शब्दकल्पद्रुमः/निष्क्रयः

पृष्ठ २/९०५

निष्क्रयः, पुं, (निष्क्रीयते विनिमीयतेऽनेनेति । निर + क्री + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इति करणे अच् ।) भृतिः । वेतनम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । २६ ॥ बुद्धियोगः । सामर्थ्यम् । निर्गतिः । इति माध- टीकाधृतवैजयन्ती ॥ प्रत्युपकारः । विनिमयः । यथा, माघे । १ । ५० । “समुत्क्षिपन् यः पृथिवीभृताम्बरं वरप्रदानस्य चकार शूलिनः । त्रसत्तुषाराद्रिसुताससम्भ्रम- स्वयंग्रहाश्लेषसुखेन निष्क्रयम् ॥” (विक्रयः । यथा, मनुः । ९ । ४६ । “न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्त्तुर्भार्य्या विमुच्यते ॥”) निष्क्रान्तः, त्रि, (निर् + क्रम + क्तः ।) निर्गतः । यथा, मार्कण्डेये । ८७ । ५ । “भ्रुकुटीकुटिलात्तस्या ललाटफलकाद्द्रुतम् । काली करालवदना विनिष्क्रान्तासिपाशिनी ॥” (यथाच, महाभारते । १३ । २ । ४५ । “निष्क्रान्ते मयि कल्याणि तथा सन्निहितेऽनघे । नातिथिस्तेऽवमन्तव्यः प्रमाणं यद्यहं तव ॥”) निष्क्रियं, क्ली, (निर्गता क्रिया यस्य ।) ब्रह्म । यथा, वेदान्तसूत्रभाष्यम् । “निष्क्रियं निर्गुणं शान्तं निरपेक्षं निरञ्जनम् ॥” क्रियाशून्ये, त्रि । यथाह कश्चित् । “बन्धनानि यदि सन्ति बहूनि प्रेमरज्जुकृतबन्धनमन्यत् । दारुभेदनिपुणोऽपि षडङ्घ्रि- र्निष्क्रियो भवति पङ्कजबद्धः ॥” निष्क्वाथः, पुं, (निःसृतः क्वाथो यत्र ।) मांसादि- क्वाथः । झोल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रसकः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ७७ ॥ निष्ट्यः, पुं, (वर्णाश्रमादिभ्यो निर्गतः । निस् + “अव्ययात् त्यप् ।” ४ । २ । १०४ । इत्यस्य “निसो गते ।” इति वार्त्तिकोक्त्या त्यप् । “ह्रस्वात्तादौ तद्धिते ।” ८ । ३ । १०१ । इति षत्वम् ।) म्लेच्छजातिविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ५ । ५९८ ॥ (पुत्त्रादिः । इति महीधरः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ५ । २३ । “यं मे निष्ट्यो यममात्यो निचखान ॥” “ष्ट्यै स्त्यै शब्दसंघातयोः । नितरां स्त्यायति संघातरूपेण सह वर्त्तत इति निष्ट्यः । यद्वा, निर्गत्य शरीरात् स्त्यायति विस्तीर्णो भवतीति निष्ट्यः पुत्त्रादिः । यद्वा, निर्गतो वर्णाश्रमेभ्यो निष्ट्यश्चण्डालादिः । निसो गते इति वार्त्तिकेन निस उपसर्गाद्गतार्थे त्यप् इति काशिका- याम् ।” इति तत्र वेददीपः ॥) निष्ठः, त्रि, (नितरां तिष्ठतीति । नि + स्था + कः ।) स्थितः । नितिष्ठतीति स्थाघातोर्डप्रत्यय- निष्पन्नः ॥ निष्ठा, स्त्री, (नितरां तिष्ठतीति । नि + स्था + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । “उपसर्गादिति ।” ८ । ३ । ६५ । इति षत्वम् तसष्टाप् ।) निष्पत्तिः । नाशः । (यथा, भाग- वते । ५ । १२ । ८ । “यदा क्षितावेव चराचरस्य विदाम निष्ठां प्रभवञ्च नित्यम् ॥”)

अन्तः । निर्वहणम् । इत्यमरः । ३ । ६ । ४० ॥ याच्ञा । इति मेदिनी । ठे, ६ ॥ क्तक्तवतू प्रत्ययौ । इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ (यथा, “क्तक्तवतू निष्ठा । १ । १ । २६ । एतौ निष्ठासंज्ञौ स्तः ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) धर्म्मादौ श्रद्धा । यथा, -- “निष्ठया हि प्रतिष्ठा स्यादनिष्ठस्य कुतः कुलम् । शक्नोति नैष्ठिकः स्वीयं धर्म्मं त्रातुं न चेतरः ॥ एकस्य देवस्य विहाय मन्त्र- मेकं परञ्चेद्भजतेऽपि तस्य । तदा भवेन्मृत्युरनैष्ठिकत्वा- न्निष्ठाविहीनस्य न कापि सिद्धिः ॥” इति वैद्यकुलतत्त्वे मरतमल्लिकः ॥ प्राप्यम् । यथा, -- “भगवन्तं हरिं प्रायो न भजन्त्यात्मवित्तमाः । तेषामशान्तकामानां का निष्ठा विजितात्म- नाम् ॥”) इति श्रीभागवतैकादशस्कन्धपञ्चमाध्यायश्लोक- टीकाव्याख्यायां श्रीधरस्वामी ॥ (नि + स्था + क्विप् । स्थितिः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३१ । १० । “जाते निष्ठामदधुर्गोषु वीरान् ॥” “निष्ठां पूर्ब्बं यथास्थितिम् ।” इति सायनः ॥) निष्ठानं, क्ली, (नि + स्था + करणे ल्युट् ।) व्यञ्ज- नम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ११५ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ९१ । ६७ । “आजैश्चापि च वाराहैर्निष्ठानवरसञ्चयैः । फलनिर्य्यूहसंसिद्धैः सूपैर्गन्धरसान्वितैः ॥”) निष्ठितं, त्रि, (नि + स्था + क्तः ।) नितरां स्थितम् । यथा, भागवते । २ । ७ । ३६ । “देवद्विषां निगमवर्त्मनि निष्ठितानां पूर्भिर्मयेन विहिताभिरदृश्यतूर्भिः । लोकान् घ्नतां मतिविमोहमतिप्रलोभं वेशं विधाय बहुभाष्यत औपधर्म्म्यम् ॥” “देवद्विषां दैत्यानां निष्ठितानां नितरां स्थिता- नाम् ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ (निष्ठा जाता- स्येति । तारकादित्वादितच् ।) निष्ठाविशिष्टः । निश्चयेन स्थितश्च ॥ (सम्यक्ज्ञाता । यथा, रामायणे । १ । १ । १४ । “रक्षिता स्वस्य धर्म्मस्य स्वजनस्य च रक्षिता । वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो धनुर्व्वेदे च निष्ठितः ॥”) निष्ठीवः, पुं, (नि + ष्ठिव + भावे घञ् । पृषोदरा- दित्वात् दीर्घः ।) निष्ठीवनम् । इति द्विरूप- कोषः ॥ (यथाह वाभटः । “निष्ठीवः पाश्वतो यायादेकस्याक्ष्णो निमी- लनम् ॥”) निष्ठीवनं, क्ली, (नि + ष्ठिव + भावे ल्युट् । ष्ठिवु- सिव्योर्ल्युटि दीर्घो वेति स्वामी । पृषोदरादि- त्वादिति मुकुटः ।) श्लेष्मादीनां मुखेन वमनम् । छेप इति थुथु इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । निष्ठेवः २ निष्ठूतिः ३ निष्ठेवनम् ४ । इत्यमरः । ३ । २ । ६८ ॥ निष्ठेवा ५ । निष्ठेवम् ६ । इति तट्टीका ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ३४ । ७० ।

“क्षुतेऽवलीढे वान्ते च तथा निष्ठीवनादिषु । कुर्य्यादाचमनं स्पर्शं गोपृष्ठस्यार्कदर्शनम् ॥”) निष्ठुरं, त्रि, (नि + स्था + मद्गुरादयश्चेति उरच् ।) परुषम् । कठिनम् । इत्यमरः । ३ । १ । ७६ ॥ (यथा, माघे । ५ । ४९ । “जज्ञे जनैर्मुकुलिताक्षमनाददाने संरब्धहस्तिपकनिष्ठुरचोदनाभिः ॥”) निष्ठ्यूतं, त्रि, (नि + ष्ठिव् + क्तः । “च्छ्वोः शूडिति ।” ६ । ४ । १९ । इत्यूठ् ।) क्षिप्तम् । इत्यमरः । ३ । १ । ८७ ॥ निष्ठ्यूतिः, स्त्री, (नि + ष्ठिव् + क्तिन् । “च्छ्वोः शूडिति ।” ६ । ४ । १९ । इत्यूठ् ।) निष्ठीवनम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३८ ॥ निष्ठेवः, त्रि, (नि + ष्ठिव् + घञ् ।) निष्ठीवनम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३८ ॥ निष्ठेवनं, क्ली, (नि + ष्ठिव् + भावे ल्युट् ।) निष्ठी- वनम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३८ ॥ निष्णातः, त्रि, (नितरां स्नाति स्मेति । नि + स्ना + क्तः । “निनदीभ्यां स्नातेः कौशले ।” ८ । ३ । ८९ । इति षत्वम् ।) विज्ञः । निपुणः । इत्यमरः । ३ । १ । ४ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये । “यस्तु कर्म्मसु निष्णातो धार्ष्ट्याच्छात्रबहिष्कृतः । स सत्सु पूजां नाप्नोति वधञ्चार्हति राजतः ॥”) पारं गतः । यथा, भागवते १ । ४ । २१ । “वैशम्पायन एवैको निष्णातो यजुषामुत ॥” निष्पक्वं, त्रि, (नितरां पक्वम् ।) अतिपक्वव्यञ्जन- दशमूलादि । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । क्वथितम् २ । इत्यमरः । ३ । १ । ९५ ॥ पक्वता- शून्यञ्च ॥ निष्पताकध्वजः, पुं स्त्री, राज्ञां पताकाशून्यदण्ड- विशेषः । इति युक्तिकल्पतरुः ॥ तद्विवरणं ध्वज- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ निष्पत्तिः, स्त्री, (निर् + पद + क्तिन् ।) समाप्तिः । सिद्धिः । यथा, -- “क्रियायाः परिनिष्पत्तिर्यद्व्यापारादनन्तरम् । विवक्षते यदा तत्र करणत्वं तदा स्मृतम् ॥” इति रामतर्कवागीशधृतकारिका ॥ (नादस्यावस्थाविशेषः । यथा, हठयोगप्रदी- पिकायाम् । ४ । ६९ । “आरम्भश्च घटश्चैव तथा परिचयोऽपि च । निष्पत्तिः सर्व्वयोगेषु स्यादवस्थाचतुष्टयम् ॥” तथा, तत्रैव । ४ । ७६ । “रुद्रग्रन्थिं यदा भित्वा सर्व्वपीठगतोऽनिलः । निष्पत्तौ वैणवः शब्दः क्वणद्वीणाक्वणो भवेत् ॥”) निष्पत्राकृतिः, स्त्री, (निष्पत्र + कृ + भावे क्तिन् + डाच् ।) सपत्राकृतिः । अत्यन्तपीडा । इति हेमचन्द्रः । ६ । ८ ॥ निष्पत्रिका, स्त्री, (निष्पत्रमस्या अस्तीति । ठन् ।) करीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निष्पदयानं, क्ली, (निष्पदं पदरहितं यानम् ।) पदरहितवाहनम् । तच्च नौकादिकम् । इति

पृष्ठ २/९०६

युक्तिकल्पतरुः ॥ तल्लक्षणादि नौकाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ निष्पन्नः, त्रि, (निर् + पद् + क्तः ।) निष्पत्ति- विशिष्टः । सम्पन्नः । तत्पर्य्यायः । सिद्धः २ निर्वृत्तः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । १०० ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । ८ । २२ । “निष्पापत्वं फलं विद्धि तीर्थस्य मुनिसत्तम् ! । कृषेः फलं यथा लोके निष्पन्नान्नस्य भक्षणम् ॥”) निष्पादनं, क्ली, (निर् + पद् + णिच् + ल्युट् ।) निष्पत्तिः । निष्पत्तिनियुक्तिः । यथा, धात्वर्थता- वच्छेदकफलनिष्पादकतया ददस्वेत्यनुमतिप्रका- शनेन कर्त्तुरिच्छामुत्पाद्य दाननिष्पादनेन वेति कारकचक्रे भवानन्दसिद्धान्तवागीशः ॥ निष्पादना, स्त्री, (निर् + पद + णिच् + युच् । स्त्रियां टाप् ।) निष्पत्तिप्रेरणम् । यथा, -- “यदा निष्पादनाथकृधुस्तदा चैत्रः कटं करोति । यदा निष्पत्त्यर्थस्तदा क्रियते कटः स्वयमेवेति ।” इति रामतर्कवागीशः ॥ निष्पादितं, त्रि, (निर् + पद + णिच् + क्तः ।) कृतनिष्पादनम् । यथा, -- “निष्पादितं दैवकृत्यमवशेषं प्रतीक्षते ॥” इति भागवते । १ । १३ । ५० ॥ निष्पाद्यं, त्रि, (निर् निश्चयेन पाद्यते समाप्यते इति । निर् + पद् + णिच् + ण्यत् ।) निष्पा- दनीयम् । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । २ । १५८ । “कृत्ये बहूनि निष्पाद्ये श्रमात् कौसीद्यमाश्रयन् । प्रावृषीवाध्वगो दिष्ट्या मोहितोऽस्मि न निद्रया ॥”) साध्यम् । यथा, चेष्टाव्यापारेण छेदनादेर्निष्पा- द्यत्वात् साधनत्वमिति रामतर्कवागीशः ॥ निष्पावः, पुं, (निष्पूयते तुषाद्यपनयनेन शोध्यते इति । निर् + पू + णिच् + घञ् ।) धान्यादीनां निस्तुषीकरणम् । बहुलीकरणम् । तत्पर्य्यायः । पवनम् २ पवः ३ । इत्यमरः । ३ । २ । २४ ॥ पूतीकरणम् ४ । यथा, -- “धान्यादिनिस्तुषीकार्य्यबहुलीकरणादिषु । तथा च पूतीकरणे निष्पावः पवनं पवः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ राजशिम्बीबीजम् । भटवासु इति भृष्टवांसु इति वा हिन्दीभाषा ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “निष्पावो राजशिम्बी स्याद्बल्लकः श्वेतशिम्बिकः । निष्पावो मधुरो रूक्षो विपाकेऽम्लो गुरुः सरः ॥ कषायस्तन्यपित्तास्रमूतवातविबन्धकृत् । विदाह्युष्मो विषश्लेष्मशोथहृच्छुक्रनाशनः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (निष्पूयतेऽनेनेति । करणे घञ् ।) सूर्पवायुः । राजमाषः । (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । १५ । २४ । “मधु हृत्वा नरो दंशः पूपं हृत्वा पिपीलिकः । चोरयित्वा तु निष्पावान् जायते गृहगोलकः ॥”) कडङ्गरः । समीरणः । शिम्बिका । निर्व्विकल्पे, त्रि । इति मेदिनी । वे, ३८ ॥ श्वेतशिम्बी । इति रत्नमाला ॥ (यथा, --

“क्षारातितीक्ष्णोष्णविदाहितैल- निष्पावपिण्याककुलत्थयूषैः ॥” इति माधवकृतरुग्विनिश्चये शूलाधिकारे ॥) निष्पावकः, पुं, (निष्पाव एव । स्वार्थे कन् ।) श्वेत- शिम्बी । अस्य भ्रष्टफलगुणः । मलबन्धकारि- त्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “निष्पावको वैषवलासशोफ- शुक्रान्तको रूक्षगुणो विदाही । कषायकः स्यान्मधुरो गुरुश्च स्तन्यास्रपित्तञ्च करोति वातम् ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने दशमेऽध्याये ॥) निष्पावी, स्त्री, (निष्पाव + स्त्रियां ङीष् ।) शिम्बी- विशेषः । वोडा इति भाषा ॥ सा द्बिधा । तत्र हरिद्वर्णायाः पर्य्यायः । ग्रामजा २ फलिनी ३ नखपूर्ब्बिका ४ मण्डपी ५ फलिका ६ शिम्बी ७ गुच्छफला ८ विशालफलिका ९ निष्पाविः १० चिपिटा ११ ॥ शुभ्रायाः पर्य्यायः । अङ्गुलि- फला १ नखनिष्पाविका २ वृन्तनिष्पाविका ३ ग्राम्या ४ नखपुञ्जफला ५ अशना ६ । एतयो- र्गुणाः । कषायत्वम् । मधुररसत्वम् । कण्ठ- शुद्धिकरत्वम् । मेध्यत्वम् । दीपनत्वम् । रुचि- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ निष्प्रतिभः, त्रि, (निर्नास्ति प्रतिभा बुद्धिर्यस्य ।) अज्ञः । जडः । इति जटाधरः ॥ (निर्गता प्रतिभा दीप्तिरस्येति । दीप्तिशून्यः । यथा, हरिवंशे । ८२ । ३४ । “क्षीणाकारासु तारासु सुप्तनिष्प्रतिभासु च । नैशमन्तर्द्दधे रूपमुदगच्छद्दिवाकरः ॥”) निष्प्रत्यूहः, त्रि, (निर्गतः प्रत्यूहो बाधा अस्येति ।) निर्व्विघ्नः । यथा, -- “निष्प्रत्यूहमुपास्महे भगवतः कौमोदकीलक्ष्मणः ॥” इति मुरारिः ॥ (स्त्री, गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । १०३ । “निष्प्रत्थूहा नाकनदी निरयार्णवदीर्घनौः ॥”) निष्प्रभः, त्रि, (निर्गता प्रभा अस्येति ।) प्रभा- शून्यः । दीप्तिरहितः । तत्पर्य्यायः । विगतः २ अरोकः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । १०० ॥ (यथा, रघुवंशे । ११ । ८१ । “निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृतां धूमशेष इव धूमकेतनः ॥”) निष्प्रयोजनं, त्रि, (निर्नास्ति प्रयोजनं यस्मिन्निति ।) प्रयोजनरहितम् । “अन्यथा हि महाबाहो लघूनामुपदेशतः । गुरूणामुपदेशो हि निष्प्रयोजनतां व्रजेत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (यथा, हरिवंशे । ६४ । १५ । “निरानन्दं निरास्वादं निष्प्रयोजनमारुतम् ॥”) निष्प्रवाणं, त्रि, (नितरां प्रकर्षेण ऊयते इति । निर् + प्र + वे + करणे ल्युट् ।) तन्त्रविमुक्त- वासः । नूतनवस्त्रम् । इति हारावली । ६९ ॥ निष्प्रवाणि, त्रि, (निर्गता प्रवाणी तन्तुवायशलाका

अस्मादस्य वा । “निष्प्रवाणिश्च ।” ५ । ४ । १६० । इति कपोऽभावो निपात्यते ।) नूतनवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । अनाहतम् २ तन्त्रकम् ३ नवाम्ब- रम् ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ११२ ॥ आह- तम् ५ अहतम् ६ नववस्त्रम् ७ । इति शब्द- रत्नावली ॥ निष्फलः, त्रि, (निर्गतं फलं यस्मात् ।) फलशून्यः । यथा, “पलालोऽस्त्री स निष्फलः ।” इत्यमरः । २ । ९ । २२ ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । ८ । २५ “कृते तीर्थे यदैतानि देहान्न निर्गतानि चेत् । निष्फलः श्रम एवैकः कर्षकस्य यथा तथा ॥”) निष्फला, स्त्री, (निवृत्तं फलं यस्या इति ।) पञ्च- पञ्चाशदब्देभ्य ऊर्द्ध्वं गतरजस्का । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । निष्फली २ निष्कली ३ निष्कला ४ विकली ५ विकला ६ ऋतुहीना ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ विरजाः ८ विगतार्त्तवा ९ । इति जटाधरः ॥ निष्फली, स्त्री, (निवृत्तं फलं यस्याः । ङीष् ।) निष्फला । इति शब्दरत्नावली ॥ निसम्पातः, पुं, (निवृत्तः सम्पातो यत्र ।) निशीथः । निःसम्पातः । इति शब्दरत्नावली ॥ निसर्गः, पुं, (नि + सृज् + घञ् ।) स्वभावः । इत्यमरः । १ । ७ । ३८ ॥ (यथा, किराता- र्ज्जुनीये । १ । ६ । “निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः क्व भूपतीनाञ्चरितं क्व जन्तवः ॥”) रूपम् । सर्गः । इति मेदिनी । गे, ४० ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ८५ । १२३ । “निसर्गाद्ब्रह्मणश्चापि वरुणो यादसां पतिः ॥” दानम् ॥ यथा, मनुः । ८ । १४३ । “न त्वेवाधौ सोपक रे कौशीदीं वृद्धिमाप्नुयात् । न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गोऽस्ति न विक्रयः ॥”) निसिन्धुः, पुं, वृक्षविशेषः । निसिन्धा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सिन्धुकः २ सिन्धुः ३ तापिञ्जः ४ शुक्लपृष्ठकः ५ सिन्धुवारः ६ इन्द्रसुरिषः ७ निर्गुण्डी ८ इन्द्राणिका ९ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ निसूदनं, क्ली, (नि + सूद् + भावे ल्युट् ।) निहिं- सनम् । वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११३ ॥ (यथा, “प्रवासनं निसूदनं निहिंसनमिति वधपर्य्यायं प्रवासनशब्दं पठन्त्याभिधानिकाः ।” इति । ९ । २४२ मनुश्लोकटीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ त्रि, नि + सूद + ल्युः । विनाशकः । यथा, रघुवंशे । ९ । ३ । “उभयमेव वदन्ति मनीषिणः समयंवर्षितया कृतकर्म्मणाम् । बलनिसूदनमर्थपतिञ्च तं श्रमनुदं मनुदण्डधरान्वयम् ॥”) निसृता, स्त्री, (नितरां सृता । नि + सृ + क्तः ।) त्रिवृता । इति रत्नमाला ॥ तेउडि इति भाषा ॥ (त्रिवृताशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) निसृष्टं, त्रि, (नि + सृज् + क्तः ।) न्यस्तम् । इत्य- मरः । ३ । १ । ८८ ॥ (यथा, मनुः । ८ । ४१४ ।

पृष्ठ २/९०७

“न स्वामिना निसृष्टोऽपि शूद्रो दास्याद्बिमुच्यते । निसर्गजं हि तत्तस्य कस्तस्मात्तदपोहति ॥”) मध्यस्थम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निसृष्टार्थः, पुं, (निसृष्टो न्यस्तोऽर्थः प्रयोजनं यस्मिन्निति ।) दूतविशेषः । यथा, -- “निसृष्टार्थो मितार्थश्च तथा सन्देशहारकः । कार्य्यप्रेष्यस्त्रिधा दूतो दूत्यश्चापि तथा त्रिधा ॥” तल्लक्षणं यथा, -- “उभयोर्भावमुन्नीय स्वथं वदति चोत्तरम् । सुश्लिष्टं कुरुते कर्म्म निसृष्टार्थस्तु स स्मृतः ॥” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ धनायव्ययपालनादौ नियुक्तः । यथा बृहस्पतिः । “यः स्वामिना नियुक्तोऽपि धनायव्ययपालने । कषीदकृषिबाणिज्ये निसृष्टार्थस्तु स स्मृतः ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ पुरुषविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “धीरः स्थिरमतिः शूरः स्वामिकार्य्यविधायकः । स्वपौरुषप्रकाशी च निसृष्टार्थेः स उच्यते ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ निस्तनी, स्त्री, (नितरां स्तनवदाकारोऽस्त्यस्या इति । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वटिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वडि इति भाषा ॥ (निर्गतौ स्तनौ यस्या इति ।) स्तनहीना च ॥ निस्तरणं, क्ली, (निस्तीर्य्यतेऽनेनेति । निर् + तॄ + करणे ल्युट् ।) उपायः । निस्तारः । तरणम् । इति मेदिनी । णे, ९९ ॥ निर्गमः । इति विश्वः ॥ निस्तर्हणं, क्ली, (निर् + तृह् हिंसायाम् + भावे ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११४ ॥ निस्तलं, त्रि, (निरस्तं तलं स्वरूपमस्येति ।) वर्त्तुलम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६९ ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । १ । ४२ । “कण्ठस्य तस्याः स्तनबन्धुरस्य मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य ॥”) चलम् । इति मेदिनी । ले, १०३ ॥ (नितरां तलम् ।) तलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ निस्तारः, पुं, (निर् + तॄ + घञ् ।) निस्तरणम् । उद्धारः । (यथा, शृङ्गारशतके । ७१ । “संसार तव निस्तारपदवी न दवीयसी । अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः ॥”) निस्तारबीजं, क्ली, (निस्तारस्य संसारसमुद्र- समुत्तरणस्य बीजम् ।) संसारतरणकारणम् । तद्यथा, -- “स्मरणं कीर्त्तनं विष्णोरर्च्चनं पादसेवनम् । वन्दनं स्तवनं नित्यं भक्त्या नैवेद्यभक्षणम् ॥ चरणोदकपानञ्च तन्मन्त्रजपनं तथा । इदं निस्तारबीजञ्च सर्व्वेषामीप्सितं भवेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३३ अध्यायः ॥ (अपि च । महानिर्व्वाणतन्त्रे । “कलौ पापयुगे घोरे तपोहीनेऽति दुस्तरे । निस्तारबीजमेतावद् ब्रह्ममन्त्रस्य साधनम् ॥ साधनानि बहूक्तानि नानातन्त्रागमादिषु । कलौ दुर्ब्बलजीवानामसाध्यानि महेश्वरि ! ॥”

