शब्दकल्पद्रुमः/निरशनं

पृष्ठ २/८८८

निरशनं, क्ली, (निर् + अश + ल्युट् ।) भोजना- भावः । अनशनम् । (निर्गतं अशनं भोजना- दिकं यस्मात् । भोजनरहिते त्रि ॥) निरसः, त्रि, (निवृत्तो रसो यस्मात् ।) नीरसः । पुं, रसाभांवः । रसस्य अभावः इति तत्पुरुष- समासनिष्पन्नः ॥ निरसनं, क्ली, (निरस्यते क्षिप्यते इति । निर् + अस + ल्युट् ।) प्रत्याख्यानम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३१ ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ४ । १० । “स पितुर्विक्रियां दृष्ट्वा राज्यान्निरसनञ्च तत् । नियतो वर्त्तयामास प्रजाहितचिकीषया ॥”) वधः । निष्ठीवनम् । इति मेदिनी । ने, १९१ ॥ निरसा, स्त्री, (निवृत्तो रसो यस्याः ।) निःश्रेणिका- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ निरस्तः, त्रि, (निर् + अस् + क्तः ।) प्रहित- बाणः । त्यक्तशरः । त्वरितोदितम् । शीघ्रो- च्चारितवचः । निराकरणविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । प्रत्यादिष्टः २ प्रत्याख्यातः ३ निराकृतः ४ निकृतः ५ विप्रकृतः ६ । इत्यमरः । ३ । १ । ४० ॥ प्रतिक्षिप्तम् ७ अपविद्धम् ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ निष्ठ्यूतः । प्रेषितः । संत्यक्तः । प्रतिहतः । इति मेदिनी । ते, ११७ ॥ (यथा, हितोपदेशे । १ । ४८ । “यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि । निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ॥” यथाच मार्कण्डेयपुराणे । ८९ । २३ । “आयान्ती वह्निकूटाभा सा निरस्ता महो- ल्कया ॥”) निराकरणं, क्ली, (निर् + आ + कृ + ल्युट् ।) निवारणम् । निरसनम् । इति निराकरिष्णु- शब्दटीकायां भरतः ॥ निराकरिष्णुः, त्रि, (निराकरोति तच्छीलः । निर + आ + कृ + “अलंकृञ्निराकृञिति ।” ३ । २ । १३६ । इति इष्णुच् ।) निराकरणशीलः । तत्- पर्य्यायः । क्षिप्नुः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३० ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । ५ । १ । “निराकरिष्णुर्वर्त्तिष्णुर्वर्द्धिष्णुः परितो रणम् ॥”) निराकारः, पुं, (निर्गत आकारो देहादिदृश्य- स्वरूपं यस्मादिति । निरादय इति समासः ।) परमेश्वरः । ब्रह्म । यथा, -- “साकारञ्च निराकरं सगुणं निर्गुणं प्रभुम् । सर्व्वाधारञ्च सर्व्वञ्च स्वेच्छारूपं नमाम्यहम् ॥” अपि च । “तेजःस्वरूपो भगवान् निराकारो निराश्रयः । निलिप्तो निर्गुणः साक्षी स्वात्मारामः परात्परः ॥ ध्यायन्ति योगिनस्तेजस्त्वदीयमशरीरिणम् । वैष्णवाश्चैव साकारं कमनीयं मनोहरम् ॥ केचिच्चतुर्भुजं शान्तं लक्ष्मीकान्तं मनोहरम् । शप्त्रचक्रगदापद्मधरं पीताम्बरं परम् ॥ द्विभुजं कमनीयञ्च किशोरं श्यामसुन्दरम् । शान्तं गोपाङ्गनाकान्तं रत्नभूयणभूषितम् ॥ एषं तेजस्विनं भक्त्या सेवन्ते सततं मुदा ।

ध्यायन्ति योगिनो यत्तु कुतस्तेजस्विनं विना ॥” अपि च । “योनिर्गुणः स निर्लिप्तः शक्तिभ्यो नहि संयुतः । सिसृक्षुराश्रितः शक्तौ निर्गुणः सगुणो भवेत् ॥ यावन्ति च शरीराणि भोगार्हाणि महामुने ! । प्राकृतानि च सर्व्वाणि श्रीकृष्णविग्रहं विना ॥ ध्यायन्ति योगिनस्तञ्च शुद्धं ज्योतिःस्वरूपिणम् । हस्तपादादिरहितं निर्गुणं प्रकृतेः परम् ॥ वैष्णवास्तं न मन्यन्ते तद्भक्ताः सूक्ष्मदर्शिनः । कुतो बभूव तज्ज्योतिरहो तेजस्विनं विना ॥ ज्योतिरभ्यन्तरे नित्यं शरीरं श्यामसुन्दरम् । अतीवामूल्यसद्रत्नभूषणेन विभूषितम् ॥ एवं भक्ताश्च ध्यायन्ति शश्वच्चरणसेविनः । योगिनो योगरूपञ्च काले भक्तिबिपाकतः ॥ ज्योतिरभ्यन्तरे मूर्त्तिं पश्यन्ति कृपया प्रभोः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । ३२ । ७ । ४२ अः ॥ तस्य द्बिचत्वारिंशन्नामानि यथा, -- “जगद्योनिरयोनिस्त्वमनन्तोऽव्यय एव च । ज्योतिःस्वरूपो ह्यनघः सगुणो निर्गुणो महान् ॥ भक्तानुरोधात् साकारो निराकारो निरङ्कुशः । निर्व्यूहो निखिलाधारो निःशङ्को निरुपद्रवः ॥ निरुपाधिश्च निर्लिप्तो निरीहो निधनान्तकः । स्वात्मारामः पूर्णकामोऽनिमेषो नित्य एव च ॥ सुभगो दुर्भगो वाग्मी दुराराध्यो दुरत्ययः । वेदहेतुश्च वेदाश्च वेदाङ्गो वेदविद्बिभुः ॥ द्विचत्वारिंशन्नामानि प्रातरुत्थाय यः पठेत् । दृढां भक्तिं हरेर्दास्ये लभते वाञ्छितञ्च यत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ७ अध्यायः ॥ आकारशून्ये, त्रि ॥ निराकृतः, त्रि, (निर् + आ + कृ + क्तः ।) प्रत्या- ख्यातः । निरस्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ४० ॥ निराकृतिः, स्त्री, (निर् + आ + कृ + क्तिन् ।) निर- सनम् । निराकरणम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३१ ॥ (निर्गता आकृतिर्यस्मादिति ।) अनाकारे अस्वाध्याये च त्रि । इति मेदिनी । ते, २०३ ॥ (पुं, पञ्चमहायज्ञानुष्ठानरहितः । यथा, मनुः । ३ । १५४ । “यक्ष्मी च पशुपालश्च परिवेत्ता निराकृतिः ॥” “निराकृतिः पञ्चमहायज्ञानुष्ठानरहितः । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम् । निराकर्त्तामरादीनां स विज्ञेयो निराकृतिः ॥” इति कुल्लूकभट्टः ॥ “निराकृतिः सत्यधिकारे महायज्ञानुष्ठान- रहितः । अनद्धा निराकृतिरुच्यते । एवं हि शतपथे । यो न देवानर्च्चति न पितॄन् न मनुष्या- निति । यैस्तु पठ्यते अस्वाध्यायश्रुतधनैर्निरा- कृतिरुदाहृतः ।” इति मेधातिथिः ॥ * ॥ रोहितमनुपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ७ । ६३ । “दक्षपुत्त्रस्य पुत्त्रास्ते रोहितस्य प्रजापतेः । मनोः पुत्त्रो धृष्टकेतुः पञ्चहोत्रो निराकृतिः ॥”) निराचारः, त्रि, निर्न विद्यते आचारो यस्य सः । अनाचारः । आचारशून्यः ॥

निरातपा, स्त्री, (निर्गत आतपो यस्याः ।) रात्रिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आतपशून्ये, त्रि ॥ निराबाधः, त्रि, (निर्गता आबाधा प्रतिबन्धो यस्मात् ।) पक्षाभासविशेषः । यथा, -- “अप्रसिद्धं निराबाधं निरर्थं निष्प्रयोजनम् । असाध्यं वा विरुद्धं वा पक्षाभासं विवर्ज्जयेत् ॥ निरावाधं अस्मद्गृहप्रदीपप्रकाशेनायं स्वगृहे व्यवहरति ।” इति मिताक्षरा ॥ निरामयः, त्रि, (निर्गत आमयो व्याधिर्यस्मात् ।) रोगरहितः । तत्पर्य्यायः । वार्त्तः २ कल्यः ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ५७ ॥ नीरुजः ४ पटुः ५ उल्लाघः ६ लघुः ७ अगदः ८ निरातङ्कः ९ । अनातङ्कोऽपि पाठः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “निरामयाणां चित्रन्तु भक्तमध्ये प्रकीर्त्तितम् ॥” उपद्रवादिशून्यः । यथा, महाभारते । १ । १५७ । ११ । “इदं नगरमभ्यासे रमणीयं निरामयम् । वसतेह प्रतिच्छन्ना ममागमनकाङ्क्षिणः ॥” रोगनाशकः । यथा, मुकुन्दमालायाम् । २१ । “किमौषधैः क्लिश्यसि मूढ दुर्म्मते ! निरामयं कृष्णरसायनं पिब ॥”) निरामयः, पुं, (निर्गतः आमयो यस्मात् ।) इडिक्कः । वनच्छगलः । इति मेदिनी । ये, १२१ ॥ शूकरः । इति शब्दमाला ॥ (नृप- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । १ । २३४ । “धृष्टकेतुर्बृहत्केतुर्दीप्तकेतुर्निरामयः ॥” महादेवः । इति महाभारतम् । १३ । १७ । १४८ ॥ क्ली, कुशलम् । यथा, तत्रैव । ५ । ७८ । ८ । “कुरूणां पाण्डवानाञ्च प्रतिपत्स्व निरामयम् ॥”) निरामालुः, पुं, (नितरां रमतेऽनेनेति । नि + रम + बाहुलकात् आलु दीर्घश्च ।) कपित्थः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (विवरणमस्य कपित्थशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) निरालम्बा, स्त्री, (निर्नास्ति आलम्बो यस्याः ।) आकाशमांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शुक्ल- यजुर्व्वेदान्तर्गतोपनिषद्बिशेषः । इति मुक्तिको- पनिषत् ॥ अवलम्बनशून्ये, त्रि । यथा, हठ- योगप्रदीपिकायाम् । ३ । ५४ । “एको देवो निरालम्ब एकावस्था मनोन्मनी ॥”) निराशः, त्रि, (निर्गता आशा यस्मादिति ।) आशाशून्यः । यथा, तिथितत्त्वे । “भूताहे ये प्रकुर्व्वन्ति उल्काग्रहमचेतसः । निराशाः पितरो यान्ति शापं दत्त्वा सुदा- रुणम् ॥” निरासनं, क्ली, (निर् + आस + ल्युट् ।) निर- सनम् । (निर्गतं आसनं यस्मात् ।) आसना- भावविशेष्टे, त्रि ॥ निराहारः, त्रि, (निर्गत आहारो यस्य ।) आहाररहितः । यथा, -- “निराहाराश्च ये जीवाः पापे धर्म्मे रताश्च ये ।” इति तर्पणप्रकरणीयाह्निकाचारधृतवचनम् ॥

पृष्ठ २/८८९

निरिङ्गिणी, स्त्री, (निर्निभृतं जनं इङ्गति प्राप्नो- तीति । निर् + इङ्ग + णिनिः ततो ङीप् ।) तिरष्करिणी । तत्पर्य्यायः । अवगुण्ठिका २ पटी ३ यवनिका ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निरिन्द्रियः, त्रि, (निर्गतानि इन्द्रियाणि यस्मात् ।) इन्द्रियशून्यः । यथा, मनुः । ९ । २०१ । “अनंशौ क्लीवपतितौ जात्यन्धवधिरौ तथा । उन्मत्तजडमूकाश्च ये च केचिन्निरिन्द्रियाः ॥” निरीक्षणं, क्ली, (निर् + ईक्ष + भावे ल्युट् ।) दर्शनम् । यथा, -- “द्रवात्तथान्नान्निशि सेविताच्च विण्मूत्रघातक्रमनिग्रहाच्च । वास्पग्रहात् सूर्य्यनिरीक्षणाच्च नेत्रे विकारान् जनयन्ति दोषाः ॥” इति माधवकरः ॥ (निरीक्षते इति । निर् + ईक्ष + ल्युः । दर्शके, त्रि । यथा, भागवते । ७ । १५ । ३२ । “प्राणापानौ संनिरुन्ध्यात् पूरकुम्भकरेचकैः । यावत् मनस्त्यजेत् कामान् स्वनासाग्रनिरी- क्षणः ॥”) निरीक्षितं, त्रि, (निर् + ईक्ष + क्तः ।) अवलो- कितम् । यथा, -- “निरीक्षितं चाङ्गमवीक्षितञ्च दृशा पिबन्ती रभसेन तस्य । समानमावन्दमियं दधाना विवेद भेदं न विदर्मसुभ्रूः ॥” इति नैषधः ॥ निरीशं, क्ली, (निर्गतां ईशा यस्मात् ।) फालः । इत्यमरः । २ । ९ । १३ ॥ (निर्नास्ति ईश ईश्वरो यस्य ।) ईशशून्ये नास्तिके च त्रि ॥ निरीषं, क्ली, (निर्गता ईषा यस्मात् । निरादय इति समासः ।) निरीशम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ निरीहः, पुं, (निर्गता ईहा चेष्टा यस्मात् ।) विष्णुः । यथा, -- “निरुपाधिश्च निर्लिप्तो निरीहो निधनान्तकः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे चत्वारिशन्ना- मकथने ७ अध्यायः ॥ ईहाशून्ये, त्रि ॥ (यथा, देवीभागवते । ४ । १० । ११ । “निरीहः पुरुषः कस्मात् प्रकुर्य्याद् युद्धमीदृ- शम् ॥”) निरुक्तं, क्ली, (निर्निश्चयेन उक्तम् ।) वेदवेदाङ्ग- शास्त्रविशेषः । यथा, -- “शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं ज्योतिषन्तथा । छन्दश्चेति षडङ्गानि वेदानां वैदिका विदुः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (तथाहि, -- “वर्णागमो वर्णविपर्य्ययश्च द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ । धातोस्तदर्थातिशयेन योग- स्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम् ॥” यदुक्तं देवराजयज्वना निर्व्वचने, तद्यथा, --

“अत उक्ताध्ययनविधेरुक्तच्छन्दःप्रविभागस्योक्त- विनियोगस्योपलक्षितकर्म्माङ्गभूतकालस्योपद- र्शितलक्षणस्यैतैरङ्गैर्वेदस्यार्थपरिज्ञानविषये नि- रुक्तं नामेदमङ्गमारभ्यते । प्रधानञ्चेदमितरेभ्यो- ऽङ्गेभ्यः सर्व्वशास्त्रेभ्यश्चार्थपरिज्ञानाभिनिवेशात् । अर्थो हि प्रधानम् । तद्गुणः शब्दः । स चेतरेषु व्याकरणादिषु चिन्त्यते । कल्पे खल्वपि विनि- योगश्चिन्त्यते । स च पुनरर्थाभिधानवशेन मन्त्रा- णाम् । यो यमर्थमभिधानेन संस्कर्त्तुं समर्थो मन्त्रः स तत्र विनियुज्यते । तदुक्तं अर्थाभिधान- संयोगान्मन्त्रेषु शेषभावः स्यात् इति । न च निरुक्तादृतेऽन्यदङ्गमन्यद्वा बाह्यं शास्त्रमस्ति तात्पर्येण यदशेषान् शब्दान् निर्ब्रूयात् । यदपि च क्वचित् क्वचिदन्यशास्त्रे शब्दनिर्व्वचनम् । अतएव तदित्युपलक्ष्यम् । यथा शब्दलक्षणपरि- ज्ञानं सर्व्वशास्त्रेषु व्याकरणात् एवं शब्दार्थनिर्व्व- चनपरिज्ञानं निरुक्तात् । वस्तुमात्रमेव हि इत- रेषु शास्त्रेषु स्वाभिमतबुद्धिविषयमेव किञ्चि- च्चिन्त्यते ब्राह्मणमपि च विध्यर्थवादरूपमशेष- मन्त्रार्थशेषभूतमेव । मन्त्रब्राह्मणार्थपरिज्ञानबद्ध- श्चाध्यात्माधिदैवाधिभूतपरिज्ञानद्बारेण धर्म्मार्थ- काममोक्षाख्योऽखिलपुरुषार्थः । न चानिरुक्तो मन्त्रार्थो व्याख्यातव्य इति । तस्मादर्थपरिज्ञाना- भिनिवेशादिदमेव प्रधानमित्युपपन्नम् । अथा- स्यैवमखिलपुरुषार्थोपकारवृत्तिसमर्थस्य संग्रहः । तद्यथा, -- नामाख्यातोपसर्गनिपातलक्षणम् । भावविकार- लक्षणम् । नामान्याख्यातजानि सर्व्वाणि च यथोपन्यस्य पक्षप्रतिपक्षतो विचार्यावधारणम् । सर्व्वाण्याख्यातजानि कानिचिदेवानेक-धातु- जान्यपीति मन्त्राणामर्थवत्त्वानर्थवत्त्वे विचार्य्य शास्त्रारम्भप्रयोजनद्बारेणार्थवत्तावधारणम् । पदविभागपरिज्ञानप्रतिज्ञानबोधावलम्बिप्रदर्श- नाय आदिमध्यान्तानेकदैवतलिङ्गसङ्कटेषु मन्त्रेषु याज्ञिकपरिज्ञानद्वारेण देवतापरिज्ञानप्रतिज्ञा । अर्थज्ञप्रशंसा । अनर्थज्ञावधारणम् । वेदवेदाङ्ग- व्यूहः । सप्रयोजननिघण्टुसमाम्नायविरचनम् । प्रकरणत्रयविभागेन नैघण्टुकप्रधानदेवताभि- धानप्रविभागलक्षणम् । निर्व्वचनलक्षणद्वारेण शब्दवृत्तिविषयोपदेशः । अर्थप्राधान्यात् लोपो- पधाविकारवर्णलोपविपर्ययोपदेशेन सामर्थ्योप- प्रदर्शनायादिमध्यान्तलोपोपधाविकारवर्णलोप- विपययाद्यन्तवर्णव्यापत्तिवर्णोपजनोदाहरण- चिन्ता । अन्तस्थान्तर्द्धातुनिमित्तेन सम्प्रसार्या- सम्प्रसार्योभयप्रकृतिधातुनिर्व्वचनोपदेशः । भा- षिकप्रायोवृत्तिभ्यो नैगमशब्दार्थप्रसिद्धिः । नैग- मप्रायोवृत्तिभ्यो भाषिकशब्दार्थप्रसिद्धिः । देश- व्यवस्थया शब्दरूपव्यपदेशः । तद्धितसमासनाम- निर्व्वचनलक्षणम् । शिष्यलक्षणम् । विशेषेण व्याख्यया तत्त्वपर्यायभेदसङ्ख्यासन्दिग्धोदाहरणा- न्निर्व्वचनव्यवस्थया नामाख्यातोपसर्गनिपातानां विभागेन नैघण्टुकप्रकरणानुक्रमणम् । अने-

कार्थानवगतसंस्कारानुक्रमणम् । परोक्षकृता- ध्यात्मिकमन्त्रलक्षणम् । स्तुत्याशीःशपथाभि- शापाभिख्यापरिदेवनानिन्दाप्रशंसादिभिर्मन्त्रा- भिव्यक्तिहेतूपदेशः । निदानपरिज्ञानव्याख्या- पनायानादिष्टदेवतोपपरीक्षणायाध्यात्मोपदेश- प्रकृतिभूमत्वम् । इतरेतरजन्मत्वम् । स्थानत्रय- भेदतः तिसृणामेकैकस्या माहाभाग्यकृतोऽनेक- नामधेयप्रतिलम्भः । पृथगभिधानन्तूत्पत्तिसम्ब- न्धाद्बा । देवतानामाकारचिन्तनम् । भक्तिसाह- चर्यसंस्तवकर्म्मसूक्तभाक्त्वहविर्भाक्त्वव्यञ्जनभाक्त्वानि । पृथिव्यन्तरिक्षद्युस्थानदेवतानामभिधेयाभिधान- व्युत्पत्तिप्राधान्यश्रुत्युदाहरणम् । तन्निर्व्वचन- विचारोपपत्यवधारणानुक्रमेण व्याख्याय दैवत- प्रकरणनिर्णयः । विद्यापारप्राप्त्युपायोपदेशः । मन्त्रार्थनिर्व्वचनद्वारेण देवताभिधाननिर्व्वचनफलं देवताताद्भाव्यम् । इत्येष समासतो निरुक्त- शास्त्रचिन्ताविषयः ॥” * ॥ “वर्णागमो वर्णविपर्य्ययश्च इत्यादिना निश्चये- नोक्तं निरुक्तम् ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पदभञ्जनम् । यथा, -- “प्रस्तावस्तु प्रकरणं निरुक्तं पदभञ्जनम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ कथिते, त्रि । यथा । “निरुक्ता प्रकृतिर्द्वेधा ।” इति जगदीशः ॥ निरुद्धः, त्रि, (नि + रुध + क्तः ।) संरुद्धः । रोध- विशिष्टः । इति अनिरुद्धशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । २९ । १५ । “मया निरुद्धः पापात्मा पतितोऽहं मृधे पुनः ॥”) निरुद्धप्रक(का)शः, पुं, मेढ्रजातक्षुद्ररोगविशेषः । तल्लक्षणमाह । “वातोपसृष्टे मेढ्रे तु चर्म्म संश्रयते मणिम् । मणिश्चर्म्मोपनद्धश्च मूत्रस्रोतो रुणद्धि च ॥ निरुद्धप्रकशे तस्मिन्मन्दधारमवेदनम् । मूत्रं प्रवर्त्तते जन्तोर्म्मणिर्व्विव्रियते न च ॥ निरुद्धप्रकशं विन्द्यात् सरुजं वातसम्भवम् । निरुद्धप्रकाश इत्यस्य स्थाने निरुद्धप्रकशपद- मार्षत्वात् ॥ * ॥ अथ तस्य चिकित्स्या । “निरुद्धप्रकशे नाडीं लौहीमुभयतोमुखीम् । दारवीं वा जतुकृतां घृताक्तां संप्रवेशयेत् ॥ परिषिञ्चेद्बसां मज्जां शिशुमारवराहयोः । चक्रतैलं तथा योज्यं वातघ्नद्रव्यसंयुतम् ॥ त्र्यहात् स्थूलतरां सम्यक् नाडीं गर्भे प्रवेशयेत् । स्रोतो विवर्द्धयेदेव स्निग्धमन्नञ्च भोजयेत् ॥ भित्त्वा वा सेवनीं मुक्त्वा सद्यः क्षतवदाचरेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ निरुद्योगः, त्रि, (निर्नास्ति उद्योगो यस्य ।) निरुद्यमः । उद्योगाभावविशिष्टः । (यथा, भागवते । ८ । ८ । २९ । “निःसत्त्वा लोलुपा राजन् ! निरुद्योगागत- त्रपाः । यदा चोपेक्षिता लक्ष्म्या बभूवुर्दैत्यदानवाः ॥”)

