशूलकर्णक्ष्वेडतिमिरस्वरोपघातनासारोगस्य शोषापबाहुकाकालजवलीपलितप्रादुर्भावदारु- णप्रवाधेषु वातपैत्तिकेषु मुखरोगेष्वन्येषु च वातपित्तहरद्रव्यसिद्धेन स्नेहेनेति ॥” “तत्रैतद्द्विविधमभुक्तवतोऽन्नकाले पूर्ब्बाह्णे श्लेष्मरोगिणां मध्याह्ने पित्तरोगिणामपराह्णे वातरोगिणाम् ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ४० अध्याये ॥) नासाया हिते तत्सम्बन्धिनि च, त्रि । प्रग्रहे, पुं । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ नस्या, स्त्री, (नासिकायै हिता । नासिका + “शरीरावयवात् यत् ।” ५ । १ । ६ । इति यत् ततो नसादेशः ।) नासिका । यथा, -- “घ्राणं गन्धवहा नासानसा नस्या च नासिका ॥” इति भरतघृतसाहसाङ्कः ॥ (नासाकृतछिद्रम् । इति कश्चित् ।) नस्योतः, पुं, (नस्यया नासारज्ज्वा ऊतः ।) नस्तितः । इत्यमरः । २ । ९ । ६३ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३० । २६ । “मणिः सूत्र इव प्रोतो नस्योत इव गोवृषः ॥”) नहि, व्य, निषेधः । (यथा, -- “इयं सन्ध्या दूरादुपगतो हन्त मलयात् तदेकां त्वद्गेहे विनयवति ! नेष्यामि रजनीम् । समीरेणोक्त्वैवं नवकुसुमिता चूतलतिका धूनाना मूर्द्धानं नहि नहि नहीत्येव कुरुते ॥” इत्युद्भटः ॥)

पृष्ठ २/८४६

अभावः । तत्पर्य्यायः । अ २ नो ३ न ४ । इत्यमरः ॥ अन ५ अना ६ ना ७ । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २४ । १३ । “नहि विद्मो गतिं तेषां वासं हि नरसत्तम ! ॥) नहुषः, पुं, (नह्यते इति । नह + “पॄनहिकलिभ्य उषच् ।” उणां । ४ । ७५ । इति कर्त्तरि कर्म्मणि वा उषच् ।) नागभेदः । (यथा, महाभारते । १ । ३५ । ९ । “आप्तः करोटकश्चैव शङ्खो बालिशिखस्तथा । निष्ठानको हेमगुहो नहुषः पिङ्गलस्तथा ॥”) चन्द्रवंशीयराजभेदः । इति मेदिनी । षे, ३८ ॥ स च पुरूरवसो ज्येष्ठपुत्त्रस्यायुषः सुतः । इति पुराणम् ॥ (अयं हि अगस्त्यशापात् अजा- गरत्वमाप्तो वनमध्ये बहुकालं स्थितवान् ततः कदाचित् भीमं प्रगृह्य युधिष्ठिरात् मुक्तिमाप । एतद्विषरणं यथा, महाभारते । ३ । १८१ । ३३ -- ४५ । “अहं हि दिवि दिव्येन विमानेन चरन् पुरा । अभिमानेन मत्तः सन् किञ्चिन्नान्यदचिन्तयम् ॥ ब्रह्मर्षिदेवगन्धर्व्वयक्षराक्षसपन्नगाः । करान्मम प्रयच्छन्ति सर्व्वे त्रैलोक्यवासिनः ॥ चक्षुषा यं प्रपश्यामि प्राणिनं पृथिवीश्वर ! । तस्य तेजो हराम्याशु तद्धि दृष्टैर्बलं मम ॥ ब्रह्मर्षीणां सहस्रं हि उवाह शिविकां मम । स मामपनयो राजन् ! भ्रंशयामास वै श्रियः ॥ तत्र ह्यगस्त्यः पादेन वहन् स्पृष्टो मया मुनिः । अगस्त्येन ततोऽस्म्युक्तो ध्वंस सर्पेति वै रुषा ॥ ततस्तस्माद्विमानाग्रात् प्रच्युतश्च्युतभूषणः । प्रपतन् बुबुधेत्मानं व्यालीभूतमधोमुखम् ॥ अयाचन्तमहं विप्रं शापस्यान्तो भवेदिति । प्रमादात् संप्रमूढस्य भगवन् ! क्षन्तुमर्हसि ॥ ततः स मामुवाचेदं प्रपतन्तं कृपान्वितः । युधिष्ठिरो धर्म्मराजः शापात्त्वां मोक्षयिष्यति ॥ अभिमानस्य घोरस्य पापस्य च नराधिप ! । फले क्षीणे महाराज ! फलं पुण्यमवाप्स्यसि ॥ ततो मे विस्मयो जातस्तद्दृष्ट्वा तषसो बलम् । ब्रह्म च ब्राह्मणत्वञ्च येन त्वाहमचूचुदम् ॥ सत्यं दमस्तपो दानमहिंसा धर्म्मनित्यता । साधकानि सदा पुंसां न जातिर्न कुलं नृप ! ॥ अरिष्ट एष ते भ्राता भीमसेनो महाबलः । स्वस्ति तेऽस्तु महाराज ! गमिष्यामि दिवं पुनः ॥ वैशम्पायन उवाच । इत्युक्त्वाजगरं देहं मुक्त्वा स नहुषो नृपः । दिव्य वपुः समास्थाय गतस्त्रिदिवमेव हि ॥” * ॥ (नह्यति सर्व्वाणि भूतानि माययेति । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ४७ । “इष्टो विशिष्टः शिष्टेष्टः शिखण्डी नहुषो वृषः ॥”) नहुषाख्यं, क्ली, (नहुष आख्या यस्य ।) तगर- पुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नहुषात्मजः, पुं, (नहुषस्य आत्मजः ।) ययाति- राजा । इति पुराणम् ॥ (वाच्यलिङ्गेऽपि