उद्धारकारणमात्रम् । यथा, -- “जीर्णा तरिः सरिदतीवगभीरनीरा वाला वयं सकलमित्थमनर्थहेतुः । निस्तारबीजमिदमेव कृशोदरीणां यन्माधव त्वमसि सम्प्रति कर्णधारः ॥” इत्युद्भटः ॥) निस्तितीर्षत्, त्रि, (निर् + तॄ + सन् + शतृ ।) निस्तरितुमिच्छत् । यथा, -- “तन्नः सन्दर्शितो धात्रा दुस्तरं निस्तितीर्ष- ताम् ॥” इति श्रीभागवते । १ । १ । २२ ॥ निस्तुषक्षीरः, पुं, (निस्तुषं परिष्कृतं क्षीरं यस्येति ।) गोधूमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निस्तुषरत्नं, क्ली, (निस्तुषं निर्म्मलं रत्नम् ।) स्फटिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निस्तुषितं, त्रि, (निस्तुष + कृतौ णिच् + क्तः ।) त्वग्विहीनम् । त्यक्तम् । लघूकृतम् । इति मेदिनी । ते, २०२ ॥ निस्तेजाः, [स्] त्रि, (निर्गतं तेजो यस्मादिति ।) तेजोरहितः । यथा, -- “इदं कवचमज्ञात्वा कवचान्यं पठेत्तु यः । सर्व्वं तस्य वृथा देवि ! निस्तेजो न च सिद्धिदम् ॥” इति ब्रह्मजामलीयगायत्त्रीकवचधृतम् ॥ (यथा च देवीभागवते । २ । ८ । ११ । “कृष्णपत्न्यस्तदा मार्गे चौराभीरैश्च लुण्ठिताः । धनं सर्व्वं गृहीतञ्च निस्तेजाश्चार्ज्जुनोऽभवत् ॥”) निस्त्रिंशः, पुं, (निर्गतस्त्रिंशद्भ्योऽङ्गुलिभ्य इति । निरादय इति समासः । “संख्यायास्तत्पुरुषस्य डज्वाच्यः ।” ५ । ४ । ११३ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या डच् ।) खड्गः । इत्यमरः । २ । ८ । ८९ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ४१ । २४ । “नकुलस्यैष निस्त्रिंशो गुरुभारसहो दृढः ॥”) निर्द्दये, त्रि । इति मेदिनी । शे, २१ ॥ (यथा, अमरुशतके । ५ । “दत्तोऽस्याः प्रणयस्त्वयैव भवता चेयं चिरं लालिता दैवादद्य किल त्वमेव कृतवानस्या नवं विप्रियम् । मन्युर्दुःसह एष यात्युपशमं नो शान्तवादैः स्फुटम् । हे निस्त्रंश ! विमुक्तकण्ठकरुणं तावत् सखी रोदितु ॥”) त्रिंशत्शून्यः । इति व्याकरणम् ॥ निस्त्रिंशधारी, [न्] त्रि, (निस्त्रिंशं धरतीति । निस्त्रिंश + धृ + णिनि ।) खड्गधारी । तल्ल- क्षणं यथा, मात्स्ये १८९ अध्यायः । “सुरूपस्तरुणः प्रांशुर्दृढभक्तिः कुलोचितः । शूरः क्लेशसहश्चैव खड्गधारी प्रकीर्त्तितः ॥” निस्त्रिंशपत्रिका, स्त्री, (निस्त्रिंशः खड्ग इव पत्र- मस्या अस्तीति । ठन् ।) स्नुहीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निस्त्रैणपुष्पिकः, पुं, राजधत्तूरकः । इति राज- निर्घण्टः ॥

निस्नेहफला, स्त्री, (निस्नेहं तैलविहीनं फलं यस्याः ।) श्वेतकण्टकारी । इति राज- निर्घण्टः ॥ निस्पन्दः, पुं, (नि + स्पन्द + भावे घञ् ।) स्पन्द- नम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३३५ । ९ । “मेरोः सहस्रैः स हि योजनानां द्वात्रिंशतोर्द्धं कविभिर्निरुक्तः । अनिन्द्रियाश्चानशनाश्च तत्र निस्पन्दहीनाः सुसुगन्धिनस्ते ॥”) निस्पन्दः, त्रि, (निवृत्तः स्पन्दश्चक्षुपलकादिस्पन्दनं यस्मात् ।) स्पन्दरहितः । ईषत्कम्पशून्यः । यथा, “कावेरीतीरभूमीरुहभुजगवधूभुक्तमुक्तावशिष्टः कार्णाटीचीनपीनस्तनवसनदशान्दोलनिस्पन्द- मन्दः ॥” इति विक्रमादित्यराजसभायां राक्षसपद्यम् ॥ निस्पन्दतरं, त्रि, (निस्पन्द + तरप् ।) एकान्त- स्पन्दरहितम् । यथा, नैषधे । ८ । १३ । “सूक्ष्मे घने नैषधकेशपाशे निपत्य निस्पन्दतरी भवद्भ्याम् । तस्यानुबन्धं न विमोच्य गन्तु- मपारि तल्लोचनखञ्जनाभ्याम् ॥” निस्तृहः, त्रि, (निर्गता स्पृहा दृष्टादृष्टविषयवासना यस्येति ।) स्पृहाशून्यः । यथा, -- “निस्पृहः सर्व्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । ६ । १८ ॥ निस्पृहा, स्त्री, अग्निशिस्वावृक्षः । यथा, -- “अमूला निस्पृहा चापि मालिनी विष्णुवल्लभा ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्पृहाया अभावश्च ॥ (अत्राव्ययीभावः ॥) निस्य(ष्य)न्दः, पुं, (नि + स्यन्दू ङ क्षरणे + भावे घञ् । “अनुविपर्य्यभिनिभ्यः स्यन्दतेरप्राणिषु ।” ८ । ३ । ७२ । इति वा षत्वम् ।) स्यन्दनम् । क्षरणम् । यथा, -- “माकन्दरसनिस्यन्दसुन्दरोद्गारकारिणौ । श्रवणानन्दिनावेतौ वन्दिनाविव राजतः ॥” इति प्रसन्नराघवनाटके पक्षधरमिश्रः ॥ (यथा च रामायणे । २ । ९४ । १३ । “जलप्रपातैरुद्भेदैर्निष्यन्दैश्च क्वचित् क्वचित् । स्रवद्भिर्भात्ययं शैलः स्रवन्मद इव द्विपः ॥” निस्यन्दते इति कर्त्तरि अच् । क्षरणशीले, त्रि । यथा, रघुः । ३ । ४१ । “तदङ्गनिस्यन्दजलेन लोचने प्रमृज्य पुण्येन पुरस्कृतः सताम् । अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दनः ॥”) निस्रावः, पुं, (निस्राव्यते इति । नि + स्रु + णिच् + घञ् ।) भक्तसमुद्भवमण्डम् । फेन इति माड इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । मासरः २ आचामः ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ४९ ॥ (नि + स्रु + घञ् । द्रवः । यथा, हरिवंशे । ९६ । ९ । “धातुनिस्रावदिग्धाङ्गं सानुप्रस्रवभूषितम् ॥”)

पृष्ठ २/९०८

निस्वनः, पुं, (नि + स्वन + “नौ गदनदपठस्वनः ।” ३ । ३ । ६४ । इति अप् ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ६ । २३ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २६ । ३ । “यथा प्राग्ज्योतिषो राजा गजेन मधुसूदन । त्वरमाणोऽभिनिष्क्रान्तो ध्रुवं तस्यैष निस्वनः ॥”) निस्वानः, पुं, (नि + स्वन + पक्षे घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ६ । २३ ॥ निहननं, क्ली, (नि + हन + ल्युट् ।) मारणम् । वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११४ ॥ निहन्ता, [ऋ] त्रि, (नि + हन + तृच् ।) हनन- कर्त्ता । यथा, भट्टिः । “निहन्ता वैरकाराणां सतां बहुकरः सदा । पारश्वधिकरामस्य शक्तेरन्तकरो रणे ॥” (महादेवे, पुं । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ७५ । “भगहारी निहन्ता च कालो ब्रह्मा पितामहः ॥”) निहाका, स्त्री, (नियतं जहाति भुवमिति । नि + हा त्यागे + “नौ हः ।” उणां ३ । ४४ । इति कन् ।) गोधिका । इत्यमरः । १ । १० । २२ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ९७ । १३ । “साकं वातस्य ध्राज्या साकं नश्य निहाकया ॥”) निहारः, पुं, (नितरां ह्रियन्ते पदार्था येन । नि + हृ + घञ् ।) नीहारः । इति शब्दरत्नावली ॥ निहितं, त्रि, (नि + धा + क्त । “दधातेर्हिः ।” ७ । ४ । ४२ । इति हिः ।) स्थापितम् । इति हलायुधः ॥ यथा, महाभारते । ३ । ३१२ । ११२ । “धर्म्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्थाः ॥” निहिंसनं, क्ली, (नि + हिन्स + भावे ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११३ ॥ निहीनः, त्रि, (नितरां हीनः । कुगतीति समासः ।) नीचः । पामरः । इत्यमरः । २ । १० । १६ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १२ । ११९ । “त इमे सिंहविक्रान्ता वीर्य्येणाभ्यधिकाः परैः । निहीनैः परिक्लिश्यन्तीं समुपेक्षन्ति मांकथम् ॥”) निह्नवः, पुं, (निह्रूयते सत्यवाक्यमनेनेति । नि + ह्न + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) अपलापः । येन वचनं निह्नूयते सः । यथा, धारयन्नेव न धारयामीति । इत्यमरभरतौ ॥ तत्पर्य्यायः । निह्रुतिः २ अपह्रुतिः ३ अपह्रवः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, याज्ञवल्के । २ । ११ । “निह्नवे भावितो दद्याद्धनं राज्ञे च तत्समम् ॥”) निकृतिः । अविश्वासः । इति मेदिनी । वे, ३९ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३७ । ३० । “न निह्नवं मन्त्रगतस्य गच्छेत् संसृष्टमन्त्रस्य कुसङ्गतस्य ॥”) गुप्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ (शुद्धिः । यथा, मनुः । ९ । २१ । “ध्यायत्यनिष्टं यत् किञ्चित् प्राणिग्राहस्य चेतसा । तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यते ॥”) निह्रुतिः, स्त्री, (नि + ह्रु + क्तिन् ।) निह्रवः । इति शब्दरत्नावली ॥

निह्रादः, पुं, (नि + ह्राद अव्यक्तशब्दे + घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ६ । २३ ॥ (यथा, रघुः । १ । ४१ । “सारसैः कलनिह्रादैः क्वचिदुन्नमिताननौ ॥”) निक्षणं, क्ली, (निक्ष चुम्बने + भावे ल्युट् ।) चुम्बनम् ॥ निक्षा, स्त्री, (निक्षति चुम्बतीव भस्तकमिति । निक्ष + अच् + टाप् ।) लिख्या । यूकः । इत्यु- णादिकोषः ॥ निकी इति भाषा ॥ निक्षिप्तं, त्रि, (निक्षिप्यते स्मेति । नि + क्षिप + क्तः ।) त्यक्तम् । तत्पर्य्यायः । परिक्षिप्तम् २ निवृतम् ३ परीतम् ४ परिवेष्टितम् ५ न्यस्तम् ६ निसृष्टम् ७ । इति जटाधरः ॥ स्थापितधनादि । यथा, -- “निक्षिप्तस्य धनस्यैवं प्रीत्योपनिहितस्य च । राजा विनिर्णयं कुर्य्यादक्षिण्वन्न्यासधारिणम् ॥” इति मनुः । ८ । १९६ ॥ निक्षेपः, पुं, (नि + क्षिप् + घञ् ।) क्षेपणम् । त्यागः । समर्पितवस्तु । गच्छितद्रव्य इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उपनिधिः २ न्यासः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, -- “स्वद्रव्यं यत्र विश्रम्भान्निक्षिपत्यविशङ्कितः । निक्षेपो नाम तत् प्रोक्तं व्यवहारपदं बुधैः ॥ असंख्यातमविज्ञातं समुद्रं यन्निधीयते । तज्जानीयादुपनिधिं निक्षेपं गणितं विदुः ॥ निक्षेपं वृद्धिशेषञ्च क्रयं विक्रयमेव च । याच्यमानो न चेद्दद्याद्वर्द्धते पञ्चकं शतम् ॥” इति मिताक्षरायां नारदः ॥ * ॥ “कुलजे वृत्तसम्पन्ने धर्म्मज्ञे सत्यवादिनि । गहापक्षे धनिन्यार्य्ये निक्षेपं निक्षिपेद्बुधः ॥ आधिः सीमा बालधनं निक्षेपोपनिधी स्त्रियः । राजस्वं श्रोत्रियस्वञ्च न भोगेन प्रणश्यति ॥ स्वयमेव तु यो दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे । न स राज्ञाभियोक्तव्यो न निक्षेप्तुश्च बन्धुभिः ॥ यो निक्षेपं नार्पयति यश्चानिक्षिप्य याचते । तावुभौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ वा तत्समं दमम् ॥” इति मनुः । ८ अध्याये ॥ नीकः, पुं, (नीयते इति । नी प्रापणे + “अजि- युधूनीभ्यो दीर्घश्च ।” उणां ३ । ४७ । इति कन् ।) वृक्षविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ नीकारः, पुं, (नि + कृ + घञ् । “उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम् ।” ६ । ३ । १२२ । इति उपसर्गस्य दीर्घः ।) न्यक्कारः । इति शब्द- रत्नावली ॥ नीकाशः, त्रि, (नितरां काशते इति । नि + काश + अच् । “इकः काशे ।” ६ । ३ । १२३ । इति उपसर्गस्य दीर्घः ।) तुल्यः । उपमा । इत्यमरः । २ । १० । ३८ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १८२ । १३ । “आकाशनीकाशतटां तीरवानीरसङ्कुलाम् । बभूव चरतां हर्षः पुण्यतीर्थां सरस्वतीम् ॥”) निश्चये, पुं । इति मेदिनी । शे, २३ ॥ नीचः, त्रि, (निकृष्टामीं लक्ष्मीं शोभां चिनोतीति । चि + “अन्येभ्योऽपि दृश्यते ।” इति डः ।) हीन-

जातिकर्म्मा । वर्व्वरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । विवर्णः २ पामरः ३ प्राकृतः ४ पृथग्जनः ५ निहीनः ६ अपसदः ७ जाल्मः ८ क्षुल्लकः ९ इतरः १० । इत्यमरः । २ । १० । १६ ॥ अपशदः ११ खुल्लकः १२ । इति भरतः ॥ हीनः १३ क्षुल्लः १४ क्षुण्णः १५ वेतकः १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ नीचसङ्गदोषो यथा, -- “न प्राप्नोति सुखं किञ्चिन्नीचसङ्गान्महानपि । प्रेतसङ्गान्महादेवो नग्नो भस्मविभूषितः ॥ प्रविश्य निलयं नीचः स्त्रीधनादिकमिष्यते । स्वयं नेतुं न शक्नोति तदा नाययति ध्रुवम् ॥ स्थिते गुणेऽपि नीचस्तु यत्नाद्दोषं प्रपद्यते । किञ्चित्तु सङ्गमासाद्य तदुक्तं स्यात् सनातनम् ॥ सतां श्रुत्वा गुणं नीचः श्रोतुमायाति बन्धुवत् । ततः समयमासाद्य प्रकाशयति तद्धसन् ॥ मनस्येकं वचस्येकं कर्म्मण्येकं महात्मनाम् । मनस्यन्यद्बचस्यन्यत् कर्म्मण्यन्यद्दुरात्मनाम् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे ५ अध्यायः ॥ अपि च । “बुद्धिश्च हीयते पुंसां नीचैः सह समागमात् । मध्यमे मध्यतां याति श्रेष्ठतां याति वित्तमे ॥” इति शान्तिपर्व्व ॥ * ॥ अनुच्चः । तत्पर्य्यायः । वामनः २ न्यङ् ३ खर्व्वः ४ ह्रस्वः ५ । इत्यमरः । ३ । १ । ७० ॥ (यथा, -- “नीचरोमनखश्मशुनिर्म्मलाङ्घ्रिमलायनः । स्नानशीलः ससुरभिः सुवेषोऽनुल्वणोज्ज्वलः । धारयेत् सततं रत्नसिद्धमन्त्रमहौषधीः ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥) निम्नः । यथा, -- “शैत्यं नाम गुणस्तवैव सहजः स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रूमः शुचितां भवन्ति शुचयः स्पर्शेन यस्यापरे । किञ्चान्यत् कथयामि ते स्तुतिपदं त्वं जीविनां जीवनं त्वञ्चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निषेद्धुं क्षमः ॥” इति लक्ष्मणसेनः ॥ * ॥ चोरकनामगन्धद्रव्ये, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीचकः, त्रि, (नीच एव । नीच + स्वार्थे कन् ।) वामनः । खर्व्वः । इति शब्दरत्नावली ॥ नीचका, स्त्री, (निकृष्टामीं शोभां चकति प्रति- हन्तीति । चक प्रतिघाते + अच् । टाप् ।) नैचिकी । उत्तमगवी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नीचकी, [न्] पुं, उच्चः । उपरिभागः । इति हलायुधः ॥ उत्तमगवीमांश्च ॥ नीचकैः, [स्] व्य, (नीचैस् + “अव्ययसर्व्व- नाम्नामकच् प्राक् टेः ।” ५ । ३ । ७१ । इति टेः प्रागकच् ।) नीचैः । नीचैः शब्दस्य टेः पूर्ब्बकृतेनाका निष्पन्नः । यथा, उच्चकैरित्यादि ॥ नीचगं, क्ली, (नीचं निम्नदेशं गच्छतीति । गम + डः ।) जलम् । इति कोषान्तरम् ॥ पामरे, त्रि ॥

पृष्ठ २/९०९

यथा, भूतडामरतन्त्रे । “नीचगामङ्गनां प्राप्य चन्दनैर्मण्डलं लिखेत् ॥” (निम्नगे च । यथा, बृहत्संहितायाम् । १९ । २२ । “अणुरपटुमयूखो नीचगोऽन्यैर्जितो वा न सकलफलदाता पुष्टिदोऽतोऽन्यथा यः ॥”) नीचगा, स्त्री, (नीचं निम्नं गच्छतीति । गम + ड । टाप् ।) निम्नगा । नदी । यथा, -- “नीचगा तु नदी नीचो नीचगो नीचगं जले ।” इति कोषः ॥ अपि च । “सङ्गमयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समद्रमिव दुर्द्धर्षं नृपं भाग्यमतः परम् ॥” इति हितोपदेशः ॥ नीचभोज्यः, पुं, (नीचैर्यवनादिभिर्भोज्यः ।) पलाण्डुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पामरभक्ष्ये, त्रि ॥ नीचवज्रं, क्ली, (नीचमनुत्कृष्टं वज्रम् ।) वैक्रान्त- मणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीचिकी, स्त्री, नैचिकी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नीचैः, [स्] व्य, (नि + चि + “नौ दीर्घश्च ।” उणां । ५ । १३ । इति डैसिः निशब्दस्य दीर्घश्च ।) अल्पम् । अनुच्चम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मेघदूते । १०८ । “नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ॥”) नीडः, पुं क्ली, (नितरां ईड्यते स्तूयते सुदृश्यत्वा- दिति । नि + ईड स्तुतौ + घञ् ।) पक्षिवास- स्थानम् । पाखीरवासा इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । कुलायः २ । इत्यमरः । २ । ५ । ३७ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ५ । ३९ । “मार्गन्ति यत्ते मुखपद्मनीडै- श्छन्दःसुपर्ण्णैरृषयो विविक्ते ॥”) स्थानम् । इति मेदिनी । डे, १७ ॥ (रथ्यधि- ष्ठानस्थानम् । यथा, रामायणे । ५ । ४८ । ३२ । “स भग्ननीडः परिवृत्तकूवरः पपात भूमौ हतवाजिरम्बरात् ॥”) नीडजः, पुं, (नीडे जायते इति । जन + डः ।) पक्षी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३८३ ॥ नीडजेन्द्रः, पुं, (नीडजानां पक्षिणामिन्द्रः ।) गरुडः । यथा, -- “अनडुहि जितनीडजेन्द्रवेगे कृतनिविडासनमुज्झताघपीडे । स्मरशमनतडित्कडारदृष्टिं मृडमुडुराडिव शोभिचूडमीडे ॥” इति प्राचीनशिवस्तुतिः ॥ नीडोद्भवः, पुं, (नीडे कुलाये उद्भव उत्पत्ति- र्यस्य ।) पक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३४ ॥ नीतं, त्रि, (नी + क्तः ।) प्राप्तम् । नेओया इति भाषा ॥ यथा, -- “नीतं यदि नवनीतं नीतं नीतं किमेतेन । आतपतापितभूमौ माधव ! मा घाव मा धाव ॥” इत्युद्भटः ॥ नीतिः, स्त्री, (नीयन्ते संलभ्यन्ते उपायादय ऐहिकामुष्मिकार्था वास्यामनया वा । नी +

अधिकरणे करणे वा क्तिन् ।) नयः । (नी + भावे क्तिन् ।) प्रापणम् । इति मेदिनी । ते, ३० ॥ अथ नीतिशास्त्रं लिख्यते । “नयस्य विनयो मूलं विनयः शास्त्रनिश्चयः । विनयो हीन्द्रियजयस्तद्युक्तशास्त्रमिच्छति ॥ आत्मानं प्रथमं राजा विनयेनोपपादयेत् । ततोऽमात्यान् ततो भृत्यांस्ततः पुत्त्रांस्ततः प्रजाः ॥ सदानुरक्तप्रकृतिः प्रजापालनतत्परः । विनीतात्मा हि नृपतिर्भूयसीं श्रियमश्नुते ॥ एवंकरणसामर्थ्यात् संयम्यात्मानमात्मना । नयानयनविद्राजा कुर्व्वीत हितमात्मनः ॥ जितेन्द्रियस्य नृपतेर्नीतिशास्त्रानुसारिणः । भवन्त्युज्ज्वलिता लक्ष्म्यः र्कीत्तयश्च नभस्पृशः ॥” इति नीतिमयूखद्वितीयप्रयागः ॥ सगर उवाच । “यया नीत्या प्रयोक्तव्यः सुत आत्मा प्रिया तथा । तेषां विशेषैः सहितं सदाचारं वदस्व मे ॥” और्व्व उवाच । क्रमेण शृणु राजेन्द्र ! यया नीत्या नियुज्यते । आत्मा सुतो वा भार्य्या वा तद्विशेषं शृणुष्व मे ॥ ज्ञानवृद्धांस्तपोवृद्धान् वयोवृद्धान् सुदक्षिणान् । सेवेत प्रथमं विप्रानसूयापरिवर्ज्जितान् ॥ तेभ्यश्च शृणुयान्नित्यं वेदशास्त्रविनिर्णयम् । यदूचुस्ते च तत् कार्य्यं प्राज्ञैश्चैतन्नृपश्चरेत् ॥ पञ्चेन्द्रियाणि पञ्चाश्वाः शरीरं रथ उच्यते । आत्मा रथी कशा ज्ञानं सारथिर्म्मन उच्यते ॥ अश्वान् सुदान्तान् कुर्व्वीत सारथिं चात्मनो वशम् । कशा भूप ! दृढा कार्य्या शरीरस्थिरता तथा ॥ अदान्तांस्तु समारुह्य सैन्धवान् स्यन्दनी यथा । अश्वानामिच्छया गच्छन्नुत्पथं प्रतिपद्यते ॥ यत्रावशः सारथिस्तु स्वेच्छया प्रेरयन् हयान् । नयेत् परवशं सम्यक् प्रथितं वीरमप्युत ॥ यथेन्द्रियाणि नृपतिर्व्विषयाणां परिग्रहे । स्ववश्यानि प्रकुर्व्वीत मनोज्ञानं दृढं तथा ॥ ज्ञाने दृढे कशायां वा दृढायां नृपसत्तम ! । सारथिः स्ववशो दान्तोऽनीशः प्ररयितुं हयान् ॥ अतो नृपः स्वेन्द्रियाणि वशे कृत्वा मनस्तथा । ज्ञानमार्गमधिष्ठाय प्रकुर्व्वीतात्मनो हितम् ॥ भोक्तव्यं स्वेच्छया भूपो न कुर्य्यादुत्पथे रतिम् । द्रष्टव्यामाति द्रष्टव्यं न द्रष्टव्यञ्च स्वेच्छया ॥ श्रोतव्यमिति श्रोतव्यं नाधिकं श्रवणे चरेत् । शास्त्रतत्त्वमृते धीरः श्रुतिवश्यो भवेन्नहि ॥ एवं घ्राणं त्वचं वापि वशीकृत्येच्छया नृपः । स्वेच्छयैवोपभुञ्जीत नोद्दामं विषयं व्रजेत् ॥ एवं यदि भवेद्राजा तदा स स्याज्जितेन्द्रियः । जितेन्द्रियत्वे हेतुश्च शास्त्रवृद्धोपसेवनम् ॥ अवृद्धसेव्यशास्त्रज्ञो नृपः शत्रुवशो भवेत् । तस्माच्छास्त्रमधिष्ठाय भवेद्राजा जितेन्द्रियः ॥ धृतिः प्रागल्म्यमुत्साहो वाक्पटुत्वं विवेचनम् । दक्षत्वं धारयिष्णुत्वं दानं मैत्री कृतज्ञता ॥ दृढशासनता सत्यं शौचं मतिविनिश्चयः ।