पृष्ठ २/८९०

निरुपद्रवः, त्रि, (निर्गत उपद्रवो यस्मादिति ।) उत्पातरहितः । यथा, -- “जायन्ते सर्व्वशस्यानि सुभिक्षं निरुपद्रवम् । सौम्यदृष्टिर्भवेद्राजा विकले च शुभं वदेत् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ निरुपमः, त्रि, (निर्गता उपमा सादृश्यं यस्मात् ।) उपमारहितः । अनुपमः । यथा, -- “गौडं राष्ट्रमनुत्तमं निरुपमा तत्रापि राढा पुरी ।” इति प्रबोधचन्द्रोदयः ॥ निरुपेक्षः, त्रि, (निर्गता उपेक्षा यस्मात् ।) यद्वा निर्नास्ति उपेक्षा यस्य सः । अनुपेक्षः । उपेक्षाशून्यः ॥ निरूढः, पुं, (नि + रुह + क्तः ।) निरूढलक्ष- णाकः शब्दः । यथा, -- “पूर्ब्बस्वामिसम्बन्धाधीनं तत्स्वाम्युपरमे यत्र द्रव्ये स्वत्वं तत्र निरूढो दायशब्दः ।” इति दायभागः ॥ निरूढलक्षणा, स्त्री, (निरूढा लक्षणा ।) शक्ति- तुल्यलक्षणा । यथा, “निरूढलक्षणाःकाश्चित् काश्चिन्नैव त्वशक्तितः ।” इति काव्यप्रकाशटीकायां महेश्वरः ॥ निरूढा, स्त्री, (निरूढ + स्त्रियां टाप् ।) लक्षणा- विशेषः । यथा । “काचित् लक्षतावच्छेदकी- भूततत्तद्रूपेण पूर्ब्बपूर्ब्बं प्रत्यायकत्वात् निरूढा । यथा आरुण्यादिप्रकारेण तदाश्रयद्रव्यानुभाव- कत्वादरुणादिपदस्य ।” इति शब्दशक्तिप्रका- शिका ॥ निरूपणं, क्ली, (नि + रूप + णिच् + ल्युट् ।) आलोकः । विचारः । निदर्शनम् । इति मेदिनी । णे, ९९ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ७१ । ३१ । “प्रच्छन्ना हि महात्मानश्चरन्ति पृथिवीमिमाम् । दैवेन विधिना युक्ताः शास्त्रोक्तैश्च निरूपणैः ॥” निरूपयतीति । नि + रूप + णिच् + ल्युः । निरूपके, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । १६ । ६९ । “एते देवा सहेन्द्रेण मामुपागम्य दुःखिताः । तद्बाक्यापास्तसत्कर्म्मदिननक्तं निरूपणाः ॥ याचन्तेऽहर्निशं संस्थां यथावदविखण्डिताम् ॥”) निरूपितः, त्रि, (नि + रूप + णिच् + क्तः ।) कृतनिरूपणः । नियुक्तः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, श्रीभागवते । १ । ५ । २३ । “निरूपितो बालक एव योगिनां सुश्रूषणे प्रावृषि निर्विविक्षताम् ॥” निरूहः, पुं, (निर् + ऊह शून्ये + घञ् ।) वस्ति- भेदः । यथा, -- “वस्तिर्द्विधानुवासाख्यो निरूहश्चेतिसंज्ञितः । यः स्नेहैर्दीयते स स्यादनुवासननामकः । कषायक्षीरतैलैर्यो निरूहः स निगद्यते ॥” इति सारकौमुदी ॥ अथ निरूहवस्तिकर्म्मविधिः । आत्रेय उवाच । “चतुरङ्गुलां वेणुमयीं नाडीं प्रतिलक्षणं कृत्वा तथा वस्तिप्रतिकर्म्म कुर्य्यात् ।

नातिचोष्णे च काले च न शीते नच भोजिते । न निद्रादौ न मूत्रार्त्ते विष्ठार्त्ते नच वेदभाक् ॥ वस्तिकर्म्मनिरूहञ्च कारयेत्तं निरस्य च । आदौ मूत्रविष्ठोत्सर्गं कृत्वा गुदं प्रक्षाल्य नातिशिथिलशय्यायां शाययित्वा वामाङ्गे वाम- पादं दक्षिणाङ्गे दक्षिणपादञ्च सङ्कोच्य जङ्घो- परि संस्थाप्य गुदाभ्यन्तरे द्व्यङ्गुलमात्रां नाडीं सुधीः सञ्चारयेत् । ततः शनैः शनैः वस्तिं निष्पीड्य द्बिपलपरिमिततैलेन निरूहं कुर्य्यात् । निरूहानन्तरं शनैः शनैरुत्तानं शाययित्वोर्ड्घी- कृत्य च पश्चात् सङ्कोच्य पाणिभिः पञ्चवारान् स्फिक्पिण्डान् त्रोटयेत् । ततः स्वस्थं कृत्वा क्षणेनाप्यामाशयं मलस्थानं बोधयति । वस्त्यु- दरवातान् दोषान् निवारयति । पण्डितास्तं वस्तिनिरूहं तद्वस्तिकर्म्म च विदुः ।” इति हारीतोत्तरे सूत्रस्थाने तृतीयोऽध्यायः ॥ “नरो विरिक्तस्तु निरूहदानं विवर्ज्जयेत् सप्तदिनान्यवश्यम् । शुद्धो विरेकेण निरूहदानं तद्ध्यस्य शून्यं विकृषेच्छरीरम् ॥” “विश्वक्स्थितं दोषचयं निरस्य सर्व्वान् विकारान् शमयेन्निरूहः । देहे निरूहेण विशुद्धमार्गे सस्नेहनं वर्णवलप्रदश्च ॥” इति सिद्धिस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ “ससैन्धवक्षौद्रयुतः सतैलो देयो निरूहो बलवर्णकारी । आनाहपार्श्वामययोनिदोषान् गुल्मानुदावर्त्तरुजञ्च हन्यात् ॥ यष्ट्याह्वमूलाष्टपलेन सिद्धं पयः शताह्वाफलपिप्पलीभिः । युक्तं ससर्पिर्मधुवातरक्तः वैस्वर्य्यवीसर्पहितो निरूहः ॥” इति सिद्धिस्थाने तृतीयेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥) ऊहशून्यः । निश्चितम् । इति मेदिनी । हे, १८ ॥ निग्रहः । तर्कः । इति हेमचन्द्रः ॥ निरृतिः, स्त्री, (निर्नियता ऋतिर्घृणा अशुभं वा यत्र ।) अलक्ष्मीः । इत्यमरः । १ । ८ । २ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८७ । ९ । “अरुन्तुदं परुषं तीक्ष्णवाचं वाक्कण्टकैर्व्वितुदन्तं मनुष्यान् । विद्यादलक्ष्मीकतमं जनानां सुखे निबद्धां निरृतिं वहन्तम् ॥”) अस्या उपाख्यानं यथा, -- “समुद्रमथनाद्यानि रत्नान्यापुः सुरोत्तमाः । श्रेष्ठञ्च कौस्तुभं तेषु विष्णवे प्रददुः सुराः ॥ यावदङ्गीचकारासौ लक्ष्मीं भार्य्यार्थमात्मनः । तावद्विज्ञापयामास लक्ष्मीस्तं चक्रपाणिनम् ॥ लक्ष्मीरुवाच । असंस्कृत्य कथं ज्येष्ठां कनिष्ठा परिणीयते । तस्मान्ममाग्रजामेतामलक्ष्मीं मधुसूदन ! ॥ विवाह्योद्वह मां पश्चादेष धर्म्मः सनातनः ।

तस्माद्धर्म्मव्यतिक्रामं न कुर्य्या मधुसूदन ! ॥ सूत उवाच । इति तद्वचनं श्रुत्वा स विष्णुर्लोकभावनः । उद्दालकाय मुनये मुदीर्घतपसे तदा । आप्तवाक्यानुरोधेन तामलक्ष्मीं ददौ किल ॥ स्थूलोष्ठीं शुष्कवदनां विरूपां बिभ्रतीं तनुम् । स्रवदारक्तनयनां रूक्षपिङ्गशिरोरुहाम् ॥ स मुनिर्विष्णुवाक्यात्तामङ्गीकृत्य स्वमाश्रमम् । वेदध्वनिसमायुक्तमानयामास धर्म्मवित् ॥ होमधूपसुगन्धाढ्यं वेदघोषेण नादितम् । आश्रमं तं विलोक्याथ व्यथिता साब्रवीदिदम् ॥ ज्येष्ठोवाच । नहि वासानुरूपोऽयं वेदध्वनियुतो मम । नात्रागमिष्ये भो ब्रह्मन् ! नयस्वान्यत्र मां ध्रुवम् ॥ उद्दालक उवाच । कथं नायासि किञ्चात्र वर्त्तते स्वमतं तव । तव योग्या च वसतिः का भवेत् तद्वदस्व माम् ॥ ज्येष्ठोवाच । वेदध्वनिर्भवेद्यस्मिन्नतिथीनाञ्च पूजनम् । यज्ञदानादिकं यत्र नैव तत्र वसाम्यहम् ॥ परस्परानुरागेण दाम्पत्यं यत्र विद्यते । पितृदेवार्च्चनं यत्र तत्र नैव वसाम्यहम् ॥ दानशौचे न विद्येते परद्रव्यापहारिणः । परदाररता यत्र तत्र स्थाने रतिर्म्मम ॥ वृद्धसज्जनविप्राणां यत्र स्यादपमाननम् । निष्ठुरं भाषणं यत्र तत्र सम्यग्वसाम्यहम् ॥ सूत उवाच । इति तद्वचनं श्रुत्वा विषण्णवदनोऽभवत् । उद्दालकस्ततो वाक्यं तामलक्ष्मीमुवाच ह ॥ उद्दालक उवाच । अश्वत्थवृक्षमूलेऽस्मिन्नलक्ष्मि श्रम्यतां क्षणम् । आश्रमस्थानमालोक्य यावदायाम्यहं पुनः ॥ सूत उवाच । इति तां तत्र संस्थाप्य जगामोद्दालको मुनिः । प्रतीक्षन्ती चिरं तत्र यदा तं न ददर्श सा ॥ तदा रुरोद करुणं भर्त्तुस्त्यागेन दुःखिता । तत्तस्याः क्रन्दितं लक्ष्मीर्वैकुण्ठभवनेऽशृणोत् ॥ तदा विज्ञापयामास विष्णुमुद्बिग्नमानसा ॥ लक्ष्मीरुवाच । स्वामिन्मद्भगिनी ज्येष्ठा स्वामित्यागेन दुःखिता । तामाश्वासयितुं याहि कृपालो ! यद्यहं प्रिया ॥ सूत उवाच । लक्ष्म्या सह ततो विष्णुस्तत्रागात् कृपयान्वितः । आश्वासयन्नलक्ष्मीं तामिदं वाक्यमथाब्रवीत् ॥ विष्णुरुवाच । अश्वत्थवृक्षमासाद्य सदालक्ष्मीः स्थिरा भव । ममांशसम्भवो ह्येष आवासस्ते मया कृतः ॥ मन्दवारे सदा नूनं लक्ष्मीरत्रागमिष्यति । अस्पृश्योऽसौ भवेत्तस्मान्मन्दवारं विना किल ॥ प्रत्यब्दमर्च्चयिष्यन्ति तां ज्येष्ठां गृहधर्म्मिणः । तेष्वियं श्रीः कनिष्ठा ते सदा तिष्ठत्वनामया ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १६१ अध्यायः ॥

पृष्ठ २/८९१

(पापदेवता । यथा, ऋग्वेदे । १० । १६५ । १ । “दूतो निरृत्या इदमाजगाम ।” “निरृत्याः पापदेवताया दूतोऽनुचरः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) निरृतिः, त्रि, (निर्गता ऋतिरशुभं यस्मात् ।) निरुपद्रवः । इति धरणिः ॥ दिक्पालविशेषे, पुं । इति मेदिनी । ते, ११६ ॥ स तु नैरृत- कोणाधिपतिः । तस्य विवरणं यथा, -- “पूर्ब्बस्यान्तु सुकान्तस्य रक्षकूटाह्वयो गिरिः । यत्रास्ते सततं देवो निरृती राक्षसेश्वरः ॥ खड्गहस्तो महाकायो वामे चर्म्मधरस्तथा । जटाजूटसमायुक्तः प्रांशुकृष्णाचलोपमः ॥ द्विभुजः कृष्णवस्त्रस्तु गर्द्दभोपरिसंस्थितः । प्रान्तोपान्तौ विन्दुसर्गसहितौ वादिरेव च ॥ नैरृत्यं कथितं बीजं तेन तं परिपूजयेत् । रक्षकूटं समारुह्य निरृतिं राक्षसेश्वरम् ॥ यः पूजयेद्विधानेन चण्डिकां राक्षसेश्वरीम् । न तस्य राक्षसेभ्योऽस्ति भयं वापि कदात्तन ॥ राक्षसाश्च पिशाचाश्च वेताला गणनायकाः । तं दृष्ट्वा पुरुषं राजन् ! सर्व्वदैव प्रबिभ्यति ॥” इति कालिकापुराणे ८१ अध्यायः ॥ (राक्षसः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २४ । २४ । “वेत्था हि निरृतीनां वज्रहस्तपरिवृजम् ॥” मृत्युः । यथा, भागवते । १ । १९ । ४ । “स चिन्तयन्नित्थमथाशृणोद्यथा मुनेः सुतोक्तो निरृ तिस्तक्षकाख्यः ॥”) निरृथः, पुं, (निरन्तरं ऋच्छतीति । निर् + ऋ गतौ + “अर्त्तेर्निरि ।” उणां २ । ८ । इति थक् ।) सामवेदः । इत्युणादिकोषः । २ । १०८ ॥ (हिंसा । यथा, ऋग्वेदे । ७ । १०४ । १४ । “किमस्मभ्यं जातवेदो हृणीषे द्रोघवाचस्ते निरृथं सचन्ताम् ।” “द्रोघवाचोऽनृचवाचो राक्षसास्ते तव निरृ- थम् । निःपूर्ब्बोऽर्त्तिर्हिंसायां वर्त्तते । निरृथं निःशेषेणार्त्तिं हिंसां सचन्तां सेवन्ताम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) निरोद्धव्यं, त्रि, (नि + रुध + तव्य ।) रक्षणीयम् । (यथा, महाभारते । १२ । ८६ । १५ । “आशयाश्चोपदानाश्च प्रभूतसलिलाकराः । निरोद्धव्याः सदाराज्ञा क्षीरिणश्च महीरुहाः ॥” निरोधः, पुं, (नि + रुध + घञ् ।) नाशः । (यथा, हरिवंशे । २ । ५४ । “उत्पत्तिश्च निरोधश्च नित्यं भूतेषु पार्थिव ! । ऋषयोऽत्र न मुह्यन्ति विद्बांसश्चैव ये नराः ॥”) रोधः । इति मेदिनी । धे, ३२ ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । २ । १६७ । “निरोधाच्चेतसोऽक्षाणि निरुद्धान्यखिलान्यपि । आच्छादिते वरौ मेघैराच्छन्नाः स्युर्गभस्तयः ॥”) निग्रहः । इति हेमचन्द्रः । ६ । १४४ ॥ (यथा, मनुः । ६ । ६० । “इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्बेषक्षयेण च । अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते ॥”)

निर्गः, पुं, (निरन्तरं गच्छत्यत्रेति । निर् + गम + “अन्यत्रापि दृश्यते इति वक्तव्यम् ।” इति डः ।) देशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३ ॥ निर्गतः, त्रि, निःशेषेण गतः । बहिःप्राप्तः । यथा, मार्कण्डेये । ८२ । १० । “निर्गतं सुमहत्तेजस्तच्चैक्यं समगच्छत ॥” निर्गन्धं, त्रि, (निर्नास्ति गन्धो यत्र ।) गन्ध- शून्यम् । यथा, चाणक्ये । ७ । “रूपयौवनसम्पन्ना विशालकुलसम्भवाः । विद्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुकाः ॥” निर्गन्धनं, क्ली, (निर् + गन्ध अर्द्दने + भावे ल्युट् ।) निर्ग्रन्थनम् । मारणम् । इत्यमरटीकायां स्वामी । निर्गन्धपुष्पी, स्त्री, (निर्गन्धं गन्धशून्यं पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) शाल्मलिवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (शाल्मलिशब्देऽस्या विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) निर्गुणः, पुं, (निर्गता गुणा यस्मात् ।) सत्त्वरज- स्तमोगुणातीतः । परमेश्वरः । यथा, -- “साकारञ्च निराकारं सगुणं निर्गुणं प्रभुम् । सर्व्वाधारञ्च सर्व्वञ्च स्वेच्छारूपं नमाम्यहम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे १३ अध्यायः ॥ “गुणभृन्निर्गुणो महान् ।” इति महाभारते । १३ । १४९ । १०३ ॥ विद्यादिशून्ये, त्रि, । यथा, -- “सगुणो निर्गुणो वापि सहायो बलवत्तरः । तुषेणापि परिभ्रष्टस्तण्डुलो नाङ्कुरायते ॥” इत्युद्भटः ॥ (ज्यारहिते । यथा, निर्गुणं धनुः ॥) निर्गुण्ठी, स्त्री, (निर्गता गुण्ठात् गुण्डनात् । गौरादित्वात् ङीष् ।) निर्गुण्डी । इत्यमर- टीकायां मधुः । २ । ४ । ६८ ॥ निर्गुण्डी, स्त्री, (निर्गतं गुण्डं वेष्टनं यस्याः । ङीष् ।) नीलशेफालिका । तत्पर्य्यायः । शेफालिका २ शेफाली ३ नीलिका ४ मलिका ५ सुवहा ६ रजनीहासा ७ निशिपुष्पिका ८ । इति शब्द- रत्नावली ॥ वृक्षविशेषः । निसिन्दा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सिन्दुकः २ सिन्दुवारः ३ इन्द्र- सुरिषः ४ इन्द्राणिका ५ । इत्यमरः । २ । ४ । ६८ ॥ सिन्धुकः ६ सिन्धुवारः ७ इन्द्रसुरसः ८ निर्गुण्ठी ९ । इति भरतः ॥ इन्द्राणी १० । इति साञ्जः ॥ पौलोमी ११ शक्राणी १२ कास- नाशिनी १३ । इति रत्नकोषः ॥ विसुन्धकः १४ सिन्धकम् १५ सुरसः १६ सिन्धुवारितः १७ सुरसा १८ सिन्धुवारकः १९ । इति च शब्द- रत्नावली ॥ करहाटः । इति विश्वः । ड, ३६ ॥ निर्गूढः, पुं, (निर्निश्चयेन गुह्यते संव्रियते आत्मा अत्रेति । निर् + गुह + अधिकरणे क्तः ।) वृक्ष- कोटरम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (संवृते त्रि ॥) निर्ग्रन्थः, पुं, (ग्रन्थेभ्यः श्रुत्यादिनियमभ्या निर्गतः ।) नग्नकः । निस्वः । बालिशः । इति मेदिनी । थे, २० ॥ मुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ १ । ७६ ॥ द्यूतकारः । इति जटाधरः ॥ त्रि, ग्रन्थेभ्यो निर्गतः । निवृत्तहृदयग्रन्थिः । यथा, भागवते । १ । ७ । १० ।

“आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे ॥” (“निर्ग्रन्थाः ग्रन्थेभ्यो निर्गताः । तदुक्तंगीतासु । ‘यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति । तदा गन्तासि निर्व्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥’ इति । “यद्वा, ग्रन्थिरेव ग्रन्थः निवृत्तः क्रोधा- हङ्काररूपो ग्रन्थिर्येषां ते निवृत्तहृदयग्रन्थय इत्यर्थः ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) निर्ग्रन्थकः, पुं, (निर्ग्रन्थ एव । स्वार्थे कन् ।) क्षपणः । निष्फलः । अपरिच्छदः । इति मेदिनी ॥ के, १९५ ॥ निर्ग्रन्थनं, क्ली, (निर् + ग्रथि कौटिल्ये + भावे ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११३ ॥ निर्ग्रन्थिकः, पुं, (निर्गतो ग्रन्थिर्हृदयग्रन्थिर्यस्य । कप् ।) क्षपणः । निपुणे हीने च त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्घटं, क्ली, बहुमानुषसङ्कीर्णहट्टम् । इति हारा- वली । ७० ॥ करशून्यहट्टम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ धटशून्यञ्च ॥ (निर्गतो घटो यस्मादिति विग्रहे । घटशून्यदेशादौ, त्रि ॥) निर्घण्टः, पुं, (निर् + घण्ट दीप्तौ + घञ् ।) निर्घ- ण्टनम् । निघण्टुः । गणसंग्रहः । ग्रन्थानां सूचीति ख्यातः । यथा, -- “धन्वन्तरीयमदनादिहलायुधादीन् विश्वप्रकाश्यमरकोषमशेषराजान् । आलोक्य लोकविदितांश्च विचिन्त्य शब्दान् द्रव्याभिधानगणसंग्रह एष सृष्टः ॥ निर्द्दशलक्षणपरीक्षणनिर्णयेन नानाविधौषधविचारपरायणो यः । सोऽधीत्य यत् सकलमेनमवैति सर्व्वं तस्मादयं जगति भाति निघण्टुराजः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ निर्घातः, पुं, (निर् + हन + घञ् ।) वाय्वभिहत- वायुप्रपतनजन्यशब्दविशेषः । यथा, -- “वायुनाभिहते वायौ गगनाच्च पतत्यधः । प्रचण्डघोरनिर्घोषो निर्घात इति कथ्यते ॥” इति शब्दमाला ॥ अपि च । “यदान्तरीक्षे बलवान् मारुतो मरुताहतः । पतत्यधः स निर्घातो जायते वायुसम्भवः ॥” इति ज्योतिषम् ॥ (एतस्य लक्षणादिकं यथा, बृहत्संहितायां ३९ अध्याये । “पवनः पवनाभिहतो गगनादवनौ यदा समा- पतति । भवति तदा निर्घातः स च पापो दीप्तविहग- रुतः ॥ अर्कोदयेऽधिकरणिकनृपधनियोधाङ्गना- बणिग्वेश्याः । आप्रहरांशेऽजाविकमुपहन्याच्छूद्रपौरांश्च ॥ आमध्याह्नाद्राजोपसेविनो ब्राह्मणांश्च पीड- यति । वैश्वजलदांस्तृतीये चौरान् प्रहरे चतुर्थे च ॥

पृष्ठ २/८९२

अस्तं याते नीचान् प्रथमे यामे निहन्ति शस्यानि । रात्रौ द्वितीययामे पिशाचमङ्घान्निपीडयति ॥ तुरगकरिणस्तृतीये विनिहन्याद्यायिनश्चतुर्थे च । भैरवजर्जरशब्दे याति यतस्तां दिशं हन्ति ॥”) निर्घोषः, पुं, (निर् + घुष शब्दे + घञ् ।) शब्द- मात्रम् । इत्यमरः । १ । ६ । २३ ॥ (यथा, रघुः । १ । ३६ । “स्निग्धगम्भीरनिर्घोषमेकं स्यन्दनमास्थितौ ॥” निर्नास्ति घोषो यत्रेति । शब्दशून्ये, त्रि । यथा, महाभारते । १४ । १९ । ३६ । “संनियम्येन्द्रियग्रामं निर्घोषे निर्ज्जने वगे । कायमभ्यन्तरं कृत्स्नमेवाग्रः परिचिन्तयेत् ॥”) निर्ज्जनः, त्रि, (निर्गतो जनो यस्मात् ।) जन- शून्यस्थानादिः । विजनः । इति विविक्तादिशब्द- टीकायां सारसुन्दरी ॥ (यथा, देवीभाग- वते । २ । ६ । ५९ । “एकस्मिन् समये पाण्डुर्माद्रीं दृष्ट्वाथ निर्ज्जने । आश्रमे चातिकामार्त्तो जग्राहागतवैशसः ॥”) निर्ज्जरः, पुं, (जराया निष्क्रान्तः । निरादयः झान्ताद्यर्थे पञ्चम्या इति सभासः ।) देवः । इत्यमरः । १ । १ । ७ ॥ (यथा, देवीभाग- वते । ५ । ८ । १८ । “विशन्त निर्ज्जराः सर्व्वे कुशलं कथयन्तु वः ॥”) जरारहिते, त्रि । इति मेदिनी । रे, १७३ ॥ सुधायाम्, क्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्ज्जरसर्षपः, पुं, (निर्ज्जरप्रियः सर्षपः । शाक- यार्थिववत् समासः ।) देवसषपवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निर्ज्जरा, स्त्री, (निर्ज्जर + टाप् ।) गुडूची । ताल- पर्णी । इति मेदिनी । रे, १७३ ॥ निर्ज्जलः, त्रि, (निर्गतं जलं यस्मात् ।) जलशून्य- देशादिः । इति मरुशब्दटीकायां भरतः । २ । १ । ५ ॥ यदक्तम् । सम्पाप्ता दशमध्वजाद्यगतिना संमूर्च्छिता निर्ज्जले तुर्य्यद्बादशवद्द्वितीयमतिमन्नेकादशाभस्तनी । सा षष्ठी नृपपञ्चमस्य नवमभ्रूः सप्तमीवर्ज्जिता प्राप्नोत्यष्टमवेदनां प्रथम हे तस्यास्तृतीयो भव ॥” इति वल्लालसेनः ॥ निर्ज्जलैकादशी, स्त्री, (निर्ज्जला एकादशी ।) ज्यैष्ठमासीयशुक्लैकादशी । यथा, पाद्मे । श्रीभीमसेन उवाच । “पितामह ! ह्यशक्तोऽहमुपवासे करोमि किम् । अतो बहुफलं ब्रूहि व्रतमेकमपि प्रभो ! ॥ श्रीव्यास उवाच । वृषस्थे मिथुनस्थेऽर्के शुक्ला ह्येकादशी हि या । ज्येष्ठे मासि प्रयत्नेन सोपोष्या जलवर्ज्जिता ॥ स्नाने चाचमने चैव वर्ज्जयित्वोदकं बुधः । उपयुञ्जीत नैवान्यद्व्रतभङ्गोऽन्यथा भवेत् ॥ उद्याददयं यावद्वर्ज्जयित्वा जलं बुधः ।