दृश्यते । तथाहि महाभारते । १ । ७८ । १४ । “अथ तं देशमभ्यागाद्ययातिर्नहुषात्मजः ॥”) ना, व्य, (नह बन्धे + बाहुलकात् डा ।) नहि । अभावः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ ना, [ऋ] पुं, (नयति नीयते वा । नी प्रापणे + “नयतेर्डिच्च ।” उणां २ । १०१ । इति ऋ प्रत्ययः । स च डित् ।) पुरुषः । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ (यथा, माघः । २ । ४२ । “विधाय वैरं सामर्षे नरोऽरौ य उदासते । प्रक्षिप्योदर्च्चिषं कक्षे शेरते तेऽभिमारुतम् ॥”) नाकः, पुं, (न कं सुखमिति अकं दुःखम् । तन्नास्त्य- त्रेति ।) स्वर्गः । इत्यमरः । १ । १ । ६ ॥ (यथा, भट्टिः । १ । ४ । “सन्तर्पणो नाकसदां वरेण्यः ॥” नभः । इति निघण्टुः । १ । ४ ॥ यथा, महा- भारते । १ । १७२ । ६ । “य एष दिवि धिष्ण्येन नाकं व्याप्नोति तेजसा ॥” क्ली, अस्त्रजातिविशेषः । यथा, महाभारते । ५ । ९६ । ४० । “काकुदीकं शुकं नाकमक्षिसन्तज्जनं तथा । सन्तानं नर्त्तकं घोरमास्यमादकमष्टमम् ॥ एतैर्विद्धाः सर्व्व एव मरण यान्ति मानवाः ॥” क्षत्त्रियजातिविशेषः । यथा, वायुपुराणे । “नव नाकास्तु भोक्ष्यन्ति पुरीं चम्पावतीं नृपाः ॥”) नाकनाथः, पुं, (नाकस्य स्वर्गस्य नाथः ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाकनायकः, पुं, (नाकस्य नायकः ।) इन्द्रः । यथा, नैषधे ५ सर्गः । “स व्यतीत्य वियदन्तरगाधं नाकनायकनिकेतनमाप ॥” नाकनायकपुरोहितः, पुं, (नाकनायकस्य इन्द्रस्य पुरोहितः ।) बृहस्पतिः । यथा, -- “स्वीयधर्म्मतनयद्युनस्थितो नाकनायकपुरोहितः शुभः ॥” इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ नाकी, [न्] पुं, (नाकः स्वर्गो वासस्थानत्वेना- स्त्यस्येति । नाक + इनिः ।) देवता । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ९ । “देवाकर्णय नाकिनां पुरि नृणां लोके पुरे भोगिनाम् ॥”) नाकुः, पुं, (नम्यतेऽनेनेति । नम + “फलिपाटि- नमिमनिजनां गुक्पटिनाकिधतश्च ।” उणां १ । १९ । इति उः धातोर्नाकिः । इकार उच्चा- रणार्थः ।) वल्मीकः । इत्यमरः । २ । १ । १४ ॥ मुनिविशेषः । पर्व्वतः । इति मेदिनी के, २७ ॥ नाकुलः, पुं, (नकुलस्य गोत्रापत्यम् । नकुल + “ऋष्यन्धकवृष्णिकुरुभ्यश्च ।” ४ । १ । ११४ । इत्यण् ।) नकुलपुत्त्रः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ४७ । ५१ । “शवराः कुण्डलाश्चैव वत्साश्च सह नाकुलैः । नकुलः सहदेवश्च वामं पक्षं समाश्रिताः ॥” तन्त्रविशेषे, क्ली । यथा, कूर्म्मपुराणे ।

“एवं सम्बोधितो रुद्रो माधवेन मुरारिणा । चकार मोहशास्त्राणि केशवोऽपि शिवेरितः कापालं नाकुलं वामं भैरवं पूर्ब्बपश्चिमम् । पञ्चरात्रं पाशुपतं तथान्यानि सहस्रशः ॥” नकुलस्येदम् । तस्येदमित्यण् ।) नकुलसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (न आकुलः इति विग्रहे । अनाकुलश्च ॥) नाकुली, स्त्री, (नकुलेन दृष्टा पीता वा । नकल + अण् + ङीप् ।) कुक्कुटीकन्दः । रास्ना । चविका । इति मेदिनी । ले, १०१ ॥ यवतिक्ता । श्वेतकण्ट- कारी । कन्दविशेषः । नाइ इति ख्याता ॥ तत्पर्य्यायः । सर्पगन्धा २ सुगन्धा ३ रक्त- पत्रिका ४ ईश्वरी ५ नागगन्धा ६ अहिभुक् ७ सरसा ८ सर्पादनी ९ व्यालगन्धा १० । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । त्रिदोषानेकविषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नाक्षत्रं, क्ली (नक्षत्रस्येदमिति । नक्षत्र + “तस्ये- दम् ।” ४ । ३ । १२० । इति अण् ।) नक्षत्र- सम्बन्धि । (यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । १४ । १५ । “भचक्रभ्रमणं नित्यं नाक्षत्रं दिनमुच्यते । नक्षत्रनाम्ना मासास्तु ज्ञेयाः पर्व्वान्तयोगतः ॥”) मासविशेषे, पुं । स च द्विविधः । सप्तविंशति- नक्षत्रात्मक एकः । यथा, विष्णुधर्म्मोत्तरे । “नक्षत्रसत्राण्ययनानि चेन्दो- र्मानेन कुर्य्याद्भगणात्मकेन ।” सप्तविंशतिनक्षत्रात्मकेन । “सर्व्वर्क्षपरिवर्त्तैश्च नाक्षत्र इह चोच्यते ।” सप्तविंशतिनक्षत्रावच्छिन्नो नाक्षत्रः । अस्य प्रयोजनं नक्षत्रसत्रादौ । जन्मनक्षत्रे शनिभौम- वारयोगे मनोदुःखदाने च । यथा, दीपि- कायाम् । “जन्मन्यर्क्षे यदि स्यातां वारौ भौमशनैश्चरौ । स मासः कल्मसो नाम मनोदुःखप्रदायकः ॥” द्वितीयः षष्टिदण्डात्मकनक्षत्रभोगकालरूपदिन- त्रिंशदात्मकः । यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । १ । १२ । “नाडीषष्ट्या तु नाक्षत्रमहोरात्रं प्रचक्षते । तत्त्रिंशता भवेन्मासः सावनोऽर्कोदयैस्तथा ॥” द्वितीयस्य प्रयोजनं आयुर्गणनायाम् । यथा, “आयुर्दाये स्मृतं प्राज्ञैर्नाक्षत्रं षष्टिनाडिकम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ नाक्षत्रिकः, पुं, (नक्षत्रादागतः । नक्षत्र + ठञ् ।) नाक्षत्रमासः । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “नक्षत्रगणनेनैव नाक्षत्रिक उदाहृतः ॥” नाक्षत्रिकी, स्त्री, (नाक्षत्रिक + ङीष् ।) नक्षत्र- दशा । यथा । “कलौ नाक्षत्रिकी दशा ।” इति ज्योतिषम् । अस्या विवरणं दशाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ नक्षत्रसम्बन्धिनि, त्रि ॥ नागं, क्ली, (नगे पर्व्वते भवम् । नग + अण् ।) रङ्गम् । सीसकम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “नागं महाबलं चीनं पिष्टं योगेष्टसीसकम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) करणविशेषः । इति मेदिनी । गे, ९ ॥ नाग- करणजातफलम् । तथा, --