पराभिप्रायवेदित्वं चारित्वं धैर्य्यमापदि ॥ क्लेशधारणशक्तिश्च गुरुदेवद्विजार्च्चनम् । अनसूया ह्यकोपित्वं गुणानेतान्नृपोऽभ्यसेत् ॥ कार्य्याकार्य्यविभागञ्च धर्म्मार्थौ काममेव च । दानस्य विषये सामयोगमेवोपलक्षते ॥ सततं प्रतिबुध्येत कुर्य्यादवसरेऽपि तत् । साम दानञ्च भेदश्च दण्डश्चेति चतुष्टयम् ॥ ज्ञात्वोपायांस्तु तत्स्थाने तानुपायान् प्रयोजयेत् । साम्नस्तु विषये भेदो यध्यमः परिकीर्त्तितः ॥ दानस्य विषये दण्डो ह्यधमः परिकीर्त्तितः । दण्डस्य विषये दानं तदप्यधममुच्यते ॥ साम्नस्तु गोचरे दण्डो ह्यधमादधमः स्मृतः । सौजन्यं सततं ज्ञेयं भृभृतो भेददण्डयोः ॥ साम्नो दानस्य च तथा सौजन्यं याति गोचरे ॥ कामः क्रोधश्च लोभश्च हर्षो मानमदौ तथा । एतानतिशयान्राजा शत्रूनिव विशातयेत् ॥ सेव्याः कालेषु युक्त्यैते लोभगर्व्वौ विवर्ज्जयेत् । तेज एव नृपाणान्तु तीव्रं सूर्य्यस्य वै यथा ॥ तत्र गर्व्वं रोगयुक्तकायवत्तन्तु संत्यजेत् । आखेटकाक्षौ स्त्रीसेवा पानञ्चैवात्मदूषणम् ॥ वाग्दण्डयोश्च पारुष्यं सप्तैतानि विवर्ज्जयेत् । परस्त्रीषु विरक्तासु सेवामेकान्ततस्त्यजेत् ॥ सतीषु निजनारीषु प्रेम्णा कुर्य्याच्च सेवनम् । रतिपुत्त्रफला दारास्तांस्तु नैकान्ततस्त्यजेत् ॥ तयोः सिद्ध्यै स्त्रियः सेव्या वर्ज्जयित्वातिसक्तताम् । मृगयान्तु प्रमादानां स्थानं नित्यं विवर्ज्जयेत् ॥ अक्षांस्तथा न कुर्व्वीत सत्कार्य्यासक्तिनाशनान् । अन्यैः कृतं कदाचित्तु सेवेत नात्मनाचरेत् ॥ अकार्य्यकरणे बीजं कृत्यानाञ्च विवर्ज्जनम् । वर्जयेत् सततं पानं शौचमाङ्गल्यनाशनम् । अर्थक्षयकरं नित्यं यजेच्चैवात्मदूषणम् ॥ अभिशस्तेषु चौरेषु घातकेष्वाततायिषु । सततं पृथिवीपालो दण्डपारुष्यमाचरेत् ॥ नान्यत्र दण्डपारुष्यं कुर्य्यान्नृपतिसत्तमः । वाक्पारुष्यन्तु सर्व्वत्र नैव कुर्य्यात् कदाचन ॥ रक्षणीयं सदा सत्यं सत्यमेकं परायणम् । क्षमां तेजस्विताञ्चैव प्रस्तावान्नृप आचरेत् ॥ यान्नासनाश्रयद्वैधसन्धयो विग्रहस्तथा । अभ्यसेत् षड्गुणानेतान तेषां स्थानञ्च शाश्वतम् ॥ यः प्रमाणं न जानाति स्थाने वृद्धौ तथा क्षये । कोषे जनपदे दण्डे न स राज्येऽवतिष्ठते ॥ कोषे जनपदे दण्डे चैकैकत्र त्रयं त्रयम् । प्रस्तावाद्विनियुञ्जीत रक्षेन्नैकान्ततस्त्विमान् ॥ मित्रे शत्राबुदासीने प्रभावं त्रिष्वपीरयेत् । उतसाहो विजिगीषायां धर्म्मकृत्येऽष्टवर्गके ॥ शरीरयात्रानिर्व्वाहे क्रियेत सततं नृपैः । मन्त्रनिश्चयसम्भूतां बुद्धिं सर्व्वत्र योजयेत् ॥ अमात्ये शात्रवे राज्ये पुत्त्रेष्वन्तःपुरेषु च ॥ * ॥ कृषिदुर्गञ्च बाणिष्यं खल्यानां करसाधनम् । आदानं सैन्यकरयोर्ब्बन्धनं गजवाजिनोः ॥ शून्यसद्ममुखानाञ्च योजनं सततं जनैः । प्रपाणागारसेतूनां रक्षणञ्चेति चाष्टमम् ॥

पृष्ठ २/९१०

एतदष्टासु वर्गेषु चारान् सम्यक् प्रयोजयेत् ॥ कार्य्याकार्य्यविभागाय चाष्टवर्गाधिकारिणाम् । अष्टौ चारान्नियुञ्जीयादष्टवर्गेषु पार्थिवः ॥ दशस्वन्येषु युञ्जीत क्रमतः शृणु तानि मे । स्वामिसचिवराष्ट्राणि मित्रं कोषो बलन्तथा ॥ दुर्गन्तु सप्तमं ज्ञेयं राज्याङ्गं गुरुभाषितम् । दुर्गयुक्तञ्चाष्टवर्गे चारं नात्मनि योजयेत् ॥ तस्मादिमानि शेषाणि पञ्च चारपदानि तु । शुद्धान्तेष्वेव पुत्त्रेषु स्रक्पूपादौ महानसे ॥ शत्रूदासीनयोश्चैव बलाबलविनिश्चये । आदौ दशसु चैतेषु चारान्राजा प्रयोजयेत् ॥ न यत् प्रकाशं जानीयात् तत्तु चारैर्निरूपयेत् । निरूप्य तत्प्रतीकारमवश्यं छिद्रतश्चरेत् ॥ यथा नियोगमेतेषां यो यो यत्रान्यथाचरेत् । ज्ञात्वा तत्र नृपश्चारैर्दण्डयेद्वा नियोजयेत् ॥ चारांस्तु मन्त्रिणा सार्द्धं रहस्ये संस्थितो नृपः । प्रदोषसमये पृच्छेत्तदानीमेव साधयेत् ॥ स्वपुत्त्रे चाथ शुद्धान्ते ये तु चारा महानसे । नियुक्तास्तान् मध्यरात्रौ पृच्छेद्यश्चापि मन्त्रिणि ॥ एतान् चारान् स्वयं पश्येन्नृपतिर्मन्त्रिणा विना । अन्यांश्च मन्त्रिणा सार्द्धं निरूप्य प्रदिशेत् फलम् ॥ नैकवेशधरश्चारो नैको नोत्साहवर्ज्जितः । संस्तुतो नहि सर्व्वत्र नातिदीर्घो न वामनः ॥ सततं न दिवाचारी न रोगी नाप्यबुद्धिमान् । न वित्तविभवैर्हीनो न भार्य्यापुत्त्रवर्ज्जितः ॥ कार्य्यश्चारो नृपतिना गुह्यतत्त्वविनिर्णये । अनेकवेशग्रहणक्षमं भार्य्यासुतैर्य्युतम् ॥ बहुदेशवचोऽभिज्ञं पराभिप्रायवेदकम् । दृढभक्तं प्रकुर्व्वीत चारं शक्तमसाध्वसम् ॥ अधितिष्ठेत् स्वयं राजा कृषिमात्मसमैस्तथा । बणिक्पथे च दुर्गादौ तेषु शक्तान्नियोजयेत् ॥ अन्तःपुरे पितुस्तुल्यान् धीमान् वृद्धान्नियोजयेत् । षण्डान पण्डांस्तथा वृद्धान् स्त्रियो या बुद्धितत्- पराः ॥ * ॥ शुद्धान्तद्बारि युञ्जीयात् स्त्रियो वृद्धा मनीषिणीः । नैकः स्वपेत् कदाचित्तु नैको भुञ्जीत पार्थिवः ॥ नैकाकिनीन्तु महीषीं व्रजेन्मैत्राय नैककः । अमात्यानुपधाशुद्धान् भार्य्याः पुत्त्रांस्तथैव च ॥ प्रकुर्य्यात् सततं भूपः स्वप्रसादं समाचरन् । धर्म्मार्थकाममोक्षैश्च प्रत्येकपरिशोधनैः ॥ उपेत्य धीयते यस्मादुपधा परिकीर्त्तिता । अथ कामोपधाभ्यान्तु भार्य्याः पुत्त्रांस्तु शोधयेत् ॥ धर्म्मापधाभिर्विप्रांस्तु सर्व्वाभिः सचिवान् पुनः । एभिर्यज्ञैस्तथा दानैरिहैव नृपता भवेत् ॥ * ॥ तस्माद्भवांस्तु राज्यार्थी धर्म्ममेवं समाचरेत् । अनेनैवाभिचारेण यज्ञैर्वा पार्थिवो ह्ययम् । प्राणांस्त्यक्ष्यति राजा त्वं भविष्यसि न संशयः ॥ इति धर्म्मो नृपस्यैव अश्वमेधादिकञ्च यत् । स्वयं न कुरुते भूपस्तस्मात्त्वं कुरु सत्तम ! ॥ एवं मन्त्रैर्मन्त्रयित्वा नृपः कार्त्तान्तिकान् द्विजान् । तैर्ज्ञातान् स्वयं ज्ञात्वा गृह्णीयात्तस्य तैर्म्मनः ॥ यदि राज्याभिलाषेण सचिवो धर्म्ममाचरेत् ।

नृपतौ वाधिकं कुर्य्याद्धर्म्मं तं हीनतां नयेत् ॥ आभिचारिकमत्यर्थं कुर्व्वाणन्तु विघातयेत् । प्रवासयेद्ब्राह्मणन्तु पार्थिवो ह्याभिचारिकम् ॥ एषां धर्म्मोपधा ज्ञेया तैरमात्यान् सदा चरेत् । एतादृशीं तथैवान्यामुपधां धर्म्मतश्चरेत् ॥ * ॥ कोषाध्यक्षान् समामन्त्र्य राजामात्यान् प्रती- रयेत् । पुत्त्रानन्यान् प्रति तथामन्त्र्य संवरणक्षमान् ॥ अयं हि प्रचुरः कोषो सदायत्तो नरोत्तम । आनये तव सम्मत्या तद्यदि त्वं प्रतीच्छसि ॥ तवान्नलब्धादस्माकं जीवनञ्च भविष्यति । त्वञ्चापि प्रचुरैः कोषैः किं किं नो वा करिष्यसि । एवमन्यैः कोषगतैरुपायैनृपसत्तम ॥ पुत्त्रामात्यादिकान् सर्व्वान् सततं परिशोधयेत् । कोषदोषकरान् हन्याद्धर्त्तुमिच्छून्निवारयेत् ॥ द्वैधचित्तान् विमन्येत कुर्य्याद्वै कोषरक्षणम् ॥ * ॥ दासीश्च शिल्पिनीर्वृद्धा मेधाधृतिमतीः स्त्रियः ॥ अन्तर्ब्बहिश्च या यान्ति विदिता सचिवादिभिः । ता राजा रहसि स्थित्वा भार्य्यादिभिरलक्षितः ॥ अभिमन्त्र्याथ संमन्त्र्य प्रेरयेत् सचिवान् प्रति । ता गत्वा हृदयं बुद्ध्वा स्त्रियो वै ज्ञानतत्पराः ॥ महिषीप्रमुखा राज्ञस्त्वां वै कामयते शुभाः । तत्राहं योजयिष्यामि यदि ते वर्त्तते स्पृहा ॥ सचिवस्त्वां कामयते त्वद्योग्यो वरवर्णिनि ! । तं सङ्गमयितुं शक्ता यदि श्रद्धा तवास्त्यहम् ॥ इत्यनेन प्रकारेण नानोपायैस्तथेतरैः । भार्य्याः पुत्त्रीर्दुहितॄश्च स्नुषाश्च प्रस्नुषास्तथा ॥ शोधयेत् सचिवान् पुत्त्रान् पौत्त्रादीन् सेवकां- स्तथा । कामोपधाविशुद्धांस्तु घातयेदविचारयन् ॥ स्त्रियश्च दण्ड्या योग्येन ब्राह्मणांस्तु प्रवासयेत् । मोक्षमार्गावसक्तन्तु हिंसापैशुन्यवर्ज्जितम् । क्षमैकसारं नृपतिः सचिवं परिवर्ज्जयेत् ॥ मोक्षमार्गावसक्तांस्तु दण्ड्यानपि न दण्डयेत् । समबुद्धिस्तु सर्व्वत्र तस्मात्तं परिवर्ज्जयेत् ॥ * ॥ इति सूत्रं चोपधानामुपधां बहुधा पुनः । विवेचिता चोशनसा तच्छास्त्रे तत्र बोधयेत् ॥ विग्रहं सततं राजा परैर्न सम्यगाचरेत् । भूवित्तमित्रलाभेषु निश्चितेष्वेव विग्रहः ॥ सप्ताङ्गेष्वप्रमादश्च सदा कार्य्यो नृपोत्तमैः । कोषस्य सञ्चयं रक्षां सततं सम्यगाचरेत् ॥ * ॥ मन्त्रिणस्तु नृपः कुर्य्याद्बिप्रान् विद्याविशारदान् । विषयज्ञान् कुलीनांश्च धर्म्मार्थकुलजानृजून् ॥ मन्त्रयेत्तैः समं काले नात्यर्थं बहुभिश्चरेत् । एकैकेनैव कर्त्तव्यं मन्त्रस्य तु विनिश्चयम् ॥ व्यस्तैश्चैव समस्तैश्च धान्यस्य व्यपदेशतः । समुद्धृतं मन्त्रगृहं स्थलमारुह्य मन्त्रयेत् ॥ अरण्ये निःशलाके वा न यामिन्यां कदाचन । शिशून् शाखामृगान् पण्डान् शुकान् वै शारि- कास्तथा ॥ वर्ज्जयेन्मन्त्रगेहेषु मनुष्यानुद्धतांस्तथा । दूषणं मन्त्रभेदेषु नृपाणां यत्र जायते ॥

न तच्छक्यं समाधातुं दक्षैर्नृपशतैरपि । दण्ड्यांस्तु दण्डयेद्दण्डैरदण्ड्यान् दण्डयेन्नहि ॥ अदण्डयन्नृपो दण्ड्यानदण्ड्यांश्चापि दण्डयन् । नृपतिर्वाच्यतां प्राप्य चौरकिल्विषमाप्नुयात् ॥ * ॥ दुर्गन्तु सततं कुर्य्यात् प्राकाराट्टालतोरणैः । दूषितान्नगराद्राजा दूरे दुर्गाश्रयं चरेत् ॥ दुर्गं बलं नृपाणान्तु नित्यं दुर्गं प्रशस्यते । शतमेको योधयति दुर्गस्थो यो धनुर्धरः ॥ शतं दशसहस्राणि तस्माद्दुर्गं प्रशस्यते ॥ जलदुर्गं भूमिदुर्गं वृक्षदुर्गं तथैव च । अरण्यवनदुर्गञ्च शैलजं परिखोद्भवम् । दुर्गं कार्य्यं नृपतिना यथायोग्यं स्वदेशतः ॥ दुर्गङ्कुर्व्वन् पुरङ्कुर्य्यात्त्रिकोणं धनुराकृति । वर्त्तुलं वा चतुष्कोणं नान्यथा नगरञ्चरेत् ॥ मृदङ्गाकृतिदुर्गञ्च सततं कुलनाशनम् । यथा राक्षसराजस्य लङ्का दुर्गा जिता पुरा ॥ बलेः पुरं शोणिताख्यं तेजो दुर्गे प्रतिष्ठितम् । यतस्तद्व्यजनाकारमतो भ्रष्टः श्रिया बलिः ॥ सौभाख्यं शाल्बराजस्य नगरं पञ्चकोणकम् । दिवि यद्बर्त्तते राजंस्तच्च भ्रष्टं भविष्यति ॥ यच्चायोध्याह्वयं भूप ! पुरमिक्ष्वाकुभूभुजाम् । धनुराकृति तच्चापि ततो भूरिजयप्रदम् ॥ दुर्गभूमौ यजेद्दुर्गां दिक्पालांश्चैव द्बारतः । पूजयित्वा विधानेन जयं भूपः समाप्नुयात् । ततो दुर्गं नृपः कुर्य्यात् सततं जयवृद्धये ॥ * ॥ न ब्राह्मणान् सदा राजा कदाचिदवमन्यते । अवमत्य नृपो विप्रान् प्रेत्येह दुःखमाग्भवेत् ॥ न विरोधस्तु तैः कार्य्यः स्वानि तेषां न चाददेत् । कृत्यकालेषु सततं तानेव परिपूजयेत् । नैषां निन्दां प्रकुर्व्वीत नाभ्यसूयां तथाचरेत् ॥ एवं नृपो महाबुद्धिस्तद्भूमण्डलसंयतः । अप्रमादी चारचक्षुर्गुणवान् सुप्रियंवदः ॥ प्रेत्येह महतीं सिद्धिं प्राप्नोति सुखभोगवान् । यैर्गुणैर्योजितश्चात्मा तैः पुत्त्रानपि योजयेत् ॥ नृपस्य च स्वतन्त्रत्वं सततं स्वं विनाशयेत् । स्वतन्त्रो भूपतनयो विकारं याति निश्चयम् ॥ निर्व्विकाराय सततं तमुच्चैः परिपूजयेत् । भोजने शयने पाने पुरुषाणाञ्च वीक्षणे ॥ नियोजयेत् सदाचारान् भूपः कामविचेष्टने । अस्वतन्त्राः स्त्रियो नित्यं हानये संभवन्ति हि ॥ तस्मात् कुमारं महिषीमुपधाभिर्म्मनोहरैः ॥ शोधयित्वा नियुञ्जीत यौवराज्यावरोधयोः अन्तःपुरप्रवेशे तु स्वतन्त्रत्वं निषेधयेत् ॥ भूपपुत्त्रस्य भार्य्याया बहिःसारे तथैव च । अयं विशेषः संक्षेपान्नृपधर्म्मो मयोदितः ॥ पुत्त्राणां गुणविन्यासो भार्य्याणामपि भूपते । उशना राजनीतीनां तन्त्राणि च बृहस्पतिः ॥ चकारान्यान् विशेषांस्तु तयोस्तन्त्रेषु शोधयेत् । एवं राजा महाभागो राजनीतौ विशेषताम् । कुर्व्वन्न सीदति सदा भूयसीं श्रियमश्नुते ॥” इति कालिकापुराणे राजनीतिविशेषे ८५ अध्यायः ॥ * ॥

पृष्ठ २/९११

अन्यत्तु औशनससूत्रकामन्दकपञ्चतन्त्रनीति- मयूखहितोपदेशचाणक्यभारतीय-राजधर्म्मादौ द्रष्टव्यम् ॥ नीतिघोषः, पुं, (नीतिरेव नीत्यात्मको वा घोषो रबो यस्येति ।) बृहस्पतिरथः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (नीतेर्नयस्य घोषः ।) नयष्वनिश्च ॥ नीतिसारः, पुं, (नीतिरेव सारो यस्येति ।) इन्द्रं प्रति बृहस्पत्युक्तनीतिशास्त्रविशेषः । अयं चाणक्यसंग्रहमूलम् । गरुडपुराणे अष्टास्व- ध्यायेष्वस्ति । बाहुल्यभिया तत् समुदायं न लिखित्वा अष्टानामध्यायानां प्राथमिकाष्टश्लोका लिख्यन्ते । यथा, -- “सद्भिः सङ्गं प्रकुर्व्वीत सिद्धिकामः सदा नरः । नासद्भिरिह लोकाय परलोकाय वा हितम् ॥ १ ॥ आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ॥ २ ॥ यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवाणि च सेवते । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रवं नष्टमेव च ॥ ३ ॥ राज्यं पालयते नित्यं सत्यधर्म्मपरायणः । निर्ज्जित्य परसैन्यानि क्षितिं धर्म्मेण पालयेत् ॥ ४ ॥ भृत्या बहुविधा ज्ञेया उत्तमाधममध्यमाः । नियोक्तव्या यथार्थेषु त्रिविधेष्वेव कर्म्मसु ॥ ५ ॥ गुणवन्तं नियुञ्जीत गुणहीनं विवर्ज्जयेत् । पण्डिते च गुणाः सर्व्वे मूर्खे दोषाश्च केवलम् ॥ ६ ॥ न कश्चित् कस्यचिन्मित्रं न कश्चित् कस्यचिद्रिपुः । कारणादेव जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा ॥ ७ ॥ कुभार्य्याञ्च कुमित्रञ्च कुराजानं कुसौहृदम् । कुबन्धुञ्च कुदेशञ्च दूरतः परिवर्ज्जयेत् ॥” ८ ॥ इति गारुडे ॥ नीथः, पुं, (नयति प्रापयतीति । नी + “हनि- कुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थन् ।” उणां २ । २ । इति क्थन् ।) नियन्ता । प्रापयिता । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (नी + भावे क्थन् । नयनम् । इति उज्ज्वलदत्तः ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । १०० । १२ । “सहस्रचेताः शतनीथ ऋभ्वा ॥” स्तोत्रम् । यथा, ऋग्वेदे । ३ । १२ । ५ । “नीथाविदो जरितारः ॥” “नीथाविदस्तोत्राभिज्ञाः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) जले, क्ली । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (नीयतेऽनेनेति । करणे + क्थन् । प्रापणहेतु- भूते, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १०४ । ५ । “प्रति यत्स्या नीथादर्शि ॥” “यद्यदा नीथा नयनहेतुभूता स्या सा पदवी प्रत्यदर्श ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) नीध्रं, क्ली, (नितरां ध्रियत इति । नि + धृ + मूल- विभुजादित्वात् कः ।) वलीकम् । वनम् । नेमिः । चन्द्रः । रेवतीनक्षत्रम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ नीव्रमपि पाठः ॥ नीपः, पुं, (नी + “पानीविषिभ्यः पः ।” उणां ३ । २३ । इति पः । बाहुलकात् गुणाभावः ।)

कदम्बवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४२ ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । ३ । १३ । “त्यक्त्वा कदम्बकूटजार्ज्जुनसर्जनीपान् सप्तच्छदानुपगता कुसुमोद्गमश्रीः ॥” क्वचित् क्ली । यथा, -- “नीपं सभार्गकं पीलु तृणशून्यं विकङ्कतम् । प्राचीनामलकञ्चैव दोषघ्नङ्गरहारि च ॥” इति चरके सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥ “गरदोषहरं नीपं प्राचीनामलकन्तथा ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) धाराकदम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बन्धूक- वृक्षः । नीलाशोकवृक्षः । इति मेदिनी । पे, ८ ॥ नीयमानं, त्रि, (नीयते इति । नी + कर्म्मणि शानच् ।) प्राप्यमाणम् । यथा, कालिकापुराणे । “नीयमानो न गच्छेच्चेन्महिषीमरणं तदा ॥” नीरं, क्ली, (नयति प्रापयति स्थानात् स्थानान्तर- मिति । नी प्रापणे + “स्फारितञ्चीति ।” उणां २ । १३ । इति रक् । यद्वा, “अग्नेरापः ।” इति श्रुतेः निर्गतं रादग्नेरिति, “अद्भ्योऽग्नि- र्ब्रह्मणः क्षत्त्रम् ।” इति स्मृतेः निर्गतो रोऽग्नि- र्यस्मादिति वा । “ढ्रलोपे पूर्ब्बस्य दीर्घोऽणः ।” ६ । ३ । १११ । इति रलोपे पूर्ब्बदीर्घः ।) जलम् । इत्यमरः । १ । १० । ४ ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । ९ । “छलयसि विक्रमणे वलिमद्भुतवामन पदनखनीरजनितजनपावन । केशव धृतवामनरूप जय जगदीश हरे ॥”) रसः । इत्युणादिकोषः ॥ नीरे अक्षेपणीयानि यथा, गरुडपुराणे । “निष्ठीवासृक्शकृन्मूत्रविषाण्यप्सु न संक्षिपेत् ॥” (अस्य पानविधेयता विधीयते यथा, -- “षाप्युद्भवन्तत् प्रवदन्ति धीरा नीरं समासेन निगद्यतेऽत्र । यत् श्रीमताञ्चैव महायतीनां बलप्रदं पथ्यतरं प्रदिष्टम् ॥” “विण्मूत्रे तृणनीलिका विषयुतं तप्तं घनं फेनिलं दन्तग्राह्यमनार्त्तवं हि सलिलं दुर्गन्धि वै गर्हितम् । नानाजीवविमिश्रितं गुरुतरं वर्णौघपङ्काविल- ञ्चन्द्रार्कांशुसुगोपितं न च पिबेन्नीरं सुदोषा- न्वितम् ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) नीरजं, क्ली, (नीरे जले जायते इति । जन + डः ।) कुष्ठौषधिः । (यथा, सुश्रुते चिकित्सित- ष्ठाने । २५ । “फलत्रयं लौहरजोऽञ्जनञ्च यष्ट्याह्वयं नीरजसारिवे च ॥”) पद्मम् । इति मेदिनी । जे, २४ ॥ (यथा, भ्रम- राष्टके । ४ । “नीतं जन्म नवीननीरजवने पीतं मधु स्वेच्छया ॥”) मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलजाते, त्रि ॥

नीरजः, पुं, (नीरे जायते इति । जन + डः ।) उद्रजन्तुः । इति शब्दरत्नावली ॥ उशीरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महादेवः । यथा, महा- भारते । १३ । १७ । १४६ । “उद्भित्त्रिविक्रमो वैद्यो विरजो नीरजोऽमरः ॥”) नीरजः, [स्] त्रि, (निर्नास्ति रजो धूलिः कुसुमपरागादिर्वा यत्र ।) निर्धूलिदेशपूष्यादि । (यथा, महाभारते । १३ । ८१ । २० । “सर्व्वा मणिमयी भूमिः सर्व्वकाञ्चनवालुका । सर्व्वर्त्तुसुखसंस्पर्शा निष्पङ्का नीरजाः शुभा ॥”) अरजस्कायाम् स्त्री ॥ नीरतः, स्त्रि, (निर्गतं रतं रमणं यस्मात् ।) विरतः । रमणाभाववान् । यथा, -- “दिशि दिशि नीरतरङ्गो नीरतरङ्गो ममापि हृदयेशः । आयाताः सखि वर्षा वर्षादपि यासु वासरो दीर्घः ॥” इत्युद्भटद्व्यर्थपद्यम् ॥ नीरदः, पुं, (नीरं जलं ददातीति । नीर + दा + कः ।) मेघः । यथाह घटकर्परः । “निचितं खमुपेत्य नीरदैः प्रियहीना हृदयाव- नीरदैः ।” मुस्तकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (निर्नास्ति रदो दन्तो यस्य ।) रदशून्ये, त्रि ॥ यथा, -- “आस्वाद्य निरवशेषं विरहिवधूनां मृदूनि मांसानि । करकामिषेण मन्ये निष्ठीवति नीरदोऽस्थीनि ॥” इत्युद्भटः ॥ नीरधिः, पुं, (नीराणि धीयन्तेऽस्मिन्निति । नीर + धा + “कर्म्मण्यधिकरणे च ।” ३ । ३ । ९३ । इति किः ।) समुद्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ नीरनिधिः, पुं, (नीराणि निधीयन्तेऽत्रेति । नीर + नि + धा + किः ।) समुद्रः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, माघे । ३ । ७० । “पारे जलं नीरनिधेरपश्य- न्मुरारिरानीलपलाशराशीः ॥”) नीरन्ध्रं, त्रि, (निर्नास्ति रन्ध्रं छिद्रं यस्मिन् ।) घनम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । ८३ ॥ (यथा, माघे । ८ । ३ । “नीरन्ध्रद्रुमशिशिरां भुवं व्रजन्तीः साशङ्कं मुहुरिव कौतुकात् करैस्ताः । पस्पर्श क्षणमलिनाकुलीकृतानां शाखानामतुहिनरश्मिरन्तरालैः ॥”) छिद्ररहितम् । यथा, -- “श्रीमन्नाथ तवार्जितोर्जितयशःसंशुद्धमुक्तावली- मादायैव विधिर्व्विधित्सुरमलं हारं त्वदीयै- र्गुणैः । नीरन्ध्रामवलीक्य तामपि ततो नान्तं गुणानामहो उत्पित्सुर्गगनान्तरे समकिरत्तास्तास्तत- स्तारकाः ॥” इति कालीदासः ॥