अप्रयत्नादवाप्नोति द्वादशद्वादशीफलम् ॥ ततः प्रभाते विमले द्वादश्यां स्नानमाचरेत् । जलं सुवर्णं दत्त्वा तु द्विजातिभ्यो यथाविधि ॥ भुञ्जीत कृतकृत्यस्तु ब्राह्मणैः सहितो वशी । एवं कृते तु यत् पुण्यं भीमसेन ! शृणुष्व तत् ॥ संवत्सरस्य या मध्ये एकादश्यो भवन्ति हि । तासां फलमवाप्नोति पुत्त्र ! मे नात्र संशयः ॥ इति मां केशवः प्राह शङ्खचक्रगदाधरः ॥” किञ्च । “धनधान्यवहा पुण्या पुत्त्रभाग्यसुखप्रदा । उपोषिता नरव्याघ्र ! इति सत्यं ब्रवीमि ते ॥ यमदूता महाकायाः करालाः कामरूपिणः । दण्डपाशधरा रौद्रा नोपसर्पन्ति तं नरम् ॥ पीताम्बरधराः शङ्खचक्रहस्ता मनोजवाः । अन्तकाले नयन्त्येनं वैष्णवा वैष्णवीं पुरीम् ॥” किञ्च । “तोयस्य नियमं यस्तु कुरुते वैष्णवोत्तमः । पलकोटिसुवर्णस्य यामे यामे स पुण्यभाक् ॥ स्नाग दानं जपं होमं यदस्यां कुरुते नरः । तत् सर्व्वञ्चाक्षयं प्राप्तमेतत् कृष्णस्य भाषितम् ॥ किंवापरेण धर्म्मेण निर्ज्जलैकादशीं नृप ! । उपोष्य सम्यग्विधिना वैष्णवं पदमाप्नुयात् ॥” किञ्च । “यैः कृता भीमसेनैषा निर्ज्जलैकादशी शुभा । स्वकुलं तारितं सर्व्वं कुलातीतं तथा शतम् ॥ आत्मना सह तैर्नीतं वासुदेवस्य मन्दिरे ॥” किञ्च । “आत्मद्रोहः कृतस्तस्तु यैरेषा नह्युपोषिता । पापात्मानो दुराचारा दुष्टास्ते नात्र संशयः ॥” किञ्च । “यश्चेमां शृणुयाद्भक्त्या यश्चापि परिकीर्त्तयेत् । उभौ तौ स्वर्गमाप्तौ हि नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥” अथ निर्ज्जलवतविधिः । यथा, -- “यथाप्राग्लिखितं कृत्वा सङ्कल्पनियमं व्रते । जलमादाय गृह्णीयान्मन्त्रेणानेन वैष्णवः ॥ एकादश्यां निराहारो वर्ज्जयिष्यामि वै जलम् । केशवप्रीणनार्थाय प्रत्यन्तदमनेन च ॥” इति ॥ “वर्ज्जयेच्चाम्ब्वहोरात्रं विना चाचमनार्थकम् । विना च प्राशनं पादोदकस्यात्यन्तपावनम् ॥ एकादश्यां निशायान्तु नित्यपूजां विधाय हि । हैमीं त्रैविक्रमीं मूर्त्तिं स्नापयेत् पयआदिभिः ॥ वस्त्रादिकं समर्प्याथाभ्यर्च्च्य गन्धादिभिश्च ताम् । प्रणम्य जागरं कुर्य्यात् तदग्रे नर्त्तनादिना ॥ प्रातःस्नानादि निर्व्वत्य तं त्रिविक्रममर्च्चयेत् । शक्त्याम्बुकुम्भान् विप्रेभ्यो दद्यात् गन्धाद्यल- ङ्कृतान् ॥” तत्र मन्त्रः । “देवदेव हृषीकेश संसारार्णवतारक ! । जलकुम्भप्रदानेन यास्यामि परमाङ्गतिमिति ॥ दद्याच्च कनकं छत्रं वस्त्रयुग्ममुपानहौ । जलपात्राणि दिव्यानि विभवे सति वैष्णवः ॥

शक्त्या विप्रान् भोजयित्वा पीत्वा भ्रातृकरा- ज्जलम् । स्वयं वानीय मौनी सन् भुञ्जीत सह बन्धुभिः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १५ विलासः ॥ निर्ज्जितः, त्रि, (निर् + जि जये + क्तः ।) प्राप्त- पराजयः । तत्पर्य्यायः । पराजितः २ परा- भूतः ३ विजितः ४ जितः ५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वशीकृतः । यथा, -- “ध्यायतश्चरणाम्भोजं भावनिर्ज्जितचेतसा ।” इति श्रीभागवते । १ । ६ । अध्यायटीकायां स्यामी ॥ निर्ज्जितेन्द्रयग्रामः, त्रि, (निर्ज्जितः पराजित इन्द्रियग्राम इन्द्रियसमूहो येन ।) यतिः । इत्य- मरः । २ । ७ । ४४ ॥ निर्ज्जीवः, त्रि, (निर्गतो जीवो जीवात्मा यस्मात् ।) जीवात्मरहितः । प्राणिप्रून्यः । यथा, -- “चिता चिन्ता द्बयोर्म्मध्ये चिन्ता एव गरीयसी । चिता दहति निर्ज्जीवं चिन्दा दहति जीवितम् ॥” इति प्राञ्चः ॥ निर्झरः, पुं, (निर्झृणाति जीर्णीभवति उच्च- स्थानपतनादिति । निर् + झॄ + अच् ।) पर्व्वता- वतीर्णजलप्रवाहः । इति भरतः ॥ रुत्वा अन्यथा वा गिरौ जलप्रवाहः । इति मधुः ॥ पर्व्वताद्वेगेन पतज्जलं झोरा इति ख्यातम् । इति कोक्कटः ॥ तत्पर्य्यायः । झरः २ । इत्य- मरः । २ । ३ । ५ ॥ निर्झरी ३ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६४ । ८ । “सरितो निर्झरांश्चैव ददर्शाद्भुतदर्शनान् ॥”) तज्जलगुणाः । लघुत्वम् । पय्यत्वम् । दीपन- त्वम् । कफनाशित्वञ्च । इति राजवध्मभः ॥ * ॥ (यथा च । “शैलसानुसवद्वारि प्रवाहे निर्झरो झरः । स तु प्रस्रवणश्चापि तत्रत्यं नैर्झरं जलम् ॥ नैर्झरं रुचिकृन्नीरं कफघ्नं दीपनं लघु । मधुरं कटुपाकञ्च वातं स्यादतिपित्तलम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) सूर्य्यघोटकः । तुपानलः । इति मेदिनी । रे, १७ ॥ निर्झरी, स्त्री, (निर्झृणाति उच्चस्थानपातात् जीर्णीभवतीति । निर् + झॄ + अन्त् । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) निर्झरः । इति शब्दरत्नावली ॥ (निर्झर उत्पत्तिकारणत्वेनास्त्यस्या इति । अच् । ङीष् ।) नदी । यथा, -- “जटाकटाहसम्भ्रमभ्रमन्निलिम्पनिर्झरी- विलोलवीचिवल्लरीविराजमानर्द्धनि । धगद्धुगद्धगज् ज्वत्रल्ललाटपट्टपावके कशोरचन्द्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं मम ॥” इति रावणकृतशिवस्तोत्रम् ॥ निर्झरी, [न्] पुं (निर्झरोऽस्त्यस्येति । निर्झर + इनिः ।) पर्व्वतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निर्झरिणी, स्त्री, (निर्झर उत्पत्तिकारणत्वेना- स्त्यस्या इति । इनिः । ङीप् ।) नदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १७ । ७ ।

पृष्ठ २/८९३

“सोऽपि तां वीक्ष्य लावण्यरसनिर्झरिणीं नृपः । यद्र प्राप परिष्वङ्गं तृषाक्रान्तो मुमूर्च्छ तत् ॥”) निर्णयः, पुं, (निर्णयनमिति । निर् + नी + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इति भावे अच् ।) अवधार- णम् । तत्पर्य्यायः । निश्चयः २ । इत्यमरः । १ । ५ । ३ ॥ निर्णयनम् ३ निचयः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । १२ । २ । “स तानुवाच धर्म्मात्मा महर्षीन् मानवो भृगुः । अस्य सर्व्वस्य शृणुत कर्म्मयोगस्य निर्णयम् ॥”) विचारः । तत्पर्य्यायः । तर्कः २ गुञ्जा ३ चर्च्चा ४ । इति यिकाण्डशेषः ॥ विरोधपरिहारः । इति मिताक्षरा ॥ चतुष्पादव्यवहारान्तर्गतशेषपादः । फय्सला इति आरवीयभाषा ॥ डिक्री इति इङ्गरेजीयभाषा ॥ तद्बिवरणं यथा । “अथ निर्णयः । तत्र नारदः । यस्योचुः साक्षिणः सत्यां प्रतिज्ञां स जयी भवेत् । अन्धथावादिनो यस्य ध्रुवस्तस्य पराजयः ॥ स्वयमभ्युपपन्नोऽपि स्वचर्य्यावसितोऽपि सन् । क्रियावसन्नोऽप्यर्हेत परं सभ्यावधारणम् ॥ सभ्यैरवधृतः पश्चात् राज्ञा शास्यः स शास्त्रतः ॥’ यस्य वादिनः प्रतिवादिनो वा साक्षिण इत्युप- लक्षणम् । साक्षिलिखितभुक्तिशपथानां मध्ये- ऽन्यतमप्रमाणं यस्य प्रतिज्ञायाः सत्यत्वप्रति- पादकं स एव जयी अन्यथा पराजित इति प्रत्येतव्यम् । स्वयमभ्युपपन्नः आत्मनैवाङ्गीकृत- स्वपराजयः । स्वचर्य्यावसितः कम्पस्वेदवैवर्ण्या- दिना पराजितत्वेनावधृतः । क्रियावसन्नः साक्षादिना प्राप्तपराजयः । परमनन्तरम् । सभ्यावधारणं सभासदां मिलितानामयं परा- जितः इति निर्णयं अर्हेत । स शास्त्रविधिना शास्यः ॥ * ॥ निर्णयस्य फलमाह बृहस्पतिः । ‘प्रतिज्ञाभावनाद्वादी प्राड्विवाकादिपूजनात् । जयपत्रस्य चादानात् जयी लोके निगद्यते ॥’ जयपत्रस्य लेखनप्रकारमाह स एव । ‘यद्वृत्तं व्यवहारेषु पूर्ब्बपक्षोत्तरादिकम् । क्रियावधारणोपेतं जयपत्रेऽखिलं लिखेत् ॥ पूर्ब्बोत्तरक्रियायुक्तं निर्णयान्तं यदा नृपः । प्रदद्याज्जयिने पत्रं जयप्रत्रं तदुप्यते ॥’ कात्यायनः । ‘अर्थिप्रत्यर्थिवाक्यानि प्रतिसाक्षिवचस्तथा । निर्णयश्च तथा तस्य यथा चावधृतं स्वयम् ॥ एतद्यथाक्षरं लेख्यं यथापूर्ब्बं निवेशयेत् । सभासदश्च ये तत्र घर्म्मशास्त्रविदस्तथा ॥’ तवश्च भारोत्तरे क्रिया च पत्रसाक्षादिकं निर्णयो जयपराजयावधारणं निर्णयकालाव- स्थितमध्यस्थाश्च इत्यादिकं सर्व्वं लेखनीयं निरू- पणस्य सन्यक्त्वप्रदर्शनार्थम् । तथाहि भाषो- त्रलेस्वनं हेत्वन्तरेण पुनर्न्यायप्रत्यवस्थान- निषेधार्थम् । बहि न गृहीतमिति मिथ्योत्तरेण पराजितस्य पुनः परिशोधितं मयेति प्रत्यव- स्थानं सम्भवति । प्रमाणलेखनन्तु पुनः प्रमाणा-

न्तरोपन्यासनिरासार्थम् । तदाह कात्यायनः । ‘क्रियां बलवतीं त्यक्त्वा दुर्ब्बलां योऽवलम्बते । स जयेऽवधृते सभ्यैः पुनस्तां नाप्नुयात् क्रियाम् ॥ निर्णीते व्यवहारे तु प्रमाणमफलं भवेत् । लिखितं साक्षिणो वापि पूर्ब्बमावेदितं न चेत् ॥ यथा पक्वेषु धान्येषु निष्फलाः प्रावृषो गुणाः । निर्णीतव्यवहाराणां प्रमाणमफलन्तथा ॥’ निर्णयोत्तरकृन्यमाह मनुः । ‘अर्थे त्वमन्यमानन्तु कारणेन विभावितम् । दापयेद्धनिकस्यार्थं दण्डलेशञ्च शक्तितः ॥’ अमन्यमानं अपलपन्तम् । कारणेन साक्ष्यादि- प्रमाणेन । याज्ञवल्क्यः । ‘ज्ञात्वापराधं देशञ्च कालं बलमयापि वा । वयः कर्म्म च वित्तञ्च दण्डं दण्ड्येषु दापयेत् ॥’ * ॥ मनुः । ‘तीरितं चानुशिष्टञ्च यत्र क्वचन सम्भवेत् । कृतं तद्धर्म्मतो विद्यात् न तद्भूयो निवर्त्तयेत् ॥’ अनुशिष्टं साक्ष्यादिनिर्णीतम् । अतएव तीरितं प्राड्विवाकादिभिः समापितम् । तद्बिवादपदं पुननं निवर्त्तयेदित्यर्थः ॥ यत्र तु तीरितानुशिष्ट- योरप्यधर्म्मकृतत्वम्मत्वा पराजयी पुनर्द्विगुण- दण्डमङ्गीकृत्य प्रत्यवतिष्ठते तत्र पुनर्न्यायदर्शन- माह नारदः । ‘तीरितं चानुशिष्टञ्च यो मन्येत विधर्म्मतः । द्विगुणं दण्डमादाय तत् कार्य्यं पुनरुद्धरेत् ॥’ असद्बिचारे तु विचारान्तरमाह स एव । ‘असाक्षिकन्तु यद्दृष्टं विमार्गेण च तीरितम् । असम्मतमतैर्द्दृष्टं पुनर्द्दर्शनमर्हति ॥’ असाक्षिकमित्यप्रमाणोपलक्षणम् ॥ * ॥ याज्ञवल्क्यः । ‘दुर्द्दृष्टांस्तु पुनर्द्दृष्ट्वा व्यवहारान् नृपेण तु । सभ्याः सजयिनो दण्ड्या विवादाद्द्विगुणं दमम् ॥ साक्षिसभ्यावसव्नागां दूषणे दर्शनं पुनः । स्वचर्य्यावसितानान्तु नास्ति पौनर्भवो विधिः ॥’ साक्षिवचनेन सभ्यावधारितेन च प्राप्तावसादानां दोवदर्शने पुनर्न्यायदर्शनम् । स्वव्यापारेण विरुद्ध- भाषादिना प्राप्तावसादानान्तु नास्ति पुनर्न्यायः ॥ बृहस्पतिरपि । ‘पलायनानुत्तरत्वादन्यपक्षाश्रयेण च । हीनस्य गृह्यते वादो न स्ववाक्यजितस्य च ॥’ मनुः । ‘बलाद्दत्तं बलाद्भुक्तं बलाद्वा लिखितञ्च यत् । सर्व्वान् बलकृतानर्थानकृतान् मनुरब्रवीत् ॥’ याज्ञवल्क्यः । ‘बलोपाधिविनिर्वृत्तान् व्यवहारान्निवर्त्तयेत् । स्त्रीनक्तमन्तरागारबहिर्ग्रामकृतांस्तथा ॥ मत्तोन्मत्तार्त्तव्यसनिबालभीतादियोजितः । असम्बन्धकृतश्चैव व्यवहारो न सिध्यति ॥’ उपाधिश्छलमिति शूलपाणिः । उपाधिर्भयादि- रिति विज्ञानेश्वरः । तन्मते भीतादियोजितः इत्युक्तवचनेनन पौनरुक्तम् । बहिर्ग्रामः बहि- र्द्देशः । मत्तो मद्यादिना । उन्मत्तो वाता-

दिना । व्यसनी द्यूताद्यासक्तः । असम्बन्धो वादि- तन्नियुक्तव्यतिरिक्त उदासीनः । आदिपदाद- स्वतन्धदासपुत्त्रादेर्ग्रहणम् । तथा च नारदः । ‘स्वतन्त्रोऽपि हि यत्कार्य्यं कुर्य्याच्चाप्रकृतिं गतः । तदप्यकृतमेवाहुरस्वातन्त्र्यस्य हेतुतः ॥ कामक्रोधाभिभूता ये भयव्यसनपीडिताः । रागद्वेषपरीताश्च ज्ञेयास्त्वप्रकृतिं गताः ॥ तथा दासकृतं कार्य्यमकृतं परिचक्षते । अन्यत्र स्वामिसन्देशान्न दासः प्रभुरातनः ॥ पुत्त्रेण च कृतं कार्य्यं यत् स्यादच्छन्दतः पितुः । तदप्यकृतमेवाहुर्दासपुत्त्रौ च तौ समौ ॥’ एतच्च कुटुम्बभरणातिरिक्तविषयम् । ‘कुटुम्बार्थेऽध्यधीनोऽपि व्यवहारं यमाचरेत् ॥ स्वदेशे वा विदेशे वा तं ज्यायान्न विचालयेत् ॥’ इति मनुवचनात् । कुटुम्बमवश्यं भरणीयम् । अध्यधीनः परतन्त्रः पुत्त्रदासादिः । व्यवहारमृणादिकम् । ज्यायान् स्वतन्त्रः । न विचालयेत् अनुमन्येतेत्यर्थः । तथा च नारदः । ‘स्वातन्त्र्यन्तु स्मृतं ज्येष्ठे ज्यैष्ठं गुणवयःकृतम् । अस्वतन्त्राः प्रजाः सर्व्वाः स्वतन्त्रः पृथिवीपतिः ॥ अस्वतन्त्रः स्मृतः शिष्य आचार्य्यस्य स्वतन्त्रता । अस्वतन्त्राः स्त्रियः सर्व्वाः पुत्त्रा दासाः परि- ग्रहाः ॥ स्वतन्त्रस्तत्र तु गृही यस्य तत् स्यात् क्रमागतम् । गर्भस्थैः सदृशो ज्ञेयः अष्टमाद्बत्सराच्छिशुः ॥ बाल आषोडशाद्बर्षात् पौगण्डोऽपि निगद्यते । परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्र पितरावृते ॥ त्रीवतोर्न स्वतन्त्रः स्याज्जरयापि समन्वितः । तयोरपि पिता श्रेयान् बीजप्राधान्यदर्शनात् ॥ अभावे बीजिनो माता तदभावे च पूर्ब्बजः ॥’ परिग्रहाः अनुजीविप्रभृतयः । तथा च वृह- स्पतिः । ‘पितृव्यभ्रातृपुत्त्रस्त्रीदासशिष्यानुजीविभिः । यद्गृहीतं कुटुम्बार्थे तद्गृही दातुमर्हति ॥’ कात्यायनः । ‘कुटुम्बार्थमशक्तौ तु गृहीतं व्याधितेऽथवा । उपप्लवनिमित्तञ्च विद्यादापत्कृतन्तु तत् ॥ कन्यावैवाहिकञ्चैव प्रेतकार्य्ये च यत् कृतम् । एतत् सर्व्वं प्रदातव्यं कुटुम्बेन कृतं प्रभोः ॥’ प्रभोरिति कर्त्तरि षष्ठी तेन प्रभुणा दातव्य- मिति रत्नाकरः ॥ बृहस्पतिः । ‘यः स्वामिना नियुक्तोऽपि धनाय व्ययपालने । कुषीदकृषिबाणिज्ये निसृष्टार्थस्तु सम्मतः ॥ प्रमाणं तत्कृतं सर्व्वं लाभालाभव्ययोदयम् । स्वदेशे वा विदेशे वा स्वामी तन्न दिसंवदेत् ॥’ सम्मतस्तस्य स्वामिन इत्यर्थः ।” इति व्यवहार- तत्त्वम् ॥ अधिकरणविशेषः । यथा, -- “विषयी विषयश्चैव पूर्ब्बपक्षस्तथोत्तरम् । निर्णयश्चेति पञ्चाङ्गं शास्त्रेऽद्यकरणं स्मृतम् ॥” इति स्मृतिमीमांसा ॥ न्यायमते तदभावाप्रकारकत्वे सति तत्प्रकारक-