पृष्ठ २/८४७

“नागोद्भवो नागधनाभिलाषी वक्रोक्तिजालो नितरां कुशीलः । क्रोधाग्निसन्तापितबन्धुवर्गो भर्गोपमः स्यात् किल रङ्गभूमौ ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ रङ्गसीसकार्थे क्वचित् पुंलिङ्गोऽपि दृश्यते । पाक- हीनयोस्तयोर्दोषो यथा, -- “पाकहीनौ नागवङ्गौ कुष्ठगुल्मरुजाकरौ । मेहपाण्डुकरौ वातकफमृत्युकरौ पुनः ॥” तयोर्मारणं यथा, -- “अश्वत्थचिञ्चात्वक्चूर्णं चतुर्थांशेन निःक्षिपेत् । मृत्पात्रे विद्रुते नागे लौहदर्व्या च चालयेत् ॥ यामैकेन भवेद्भस्म तत्तुल्याञ्च मनःशिलाम् । काञ्जिकेन द्वयं पिष्ट्वा पचेद्दृढपुटेन च ॥ स्वाङ्गशीतं पुनः पृष्ट्वा शिलया काञ्जिके न च ॥ पुनः पुटेच्छरावाभ्यामेवं षड्भिः पुटैर्मृतिः ॥” नागः सिन्दूरवर्णाभो म्रियते सर्व्वकार्य्यकृत् । सतिक्तमधुरो नागो मृतो भवति भस्मसात् ॥ आयुःकीर्त्तिं वीर्य्यवृद्धिं करोति सेवनात् सदा । रोगान् हन्ति मृतो नागो वङ्गवद्गुणकारकः ॥” इति सुखबोधः ॥ नागः, पुं, (नगे भवः । नग + अण् । यद्बा, दह- त्यस्मात् विषाग्निनेति । दह + “दहेर्गो लोपो- दश्च नः ।” उणां ५ । ६१ । गः । अन्तलोपः । दस्य नः । बाहुलकात् नकारस्य ना ।) पन्नगः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ९ । ९६ । “जगृहुश्च विषं नागाः क्षीरोदाच्च समुत्थितम् ॥”) हस्ती । (यथा, रघुः । ४ । ८३ । “भेजे भिन्नकटैर्नागैरन्यानुपरुरोध यैः ॥”) क्रूरचारी । मेघः । नागकेशरः । पुन्नागः । नागदन्तकः । मुस्तकः । देहानिलप्रभेदः । “उद्गारे नाग इत्युक्तो नीलजीमूतसन्निभः ॥” इति शारदातिलकटीका ॥ उत्तरपदस्थिते श्रेष्ठः । इति मेदिनी । गे, १० ॥ (सीसकम् । अस्योत्पत्तिर्नामानि गुणाश्च । यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “दृष्ट्वा भोगिसुतां रम्यां वासुकिस्तु मुमोच यत् । वीर्य्यं जातस्ततो नागः सर्व्वरोगापहो नृणाम् ॥” “नागस्तु नागशततुल्यबलं ददाति व्याधिं विनाशयति जीवनमातनोति । वह्निं प्रदीपयति कामबलं करोति मृत्युञ्च नाशयति सन्ततसेवितः सः ॥ पाकेन हीनौ किलवङ्गनागौ कुष्ठानि गुल्मांश्च तथातिकष्टान् । कण्डूं प्रमेहानिलसादशोथः भगन्दरादीन् कुरुतः प्रयुक्तौ ॥”) ताम्बूली । देशभेदः । इति नानार्थटीकायां भरतः ॥ पर्व्वतविशेषः । (यथा, विष्णुपुराणे । २ । २ । २८ । “शङ्खकूटोऽथ ऋषभो हंषो नागस्तथापरः । कालाञ्जराद्याश्च तथा उत्तरे केसराचलाः ॥”) नगे गिरौ चन्दनादितरौ वा भवः । न गच्छ-

तीति अगः न अगः नागः इति वा । तक्षक- कर्कोटप्रभृतिर्देवयोनिर्मनुष्याकारः फणालाङ्गुल- युक्तः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । काद्रवेयः । २ । इत्यमरः । १ । ८ । ४ ॥ नागोत्पत्तिर्यथा, -- “सृजता ब्रह्मणा सृष्टिं मरीचिः सूतिकारणम् । प्रथमं मनसा ध्यातस्तस्य पुत्त्रस्तु कश्यपः ॥ तस्य दाक्षायणी भार्य्या कद्रुर्नाम शुचिस्मिता । मारीचो जनयामास तस्यां पुत्त्रान्महाबलान् ॥ अनन्तं वासुकिञ्चैव कम्बलञ्च महाबलम् । कर्कोटकञ्च राजेन्द्र ! पद्मं चान्यं सरीसृपम् ॥ महापद्मं तथा शङ्खं कुलिकञ्चापराजितम् । एते कश्यपदायादाः प्रधानाः परिकीर्त्तिताः । एतेषान्तु प्रसूत्या तु इदमापूरितं जगत् ॥ कुटिला हीनकर्म्माणस्तीक्ष्णास्योत्थविषोल्वणाः । दृष्ट्या संदृश्य मनुजान् भस्म कुर्य्यः क्षणाद्ध्रुवम् ॥ शब्दगामी यथा स्पर्शो मनुष्याणां नराधिप ! । अहन्यहनि जायेत क्षयः परमदारुणः ॥ आत्मनस्तु क्षयं दृष्ट्वा प्रजाः सर्व्वाः समन्ततः । जग्मुः शरण्यं शरणं परन्तु परमेश्वरम् ॥ इमं सेवार्थमुद्दिश्य प्रजाः सर्व्वा महीपते ! । ऊचुः कमलजं देवं पुराणं ब्रह्मसंज्ञितम् ॥ देवा ऊचुः । देव देवेश लोकानां प्रसूतिः परमेश्वर । त्राहि नस्तीक्ष्णदंष्ट्रेभ्यो भुजङ्गानौ महात्मनाम् ॥ अहन्यहनि ये देव ! पश्येयुरुरगा दृशा । मनुष्यं मृगयूथं वा तत् सर्व्वं भस्मसाद्भवेत् ॥ त्वया सृष्टिः कृता देव नीयते सा भुजङ्गमैः । एतजज्ञात्वा तु दुर्वृत्तं तत् कुरुष्व महामते ॥ ब्रह्मोवाच । अहं रक्षां विधास्यामि भवतीनां न संशयः । व्रजध्वं स्वानि धिष्ट्यानि प्रजापालाः ससाध्वसाः ॥ एवमुक्ताः प्रजास्तेन ब्रह्मणाव्यक्तमूर्त्तिना । आगतासु प्रजास्वाद्यस्तानाहूय भुजङ्गमान् ॥ शशाप परमक्रुद्धो वासुकिप्रमुखांस्तथा । ब्रह्मोवाच । यतो मत्प्रभवान्नित्यं क्षयं नयत मानुषान् ॥ भवान्तरे तथान्यस्मिन्मातुः शापात् सुदारुणात् । भवितातिक्षयो घारो नूनं स्वायम्भुवान्तरे ॥ एवमुक्तास्तु वेपन्तो ब्रह्मणा भुजगोत्तमाः । निपत्य पादयोस्तस्य इदमूचुर्व्वचस्तदा ॥ नागा ऊचुः । भगवन् ! कुटिला जातिरस्माकं भवता कृता । विषोल्वणत्वं क्रूरत्वं दृक्शस्त्रत्वञ्च नस्तथा ॥ सम्पादितं त्वया देव इदानीं शमयाच्युत ! ॥ ब्रह्मोवाच । यदि नाम मया सृष्टा भवन्तः कुटिलाशयाः । ततः किं मनुजान्नित्यं भक्षयध्वं गतव्यथाः ॥ नागा ऊचुः । मर्य्यादां कुरु देवेश ! स्थानञ्चैव पृथक् पृथक् । नागानां वचनं श्रुत्वा देवो वचनमब्रवीत् ॥ अहं करोमि वो नागाः समयं मनुजैः सह । तदेकमनसः सर्व्वे शृणुध्वं मम शासनम् ॥