पृष्ठ २/९१२

नीरसः, पुं, (नितरां रसो यत्र ।) दाडिमः । इति हारावली ॥ (निर्नास्ति रसो यत्र ।) रसशून्ये, त्रि । यथा, -- “शृङ्गारी चेत् कविः काव्ये जातं रसमयं सगत् । स एव चेदशृङ्गारी नीरसं सर्व्वमेव तत् ॥” इति प्राञ्चः ॥ नीराखुः, पुं, (नीरस्य आखुः ।) उद्रः । उद्बि- डाल इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । जलनकुलः २ जलविडालः ३ जलप्लवः ४ । इति हारावली । ७६ ॥ उर्द्रः ५ जलाखुः ६ नीरजः ७ नकुलः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ नीराजनं, क्ली, (राज दीप्तौ + ल्युट् । नितरां राजनं यत्र ॥ निर् + राज् + णिच् + “ण्यासश्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति भावे युच् ।) वाहनायुधादे- र्निःशेषेण राजनं यत्र सा नीराजना । नीरस्य शान्त्युदकस्य अजनं क्षेपो यत्र सा नीराजना वा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ नीराजना, स्त्री, (राज दीप्तौ + ल्युट् । नितरां राजनं यत्र ॥ निर् + राज् + णिच् + “ण्यासश्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति भावे युच् ।) वाहनायुधादे- र्निःशेषेण राजनं यत्र सा नीराजना । नीरस्य शान्त्युदकस्य अजनं क्षेपो यत्र सा नीराजना वा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ तद्बिधानं यथा, -- “शरत्काले महाष्टम्यां दुर्गायाः परिपूजनम् । नीराजनं दशम्यान्तु कुर्य्याद्वै बलवृद्धये ॥ विधिं नीराजनस्य त्वं शृणु पार्थिवसत्तम ! । कृतेन येन चाश्वानां गजानामपि चेष्टनम् ॥ आश्विने शुक्लपक्षे या तृतीया स्वातियोगिनी । ऐशान्यां स्वपुरस्यैव गृह्णीयात् स्थानमुत्तमम् ॥ नीराजनं ततः कुर्य्यात् संप्राप्ते दिवसेऽष्टमे । नीराजनस्य कालस्तु पूर्ब्बमुक्तस्तु ते मया ॥ विधानमत्र शृणु मे कृतकृत्यो भविष्यसि । एकं हयं महासत्वं सुमनोहरमेव वा ॥ पूजयेत् सप्तदिवसान् गन्धपुष्पादिकांशुभिः । तृतीयादौ पूजयित्वा नयेत्तं यज्ञमण्डपम् ॥ चेष्टां निरूपयंस्तस्य जानीयाच्च शुभाशुभम् । परराष्ट्रविमर्द्दः स्यादश्वो यदि पलायते ॥ म्रियते राजपुत्त्रस्तु यदि चाश्रूणि मुञ्चति । नीयमानो न गच्छेच्चेन्महिषीमरणं तदा ॥ तथैव मुखनासाक्षिशब्दं कुर्य्याद्धयो यदि । यत्काष्ठाभिमुखः कुर्य्यात्तत्काष्ठायां जयेद्रिपून् ॥ उत्क्षिप्य दक्षिणाग्रन्तु पदमश्वो भवेत् पुरा । तदा जयेत् समस्तांश्च नृपतिर्व्विजयेद्रिपून् ॥ प्रातर्नीराजनं कुर्य्याद्दशम्यां नृपसत्तम ! । तदप्राप्तौ तु द्वादश्यां तस्यामेव समाचरेत् ॥ कार्त्तिके पञ्चदश्यां वा तत्राभावे तु पार्थिवः । ऐशान्यां स्वपुरस्योच्चैर्हस्तमानेन षोडश ॥ दशहस्तन्तु विपुलं कुर्य्याद्वै तत्र तोरणम् । द्वात्रिंशद्धस्तमात्रन्तु हस्तषोडशविस्तृतम् ॥ यज्ञार्थं मण्डपं कुर्य्यात् मध्ये वेदिं विनिर्णयेत् । वेद्याश्चोत्तरतश्चाश्ववेदिं कुर्य्यादनुत्तमाम् ॥ यत्र संस्थाप्य चाश्वश्च पूजितव्यः पुरोहितैः । सज्जडिम्बरशाखानामर्ज्जुनस्याथवा नृपः ॥ मत्स्वशङ्खाङ्कितैश्चक्रैर्ध्वजैश्चापि विभूषयेत् । तोरणं कनकै रत्नैस्तथा नानाविधैर्म्मतैः ॥ भल्लातकं शालिकुष्ठं सिद्धार्थं सैन्धवस्य तु ।

कण्ठदेशे निबध्नीयात् पुष्टिशान्त्यर्थमेव च ॥ वैष्णवं मण्डलं कृत्वा दिक्पालांश्च नवग्रहान् । विश्वेदेवांस्तु मन्त्रेण विष्णुमुख्यान् प्रपूजयेत् ॥ आज्यैस्तिलैश्च पुष्पैश्च मिश्रीकृत्य पुरोहितः । रवेस्तु वरुणस्यैव प्रजेशस्य तथैव च ॥ पुरुहूतस्य विष्णोश्च होमं सप्ताहमाचरेत् । एकैकस्य सहस्रं वा अष्टोत्तरशतञ्च वा ॥ कुर्य्यात्तु प्रत्यहं होमं चतुर्व्वर्गस्य सिद्धये । समिधश्चापि होतव्याः पलाशं खदिरं तथा ॥ औडुम्बरञ्च काश्मर्य्यमश्वत्थञ्च पुरोहितः । सौवर्णान् राजतान् वापि मार्त्तिकान् वा यथे- च्छया ॥ कुर्य्यात्तु कलसानष्टौ फलपल्लवयोजितान् । क्षिपेत्तेषु घटेष्वेव समङ्गां हरितालकम् ॥ चन्दनञ्च तथा कुष्ठं प्रियङ्गुञ्च मनःशिलाम् । अञ्जनञ्च हरिद्राञ्च श्वेतां दन्तीं तथैव च ॥ भल्लातकं पूर्णकोषं सहदेवां शतावरीम् । वचां सनागकुसुमां सोमराजीं स्वगुप्तिकाम् ॥ तुत्थञ्च करवीरञ्च तुलसीदलमेव च । एतानि निःक्षिपेन्मध्ये कलसानां पुरोहितः ॥ कनकैरम्बुजैर्यज्ञदारुभिः स्रुक्स्रुवौ तथा । कर्त्तव्यौ शान्तिकामेन नीराजनविधौ नृप ! ॥ एवं सप्ताहपर्य्यन्तं पूजाभिर्हवनैस्तथा । पूर्ब्बोक्तान् पूजयित्वा तु नृपः सप्ताहमाचरेत् ॥ यावन्नीराजनं कुर्य्यात्तावद्राजा वसेद्गृहे । रात्रौ न यज्ञभूमौ तु निवसेच्छान्तिमिच्छुकः ॥ नारोहयेत्तु तुरगं गजं वा तत्र पार्थिवः । यावत् सप्ताहपर्य्यन्तं यानेनान्येन वै व्रजेत् ॥ भक्ष्यैर्नानाविधैश्चैव मधुपायसयावकैः । मोदकैर्व्वा बलिं कुर्य्याच्चान्नव्यञ्जनसम्भवैः ॥ पूर्ब्बोक्तानान्तु देवानां सप्ताहं यावदुत्तमम् । सप्तमेऽह्नि तु रेमन्तं पूजयेत्तोरणान्तरे ॥ सूर्य्यपुत्त्रं महाबाहुं द्विभुजं कवचोज्वलम् । ज्वलन्तं शुक्लवस्त्रेण केशानुद्ग्रथ्य वाससा ॥ कशां वामकरे बिभ्रद्दक्षिणन्तु करं पुनः । सखड्गं न्यस्य वल्गायां सितसैन्धवसंस्थितम् ॥ एवंविधन्तु रेमन्तं प्रतिमायां घटेऽपि वा । सूर्य्यपूजाविधानेन पूजयेत्तोरणान्तरे ॥ * ॥ पूजयित्वा तु रेमन्तं द्विरदं तुरगन्तथा । आहताम्बरसंवीतं स्रक्चन्दनसमन्विलम् ॥ सुवर्णाबद्धनिस्त्रिंशं विचित्रकवचादिभिः । युक्तन्तु होमकुण्डस्य ऐशान्यामश्ववेदिकाम् ॥ पूर्ब्ब कृत्वा नयेदश्वगजपालः पृथक् पृथक् । नीयमाने गजे चाश्वे पूर्ब्बोक्तञ्च निमित्तकम् । यत्नाद्वीक्षेत नृपतिः फलं चैवावधारयेत् । होमकुण्डस्योत्तरस्यां वैयाघ्रे चर्म्मणि स्यितः ॥ दैवविदा चाश्वविदा सहितो वीक्ष्य सैन्धवम् । नीताय तुरगायाशु भक्तपिडीं सुगन्धिनीम् ॥ दद्यात् पुरोहितस्तत्र संमन्त्र्य शान्तिमन्त्रकैः । तत्क्षणाद्यदि जिघ्रेत्तदश्नीयाद्बा हयः स च ॥ तदा स्यात् सर्व्वकल्याणं विपरीतमतोऽन्यथा ॥ शाखामौडम्बरीमाभ्रीं सकुशाञ्च घटोदके ।

आप्लाव्याप्लाव्य तुरगान् गजान् भूपञ्च सैनिकान् । रथांश्च संस्पृशेन्मन्त्रैः शान्तिकैः पौष्टिकैस्तथा ॥ सेचयन् सहितैर्विप्रैश्चतुरङ्गं पुरोहितः । दिक्पालानां ग्रहाणाञ्च मन्त्रैश्चैव सवैष्णवैः ॥ बहुधा चाभिषिच्याथ ततः सौवर्णदर्पणम् । वीक्षयित्वा नृपञ्चर्त्विक् ततो मन्त्रिणमेव च ॥ राजपुत्त्रांस्तथामात्यानन्यानपि च पौरवान् । कल्पयन् द्बिजशार्द्दूलः सर्व्वानेव तु दर्शयेत् ॥ * ॥ चतुरङ्गबलस्यापि कृत्वैवं शान्तिपौष्टिके । मृण्मयं शात्रवं कृत्वा ह्यभिचारकमन्त्रकैः ॥ हृदि शूलेन विद्ध्वा तं शिरः खड्गेन छेदयेत् ॥ आचार्य्यः कविकां पश्चादभिमन्त्र्य हयाय वै ॥ ऐन्द्रैः प्राभाकरैर्म्मन्त्रैर्दव्याद्वक्त्रे स्वयं पुनः । तमनेन तु मन्त्रेण समारुह्य नृपस्तदा ॥ गच्छेदुत्तरपूर्ब्बान्तु दिशं सर्व्वबलैर्युतः । ऋत्विक्पुरोहिताचार्य्याः सर्व्व एव नृपन्तथा ॥ अनुगच्छेयुरव्यग्रा निमित्तानि व्यलोकयन् । वादित्रघौषैस्तुमुलैरातपत्रैर्वृतस्तथा ॥ गच्छेन्नीराजने राजा दारयन्निव मेदिनीम् । मणिविद्रुममुक्तादस्वर्णरत्नैरलङ्कुतः । क्रोशमात्रं ततो गत्वा पूर्ब्बद्बारेण पार्थिवः ॥ स्वपुरं प्रविशेद्विप्रैर्यज्ञं यायात् पुरोहितः । तत्र गत्वा दक्षिणान्तु हिरण्यं गां तथा तिलम् । दत्वा पश्चाद्द्विजेभ्यस्तु दद्याद्दानानि शक्तितः ॥ एवं नीराजनं कृत्वा बलानाञ्च महीक्षितः । प्रेत्येह च स्थितां लक्ष्मीं नृपतिः प्राप्नुयात्तथा ॥ त्वमश्वामृतसंजात सागरोद्भव सैन्धव । येन सत्येन वहसे शक्रं तेनेह मां वह ॥ येन सत्येन रेमन्तं येन सत्येन भास्करम् । वहसं तेन सत्येन विजयाय वहस्व माम् ॥ आभ्यान्तु नृपमन्त्राभ्यामश्वारोहणमाचरेत् । आरुह्याग्रे महिष्यास्तु शुद्धान्ते लम्बयेत्ततः ॥ महिषी च ततो भूपं पर्य्यङ्कोपरिसंस्थितम् । दूर्व्वाक्षतः ससिद्धार्थैः स्त्रीभिः सह समर्च्चयेत् ॥ कृते तु भूमिग्रहणे तृतीयायां नीराजने । सूतकं यदि जायेत तन्न दुष्यति केवलम् ॥ सूतके मृतके वापि पार्थिवस्तु यथा तथा । बलं नीराजनं कुर्य्यात्तन्माचञ्च विशेषतः ॥ सद्यःशौचं भवेद्राज्ञां व्यवहारविलोकने । तथा विवासिते यज्ञे परराष्ट्रविमर्द्दने । अयन्ते कथितो राजन्नीराजनक्रमो मया ॥” इति कालिकापुराणे ८६ अध्यायः ॥ * ॥ (निर् + राज + भावे ल्युट् ।) निर्म्मञ्छनम् । आरति इति भाषा ॥ तत्र पञ्चनीराजनं यथा, “पञ्चनीराजनं कुर्य्यात् प्रथमं दीपमालया । द्बितीयं सोदकाब्जेन तृतीयं धौतवाससा ॥ चूताश्वत्थादिपत्रैश्च चतुर्थं परिकीर्त्तितम् । पञ्चमं प्रणिपातेन साष्टाङ्गेन यथाविधि ॥” इति कालोत्तरतन्त्रम् ॥ तस्य वर्त्तिकादिप्रमाणं यथा, -- “कुङ्कुमागुरुकर्पूरघृतचन्दबनिर्म्मिताः । वर्त्तिकाः सप्त वा पञ्च कृत्वा वन्दापनीयकम् ॥

पृष्ठ २/९१३

कुर्य्यात् सप्तप्रदीपेन शङ्खघण्टादिवाद्यकैः । हरेः पञ्चप्रदीपेन वहुशो भक्तितत्परः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १०७ अध्यायः ॥ * ॥ अथ नीराजनमाहात्म्यम् । स्कान्दे ब्रह्मनारदसंवादे । “वहुवर्त्तिसमायुक्तं ज्वलन्तं केशवोपरि । कुर्य्यादारात्रिकं यस्तु कल्पकोटिं वसेद्दिवि ॥ कर्पूरेण तु यः कुर्य्याद्भक्त्या केशवमूर्द्धनि । आरात्रिकं मुनिश्रेष्ठ ! प्रविशेद्बिष्णुमव्ययम् ॥” तदेवान्यत्र । “दीप्तिमन्तं सकर्पूरं करोत्यारात्रिकं नृप ! । कृष्णस्य वसते लोके सप्तकल्पानि मानवः ॥” तत्रैव शिवोमासंवादे । “मन्त्रहीनं क्रियाहीनं यत् कृतं पूजनं हरेः । सर्व्वं सम्पूर्णतामेति कृते नीराजने शिवे ! ॥” हरिभक्तिसुधोदये । “कृत्वा नीरत्जनं विष्णोर्दीपावल्या सुदृश्यया । तमोविकारं जयति जिते तस्मिंश्च को भवः ॥” अन्यत्र च । “कोटयो ब्रह्महत्यानामगम्यागमकोटयः । दहत्यालोकमात्रेण विष्णोः सारात्रिकं मुखम् ॥ यच्च दीपस्य माहात्म्यं पूर्ब्बं लिखितमस्ति तत् । द्रष्टव्यं सर्व्वमत्रापि प्रायेणाभेदतोऽनयोः ॥ अतः सादरमुत्थाय महानीराजनन्त्विदम् । द्रष्टव्यं दीपवत् सर्व्वैर्व्वन्द्यमारात्रिकञ्च यत् ॥” तदुक्तं श्रीपुलस्त्येन विष्णुधर्म्मे । “धूपं चारात्रिकं पश्येत् कराभ्याञ्च प्रवन्दते । कुलकोटिं समुद्धृत्य याति विष्णोः परं पदम् ॥” मूलागमे च । “नीराजनञ्च यः पश्येत् देवदेवस्य चक्रिणः । सप्तजन्मनि विप्रः स्यादन्ते च परमं पदम् ॥” इति हरिभक्तिविलासः ॥ अवशिष्टं आरात्रिकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ नीरिन्दुः, पुं, (नि + ईर् कम्पने + भावे क्विप् । नीरा नितरां कम्पनेन इन्दति सुभगेन शोभते इति । इति परमैश्वर्य्ये + उन् ।) अश्वशाखोट- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आश्वेओडा इति भाषा ॥ नीरुक्, [ज्] पुं स्त्री, (निर् + रुज + भावे क्विप् ।) रोगाभावः । तत्पर्य्यायः । स्वास्थ्यम् २ वार्त्तम् ३ अनामयम् ४ आरोग्यम् ५ । (रुज् + भावे क्विप् । निर्नास्ति रुक् रोगो यस्य ।) रोगशून्ये, त्रि । तत्पर्य्यायः । पटुः २ उल्लाघः ३ वार्त्तः ४ कल्यः ५ । इति हेमचन्द्रः । १ । १३८ ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २५ अध्याये । “एतेन पाल्या वर्द्धन्ते नीरुजो निरुपद्रवाः ॥”) नीरुजं, क्ली, (निर्गता रुजा रोगो यस्मात् ।) कुष्ठौपधिः । इति जटाधरः ॥ नीरुजः, त्रि, (निर्गता रुजा रोगो यस्य ।) रोगाभाववान् । यथा, शाम्बपुराणे । “शाम्बोऽपि स्तवराजेन स्तुत्वा सप्ताश्ववाहनम् । पूतात्मा नीरुजः श्रीमांस्तस्माद्रोगाद्विमुक्तवान् ॥”

नीरूपं, त्रि, (निर्नास्ति रूपमस्येति ।) रूपा- भावविशिष्टम् । यथा । नीरूपस्यापि कालस्य इन्द्रियवेद्यत्वाभ्युपगमेनेति वेदान्तपरिभाषा ॥ नीरेणुकः, त्रि, (निर्गतो रेणुः पांशुर्यस्मात् । कप् ।) धूलिशून्यभूम्यादिः । यथा । नीरेणुक- भूरभूदिति सत्पद्यरत्नाकरः ॥ नीलं, क्ली, (नीलतीति । नील + अच् ।) नीली । इति मेदिनी । ले, ३३ ॥ काचलवणम् । तालीश- पत्रम् । विषम् । सौवीराञ्जनम् । (पर्य्यायोऽस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “सुवीरकं पार्व्वतेयं सौवीरं नीलमञ्जनम् ॥”) तुत्थम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृत्याङ्गाष्टोत्तर- शतकरणान्तर्गतकरणविशेषः । इति सङ्गीत- दामोदरः ॥ नीलः, पुं, पर्व्वतविशेषः । स तु इलावृतस्योत्तरतो रम्यकवर्षस्य सीमापर्व्वतः । प्रागायत उभयतः क्षीरोदावधि द्बिसहस्रयोजनपृथुः । अयुत- योजनोत्सेधः । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १६ अध्यायः ॥ (तथाच विष्णुपुराणे । २ । २ । १० । “नीलः श्वेतश्च शृङ्गी च उत्तरे वर्षपर्व्वताः । लक्षप्रमाणौ द्वौ मध्यौ दशहीनास्तथापरे ॥” “लक्षप्रमाणौ द्वौ प्राक्पश्चिमतो दैर्ध्येण निषध- नीलौ । यद्यपि जम्बुद्वीपस्य मण्डलाकारस्य लक्षयोजनप्रमाणत्वात् तन्मध्ये रेखायामेव मुख्य- लक्षप्रमाणत्वं निषधनीलौ तु तन्मध्यरेखातो दक्षिणश्चोत्तरश्च सलक्षयोजनसहस्रान्तरित- त्वादीषन्न्यनौ तथापि स्थूलदृष्ट्या लक्षप्रमाणावि- त्युक्तम् ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥ * ॥ (नीलासनवृक्षः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “नीलः स्यान्नीलपत्रिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मणिविशेषः । नीलम् इति पारस्यभाषा ॥ अस्याधिष्ठातृदेवता शनिः । यथा, -- “माणिक्यमुक्ताफलविद्रुमाणि गारुत्मतं पुष्पकवज्रनीलम् । गोमेदवैदूर्य्यकमर्कतः स्यू रत्नान्यथोऽज्ञस्य मुदे सुवर्णम् ॥” इति मुहूर्त्तचिन्तामणिः ॥ तत्पर्य्यायः । सौरिरत्नम् २ नीलाश्मा ३ नीलोत्- पलः ४ तृणग्राही ५ महानीलः ६ सुनी- लकः ७ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्ण- त्वम् । कफपित्तानिलापहत्वम् । शरीरे धृते सौरिर्म्मङ्गलदो भवति । इति राजनिर्घण्टः ॥ * अथ इन्द्रनीलमणेरुत्पत्तिपरीक्षादि यथा, -- “तत्रैव सिंहलवधूकरपल्लवाग्र- व्यालूनबाललवनीकुसुमप्रवाले । देशे पपात दितिजस्य नितान्तकान्तं प्रोत्फुल्लनीरजसमद्युतिनेत्रयुग्मम् ॥ तत्प्रत्ययादुभयशोभनवीचिभासा विस्तारिणी जलनिधेरुपकच्छभूमिः । प्रोद्भिन्नकेतकवनप्रतिबद्धलेखा सान्द्रेन्द्रनीलमणिरत्नवती विभाति ॥

तत्रासिताब्जहलभृद्धसनासिभृङ्ग- शार्ङ्गायुधाभहरकण्ठकलायपुष्पैः । शुक्लेतरैश्च कुसुमैर्गिरिकर्णिकाया- स्तस्मिन् भवन्ति मणयः सदृशावभासः ॥ अन्ये प्रसन्नपयसः पयसां निधातु- रम्बुत्विषः शिखिगलप्रतिमास्तथान्ये । नीलीरसप्रभववुद्वुदभाश्च केचित् केचित्तथा समदकोकिलकण्ठभासः ॥ एकप्रकारा विस्पष्टवर्णशोभावभासिनः । जायन्ते मणयस्तस्मिन् इन्द्रनीला महागुणाः ॥ मृत्पाषाणशिलावज्रकर्कराभाससंयुताः । अब्भ्रिकापटलच्छायावर्णदोषैश्च दूषिताः ॥ तत एव हि जायन्ते मणयस्तत्र भूरयः । शास्त्रसंबोधितधियस्तान् प्रशंसन्ति सूरयः ॥ धार्य्यमाणस्य ये दृष्टाः पद्मरागमणेर्गुणाः । धारणादिन्द्रनीलस्य तानेवाप्नोति मानबः ॥ यथा च पद्मरागाणां जातुकर्त्तृभयं भवेत् । इन्द्रनीलेष्वपि तथा द्रष्टव्यमविशेषतः ॥ परीक्षाप्रत्ययैर्यैश्च पद्मरागः परीक्ष्यते । त एव प्रत्यया दृष्टा इन्द्रनीलमणेरपि ॥ यावन्तञ्च क्रमेदग्निं पद्मरागः पयोगतः । इन्द्रनीलमणिस्तस्मात् क्रमेत सुमहत्तरम् ॥ तथापि न परीक्षार्थं गुणानामतिवृद्धये । मणिरग्नौ समाधेयः कथञ्चिदपि कश्चन ॥ अग्निमात्रापरिज्ञाने दाहदोषैश्च दूषितः । सोऽनर्थाय भवेद्भर्त्तुः कर्त्तुः कारयितुस्तथा ॥ काचोत्पलकरवीरस्फटिकाद्या इह बुधैः सवै- दूर्य्याः । कथिता विजातय इमे सदृशां मणिनेन्द्रनीलेन ॥ गुरुभावकठिनभावावेतेषां नित्यमेव विज्ञेयौ । काचाद्यथावदुत्तरविवर्द्धमानौ विशेषेण ॥ इन्द्रनीलो यदा कश्चित् विभर्त्त्याताम्रवर्णताम् । रक्षणीयौ तथा ताम्रौ करवीरोत्पलावुभौ । यस्य मध्यगता भाति नीलस्येन्द्रायुधप्रभा ॥ तदिन्द्रनीलमित्याहुर्म्महार्घं भुवि दुर्लभम् ॥ यस्तु वर्णस्य भूयस्त्वात् क्षीरे शतगुणे स्थितः । नीलतां तन्नयेत् सर्व्वं महानीलः स उच्यते ॥ यत् पद्मरागस्य महागुणस्य मूल्यं भवेन्माससमुत्थितस्य । तदिन्द्रनीलस्य महागुणस्य सवर्णसंख्यातुलितस्य मूल्यम् ॥” इति गरुडपुराणे इन्द्रनीलपरीक्षा ॥ * ॥ वानरान्तरः । इति मेदिनी । ने, २९ ॥ नील- वर्णः । नीलौषधिः । निधिविशेषः । लाञ्छनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ मञ्जुघोषः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ वटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नील- वर्णयुक्ते, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा, देवीभाग- वते । ५ । ८ । ३८ । “नीलं सत्त्वगुणोपेतं प्रादुरास महाद्युति ॥”) नीलवर्णवस्तूनि यथा । शुकः १ शैवालम् २ दूर्व्वा ३ बालतृणम् ४ बुधः ५ वंशाङ्कुरः मरकतः ७ इन्द्रनीलमणिः ८ सूर्य्याश्वादीनि ९