पृष्ठ २/८९४

ज्ञानम् । यथा । वह्निमान् पर्व्वत इत्यादि- बोधः । इति भाषापरिच्छेदः ॥ तद्धर्म्मावच्छिन्न- प्रकारत्वान्यप्रकारत्वानिरूपितपक्षतावच्छेदका- वच्छिन्नविशेष्यताशालिज्ञानम् । इति जग- दीशः ॥ निर्णयनं, क्ली, (निर् + नी + भावे ल्युट् ।) निर्णयः । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्णयपादः, पुं, (निर्णयात्मकः पादो भागविशेषः ।) चतुष्पादव्यवहारान्तर्गतव्यवहारविशेषः । तस्य रूपम् । मिलितानां सभासदां पराजितोऽय- मित्यवधारणम् । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ निर्णायनं, क्ली, (निर् + नी + णिच् + ल्युट् ।) मातङ्गापाङ्गदेशः । तत्पर्य्यायः । निर्याणम् २ । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्णिक्तं, त्रि, (निर्णिज्यते शुध्यते स्मेति । निर् + णिज् + क्तः ।) अपनीतमलम् । शोधितम् । इत्यमरः । ३ । १ । ५६ ॥ (यथा, चिन्तामणि- धृतस्मृतिवचनम् । “जलदेवगृहञ्चैव श्मशानं गोद्विजालयम् । निर्णिक्तपादः प्रविशेन्नानिर्णिक्तः कदाचन ॥”) निर्णीतं, त्रि, (निर् + नी + क्तः ।) कृतनिर्णयः । निश्चयीकृतः । यथा, -- “निर्णीते व्यवहारे तु प्रमाणमफलं भवेत् । लिखितं साक्षिणो वापि पूर्ब्बमावेदितं न चेत् ॥ यथा पक्वेषु धान्येषु निष्फलाः प्रावृषो गुणाः । निर्णीतव्यवहाराणां प्रमाणमफलं तथा ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । “निण्यम् १ सस्वः २ सनुतः ३ हिरुक् ४ प्रतीच्यम् ५ अपीच्यम् ६ । इति षनिनर्णीतान्तर्हितनामधेयानि ।” इति वेद- निघण्टौ । ३ । २५ ॥ निर्णेजकः, पुं, (निर्णेनेक्ति निर्म्मलीकरोति वस्त्र- मिति । निर् + णिज शौचे + ण्वुल् ।) रजकः । इत्यमरः । २ । १० । १० ॥ (यथा, मनुः । ४ । २१९ । “कारुकान्नं प्रजां हन्ति बलं निर्णेजकस्य च । गणान्नं गणिकान्नञ्च लोकेभ्यः परिकृन्तति ॥”) निर्द्दटः, त्रि, परापवादरक्तः । दयाशून्यः । तीव्रः । मत्तः । निष्प्रयोजनः । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्द्दयः, त्रि, (निर्गता दया यस्मात् ।) दयाशून्यः । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ११ । ८४ । “न प्रहर्त्तुमलमस्मि निर्द्दयं विप्र इत्यभिभवत्यपि त्वयि ॥” निर्गता दया यस्म यमुद्दिश्य दया तिरोहिता इत्यर्थः । अदयाहः । यथा, मनुः । ९ । २३९ । “ज्ञातिसम्बन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतल क्षणाः । निर्द्दया बिन्नेमस्कारास्तन्मनोरनुशासनम् ॥”) निर्द्दरं, क्ली, (निर् + दॄ + अप् ।) निर्भरम् । (निगतो दरश्छिद्रं यस्मात् ।) सारम् । त्रि, कठि- मम् । (यथा, रामायणे । २ । ८५ । १९ । “ध्याननिर्द्दरशैलेन विनिःश्वसितधातुना ॥”) अपत्रपे च त्रि । इति मेदिनी । रे, १७५ ॥

(निर्दीर्य्यति विदीर्य्यति पतनस्थलमिति । निर् + दॄ विदारे + अच् । निर्झरः । इति कश्चित् ॥ निर्नास्ति दरो भयो यस्येति निर्भये, त्रि ॥) निर्द्दहनः, पुं, (नितरां दहतीति । निर् + दह + ल्युः ।) भल्लातकः । इति राजनिर्षण्टः ॥ (भल्लातकशब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञातव्यम् ॥ निर्नास्ति दहनो वह्निर्यत्र ।) अग्निशून्यश्च ॥ निर्द्दहनी, स्त्री, (निर्गतं दहनं यस्याः । स्त्रियां ङीप् ।) मूर्व्वालता । इति रत्नमाला ॥ (यथा, “मुस्तं वचा तिक्तकरोहिणीञ्च तथाभयां निर्द्दहनीञ्च तुल्याम् । पिबेच्च गोमूत्रयुतां कफोत्थे शूले तथामस्य च पाचनार्थम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे शूलाधिकारे ॥) निर्द्दिग्धः, त्रि, (निर् + दिह + क्तः ।) बली । मांसलः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११३ ॥ निर्द्दिष्टः, त्रि, (निर् + दिश + क्तः ।) निश्चितः । यथा, -- “निर्द्दिष्टविषयं किञ्चिदुपात्तविषयन्तथा । अपेक्षितक्रियञ्चैव त्रिधापादानमिष्यते ॥” इति रामतर्कवागीशः ॥ (आदिष्टः । यथा, रघुः । १ । ९५ । “निर्द्दिष्टां कुलपतिना स पर्णशाला- मध्यास्य प्रयतपरिग्रहद्वितीयः ॥” निर्द्देशः, पुं, (निर् + दिश + भावे घञ् ।) आज्ञा । इत्यमरः । २ । ८ । १५ ॥ (यथा, भागवते । ६ । १ । ३८ ॥ “यूयं वै धर्म्मराजस्य यदि निर्द्देशकारिणः । ब्रूत धर्म्मस्य नस्तत्त्वं यच्च धर्म्मस्य लक्षणम् ॥”) कथनम् । (यथा, गीतायाम् । १७ । २३ । “ॐ तत्सदिति निर्द्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः ॥”) उपान्तः । इति मेदिनी । शे, २३ ॥ निर्द्देष्टा, [ऋ] त्रि, (निर्द्दिशतीति । निर् + दिश + तृच् ।) निर्द्देशकर्त्ता । यथा, “तथाहि अर्थी नाम साध्यस्य अर्थस्य निर्द्देष्टा तत्प्रतिपक्ष- स्तदभाववादी प्रत्यर्थी ।” इति मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये साक्षीप्रकरणम् ॥ निर्द्दोषः, त्रि, (निर्गतो दोषो यस्मात् ।) दोष- रहितः । यथा, -- “निर्द्दोषं दर्शयित्वा तु सदोषं यः प्रयच्छति । स मूल्याद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु ॥” इति मिताक्षरा ॥ निर्धनः, पुं, (निर्गतं धनं यस्मात् ।) जरद्गवः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ धनशून्ये, त्रि । यथा, -- “ब्रह्महापि नरः पूज्यो यस्यास्ति विपुलं घनम् । शशिनस्तुल्यवंशोऽपि निर्धनः परिभूयते ॥” इति चाणक्ये । ८२ ॥ निर्धर्म्मः, त्रि, (निर्गतो धर्म्मो यस्मात् ।) धर्म्म- रहितः । यथा, -- “महापराधे निर्धर्म्मे कृतघ्ने क्लीवकुत्सिते । नास्तिकव्रात्यदासेषु कोशपानं विवर्ज्जयेत् ॥” इति मिताक्षरा ॥

निर्धारः, पुं, (निध्रियतेऽनेनेति । निर् + धृ + घञ् ।) निश्चयः । “जातिगुणक्रियाणां उत्कर्षे- णापकर्षेण वा सजातीयात् पृथक्करणम् । यथा । मनुष्याणां ब्राह्मणः श्रेष्ठः । गवां कृष्णा बहुक्षीरा । अध्वगानां धावन्तः शीध्रतमाः ।” इति दुर्गादासः ॥ धाररहितश्च ॥ निर्धारणं, क्ली, (निर्धार्य्यते इति । निर् + धृ + णिच् + भावे ल्युट् ।) निश्चयः । निर्धारः । यथा, निर्द्धारणे षष्ट्याः समासो न स्यादिति दुर्गा- दासः ॥ निर्धारितं, त्रि, (निर्धार्य्यते स्थिरीक्रियते इति । निर् + धृ + णिच् + कर्म्मणि क्तः ।) कृत- निश्चयः । यथा । “किन्त्वनिर्धारितैकत्वानेकत्व- विशेषस्य ।” इति विजयरक्षितः ॥ निर्धार्य्यं, त्रि, (निर्ध्रियते इति । निर् + धृ + “ऋहलोर्ण्यत् ।” ३ । १ । १२४ । इति ण्यत् । धारि + ण्यत् वा ।) निर्धारणीयम् । निर्धारि- तव्यम् । निर्भयकर्म्मकर्त्ता । इति विशेष्यनिघ्ने निर्वार्य्यशब्दटीकायां रमानाथः ॥ निर्धूतं, त्रि, (निर् + धू + क्तः ।) स्वण्डितम् । (यथा, मार्कण्डेये । ८५ । ७४ । “केशाकर्षणनिर्धूतगौरवा मा गमिष्यसि ॥”) परित्यक्तम् । यथा, ज्योतिषतत्त्वे । “नित्यं निर्धूतबुद्धिं प्रबलरिपुभयं वित्तनाशञ्च जीवः ॥” (निरस्तम् । यथा, अध्यात्मरामायणे । १ । ३ । “पठन्ति ये नित्यमनन्यचेतसः शृण्वन्ति चाध्यात्मकसंज्ञितं शुभम् । रामायणं सर्व्वपुराणसम्मतं निर्धूतपापा हरिमेव यान्ति ते ॥”) भर्त्सितम् । यथा, रमायणे । ४ । ८ । ३२ । “पुराहं वालिना राम ! राज्यात् स्वाद- वरोपितः । परुषाणि च संश्राव्य निर्धतोऽस्मि बलीयसा ॥”) निर्धौतं, त्रि, (निर् + धाव + कर्म्मणि क्तः । “च्छ्वोः शूडनुनासिके च ।” ६ । ४ । १९ । इति वकारस्योठादेशः । “एत्येधत्यूठ्सु ।” ६ । १ । ८९ । इति वृद्धिः ।) प्रक्षालितम् । यथा, -- “तस्याः पाटलपाणिजाङ्कितमुरोनिद्राकषाये दृशौ निर्धौतोऽधरशोणिमा विलुलितस्रस्तसृजो मूर्द्धजाः ॥” इति श्रीजयदेवः ॥ निर्बन्धः, पुं, (निर् + बन्ध + भावे घञ् ।) अभि- निवेशः । निबन्धोऽपि पाठः । इति हेमचन्द्रः । ६ । १३६ ॥ (यथा, भागवते । ३ । १४ । २९ । “स विदित्वाथ भार्य्यायास्तं निर्वन्धं विकर्म्मणि । नत्वा दिष्टाय रहसि तयाथोपविवेश ह ॥”) अभिलषितप्राप्तौ भूयो यत्नः । (यथा, च कुमारसम्भवे । ५ । ६६ । “अवस्तुनिर्बन्धपरे कथं नु ते करोऽयमामुक्तविवाहकौतुकः ॥”)

पृष्ठ २/८९५

यथा शिशुग्रहः । शिशूनां स्वेच्छाविशेषः । आखटि इति ख्यातः । इति केचित् । इति ग्रहशब्दटीकायां भरतः ॥ निर्ब्बर्हणं, क्ली, (निर् + बर्ह + भावे ल्युट् ।) निवर्हणम् । मारणम् । इत्यमरटीकायां नील- कण्ठः ॥ निर्भटः, त्रि, (निर् + भट् + अच् ।) दृढः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निर्भयः, त्रि, (निर्गतं भयं यस्य यस्माद्बा ।) भय- रहितः । तत्पर्य्यायः । अजानेयः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, हरिवंशे । ८३ । ११ । “रजकः स तु तौ प्राह युवां कस्य वनेचरौ । राज्ञो वासांसि यौ मौढ्याद्याचेते निर्भया- वुभौ ॥” पुं, रौच्यमनुपुत्त्रे । यथा, हरिवंशे । ७ । ८३ । “सुनेत्रः क्षत्त्रवृद्धिश्च सुतपा निर्भयो दृढः । रौच्यस्यैते मनोः पुत्त्रा अन्तरे तु त्रयोदशे ॥”) निर्भरं, क्ली, (निःशेषेण भरो भरणं यत्र ।) अतिशयः । (यथा, गीतगोविन्दे । १ । ४९ । “रासोल्लासभरेण विभ्रमभृतामाभीरवामभ्रुवा- मभ्यर्णे परिरभ्य निर्भरमुरः प्रेमान्धया राधया । साधु तद्बदनं सुधामयमिति व्याहृत्य गीतस्तुति- व्याजादुद्भटचुम्बितः स्मितमनोहारी हरिः पातु वः ॥”) तद्वति, त्रि । इत्यमरः । ३ । ४ । २ ॥ (यथा, भागवते । ९ । १८ । २० । “तं वीरमाहौशनसी प्रेमनिर्भरया गिरा ॥”) निर्भर्त्सनं, क्ली, (नितरां भर्त्सनम् । निर् + भर्त्स + ल्युट् ।) खलीकारः । अलक्तकम् । इति मेदिनी । ने, १८९ ॥ भर्त्सनञ्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३०४ । ५ । “निर्भर्त्सनापवादैश्च तथैवाप्रियया गिरा । ब्राह्मणस्य पृथाराजन् ! न चकाराप्रियन्तदा ॥”) निर्भर्त्सितं, त्रि, (निर् + भर्त्स + क्त ।) कृत- निर्भर्त्सनः । तत्पर्य्यायः । निन्दितः २ धिक्कृतः ३ अपध्वस्तः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । ३ । ५३ । “अशोकनिर्भर्त्सितपद्मरागम् ॥”) निर्भाग्यः, त्रि, (निकृष्टं भाग्यं यस्य ।) भाग्य- रहितः । यथा, “मूढाल्पापटुनिर्भाग्या मन्दाः स्युः ।” इत्यमरः । ३ । ३ । १४ ॥ निर्म्मदः, पुं, (निर्गतो मदो दानवारि गर्व्वो वा यस्मात् ।) कालवशान्निर्गलितमदहस्ती । तत्- पर्य्यायः । उद्वान्तः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ३६ ॥ मदशून्ये, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ९९ । ६६ । “ततः संवत्सरेऽतीते हृतौजसमवस्थितम् । निर्म्मदं दुःखितं दृष्ट्वा पितरो राममब्रुवन् ॥”) निर्म्मध्या, स्त्री, (निर्गतं मध्यं यस्याः । शून्यमध्य- त्वादेवास्यास्तथात्वम् ।) नलिका । इति भाव- प्रकाशः ॥ (नलिकाशब्देऽस्या विवृतिविशेषो ज्ञातव्यः ॥)

निर्म्मन्थ्यदारु, क्ली, (निर्म्मन्थ्यं यज्ञार्थं घर्षणीयं दारु ।) अरणिः । यज्ञे अग्न्युत्थापनार्थं घर्षणीय- काष्ठम् । इत्यमरः । २ । ७ । १९ ॥ निर्म्मलं, क्ली, (निर्गतं मलमस्मात् ।) निर्म्माल्यम् । अभ्रकम् । त्रि, मलहीने । इति मेदिनी । ले, १०२ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६५ । ४ । “निर्म्मलस्वादुसलिलं मनोहारि सुशीतलम् ॥” निष्पापे । यथा, मनुः । ८ । ३१८ । “राजनिर्द्धूतदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः । निर्म्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तःसुकृतिनो यथा ॥” यथा, देवीभागवते । १ । १८ । ३७ । “मनस्तु सुखदुःखानां महतां कारणं द्विज ! । जाते तु निर्म्मले ह्यस्मिन् सर्व्वं भवति निर्म्मलम् ॥”) निर्म्मलोपलः, पुं, (निर्म्मलः विशुद्धः उपलः ।) स्फटिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निर्म्माणं, क्ली, (निर्मीयते इति । निर् + मा ल्युट् ।) निर्म्मितिः । (यथा, भागवते । २ । ५ । ३२ । “यदैतेऽसङ्गता भावा भूतेन्द्रियमनोगुणाः । यदायतननिर्म्माणे न शेकुर्ब्रह्मवित्तम ! ॥”) सारः । समञ्जसम् । इति मेदिनी । णे, ५८ ॥ निर्म्माल्यं, क्ली, (निर् + मल + ण्यत् ।) देवो- च्छिष्टद्रव्यम् । देवस्वत्वनिवृत्तिविशिष्टं देवदत्तं वस्तु । यथा, -- “अर्व्वाक् विसर्ज्जनाद्द्रव्यं नैवेद्यं सर्व्वमुच्यते । विसर्ज्जिते जगन्नाथे निर्म्माल्पं भवति क्षणात् ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ * ॥ तस्य स्थापनं क्षेपणञ्च यथा । “ऐशान्यां मण्डलं कृत्वा निर्म्माल्यशेषं दद्यादिति । वैष्णवे तु ॐ विश्वक्सेनाय नमः । शक्तौ तु ॐशेषिकायै नमः । शिवे ॐचण्डेश्वराय नमः । सूर्य्ये ॐ तेजश्चण्डाय नमः । गणेशे ॐउच्छिष्टगणेशाय नमः । कालिकादौ ॐउच्छिष्टचाण्डालिन्यै नमः । तथा च विद्यानन्दनिबन्धे । ‘सूर्य्ये गणपतावुग्रे शाक्ते शैवेऽथ वैष्णवे । तेजश्चण्डमथोच्छिष्टसोजमुच्छिष्टपूर्ब्बिकाम् ॥ चाण्डालीं शेषिकां चण्डं विश्वक्सेनं क्रमाद्- यजेत् ॥’ सोजो गणेशः । ‘हृदये च बहिर्देवीं समर्प्य विधिवत्ततः । निर्म्माल्यञ्च शुचौ देशे नैवेद्यं भक्षयेत् सुधीः ॥’ तन्त्रान्तरे । निर्म्माल्यं शिरसा धार्य्यं सर्व्वाङ्गे चानुलेपनम् । नैवेद्यञ्चोपभुञ्जीत दत्त्वा तद्भक्तशालिने ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ “उदके तरुमूले वा निर्म्माल्यं तत्र संत्यजेत् ॥” इति कालिकापुराणे ५५ अध्यायः ॥ निर्म्माल्यकालो यथा, -- “मणिमुक्तासुवर्णानां देवदत्तानि यानि च । न निर्म्माल्यं द्बादशाब्दं ताम्रपात्रं तथैव च ॥ पटी शाटी च षण्मासं नैवेद्यं दत्तमात्रतः । मोदकं कृशरञ्चैव यामार्द्धेन महेश्वरि ! ॥

पट्टवस्त्रं त्रिमासञ्च यज्ञसूत्रन्त्वहः स्मृतम् यावदन्नं भवेदुष्णं परमान्नन्तथैव च ॥” इत्येकादशीतत्त्वे योगिनीतन्त्रम् ॥ शिवनिर्म्माल्ये विशेषो यथा, स्कान्दे । “निर्म्माल्यं यो हि मे भक्त्या शिरसा धारयिष्यति । अशुचिर्भिन्नमर्य्यादो नरः पापसमन्वितः । नरके पच्यते घोरे तिर्य्यग्योनौ च जायते ॥ ब्रह्महापि शुचिर्भूत्वा निर्म्माल्यं यस्तु धारयेत् । तस्य पापं महच्छ्रीघ्रं नाशयिष्ये महाव्रते ! ॥ शुचिः स्नानादिनेति शेषः । एवञ्च स्पृष्ट्वा रुद्रस्य निर्म्माल्यं सवासा आप्लुतः शुचिरिति कालिकापुराणं अशुचिविषयम् ॥ अनुपनीत- विषयमिति श्रीदत्तः । बह्वृचगृह्यपरिशिष्टम् । अग्राह्यं शिवनैवेद्यं पत्रं पुष्पं फलं जलम् । शालग्रामशिलास्पर्शात् सर्व्वं याति पवित्रताम् ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ तस्य उत्तारणकालो यथा, -- अथ निर्म्माल्योत्तारणम् । अत्रिस्मृतौ । “प्रातःकाले सदा कुर्य्यान्निर्म्माल्योत्तारणं बुधः । तृषिताः पशवो बद्धाः कन्यका च रजस्वला ॥ देवता च सनिर्म्माल्या हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥ नारसिंहे श्रीयमोक्तौ । देवमाल्यापनयनं देवागारे समूहनम् । स्नापनं सर्व्वदेवानां गोप्रदानसमं स्मृतम् ॥ नारदपञ्चरात्रे । यः प्रातरुत्थाय विधाय नित्यं निर्म्माल्यमीशस्य निराकरोति । न तस्य दुःखं न दरिद्रता च नाकालमृत्युर्न च रोगमात्रम् ॥ अरुणोदयवेलायां निर्म्माल्यं शल्यतां व्रजेत् । प्रातस्तु स्यान्महाशल्यं घटिकामात्रयोगतः ॥ अतिशल्यं विजानीयात्ततो वज्रप्रहारवत् । अरुणोदयवेलायां शल्यं तत् क्षमते हरिः ॥ घटिकायामतिक्रान्तौ क्षुद्रं पातकमावहेत् । मुहूर्त्ते समतिक्रान्ते पूर्णं पातकमुच्यते ॥ अतिपातकमेव स्यात् घटिकानां चतुष्टये । मुहूर्त्तत्रितये पूर्णे महापातकमुच्यते ॥ ततः परं ब्रह्मवधो महापातकपञ्चकम् । प्रहरे पूर्णतां याते प्रायश्चित्तं ततो न हि ॥ निर्म्माल्यस्य विलम्बे तु प्रायश्चित्तमथोच्यते । अतिक्रान्ते मुहूर्त्तार्द्धे सहस्रं जपमाचरेत् ॥ पूर्णे मुहूर्त्ते सञ्जाते सहस्रं सार्द्धमुच्यते ॥ सहस्रद्वितयं कुर्य्यात् घटिकानां चतुष्टये । मुहूर्त्तत्रितयेऽतीते अयुतं जपमाचरेत् ॥ प्रहरे पूर्णतां याते पुरश्चरणमुच्यते । प्रहरे समतिक्रान्ते प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ३ विलासः ॥ निर्म्माल्या, स्त्री, (निर्म्मल्यते इति । निर् + मल् + ण्यत् । ततष्टाप् ।) पृक्का । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्म्मितं, त्रि, (निर् + मा + क्तः ।) कृतनिर्म्मा- णम् । गठितम् । रचितम् । यथा, सिद्धान्त- मुक्तावल्याम् ।

पृष्ठ २/८९६

“निजनिर्म्मितकारिकावलीमतिसंक्षिप्तचिर- न्तनोक्तिभिः । विशदीकरवाणि कौतुकात् ननु राजीवदया- वशंवदः ॥” निर्म्मितिः, स्त्री, (निर् + मा + क्तिन् ।) निर्म्मा- णम् । गठनम् । रचनम् । यथा, -- “नियतिकृतनियमरहितां ह्वादैकमयीमनन्य- परतन्त्राम् । नवरसरुचिरां निर्म्मितिमादधती भारती कवे- र्ज्जयति ॥” इति काव्यप्रकाशः ॥ निर्मुक्तः, पुं, (निर् + मुच् + क्तः ।) मुक्तकञ्चुकः । अचिरात् त्यक्तत्वक् सर्पः । इत्यमरः । १ । ८ । ६ ॥ त्यक्तसंयोगे, त्रि । इति मेदिनी । ते, ११७ ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । ८ । २० । “रागद्वेषान्न निर्म्मुक्तः कामक्रोधसमावृतः । पुनरेव गृहं प्राप्तो यथा पूर्ब्बं तथा स्थितः ॥”) निर्मुटं, क्ली, (निर्मुटति आक्षिपतीति । निर् + मुट आत्तेपे + कः ।) करशून्यहट्टः । तत्- पर्य्यायः । पण्याजिरम् २ कचङ्गनम् ३ । इति शब्दरत्नावलीत्रिकाण्डशेषौ ॥ निर्मुटः, पुं, (निर् + मुट + “इगुपधेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) वनस्पतिः । अपुष्प- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सूर्य्यः । खर्परः । इति हारावली । २५५ ॥ निर्म्मोकः, पुं, (नितरां मुच्यते इति । निर् + मुच् + घञ् ।) सर्पत्वक् । तत्पर्य्यायः । अहि- कोषः २ निर्ल्व यनी ३ कञ्चुकः ४ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३८१ ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ३२८ । “निजगात्रनिर्व्विशेषस्थापितमपि सारमखिल- मादाय । निर्म्मोकञ्च भुजङ्गी मुञ्चति पुरुषञ्च वारवधूः ॥” त्वक्मात्रम् । यथा, महाभारते । १३ । १४१ । १०१ । “मृगनिर्म्मोकवसनाश्चीरवल्कलवाससः । निर्द्वन्द्वाः सत्पथं प्राप्ता वालिखिल्यास्तपोधनाः ॥” भावे घञ् ।) मोचनम् । आकाशः । सन्नाहः । इति मेदिनी । के, १११ ॥ (सावर्णिमनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ८ । १३ । ११ । “अष्टमेऽन्तर आयाते सावर्णिर्भविता मनुः । निर्म्मोकविरजस्काद्याः सावर्णितनया नृप ! ॥”) निर्म्मोक्षः, पुं, (नितरां मोक्षः ।) त्यागः । इति नानार्थसर्गशब्दार्थे अमरः ॥ (यथा, रघुः । १० । २ । “न चोपलेभे पूर्ब्बेषामृणनिर्म्मोक्षसाधनम् । सुताभिधानं स ज्योतिः सद्यः शोकतमोऽप- हम् ॥”) निर्यन्त्रणं, त्रि, (निर् + यन्त्र + ल्युट् ।) अबाधम् । निरर्गलम् । उच्छद्खलम् । इति जटाधरः ॥ (यन्त्रणाशूयम् । यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “ततः स्वादेदुष्णतोयसेवी निर्यन्त्रणास्त्विमे ॥”)