पातालं वितलञ्चैव सुतलाख्यं तृतीयकम् । दत्तं वै वस्तुकामानां गृहं तत्र गमिष्यथ ॥ तत्र भोगान् बहुविधान् भुञ्जध्वं मम शासनात् । तिष्ठध्वं सप्तमं यावद्रात्र्यन्तन्ते पुनः पुनः ॥ ततो वैवस्वतस्यादौ काश्यपेया भविष्यथ । दायादाः सर्व्वदेवानां सपर्णस्य च धीमतः ॥ तदा प्रसूतिर्व्वः सर्व्वा भोक्ष्यते चित्रभानुना । भवतां नैव दोषोऽयं भविष्मति न संशयः ॥ ये वै क्रूरा भोगिनो दुर्विनीता- स्तेषामन्तो भविता नान्यथैतत् । कालं प्राप्तं भक्षयध्वं दशध्वं तथा परान् चापकृतो मनुष्यान् ॥ मन्त्रौषधैर्गारुडमण्डलैश्च बद्धैर्दृष्टा मानवा ये चरन्ति । तेषां भीतैर्व्वर्त्तितव्यं नचान्य- च्चिन्त्यं कार्य्यं चान्यथा वो विनाशः ॥ इतीरिते ब्रह्मणा ते भुङ्गजा जग्मुः स्थानं क्ष्मातलाख्यं हि सर्व्वे । तस्थुर्भोगान् भुञ्जमानाः समग्रान् रसातले लीलया संस्थितास्ते ॥ एवं शापं ते तु लब्ध्वा प्रसादञ्च चतुर्मुखात् । तस्थुः पातालनिलये मुदितेनान्तरात्मना ॥ एतत् सर्व्वञ्च पञ्चम्यां तेषां जातं महात्मनाम् । अतस्त्वियं तिथिर्धन्या सर्व्वपापहरा शुभा ॥ एतस्यां संयतो यस्तु अम्लन्तु परिवर्ज्जयेत् । क्षीरेण स्नापयेन्नागांस्तस्य यास्यन्ति मित्रताम् ॥” इति वराहपुराणम् ॥ एषां शिवभूषणप्रमाणं यथा, -- “वासुक्याद्याश्च ये सर्पा यथास्थानञ्च ते हरम् । भूषयाञ्चक्रुरुद्गम्य शिरोबाह्वादिषु द्रुतम् ॥” इति कालिकापुराणे शिवविवाहे १८ अः । कम्बलाश्वतरनागयोः सरस्वत्या गानवरप्राप्ति- विवरणं यथा, -- “एवं स्तुता तदा देवी विष्णोर्जिह्वा सरस्वती । प्रत्युवाच महात्मानं नागमश्वतरं ततः ॥ सरस्वत्युवाच । वरन्ते कम्बलभ्रातः ! प्रयच्छाम्युरगाधिप ! । तदुच्यतां प्रदास्यामि यत्ते मनसि वर्त्तते ॥ अश्वतर उवाच । सहायं देहि देवि ! त्वं पूर्ब्बं कम्बलमेव मे । समस्तस्वरसम्बद्बमुभयोः संप्रयच्छ च ॥ सरस्वत्युवाच । सप्त स्वरा ग्रामरागाः सप्त पन्नगसत्तम ! । गीतकानि च सप्तैव तावत्यश्चापि मूर्च्छनाः ॥ तानाश्चैकोनपञ्चाशत्तथा ग्रामत्रयञ्च यत् । एतत् सर्व्वं भवान् गाता कम्बलश्चैव ते सखा ॥ ज्ञास्यते मत्प्रसादेन भुजङ्गेन्द्र परन्तथा । चतुर्व्विधं पदं तालं त्रिप्रकारं लयत्रयम् ॥ यतित्रयं तथा तोद्यं मया दत्तं चतुर्व्विधम् ॥ एतद्भवान् मत्प्रसादात् पन्नगेन्द्रापरञ्च यत् । अस्यान्तर्गतमापन्नं स्वरव्यञ्जनयोश्च यत् ॥ तदशेषं मया दत्तं भवतः कम्बलस्य च ।

पृष्ठ २/८४८

यथा नान्यस्य भूर्लोके पाताले वापि पन्नग ! ॥ प्रणेतारौ भवन्तौ च सर्व्वस्यास्य भविष्यतः । पाताले देवलोके च भूर्लोके चैव पन्नगौ ॥ इत्युक्ता सा तदा देवी सर्व्वजिह्वा सरस्वती । जगामादर्शनं सद्यो नागस्य कमलेक्षणा ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ कालियवंशनागहनने दोषो यथा, -- “तद्वंशजातान् सर्पांश्च हन्ति यो मानवाधमः । ब्रह्महत्यासमं पापं भविता तस्य निश्चितम् ॥ मत्पादपद्मचिह्ने यः करोति दण्डताडनम् । द्बिगुणं ब्रह्महत्याया भविता तस्य किल्विषम् ॥ लक्ष्मीर्यास्यति तद्गेहात् शापं दत्त्वा सुदारुणम् । वंशायुर्यशसां हानिर्भविता तस्य निश्चितम् ॥ ध्रवं वर्षशतं कालसूत्रं यास्यति मद्भिया ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे श्रीकृष्णजन्मखण्डे १९ अः ॥ वास्तुनागशुद्धिर्यथा, -- “वास्तुप्रमाणेन तु गात्रकेण वामेन शेते खलु नित्यकालम् । त्रिभिस्तु मासैः परिवृत्य पार्श्वं तं वास्तुनागं प्रवदन्ति सिद्धाः ॥ भाद्रादिके वासवदिक्शिराः स्या- न्मार्गादिकेषु त्रिषु याम्यमूर्द्धा । प्रत्यक्शिराः स्यात् खलु फाल्गुनादौ ज्यैष्टादिकौवेरशिराः स नागः ॥ मूर्द्ध्निं घाते भवेन्मृत्युः पृष्ठे स्यात् पुत्त्रभार्य्ययोः । जघनेऽर्थक्षयं विद्यात् सर्व्वसम्पत्तथोदरे ॥ एकं नागोडुसंशुद्धौ द्वे चेद्दक्षिणपश्चिमे । त्रिशालं पूर्ब्बतो हीनं कुर्य्याद्बा सौम्यवर्ज्जितम् ॥ केचिद्दक्षिणभागे तु वदन्त्येकं गृहं बुधाः । न कोणेषु गृहं कुर्य्यान्नाप्यन्त्ये नापि मध्यतः ॥ कोणे च धनहानिः स्यादन्ते रिपुभयं भवेत् । मध्ये च सर्व्वनाशः स्यात्तस्मादेतद्विवर्ज्जयेत् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ नागकन्दः, पुं, (नाग इव कन्दं मूलं यस्य । बृह- न्मूलत्वादेव तथात्वम् ।) हस्तिकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागकर्णः, पुं, (नागकर्ण इव आकृतिः पर्णेऽस्त्य- स्येति । अच् ।) रक्तैरण्डः । इति राज- निर्घण्टः ॥ नागकिञ्जल्कं, क्ली, (नागस्येव किञ्जल्को यस्य ।) नागकेशरपुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागकुमारिका, स्त्री, (नागस्य कुमारीव । कन् टाप् पूर्ब्बह्रस्वश्च ।) गुडची । मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागकेशरः, पुं, (नागस्येव केशरोऽस्य ।) नाग- केसरवृक्षः । इति भरतः ॥ (यथा, हारीते चिकित्सितस्याने १० अध्याये । “नलशैलेयकं पृक्का पद्मकं नागकेशरम् ॥”) नागकेसरः, पुं, (नागस्येव केसरो यस्य ।) पुष्पवृक्ष- विशेषः । नागेश्वर इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चाम्पेयः २ केसरः ३ काञ्चनाह्वयः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । ६५ ॥ केशरः ५ नागकेशसरः ६ । इति