पृष्ठ २/९१४

इति कविकल्पलता ॥ अजमीढस्य राज्ञः नीलिन्यां पत्न्यां जातः पुत्त्रः । यथा । “अजमी- ढस्य नीलिनी नाम पत्नी तस्यां नीलसंज्ञः पुत्त्रो- ऽभवत् ।” इति विष्णुपुराणे ४ अंशे १९ अध्यायः ॥ (माहिष्मतीवासी नृपतिविशेषः । अग्निस्तु अस्य दुहितरमुपसंगृह्य वरेणैनं छन्दयामास परनृपादभयञ्चास्मै दत्तवान् । गच्छति काले पाण्डवः सहदेवस्तु दिग्विजयक्रमेण अस्य नगर- मवरोध्य वैश्वानरात् महद्भयमवाप्तवान् । ततो हव्यवाहनं स्तुत्वा शान्तिमलभत । एतद्बिवरणं महाभारते । २ । ३१ । अध्याये विस्तरतो द्रष्ट- व्यम् ॥ * ॥ नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । ७ । “नीलानीलौ तथा नागौ कल्माषशवलौ तथा ॥” नीलकं, क्ली, (नीलमेव । स्वार्थे कन् ।) काच- लवणम् । वर्त्तलोहम् । असनवृक्षे, पुं, । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलकण्ठः, पुं, (नीलः नीलवर्णः कण्ठो यस्य ।) शिवः । (यथा, महाभारते । १ । १८ । ४३ -- ४४ । “त्रैलोक्यं मोहितं यस्य गन्धमाध्राय तद्बिषम् । प्राग्रसल्लोकरक्षार्थं ब्रह्मणो वचनाच्छिवः ॥ दधार भगवान् कण्ठे मन्त्रमूर्त्तिर्महेश्वरः । तदा प्रभृति देवस्तु नीलकण्ठ इति श्रुतः ॥”) मयूरः । इत्यमरः । ३ । ३ । ३९ ॥ (यथा, मेघदूते । ७९ । “यामध्यास्ते दिवसविगमे नीलकण्ठः सुहृद्बः ॥”) पीतसारः । दात्यूहः । ग्रामचटकः । खञ्ज- रीटः । इति हेमचन्द्रः ॥ मूलके, क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ विजयदशम्यां नीलकण्ठ- दर्शनविधिर्यथा, -- “कृत्वा नीराजनं राजा बलवृद्धौ यथाबलम् । शोभनं खञ्जनं पश्येत् जलगोगोष्ठसन्निधौ ॥” दर्शनानन्तरं नमस्कारमन्त्रो यथा, -- “नीलग्रीव शुभग्रीव सर्व्वकामफलप्रद । पृथिव्यामवतीर्णोऽसि खञ्जरीट ! नमोऽस्तु ते ॥ त्वं योगयुक्तो मुनिपुत्त्रकस्त्व- मदृश्यतामेषि शिखोद्गमेन । त्वं दृश्यसे प्रावृषि निर्गतायां त्वं खञ्जनाश्चर्य्यमयो नमस्ते ॥” द्रव्यविशेषोपरिस्थितस्य तस्य दर्शनफलं यथा, -- “अब्जेषु गोषु गजवाजिमहोरगेषु राज्यप्रदः कुशलदः शुचिशाद्वलेषु । भस्मास्थिकेशनखलोमतुषेषु दृष्टो दुःखं ददाति बहुशः खलु खञ्जरीटः ॥” दिग्विशेषे फलं यथा, -- “वित्तं ब्रह्मणि कार्य्यसिद्धिरतुला शक्रे हुताशे भयं याम्यामग्निभयं सुरद्विषि कलिर्लाभः समुद्रालये । वायव्यां वरवस्त्रगन्धसलिलं दिव्याङ्गना चोत्तरे ऐशान्यां मरणं ध्रुवं निगदितं दिग्लक्षणं खञ्जने ॥” अशुभखञ्जनदर्शनप्रायश्चित्तं यथा, --

“अशुभं खञ्जनं दृष्ट्वा देवब्राह्मणपूजनम् । दानं कुर्व्वीत कुर्य्याच्च स्नानं सर्व्वौषधीजलैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे दुर्गोत्सवतत्त्वम् ॥ (पीतशालवृक्षः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “नीलकण्ठः पीतशालः पीतकः प्रियकोऽसनः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) नीलकण्ठाक्षं, क्ली, (नीलकण्ठो महादेवस्तत्- प्रियोऽक्षो यत्र ।) रुद्राक्षम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (नीलकण्ठः खञ्जनस्तस्य अक्षिणीव अक्षिणी यस्य । षच् समासे ।) खञ्जनाक्षे, त्रि ॥ नीलकन्दः, पुं, (नीलः कन्दो मूलं यस्य ।) महिष- कन्दभेदः । तत्पर्य्यायः । सर्पाख्यः २ वनवासी ३ विषकन्दः ४ महिषीकन्दः ५ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातामयमुखजाड्य- नाशित्वम् । रुच्यत्वम् । सितस्य तस्य महा- सिद्धिकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नील- वर्णमूलञ्च ॥ नीलकमलं, क्ली, (नीलं कमलं पद्मम् ।) नील- वर्णपद्मम् । तत्पर्य्यायः । उत्पलम् २ नील- पङ्कजम् ३ नीलपद्मम् ४ नीलाब्जम् ५ । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । स्वादुत्वम् । सुगन्धित्वम् । पित्तनाशित्वम् । रुच्यत्वम् । रसायने श्रेष्ठत्वम् । देहदार्ढ्यकैश्यदञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नील- वर्णजलञ्च ॥ नीलकुन्तला, स्त्री, (नीला नीलवर्णाः कुन्तला यस्याः ।) गौर्य्याः सखीविशेषः । यथा, -- “सखी रत्नमुखी नाम जगादैवं शुचिस्मिता । तां निवार्य्यापरा प्राह सखी सा नीलकुन्तला ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे ३४ अध्यायः ॥ नीलकुरण्टकः, पुं, (नीलः कुरण्टकः ।) नील- झिण्टी । इति रत्नमाला ॥ (विवृतिरस्य नील- झिण्टीशब्दे ज्ञातव्या ॥) नीलक्रान्ता, स्त्री, (नीलेन नीलवर्णेन क्रान्ता ।) विष्णुक्रान्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलक्रौञ्चः, पुं, (नीलः क्रौञ्चः ।) नीलवकः । तत्पर्य्यायः । नीलाङ्गः २ दीर्घग्रीवः ३ अति- जागरः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलगणेशः, पुं, (नीलो नीलवर्णो गणेशः ।) नीलवर्णगणपतिः । इति भूतडामरः ॥ अपि च । “लीलागललुलल्लोलकालव्यालविलासिने । गणेशाय नमो नीलकमलामलकान्तये ॥” इति लीलावती ॥ नीलग्रीवः, पुं, (नीला नीलवर्णा ग्रीवा यस्य ।) महादेवः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ३९ । ७४ । “देवदेव महादेव नीलग्रीव जटाधर ॥”) नीलवर्णग्रीवायुक्ते, त्रि ॥ नीलङ्गुः, पुं, (निलङ्गति गच्छतीति । नि + लगि गतौ + “खरुशङ्कुपीयुनीलङ्गुलिगु ।” उणां । १ । ३७ । इति कुप्रत्ययेन निपातनात् पूर्ब्बदीर्घे साधुः ।) अतिक्षुद्रजन्तुमात्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ क्रिमिभेदः । शृगालः । इति सिद्धान्त

कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (भ्रमराली । प्रसूनम् । इति विश्वः । गे, ५० ॥) नीलचर्म्म, [न्] क्ली, (नीलं चर्म्म फलत्वग् यस्य ।) परूषकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नीलञ्च तत् चर्म्म चेति ।) नीलवर्णाजिनञ्च ॥ (नीलचर्म्मविशिष्टे, त्रि ॥) नीलजं, क्ली, (नीलात् जायते इति । जन + डः ।) वर्त्तलोहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलजाते, त्रि ॥ (स्त्री, नीलात् नीलपर्व्वतात् जायते इति । वितस्ता नदी । यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ५ । ९६ । “पाषाणसेतुबन्धेन सुय्येनाद्भुतकर्म्मणा । सप्ताहमभवद्बद्धा निखिला नीलजा सरित् ॥”) नीलझिण्टी, स्त्री, (नीला नीलवर्णा झिण्टी ।) नीलवर्णझिण्टीपुष्पवृक्षः । तत्पर्य्यायः । नील- कुरण्टः २ नीलकुसुमा ३ बाला ८ वाणा ५ दासी ६ कण्टार्त्तगला ७ । अस्या गुणाः । कटु- त्वम् । तिक्तत्वम् । दन्तामयशूलवातकफकास- त्वग्दोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलतरुः, पुं, (नीलस्तरुः ।) नारिकेलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलतालः, पुं, (नीलस्तालः ।) हिन्तालः । तमालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलदूर्व्वा, स्त्री, (नीला दूर्व्वा ।) हरितदूर्व्वा । तत्पर्य्यायः । हरिता २ शाम्भवी ३ श्यामा ४ शीता ५ शतपर्व्विका ६ अमृता ७ पूता ८ शतग्रन्थिः ९ अनुष्णवल्लिका १० शिवा ११ शिवेष्टा १२ मङ्गला १३ जया १४ सुभगा १५ भूत- हन्त्री १६ शतमूला १७ महौषधी १८ विजया १९ गौरी २० शान्ता २१ ॥ (यथा निघण्टौ धन्व- न्तरिः । “नीलदूर्व्वा स्मृता शस्यं शाद्बलं हरितं तथा । शतपर्व्वा शीतकुम्बी शीतला वामनी तथा ॥”) तस्या गुणाः । हिमत्वम् । तिक्तत्वम् । मधु- रत्वम् । तुवरत्वम् । लघुत्वम् । रक्तपित्ताति- सारकफवान्तिज्वरनाशित्वञ्च । पुस्तकान्तरे रोचनत्वम् । वातापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायान्तरं गुणान्तरञ्च यथा, -- “नीलदूर्व्वारुहानन्ता भार्गवी शतपर्व्विका । शष्पं सहस्रवीर्य्या च शतवल्ली च कीर्त्तिता नीलदूर्व्वा हिमा तिक्ता मधुरा तुवरा हरेत् । कफपित्तास्रवीसर्पतृष्णादाहत्वगामयान् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नीलध्वजः, पुं, (नीलः नीलवर्णः ध्वज इव ।) तमालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नीलो ध्वजो यस्य ।) राजविशेषः । अस्य पुरी माहि- ष्मती । भार्य्याज्वाला । कन्या स्वाहा लक्ष्मी- शापाज्जाता । “अर्ज्जुनस्य हयो राजन् ! पुरीं माहिष्मतीं ययौ । नीलध्वजेन वीरेण रक्षितां दुर्गमण्डिताम् ॥ नीलध्वजस्य महिषी ज्वालानाम्नी सुमध्यमा । स्वाहां कन्यां प्रसूता सा सुन्दरीं धर्म्मतत्परा ॥”

पृष्ठ २/९१५

इति जैमिनिभारते आश्वमेधिके पर्व्वणि १५ अध्यायः ॥ नीलध्वजाविशेष्टे, त्रि ॥ नीलनिर्गुण्डी, स्त्री, (नीला निर्गुण्डी ।) नील- सिन्धुवारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलनिर्य्यासकः, पुं, (नीलः निर्य्यासो यस्य । कप् ।) नीलासनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कृष्णवर्णनिर्य्यासश्च ॥ नीलपङ्कं, क्ली, (नीलं पङ्कमिव ।) अन्धकारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कृष्णवर्णकर्दमश्च ॥ नीलपत्रं, क्ली, (नीलं पत्रं पुष्पदलं यस्य ।) इन्दी- वरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नीलवर्णपत्र- युक्ते, त्रि ॥ नीलपत्रः, पुं, (नीलानि पत्राणि यस्य ।) गुण्ड- तृणम् । अश्मन्तकवृक्षः । नीलासनवृक्षः । दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलपद्मं, क्ली, (नीलं पद्मम् ।) नीलकमलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (नीलकमलशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) नीलपिङ्गला, स्त्री, (नीला पिङ्गला चेति कर्म्म- धारयः ।) गोजातिविशेषः । यथा, -- “गवां जातिन्तु वक्ष्यामि शृणुष्वैकमना द्विज ! । प्रथमा गौरकपिला द्बितीया गौरपिङ्गला ॥ तृतीया रक्तकपिला चतुर्थी नीलपिङ्गला । पञ्चमी शुक्लपिङ्गाक्षी षष्ठी तु शुक्लपिङ्गला ॥ सप्तमी चित्रपिङ्गाक्षी अष्टमी वभ्रुरोहिणी । नवमी श्वेतपिङ्गाक्षी दशमी श्वेतपिङ्गला ॥ तादृशास्तेऽप्यनड्वाहः कपिलास्तु प्रकीर्त्तिताः ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे उत्तरखण्डे १५ अध्यायः ॥ नीलपिच्छः, पुं, (नीलं पिच्छं यस्य ।) श्येनपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलपुनर्नवा, स्त्री, (नीला पुनर्नवा ।) कृष्णवर्ण- पुनर्नवाशाकम् । नीलगदपडोया इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । नीला २ श्यामा ३ कृष्णाख्या ४ नीलवर्षाभूः ५ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । रसायनत्वम् । हृद्रोग- पाण्डुश्वयथुश्वासवातकफनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ नीलपुष्पं, क्ली, (नीलं पुष्पमस्य ।) ग्रन्थिपर्णम् । इति भावप्रकाशः ॥ (नीलञ्च तत् पुष्पञ्चेति ।) नीलवर्णकुसुमञ्च ॥ नीलपुष्पः, पुं, (नीलं पुष्पं यस्य ।) नीलभृङ्ग- राजः । नीलाम्लानः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलपुष्पा, स्त्री, (नीलं पुष्पं यस्याः ।) विष्णु- क्रान्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलपुष्पिका, स्त्री, (नीलं पुष्पं यस्याः । कप् । कापि अत इत्वम् ।) असती । इति राज- निर्घण्टः ॥ नीली । इति रत्नमाला ॥ नीलपुष्पी, स्त्री, (नीलं पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) नीलवुह्ना । इति रत्नमाला ॥ (शेफालिका । तत्पर्य्यायो यथा, -- “नीलपुष्पी तु निर्गुण्डी शेफाली सुवहा च सा ॥”

अतसी । तस्याः पर्य्यायो यथा, -- “अतसी नीलपुष्पी च पार्व्वती स्यादुमाक्षमा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नीलफला, स्त्री, (नीलं फलं यस्याः ।) जम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलभृङ्गराजः, पुं, (नीलो भृङ्गराजः ।) नील- वर्णभृङ्गराजः । नीलकेशरिया इति नील- भेगरिया इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । महा- भृङ्गः २ महानीलः ३ सुनीलकः ४ नीलपुष्पः ५ श्यामलः ६ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । केशरञ्जनत्वम् । कफा- मशोफश्वित्रनाशित्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलमणिः, पुं, (नीलो मणिः ।) स्वनामख्यात- मणिः । तत्पर्य्यायः । मसारः २ । इति हारा- वली । १४५ ॥ अस्य विवरणं नीलशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ नीलमाधवः, पुं, (नीलो नीलवर्णो माधवः । नीलपर्व्वतस्थो माधवो वा ।) विष्णुः । जग- न्नाथः । यथा, -- “प्रेषितोऽहं हरिं द्रष्टुमत्रस्थं नीलमाधवम् । दृष्ट्वा यावत् सुपतितं वार्त्तां नेष्यामि सोऽप्यहम् ॥” इत्युत्कलखण्डे ७ अध्यायः ॥ नीलमासः, पुं, (नीलो नीलवर्णो मासः ।) राज- मासः ! इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलमीलिकः, पुं, (नीलमीलं नीलवर्णनिमीलन- मस्त्यस्येति । नीलमील + ठन् ।) खद्योतः । इति शब्दमाला ॥ नीलमृत्तिका, स्त्री, (नीला नीलवर्णा मृत्तिकेव ।) पुष्पकासीसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कृष्ण- वर्णमृच्च ॥ नीललोहं, क्ली, (नीलं नीलवर्णं लोहम् ।) वर्त्त- लोहम् ।) इति राजनिर्घण्टः ॥ नीललोहितः, पुं, (नीलश्चासौ लोहितश्चेति । “वर्णो वर्णेन ।” २ । १ । ६९ । इति समासः । नीलः कण्ठे लोहितश्च केशेष्विति स्वामी ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३५ ॥ (यथा, कुमारे । २ । ५७ । “संयुगे सांयुगीनं तमुद्यन्तं प्रसहेत कः । अंशादृते निषिक्तस्य नीललोहितरेतसः ॥”) चैत्रे मासि तस्य व्रतविधानं यथा, -- “चैत्रे शिवोत्सवं कुर्य्यान्नृत्यगीतमहोत्सवैः । स्नात्वा त्रिसन्ध्यं रात्रौ च हविष्याशी जितेन्द्रियः ॥ किमलभ्यं भगवति प्रसन्ने नीललोहिते । उपोष्य हुत्वा संक्रान्त्यां व्रतमेतत् समर्पयेत् ॥” इति मासकृत्ये बृहद्धर्म्मपुराणम् ॥ कल्पविशेषः । इति महाभारतम् ॥ अस्य विव- रणं कल्पशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) नीलरक्तमिश्रितवर्णश्च ॥ नीललोहिता, स्त्री, (नीला लोहिता च ।) भूमिजम्बुः । इति शब्दचन्द्रिका । शिवा च ॥ नीलवर्षाभूः, स्त्री, (नीला नीलवर्णा वर्षाभूः ।) नीलपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ कृष्ण- भेके, पुं ॥

नीलवल्ली, स्त्री, (नीला नीलवर्णा वल्ली ।) वन्दा- कम् । इति रत्नमाला ॥ नीलवसनः, पुं, (नीलं वसनं वस्त्रं यस्य ।) शनै- श्चरः । इति हारावली । १२ ॥ (बलरामः । परिधेयनीलवस्त्रत्वादस्य तथात्वम् ॥) नील- वस्त्रयुक्ते, त्रि ॥ नीलवस्त्रः, पुं, (नीलं वस्त्रं यस्य ।) बलरामः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३९ ॥ (नीलं वस्त्रम् ।) नीलवर्णवसने, क्ली । यथा, -- “स्त्रीक्रीडाशयनीयादौ नीलवस्त्रं न दुष्यति । नीलीवस्त्रं न स्पृशेच्च नीलीमनिरयं व्रजेत् ॥” इति गारुडे प्रायश्चित्ताध्यायः ॥ तस्य धारणप्रायश्चित्तादि यथा । यत्र भविष्य- पुराणम् । “शृणुष्वेति महावाहो ! नीलीरक्तस्य धारणात् । वाससो गणशार्द्दूल ! गदतो मम कृत्स्नशः ॥ पालनाद्विक्रयाच्चैव उद्वृत्तैरुपजीवनात् । पतितस्तु भवेद्विप्रस्त्रिभिः कृच्छ्रैर्विशुध्यति ॥ नीलीरक्तेन वस्त्रेण यत् कर्म्म कुरुते द्बिजः । स्नानं दानं तपो होमः स्वाध्यायः पितृतर्पणम् ॥ वृथा तस्य महायज्ञो नीलीवस्त्रस्य धारणात् । नीलीरक्तं यदा वस्त्रं कचिद्विप्रस्तु धारयेत् । अहोरात्रोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ इदमज्ञाने । ज्ञाने तु द्वैगुण्यम् । अत्रापवादः । नीलीत्यनुवृत्तावापस्तम्बः । स्त्रीणां क्रीडार्थसंयोगे शयनीये न दुष्यति ॥ इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ नीलवासाः, पुं, (नीलं वासो वस्त्रं यस्य ।) शनि- ग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (नीलवस्त्रयुक्ते, त्रि । यथा, हरिवंशे । ८२ । ४३ । “श्रीमत्स्वस्तिकमूर्द्धानं प्रणमिष्यामि भोगिनम् । सहस्रशिरसं देवमनन्तं नीलवाससम् ॥”) नीलवुह्ना, स्त्री, (नीला नीलवर्णा वुह्ना ।) नीलवृध्ना । नीलवर्णवोना इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । अजान्त्री २ नीलपुष्पी ३ अति- लोमशा ४ । इति रत्नमाला ॥ (यथा, -- “नीलवुह्नारसस्तैलसिन्धुकाञ्जिकसंयुतः । कदुष्णं पूरणात् कर्णे निःशेषक्रिमिपातनः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे कर्णरोगाधिकारे ॥) नीलवृक्षः, पुं, (नीलो वृक्षः ।) वृक्षप्रभेदः । तत्- पर्य्यायः । नीलः २ वातारिः ३ शोफनाशनः ४ नरनामा ५ नखवृक्षः ६ नखालुः ७ नरप्रियः ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । लघुत्वम् । वातामयनानाश्वयथु- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलवृन्तकं, क्ली, (नीलवर्णं वृन्तं यस्य । कप् ।) तूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलवृषः, पुं, कृष्णवर्णवृषः । वृषविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “लोहितो यस्तु वर्णेन मुखे पुच्छे च पाण्डरः । श्वेतः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥

पृष्ठ २/९१६

अपि च । “लोहितो यस्तु वर्णेन शङ्खवर्णः खुरो वृषः । लाङ्गूलशिरसोश्चैव स वै नीलवृषः स्मृतः ॥” तस्योत्सर्गे गयाश्राद्धादितुल्यफलं यथा, -- “जायेरन् बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेद्वा अश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥” इति देवीपुराणम् ॥ नीलवृषा, स्त्री, (नीलं नीलवर्णं पुष्पफलादिकं वर्षति प्रसूते इति । वृष + इगुपधेति कः । ततष्टाप् ।) वार्त्ताकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वार्त्ताकीशब्देऽस्या गुणाः पर्य्यायाश्च ज्ञेयाः ॥) नीलव्रतं, क्ली, व्रतविशेषः । यथा, -- “यस्तु नीलोत्पलं हैमं शर्करापात्रसंयुतम् । एकान्तरितनक्ताशी समान्ते वृषभं युतम् । वैष्णवं स पदं याति नीलव्रतमिदं स्मृतम् ॥” इति मात्स्ये ८३ अध्यायः ॥ नीललोहितव्रतञ्च ॥ नीलशिग्रुः, पुं, (नीलः शिग्रुः ।) शोभाञ्जनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलसारः, पुं, (नीलः सारो ऽस्य ।) तिन्दुक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलसिन्दुवारः, पुं, (नीलः सिन्दुवारः ।) कृष्ण- वर्णसिन्दुवारवृक्षः । नीलसिन्दुयार इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शीतसहा २ निर्गुण्डी ३ नील- सिन्दुकः ४ सिन्दुकः ५ कपिका ६ भूतकेशी ७ इन्द्राणी ८ नीलिका ९ नीलनिर्गुण्डी १० । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । रूक्षत्वम् । कासश्लेष्मशोफसमीरणार्त्तिप्रदरा- ध्माननाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीला, स्त्री, (नीलो नीलवर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् । ततष्टाप् ।) नीलवर्णमक्षिका । इत्यमरः । २ । ५ । २६ ॥ नीलपुनर्नवा । नीली । इति राज- निर्घण्टः ॥ (कुब्जकः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “कुब्जको भद्रतरणिर्बृहत्पुष्पोऽतिकेसरः । महासहा कण्टकाट्या नीलालिकुलसङ्कुला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “नीलानामौषधिस्तु नीलक्षीरा नीलपुष्पीलता प्रताणबहुला ।” इति चरके चिकित्सितस्थाने । १ अध्यायः ॥ नदीविशेषः । यथा, -- “वेणा इरावती नीला उत्तरात् पूर्ब्बवाहिनी ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥ यथा च महाभारते । ६ । ९ । ३१ । “नीलां धृतिकरोञ्चैव पर्णासाञ्च महानदीम् ॥”) मल्लाररागस्य स्त्री । इति बृहद्धर्म्मपुराणे ४४ अः ॥ नीलाङ्गः, पुं, (नीलमङ्गं यस्य ।) सारसपक्षी । चासपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलाङ्गुः, पुं, (नितरां लिङ्गतीति । नि + लिगि गतो + कुः । केचित् धातूपसर्गयोर्दीर्घमाहुः । इत्युज्ज्वलद्त्तोक्त्या धातूपसर्गयोर्द्दीर्घत्वम् ।) कृमिः । इत्यमरः । २ । ५ । १३ ॥ भ्रमराल्यां स्त्री । इति मेदिनी । गे, ४० ॥ शुषिरम् । इति विश्वः ॥

नीलाञ्जनं, क्ली, (नीलमञ्जनम् ।) सौवीराञ्जनम् । (यथा, नवग्रहस्तोत्रे शनैश्चरप्रणाममन्त्रम् । “नीलाञ्जनचयप्रख्यं रविसूनुं महाग्रहम् । छायाया गर्भसग्भूतं वन्दे भक्त्या शनैश्चरम् ॥”) तत्तु उपधातुविशेषः । तस्य गुणाः । कटुत्वम् । श्लेष्ममुखरोगनेत्ररोगव्रणदाहनाशित्वम् । उष्ण- त्वम् । रसायनत्वम् । तिक्तत्वम् । भेदकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (अस्य शोधनविधिर्यथा, -- “नीलाञ्जनं चूर्णयित्वा जम्बीरद्रवभावितम् । दिनैकमातपे शुद्धं भवेत् कार्य्येषु योजयेत् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) तुत्थम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलाञ्जना, स्त्री, (नीलं मेघं अञ्जयतीति । अञ्ज + णिच् + ल्युः ।) विद्युत् । इति जटाधरः ॥ नीलाञ्जनी, स्त्री, (नीलवत् अञ्ज्यतेऽनयेति । अञ्ज + करणे ल्युट् । ततो ङीष् ।) कालाञ्जनी- क्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलाञ्जसा, स्त्वी, अप्सरोभेदः । नदीविशेषः । विद्युत् । इति मेदिनी । से, ५७ ॥ नीलापराजिता, स्त्री, (नीला अपराजिता ।) नीलवर्णापराजितालता । तत्पर्य्यायः । नील- पुष्पी २ महानीली ३ नीलगिरिकर्णिका ४ गवा- दनी ५ व्यक्तगन्धा ६ नीलसन्ध्या ७ नीलाद्रिकर्णी ८ । अस्या गुणाः । शिशिरत्वम् । तिक्तत्वम् । रक्तातिसारज्वरदाहच्छर्द्युन्मादमदश्रमार्त्तिश्वा- सातिकासामयनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलाब्जं, क्ली, (नीलमब्जमिति कर्म्मधारयः ।) नीलोत्पलम् । इति रत्नमाला ॥ (नीलोत्- पलशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) नीलाम्बरं, क्ली, (नीलमम्बरमिव । नीलमम्बतीति वा । अबि + अरण् ।) तालीशपत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नीलञ्च तदम्बरञ्चेति । नील- वस्त्रञ्च ॥) नीलाम्बरः, पुं, (नीलमम्बरं यस्येति ।) बलदेवः । राक्षसः । शनैश्चरः । इति मेदिनी । रे, २७४ ॥ नीलवस्त्रयुक्ते, त्रि ॥ नीलाम्बुजन्म, [न्] क्ली, (अम्बुनि जन्मास्य । ततः नीलवर्णं अम्बुजन्मेति ।) नीलोतपलम् । इत्य- मरः । १ । १० । ३७ ॥ नीलाम्लानः, पुं, (आम्लायति यथाकालमिति । आ + म्ला + ल्युः । नीलो नीलवर्ण आम्लानः ।) पुष्पवृक्षभेदः । काला कोराठा इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । दासी २ छादनः ३ बाला ४ आर्त्तगला ५ नीलपुष्पः ६ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कफमारुतशूल- कण्डूकुष्ठव्रणशोफत्वग्दोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलाम्ली, स्त्री, (नीला अम्ली ।) क्षुपभेदः । नल्लवुलगुड इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । नीलपिष्टोडी २ श्यामाम्ली ३ दीर्घशाखिका ४ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । रूक्षत्वम् । कफ- वातहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