निर्याणं, क्ली, (निर्याति निर्गच्छति मदोऽनेनेति ।) निर् + या + करणे ल्युट् ।) गजापाङ्गदेशः । (यथा, माघे । ५ । ४१ । “प्रत्यन्यदन्तिनिशिताङ्कुशदूरभिन्न- निर्य्याणनिर्यदसृजं चलितं निषादी ॥”) मोक्षः । अध्वनिर्गमः । इति मेदिनी । णे, ५७ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ५५ । ६ । “निर्य्याणञ्च रथेनाशु सहसा यत् कृतं त्वया ॥” पशुपादबन्धनरज्जुः । इति वैजयन्ती ॥ यथा, माघे । १२ । ४१ । “निर्याणहस्तस्य पुरो दुधुक्षतः ॥”) निर्यातनं, क्ली, (निर् + यत + णिच् + ल्युट् ।) वैरशुद्धिः । शत्रुप्रतीकारः । (यथा, हरि- वंशे । १७७ । ४७ । “तत्रानिरुद्धहरणं कृतं मघवता स्वयम् । न ह्यन्यस्य भवेच्छक्तिर्व्वैरनिर्यातनं प्रति ॥”) दानम् । त्यागः । न्यासार्पणम् । न्यस्तद्रव्यस्य समर्पणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ११९ ॥ ऋणादि- शुद्धिः । इति भरतः ॥ मारणम् । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ४६८ ॥ निर्यामः, पुं, (निर्यम्यतेऽनेनेति । निर् + यम + घञ् ।) पोतवाहः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५४० ॥ निर्यासः, पुं, (निर् + यस + घञ् ।) कषायः । क्वाथः । इति शब्दमाला ॥ वृक्षादिक्षीरम् । आटा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । वेष्टकः २ । इति रत्नमाला ॥ (यथा, मनुः । ५ । ६ । “लोहितान् वृक्षनिर्यासान् व्रश्चनप्रभवांस्तथा । शेलुं गव्यञ्च पेयूषं प्रयत्नेन विवर्ज्जयेत् ॥” अर्द्धर्चादित्वात् क्लीवेऽपि दृश्यते ॥ * ॥ क्वचित् स्वरसोऽपि वाच्यः । यथा, वैद्यकचिकि- त्सासंग्रहे दलीकन्दघृते । “कदलीकन्दनिर्यासे तत्प्रसूनतुलां पचेत् । चतुर्भागावशेषेऽस्मिन् घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥”) निर्युक्तिकं, त्रि, (निर्गता युक्तिर्यस्मात् । कप् ।) युक्तिरहितम् । यथा । “नहि क्रियारहितं वाक्य- मस्तीति प्राचां प्रवादो निर्युक्तिकत्वादश्रद्धेयः ।” इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ निर्यूषः, पुं, (नितरां यूषः ।) निर्यासः । इति शब्दमाला ॥ निर्यूहः, पुं, शेखरम् । आपीडम् । द्बारम् । निर्यासः । क्वाथरसः । (यथास्य पर्य्यायो वैद्यक- रत्नमालायाम् ॥ “क्वाथः कषायो निर्य्यूहः ॥”) नागदन्तः । अवलम्बनार्थं गेहादिभित्तिनिर्गतं काष्ठद्बयम् । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ निर्लक्षणः, त्रि, (निर्गतं लक्षणं यस्मात् ।) लक्षण- हीनः । तत्पर्य्यायः । पाण्डुरपृष्ठः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १०१ ॥ (यथा, गोः रामा- यणे । २ । ११८ । ५ । “निर्लक्षणो लक्षणवान् दुःशीलः शील- वानपि ॥”) निर्लिप्तः, पुं, (निर् + लिप + क्तः ।) श्रीकृष्णः । यथा, ब्रह्मवैवत्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ७ अध्याये ।

“निरुपाधिश्च निर्लिप्तो निरीहो निधनान्तकः ॥” लेपरहिते, त्रि ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । २ । १ । ४६ । “निर्गुणा च निराकारा निर्लिप्तात्मस्वरू- पिणी ॥”) निर्लेपः, त्रि, (निर्गतो लेपो यस्मात् ।) लेप- शून्यः । आसङ्गरहितः । यथा, -- “निर्लेपः कुचमण्डलो मृगदृशां हारावली निर्गुणा नेत्राम्भोरुहमञ्जनेन रहितं नीरागमोष्ठाधरम् ॥” इत्यानन्दचन्पूग्रन्थे विंशतिस्तवकः ॥ पापशून्यः । यथा, “लोकवेदविरुद्धैरपि निर्लेपः स्वतन्त्रश्चेति महापाशुपताः ।” इति कुसुमा- ञ्जलिः ॥ निर्ल्वयनी, स्त्री, (नितरां लीयते संलीनो भवति अहिरस्यामिति । निर् + ली + ल्युट् । पृषो- दरादित्वात् वागमः ।) कह्वुकः । सर्पत्वक् । इति हेमचन्न्द्रः । ४ । ३८१ ॥ निर्वचनं, क्ली, (निर् + वच + भावे ल्युट् ।) निरुक्तिः । निश्चयकथनम् । यथा, श्रीभागवते । ९ । २० । ३७ । “नामनिर्व्वचनं तस्य श्लोकमेकं सुरा जगुः ॥” (प्रशंसा । यथा, महाभारते । १ । १०९ । २३ । “प्रनष्टं शान्तनोर्वंशं समीक्ष्य पुनरुद्धृतम् । ततो निर्व्वचनं लोके सर्व्वराष्ट्रेष्ववर्त्तत ॥” निर्गतं वचनं यत्र । तूष्णीम् । यथा, कुमारे । ७ । १९ । “पत्युः शिरश्चन्द्रकलामनेन स्पृशेति सख्या परिहासपूर्ब्बम् । सा रञ्जयित्वा चरणौ कृताशी- र्माल्येन तां निर्वचनं जघान ॥” वाक्यातीते, त्रि, । यथा, महाभारते । ३ । १९९ । ३६ । “येषां तडागानि महोदकानि वाप्यश्च कूप्याश्च प्रतिश्रयाश्च । अन्नस्य दानं मधुरा च वाणी यमस्य ते निर्व्वचना भवन्ति ॥”) निर्व्वपणं, क्ली, (निर् + वप + भावे ल्युट् ।) दानम् । इत्यमरः । २ । ७ । ३० ॥ (यथा, मनुः । ३ । २४८ । “अनयैवावृता कार्य्यं पिण्डनिर्व्वपणं सुतैः ॥” पिण्डदानम् । यथा, तत्रैव । ३ । २६० । “एवं निर्व्वपणं कृत्वा पिण्डांस्तांस्तदनन्तरम् । गां विप्रमजमग्निं वा प्राशयेसु वा क्षिपेत् ॥” यथा च गोः रामायणे । ६ । १०८ । ४२ । “एषा मन्दाकिनी पुण्या नदी सुविमलोदका । पितुर्निर्व्वपणं यत्र मया मूलफलैः कृतम् ॥” पिण्डः । यथा, महाभारते । १३ । ८४ । १४ । “तत् समाप्य यथोद्दिष्टं पूर्ब्बकर्म्म समाहितः । दातुं निर्व्वपणं सम्यक् यथावदहमारभम् ॥” अन्नादिसंविभागः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, भागवते । ५ । १२ । १२ । “रहूगणैतत् तपसा न याति न चेज्यया निर्व्वपणाद् गृहाद् वा ॥”)

पृष्ठ २/८९७

निर्व्वर्णनं, क्ली, (निर् + वर्ण + “सत्यापपाशेति ।” ३ । १ । २५ । इति णिच् + भावे ल्युट् ।) दर्शनम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३१ ॥ निर्व्वहणं, क्ली स्त्री, (निर् + वह + भावे ल्युट् ।) निष्ठा । इत्यमरः । १ । ७ । १५ ॥ तत्तु प्रक्रान्ता- भिनयनिर्व्वाहः । किंवा नाटके पञ्च सन्धयो भवन्ति । यथा, -- “मुख प्रतिमुखञ्चैव गर्भो विमर्ष एव च । तथा निर्व्वहणञ्चेति नाटके पञ्च सन्धयः ॥” तत्र पञ्चमस्य सन्धेः संज्ञाद्वयमिदम् । इति भरतः ॥ मुकुटस्त्वाह द्बे पञ्चमसन्धिसमाप्तौ । प्रस्तुतकथासमाप्ताविति यावत् । यथैतदनुवृत्तौ शब्दार्णवः । निर्व्वहणन्तु निष्ठा स्त्री संहारश्च समापने । प्रक्रान्तकथानिर्व्वाहः । इति मधु- माधवादयः ॥ निर्व्वाणं, क्ली, (निर् + वा गमने + क्तः । तस्य नः ।) अस्तगमनम् । निर्वृतिः । गजमज्जनम् । (यथा, रघुः । १ । ७१ । “असह्यपीडं भगवन्नृणमन्त्यमवेहि मे । अरुन्तुदमिवालानमनिर्व्वाणस्य दन्तिनः ॥”) सङ्गमः । अपवर्गः । इति मेदिनी । णे, ५८ ॥ (यथा, भागवते । ३ । २८ । ३५ । “मुक्ताश्रयं यर्हि निर्व्विषयं विरक्तं निर्व्वाणमृच्छति मनः सहसा यथार्च्चिः ॥”) विश्रान्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (समाप्तिः । यथा भागवते । १ । ६ । २९ । “आरब्धकर्म्मनिर्व्वाणो न्यपतत् पाञ्चभौतिकः ॥”) निश्चलम् । शून्यम् । विद्योपदेशनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ नाभिदेशे जप्यप्रणवपुटित- मातृकापुटितमूलमन्त्रम् । यथा, -- “कुल्लुकां मूर्द्ध्नि संजप्य हृदि सेतुं विचिन्तयेत् । महासेतुं विशुद्धे तु षोडशारे समुद्धरेत् ॥ प्तणिपुरे तु निर्व्वाणं महाकुण्ड लिनीमधः । स्वाधिष्ठाने कामबीजं राकिणी मूर्द्ध्नि संस्थितम् । विचिन्त्य विधिवद्देवि ! मूलाधारान्तिकाच्छिवे ! ॥ विशुद्धान्तं स्मरेद्देवि ! विशतन्तुतनीयसीम् । देवीस्थानं द्विजिह्वान्तं मन्त्रमूलावृतं मुहुः ॥” निर्व्वाणं यथा, -- “अथ वक्ष्यामि निर्व्वाणं शृणु सावहितानधे ! । प्रणवं पूर्ब्बमुच्चार्य्य मातृकाद्यं समुच्चरेत् ॥ मातृकार्णां समस्ताञ्च पुनः प्रणवमुच्चरेत् । एवं पुटितमूलन्तु प्रजपेन्मणिपूरके ॥ एवं निर्व्वाणमीशानि ! यो न जानाति पामरः । कल्पकोटिसहस्रेषु तस्य सिद्धिर्न जायते ॥” इत्यागमतत्त्वविलासः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ७५ । “त्रिसामा सामगः साम निर्व्वाणं भेषजं भिषक् ॥”) निर्व्वाणः, त्रि, (निर् + वा + क्तः । “निर्व्वाणो- ऽवाते ।” ८ । २ । ५० । इति निष्ठातस्य नः ।) मुक्तः । यथा । निर्व्वाणो मुनिः । नष्टः । यथा । निर्व्वाणो वह्रिः । (यथा, कुमारे । ३ । ५२ ।

“निर्व्वाणभूयिष्ठमथास्य वीर्य्यं सन्धुक्षयन्तीव वपुर्गुणेन ॥”) निमग्नः । यथा । निर्व्वाणो हस्ती । इति विशेष्यनिध्ने अमरः । ३ । १ । ९६ ॥ वाण- शून्यश्च ॥ निर्व्वातः, त्रि, (निर्गतो वातो वायुर्यस्मात् ।) वायुरहितः । इत्यमरः । ३ । १ । ९६ । (यथा, महाभारते । २ । ३६ । २८ । “असूर्य्यमिव सूर्य्येण निर्व्वातमिव वायुना । भासितं ह्लादितञ्चैव कृष्णेनेदं सदो हि नः ॥” निर्व्वाति स्मेति । निर् + वा + गत्यर्थेति क्तः । “निर्व्वाणोऽवाते ।” ८ । २ । ५० । इति निष्ठा- तस्य न नः ।) गते वायौ, पुं ॥ निर्व्वादः, पुं, (निर्व्वदनमिति । निर् + वद् + भावे घञ् ।) परीवादः । जनवादः । इत्यमरः । ३ । ३ । ८९ ॥ (यथा, रघुः । १४ । ३४ । “किमात्मनिर्व्वादकथामुपेक्षे जायामदोषामुत सन्त्यजामि ॥”) अवज्ञा । (निर्निश्चितं वादः कथनम् ।) निश्चित- वादः । वादाभावः । इति भरतः ॥ निर्व्वापः, पुं, (निर्व्वपणमिति । निर् + वप + घञ् ।) निवापः । प्रेतभिन्नमृतपित्रुद्देश्यक- दानम् । इत्यमरटीकायां तर्कवागीशः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ७ । १६ । “पुत्त्रेभ्योऽहं ददाम्यद्य निर्व्वापं विधिपूर्ब्बकम् ॥” भिक्षार्थदानम् । यथा, पञ्चतन्त्रे । ५ । २० । “एतस्मिन्नवसरे ब्राह्मणोऽपि कुतश्चित् गृहीत- निर्व्वापः परिभ्रम्य यावदागतः पश्यति तावत् पुत्त्रशोकाभिभूता ब्राह्मणी विलपति ॥” भक्ष- णम् । इति रामानुजः ॥ यथा, रामायणे । २ । ९१ । ८० । नीलवैदूर्य्यवर्णांश्च मृदून् यवससञ्चयान् । निर्व्वापार्थं पशूनां ते ददृशुस्तत्र सर्व्वशः ॥”) निर्व्वापणं, क्ली, (निर् + वप + णिच् + ल्युट् ।) वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११४ ॥ दानम् । इति हलायुधः । २ । ३२३ ॥ (निर्व्वाणता- सम्पादनम् । निवान इति भाषा ॥ यथा, तिथि- तत्त्वे । “दीपनिर्व्वापणात् पुंसः कुष्माण्डच्छेदनात् स्त्रियः ॥” स्वार्थे णिच् । वपनम् । यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ४०५ । “मया तावन्नीतिबीजनिर्व्वापणं कृतम् । परतस्तद्दैवपर्य्यायायत्तम् ॥”) निर्व्वार्य्यः, त्रि, (निश्चयेन व्रियते इति । निर् + वृ + “ऋहलोर्ण्यत् ।” ३ । १ । १२४ । इति ण्यत् ।) सत्वसम्पदा सम्पतन् कार्य्यकर्त्ता । इत्य- मरः । ३ । १ । १३ ॥ “भयविक्रमव्यसनाभ्युदयादौ निर्व्विकारं मनः सत्वं तत्सम्पदा सम्पतन् उद्यमं कुर्व्वन् यो निःशङ्को भूत्वा कर्म्म कुरुते स निर्व्वार्य्य उच्यते ।” इति भरतः ॥ अवारणीयश्च ॥ निर्व्वासनं, क्ली, (निर् + वस + णिच् + ल्युट् ।) वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११३ ॥ नगरादेर्ब्बहिष्कर-

णम् । इति मेदिनी । ने, १८९ ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ९० । ५८ । “निर्व्वासनञ्च नगरात् प्रव्रज्या च परन्तप ! । नानाविधानां दुःखानामभिज्ञास्मि जनार्द्दन ! ॥”) निर्व्वाहः, पुं, (निर् + वह + घञ् ।) निष्पत्तिः । समाप्तिः । यथा । “स्वतिथ्या कर्म्मानिर्व्वाहे सहायभावेनान्यतिथ्यनुप्रवेशादुपवासाद्याचर- णञ्च ।” इति तिथितत्त्वम् ॥ अपि च । “यावता स्यात् स्वनिर्व्वाहः स्वीकुर्य्यात्तावद- र्थवित् । आधिक्ये न्यूनतायाञ्च च्यवते परमार्थतः ॥” इति भक्तिरसामृतसिन्धौ नारदीयपुराणम् ॥ निर्व्वाहणं, क्ली, (निर् + वह + स्वार्थे णिच् + ल्युट् ।) निर्व्वहणम् । नाट्योक्तौ प्रस्तुतकथा- समाप्तिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ निर्व्विकल्पकं, क्ली, (निर्गतो विकल्पो नानाविध- कल्पना यस्मात् । कप् ।) प्रकारताविशेष्यता- नापन्नसम्बन्धानवगाह्यतीन्द्रियज्ञानम् । यथा, -- “तत्प्रमाणाप्रमाणापि ज्ञानं यन्निर्व्विकल्पकम् । प्रकारतादिशून्यं हि सम्बन्धानवगाहि यत् ॥” “ज्ञानं यन्निर्व्विकल्पाख्यं तदतीन्द्रियमिष्यते ॥” इति च भाषापरिच्छेदः ॥ निर्व्विकल्पसमाधिः, पुं, (निर्व्विकल्पः समाधिः ।) ज्ञातृज्ञानादिभेदलये अद्बितीयवस्तुनि तदा- काराकारिताया बुद्धिवृत्तेरतितराभेकीभावेना- वस्थानम् । इति वेदान्तसारः ॥ निर्व्विकारः, त्रि, (निर्गतो विकारो विकृतिर्यस्मात् ।) विकारशून्यः । यथा, -- “रामं विद्धि परं ब्रह्म सच्चिदानन्दमद्वयम् । आनन्दं निर्म्मलं शान्तं निर्व्विकारं निरञ्जनम् ॥” इत्यध्यात्मरामायणम् ॥ निर्व्विण्णः, त्रि, (निर् + विद + क्तः । निर्व्विण्ण- स्योपसंख्यानात् परस्य णत्वम् पूर्ब्बस्य ष्टुत्वम् ।) निर्वित्तिविशिष्टः । निर्वेदयुक्तः । यथा, -- “यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् । न निर्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥” इति भक्तिरसामृतसिन्धुः ॥ निर्व्विन्ध्या, स्त्री, (निर्गता विन्ध्यादिति नित्यतत्- पुरुषः ।) विन्ध्यपर्व्वतनिःसृतनदीविशेषः । इति श्रीभागवते । ५ । १९ अः ॥ (यथा, मेघदूते । ३० । “निर्व्विन्ध्यायाः पथि भव रसाभ्यन्तरं सन्निपत्य ॥”) निर्व्विषा, स्त्री, (निर्गतं विषं यस्याः ।) तृण- विशेषः । निर्विषी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अपविषा २ निर्विषी ३ विषहा ४ विषापहा ५ विषहन्त्री ६ विषाभावा ७ अविषा ८ विष- वैरिणी ९ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । शीत- त्वम् । कफवातास्रदोषनाशित्वम् । अनेकविष- हन्तृत्वम् । व्रणनिर्मूलकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ निर्व्विष्टः, त्रि, (निर् + विश + क्तः ।) कृतनिर्व्वेशः । प्राप्तः । यथा, श्रीभागवते । “यत्र निर्विष्टमरणं कृतान्तो नाभिमन्यते ॥”

पृष्ठ २/८९८

स्थितः । यथा, भागवते । १ । २ । ३३ । “स्वनिर्म्मितेषु निर्व्विष्टो भुड्क्ते भूतेषु तद्- गुणान् ॥” विवाहितः । कृताग्निहोत्रः । यथा । “ज्येष्ठेऽ- निर्व्विष्टे कनीयान् निर्व्विशन् परिवेत्ता भवति ।” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ निर्व्वीजा, स्त्री, (निर्गतं वीजं यस्याः ।) काकली- द्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ निर्व्वीरं, त्रि, (निर्गतो वीरो यस्मात् ।) वीर- शून्यम् । यथा, -- “नाकृष्टं न च टङ्कितं न नमितं नोत्थापितं स्थानतः केनापीदमहो महद्धनुरतो निर्व्वीरमुर्व्वी- तलम् ॥” इति महानाटकम् ॥ निर्व्वीरा, स्त्री, (निर्गतो वीरवत् पतिः पुत्त्रो वा यस्याः ।) अवीरा । पतिपुत्त्रविहीना । इति हेमचन्द्रः । ३ । १९४ ॥ निर्वृतिः, स्त्री, (निर् + वृ + क्तिन् ।) सुस्थितिः । अस्तङ्गमनम् । सुखम् । इति मेदिनी । ते, १२० ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १९ । ३९ । “जनकस्य दशां दृष्ट्वा राज्यस्थस्य महात्मनः । स निर्वृतिं परां प्राप्य पितुराश्रमसंस्थितः ॥”) मोक्षः । मृत्युः । इति हेमचन्द्रः । १ । ७५ ॥ (शान्तिः । यथा, सुश्रुते । १ । ४१ । “भूतेजोवारिजैर्द्रव्यैः शमं याति समीरणः । भूम्यम्बुवायुजैः पित्तं क्षिप्रमाप्नोति निर्वृतिम् ॥” विदर्भवंशीयवृष्णेः पुत्त्रे, पुं । यथा, भागवते । ९ । २४ । ३ । “क्रथस्य कुन्तिः पुत्त्रोऽभूत् वृष्णिस्तस्याथ निर्वृतिः ॥”) निर्वृत्तः, त्रि, (निर् + वृत् + क्तः ।) निष्पन्नः । इत्य- मरः । ३ । १ । १०० ॥ (यथा, रघुः । १७ । १८ । “सा तस्य कर्म्मनिर्वृत्तैर्दूरं पश्चात् कृता फलैः ॥”) निर्वृत्तिः, स्त्री, (निर् + वृत् + क्तिन् ।) निष्पादः । तथा च । “यथा दुष्टेन दोषेण यथा चानुविसर्पता । निर्वृत्तिरामयस्यासौ संप्राप्तिर्ज्जातिरागतिः ॥” इति माधवकरः ॥ (निर्गता वृत्तिर्यस्मादिति ।) वृत्तिरहिते, त्रि ॥ निर्व्वेदः, पुं, (निर् + विद् + घञ् ।) स्वावमान- नम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । १० । ३७ । “देवैर्युद्धं कृतं चोग्रं प्रह्लादस्तु पराजितः । निर्व्वेदं परमं प्राप्तो ज्ञात्वा धर्म्मं सनातनम् ॥”) स तु त्रयस्त्रिंशद्ब्यभिचारिभावानामादिमः । शान्तरसस्य स्थायिभावश्च । यथा, -- “निर्व्वेदःस्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः ॥” इति काव्यप्रकाशः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “तत्त्वज्ञानापदीर्य्यादेर्न्निर्व्वेदः स्वावमाननम् ॥”