भरतः ॥ किञ्जल्कः ७ नागकिञ्जल्कः ८ नागीयः ९ काञ्चनम् १० सुवर्णम् ११ हेमकिञ्जल्कः १२ रुक्मम् १३ हेम १४ पिञ्जरः १५ फणिकेसरः १६ पन्नगकेसरः १७ । तत्पुष्पगुणाः । अल्पोष्ण- त्वम् । लघुत्वम् । तिक्तत्वम् । कफवस्तिवातामय- कण्ठशीर्षरोगनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । “नागपुष्पः स्मृतो नागः केसरो नागकेसरः । चाम्पेयो नागकिञ्जल्कः कथितः काञ्चनाह्वयः ॥ नागपुष्पं कषायोष्णं रूक्षं लघ्वामपाचनम् । खुरकण्डुतृषास्वेदच्छर्द्दिहृल्लासनाशनम् ॥ दौर्गन्ध्यकुष्ठवीसर्पकफपित्तविषापहम् ॥” त्रिजातकं नागकेशरसंयुक्तं चतुर्ज्जातकं भवति यथा, -- “त्वगेलापत्रकैस्तुल्यैस्त्रिसुगन्धिस्त्रिजातकम् । नागकेशरसंयुक्तं चतुर्ज्जातकमुच्यते ॥ तद्द्बयं रोचकं रूक्षं तीक्ष्णोष्णं मुखगन्धहृत् । लघु पित्ताग्निकृद्वर्ण्यं कफवातविषापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ नागगन्धा, स्त्री, (नागस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः ।) नाकुलीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नाकुली- शब्देऽस्या विशेषो ज्ञातव्यः ॥) नागगर्भं, क्ली, (नागः सीसकं गर्भ उत्पत्ति- कारणं यस्य ।) सिन्दूरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागच्छत्रा, स्त्री, (नागस्य फणेव छत्रं छादनं पत्रे यस्याः ।) नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागजं, क्ली, (नागात् सीसकात् जायते इति । जन + डः ।) सिन्दूरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १०८ ॥ नाग- जाते, त्रि ॥ नागजिह्वा, स्त्री, (नागस्य सर्पस्य जिह्वेव ।) शारिवा । अनन्तमूलम् । इति रत्नमाला ॥ नागजिह्विका, स्त्री, (नागस्य जिह्वेव रक्तता यस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) मनः- शिला । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “मनःशिला मनोगुप्ता मनोह्वा नागजिह्विका । नैपाली कनटी गोला शिला दिव्यौषधिः स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नागजीवनं, क्ली, (नागः सीसकं जीवनं यस्य ।) वङ्गम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १०८ ॥ नागदन्तः, पुं, (नागस्य गजस्य दन्तः ।) हस्ति- दन्तः । (यथा, महाभारते । १२ । ९८ । १९ । “द्वीपिचर्म्मावनद्धश्च नागदन्तकृतत्सरुः ॥” नागदन्तः साधनत्वेनास्त्यस्येति अच् ।) गृहान्त- र्गतदारु । इति मेदिनी । ते, २०१ ॥ दाँतिया इति दाण्डा इति च भाषा ॥ नागदन्तकः, पुं, (नागदन्त + स्वार्थे कन् ।) नाग- दन्तः । (नागदन्तेन कायतीति । कै + कः ।) भित्तिदारुद्बयम् । तत्पर्य्यायः । निर्यूहः २ । इति जटाधरः ॥

नागदन्तिका, स्त्री, (नागस्य सर्पस्य दन्त इव पीडादायकं पत्रं यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) वृश्चिकाली । इति रत्नमाला ॥ विछिटी इति भाषा ॥ नागदन्ती, स्त्री, (नागस्य गजस्य दन्त इव फलाद्याकारे यस्याः । ङीष् ।) कुम्भा । श्रीह- स्तिनी । इति मेदिनी । ते, २०१ ॥ हाति शुण्डा इति भाषा ॥ शेषस्य पर्य्यायः । विशल्या २ पर्व्वपुष्पी ३ विषौषधी ४ शुक्लपुष्पा ५ इभ- दन्ताह्वा ६ काण्डेरी ७ कामदूतिका ८ । इति रत्नमाला ॥ श्वेतपुष्पा ९ मधुपुष्पा १० विशो- धिनी ११ नागस्फोता १२ विशालाक्षी १३ नागच्छत्रा १४ विचक्षणा १५ सर्पपुष्पी १६ शुक्लपुष्पी १७ स्वादुका १८ शतदन्तिका १९ सितपुष्पी २० सर्पदन्ती २१ नागिनी २२ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । रूक्ष- त्वम् । वातकफगुल्मशूलोदरव्याधिकण्ठदोष- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागदमनी, स्त्री, (नागो दम्यतेऽनयेति । दम + ल्युट् + ङीप् ।) क्षुद्रक्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । जम्बूः २ जाम्बवती ३ वृक्का ४ रक्तपुष्पा ५ जाम्बवी ६ मलघ्नी ७ दुर्द्धर्षा ८ दुःसहा ९ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कटु- त्वम् । त्रिदोषोदराध्मानदोषनाशित्वम् । कोष्ठ- शोधनकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तन्नामगुणाः । “विज्ञेया नागदमनी बला मोटा विषापहा । नागपुष्पी नागपत्रा महायोगेश्वरीति च ॥ बला मोटा कटुस्तिक्ता लघुः पित्तकफापहा । मूत्रकृच्छ्रव्रणान्रक्षो नाशयेज्जालगर्द्दभम् ॥ सर्व्वग्रहप्रशमनी निःशेषविषनाशिनी । जयं सर्व्वत्र कुरुते धनदा सुमतिप्रदा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ नागदलोपमं, क्ली, (नागदलस्य ताम्बूल्या उपमा यत्र ।) परूषफलम् । इति रत्नमाला ॥ (परूष- शब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) नागद्रुः, पुं, (नागप्रियो द्रुर्वृक्षः ।) समन्तदुग्धा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सिज इति भाषा ॥ नागनिर्य्यहः, पुं, (नाग इव निर्य्यूहो नागदन्तः ।) नागदन्तकः । इति जटाधरः ॥ नागपञ्चमी, स्त्री, (नागप्रिया पञ्चमी । शाक- पार्थिवादिवत् समासः ।) आषाढी कृष्णा पञ्चमी । तत्र मनसापूजा कर्त्तव्या । यथा, -- “देवीपुराणे । ‘सुप्ते जनार्द्दने कृष्णे पञ्चम्यां भवनाङ्गने । पूजयेन्मनसादेवीं स्नुहीविटपसंस्थिताम् ॥ पद्मनाभे गते शय्यां देवैः सर्व्वैरनन्तरम् । पञ्चम्यामसिते पक्षे समुत्तिष्ठति पन्नगी ॥’ मनसादेवीं विषहरीम् । स्नुही सिजवृक्षः । देवैरिति सहार्थे तृतीया । ‘देवीं सम्पूज्य नत्वा च न सर्पभयमाप्नुयात् । पञ्चम्यां पूजयेन्नागाननन्ताद्यान् महोरगान् ॥