नीलालुः, पुं, (नीलवर्ण आलुरिति कर्म्मधारयः ।) कन्दभेदः । तत्पर्य्यायः । असितालुः २ श्यामला लुकः ३ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् पित्तदाहश्रमनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलाश्मा, [न्] पुं, (नीलवर्णः अश्मा प्रस्तर- भेदः ।) नीलमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलासनः, पुं, (नीलवर्णः असनो वृक्षभेदः ।) असनवृक्षविशेषः । पियाशालप्रभेदः । तत्- पर्य्यायः । नीलबीजः २ नीलपत्रः ३ सुनी- लकः ४ नीलद्रुमः ५ नीलसारः ६ नीलनिर्य्या- सकः ७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । शीतत्वम् । कषायत्वम् । कुष्ठकण्डूदद्रुनाशित्वम् । सारक- त्वम् । तत्र सितस्य श्रेष्ठत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ रतिबन्धविशेषः । यथा, -- “लिङ्गोपरिस्थिता नारी शय्यां कृत्वा पदद्वयम् । हृदये दत्तहस्ता च बन्धो नीलासनो मतः ॥” इति स्मरदीपिका ॥ नीलिका, स्त्री, (नीलक + टाप् । कापि अत इत्वम् । नीलीव इवार्थे कन् टाप् पूर्ब्बह्रस्वः । इति केचित् ।) नीलसिन्दुवारः । इति राज- निर्घण्टः ॥ नीलिनी । (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “नीली तु नीलिनी तूली कालदोला च नीलिका । रञ्जनी श्रीफली तुच्छा ग्रामीणा मधुपर्णिका ॥ क्लीतका कालकेशी च नीलपुष्पा च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) शेफालिका । इति मेदिनी । के, १११ ॥ नेत्र- रोगविशेषः । यथा, -- “दोषे दृष्ट्याश्रिते तिर्य्यगेकं वै मन्यंते द्बिधा । तिमिराख्यः स वै दोषश्चतुर्थपटलं गतः ॥ रुणद्धि सर्व्वतो दृष्टिं लिङ्गनाशमतः परम् । अस्मिन्नपि तमोभूते नातिरूढे महागदे ॥ चन्द्रादित्यौ सनक्षत्रावन्तरीक्षे च विद्युतः । निर्म्मतानि च तेजांसि भ्राजिष्णूनि च पश्यति । स एव लिङ्गनाशस्तु नीलिकाकाचसंज्ञितः ॥” क्षुद्ररोगभेदः । यथा, -- “क्रोधायासप्रकुपितो वायुः पित्तेन संयुतः । मुखमागत्य सहसा मण्डलं विसृजत्यतः ॥ नीरुजं तनुकं श्यावं तं व्यङ्गमिति निर्द्दिशेत् । कृष्णमेवं गुणं गात्रे मुखे वा नीलिकां विदुः ॥” इति माधवकरः ॥ जलस्य ज्वरः । यथा, “भूमेरूषरा वृक्षस्य कोटरः जलस्य नीलिका इत्यादि ।” इति ज्वरप्रकरणे विजयरक्षितः ॥ क्षुद्ररोगविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “कृष्णमेवं गुणं वक्त्रे गात्रे वा नीलिकां विदुः ।” एवं गुणं नीरुजं तनुकं मण्डलम् ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “शिरावेधैः प्रलेपैश्च तथाभ्यङ्गैरुपाचरेत् । व्यङ्गञ्च नीलिकां वापि न्यच्छञ्च तिलकालकम् ॥ वटाङ्कुरा मसूराश्च प्रलेपाद्व्यङ्गनाशनाः । व्यङ्गे मञ्जिष्ठया लेपः प्रशस्तो मधुयुक्तया ॥

पृष्ठ २/९१७

अथवा लेपनं शस्तं शशस्य रुधिरेण च । व्यङ्गहृद्वरुणत्वक् स्यादजामूत्रेण पेषिता ॥ जातीफलस्य लेपस्तु हरेद्व्यङ्गञ्च नीलिकाम् । अर्कक्षीरहरिद्राभ्यां मर्द्दयित्वा प्रलेपनात् ॥ मुखकार्ष्ण्यं समं याति चिरकालोद्भवं ध्रुवम् । मसूरैः क्षीरसंपिष्टैर्लिप्तमास्यं घृतान्वितैः ॥ सप्तरात्रात् भवेत् सत्यं पुण्डरीकदलोपमम् । वटस्य पाण्डुपत्राणि मालती रक्तचन्दनम् ॥ कुष्ठं कालीयकं लोध्रमेभिर्लेपं प्रयोजयेत् ॥ युवानपिडकानान्तु व्यङ्गानाञ्च विनाशनम् । स्यादेतेन मुखञ्चापि वर्जितं नीलिकादिभिः ॥ कालीयकं कलम्बक इति लोके । युवानपिडका युवाननं तत्र पिडका पृषोदरादित्वान्नकारलोपः । कुङ्कुमं चन्दनं लोध्रं पत्तङ्गं रक्तचन्दनम् । कालीयकमुशीरञ्च मञ्जिष्ठा मधुयष्टिका ॥ पत्रकं पद्मकं कुष्ठं पद्मं गोरोचना निशा । लाक्षा दारुहरिद्रा च गैरिकं नागकेशरम् ॥ पलाशकुसुमञ्चापि प्रियङ्गुश्च वटाङ्कुराः । मालती च मधूच्छिष्टं सर्षपाः सुरभिर्व्वचा ॥ चतुर्गुणपयःपिष्टैरेतैरक्षमितैः पृथक् । पचेन्मन्दाग्निना वैद्यस्तैलं प्रस्थद्बयोन्मितम् ॥ वदनाभ्यञ्जनादेतद्व्यङ्गं नीलिकया सह । तिलकं माषकं न्यच्छं नाशयेन्मुखदूषिकाम् ॥ पद्मिनीकण्टकं वापि हरेज्जतुमणिं तथा । विदध्याद्बदनं पूर्णचन्द्रमण्डलसुन्दरम् ॥ पत्तङ्गं वकम् इति लोके । कालीयकं कलम्ब इति लोके । सुरभिर्व्वचा महाभरी इति लोके । कुङ्कुमाद्यं तैलम् ।” इति भावप्रकाशः ॥ नीलिनी, स्त्री, (नीलः प्रशस्ततयास्त्यस्या इति । इनिः । ततो ङीप् ।) नीलीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ९५ ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, वैद्यक- रत्नमालायाम् । “नीलिनीच्छगलान्त्री स्यादन्तःकोटरपुष्प्यपि । अजाजी नीलबुह्ना स्यान्नीलपुष्प्यतिलोमशा ॥” यथा च । “नीली तु नीलिनी तूली कालदोला च नीलिका । रञ्जनी श्रीफली तुत्था ग्रामीणा मधुपर्णिका ॥ क्लीतका कालकेशी च नीलपुष्पा च सा स्मृता । नीलिनी रेचनी तिक्ता केश्या मोहभ्रमापहा ॥ उष्णा हन्त्युदरप्लीहवातरक्तकफानिलान् । आमवातमुदावर्त्तं मन्दञ्च विषमुद्धृतम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) श्यामत्रिपुटा । इति शब्दरत्नावली ॥ अजमीढस्य पत्नी । इति विष्णुपुराणे ४ अंशे १९ अध्यायः ॥ (तथा च हरिवंशे । ३२ । ४५ । “अजमीढस्य पत्न्यस्तु तिस्रो रूपसमन्विताः । नलिनी केशिनी चैव धूमनी च वराङ्गना ॥”) नीली, स्त्री, (नीलो निष्पाद्यत्वेनास्त्यस्याः इति । नील + अच् ततो ङीष् ।) वृक्षभेदः । नीलेर गाछ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । काला २ क्लीतकिका ३ ग्रामीणा ४ मधुपर्णिका ५ रञ्जनी ६ श्रीफली ७ तुत्था ८ तूणी ९ दोला १०

नीलिनी ११ । इत्यमरः । २ । ४ । ९४ ॥ नीला १२ तूली १३ द्रोणी १४ मेला १५ । इति भरतः ॥ नीलपत्री १६ राज्ञी १७ नीलिका १८ नीलपुष्पी १९ काली २० श्यामा २१ शोधनी २२ श्रीफला २३ ग्राम्या २४ भद्रा २५ भारवाही २६ मोचा २७ कृष्णा २८ व्यञ्जनकेशी २९ महा- फला ३० असिता ३१ क्लीतनी ३२ केशी ३३ चारटिका ३४ गन्धपुष्पा ३५ श्यामलिका ३६ रङ्गपत्री ३७ महाबला ३८ स्थिररङ्गा ३९ रङ्गपुष्पी ४० दूली ४१ दूलिका ४२ द्रोणिका ४३ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । केश्यत्वम् । कासकफमरु- द्विषोदरव्याधिगुल्मजन्तुव्रणनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलिकारोगः । इति मेदिनी । ले, २९ ॥ नीलीरागः, पुं, स्थिरप्रेमपुरुषः । तत्पर्यायः । स्थिरसौहृदः २ । इति हेमचन्द्रः । १ । १४० ॥ (नीलीसञ्जातो रागः ।) नीलवर्णः । इति नीलशब्दस्य नानार्थे शब्दरत्नावली ॥ नायक- नायिकयोः पूर्ब्बरागविशेषः । यथा, -- “नीलीकुसुम्भमञ्जिष्ठाः पूर्ब्बरागोऽपि च त्रिधा ।” तल्लक्षणोदाहरणे । “न चातिशोभते यन्नापैति प्रेम मनोगतम् । नीलीरामः स विज्ञेयो यथा श्रीरामसीतयोः ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥ नीलोत्पलं क्ली, (नीलं नीलवर्णमुत्पलमिति ।) नीलवर्णोत्पलम् । नीलशाँपला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उत्पलकम् २ कुवलयम् ३ इन्दी- वरम् ४ कन्दोत्थम् ५ सौगन्धिकम् ६ सुगन्धम् ७ कुड्मलकम् ८ असितोत्पलम् ९ ॥ (यथा, भागवते । ५ । २४ । १० । “झषकुलोल्लङ्घनक्षुभितनीरनीरजकुमुदकुवलय- कह्लारनीलोत्पललोहितशतपत्रादिवनेषु ॥”) अस्य गुणाः । अतिस्वादुत्वम् । शीतत्वम् । सुरभिलम् । सौख्यकारित्वम् । पाके अत्यन्ततिक्त- त्वम् । रक्तपित्तहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलोत्पली, [न्] पुं, (नीलोत्पलं नीलोत्पलबीजं मनोहरशिञ्जनाय धार्य्यत्वेनास्त्यस्य इति इनिः ।) मञ्जुघोषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नीवरः, पुं, (नयत्यात्मानं यत्र कुत्रचित् देहयात्रा- निष्पादनायेति । नी + “छित्वरच्छत्वरेति ।” उणां ३ । १ । इति ष्वरच्प्रत्ययेन निपातनात् गुणाभावात् साधुः ।) भिक्षुः । इत्युणादि- कोषः ॥ बणिजकम् । वास्तव्यम् । इति मेदिनी । रे, १७५ ॥ परिव्राट् । पङ्कः । जले, क्ली । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ नीवाकः, पुं, (निरन्तरं नियतं वा उच्यते इति । नि + वच् + घञ् कुत्वं उपसर्गस्य दीर्घत्वं च ।) महार्घहेतोर्धान्यादिषु जनानामादरातिशयः । तुलाधरणाधिक्यम् । क्रमाक्रमादरः । मूल्या- धिक्यहेतोर्निश्चयेन परिच्छेदनम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । प्रयामः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २३ ॥

नीवारः, पुं, (नि + वृ + घञ् उपसर्गस्य दीर्घत्वं च ।) तृणधान्यभेदः । इत्यमरः । २ । ९ । २५ ॥ उडीधान इति वङ्गभाषा । तीनी इति हिन्दी- भाषा । तत्पर्य्यायः । अरुण्यधान्यम् २ मुनि- धान्यम् ३ तृणोद्भवम् ४ अरण्यशालिः ५ । (यथा, शाकुन्तले । १ अङ्के । “नीवाराः शुककोटरार्भकमुखभ्रष्टास्तरूणा- मधः ॥”) अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । पवि- त्रत्वम् । पथ्यत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः “प्रसाधिका तु नीवारस्तृणान्तमिति च स्मृतम् । नीवारः शीतलो ग्राही पित्तघ्नः कफवातकृत् ॥” इति भाषप्रकाशः ॥ नीविः, स्त्री, (निव्ययति निवीयते वा । नि + व्येञ् + “नौ व्यो यलोपः पूर्ब्बस्य च दीर्घः ।” उणां । ४ । १३५ । इति इञ् यलापः निशब्दस्य दीर्घत्वञ्च । ततः कृदिकारादिति वा ङीष् ।) परिपणम् । बणिजां मूलधनम् । राजपुत्त्रादेर्बन्धकः । इति सुभूतिः ॥ स्त्रीकटी- वस्त्रबन्धः । कोँचडी इति भाषा । (यथा, महाभारते । २ । ६३ । १९ । नीवी, स्त्री, (निव्ययति निवीयते वा । नि + व्येञ् + “नौ व्यो यलोपः पूर्ब्बस्य च दीर्घः ।” उणां । ४ । १३५ । इति इञ् यलापः निशब्दस्य दीर्घत्वञ्च । ततः कृदिकारादिति वा ङीष् ।) परिपणम् । बणिजां मूलधनम् । राजपुत्त्रादेर्बन्धकः । इति सुभूतिः ॥ स्त्रीकटी- वस्त्रबन्धः । कोँचडी इति भाषा । (यथा, महाभारते । २ । ६३ । १९ । “एकवस्त्रा त्वधोनीवी रोदमाना रजस्वला ॥”) स्त्रीत्युपलक्षणं पुंस्कटीवस्त्रबन्धेऽपि । इत्यमर- टीकायां भरतः । तथा च । “नीवीं विस्रंस्य परिहितवस्त्रस्य षामाङ्गग्रन्थिं प्रोचयित्वा आचमनमाह बौधायनः ।” इति यजुर्व्वेदिश्राद्ध- तत्त्वम् ॥ शूद्रस्य पित्रादिश्राद्धे मोटकबन्धनम् । इति मथुरेशः ॥ नीवृत्, पुं, (नियतं वर्त्तते वसत्यत्र जनसमूह इति । नि + वृत् + अधिकरणे क्विप् । “नहिवृतिवृषि- व्यधिरुचिसहितनिषु कौ ।” ६ । ३ । ११६ । इति पूर्ब्बपदस्य दीर्घः ।) जनपदः । इत्थमरः । २ । १ । ८ ॥ “द्वेअङ्गवङ्गकलिङ्गपञ्चालमगधकोशलादौ मण्ड- लत्वेन ख्याते ग्रामसमूहे ।” इति भरतः ॥ नीव्रं, क्ली, (नितरां व्रियते इति । नि + वृ + बाहुलकात् कप्रत्ययेन साधुः ।) छदिप्रान्त- भागः । छाँचि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वलीकम् २ पटलप्रान्तम् ३ । इत्यमरः ॥ नीध्रम् । इति भरतः ॥ नेमिः । चन्द्रः । रेवती- नक्षत्रम् । वनम् । इति मेदिनी । रे, ५३ ॥ नीशारः, पुं, (निःशेषेण नितरां वा शीर्य्यन्ते हिमवाय्वादयोऽनेन अस्मादत्र वा । शॄ + घञ् । उपसर्गस्य दीर्घत्वञ्च ।) हिमानिलनिवारण- प्रावरणम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११८ ॥ हिमा- निलप्रावरणं घनं महद्बस्त्रम् । इति रमानाथः ॥ काण्डारः । इति नयनानन्दः ॥ मशारि इति कश्चित् । काण्डपटः । कानात् इति कश्चित् । इति भरतः ॥ (यथा, -- “गौरिवाकृतनीशारः प्रायेण शिशिरे कृशः ॥” इति सिद्धान्तकौसद्याम् । ३ । ३ । २१ । इत्यस्य वृत्तौ ॥)

पृष्ठ २/९१८

नीहारः, पुं, (निर्ह्रियते इति । नि + हृ + घञ् । उपसर्गस्य घञीति दीर्घत्वम् ।) घनीभूतशिशि- रम् । तत्पर्य्यायः । अवश्यायः २ तुषारः ३ तुहिनम् ४ हिमम् ५ प्रालेयम् ६ महिका ७ । इत्यमरः । १ । ३ । १८ ॥ खजलम् ८ निशा- जलम् ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निहारः १० मिहिका ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२८ । २ । “खाण्डवञ्च वनं सर्व्वं पाण्डवो बहुभिः शरैः । प्राच्छादयदमेयात्मा नीहारेणेव चन्द्रमाः ॥”) अस्य गुणः । कफवायुवर्द्धकत्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ नु, व्य, (नौति नुदति वा । नु नुद वा + यथा- यथं कर्त्तर्य्यादिषु मितद्र्वादित्वात् डुः ।) वितर्कः । (यथा, शाकुन्तले । १ । “निष्कम्पचामरशिखाश्च्युतकर्णभङ्गाः धावन्ति वर्त्मनि तरन्ति नु वाजिनस्ते ॥”) अपमानः । विकरपः । (यथा, महाभारते । ५ । १७५ । ३ । “किं नु गर्हाम्यथात्मानमथ भीष्मं दुरासदम् ॥”) अनुनयः । अतीतः । प्रश्वः । (यथा, महा- भारते । ३ । ६३ । १२ । “कथं नु राजंस्तृषितः क्षुधितः श्रमकर्षितः ॥”) हेतुः । अपदेशः । इति मेदिनी । अव्यये, ४१ ॥ नुः, पुं, अनुस्वारः । इति वोपदेवः । यथा, -- “नुवी पूर्ब्बेण सम्बद्धौ मुन्यौ तु परगामिनौ ।” इति दुर्गादासः ॥ नुड, शि वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-कुटां- परं-सकं-सेट् ।) शि, नुडति अनुडीत् नुनोड । इति दुर्गादासः ॥ नुतं, त्रि (नु ल स्तुतौ + क्तः ।) स्तुतम् । यथा, -- “तं वेदशास्त्रपरिनिष्ठितशुद्धबुद्धिं चर्म्माम्बरं सुरमुनीन्द्रनुतं कवीन्द्रम् । कृष्णत्विषं कनकपिङ्गजटाकलापं व्यासं नमामि शिरसा तिलकं मुनीनाम् ॥” इति पुराणम् ॥ नुतिः, स्त्री, (नु + भावे क्तिन् ।) स्तुतिः । इत्य- मरः । १ । ६ । ११ ॥ (यथा, भर्त्तुहरिः । “परगुणनुतिभिः स्वान् गुणान् ख्यापयन्तः ॥”) पूजा । इति शब्दरत्नावली ॥ नुत्तः, त्रि, (नुद् + क्तः । “नुदविदेति ।” ८ । २ । ५६ । इति पाक्षिको नत्वाभावः ।) क्षिप्तः । प्रेरितः । इत्यमरः । ३ । १ । ८७ ॥ नुन्नः, त्रि, (नुद + क्तः । निष्ठातस्य पूर्ब्बदस्य च नत्वम् ।) नुत्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ८७ ॥ (यथा, माये । १ । २७ । “प्रसह्य तेजोमिरसङ्ख्यतां गतै- रदस्त्वया नुन्नमनुत्तमं तमः ॥”) नूतः, त्रि, नू शि स्तवने + कर्म्मणि क्तप्रत्ययः । स्तुतः । इति व्याकरणम् ॥ नूतनः, त्रि, (नव एव । “नवस्य नूरादेशो त्नप्त- नपस्वाग्र प्रत्यया वक्तव्याः ।” ५ । ४ । २५ । इत्यस्य

वार्त्तिकोक्त्या तनप् नवस्य नूरादेशश्च ।) अपुरा- तनम् । तत्पर्य्यायः । प्रत्यग्रः २ अभिनवः ३ नव्यः ४ नबीनः ५ नवः ६ नूत्नः ७ । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ सद्यस्कः ८ अजीर्णः ९ । इति हेमचन्द्रः । ६ । ८४ ॥ अभ्यग्रः १० प्रतिनवः ११ । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघौ । ८ । १५ । “प्रशमस्थितपूर्ब्बपार्थिवं कुलमभ्युद्यतनूतनेश्वरम् ॥”) नूत्नः, त्रि, (नव एव । नव + त्नप् नूरादेशश्च ।) नूतनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७८ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १८ । २० । “न त इन्द्र सुमतयो न रायः सं चक्षे पूर्ब्बा उषसो न नूत्नाः ॥” “न नूत्ना नूतनाश्च ।” इति सायनभाष्यम् ॥”) नूदः, पुं, (नुदति रोगाद्यनिष्टमिति । नुद + “इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । पृषोदराद्दीर्घः ।) ब्रह्मदारुवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । ४२ ॥ (ब्रह्मदारुशब्देऽवि- शेषोऽस्य ज्ञातव्यः ॥) नूनं, व्य, (नु ऊनयतीति । ऊन परिहाणे + अम् ।) तर्कः । ऊहः । यथा, ओजसापि खलु नूनमनूनम् । अर्थनिश्चयः । (यथा, देवीभाग- वते । १ । १० । ३६ । “स्वर्गदञ्च तथा प्रोक्तं ज्ञानिनां मोक्षदं तथा । न भविष्यति तन्नूनमनया देवकन्यया ॥”) अवधारणम् । यथा, नूनं हन्ति स्म रावणम् । इत्यमरभरतौ ॥ स्मरणम् । वाक्यपूरणम् । इति मेदिनी ॥ नूपुरं, पुं, क्ली, (नू + क्विप् । नुवि पुरति इति । पुर अग्रगमने + “इगुपधेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) स्वनामख्यातपादभूषणम् । नेपुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पादाङ्गदम् २ तुला- कोटिः ३ मञ्जीरः ४ हंसकः ५ पादकटकः ६ । इत्यमरः ॥ पदाङ्गदम् ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८२ । २५ । “नूपुरौ विमलौ तद्वद्ग्रैवेयकमनुत्तमम् ॥” “गुणवानपि मौखर्य्यात् पादे लुठति नूपुरः । हारस्तु मूकभावेन कण्टवल्लभतां गतः ॥ इत्युद्भटः ॥) नृकेशरी, [न्] पुं, (केशरः प्राचुर्य्येणास्त्यस्येति इनिः । ना चासौ केशरी चेति ।) नरसिंहाव- तारः । इति पुराणम् ॥ (ना केशरीवेति उप- मितिसमासे कृते “सिंहशार्द्दलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थवाचकाः ।” इत्यमरोक्तेः । पुरषश्रेष्ठः ॥) नृगः, पुं, राजविशेषः । यथा, श्रीभागवते । “नृगो नाम नरेन्द्रोऽहमिक्ष्वाकुतनयः प्रभो ॥” (अस्य राजप्रवरस्य कदाचिद् गोदानप्रमाद- जनितपापात् कृकलासत्वप्राप्तिर्वृष्णिकुमार- गणानुरुद्धेन पुनर्भगवता वासुदेवेनोद्धारादिकथा च महाभारते । १३ । ६० । अध्यायस्य प्रथम- श्लोकादास्रमाप्तेर्द्रष्टव्या ॥ नॄन् जीवान् गच्छति प्राप्नोति जानाति वेति व्युत्पत्त्या परमात्मा ॥)

नृचक्षाः [स्] पुं, (नॄन् चष्टे भक्ष्यत्वेन पश्यतीति । चक्ष ङ् दर्शने + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन्” उणां ४ । १८८ । इत्यसुन् । यद्वा, “चक्षेर्बहुलं शिच्च ।” उणां । ४ । २३२ । इत्यसिः । असनयोश्चेति न ख्याञादेशः ।) राक्षसः । इति हेमचन्द्रः । २ । १०१ ॥ (नॄन् चष्टे पश्यतीति नॄन् शुभा- शुभकर्त्तॄन् चष्टे पश्यति जानातीत्यर्थः । देवः । यथा, ऋग्वेदे । १० । १०७ । ४ । “शतधारं वायुमर्कं स्वर्विदं नृचक्षसस्ते अभिचक्षते हविः ॥” “नृचक्षसः नॄणां द्रष्टॄनन्यानिन्द्रादीन् देवांश्च ।” इति भाष्यकृत्सायनः ॥ नॄणां कर्म्मणेतॄणा- मध्वर्यादीनामुपद्रष्टा । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५३ । ९ । “अस्तभ्नात् सिन्धुमर्णवं नृचक्षाः ॥”) नृचक्षुः, [स्] पुं, (नॄणां प्रजाजनानां चक्षुरिव ।) सुनीथराजपुत्त्रः । इति महाभारतम् ॥ (यथा, भागवते । ९ । २२ । ४१ । “सुनीथस्तस्य भविता नृचक्षुर्यत् सुखीनलः ॥” विष्णुपुराणे तु । ४ । २१ । ३ । “तस्मादपि सुनीथः सुनीथादृचः ततो नृचक्षुः ॥”) नृत, य नर्त्ते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं- अकं-सेट् ।) य, नृत्यति नर्त्तकः । इति दुर्गा- दासः ॥ नृतिः, स्त्री, (नृत् नर्त्तने + “इगुपधात् कित् ।” उणां ४ । ११९ । इति इन् स च कित् ।) नर्त्त- नम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १८ । ३ । “प्राञ्चो अगाय नृतये हसाय द्राघीय आयुः प्रतरं दधानाः ॥”) नृतुः, पुं, (नृत्यतीति । नृत् + बाहुलकात् कुः ।) नर्त्तकः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ८ । २४ । ९ । “इन्द्र यथा ह्यस्ति तेऽपरीतं नृतो शवः ॥” नृत्यत्यत्रेति । अधिकरणे कुः ।) भूमिः । दीर्घः । क्रिमिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ नृत्तं, क्ली, (नृत् + भावे क्तः ।) नृत्यम् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५ । ७३ । “नृत्तज्ञशस्यप्रवराङ्गनानां धनुष्करक्षत्त्रतपस्विनाञ्च ॥”) नृत्यं, क्ली, (नृत् + “ऋदुपधाच्चाकॢपिचृतेः ।” २ । १ । ११० । इति क्यप् ।) तालमानरसा- श्रयसविलासाङ्गविक्षेपः । नाच इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ताण्डवम् २ नटनम् ३ नाट्यम् ४ लास्यम् ५ नर्त्तनम् ६ । इत्यमरः । ४ । ७ । १० ॥ नृत्तम् ७ । उद्धृतं नृत्यं ताण्डवम् । सुकुमारन्तु लास्यम् । भावाश्रयं नृत्तम् । ताललयाश्रयं नृत्यमिति भेदोऽत्र नादृतः । इति भरतः ॥ नाटः ८ लासः ९ लास्यकम् १० नृतिः ११ इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तस्य लक्षणादि यथा, -- “देवरुच्या प्रतीतो यस्तालमानरसाश्रयः । सविलासोऽङ्गविक्षेपो नृत्यमित्युच्यते बुधैः ॥ * ॥