तदुदाहरणम् । यथा, -- “मृत्पिण्डबालुकारन्ध्रपिधानरचनार्थिना । दक्षिणावर्त्तशङ्खोऽयं हन्त चूर्णीकृतो मया ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥ परवैराग्यम् । यथा, -- “ततः कदाचिन्निर्व्वेदान्निराकाराश्रितेन च । लोकतन्त्रं परित्यक्तं दुःखार्त्तेन भृशं मया ॥” इति मोक्षधर्म्मः ॥ वैराग्यम् । यथा, श्रीभगवद्गीतायाम् । “तदा गन्तासि निर्व्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥” (निर्गतो वेदो यस्मादिति ।) वेदरहिते, त्रि ॥ निर्व्वेशः, पुं, (निर् + विश् + भावे घञ् ।) भृतिः । भोगः । इत्यमरः । ३ । ३ । २१४ ॥ “भृतिर्व्वेतनं भोगः सुखं पालनमभ्यवहारो वा ।” इति भरतः ॥ (यथा, भागवते । ६ । २ । ७ । “अयं हि कृतनिर्व्वेशो जन्मकोट्यंहसामपि । यद्ब्याजहार विवशो नाम स्वस्त्ययनं हरेः ॥”) मूर्च्छनम् । इति मेदिनी । शे, २२ ॥ विवाहः । निर्पूर्ब्बविशधातुर्व्विवाहार्थः । इति स्मृतिः ॥ निर्व्वेष्टनं, क्ली, (नितरां वेष्टनमत्र ।) नाडि- चीरम् । इति हारावली । २१४ ॥ (निर्गतं वेष्टनं यस्मात् ।) वेष्टनरहिते, त्रि ॥ निर्व्यथनं, क्ली, (निर् + व्यथ + भावे ल्युट् ।) छिद्रम् । इत्यमरः । १ । ८ । २ ॥ व्यथाभावः । निश्चयेन व्यथनञ्च ॥ निर्व्यूढं, त्रि, (निर् + वि + वह + क्तः ।) त्यक्तम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ समाप्तम् । यथा, -- “अवदानन्तु यत् कर्म्म निर्व्यूढमतिशोभनम् ॥” इति जटाधरः ॥ (स्थिरम् । यथा, “स्त्रीणां पतिपुत्त्रादिधने न निर्व्यूढं स्वत्वं पुंसान्तु तन्निर्व्यूढं अप्रतिबन्धकतया यथेष्टविनियोगार्हत्वात् ॥” तथा, च राज- तरङ्गिण्याम् । ३ । ४७२ । “स एव भूपतिर्भूत्वा भुवं वर्षशतत्रयम् । निर्व्वाणश्लाघ्यनिर्व्यूढपातालेश्वरमासदत् ॥”) निर्हरणं, क्ली, (निश्चयेन हरणम् । निर् + हृ + ल्युट् ।) शवदाहः । यथा, शुद्धितत्त्वे । “तस्य निर्हरणादीनि सम्परेतस्य भार्गव ! । युधिष्ठिरः कारयित्वा मुहूर्त्तं दुःखितोऽभवत् ॥” (दहनम् । यथा, भागवते । ७ । ७ । २८ । “बीजनिर्हरणं योगः प्रवाहोपरमो धियः ॥”) निःशेषेण हरणञ्च ॥ निर्हारः, पुं, (निर् + हृ + घञ् ।) शल्यादेरुत्- पाटनम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अभ्यव- कर्षणम् २ । इत्यमरः । ३ । २ । १७ ॥ मल- मूत्रादित्यागः । यथा, आह्निकतत्त्वे । “आहारनिर्हारविहारयोगाः सुसंवृता धर्म्मविदा तु कार्य्या ॥” दाहः । इति स्मृतिः ॥ (दाहार्थं नयनम् । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । ७ । २ । ३५ । “एवं विलपतीनां वै परिगृह्य गृतं पतिम् । अनिच्छतीनां निर्हारमर्कोऽस्त संन्यवर्त्तत ॥”)

यथेष्टविनियोगः । यथा, -- “न निर्हारं स्त्रियः कुर्य्युः कुटुम्बा बहुमध्यगात् । स्वकादपि च वृत्ताद्धि स्वस्य भर्त्तुरनाज्ञया ॥” इति मनुः ॥ निर्हारी, [न्] त्रि, (निःशेषेण हरति दूरं गच्छ- तीति । निर् + हृ + णिनि ।) दूरगामिगन्धः । इत्यमरः । १ । ५ । ११ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १८४ । २८ । “इष्टश्चानिष्टगन्धश्चं मधुरः कटुरेव च । निर्हारी संहतः स्निग्धो रूक्षो विषद एव वा ॥”) निर्ह्रादः, पुं, (निर् + ह्राद अव्यक्तशब्दे + घञ् ।) ध्वनिः । इत्यमरः । १ । ३ । २३ ॥ (यथा, रघुवंशे । १ । ४१ । “श्रेणीबन्धाद्वितन्वद्भिः अस्तम्भां तोरणश्रजम् । सारसैः कलनिर्ह्रादैः क्वचिदुन्नमिताननौ ॥”) निलयः, पुं, (निलीयते अस्मिन्निति । नि + ली + “एरच् ।” ३ । ३ । ६६ । इति अधिकरणे अच् ।) गृहम् । इत्यमरः । २ । २ । ५ ॥ (यथा, रघु- वंशे । २ । १५ । “सञ्चारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम् ॥” आश्रयस्थानम् । यथा, भागवते । ८ । १ । ११ । “तं भूतनिलयं देवं सुपर्णमुपधावत ॥”) निलिम्पः, पुं, (निलिम्पतीति । नि + लिप् + “नौ लिम्पेर्वाच्यः ।” ३ । १ । १३८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या शः । मुचादित्वान्नुम् ।) देवः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ निलिम्पनिर्झरी, स्त्री, (निलिम्पानां देवानां निर्झरी नदी ।) गङ्गा । यथा, -- “जटाकटाहसम्भ्रमद्भ्रमन्निलिम्पनिर्झरी ॥” इत्यादिरावणकृतशिवस्तोत्रम् ॥ निलिम्पा, स्त्री, (नि + लिप + श । मुचादित्वा- न्नुम् । स्त्रियां टाप् ।) स्त्रीगवी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निलिम्पिका, स्त्री, (निलिम्पा एव । स्वार्थे कन् टापि अत इत्वम् ।) सौरभेयी । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३३२ ॥ निलीनं, त्रि, (निःशेषेण लीनं संलग्नम् । नि + ली + क्तः ।) निःशेषेण लीनम् । संलग्नम् । (यथा, भट्टिः । २ । ५ । “वनानि तोयानि च नेत्रकल्पैः पुष्पैः सरोजैश्च निलीनभृङ्गैः । परस्परं विस्मयवन्ति लक्ष्मी- मालोकयाञ्चक्रुरिवादरेण ॥” निवपनं, क्ली, (नि + वप + भावे ल्युट् ।) पित्रु- द्देश्यकदानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ९२ । २ । “ऋषयो धर्म्मनित्यास्तु कृत्वा निवपनान्युत । तर्पणञ्चाप्यकुर्व्वन्त तीर्थाम्भोभिर्यतव्रताः ॥”) निवरा, स्त्री, (नितरां व्रियत इति । नि + वृ + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति कर्म्म- ण्यप् । ततष्टाप् ।) कुमारी । अविवाहिता । इति मिताक्षरा ॥

पृष्ठ २/८९९

निवसतिः, स्त्री, (निवसत्यत्रेति । नि + वस् + “वहिवस्यर्त्तिभ्यश्चित् ।” उणां ४ । ६० । इति अतिच् ।) गृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ निवसथः, पुं, (निवसत्यत्रेति । नि + वस् आधारे अयच् ।) ग्रामः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २३ ॥ निवसनं, क्ली, (न्युष्यतेऽत्र । नि + वस् + आधारे ल्युट् ।) गृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वस्त्रम् । इति हलायुधः ॥ (यथा, गोः रामायणे । २ । ३७ । “द्बितीयं च परीदधौ चीरमादाय मैथिली । चीरस्याकुशला देवी सम्यग्निवसने शुभा ॥”) निवहः, पुं, (नितरामुह्यते इति । नि + वह + पुंसीति घः ।) समूहः । इत्यमरः । २ । ५ । ३९ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ५ । ८ । “मुकुलं कुशलं सुजनं विहाय कुलकुशलशीलविकलेऽपि । आढ्ये कल्पतराविव नित्यं रज्यन्ति जननिवहाः ॥” नितरां वहतीति । नि + वह + पचाद्यच् ।) सप्तवाय्वन्तर्गतवायुविशेषः । यथा, -- “निवहो यत्र वातेशः केषाञ्चिन्न सुखप्रदः । न प्रचण्डो न च मृदुः प्रमादी च प्रभञ्जनः ॥” इति ज्योतिषम् ॥ निवातः, त्रि, (नितरां वाति गच्छत्यत्र । नि + वा + अधिकरणे क्तः ।) आश्रयः । निवासः । (निवृत्तो वातो यस्मिन् ।) अवातः । वातशून्यः । (यथा, रघुवंशे । ३ । १७ । “निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा नृपस्य कान्तं पिबतः सुताननम् । महोदधेः पूर इवेन्दुदर्शनात् गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि ॥”) शस्त्राभेद्यं वर्म्म । शस्त्रेण न भिद्यते यत् वर्म्म कवचम् । इत्यमरभरतौ । ३ । ३ । ८४ ॥ निवातकवचः, पुं, दैत्यविशेषः । स तु हिरण्य- कसिपोः पौत्त्रः संह्रादपुत्त्रः । इत्यग्निपुराणम् ॥ (निवातं शस्त्राभेद्यं कवचं येषामिति । दानव- विशेषे, पुंलिङ्गो बहुवचनान्तः । ते तु इन्द्रादि- ष्टेनार्ज्जुनेन निहताः । यथा, महाभारते । ३ । १६८ । ७० -- ७२ । “ततो मामब्रवीद्राजन् ! प्रहस्य बलवृत्रहा । नाविषह्यन्तवास्तीति त्रिषु लोकेषु किञ्चन ॥ निवातकवचा नाम दानवा देवशत्रवः । समुद्रकुक्षिमाश्रित्य दुर्गे प्रतिवसत्युत ॥ तिस्रः कोट्यः समाख्याता स्तुल्यरूपबलप्रभाः । तांस्तत्रजहि कौन्तेय ! गुर्व्वर्थस्ते भविष्यति ॥” एतद्बिवरणविस्तृतिस्तु तत्रैव विशेषतो द्रष्टव्या ॥) निवापः, पुं, (नितरामुप्यते इति । नि + वप + घञ् ।) मृतोद्देश्यकदानम् । तत्पर्य्यायः । पितृदानम् २ । इत्यमरः । २ । ७ । ३१ ॥ पितृतर्पणम् ३ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ४० ॥ निवपनम् ४ पितृदानकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुवंशे । ८ । ८६ । “अपशोकमनाः कुटुम्बिनीं अनुगृह्णीष्व निवापदत्तिभिः ॥”)

दानमात्रम् । यथा । “येभ्यो निवापाञ्जलयः पितॄणाम् ।” इति भरतः ॥ (न्युप्यते वीज- मस्मिनिति । क्षेत्रम् । इति नीलकण्ठः ॥ यथा, महाभारते । ३ । ३०९ । ६ । “अवनिं प्रमदा गाश्च निवापं बहुवार्षिकम् । तत्ते विप्र ! प्रदास्यामि न तु वर्म्म सकुण्डलम् ॥”) निवारः, पुं, निवारणम् । इति निपूर्ब्बवृधातो- र्भावे घञ्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ निवारणं, क्ली, (नि + वृ + णिच् + करणे ल्युट् ।) निश्चयेन वारणम् । निराकरणम् । यथा, -- “यद्वाक्यतो धर्म्म इतीतरस्थितो न मन्यते तस्य निवारणं जनः ॥” इति श्रीभागवते प्रथमस्कन्धः ॥ निवारितः, त्रि, (नि + वृ + णिच् + क्तः ।) कृत- निवारणः । यथा, -- “निवारितास्तेन महीतलेऽखिले निरीतिभावं गमितेऽतिवृष्टयः ॥” इति नैषधे । १ । ११ ॥ निवास, त् क स्तृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरां-परं-सकं-सेट् ।) अनिनिवासत् । स्तृतिराच्छादनम् । निवासयति यश्चित्रं चीनां- शुकमिति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ निवासः, पुं, (निवसति अस्मिन् । नि + वस् + अधिकरणे घञ् ।) गृहम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५७ ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १३ । ८४ । “तत्र तत्र प्रजानां हि निवासं समरोचयत् ॥” आश्रयस्थानम् । यथा, भागवते । १ । ११ । २७ । “श्रियो निवासो यस्योरः पानपात्रं मुखं दृशाम् । बाहवो लोकपालानां सारङ्गाणां पदाम्बुजम् ॥” वस्त्रम् । यथा, हरिवंशे । १८१ । ४८ । “नमश्चर्म्मनिवासाय नमस्ते पीतवाससे ॥” भावे घञ् । वासः । यथा, महाभारते । १ । १८६ । ६ । “कुम्भकारस्य शालायां निवासं चक्रिरे तदा ॥”) निवासी, [न्] त्रि, (निवसतीति । नि + वस् + णिनि ।) निवासविशिष्टः । निवासकर्त्ता । यथा, -- “ते तु कासरमश्नन्ति देवरः पतिरुत्कले । धन्याः कालीनदीतीरे कान्यकुब्जनिवासिनः ॥” इति काव्योदयः ॥ निविडं, त्रि, (नितरां विडतीति । नि + विड आक्रोशे + क ।) निरवकाशम् । तत्पर्य्यायः । निरन्तरम् २ निविरीषम् ३ घनम् ४ । सान्द्रम् ५ नीरन्ध्रम् ६ बहुलम् ७ दृढम् ८ गाढम् ९ अविरलम् १० । इति हेमचन्द्रः । ६ । ८२ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३२० । “निविडघटितोरुयुगलां श्वासोत्तब्धस्तनार्पित- व्यजनाम् ॥” यथा, च रघुवंशे । ९ । ५८ । “तस्यापरेष्वपि मृगेषु शरान् मुमुक्षोः कर्णान्तमेत्य बिभिदे निविडोऽपि मुष्टिः ॥” नासिकाया नतम् । नि + “नेर्विडच्विरी- सचौ ।” ५ । २ । ३२ । इति विडच् । अव-

टीटम् । “तद्योगात् नासिका निविडा ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) निविरीसं, त्रि, (नि नता नासिका यस्य । “नेर्वि- डच्विरीसचौ ।” ५ । २ । ३२ । इति विरी- सच् । अवटीटः । इति व्याकरणम् ॥) निवि- डम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, माघे । ७ । २० । “उरुनिविरीसनितम्बभारखेदि ॥”) निविष्टं, त्रि, (नि + विश + क्तः ।) निवेशयुक्तम् । (यथा, कुमारसम्भवे । ५ । ३१ । “भवन्ति साम्येऽपि निविष्टचेतसां वपुर्व्विशेषेष्वतिगौरवाः क्रियाः ॥”) आविष्टम् । प्रविष्टम् । यथा, -- “उडुगणपरिवारो नायकोऽप्योषधीना- ममृतमयशरीरः कान्तियुक्तोऽपि चन्द्रः । भवति विकलमूर्त्तिर्मण्डलं प्राप्य भानोः परसदननिविष्टः को लघुत्वं न याति ॥” इत्युद्भटः ॥ (आबद्धम् । यथा, देवीभागवते । १ । १५ । ४५ । “बद्धोऽहमिति मे बुद्धिर्नापसर्पति चित्ततः । संसारवासनाजाले निविष्टा वृद्धगामिनी ॥” स्थितम् । यथा, रामायणे । १ । ५ । ५ । “कोशलो नाम मुदितः स्फीतो जनपदो महान् । निविष्टः सरयूतीरे प्रभूतधनधान्यवान् ॥”) निवीतं, त्रि, (निवीयते स्मेति । नि + व्ये आच्छा- दने + क्तः । सम्प्रसारणम् ।) आच्छादनवस्त्रम् । उडनी इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रावृतम् २ । कण्ठलम्बितयज्ञसूत्रे, क्ली । इत्यमरः । १ । ७ । ५० ॥ यथा, -- “उपवीतं भवेन्नित्यं निवीतं कण्ठसज्जनम् ॥” इति कुर्म्मपुराणम् ॥ निवीती, [न्] पुं, (निवीतमस्यास्तीति ।) निवीतयुक्तः । कण्ठलम्बितयज्ञसूत्रविशिष्टः । यथा, -- “कृतोपवीती देवेभ्यो निवीती च भवेत्ततः । मनुष्यांस्तर्पयेद्भक्त्या ऋषिपुत्त्रानृषींस्तथा ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ निवृतं, त्रि, (निव्रियते आच्छाद्यते स्मेति । नि + वृ + क्तः ।) निवीतम् । उडनी इति भाषा ॥ इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ परिवेष्टितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ निवृत्तः, त्रि, (नि + वृत् + क्तः ।) निवृत्ति- विशिष्टः । विरतः । यथा, श्रीभागवते । १० । १ । ४ । “निवृत्ततर्षैरुपगीयमाना- द्भवौषधाच्छ्रोत्रमनोऽभिरामात् । क उत्तमश्लोकगुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशुघ्नात् ॥” निवृत्तात्मा, [न्] पुं, (शरीरबन्धनात् निवृत्त आत्मा स्वरूपं यस्येति ।) विष्णुः । (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ३८ । “आवर्त्तनो निवृत्तात्मा संवृतः संप्रतर्द्दनः ॥”) निवृत्तिः, स्त्री, (नि + वृत् + क्तिन् ।) निर्वृत्तिः । अप्रवृत्तिः । तत्पर्य्यायः । उपरमः २ विरतिः ३

पृष्ठ २/९००

अपरतिः ४ उपरतिः ५ आरतिः ६ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, गरुडपुराणे १९६ अध्याये । “वास्योदकञ्च समधु पीतमन्तर्गतस्य वै । पापरोगस्य सन्तापनिवृत्तिं कुरुते शिवः ॥”) प्रवृत्तिप्रागभावः । यथा, “प्रवृत्त्युपाधिना विनाशं प्राप्स्यन् प्रागभाव एव स्वनिवृत्तिनिरा- करणात् साध्यमानो निवृत्तिरुच्यते ।” इत्येका- दशीतत्त्वे कलञ्जाधिकरणविचारः ॥ निवेदनं, क्ली, (निविद्यते विज्ञाप्यतेऽनेनेति । नि + विद् + ल्युट् ।) आवेदनम् । विज्ञापनम् । समर्पणम् । यथा, -- “श्रवणं कीर्त्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्च्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिश्चेन्नवलक्षणा ॥” इति श्रीभागवतम् । ७ । ५ । २३ ॥ निवेदितं, त्रि, (नि + विद् + कर्म्मणि क्तः ।) कृतनिवेदनम् । यथा, नन्दिकेश्वरपुराणे । “मया निवेदितं भक्त्या गृहाण परमेश्वरि ! ॥” निवेशः, पुं, (नि + विश् + घञ् ।) विन्यासः । (निविशत्यस्मिन्निति । अधिकरणे घञ् ।) शिविरम् । (यथा, महाभारते । ५ । ८ । २ । “तस्य सेनानिवेशोऽभूदध्यर्द्धमिव योजनम् ॥”) उद्वाहः । इति मेदिनी । शे, २१ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४ । १ । “ततो निवेशाय तदा स विप्रः संशितव्रतः । महीञ्चचार दारार्थी न च दारानविन्दत ॥”) निवेशनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । १९ । ४४ । “निवेशार्थं गृहं दत्तमन्नपानादिकं तथा । सेवकं समनुज्ञाप्य परिचर्य्यार्थमेव च ॥”) निवेशनं, क्ली, (निविशत्यस्मिन्निति । नि + विश् + अधिकरणे ल्युट् ।) गृहम् । इति जटा धरः ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । २४ । ४९ । “स्त्रियोपसंयुतः सोऽथ प्राप्यायोध्यां सुदर्शनः । सम्मान्य सर्व्वलोकांश्च ययौ राजा निवेशनम् ॥”) नगरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । ७ । ७५ । १८ । “यो हि वंशं समुत्पाद्य पार्थिवस्य निवेशने । न विधत्ते नृपं तत्र नरकं स हि गच्छति ॥”) प्रवेशः । निवेशनमस्य व्याहृतिभिर्हुत्वेति स्मृतिः ॥ (नि + विश + णिच् + भावे ल्युट् । स्थापनम् । यथा, रामायणे । ७ । ७५ । १७ । “निवेशय महाबाहो भरतं यद्यपेक्षसे । शूरस्तं कृतविद्यश्च समर्थश्च निवेशने ॥” प्रवेशके, त्रि ॥ यथा, हरिवंशे भविष्य- पर्व्वणि । १८ । १३ । “आकाशेऽवस्थितः शब्दः सर्व्वश्रोत्रनिवेशनः । नमस्ते भगवन् ! विष्णो तुभ्यं शब्दात्मने नमः ॥”) निवेशनीयः, त्रि, (नि + विश + अनीयर् ।) निवेश- नार्हः । यथा । तत्पुरुषीयसाधारण्यादिशरीरे निवेशनीय इति नायं दोषः । इति सव्यभि- चारे गदाधरः ॥

निवेश्यः, त्रि, (नि + विश + ण्यत् ।) निवेशनीयः । यथा, वाधटीकायां गदाधरः । प्रतिबन्धक- तायां निवेश्यत्वादिति शङ्क्यते ॥ (यथा, हरि- वंशे । ११५ । २८ । “तदियं पूः प्रकाशार्थं निवेश्या मयि सुव्रत ! ॥” शोधनीयः । यथा, महाभारते । ३ । ३६ । १६ । “अवश्यं राजपिण्डस्तैर्निवेश्य इति मे मतिः ॥” “निवेश्यः आनृण्यार्थं शोधनीयः ।” इति तट्टी- कायां नीलकण्ठः ॥ विवाहार्हः । यथा, महा- भारते । १ । १९२ । ९ । “भवान्निवेश्यः प्रथमं ततोऽयं भीमो महाबाहुरचिन्त्यकर्म्मा ॥” “निवेश्यः विवाह्यः ।” इति तत्र नीलकण्ठः ॥) निशठः, पुं, बलदेवपुत्त्रः । यथा, “बलदेवोऽपि रेवत्यां निशठोल्मुकौ पुत्त्रावजनयत् ।” इति विष्णुपुराणे । ४ अंशे १५ अध्यायः ॥ निशमनं, क्ली, (नि + शम + णिच् + ल्युट् ।) दर्शनम् । श्रवणम् । इति मेदिनी । ने, १९० ॥ निशा, स्त्री, (नितरां श्यति तनूकरोति व्यापारा- निति । नि + शो + कः । टाप् ।) रात्रिः । तत्पर्य्यायः । रात्री २ रक्षोजननी ३ शत्वरी ४ चक्रभेदिनी ५ घोरा ६ श्यामा ७ याम्या ८ दोषा ९ तुङ्गी १० भौती ११ शताक्षी १२ वास्तवा १३ उषा १४ वासतेयी १५ तमा १६ निट् १७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवशिष्टो रात्रिशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । १ । ९ । “सितेषु हर्म्येषु निशासु योषितां सुखप्रसुप्तानि मुखानि चन्द्रमाः । विलोक्य निर्य्यन्त्रणमुत्सुकश्चिरं निशाक्षये याति ह्रियैव पाण्डुताम् ॥”) हरिद्रा । दारुहरिद्रा । इति मेदिनी । शे, ९ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “हरिद्रा पीतिका गौरी काञ्चनी रजनी निशा । मेहघ्नी रञ्जनी पीता वर्णिनी रात्रिनामिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मेषवृषमिथुनकर्कटधनुर्मकरलग्नानि । यथा, -- “अजगोपतियुग्मञ्च कर्किधन्विमृगास्तथा । निशासंज्ञाः स्मृताश्चैते शेषाश्चान्ये दिनात्मकाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ निशाकरः, पुं, (निशां करोतीति । निशा + कृ + “दिवाविभानिशेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) चन्द्रः । इत्यमरटीका ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । २ । २० । “रविनिशाकरयोर्ग्रहपीडनं गजभुजङ्गविहङ्गमबन्धनम् । मतिमताञ्च निरीक्ष्य दरिद्रतां विधिरहो बलवानिति मे मतिः ॥”) कुक्कुटः । इति शब्दरत्नावली ॥ (निशाकरश्चन्द्रः शिरोदेशेऽस्त्यस्येति । अच् । महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ७७ । “इतिहासः सकल्पश्च गौतमोऽथ निशाकरः ॥”)