पृष्ठ २/८४९

क्षीरं सर्पिस्तु नैवेद्यं देयं सर्पविषापहम् ॥’ मनसाध्यानम् । यथा, पद्मपुराणे । ‘देवीमम्बामहीनां शशधरवदनां चारुकान्तिं वदान्यां हंसारूढामुदारामरुणितवसनां सर्व्वदां सर्व्व- दैव । स्मेरास्यां मण्डिताङ्गीं कनकमणिगणैर्नागरत्नै- रनेकै- र्वन्देऽहं साष्टनागामुरुकुचयुगलां भोगिनीं कामरूपाम् ॥’ पुराणान्तरे । ‘अनन्तो वासुकिः पद्मो महापद्मोऽथ तक्षकः । कुलीरः कर्कटः शङ्खो ह्यष्टौ नागाः प्रकीर्त्तिताः ॥ शेषः पद्मो महापद्मः कुलिकः शङ्खपालकः । वासुकिस्तक्षकश्चैव कालीयो मणिभद्रकः ॥ ऐरावतो धृतराष्ट्रः कर्कोटकधनञ्जयौ ॥’ गारुडेऽपि । ‘अनन्तं वासुकिं शङ्खं पद्मं कम्बलमेव च । तथा कर्कोटकं नागं धृतराष्ट्रञ्च शङ्खकम् ॥ कालीयं तक्षकञ्चापि पिङ्गलं मणिभद्रकम् । यजेत्तानसितान्नागान् दष्टमुक्तो दिवं व्रजेत् ॥’ अत्र च । ‘योऽसौ चानन्तरूपेण ब्रह्माण्डं सचराचरम् । पुष्पवधारयेन्मूर्ध्नि तस्मै नित्यं नमो नमः ॥’ इत्यनेन प्रणवपूर्ब्बेण मत्स्यपुराणोक्तेनानन्तं पूज- येत् ॥ रत्नाकरे । ‘पिचुमर्द्दस्य पत्राणि स्थापयेद्भवनोदरे । स्वयञ्चापि तदश्नीयात् ब्राह्मणांश्चैव भोजयेत् ॥’ पिचुमर्द्दस्य निम्बस्य ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ नागपत्रा, स्त्री, (नागदमनं पत्रं यस्याः । टाप् ।) नागदमनी । इति भावप्रकाशः ॥ नागपत्री, स्त्री, (नागवत् पत्रं यस्याः । ङीष् ।) लक्षणा । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागपदः, पुं, (नागवत् पदं स्थानं यस्य ।) षोडश- रतिबन्धान्तर्गतद्वितीयबन्धः । तस्य लक्षणं यथा, -- “पादौ स्कन्धे तथा हस्त । क्षपाल्लङ्गं भगे लघु । कामयेत् कामुको नारीं बन्धो नागपदो मतः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ नागपाशः, पुं, (नागपाश इव आकृतिरस्त्य- स्येति । अच् ।) स्त्रीणां करणम् । (नागः पाश इव ।) वरुणायुघः । इति मेदिनी । शे, ३५ ॥ “सार्द्धद्बयावर्त्तनात्तु नागपाश इति स्मृतः । ब्रह्मग्रन्थिमथो दद्यान्नागपाशमथापि वा ॥” इत्यागमः ॥ “वेष्टितं नागपाशेन भ्रुकुटीभीषणाननम् ॥” इति देवीपुराणीयदुर्गाध्यानम् ॥ नागपाशकः, पुं, (नागपाश इव प्रतिकृतिः । “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् । यद्बा, नागपाश इव कायतीति । कै + कः ।) रति- बन्धविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “स्वजङ्घाद्वयमध्यस्थां हस्ताभ्यां धारयेत् कुचौ ।

रमेन्निःशङ्कितः कामी बन्धोऽयं नागपाशकः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ नागपुरं, क्ली, (नागनामकं पुरम् । शाकपार्थि- वादिवत् समासः ।) देशविशेषः । तद्विवरणं यथा, -- “जटाजूटात् पपातोर्द्ध्वे मेरोस्तस्मात्ततोऽगमत् । देवैः परिवृता गङ्गा हेमकूटञ्च पर्व्वतम् ॥ मन्दरञ्चैव कैलासं हिमवन्तञ्च पर्व्वतम् । तामायान्तीन्तु रोधाय स्वलीलो नाम दानवः ॥ पार्व्वतं रूपमास्थाय वर्षाणान्तु शतैर्द्बिजाः । ततो भगीरथो राजाराधयामास कौशिकम् ॥ स तुष्टः प्रददौ नागं वाहनं तं भगीरथः । समारुह्यागमत्तत्र यत्र रुद्धा भगीरथी ॥ तेन नागेन तं दैत्यं संविदार्य्य स सङ्गतः । शतधा तं समाधाय मूर्द्धन्यैरावतो गजः ॥ महीतलं समापेदे स यावन्नागसाह्वयम् ॥ तस्मात् व्याघटनाद्बिप्रा अभून्नागपुरं वरम् ॥” इति वह्निपुराणे गङ्गावतरणनामाध्यायः ॥ नागपुष्पः, पुं, (नागस्य हस्तिनो मदगन्धयुक्तं पुष्पं यस्य ।) पुन्नागवृक्षः । नागकेशरः । (यथा, महाभारते । १ । २०८ । ४० । “पुन्नागैर्नागपुष्पैश्च लकुचैः पनसैस्तथा ॥”) चम्पकः । इति मेदिनी । पे, २५ ॥ (पुन्नाग- पुष्पे तु क्ली । तत्र गुणा यथा, -- “नागपुष्पं कषायोष्णं रुक्षं लघ्वामपाचनम् । ज्वरकण्डूतृषास्वेदच्छर्द्दिहृल्लासनाशनम् ॥ दौर्गन्ध्यकुष्ठवीसर्पकफपित्तविषापहम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नागपुष्पफला, स्त्री, (नागस्य नागकेशरस्येव पुष्प- फले यस्याः ।) कुष्माण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागपुष्पिका, स्त्री, (नागस्य पुष्पमिव पुष्पं यस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) स्वर्ण- यूथी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागपुष्पी, स्त्री, (नागस्य नागकेशरस्य पुष्पमिव पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) नागदमनी । इति भाव- प्रकाशः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “नागपुष्पी श्वेतपुष्पा नागिनी रामदूतिका ॥” अस्या गुणा । यथा, -- “नागिनी रोचनी तिक्ता तीक्ष्णोष्णा कफपित्त- नुत् ॥”) नागफलः, पुं, (नागस्य पुन्नागस्येव फलं यस्य ।) पटोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागबन्धुः, पुं, (नागानां हस्तिनां बन्धुरिव प्रिय- त्वात् ।) अश्वत्थवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नागानां बान्धवश्च ॥ नागबलः, पुं, (नागानामिव बलं यस्य ।) भीम- सेनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य नाग- बलाप्तिकथा । यथा, महाभारते । १ । १२८ । ६५ -- ७० । “एवमुक्तस्तदा नागो वासुकिं प्रत्यभाषत । यदि नागेन्द्र ! तुष्टोऽसि किमस्य धनसञ्चयैः ॥