पृष्ठ २/९१९

ताण्डवञ्च तथा लास्यं द्बिविधं नृत्यमुच्यते । पेवलिर्बहुरूपञ्च ताण्डवं द्बिविधं मतम् ॥ अङ्गविक्षेपबाहुल्यं तथाभिनयशून्यता । यत्र सा पेवलिस्तस्याः सङ्गादेशीति लोकतः ॥ छेदनं भेदनं यत्र बहुरूपा मुखावली । ताण्डव बहुरूपन्तद्बारुणागलमुद्बतम् ॥ * ॥ छरितं यौवतञ्चेति लास्यं द्विविधमुच्यते । यत्राभिनयाद्यैर्भावै रसैराश्लेषचुम्बनैः ॥ नायिकानायकौ रङ्ग नृत्यतश्छुरितं हि तत् ॥ मधुरं बद्धलीलाभिर्नटीभिर्यत्र नृत्यते । वशीकरणविद्याभं तल्लास्यं यौवतं मतम् ॥ * ॥ गेयादुत्तिष्ठते वाद्यं वाद्यादुत्तिष्ठते लयः । लयतालसमारब्धं ततो नृत्यं प्रवर्त्तते ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ अरूपस्य नृत्यं व्यर्थम् । यथा, -- “नृत्येनालमरूपेण सिद्धिर्नाट्यस्य रूपतः । चार्व्वधिष्ठानवन्नृत्यं नृत्यमन्यद्विडम्बना ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ विष्णुगृहे नृत्यफलं यथा, -- “नृत्यमानस्य वक्ष्यामि तच्छृणुष्व वसुन्धरे ! । मनुजा येन गच्छन्ति छित्वा संसारसागरम् ॥ त्रिंशद्वर्षसहस्राणि त्रिंशद्बर्षशतानि च । पुष्करद्वीपमासाद्य मोदते वै यदृच्छया ॥ पुष्कराच्च परिभ्रष्टः स्वच्छन्दगमनालयः । फलं प्राप्नोति सुश्रोणि ! मम कर्म्मपरायणः ॥ रूपवान् गुणवान् शूरः शीलवान् सुपथे स्थितः । मद्भक्तश्चैव जायेत संसारपरिमोचितः ॥” इति वाराहे शौकरमाहात्म्यम् ॥ “दृष्ट्वा संपूजितं देवं नृत्यमानोऽनुमोदयेत् । असंशयमतिः शुद्धः परं ब्रह्म स गच्छति ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ अपि च । द्बारकामाहात्म्ये श्रीभागवते । “यो नृत्यति प्रहृष्टात्मा भावैर्बहुसुभक्तितः । स निर्द्दहति पापानि जन्मान्तरशतेष्वपि ॥” हरिभक्तिसुधोदये । “बहुधोत्सार्य्यते हर्षाद्विष्णुभक्तस्य नृत्यतः । पद्भ्यां भूमेर्दिशोऽक्षिभ्यां दोर्भ्याञ्चामङ्गलं दिवः ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “नृत्यं दत्त्वा तथाप्नोति रुद्रलोकमसंशयम् । स्वयं नृत्येन संपूज्य तस्यैवानुत्तरो भवेत् ॥” अन्यत्र च नारदोक्तौ । “नृत्यतां श्रीपतेरग्रे तालिकावादनैर्भृशम् । उड्डीयन्ते शरीरस्थाः सर्व्वे पातकपक्षिणः ॥” इति हरिभक्तिविलासः ॥ नृदेवः, पुं, (नृधु नरेषु मध्ये देवः । ना देव इव इत्युपमितसमासो वा ।) राजा । यथा, नैषधे । १० । ३३ । “अम्लानमालाविपुलातपत्रै- र्देवा नृदेवाश्च भिदां न भेजुः ॥” नृधर्म्मा, [न्] पुं, (नुर्नरस्य इव धर्म्मो यस्य । “धर्म्मादनिच् केवलात् ।” ५ । ४ । १२४ । इति

अनिच् ।) कुवेरः । इति हेमचन्द्रः । २ । १०३ ॥ नरधर्म्मयुक्ते, त्रि ॥ नृपः, पुं, (नॄन् नरान् पाति रक्षतीति । नृ + पा रक्षणे + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) नरपतिः । इत्यमरः । २ । ८ । १ । तस्य लक्षणं यथा, -- “चतुर्योजनपर्य्यन्तमधिकारी नृपस्य च । यो राजा तच्छतगुणः स एव मण्डलेश्वरः । तत्तद्दशगुणो राजा राजेन्द्रः परिकीर्त्तितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८६ अः ॥ तत्प्रमाणं यथा, -- “अपुत्त्रस्य नृपः पुत्त्रो निर्धनस्य धनं नृपः । अमातुर्जननी राजा अतातस्य पिता नृपः ॥ अनाथस्य नृपो नाथो ह्यभर्त्तुः पार्थिवः पतिः । अभृत्यस्य नृपो भृत्यो नृप एव नृणां सखा ॥ सर्व्वदेवमयो राजा तस्मात्त्वामर्थये नृप ! ॥” इति कालिकापुराणे ५० अध्यायः ॥ नृपदर्शनदिनं यथा । तत्र तिथयः शुभाः । वाराः शनिमङ्गलभिन्नाः । नक्षत्राणि उत्तर- फल्गुन्युत्तराषाढोत्तरभाद्रपद्रोहिणीपुष्याश्विनी- हस्ताचित्रानुराधामृगशिरोरेवतीज्येष्ठाश्रवणाः । लग्नानि मिथुनकन्याधनुर्मीनवृषभसिंहसंज्ञ- कानि । तत्र चन्द्रः शोभनः । इति ज्योतिषम् ॥ नृपकन्दः, पुं, (नृपप्रियः कन्दः । कन्दानां नृपः श्रेष्ठो वा । राजदन्तादिवत् समसः ।) राज- पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपतिः, पुं, (नॄन् पातीति । पा रक्षणे + डतिः । यद्वा, नृणां पतिः ।) राजा । (यथा, मनुः । ७ । ३४ । “अतस्तु विपरीतश्च नृपतेरजितात्मनः । संक्षिप्यते यशो लोके घृतविन्दुरिवाम्भसि ॥”) कुवेरः । इति शब्दरत्नावली ॥ नृपतिवल्लभः, पुं, (नृपतीनां वल्लभः प्रियः ।) औषधविशेषः । नृपवल्लभ इति ख्यातः । यथा, “जातीफलं लवङ्गाब्दत्वगेलाटङ्गरामठम् । जीरकञ्च यमानी च विश्वसैन्धवपत्रकम् ॥ लौहमभ्रं रसं गन्धं ताम्रं प्रत्येकशः पलम् । मरिचं त्रिपलं दत्त्वा छागीदुग्धेन पेषयेत् ॥ धात्रीरसेन वा पिष्ट्वा वटिकां कुरु यत्नतः । श्रीमद्गहननाथेन विचिन्त्य परिनिर्म्मितः ॥ सूर्य्यवत्तेजसा चायं रसो नृपतिवल्लभः । अष्टाद्दशवटीं खादेत् पवित्रः सूर्य्यदर्शकः ॥ हन्ति मन्दानलं सर्व्वमामदोषं विसूचिकाम् । प्लीहगुल्मोदराष्ठीलायकृत्पाण्डुहलीमकम् ॥ हृत्शूलं कण्ठशूलञ्च चक्षुःशूलञ्च कामलाम् । शिरःशूलं कटीशूलमानाहमोष्ठशूलकम् ॥ कासश्वासामवातञ्च श्लीपदं शोथमर्व्वुदम् । गलगण्डं गण्डमालामम्लपित्तञ्च गर्द्दभीम् ॥ क्रिमिकुष्ठानि दद्रूणि वातरक्तं भगन्दरम् । उपदंशमतीसारं ग्रहण्यर्शःप्रमेहकम् ॥ अश्मरीं मूत्रकृच्छ्रञ्च मूत्राघातमसृग्दरम् । ज्वरं जीर्णज्वरं कण्डुं तन्द्रालस्यं वमिं भ्रमिम् ॥

दाहविद्रधिहिक्काश्च जडगद्गदमूकताः । वाधिर्य्यं स्वरभेदञ्च वृध्नवृद्धिविसर्पकान् ॥ ऊरुस्तम्भं रक्तपित्तं गुदभ्रंशारुचिं तृषाम् । कर्णनासानुशोथांश्च दन्तरोगञ्च पीनसम् ॥ स्थौल्यञ्च शीतपित्तञ्च स्थावराणि विषाणि च । वातपित्तकफोत्थांश्च द्वन्द्बजान् सान्निपाति- कान् ॥ सर्व्वरोगचयान् हन्ति चण्डांशुरिव पापहा । बलवर्णकरो ह्येष आयुष्यो वीर्य्यवर्द्धनः ॥ परं वाजीकरः श्रेष्ठः पटुतामन्त्रसिद्धिदः । अरोगीदीर्घजीवी स्यात् रोगी रोगं विमुञ्चति । रसस्यास्य प्रसादेन सुबुद्धिर्जायते नरः ॥” इति रत्नावली ॥ नृपद्रुमः, पुं, (नृपप्रियो द्रुमो वृक्षः ।) आरग्बधः । राजादनीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपप्रियः, पुं, (नृपाणां प्रियः ।) वेष्टवंशः । इति शब्दचन्द्रिका । वेड वाँश इति भाषा ॥ राज- पलाण्डुः । रामशरः । शालिधान्यम् । आम्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपप्रियफला, स्त्री, (नृपप्रियं फलं यस्याः ।) वार्त्ताकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपप्रिया, स्त्री, (नृपाणां प्रिया ।) केतकी । राज- खर्ज्जूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपबदरः, पुं, (नृपप्रियो बदरः ।) राजबदर- वृक्षः । तत्फले क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपमन्दिरं, क्ली, (नृपस्य मन्दिरम् ।) राजसद- नम् । तत्पर्य्यायः । सौधम् २ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ५२ ॥ नृपमाङ्गल्यकं, क्ली, (नृपस्य माङ्गल्यं मङ्गलं यस्मा- दिति । कप् ।) आहुल्यवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ नृपलक्ष्म, [न्] क्ली, (नृपस्य लक्ष्म चिह्नम् ।) राजच्छत्रम् । इत्यमरः । २ । ८ । ३२ ॥ राज- चिह्नञ्च ॥ नृपलिङ्गधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । नृप- लिङ्गस्य धरः ।) राजवेशधारी । यथा, -- “निजग्राहौजसा वीरः कलिं दिग्विजये क्वचित् नृपलिङ्गधरं शूद्रं घ्नन्तं गोमिथुनं पदा ॥” इति श्रीभागवते । १ । १५ ॥ नृपवल्लभः, पुं, (नृपाणां वल्लभः प्रियः ।) राजाम्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजप्रिये, त्रि ॥ नृपवल्लभा, स्त्री, (नृपस्य वल्लभा ।) केविक- पुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजमहिषी च ॥ नृपसभं, क्ली, (नृपाणां सभा । “सभा राजा- मनुष्यपूर्ब्बा ।” २ । ४ । २३ । इति क्लीवत्वम् ।) नृपाणां शाला संहतिर्व्वा । इत्यमरभरतौ ॥ नृपात्मजा, स्त्री, (नृपस्य आत्मजेव । सुदृश्यत्वात् तथात्वम् ।) कटुतुम्बी । इति रत्नमाला ॥ (नृपस्य आत्मजा कन्या ।) राजकन्या । यथा, “स्वयम्बरं भीमनृपात्मजाया दिशः पतिर्न प्रविवेश शेषः ॥” इति नैषधे १० सर्गः ॥

पृष्ठ २/९२०

नृपाध्वरः, पुं, (नृपाणामध्वरो यज्ञः ।) राज- सूययज्ञः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नृपान्नं, क्ली, (नृपप्रियं अन्नम् ।) राजान्ननाम- धान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ राज्ञ ओदनञ्च ॥ नृपाभीरं, क्ली, (अभीरयति सूचयति भोजन- कालमिति । अभि + ईर् + कः । नृपस्य अभीरं भोजनकालसूचकवाद्यविशेषः ।) भक्ततूर्य्यम् । राजभोजनकालीनवाद्यविशेषः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ नृपामयः, पुं, (आमयानां नृपः । राजदन्तादि- वत् पूर्ब्बनिपातः ।) राजयक्ष्मा । क्षयरोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नृपस्य आमयो व्याधिः ।) राज्ञो रोगश्च ॥ नृपावर्त्तं, क्ली, (नृप इव आवर्त्तते इति । आ + वृत् + अच् ।) राजावर्त्तरत्नम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ नृपासनं, क्ली, (नृपस्य आसनम् ।) राजासनम् । तत्पर्य्यायः । भद्रासनम् २ सिंहासनम् ३ । इत्यमरः । २ । ८ । ३१ ॥ (यथा, भागवते । ३ । १ । २८ । “यमभ्यषिञ्चच्छतपत्रनेत्रो नृपासनाशां परिहृत्य दूरात् ॥”) नृपाह्वयः, पुं, (नृपं आह्वयते गन्धेनेति । आ + ह्वे + अच् ।) राजपलाण्डुः । इति राज- निर्घण्टः ॥ नृपनामा च ॥ नृपोचितः, पुं, (नृपाणामुचितो योम्यः ।) राज- माषः । इति राजनिर्घण्टः । राजयोग्ये, त्रि ॥ नृयज्ञः, पुं, (ना मनुष्यस्तदर्थो यो यज्ञः ।) अतिथिसेवा । यथा, मनुः । ७ । ७० । “अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥” नृवराहः, पुं, (ना चासौ वराहश्चेति ।) वराह- रूपधृग्भगवदवतारः । यथा, -- “नृवराहस्य वसतिर्महर्ल्लोके प्रतिष्ठिता । नृसिंहस्य तथा प्रोक्ता जनलोके महात्मनः ॥” स एव बलेर्द्बारी । यथा, -- “शौकरं रूपमास्थाय द्बार्य्यस्य च दुरात्मनः । भविष्यामि न सन्देहो व्रज शक्र ! त्यरान्वितः ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे २८ अध्यायः ॥ अपि च । “दैत्यस्ततोऽसौ नृवराहमाहवे निपातयामास रुषा ज्वलन्तीम् । शक्तिं यथा विद्युतमाशु कुञ्जे प्रवर्षमाणोऽपि गिरिं सुमेघः ॥ स हन्यमानो गदयाप्रमेयः प्रोवाच दैत्यं नृवराहमूर्त्तिः । प्रजापतेः सेतुमिमं निहत्य व्रजेच्च कः स्वस्ति यथासुरेन्द्र ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ नृशसः, त्रि, (नॄन् नरान् शंसति हिनस्तीति । नृ + शन्स हिंसायाम् + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) क्रूरः । परद्रोही । इत्यमरः । ३ ।

१ । ४७ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । १४२ । “ये नृशंसा दुरात्मानः प्राणिनां प्राणनाशकाः । उद्वेजनीया भूतानां व्याला इव भवन्ति ते ॥”) नृसिंहः, पुं, (ना चासौ सिंहश्चेति । नरसिंह- मूर्त्तिधरत्वादेवास्य तथात्वम् ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विष्णोर्दशावताराणां मध्ये चतुर्थः पूर्णावतारः । तस्य रूपं यथा, -- “सिंहस्य कृत्वा वदनं मुरारिः सदा करालञ्च सुरक्तनेत्रम् । अर्द्धं वपुर्व्वै मनुजस्य कृत्वा ययौ सभां दैत्यपतेः पुरस्तात् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ महाविष्णुः । तन्मन्त्रादि यथा, -- अथ नृसिंहमन्त्राः । निबन्धे । “उग्रं वीरं वदेत् पूर्ब्बं महाविष्णुमनन्तरम् । ज्वलन्तं पदमाभाष्य सर्व्वतोमुखमीरयेत् ॥ नृसिंहं भीषणं भद्रं मृत्युमृत्युं वदेत्ततः । नमाम्यहमिति प्रोक्तो मन्त्रराजसुरद्रुमः ॥ अयं मन्त्रो मायापुटितोऽपि भवति तदा सर्व्व- फलप्रदः । तथा च निबन्धे । “हृल्लेखापुटितश्चेत् स्यात् सर्व्वकामफलप्रदः ।” अस्य पूजा प्रातःकृत्यादिवैष्णवोक्तपीठमन्वन्तं विधाय ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । शिरसि ब्रह्मणे ऋषये नमः । मुखेऽनुष्टुप्छन्दसे नमः । हृदि नृसिंहाय देवतायै नमः ॥ ततः कराङ्गन्यासौ । “चतुर्भिर्हृदयं वर्णैः शिरस्तावद्भिरक्षरैः । शिखाष्टाभिःसमुद्दिष्टा षड्भिः कवचमीरितम् ॥ तावद्भिर्नयनं प्रोक्तं अस्त्रं स्यात् करणाक्षरैः ॥” ततो मन्त्रन्यासः । “शिरोललाटनेत्रेषु मुखबाह्वङ्घ्रिसन्धिषु । साग्रेषु कुक्षौ हृदये गले पार्श्वद्वये पुनः ॥ अपराङ्गे च ककुदि न्यसेद्बर्णान् यथाक्रमम् ॥” ध्यानन्तु । “माणिक्त्याद्रिसमप्रभं निजरुचा संत्रस्तरक्षोगणं जानुन्यस्तकराम्बुजं त्रिनयनं रत्नोल्लसद्भूषणम् । बाहुभ्यां धृतशङ्खचक्रमनिशं दंष्ट्वोग्रवक्त्रोल्लसज्- ज्वालाजिह्वमुदारकेशरचयं वन्दे नृसिंहं विभुम् ॥ एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कृत्वा वैष्णवोक्तपीठपूजां कृत्वा पुनर्ध्यात्वावाहनादि- पञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधायावरणपूजा- मारभेत । केशरेष्वग्न्यादिकोणेषु मध्ये दिक्षु च अङ्गानि पूजयेत् । यथा उग्रं वीरं हृदयाय नमः । महाविष्णुं शिरसे स्वाहा । ज्वलन्तं सर्व्वतोमुखं शिखायै वषट् । नृसिंहं भीषणं कवचाय हूं । भद्रं मृत्युमृत्युं नेत्रत्रयाय वौषट् । नमाम्यहं अस्त्राय फट् । ततः पूर्ब्बादि- दलेषु गरुडं शङ्करं शेषं ब्रह्माणञ्च प्रपूजयेत् । विदिग्दलेषु श्रियं ह्रियं धृतिं पुष्टिञ्च प्रण- वादिनमोऽन्तेन पूजयेत् । तद्बहिः इन्द्रादीन् वज्रादींश्च संपूज्य धूपादिविसर्ज्जनान्तं कर्म्म समापयेत् । अस्य पुरश्चरणं द्बात्रिंशल्लक्ष- जपः । तथा च ।

“वर्णलक्षं जपेन्मन्त्रं तत्सहस्रं घृतप्लुतैः । पायसान्नैः प्रजुहुयाद्विधिवत् पूजितेऽनले ॥” मन्त्रान्तरं यथा, -- “पाशः शक्तिर्नरहरिरङ्कुशो वर्म्मफट् मनुः । षडक्षरो नरहरेः कथितः सर्व्वकामदः ॥” अस्य पूजा प्रातःकृत्यादिवैष्णवोक्तपीठन्यासान्त पीठमन्वन्तं विधाय ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । शिरसि ब्रह्मणे ऋषये नमः । मुखे पङ्क्ति- च्छन्दसे नमः । हृदि नृसिंहाय देवतायै नमः । ततः कराङ्गन्यासौ । आं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । ह्रीं तर्ज्जनीभ्यां स्वाहा । क्ष्रौं मध्यमाभ्यां वषट् । क्रो अनामिकाभ्यां हूम् । हूं कनिष्ठाभ्यां वौषट् । फट् करतलपृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृद- यादिषु । ततो ध्यानम् । “कोपादालोलजिह्वं विवृतनिजमुखं सोमसूर्य्या- ग्निनेत्त्रं पादादानाभिरक्तप्रभमुपरिसितं भिन्नदैत्येन्द्र- गात्रम् । शङ्खं चक्रासिपाशाङ्कुशकुलिशगदादारणान्यु- द्बहन्तं भीमं तीक्ष्णोग्रदंष्ट्रं मणिमयविविधाकल्पमीडे नृसिंहम् ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कृत्वा वैष्णवोक्तपीठपूजां कृत्वा पुनर्ध्यात्वावाहनादि- पञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधायावरणपूजा- मारभेत । केशरेष्वग्न्यादिकोणेषु मध्ये दिक्षु च आं हृदयाय नमः । इत्यादिना षडङ्गानि पूज- येत् । ततः पत्रेषु पूर्ब्बादिषु शङ्खं चक्रं पाशं अङ्गुशं वज्रं गदां खड्गं खेटकञ्च प्रणवादि- नमोऽन्तेन पूजयेत् । तथा च निबन्धे । “अङ्गावृतैर्ब्बहिश्चक्रं शङ्खं पाशाङ्कुशौ पुनः । वज्रं कौमोदकीं खड्गखेटौ पत्रेषु पूजयेत् ॥” तत इन्द्रादीन् वज्रादींश्च सम्पूज्य धूपादिविस- र्ज्जनान्तं कर्म्म समापयेत् ॥ अस्य पुरश्चरणं षड्लक्षजपः । तथा च । “ऋतुलक्षं जपेन्मन्त्रं घृतेन जहयात्ततः । तत्सहस्रं समिद्धेऽग्नौ तोषयेद्वगना गुरुम् ॥” मन्त्रान्तरं यथा, -- “क्षकारो वह्निमारूढो मनुबिन्दुसमन्वितः । एकाक्षरो मनुः प्रोक्तः सर्व्वकामफलप्रदः ॥” अस्य पूजा प्रातःकृत्यादिवैष्णवोक्तध्यानार्च्चना- दिकं सर्व्वं मन्त्रराजवत् । विशेषस्तु ऋषिस्त्वत्रि- र्गायत्त्री छन्दो नृसिंहो देवता क्षकारो बीजं औकारः शक्तिः षड्दीर्घभाजा बीजेनाङ्ग- कल्पना । अस्य पुरश्चरणमष्टलक्षजपः । तथा च । अष्टलक्षं जपेन्मन्त्रमित्यादि ॥ * ॥ मन्त्रान्तरं यथा । कल्पे । “जयद्वयं समुच्चार्य्य श्रीपूर्ब्बो नृसिंहेत्यपि । अष्टाक्षरो मनुः प्रोक्तो भजतां कामदो मणिः ॥ अस्य ब्रह्मा ऋषिर्गायत्त्री छन्दो नृसिंहो देवता षड्दीर्घयुक्तवीजेनाङ्गकल्पना । ध्यानार्च्चनं मन्त्रराजवत् । अस्य पुरश्चरणमष्टलक्षजपः ।

पृष्ठ २/९२१

वसुलक्षं जपेन्मन्त्रमित्यादिवचनात् ।” इति तन्त्र- सारः ॥ * ॥ षोडशरतिबन्धान्तर्गतनवमबन्धः । तस्य लक्षणं यथा, रतिमञ्जर्य्याम् । “पादौ संपीड्य योनौ च हठाल्लिङ्गप्रवेशनम् । हस्तयोर्वेष्टयेद्गात्रं बन्धो नृसिंहसंज्ञकः ॥” (स्वनामख्यातनृपविशेषः । यथा, सह्याद्रिखण्डे । ३१ । ४० । “नागात् नृसिंहभूपालस्तत्सुतो गाढभाषणः ॥” ना सिंह इव इत्युपमितसमासः ।) नरश्रेष्ठः ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ५३ । २४ । “इष्ट्वा महार्हैः क्रतुभिर्नृसिंहाः सन्त्यज्य देहान् सुगतिं प्रपन्नाः ॥”) नृसिंहचतुर्द्दशी, स्त्री, (नृसिंहप्रिया नृसिंहव्रतोप- लक्षिता वा चतुर्द्दशी ।) वैशाखशुक्लचतु- र्द्दशी । तत्र व्रतविधिर्यथा, -- “वैशाखस्य चतुर्द्दश्यां शुक्लायां श्रीनृकेशरी । जातस्तदस्यां तत्पूजोत्सवं कुर्व्वीत सव्रतम् ॥” अथ श्रीनृसिंहचतुर्द्दशीव्रतनित्यता । बृहन्नार- सिंहपुराणे श्रीभगवन्नृसिंहप्रह्लादसंवादे व्रत- विधिकथने । “वर्षे वर्षे तु कर्त्तव्यं मम सन्तुष्टिकारणम् । महागुह्यमिदं श्रेष्ठं मानवैर्भवभीरुभिः ॥” किञ्च “विज्ञाय मद्दिनं यस्तु लङ्घयेत् स तु पापभाक् । एवं ज्ञात्वा प्रकर्त्तव्यं मद्दिने व्रतमुत्तमम् । अन्यथा नरकं याति यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥” * ॥ तत्राधिकारिनिर्णयः । तत्रैव । “सर्व्वेषामेव लोकानामधिकारोऽस्ति मद्व्रते । मद्भक्तैस्तु विशेषेण प्रणेयं मत्परायणैः ॥” * ॥ अथ तन्माहात्म्यम् । तत्रैव । श्रीप्रह्लाद उवाच । “नमस्ते भगवन् विष्णो नृसिंहवपुषे नमः । त्वद्भक्तोऽहं मुरेशैकं त्वां पृच्छामि च तत्त्वतः ॥ स्वामिंस्त्वयि ममोत्पन्ना भक्तिर्ब्बहुविधा कथम् । कथं ते सुप्रियो जातः कारणं वद मे प्रभो ! ॥ श्रीनृसिंह उवाच । कथयामि महाप्राज्ञ शृणुष्वैकाग्रमानसः । भर्क्तेर्यत् कारणं वत्स ! प्रियत्वस्य च तत् पुनः ॥ पुराकल्पे ह्यभूर्व्विप्रः किञ्चित्त्वं नाप्यधीतवान् । नाम्ना च वसुदेवो हि वेश्यायां तत्परो ह्यभूः ॥ तस्मिन् जन्मनि नैव त्वं चकर्थ सुकृतं कियत् । मुक्त्वा तु मद्व्रतं चैकं वेश्यासङ्गतिलालसः ॥ मद्व्रतस्य प्रभावेण भक्तिर्ज्जाता तवेदृशी । श्रीप्रह्लाद उवाच । श्रीनृसिंहाच्युत स्वामिन् कस्य पुत्त्रेण किं कृतम् । वेश्यायां वर्त्तमानेन कथं तद्धि कृतं मया ॥ आख्यानं विस्तरेणेदं वक्तुमर्हसि साम्प्रतम् । श्रीनृसिंह उवाच । पुरावन्तीपुरे ह्यासीद्ब्राह्मणो वेदपारगः । तन्नाम वसुशर्म्मेति सर्व्वलोकेषु विश्रुतम् ॥ नित्यं होमक्रियामेष करोति द्बिजसत्तमः । ब्रह्मक्रियासु सततं सर्व्वासु किल तत्परः ॥