निशागणः, पुं, (निशानां रात्रीनां गणः ।) रात्रिसमूहः । तत्पर्य्यायः । गणरात्रम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ निशाचरः, पुं, (निशायां रात्रौ चरतीति । निशा + चर + “चरेष्टः ।” ३ । २ । १६ । इति टः ।) राक्षसः । (यथा, रघुः । १० । ४५ । “अचिरात् यज्वभिर्भागं कल्पितं विधिवत् पुनः । मायाविभिरनालीढमादास्यध्वे निशाचरैः ॥”) शृगालः । पेचकः । सर्पः । इति मेदिनी । रे, २७२ ॥ चक्रवाकः । इति शब्दरत्नावली ॥ भूतः । इति धरणिः ॥ चोरकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अयन्तु ग्रन्थिपर्णस्य भेदः । भटे उर इति नेपालदेशे भवति । “निशाचरो धनहरः कितवो गणहासकः । रोचको मधुरस्तिक्तः कटुपाके कटुर्लघुः ॥ तीक्ष्णो हृद्यो हिमो हन्ति कुष्ठकण्डूकफा- निलान् । रक्षाश्रीस्वेदमेदोऽस्रज्वरगन्धविषव्रणान् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ६७ । “वसुवेगो महावेगो मनोवेगो निशाचरः ॥”) रात्रिचरमात्रे, त्रि ॥ निशाचरी, स्त्री, (निशायां चरतीति । चर + टः । स्त्रियां ङीप् ।) कुलटा । इति मेदिनी । रे, २७३ ॥ केशिनीनामगन्धद्रव्यम् । इति जटा- धरः ॥ राक्षसी । यथा, -- “अनिर्वृतिनिशाचरी मम गृहान्तराले स्थिता निहन्ति निगमागमस्मृतिपुराणशास्त्रोदिताम् । क्रियां तदनुगा सखी हृदय एव चिन्ताविश- त्तयोर्द्दमनकारणं त्वमसि केवलं भूपते ॥” इत्युद्भटः ॥ (यथा च रघुः । ११ । २० । “राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी । गन्धवद्रुधिरचन्द्रनोक्षिता जीतितेशवसतिं जगाम सा ॥” “अत्र ताडकायाः अभिसारिकया समाधि- रभिधीयते रामेति । निशासु चरतीति निशाचरी राक्षसी अभिसारिका च ।” इति तत्र मल्लिनाथः ॥) निशाचर्म्म, [न्] क्ली, (निशायाञ्चर्म्मव आवर- कत्वात् ।) अन्धकारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निशाजलं, क्ली, (निशोद्भवं जलम् । मध्यपद- लोपिसमासः ।) हिमम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निशाटः, पुं, (निशायां रात्रौ अटतीति । अट + अच् ।) पेचकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३९० ॥ निशाचरे, त्रि ॥ निशाटकः, पुं, (निशायां अटति निशावत् कृष्णत्वं अटतीति वा । अट् + ण्वुल् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रात्रिचरे, त्रि ॥) निशाटनः, पुं, (निशायां अटतीति । अट गतौ + ल्युः ।) पेचकः । इति हलायुधः ॥ निशाचरे, त्रि ॥

पृष्ठ २/९०१

निशातः, त्रि, (नि + शो निशाने + क्तः । “शाच्छो- रन्यतरस्याम् ।” ७ । ४ । ४१ । इति पक्षे इत्वाभावः ।) शाणितः । इति हेमचन्द्रः ॥ निशादः, पुं, (निशायां अत्तिभक्षयतीति । अद् + अच् ।) निषादः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ त्रि, निशाभुक् ॥ निशादिः, स्त्री, (निशाया आदिर्यत्र ।) सन्ध्या । इति राजनिर्घण्टः ॥ निशान्तं, क्ली, (निशम्यते विश्रम्यतेऽस्मिन्निति । नि + शम + अधिकरणे क्तः ।) गृहम् । इत्य- मरः । २ । २ । ५ ॥ (यथा, रघुः । १६ । ४० । “तस्याः स राजोपपदं निशान्तं कामीव कान्ताहृदयं प्रविश्य ॥” निशाया अन्तो यत्र ।) उषा । (यथा, मनुः । ४ । ९९ । “न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य पुनः स्वपेत् ॥”) शान्ते, त्रि । इति मेदिनी । ते, ११९ ॥ निशान्धा, स्त्री, (निशायां अन्धयति उपसंहरति आत्मानमिति । अन्ध उपसंहारे + अच् + टाप् ।) जतुकालता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (निशायां अन्धः ।) रात्र्यन्धे, त्रि ॥ निशापतिः, पुं, (निशायाः पतिः ।) चन्द्रः । (यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । २ । ४७ । “स्वमन्दभुक्तिसंशुद्धा मध्यमुक्तिर्निशापतेः । दोर्ज्यान्तरादिकं कृत्वा भुक्तावृणधनं भवेत् ॥”) कर्पूरः । इत्यमरः ॥ (निशायामेव पतिरिति विग्रहे क्वचित् व्यञ्जनाशक्त्या उपपतिरपि । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३५२ । “प्राङ्गणकोणेऽपि निशापतिः स तापं सुधा- मयो हरति । यदि मां रजनिज्वर इव सखि ! स न निरु- णद्धि गेहपतिः ॥”) निशापुष्पं, क्ली, (निशायां रात्रौ पुष्प्यति विक- सतीति । पुष्प विकासे + अच् ।) उत्पलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ निशाबलः, पुं, (निशायां रात्रौ बलं यस्य ।) मेषवृषमिथुनकर्कटधनुर्मकरराशयः । इति ज्योतिषम् ॥ निशाभङ्गा, स्त्री, (निशा हरिद्रा तद्बत् भङ्गो यस्याः ।) दुग्धपुच्छी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दुग्धपेया इति भाषा ॥ निशामणिः, पुं, (निशाया मणिरिव ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निशामनं, क्ली, (नि + शम + णिच् + ल्युट् ।) दर्शनम् । आलोचनम् । इति मेदिनी । ने, १९० ॥ श्रवणम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४० ॥ निशामृगः, पुं, (निशाचरो मृगः पशुः ।) शृगालः । इति शब्दरत्नावली ॥ निशारणं, क्ली, (नि + शृ गि हिंसे + णिच् + ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११२ ॥ (निशाया रणम् ।) रात्रियुद्धम् ॥ (निशाया रणः शब्दः ।) रात्रिशब्दे, पुं ॥

निशारत्नं, क्ली, (निशाय निशायां वा रत्नमिव ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । १९ ॥ निशारुकः, पुं, रूपकभेदः । यथा, -- “दृढः प्रौढोऽथ खचरो विभवश्चतुरक्रमः । निशारुकः प्रतितालः कथिताः सप्त रूपकाः ॥” तस्य लक्षणं यथा, -- “लघुद्बन्द्वं गुरुद्बन्द्वं तन्न्यासतालकः स्मृतः । चतुर्विंशतिवर्णैस्तु रसे हास्ये निशारुकः ॥” तालविशेषः । यथा, -- “प्रविश्य नर्त्तको रङ्गं विकीर्य्य कुसुमादिकम् । निशारुकेण तालेन कोमलं नृत्यमाचरेत् ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ निशावनः, पुं, (निशावत् अन्धकारजनकं वनं यत्र ।) शणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निशावृन्दं, क्ली, (निशानां वृन्दं समूहः ।) रात्रिगणः । बहुनिशाः । इति शब्दरत्नावली ॥ निशावेदी, [न्] पुं, (निशां निशापरिमाणं वेत्ति वेदयति वा । विद् वा वेदि + णिनिः ।) कुक्कुटः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३९० ॥ निशाहसः, पुं, (निशायां रात्रौ हसो हासो विकासो यस्य ।) कुमुदम् । इति त्रिकाण्डशेषः । निशाह्वा, स्त्री, (निशाया आह्वा आख्या आह्वा यस्याः ।) हरिद्रा । इत्यमरः । २ । ९ । ४१ ॥ निशितं, क्ली, (नि + शो + क्तः । “शाच्छोरन्य- तरस्याम् ।” ७ । ४ । ४१ । इति इत्वम् ।) लौहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ निशितः, त्रि, (नि + शो + क्तः ।) शाणितः । इत्यमरः । ३ । १ । ९१ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३४ । ९५ । “तद्बाक्यसमकालन्तु वीभसुनिशितैः शरैः । अवार्य्यैः पञ्चभिर्ग्राहं मग्नमम्भस्यताडयत् ॥”) निशिपुष्पा, स्त्री, (निशि पुष्प्यति विकाशते इति । पुष्प + अच् । टाप् ।) शेफालिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निशिपुष्पिका, स्त्री, (निशिपुष्पा + स्वार्थे कन् ।) शेफालिका । इति शब्दरत्नावली ॥ निशिपुष्पी, स्त्री, शेफालिका । निशि रात्रौ विक- शितं पुष्पमस्या इति व्युत्पत्त्या मध्यपदलोपः सप्तम्या अलुक् च ततो जातेरत इति ईप् ॥ निशीथः (नितरां शेतेऽत्रेति । नि + शी + “निशीथगोपीथावगथाः ।” उणां । २ । ९ । इति थक्प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) अर्द्ध- रात्रः । इत्यमरः । १ । ४ । ६ ॥ (यथा, रघुः । ३ । १५ । “निशीथदीपाः सहसा हतत्विषा बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव ॥”) रात्रिमात्रम् । इति मेदिनी । थे, २० ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । १ । ३ । “सुतन्त्रीगीतं मदनस्य दीपनं शुचौ निशीथेऽनुभवन्ति कामिनः ॥”) निशीथिनी, स्त्री, (निशीथोऽस्त्यस्या इति । इनिः । ङीप् ।) रात्रिः । इत्यमरः । १ । ४ । ४ ॥

निशीथिनीनाथः, पुं, (निशीथिन्या नाथः ।) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ निशीथ्या, स्त्री, रात्रिः । इति भूरिप्रयोगः ॥ निशुम्भः, पुं, (नि + शुन्भ हिंसायाम् + भावे घञ् ।) वधः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३६३ ॥ दानवविशेषः । यथा, -- “कश्यपस्य दनुर्नाम भार्य्यासीद्द्विजसत्तम ! । तस्यास्त द्बौ सुतावास्तां सहस्राक्षाद्बलाधिकौ ॥ ज्येष्ठः शुम्भ इति ख्यातो निशुम्भश्चापरासुरः । तृतीयो नमुचिर्नाम महाबलसमन्वितः ॥” इति वामनपुराणे ५२ अध्यायः ॥ (अयं हि भगवत्या निहतः । इति मार्कण्डेय- पुराणम् ॥ अपरोऽसुरविशेषः । यदुक्तं मार्क- ण्डेये । ९१ । ३६ -- ३७ । “वैवस्वतेऽन्तरे प्राप्तेऽष्टाविंशति मे युगे । शुम्भो निशुम्भश्चैवान्यावुत्पत्स्येते महासुरौ ॥ नन्द्गोपगृहे जाता यशोदागर्भसम्भवा । ततस्तौ नाशयिष्यामि विन्ध्याचलनिवासिनी ॥”) निशुम्भनं, क्ली, (नि + शुम्भ हिंसायाम् + भावे ल्युट् ।) मारणम् । इति हलायुधः ॥ निशुम्भमर्द्दिनी, स्त्री, (निशुम्भं मर्द्दयतीति । मृद् + णिनिः । ङीप् ।) दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ निशुम्भशुम्भमथनी, स्त्री, (निशुम्भं शुम्भञ्च मथ्ना- तीति । मन्थ विलोडने + ल्युः । नलोपः । ततो ङीष् ।) दुर्गा । यथा, देवीपुराणे । “निशुम्भशुम्भमथनी देवी वेदेषु गीयते ॥” निशुम्भी, [न्] पुं, (निशुम्भो मोहनाशोऽस्त्य- स्येति । इनिः ।) बुद्धविशेषः । तत्पर्य्यायः । हेरम्बः २ हेरुकः ३ चक्रसम्बरः ४ देवः ५ वज्र- कपाली ६ शशिशेखरः ७ वज्रटीकः ८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निशैतः, पुं, (निशायामपि एतं ईषद्गमनं यस्य ।) वकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निश्चयः, पुं, (निश्चीयतेऽनेनेति । निर् + चि + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) निःसंशयज्ञानम् । तत्पर्य्यायः । निर्णयः २ । इत्यमरः । १ । ५ । ३ ॥ निर्णयनम् ३ निचयः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १९ । ३५ । “देहोऽयं मम बन्धोऽयं न ममेति च मुक्तता । तथा धनं गृहं राज्यं न ममेति च निश्चयः ॥”) “तदभावा प्रकारा धीस्तत्प्रकारा तु निर्णयः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ (अर्थालङ्कारविशेषः । तल्लक्षणादिकं यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ५६ । “अन्यन्निषिध्य प्रकृतस्थापनं निश्चयः पुनः ॥” उदाहरणं यथा, -- “वदनमिदं न सरोजं नयने नेन्दीवरे एते । इह सविधे मुग्धदृशो मधुकर ! न मुधा परि- भ्राम्य ॥”) निश्चला, स्त्री, (निश्चलतीति । निर् + चल + अच् । टाप् ।) शालपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/९०२

पृथिवी ॥ (नदीविशेषः । यथा, मात्स्ये । ११३ । २२ । “कौशिकी तु तृतीया च निश्चला गण्डकी तथा । इक्षुर्लौहितमित्येता हिमवत्पार्श्वनिः सृताः ॥”) अचले, त्रि । यथा, -- “निवसतु तव गेहे निश्चला सिन्धुपुत्त्री ॥” इत्याद्युद्भटः ॥ निश्चलाङ्गः, पुं, (निश्चलवत् अङ्गं यस्य ।) वकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पर्व्वतादिः । स्पन्द- रहिते, त्रि ॥ निश्चायकः, त्रि, (निश्चिनोतीति । निर् + चि + ण्वुल् ।) निञ्चयकर्त्ता । निर्णायकः । यथा, अनुपाधित्वनिश्चायकदर्शनत्वे न हेतुत्वमिति व्याप्तिग्रहमाथुरी ॥ निश्चारकः, पुं, (निश्चरतीति । निर् + चर + ण्वुल् ।) पुरीषक्षयः । वायुः । स्वच्छन्दम् । इति मेदिनी । के, १९५ ॥ निश्चिन्तः, त्रि, (निर्गता चिन्ता यस्मात् ।) चिन्तारहितः । यथाह कश्चित् । “मूर्खत्वं सुलभं भजस्व कुमते ! मूर्खस्य चाष्टौ गुणा निश्चिन्तो बहुभोजकोऽतिमुखरो रात्रिन्दिवा स्वप्नभाक् । कार्य्याकार्य्यविचारणादिरहितो मानापमाने समे दत्त्वा सर्व्वजनस्य मूर्द्ध्नि चरणौ मूर्खश्चिरं जीवतु ॥” निश्चीयमानः, त्रि, (निर् + चि + कर्म्मणि शानच् ।) निश्चयविषयः । यथा । ननु तथापि एवकारस्य निश्चीयमानस्यैव सार्थकत्वाभावात् कुतः प्रकृति- त्वामिति शब्दशक्तिप्रकाशिकाटीकायां राम- भद्रः ॥ निश्चुक्कणं, क्ली, (निःशेषेण चुक्कणम् ।) दन्त- शाणम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मिसी इति भाषा ॥ निश्चेष्टः, त्रि, (निर्गता चेष्टा यस्मात् ।) चेष्टा- रहितः । निश्चेष्टितः । यथा, -- “गलग्रहणनिश्चेष्टो दैत्यो निर्गतलोचनः । अव्यक्तरावो न्यपतत् सहवालो व्यसुर्व्रजे ॥” इति श्रीभागवते दशमः ॥ निश्वासः, पुं, (नि + श्वस + भावे घञ् ।) बहि- र्मुखश्वासः । तत्पर्य्यायः । पानः २ एतनः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । २ । १ । ८९ । “संहर्त्तुं सर्व्वव्रह्माण्डं शक्ता निःश्वासमात्रतः ॥”) निश्वाससंहिता स्त्री, (निश्वासाख्या संहिता ।) शिवप्रणीतशास्त्रविशेषः । यथा, -- “एवमभ्यर्थितस्तैस्तु पुराहं द्बिजसत्तमाः । वेदक्रियासमायुक्तां कृतवानस्मि संहिताम् ॥ निश्वासाख्यां ततस्तस्यां लीना वाभ्रव्यशाण्डिलाः । निश्वामहंहितायां हि लक्षमात्रप्रमाणतः ॥ सैव पाशुपती दीक्षा योगः पाशुपतस्य हि । एतस्माद्वेदमार्गाद्धि यदन्यदिह जायते ॥ तत् क्षुद्रकर्म्म विज्ञेयं रौद्रं शौचविवर्ज्जितम् ॥” इति वराहपुराणम् ॥

निषङ्गः, पुं, (नितरां सजन्ति शरा यत्र । नि + सन्ज + अधिकरणे घञ् ।) तूणीरः । इत्य- मरः । २ । ८ । ८८ ॥ (यथा, रघुः । २ । ३० । “ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी वधाय वध्यस्य शरं शरण्यः । जाताभिषङ्गो नृपतिर्निषङ्गा- दुद्धर्त्तुमैच्छत् प्रसभोद्धृतारिः ॥”) सङ्गः । इति मेदिनी । गे, ४० ॥ निषङ्गथिः, पुं, (नि + सन्ज + “नौ षन्जेर्घथिन् ।” उणां । ४ । ८७ । इति भावे घथिन् । घित्त्वात् कुत्वम् । ततः षत्वम् ।) समालिङ्गः । आलि- ङ्गनम् । इत्युणादिकोषः । १ । १६१ ॥ धन्वी । रथः । स्कन्धः । तृणम् । सारथिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (आलिङ्गके, त्रि । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) निषङ्गी, [न्] पुं क्ली, (निषङ्गोऽस्त्यस्येति । निषङ्ग + इनिः ।) धनुर्धरः । इत्यमरः । २ । ८ । ६९ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ५६ । “रथी निषङ्गी कवची धनुष्मान् दृप्तः स राजन्यकमेकवीरः ॥” स्वनामख्यातो धृतराष्ट्रपुत्त्रः । इति महा- भारतम् । १ । ११७ । ११ ॥) निषण्णः, त्रि, (निषीदति स्मेति । नि + सद् + गत्यर्थेति क्तः । “रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्ब्बस्य च दः ।” ८ । २ । ४२ । इति निष्ठातस्य धातो- र्दकारस्य च नः ।) उपविष्टः । यथा, -- “पादावमुञ्चयन्ती श्रीर्देवक्याश्चरणान्तिके । निषण्णा पङ्कजे पूज्या नमो देव्यै श्रिया इति ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ निषण्णकं, क्ली, (निषण्ण + संज्ञायां कन् ।) सुनि- षण्णकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ निषदः, पुं, (निषीदन्ति षड्जादयः स्वरा यत्र । नि + सद् + बाहुलकात् अप् ।) निषादस्वरः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (स्वनामख्यातनृप- विशेषः । यथा, महाभारते । २ । ९ । १५ । “भङ्गासुरिः सुनीथश्च निषदोऽथ वहीनरः ॥”) निषद्या, स्त्री, (निषीदत्यस्यामिति । नि + सद + “संज्ञायां समजनिषदेति ।” ३ । ३ । ९९ । इति अधिकरणे क्यप् ।) पण्यविक्रयशाला । इत्यमरः । २ । २ । २ ॥ हट्टः । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ क्षुद्रखट्वा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निषद्वरः, पुं, (निषीदन्ति विषण्णा भवन्ति जना अत्रेति । नि + सद विषादे गतौ + “नौ सदेः ।” उणां । २ । १२४ । इति ष्वरच् । “सदि- रप्रतेः ।” ८ । ३ । ६६ । इति षत्वम् ।) कर्द्दमः । इत्यमरः । १ । १० । ९ ॥ निषद्वरी, स्त्री, (नि + सद विषादे + अधिकरणे ष्वरच् । षित्त्वात् ङीप् ।) रात्रिः । इति मेदिनी । रे, २७३ ॥ निषधः, पुं, पर्व्वतविशेषः । इत्यमरः । २ । ३ । ३ ॥ स तु इलावृतस्य दक्षिणे हरिवर्षस्य सीमा- पर्व्वतः । प्रागायतः । अयुतयोजनोत्सेधः ।

द्विसहसयोजनविस्तीर्णः । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १६ अध्यायः ॥ कठिनम् । देशविशेषः । (यथा, महाभारते । ३ । ५३ । ३ । “ब्रह्मण्यो वेदवित् शूरो निषधेषु महीपतिः ॥”) तद्देशीयराजः । इति मेदिनी । धे, ३३ ॥ निषादस्वरः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ३७ ॥ (रामप्रपौत्त्रे सूर्य्यवंशीयनृपभेदे । यथा, हरि- वंशे । १५ । २६ । “रामस्य तनयो जज्ञे कुश इत्यभिविश्रुतः । अतिथिस्तु कुशाज्जज्ञे निषधस्तस्य चात्मजः ॥”) निषादः, पुं, (निषद्यते ग्रामशेषसीमायाम् । यद्वा, निषीदति पापमत्र । नि + सद् + कर्म्मणि अधिकरणे वा घञ् ।) चण्डालः । इत्यमरः । २ । १० । २० ॥ वेणशरीरोद्भवजातिविशेषः । यथा, अग्निपुराणे । “मथ्यमाने ततो राज्ञस्तस्मिन्नूरौ प्रजज्ञिवान् । ह्रस्वोऽतिपरुषः कृष्णस्तद्भयात् प्राञ्जलिः स्थितः ॥ ते मन्त्रैर्व्विह्वलं दृष्ट्वा निषीदेत्यब्रुवंस्तदा । निषादवंशकर्त्ता स बभूव मुनिसत्तमाः ! ॥ धीवरानसृजन् वापि वेणकल्मषसम्भवान् । ये चान्ये विन्ध्यनिलयाः शवरा नाहलादयः ॥ अधर्म्मरुचयो ये च वित्तैनान् वेणसम्भवान् ॥” पारिभाषिकचण्डालो यथा, मार्कण्डेयपुराणे । “आशाकर्त्तुस्त्वदाता च दातुश्च प्रतिषेधकः । शरणागतं यस्त्यजति स चण्डालोऽधमो नरः ॥” धीवरविशेषः । इति मेदिनी । दे, ३४ ॥ (निषीदन्ति षड्जादयः स्वरा यत्र । नि + सद् + घञ् ।) सप्तस्वरान्तर्गतशेषस्वरः । स तु नारदमते हस्तिस्वरतुल्यस्वरः । अस्योच्चारणस्थानं लला- टम् । व्याकरणमते दन्तः । अयं वैश्यवर्णः । सर्व्वस्वराणां मध्ये उच्चः । अस्य जातिः सम्पूर्णा । अस्य कूटतानाः ५०४० । प्रत्येकतानम् ५६ समुदायेन २८२२४० भवन्ति । अस्य स्वरूपः गणेशतुल्यः । कृष्णश्वेतवर्णः । स्थानं पुष्कर- द्वीपः । देवता सूर्य्यः । वारः शनिः । समयः निशान्ते ८ दण्ड -- ३४ पलानि । अस्य श्रुतिः उग्रा शोभिनी च । मूर्च्छना मन्दरस्थाने सखा । मध्यस्थाने अहङ्कृता । तारस्थाने लोचना च । निषादवर्ज्जिता रागिणी आसावरी मल्लारी च । नादपुराणमते । निःसन्तानोऽयम् बीणायां धैवतावधिषड्जस्थानपर्य्यन्तं प्रथम- सप्तकतृतीयांशस्य शेषसमुदायबीणातन्त्रीनिषा- दस्थानं भवति । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ * ॥ “षड्जादयः षडेतेऽत्र स्वराः सर्व्वे मनोहराः निषीदन्ति यतो लोके निषादस्तेन कथ्यते ॥ चतस्रः पञ्चमे षड्जे मध्यमे श्रुतयो मताः । ऋषभे धैवते तिस्रो द्वे गान्धारनिषादके ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (अस्य असुरवंशे उत्पत्तिः । वैश्यो जातिः । विचित्रो वर्णः । पुष्करद्बीपे जन्म । ऋषि- स्तुम्बुरुः । सूर्य्यो देवता । जगती छन्दः । करुणे उपयोगित्वम् ॥ इति सङ्गीतदर्पणम् ॥)