रसं पिबेत् कुमारोऽयं त्वयि प्रीते महाबलः । बलं नागसहस्रस्य यस्मिन् कुण्डे प्रतिष्ठितम् ॥ यावत् पिबति बालोऽयं तावदस्मै प्रदीयताम् । एवमस्त्विति तं नागं वासुकिः प्रत्यभाषत ॥ ततो भीमस्तदा नागैः कृतस्वस्त्ययनः शुचिः । प्राङ्मुखश्चोपविष्टः स रसं पिबति पाण्डवः ॥ एकोच्छ्वासात्ततः कुण्डं पिबति स्म महाबलः । एवमष्टौ स कुण्डानि ह्यपिबत् पाण्डुनन्दनः ॥ ततस्तु शयने दिव्ये नागदत्ते महाभुजः । अशेत भीमसेनस्तु यथासुखमरिन्दमः ॥” तथा च तत्रैव । १ । १२९ । १९ -- २१ । “ततोऽष्ठमे तु दिवसे प्रत्यबुध्यत पाण्डवः । तस्मिंस्तदा रसे जीर्णे सोऽप्रमेयबलो बली ॥ तं दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्तं पाण्डवं ते भुजङ्गमाः । सान्त्वयामासुरव्यग्रा वचनञ्चेदमब्रुवन् ॥ यत्ते पीतो महाबाहो ! रसोऽयं वीर्य्यसंभृतः । तस्मान्नागायुतबलो रणेऽधृष्यो भविष्यति ॥”) हस्तितुल्यबलवति, त्रि ॥ नागबला, (नागस्येव बलं यस्याः ।) बलाप्रभेदः । गोरक् चाउलिया इति गुलशकरी इति ककही इति च भाषा ॥ (यथा, गारुडे १७९ अध्याये । “जग्ध्वा नागबला चूर्णं श्वासकासादिनुद्भवेत् ॥”) तत्पर्य्यायः । गाङ्गेरुकी २ झसा ३ ह्रस्वगवे- धुका ४ । इत्यमरः । २ । ४ । ११७ ॥ गाङ्गे- रुही ५ गोरक्षतण्डुला ६ । इति भरतः ॥ भद्रो- दनी ७ खरगन्धा ८ चतुःपला ९ महोदया १० महापत्रा ११ महाशाखा १२ महाफला १३ विश्वदेवा १४ अनिष्टा १५ देवदण्डा १६ महा- गन्धा १७ घण्टा १८ । अस्या गुणाः । मधु- राम्लत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । गुरुत्वम् । कण्डू तिकुष्ठवातव्रणपित्तनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्निग्धत्वम् । आयुष्यत्वम् । वृष्य- त्वम् । ग्राहित्वम् । कृच्छ्रक्षीणक्षयरोगेषु हित- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ नागभृत्, पुं, (नागः क्रूरचारी सन् विभर्त्ति आत्मानमिति । भृ + क्विप् ।) डुण्डुसर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नागमल्लः, पुं, (नागेषु हस्तिषु मल्लः ।) ऐरावतः । इति शब्दरत्नावली ॥ नागमाता, [ऋ] स्त्री, (नागानां हस्थिनां मातेव भूषकत्वात् ।) मनःशिला । इति हेम- चन्द्रः । ४ । १२६ ॥ (नागानां सर्पाणां माता ।) मनसादेवी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । २ । १ । ६७ । “नागेश्वरस्यानन्तस्य भगिनी नागपूजिता । नागेश्वरी नागमाता सुन्दरी नागवाहिनी ॥” सुरसा । इयं हि सागरोल्लङ्घनसमये हनुमतः परीक्षार्थं देवैरादिष्टा तस्य विघ्नमाचरितुं गता तेन वञ्चिता च । यथा, रामायणे । ६ । १ । १३९ । “ततो देवाः सगन्धर्व्वाः सिद्बाश्च परमर्षयः । अब्रुवन् सूर्य्यसङ्काशां सुरसां नागमातरम् ॥” यथा, च अध्यात्मरामायणे । ६ । १ । ८ -- २४ ।

पृष्ठ २/८५०

“दृष्ट्वानिलसुतं देवा गच्छन्तं वायुवेगतः । परीक्षणार्थं सत्त्वस्य वानरस्येदमब्रुवन् ॥ गच्छत्येष महासत्त्वो वानरो वायुविक्रमः । लङ्कां प्रवेष्टुं शक्तो वा न वा जानीमहे बलम् ॥ एवं विचार्य्य नागानां मातरं सुरसाभिधाम् । अब्रवीद्देवतावृन्दः कौतूहलसमन्वितः ॥ गच्छ त्वं वानरेन्द्रस्य किञ्चिद्विघ्नं समाचर । ज्ञात्वा तस्य बलं बुद्धिं पुनरेहि त्वरान्विता ॥ इत्युक्ता सा ययौ शीघ्रं हनुमद्विघ्नकारणात् । आवृत्य मार्गं पुरतः स्थित्वा वानरमब्रवीत् ॥ एहि मे वदनं शीघ्रं प्रविशस्व महामते ! । देवैस्त्वं कल्पितो भक्ष्यः क्षुधासम्पीडितात्मनः ॥ तामाह हनुमान् मातरहं रामस्य शासनात् । गच्छामि जानकीं द्रष्टुं पुनरागम्य सत्वरः ॥ रामाय कुशलं तस्याः कथयित्वा त्वदाननम् । निवेक्ष्ये देहि मे मार्गं सुरसायै नमोऽस्तु ते ॥ इत्युक्ता पुनरेवाह सुरसा क्षुधितास्म्यहम् । प्रविश्य गच्छ मे वक्त्रं नोचेत् त्वां भक्षयाम्यहम् ॥ इत्युक्तो हनुमानाह मुखं शीघ्रं विदारय । प्रविश्य वदनं तेऽद्य गच्छामि त्वरयान्वितः ॥ इत्युक्ता योजनायामदेहो भूत्वा पुरः स्थितः । दृष्ट्वा हनुमतो रूपं सुरसा पञ्चयोजनम् । मुखं चकार हनुमान् द्बिगुणं रूपमादधत् ॥ ततश्चकार सुरसा योजनानाञ्च विंशतिम् । वक्त्रं चकार हनुमांस्त्रिंशद्योजनसम्मितम् ॥ ततश्चकार सुरसा पञ्चाशद्योजनायतम् । वक्त्वं तदा हनूमांस्तु बभूवाङ्गुष्ठसन्निभः ॥ प्रविश्य वदनं तस्याः पुनरेत्य पुरः स्थितः । प्रविष्टो निर्गतोऽहं ते वदनं देवि ! ते नमः ॥ एवं वदन्तं दृष्ट्वा सा हनुमन्तमथाब्रवीत् । गच्छ साधय रामस्य कार्य्यं बुद्धिमतां वर ! ॥ देवैः सम्प्रेषिताहं ते बलं जिज्ञासुभिः कपे ! । दृष्ट्वा सीतां पुनर्गत्वा रामं द्रक्ष्यसि गच्छ भो ॥” कद्रुः । इति महाभारतम् ॥) नागमारः, पुं, (नागं मारयतीति । नृ + णिच् + अण् ।) केशराजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हस्तिमारके सर्पमारके च त्रि ॥ नागयष्टिः, स्त्री, (नागाधिष्ठिता यष्टिः ।) पुष्क- रिण्यादिस्थितकाष्ठविशेषः । रैकाठ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । नागाञ्चला २ । इति जटाधरः ॥ (यथा, हयशीर्षे । “वैणवं वारुणञ्चैव पुन्नागं नागकेशरम् । वकुलं चम्पकञ्चैव विल्वञ्चैवाथ खादिरम् ॥ एतेषामेव दारूणां नागयष्टिः प्रकीर्त्तिता । सवक्रकोटरं त्यक्त्वा तस्मात् कुर्य्यात् यथेप्सि- तम् ॥”) नागरं, क्ली, (नगरे भवम् । नगर + अण् ।) शुण्ठी । इत्यमरः । २ । ९ । ३८ ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “नागरं दीपनं वृष्यं ग्राहि हृद्यं विबन्धनुत् । रुच्यं लघु स्वादुपाकं स्निग्धोष्णं कफवातजित् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥

यथा च गारुडे । १८६ अध्याये । “मुण्डीतकवचायुक्तं मरीचं नागरं तथा । चर्व्वित्वा च इमं सद्यो जिह्वया ज्वलनं लिहेत् ॥”) मुस्ता । इति मेदिनी । रे, १७२ ॥ रतबन्धः । इति विश्वः ॥ (क्वचित् पुं ।) नागरदेशीयाक्षरञ्च ॥ नागरः, पुं, (नागरो विदग्धस्तद्बद्भावोऽस्त्यस्येति । अच् ।) देवरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाग- रङ्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रि, (नगरे भवः । “तत्र भवः ।” ४ । ३ । ५३ । इत्यण् ।) विदग्धः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३२३ । “नागर गीतिरिवासौ ग्रामस्थित्यापि भूषिता सुतनुः । कस्तूरी न मृगोदरवासवशाद्बिस्रतामेति ॥”) नगरोद्भवः । इति मेदिनी । रे, १७२ ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ६ । ६६ । “नागरा धृतराष्ट्रस्य सर्व्वे तत्र समाययुः ॥” नगरहितश्च । यथा, महाभारते । २ । ५ । १२२ । “धनुर्व्वेदस्य सूत्रं वै यन्त्रसूत्रञ्च नागरम् ॥”) नागरकः, पुं, (नागर एव । स्वार्थे कन् । यद्वा, नागरेण कायतीति । कै + कः ।) रतिबन्ध- विशेषः । यथा, -- “ऊरुमूंलोपरि स्थित्वा योषिदूरुद्बयं यदि । ग्रीवां धृत्वा कराभ्याञ्च बन्धो नागरको मतः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ नागरक्तं, क्ली, (नागकृतं रक्तम् ।) सिन्दूरम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १२७ ॥ नागस्य शोणितञ्च ॥ नागरघनः, पुं, (नागर एव घनो मुस्ता ।) नागरमुस्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नागर- मुस्ताशब्देऽस्य विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) नागरङ्गः, पुं, (नागस्य नागसम्भूतस्य सिन्दूरस्येव रङ्गो यस्य ।) वृक्षविशेषः । नारङ्गीलेवुर गाछ इति भाषा ॥ इत्यमरः । २ । ४ । ३८ ॥ तत्- पर्य्यायः । नारङ्गः २ नार्य्यङ्गः ३ नागरः ४ ऐरावतः ५ नागरुकः ६ चक्राधिवासी ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्फलगुणाः । सुरभि- त्वम् । विपाके गुरुत्वम् । दुर्ज्जरत्वम् । अत्यम्ल- त्वम् । ईषन्मधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । वातविना- शित्वञ्च । तत्केशरगुणः । रुच्यत्वम् । वातहर- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ नागरमुस्ता, स्त्री, (नागर इव मुस्ता ।) मुस्ता- प्रभेदः । नागरमुता इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । नागरोत्था २ नागरादिघनसंज्ञका ३ चक्राङ्का ४ नादेयी ५ चूडाला ६ पिण्डमुस्ता ७ शिशिरा ८ वृषध्माङ्क्षी ९ कच्छरुहा १० चारुकेसरा ११ उच्चटा १२ पूर्णकोष्ठसंज्ञा १३ कलापिनी १४ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । कषा- यत्वम् । शीतलत्वम् । कफपित्तज्वरातिसारा- रुचितृष्णादाहभ्रमनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ नागराजः, पुं, (नागानां राजा । “राजाहःसखि- भ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) शेषः । अनन्तः । यथा, कविकल्पद्रुमे ।

“पाताले नागराजं भुजगयुवतयो यस्य गायन्ति कीर्त्तिम् ॥” नागराह्वं, क्ली, (नागरमिति आह्वा आख्या यस्य ।) शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृति- रस्या शुण्ठीशब्दे ज्ञातव्या ॥) नागरी, स्त्री, (नगरे भवा । नगर + अण् + ङीप् ।) स्त्रुही । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विदग्धा नारी । यथा, उद्धदूतः । “हन्ताभीरीः स्मरतु स कथं संवृतो नागरीभिः ॥” नागरपत्नी । नगरभवे, त्रि ॥ नागरुकः, पुं, (नागं रवते सादृश्येन प्राप्नोतीति । रु गतौ + बाहुलकात् कप्रत्ययेन साधुः ।) नाग- रङ्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ नागरेणुः, पुं, (नागस्य सीसकस्य रेणुः ।) सिन्दू- रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागरेयकः, त्रि, (नगरे भवः नगरस्यायं वा । “कत्त्र्यादिभ्यो ढकञ् ।” ४ । २ । ९५ । इति ढकञ् ।) नगरसम्बन्धी । नगरस्यायमिति ष्णेयप्रत्ययान्तात् स्वार्थे कः ॥ नागलता, स्त्री, (नागः सर्पस्तद्बत् लता ।) लिङ्गम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नागलोकः, पुं, (नागानां लोकः ।) पातालम् । इत्यमरः । १ । ८ । १ ॥ (यथा, हरिवंशे । ८२ । ८४ । “रसातले स ददृशे नागलोकमिमं यथा ॥”) नागवल्लरी, स्त्री, (नाग इव दीर्घा वल्लरी ।) नाग- वल्ली । इति भावप्रकाशः ॥ नागवल्लिका, स्त्री, (नागवल्लि + स्वार्थे कन् ।) नागवल्ली । इति रत्नमाला ॥ नागवल्ली, स्त्री, (नाग इव दीर्धा वल्ली लता ।) ताम्बूली । इत्यमरः । २ । ४ । १२० ॥ अस्याः पर्य्यायास्ताम्बूलवल्लीशब्दे गुणाश्च ताम्बूलशब्दे द्रष्टव्याः । सा च श्रीवाटाम्लवाटादिनानाग्रामस्थ- स्थानभेदादेव भिन्ना । “एकाप्येषा देशमृत्स्नावशषा- न्नानाकारं याति काये गुणे च ॥ श्रीवाटी मधुरा तीक्ष्णा वातपित्तकफापहा । रसाढ्या च रसा रुच्या विपाके शिशिरा स्मृता ॥ स्यादम्लवाटी कटुकाम्लतिक्ता तीक्ष्णा तथोष्णा मुखपाककर्त्री । विदाहपित्तासविकोपनी च विष्टम्भदा वातनिवर्हणी च ॥ सप्तमी मधुरा तीक्ष्णा कटुरुष्णा च पाचनी । गुल्मोदराघ्मानहरा रुचिकृद्दीपनी परा ॥” अन्यच्च । “गुहागरे सप्तशिरा प्रसिद्धा तत्पर्णचूर्णातिरसातिरुच्या । सुगन्धितीक्ष्णा मधुरातिहृद्या सन्दीपनी पुंस्त्वकरा च बल्या ॥ विरेचनी वक्त्रसुगन्धिकारिणी । नाम्ना याम्लसरा सुतीक्ष्णमधुरा रुच्या हिमा दाहनुत् पित्तोद्रेकहरासुदीपनकरी बल्यामुखामोदिनी । स्त्रीसौभाग्यविवर्द्धिनी मदकरी ज्ञेया सदा वल्लभा गुल्माध्मानविबन्धजिच्च कथिता सा मालवे तु स्थिता ॥ अन्ध्रि पुष्कलिका नाम कषायोष्णा कटुस्तथा । मलापकर्षा कण्ठस्य पित्तहृद्बातनाशिनी ॥ द्वैषणीया कटुस्तीक्ष्णा हृद्या दीर्घदला च सा । कफवातहरा रुच्या कटुदीपनपाचनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