पृष्ठ २/९०३

निषादी, [न्] पुं, (निषीदत्यवश्यमिति । नि + सद् + आवश्यके णिनिः ।) हस्त्यारोहः । इत्य- मरः । २ । ८ । ५१ ॥ माहुत् इति ख्यातः ॥ (यथा, माघे । ५ । ४१ । “प्रत्यन्यदन्तिनिशिताङ्कुशदूरभिन्न- निर्य्याणनिर्य्यदसृजं चलितं निषादी ॥” उपविष्टे, त्रि । यथा, रघुः । १ । ५२ । “आतपात्ययसंक्षिप्तनीवारासु निषादिभिः । मृगैर्व्वर्त्तितरोमन्थमुटजाङ्गनभूमिषु ॥”) निषिद्धं, त्रि, (निषिध्यते स्मेति । नि + सिध + क्तः ।) निषेधविषयम् । यथा, -- “तीर्थे तिथिविशेषे च गङ्गायां प्रेतपक्षके । निषिद्धेऽपि दिने कुर्य्यात्तर्पणं तिलमिश्रितम् ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ निषिद्धकर्म्माणि यथा, -- मान्धातोवाच । “ब्रूहि कर्म्मान् सुखोपायान् मद्बिधानां सुखा- वहान् । निषिद्धमपि यद्येषां तदेव प्रथमं वद ॥ नारद उवाच । ज्याकर्षणं शत्रुनिवर्हणञ्च कृषिर्ब्बणिज्या पशुपालनञ्च । शुश्रूषणञ्चापि तथार्थहेतो- रकार्य्यमेतत् परमं ब्राह्मणस्य ॥ राजप्रैष्यं कृषिधनं जीवनञ्च बणिज्यया । कौटिल्पं कौलटीयञ्च कुषीदञ्च विवर्ज्जयेत् ॥ शूद्रो राजन् ! स भवति धर्म्मापेतो दुराचरः । वृषलीं रमते यस्तु पिशुनो नर्त्तनस्तथा ॥ ग्रामप्रेष्यो विकर्म्मा च यो द्विजश्चरिताच्च्युतः । वेदानपि जपन् शूद्रैः समः स परिकीर्त्तितः । कृत्येष वर्ज्जनीयोऽसौ वैदिके तान्त्रिकेऽपि च ॥ निर्म्मर्य्यादे चाशुचौ क्रूरवृत्ते हिंसात्मके त्यक्तधर्म्मे श्ववृत्ते । हव्यञ्च कव्यञ्च न देयमेव दानञ्च दत्तं विफलं नरेन्द्र ! ॥ राजन्यानां करादानं विना वैवाहिकञ्च यः । प्रतिग्रहः स निन्द्योऽत्र परत्र चासुखप्रदः ॥ युद्धे पलायनञ्चैव तथा कातरतार्थिषु । अपालनं प्रजानाञ्च दाने धर्म्मे विरक्तता ॥ अनवेक्षा स्वराष्ट्रस्य ब्राह्मणानामनादरः । अमात्यानामसम्मानं तेषां कर्म्मानवेक्षणम् ॥ भृत्यानाञ्च परीहासो निषिद्धः क्षत्त्रजन्म- नाम् ॥ वैश्यानां धनलोभेन मिथ्यामूल्यप्रकाशनम् । अपालनं पशूनाञ्च अनिज्या विभवे सति ॥ शूद्राणाञ्च महाराज ! वृथैव धनसञ्चयः । शुश्रूषोः कृतकार्य्यस्य कृतसन्तानकर्म्मणः ॥ अभ्यनुज्ञातराज्यस्य शूद्रस्य जगतीपते ! । अल्पान्तरगतस्यापि दशधर्म्मगतस्य च ॥ आश्रमा विहिताः सर्व्वे वर्ज्जयित्वा निरा- शिषम् ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे २७ अध्यायः ॥

अपि च । “यस्तु भागवतान् दृष्ट्वा भूत्वा भागवतः शुचिः । अभ्युत्थानं न कुर्व्वीत अहं तेनापि हिंसितः ॥ यश्च कन्यां पिता दत्त्वा न प्रयच्छति तां पुनः । अष्टौ पितृगणास्तेन हिंसिता नात्र संशयः ॥ भार्य्यां प्रियसखीं ये तु साध्वीं हिंसन्ति निर्घृणाः । न ते नृतां प्राप्नुवन्ति हिंसका दुष्टयोनिजाः ॥ ब्रह्मघ्नश्च कृतघ्नश्च गोघ्नश्च कृतपापकाः । एतान् शिष्यान् विवर्ज्जेत उक्ता ये चान्य- पातकाः ॥ शालपत्रे न भोक्तव्यं न च्छेत्तव्यं कदाचन । अश्वत्थो वटवृक्षश्च न च्छेत्तव्यौ कदाचन ॥ न च्छेत्तव्यो विल्ववृक्ष उडुम्बरश्च कदाचन । कर्म्मण्याश्चैव ये वृक्षा न च्छेत्तव्याः कदाचन ॥ यदीच्छेत् परमां सिद्धिं मोक्षधर्म्मं सनातनम् । भक्ष्याभक्ष्यञ्च ते शिष्य वेदितव्यं तदन्तरे ॥ करीरस्य वधः शस्तः फलान्यौडुम्बरस्य च । सद्योभक्षी भवेत्तेन अभक्ष्याः पूतिवासिकाः ॥ न भक्षणीयं वाराहं मांसं मत्स्यस्य सर्व्वशः । अभक्ष्या ब्राह्मणैर्ह्येतैर्दीक्षितर्हि न संशयः ॥ परिवादं न कुर्व्वीत न हिंसा वा कदाचन । पैशुन्यञ्च न कर्त्तव्यं स्तैन्यं वापि कदाचन ॥ अतिथिञ्चागतं दृष्ट्वा दूराध्वानागमं क्वचित् । संविमागस्तु कर्त्तव्यो येन केनापि पुत्त्रक ! ॥ गुरुपत्नी राजपत्नी ब्राह्मणी वा कदाचन । मनसापि न गन्तव्या एवं विष्णुः प्रभाषते ॥ कनकादीनि रत्नानि यौवनस्था च कामिनी । तत्र चित्तं न कर्त्तव्यमेवं विष्णुः प्रभाषते ॥ दृष्ट्वा परस्य भाग्यानि आत्मनो व्यसनन्तथा । तत्र मन्युर्न कर्त्तव्य एवं धर्म्मः सनातनः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ (निवारितम् । यथा, देवीभागवते । २ । ६ । ६० । “मा मा मा मेति बहुधानिषिद्धोऽपि तथाभृशम् । आलिलिङ्ग प्रियां दैवात् पपात धरणीतले ॥”) निषेकः, पुं, (निषिच्यते प्रक्षिप्यत इति । नि + सिच् + घञ् ।) गर्भाधानम् । इति निषेकादि- कृत्शब्दटीकायां भरतः ॥ * ॥ “निषेकाल्लभते पत्नी गुरुर्भर्त्ता शुभाशुभम् । मन्त्रशिल्पमपत्यञ्च सर्व्वमेतन्न यत्नतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३३ अध्यायः ॥ (यथा, मनुः । २ । १६ । “निषेकादिश्मशानान्तो मन्त्रैर्यस्योदितो विधिः । तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिन् ज्ञेयो नान्यस्य कस्य- चित् ॥” क्ली, रेतः । यथा, मनुः । ४ । १५१ । “दूरादावसथान्मूत्रं दूरात् पादावसेचनम् । उच्छिष्टान्नं निषेकञ्च दूरादेव समाचरेत् ॥” “निषिच्यत इति निषेकं रेतश्चोत्सृजेत् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ (क्षरणम् । यथा, रघुः । ८ । ३८ । “ननु तैलनिषेकविन्दुना सह दीपार्च्चिरुपैति मेदिनीम् ॥”)

निषेकादिकृत्, पुं, (निषेकादिं गर्भाधानादिकं करोतीति । निषेकादि + कृ + क्विप् ।) गर्भा- धानादिकर्त्ता । आदिना सीमन्तोन्नयनादेर्म्मन्त्र- विद्यादानादेश्च ग्रहणं तत्कर्त्ता पित्रादिर्गरुः स्यात् । इत्यमरभरतौ ॥ निषेधः, पुं, (नि + सिध् + घञ् ।) प्रतिषेधः । निवृत्तिः । विधिविपरीतः । यथा, -- “तिथीनां पूज्यता नाम कर्म्मानुष्ठानतो मता । निषेधस्तु निवृत्तात्मा कालमात्रमपेक्षते ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ निषेवणं, क्ली, (नि + सेव + भावे ल्युट ।) सेवा । यथा, भागवते । १ । २ । १६ । “शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य वासुदेवकथारुचिः । स्यान्महत्सेवया विप्राः पुण्यतीर्थनिषेवणात् ॥” निषेव्यः, त्रि, (नि + सेव + भावे ण्यत् ।) सेव- नीयः । यथा, भागवते । १ । १२ । २२ । “मृगेन्द्र इव विक्रान्तो निषेव्यो हिमवानिव ॥” निष्क, क ङ माने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं-सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यषमध्यः । क ङ, निष्कयते स्वर्णं बणिक् । इति दुर्गादासः ॥ निष्कः, पुं क्ली, (निश्चयेन कायति शोभते इति । निस् + कै + आतश्चेति कः ।) चत्वारः सुवर्णाः । चारि मोहर इति भाषा ॥ यथा, मनुः । ८ । १३७ । “धरणानि दश ज्ञेयः शतमानस्तु राजतः । चतुःसौवर्णिको निष्को विज्ञेयस्तु प्रमाणतः ॥” साष्टशतसुवर्णः । हेम । उरोभूषणम् । (यथा, रामायणे । १ । ६ । ११ । “नामृष्टभोजी नादाता नाप्यनङ्गदनिष्कधृक् ॥”) पलम् । दीनारः । इत्यमरः । ३ । ३ । १४ ॥ अस्य टीका यथा । “शास्त्रीयषोडशमाषकपरिमितं स्वर्णं सुवर्णं तेषां सुवर्णानां अष्टाधिकशतम् । हेम स्वर्णमात्रम् । उरोभूषणं वक्षोऽलङ्कारः । पलं शास्त्रीयमानविशेषः । उरोभूषणं पलञ्च हेम्न एवेति केचित् । दीनारः सम्यग्व्यवहारार्थं मानवस्तु एषु निष्कः । केचित्तु दीनार इति पल इत्यस्य विशेषणम् । दीनारे पले लौकिक- पले न तु शास्त्रीये इत्याहुः ॥ स्मार्त्तास्तु द्वात्रिंशद्रक्तिकापरिमितं काञ्चनं दीनारः । तथाहि । ‘दीनारो रोपकैरष्टाविंशत्या परिकीर्त्तितः । सुवर्णंसप्ततितमो भागो रोपक उच्यते ॥’ इति विष्णुगुप्तः ॥ सुवर्णोऽशीतिरक्तिकापरिमितं काञ्चनं तस्य सप्ततितमो भागः सप्तमांशाधिकहेमरक्तिकायां रोपकः तदष्टाविंशत्या द्बात्रिंशद्रक्तिकापरिमितं हेम दीनार इति पर्य्यवस्यतीत्याहुः ।” इति भरतः ॥ * ॥ स्वर्णकर्षः । स्वर्णपलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कण्ठभूषा । इति जटाधरः ॥ माषकचतुष्टयम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ (यथा, “स्याच्चतुर्म्माषकैः शाणः स निष्कष्टङ्क एव च ॥” इति पूर्ब्बखण्डे प्रथमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥)

पृष्ठ २/९०४

षोडशद्रम्यः । षोल काहन इति भाषा ॥ (यथा, लीलावत्याम् । २ । “वराटकानां दशकद्बयं यत् सा काकिनीं ताश्च पणश्चतस्रः । ते षोडशद्रम्य इहावगम्यो द्रम्यैस्तथा षोडशभिश्च निष्कः ॥”) निष्कण्ठः, पुं, (निर्गतः कण्ठः स्कन्धो यस्य ।) वरुणवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ निष्कर्षः, पुं, (निर् वा निस् + कृष् + भावे घञ् ।) निश्चयः । यथा, अत्रायं निष्कर्ष इत्याद्यापरा- ह्रिकश्राद्धादिव्यवस्थायां मूर्खहा ॥ (करार्थं प्रजापीडनम् । इति नीलकण्ठः ॥ यथा, महा- भारते । २ । १३ । १३ । “अनुकषञ्च निष्कर्षं व्याधिपावकमूर्च्छनम् । सर्व्वमेव न तत्रासीद्धर्म्मनित्ये युधिष्ठिरे ॥”) निष्कलं, त्रि, (निर्गता कला यस्मात् ।) कला- शून्यम् । (यथा, महाभारते । ३ । २०८ । ९ । “संयताश्चापि दक्षाश्च मतिमन्तश्च मानवाः । दृश्यन्ते निष्कलाः सप्त प्रहीणाः स्वस्वकर्म्मभिः ॥”) नष्टवीर्य्यम् । इति मेदिनी । ले, १०३ ॥ ब्रह्म । यथा, -- “चिन्मयस्याद्बितीयस्य निष्कलस्याशरीरिणः । उपासकानां कार्य्यार्थं ब्रह्मणो रूपकल्पना ॥” इत्येकादशीतत्त्वे जामदग्न्यवचनम् ॥ आधारे, पुं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ निष्कला, स्त्री, (निर्गता कला यस्याः ।) विगता- र्त्तवा । इति शब्दरत्नावली ॥ बृद्धा । इति राजनिर्घण्टः ॥ निष्कली, स्त्री, (निष्कल + ङीष् ।) ऋतुहीना । निवृत्तरजस्का । इति शब्दरत्नावली ॥ निष्कालकः, पुं, (निष्कालयतीति । निर् + कालि + ण्वुल् ।) मुण्डितलोमा घृताभ्यक्तः प्रायश्चि- त्तार्हः । यथा । मुण्डितलोमकेशेन घृताभ्यक्तेन च कर्त्तव्यम् । निष्कालको घृताभ्यक्तस्तप्तां शूर्म्मीं परिष्वज्य मरणात् पूतो भवतीति विज्ञायते । इति वशिष्ठस्मरणात् । इति मिता- क्षरा ॥ निष्काशः, पुं, (नितरां काशते शोभते प्रासादा- दाविति । निर् + काश + अच् ।) प्रासादाद्युप- स्थानम् । इति महाभारते राजधर्म्मः ॥ साजा इति वाराण्डा इति च भाषा ॥ निष्काशितः, त्रि, (विर् वा निस् + काश + णिच् क्तः ।) निष्कासितः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ निष्कासितः, त्रि, (निस् + कस + णिच् + क्तः ।) बहिष्कृतः । दूरीकृतः । तत्पर्य्यायः । अवकृष्टः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३९ ॥ निःसारितः ३ । इति जटाधरः ॥ निर्गमितः । आहितः । अधिकृतः । इति मेदिनी । ते, २०२ ॥ निष्कुटः, पुं, (कुटात् गृहात् निष्क्रान्तः ।) गृह- समीपोपवनम् । इत्यमरः । २ । ३ । १ ॥ (क्वचित् क्लीवेऽपि दृश्यते । यथा, महाभारते । १२ । ६९ । ५५ ।

“परिखाश्चैव कौरव्य ! प्रतोलीर्निष्कुटानि च । नजात्वन्यः प्रपश्येत गुह्यमेतद्युधिष्ठिर ! ॥”) क्षेत्रम् । (यथा, महाभारते । २ । ५० । ९ । “इन्द्रकृष्टैर्वर्त्तयन्ति धान्यैर्ये च नदीमुस्वैः । समुद्रनिष्कुटे जाताः पारेसिन्धु च मानवाः ॥”) कपाटः । इति मेदिनी । टे, ४८ ॥ पत्न्याटः । इति हारावली ॥ जानानामहल इति पारस्य- भाषा ॥ निष्कुटिः, स्त्री, (कुट कौटिल्ये + “इगुपधात् कित् ।” उणां ४ । ११९ । इति इन् । निर्गता कुटिः कौटिल्यं यस्याः ।) एला । इत्यमरः । २ । ४ । १२५ ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “एला स्थूला च बहुला पृथ्वीका त्रिपुटापि च । भद्रैला बृहदेला च चन्द्रबाला च निष्कुटिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) निष्कुटी, स्त्री, (निष्कुटि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) निष्कुटिः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । १२५ ॥ निष्कुम्भः, पुं, (निस् + कुम्भ + अच् ।) दन्ती- वृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (निर्गतः कुम्भो यस्मात् ।) कुम्भशून्ये, त्रि ॥ निष्कुशितः, त्रि, (निस् + कुश + क्तः ।) निष्का- सितः । यथा, -- “काकैर्निष्कुशितं श्वभिः कवलितं वीचीभि- रान्दोलितम् ॥” इत्यादि वाल्मीकिकृतगङ्गास्तोत्रम् ॥ निष्कुहः पुं, (नितरां कुहयते इति । कुह विस्मा- पने + पचाद्यच् ।) वृक्षकोटरम् । इत्यमरः । २ । ४ । १३ ॥ निष्कृतिः, स्त्री, (निर् + कृ + क्तिन् ।) निर्मुक्तिः । निस्तारः । यथा, -- “ब्रह्मघ्ने चैव मित्रघ्ने सुरापे गुरुतल्पगे । सर्व्वत्र विहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (अग्निविशेषे, पुं । यथा, महाभारते । ३ । २१८ । १४ “आक्रोशतान्तु भूतानां यः करोतीह निष्कृ- तिम् । अग्निः स निष्कृतिर्नाम शोभयत्यभिसेवितः ॥”) निष्क्रमः, पुं, (निष्क्रम्यतेऽनेनेति । निस् + क्रम + घञ् । “नोदात्तोपदेशस्येति ।” ७ । ३ । ३४ । इति न वृद्धिः ।) धीशक्तिः । इत्यमरः । ३ । २ । २५ ॥ निर्गमः । (यथा, कथासरित्सागरे । २५ । ४३ । “कञ्चित् कालं प्रतीक्षे च प्राणायामस्य निष्क्र- मम् । तृतीयेऽहि गतेऽप्याद्य यान्त्यैतस्य हि नासवः ॥”) दुष्कुलः । इति मेदिनी । मे, ४५ ॥ निष्क्रमण- संस्कारः । “अहन्येकादशे नाम चतुर्थे भासि निष्क्रमः ॥” इति याज्ञवल्क्यः । १ । १२ ॥

(क्रमरहिते, त्रि । यथा, पद्मपुराणे पाताल- खण्डे । “निष्कलं निष्क्रमं शान्तं सच्चिदानन्दविग्र- हम् ॥”) निष्क्रमणं, क्ली, (निस् + क्रम + भावे ल्युट् ।) दशसंस्कारान्तर्गतसंस्कारविशेषः । तदनुष्ठानं यथा, जाते कुमारे जन्मवासराद्यस्तृतीयः शुक्लपक्षस्तस्य तृतीयायां तिथौ प्रातः कुमारं स्नापयित्वा सायं सन्ध्यायामतीतायां चन्द्राभि- मुखः कृताञ्जलिः पिता तिष्ठेत् । अथ माता शुचिना वस्त्रेण कुमारमाच्छाद्य दक्षिणस्यां दिशि भर्त्तुर्वामपार्श्वे पश्चिमाभिमुखीभूय उत्तर- शिरसं कुमारं पित्रे समर्पयति । ततो माता भर्त्तुः पृष्ठदेशेन उत्तरस्यां दिशि गत्वा चन्द्रा- भिमुखीभूय भर्त्तुर्दक्षिणपार्श्वे तिष्ठति । अथ पिता जपति प्रजापतिरृषिरनुष्टुप् छन्दश्चन्द्रो देवता कुमारस्य चन्द्रदर्शने विनियोगः । ॐ यत्ते सुषीमे हृदयं हितमन्तः प्रजापतौ वेदाहं मन्ये तद्ब्रह्ममाहं पौत्त्रमघं निगाम् । ततः प्रजापतिरृषिरनुष्टुप् छन्दश्चन्द्रो देवता कुमा- रस्य चन्द्रदर्शने विनियोगः । ॐ यत् पृथिव्या अनामृतं दिवि चन्द्रमसि श्रितं वेदमृतस्याहं नाममाहं पोत्त्रमघं ऋषम् । ततः प्रजापति- रृषिरनुष्टुप्छन्द इन्द्राग्नी देवते कुमारस्य चन्द्रदर्शने विनियोगः । ॐ इन्द्राग्नी शर्म्म यच्छतं प्रजायै मे प्रजापती यथायं न प्रमीयेत पुत्त्रो अनित्र्या अधि । इति मन्त्रत्रयं जप्त्वा कुमारं चन्द्रं दर्शयति । पिता चन्द्राय अर्घ्यं ददाति च । ततः पिता तथाभूतमेव कुमार- मुत्तरशिरसं मात्रे दत्त्वा वामदेव्यगानान्तं कर्म्म कृत्वाच्छिद्रमवधार्य्य गृहं प्रविशेदिति । अत ऊर्द्धमपरशुक्लपक्षत्रयेऽपि तृतीयायां तिथौ सायंसन्ध्यामतिक्रम्य चन्द्राभिमुखः पिता जला- ञ्जलिं गृहीत्वा प्रजापतिरृषिरनुष्टुप्छन्दश्चन्द्रो देवता कुमारस्य चन्द्रदर्शने विनियोगः । ॐ यददश्चन्द्रमसि कृष्णं पृथिव्या हृदयं श्रितं तदहं विद्बांस्तत् पश्यन्माहं पौत्त्रमघं रुदमिति पठित्वा जलाञ्जलिं त्यजेत् । वारद्वयं तूष्णीम् । ततो वामदेव्यं गीत्वाच्छिद्रमवधार्य्य गृहं प्रविशे- दिति । एतच्च निष्क्रमणकर्म्माङ्गभूतमुदीच्यं कर्म्म पत्नी पुत्त्रोपादानविरहात् प्रवासिनापि कर्त्तव्य- मेव । इति निष्क्रमणम् ॥ इति भवदेवभट्टः ॥ * ॥ तत्र विहितदिनं यथा । रिक्तातिरिक्तास्तिथयः । शनिमङ्गलवासरेतरे वाराः । आर्द्राश्लेष्मा- कृत्तिकाभरणीमघाविशाखापूर्ब्बफल्गुनीपूर्ब्बा- षाढापूर्ब्बभाद्रपत्शतभिषाभिन्नानि नक्षत्राणि । कन्यातुलाकुम्भसिंहसंज्ञकानि लग्नानि । बाल- कस्य चतुर्थे मासि तृतीये वा चन्द्रादिशोभने कर्त्तव्यम् । इति ज्योतिषम् ॥