अग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्टाः सर्व्वे सुरोत्तमाः । तेनापि विद्यमानेन न कृतं दुष्कृतं कियत् ॥ तस्य भार्य्या सुशीलाभूद्विख्याता भुवनत्रये । पतिव्रता सदाचारा पतिभक्तिपरायणा ॥ जज्ञिरे च सुताः पञ्च तस्यां द्बिजवरात्ततः । सदाचाराः सुविद्बांसः पितृभक्तिपरायणाः ॥ तेषां मध्ये कनिष्ठस्त्वं वेश्यायां तत्परः सदा । तां सन्निवेशमानेन सुरापानं कृतं त्वया ॥ सदा पापरतस्त्वं हि नाकृथाध्ययनं भृशम् । विलासिनीगृहे नित्यं वसतिर्ह्यभवत्तव ॥ एकदा तद्गृहे ह्यासीत्तया सह महान् कलिः । ततः कलहभावेन भोजनं न कृतं त्वया ॥ अज्ञानान्मद्व्रतं चक्रे व्रतानामुत्तमं व्रतम् । तया सह विवादेन रात्रौ जागरणं कृतम् ॥ वेश्याया अपि तत् सर्व्वं प्रजातं तु त्वया समम् । रात्रौ जागरणे तस्याः सञ्जातं कायशोधनम् ॥ युवयोर्म्मद्व्रतं जातमज्ञानाद्बहुपुण्यदम् । येन चीर्णव्रतेनाद्य मोदन्ते दिवि देवताः ॥ सृष्ट्यर्थन्तु ततो ब्रह्मा चक्रे मद्व्रतमुत्तमम् । मद्व्रतस्य प्रभावेण निर्म्मितं सचराचरम् ॥ ईश्वरेणापि तच्चीर्णं वधार्थं त्रिपुरस्य च । महिम्नैव व्रतस्यास्य त्रिपुरं संनिपातितम् ॥ अन्यैश्च बहुभिर्देवैरृषिभिश्च पुरातनैः । राजभिश्च महाप्राज्ञैर्व्विहितं व्रतमुत्तमम् ॥ एतद्व्रतप्रभावेण सर्व्वे सिद्धिमुपागताः ॥ वेश्यापि मत्प्रिया जाता त्रैलोक्ये सुखचारिणी । ईदृशं मद्व्रतं वत्स ! त्रैलोक्ये चैव विश्रुतम् ॥ धूर्त्तायाश्च विलासिन्या व्रतमेतदुपस्थितम् । प्रह्लाद ! तेन ते भक्तिर्म्मयि जाता ह्यनुत्तमा । सा वेश्या त्वप्सरा जाता दिवि भोगाननेकशः । भुक्त्वा कामं विलीना तु त्वं प्रह्लाद विविष्ट माम् ॥ कार्य्यार्थमवतारस्ते मच्छरीरात् पृथक् त्वसौ । विधाय सर्व्वकार्य्याणि शीघ्रं मयि गमिष्यसि ॥ य इदं व्रतमग्र्यन्तु प्रविधास्यन्ति मानवाः । न तेषां पुनरावृत्तिः कल्पकोटिशतैरपि ॥ अपुत्त्रो लभते पुत्त्रान्मद्भक्तांश्च सुवर्च्चसः । दरिद्रो लभते लक्ष्मीं धनदस्य च यादृशी ॥ तेजस्कामो लभेत्तेजो राज्येप्सू राज्यमुत्तमम् । आयुस्कामो लभेत्त्वायुर्यादृशन्तु शिवस्य च ॥ स्त्रीणां व्रतमिदं साधु पुत्त्रदं भाग्यदं तथा । अवैधव्यकरं तासां पुत्त्रशोकविनाशनम् ॥ धनधान्यफलञ्चैव पतिप्रियकरं सुखम् । सार्व्वभौमसुखं तासां दिव्यसौख्यं भवेत्ततः ॥ स्त्रियो वा पुरुषा वापि कुर्व्वन्ति व्रतमुत्तमम् । तेभ्यो ददाम्यहं सौख्यं भुक्तिमुक्तिफलं तथा ॥ बहुनोक्तेन किं वत्स ! व्रतस्यास्य फलस्य हि । यद्व्रतस्य फलं वक्तुं नाहं शक्तो न शङ्करः । ब्रह्मा चतुर्भिर्व्वक्तैश्च नालं स्याज्जीवितावधि ॥” किञ्च तत्रैव व्रतविधिकथने । “यथा यथा प्रवृत्तिः स्यात् पातकस्य कलौ युगे । तथा तथा विधास्यन्ति मद्व्रतं विरलं जनाः ॥ मद्व्रतस्य विधाने च मतिर्व स्यात् दुरात्मनाम् ।

सदा पापरतानान्तु पुरुषाणां विकर्म्मणि ॥ विचार्य्यैवं प्रकर्त्तव्यं माधवे मासि मद्व्रतम् । प्राप्ते भूतदिने वत्स ! सर्व्वकल्मषनाशनम् ॥ येनैव क्रियमाणेन सहस्रद्वादशीफलम् । जायते न मृषा वच्मि मानुषाणां महात्मनाम् ॥” तदन्ते च । “य इद्दं शृणुयाद्भक्त्या व्रतं पापप्रणाशनम् । तस्य श्रवणमात्रेण ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ पवित्रं परमं गुह्यं कीर्त्तयेत् यस्तु मानवः । सर्व्वान् कामानवाप्नोति व्रतस्यास्य फलं लभेत् ॥ अथ तद्व्रतदिननिर्णयः । आगमे । “वैशाखे शुक्लपक्षे च चतुर्दश्यां महातिथौ । सायं प्रह्लादधिक्कारमसहिष्णुः परो हरिः ॥ सद्यः कटकटाशब्दविस्मापितसभाजनः । लीलया स्तम्भगर्भान्तादुद्भूतः शब्दभीषणः ॥ नृहरेरवतारात्तां यत्नतः समुपोषयेत् । महापुण्यतमायाञ्च सायं विष्णुं प्रपूजयेत् ॥” बृहन्नारसिंहे । “वैशाखशुक्लपक्षस्य चतुर्द्दश्यां समाचरेत् । मज्जन्मसम्भवं पुण्यं व्रतं पापप्रणाशनम् ॥” किञ्च । “स्वातीनक्षत्रयोगे तु शनिवारे हि मद्व्रतम् । सिद्धयोगस्य योगे च लभ्यते दैवयोगतः ॥ सर्व्वैरेतैस्तु संयुक्तैर्हत्याकोटिविनाशनम् । केवलञ्च प्रकर्त्तव्यं मद्दिनं फलकाङ्क्षिभिः । वैष्णवैर्न तु कर्त्तव्या स्मरविद्धा चतुर्द्दशी ॥” अथ तद्व्रतविधिः । तत्रैव । “प्रातरुत्थाय कुर्व्वीत नियमं मनसा स्मरन् । मामेव मद्दिने वत्स ! दन्तधावनपूर्ब्बकम् ॥” नियममन्त्रम् । “श्रीनृसिंह महोग्रस्त्वं दयां कुरु ममोपरि । अद्याहं ते विधास्यामि व्रतं निर्व्विघ्नतां नयेति ॥ व्रतस्थेन न वक्तव्यं मद्दिने पापिभिः सह । मिथ्यालापो न कर्त्तव्यः समग्रफलकाङ्क्षिभिः ॥ स्त्रियं दूतं विहायोच्चैर्व्रतस्थेन महात्मना । स्मर्त्तव्यं मम रूपञ्च मद्दिने सकले शुभे ॥ ततो मध्याह्नवेलायां नद्यादौ विमले जले । गृहे वा देवखाते वा तडागे वातिशोभने ॥ वैदिकेन च मन्त्रेण स्नानं कुर्य्याद्विचक्षणः । मृत्तिकागोमयेनैव तथा धात्रीफलेन वा ॥ तिलैर्व्वा सर्व्वपापघ्नैः स्नानं कृत्वा महात्मभिः । परिधाय शुचिर्व्वस्त्रे नित्यकर्म्म समाचरेत् ॥ ततो गृहं समागत्य स्मरन् मां भक्तियोगतः । गोमयेन विलिप्याथ कुर्य्यादष्टदलाम्बुजम् ॥ कलसं तत्र संस्थाप्य ताम्ररत्नसमन्वितम् । तस्योपरि न्यसेत् पात्रं तण्डुलैः परिपूरितम् ॥ हैमी मूर्त्तिस्तु तत्रैव स्थाप्या लक्ष्मीस्तथैव च । पलेन च तदर्द्धेन तदर्द्धार्द्धेन वा पुनः ॥ यथाशक्ति तथा कार्य्ये वित्तशाठ्यविवर्ज्जितैः । पञ्चामृतेन ते स्नाप्य पूजनन्तु समाचरेत् ॥ ततो ब्राह्मणमाहूय तमाचार्य्यमलोलुपम् । कुर्य्याच्छास्त्रसमायुक्तं शान्तं दान्तं जितेन्द्रियम् ॥

पृष्ठ २/९२२

तेनैव कारयेत् पूजां दृष्ट्वा शास्त्रानुसारतः । आचार्य्यवचनाद्धीमान् पूजां कुर्य्याच्चरन् व्रतम् ॥” तत्राग्रे प्रह्लादः पूजनीयः । तथा चागमे । “प्रह्लादक्लेशनाशाय या हि पुण्या चतुर्द्दशी । पूजयेत्तत्र यत्नेन हरेः प्रह्लादमग्रतः ॥” बृहन्नारसिंहे । “मण्डपं कारयेत्तत्र पुष्पस्तवकशोभितम् । ऋतुकालोद्भवैः पुष्पैः पूज्योऽहञ्च यथाविधि ॥ उपचारैः षोडशभिर्म्मन्मन्त्रैर्नामभिस्तथा । ततः पौराणिकैर्म्मन्त्रैः पूजनीयो विशेषतः ॥” तत्र चन्दनमन्त्रः । “चन्दनं शीतलं दिव्यं चन्द्रकुङ्कुममिश्रितम् । ददामि ते प्रतुष्ट्यर्थं नृसिंह परमेश्वरेति ॥” पुष्पमन्त्रः । “कालोद्भवानि पुष्पाणि तुलस्यादीनि वै प्रभो ! । पूजयामि नृसिंहेश ! लक्ष्म्या सह नमोऽस्तु ते ॥” धूपमन्त्रः । “कालागुरुमयं धूपं सर्व्वदेवसुवल्लभम् । करोमि ते महाविष्णो ! सर्व्वकामसमृद्धये ॥” द्वीपमन्त्रः । “दीपः पापहरः प्रोक्तस्तमसां राशिनाशनः । दीपेन लभते तेजस्तस्माद्दीपं ददामि ते ॥” नैवेद्यमन्त्रः । “नैवेद्यं सौख्यदं चास्तु भक्ष्यभोज्यसमन्वितम् । ददामि ते रमाकान्त सर्व्वपापक्षयं कुरु ॥” अर्घमन्त्रः । “नृसिंहाच्युत देवेश लक्ष्मीकान्त जगत्पते । अनेनार्घ्यप्रदानेन सफलाः स्युर्म्मनोरथाः ॥” पूजामन्त्रः । “पीताम्बर महाविष्णो प्रह्लादभयनाशकृत् । यथा भूतार्च्चने नाथ यथोक्तफलदो भवेति ॥ रात्रौ जागरणं कुर्य्यात् गीतवादित्रनर्त्तनैः । पुराणपठनं नृत्यं श्रोतव्यं मत्कथानकम् ॥ ततः प्रभातसमये स्नानं कृत्वा ह्यतन्द्रितः । पूर्ब्बोक्तेन विधानेन पूजयेन्मां प्रयत्नतः ॥” किञ्च । “मद्वंशे ये नरा जाता ये जनिष्यन्ति मत्पुरः । तांस्त्वमुद्धर देवेश ! दुःसहात् भवसागरात् ॥ पातकार्णवमग्नस्य व्याधिदुःखाम्बुराशिभिः । तीव्रैस्तु परिभूतस्य महादुःखगतस्य मे ॥ करावलम्बनं देहि शेषशायिन् जगत्पते । श्रीनृसिंह रमाकान्त भक्तानां भयनाशन ॥ क्षीराम्बुधिनिवास त्वं प्रीयमाणो जनार्द्दन । व्रतेनानेन मे देव भुक्तिमुक्तिप्रदो भव ॥ एवं प्रार्थ्य ततो देवं विसर्ज्ज्य च यथाविधि । उपहारादिकं सर्व्वमाचार्य्याय निवेदयेत् ॥ दक्षिणाभिः सुसन्तोष्य ब्राह्मणांश्च विसर्ज्जयेत् । मम ध्यानसमासक्तो भुञ्जीत सह बन्धुभिरिति ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १४ विलासः ॥ नृसेनं, क्ली स्त्री, (नणां सेना । “विभाषा सेनेति ।” २ । ४ । २५ । इति पाक्षिकं क्लीवत्वम् ।) नॄणां सेना । इत्यमरः । ३ । ५ । ४० ॥

नृसोमः, पुं, (ना सोमश्चन्द्र इव । इत्युपमिति- समासः ।) नरश्रेष्ठः । यथा, रघौ । ५ । ५९ । “तथेत्युपस्पृश्य पयः पवित्रं सोमोद्भवायाः सरितो नृसोमः । उदङ्मुखः सोऽस्त्रविदस्त्रमस्त्रं जग्राह तस्मान्निगृहीतशापात् ॥” नृहरिः, पुं, (ना चासौ हरिश्चेति ।) नृसिंहाव- तारः । यथाह वोपदेवः । “शेते स चित्तशयने मम मीनकूर्म्म- कोलोऽभवन्नृहरिवामनयामदग्न्यः । योऽभूद्बभूव भरताग्रजकृष्णबुद्धः कल्की सताञ्च भविता प्रहरिष्यतेऽरीन् ॥” (यथा च भागवते । ७ । ८ । २७ । “तं मन्यमानो निजवीर्य्यशङ्कितं यद्धस्तमुक्तो नृहरिं महासुरः ॥”) नॄ, गि नीतौ । कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां-प्वां-परं- सकं-सेट् ।) गि, नृणाति नीर्णः नीर्णिः । नीतिः प्रापणा । इति दुर्गादासः ॥ नॄ, म नीतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वां-णिचि घटां-सकं-सेट् ।) म, नरयति । नीतिः प्रापणा । इति दुर्गादासः ॥ नेजकः, पुं, (निज शुद्धौ + ण्वुल् ।) निर्नेजकः । रजकः । (यथा, मनौ । ८ । ३९६ । “शाल्मले फलके श्लक्ष्णे नेनिज्यान्नेजकःशनैः । न च वासांसि वासोभिर्निर्हरेन्न च वासयेत् ॥” (शोधके, त्रि ॥) नेता, [ऋ] पुं, (नयतीति । नी + तृच् ।) प्रभुः । इत्यमरः । ३ । १ । ११ ॥ (यथा, रघौ । ४ । ७५ । “आसन्नोषधयो नेतुर्नक्तमस्नेहदीपिकाः ॥”) निम्बवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रापके, त्रि । (यथा, महाभारते । ३ । ६६ । ६ । “तिष्ठ त्वं स्थावर इव यावदेव नलः क्वचित् । इतो नेता हि तत्र त्वं शापान्मोक्ष्यसि यत्- कृतात् ॥”) नेत्रं, क्ली, (नीयते नयति वानेनेति । “दाम्नी- शसेति ।” ३ । २ । १८२ । इति करणे ष्ट्रन् ।) चक्षुः । (यथा, मनुः । ४ । ४४ । “नाञ्जयन्तीं स्वके नेत्रे नचाभ्यक्तामनावृताम् । न पश्येत् प्रसवन्तीञ्च तेजस्कामो द्विजोत्तमः ॥”) जटा । अंशुकम् । इत्यमरः । २ । ६ । ९३, ३ । ३ । १७९ ॥ मन्थगुणः । (यथा, महाभारते । १ । १८ । १३ । “मन्थानं मन्दरं कृत्वा तथा नेत्रञ्च वासुकिम् । देवा मथितुमारब्धाः समुद्रं निधिमम्भ- साम् ॥”) वृक्षमूलम् । रथः । नेतरि, त्रि । इति मेदिनी । रे, ५४ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६० । ४ । “नावं समुद्र इव बालनेत्रा- मारुह्य घोरे व्यसने निमज्जेत् ॥”) नाडी । इति विश्वः ॥ वस्तिशलाका । इति राजनिर्घण्टः ॥

नेत्रच्छदः, पुं, (नेत्रे छाद्येतेऽनेनेति । छद + णिच् + कः । ततो ह्रस्वः ।) नेत्रपिधायकचर्म्म- पुटः । चक्षुर पाता इति भाषा । इति वर्त्म- शब्दस्य नानार्थे अमरः । ३ । ३ । १२१ ॥ नेत्रपर्य्यन्तः, पुं, (नेत्रयोः पर्य्यन्तः अन्तः ।) अपाङ्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नयनावधिके, त्रि ॥ नेत्रपिण्डः, पुं, (नेत्रे नेत्रं वा पिण्ड इवास्य इति ।) विडालः । इति हारावली । ८३ ॥ चक्षुर्गोल- कश्च ॥ नेत्रपुष्करा, स्त्री, (नेत्रयोः पुष्करं जलं यस्याः यत् सेवनादित्यर्थः ।) रुद्रजटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेत्रमीना, स्त्री, (नेत्रयोर्म्मिला मेलनं मुद्रणं यस्याः । ततः पृषोदरादित्वात् लस्य नत्वम् । क्वचित् नेत्रमिला इति वा पाठः ।) यवतिक्ता- लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेत्रयोनिः, पुं (नेत्राणि योनिभिर्ज्जातानि अस्य । सहस्रयोनय एव सहस्रनेत्राणि जातानि अत- स्तन्नाम्ना विश्रुतः । नेत्राणि योनय इवास्येति वा ।) इन्द्रः । इति शब्दमाला ॥ (नेत्रं अत्रि- लोचनं योनिरुत्पतिकारणं यस्य ।) अत्रि- नेत्रोद्भवत्वात् चन्द्रः ॥ नेत्ररञ्जनं, क्ली, (रज्यतेऽनेनेति । रन्ज + करणे ल्युट् । नेत्रस्य रञ्जनम् ।) कज्जलम् । यथा, -- “एष नौ कथितो धूपः शृणुतां नेत्ररञ्जनम् । येन तुष्यति कामाख्या त्रिपुरा वैष्णवी तथा ॥ सौवीरं जाम्बलं तुत्थं मयूरश्रीकरं तथा । दर्व्विका मेघनीलश्च अञ्जनानि भवन्ति षट् ॥ स्रवद्रूपन्तु सौवीरं जाम्बलं प्रस्तरन्तथा । मयूरश्रीकरं रत्नं मेवनीलन्तु तैजसम् ॥ घृष्ट्वा निगाह्य चैतानि शिलायां तैजसेऽथवा । प्रदद्यात् सर्व्वदेवेभ्यो देवीभ्यश्चापि पुत्त्रक ॥ घृततैलादियोगेन ताम्रादौ दीपवह्निना । यदञ्जनं जायते तु दर्व्विका परिकीर्त्तिता ॥ सर्व्वाभावे तु तद्दद्याद्देवीभ्यो दर्व्विकाञ्जनम् । महामाया जगद्धात्री कामाख्या त्रिपुरा तथा ॥ आप्नुवन्ति महातोषं षड्भिरेभिः सदाञ्जनैः । विधवा नाञ्जनं कुर्य्यान्महामायार्थमुत्तमम् ॥ नादत्ते त्वञ्जनं देवी वैष्णवी विधवाकृतम् । न मृत्पात्रे योजयेत्तु साधको नेत्ररञ्जनम् ॥ न पूजाफलमाप्नोति मृत्पात्रविहिताञ्जनैः ॥ चतुर्व्वर्गप्रदो धूपः कामदं नेत्ररञ्जनम् । तस्माद्द्वयमिदं दद्याद्देवेभ्यो भक्तितो नरः ॥ इति नौ कथितो धूपस्तथोक्तं नेत्ररञ्जनम् ॥” इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ नेत्ररोगः, पुं, (नेत्रस्य चक्षुषो रोगः ।) चक्षू- रोगः । तस्य निदानं यथा, -- “उष्णाभितप्तस्य जलप्रवेशाद्- दूरेक्षणात् स्वप्नविपर्य्ययाच्च । स्वेदाद्द्रजोधूमनिषेवणाच्च छर्द्देर्व्विघाताद्बमनातियोगात् ॥ द्रवात्तथान्नान्निशि सेविताच्च विण्मूत्रवातक्रमनिग्रहाच्च ।

पृष्ठ २/९२३

प्रसक्तसंरोदनशोककोपा- च्छिरोऽभिघातादतिमद्यपानात् ॥ तथा ऋतूनाञ्च विपर्य्ययेण क्लेशाभिघातादतिमैथुनाच्च । वास्पग्रहात् सूक्ष्मनिरीक्षणाच्च नेत्रे विकारान् जनयन्ति दोषाः ॥ वातात् पित्तात् कफाद्रक्तादभिस्यन्दश्चतुर्विधः । प्रायेण जायते घोरः सर्व्वनेत्रामयाकरः ॥” तस्य सम्प्राप्तिर्यथा, -- “निस्तोदनस्तम्भनरोमहर्ष- संघर्षपारुष्यशिरोऽभितापाः । विशुष्कभावः शिशिराश्रुता च वाताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ दाहप्रपाकौ शिशिराभिनन्दा धूमायनं वास्पसमुच्छ्रयश्च । उष्णाश्रुता पीतकनेत्रता च पित्ताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ उष्णाभिनन्दा गुरुताक्षिशोथः कण्डूपदेहावतिशीतता च । स्रावो बहुः पिच्छिल एव चापि कफाभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ ताम्राश्रुता लोहितनेत्रता च बाह्यः समन्तादतिलोहितश्च । पित्तस्य लिङ्गानि च यानि तानि रक्ताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥” इति माधवकरः ॥ (अस्य निदानादिपूर्ब्बकं लक्षणं चिकित्सा च यथा, -- “उष्णातिक्षारकटुकैरभिघातेन वा पुनः । सूक्ष्मवस्त्वीक्षणेनापि दोषाः कुप्यन्ति नेत्रजाः ॥ सहजा ये परा ज्ञेया वक्ष्यामि शृणु लक्षणम् । रूक्षः कण्डूश्च तोदश्च शुष्कशीतास्रसन्ततिः । वातिकं तं विजानीयात् पैत्तिकं शृण्वतः परम् ॥ सरक्तदाहे नेत्रे च उष्णस्रावश्च पैत्तिके । शोफकण्डूः सन्निपाते शीतजाड्ये कफात्मके ॥ द्वन्द्वजो मिश्रलिङ्गैश्च सर्व्वैस्तैः सान्निपातिकः । एतद्धि लक्षणं ज्ञात्वा चोपचारं शृणुष्व मे ॥ शुण्ठी सुराह्वसुरसाः सह काञ्जिकेन चोष्णेन धावनमिदं सहपैत्तिके च । श्लेष्मोद्भवे त्रिफलकल्कमिदं समूत्र- मन्यैस्तथा कथितमत्रभिषग्वरैस्तत् ॥ शुण्ठी शठी च रजनी त्रिफला सनिम्बा पत्राणि सैन्धवयुतानि तुषाम्लकेन । शस्तं वदन्ति नयने च ससन्निपाते रक्तोद्भवे च सरुजे च तथा प्रशस्तम् ॥ फलत्रिकं दारु निशासु धूमो वचासु वर्षाभवसैन्धवेन । प्रलेपनं श्लेष्मभवे विकारे सवातिके वा हितमेव शस्तम् ॥ शुण्ठी सैन्धवतक्रेण ताम्रभाण्डे विघर्षितम् । अपामार्गस्य मूलं वा मूलं धूस्तूरकस्य वा ॥ अञ्जनञ्च हितं तेषां वातनेत्रामयापहम् ॥

दुग्धोत्पन्नं नवनीतं यष्टीनिम्बस्तिलाश्च संयोज्याः । त्रिफला गुडसंयुक्ता लेपनं कफनेत्रजरोगघ्नम् ॥ शुण्ठी सैन्धवतुल्यं मागधिका ताम्रभाजने घृष्टम् । दध्ना धृतेनाञ्जनकं निहन्ति सर्व्वांश्च नेत्रगदान् ॥ वातपित्तकफदोषसम्भवान् नेत्रयोर्बहुपीडनं क्षणात् । एक एव हरति प्रयोजितः शिशुपल्लवरसः समाक्षिकः ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने ४४ अध्यायः ॥) नेत्ररोगहा, [न्] पुं, (नेत्ररोगं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) वृश्चिकालीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चक्षूरोगनाशके, त्रि ॥ नेत्रामयः, पुं, (नेत्रस्य आमयो रोगः ।) चक्षू- रोगः । तस्य निदानं यथा, -- “वातात् पित्तात् कफाद्रक्तादभिष्यन्दश्चतुर्विधः । प्रायेण जायते घोरः सर्व्वनेत्रामयाकरः ॥” इति माधवकरः ॥ (अस्य लक्षणं यथा, -- “अल्पास्रुरागाऽनुपदेहता च प्रस्पन्दतोदातिरुजश्च वातात् । पित्तात्तु दाहार्त्ति रुजोऽतिरागाः पीतोऽतिदेहः सुभृशोष्णमस्रु ॥ शुक्लोपदेहो बहुपिच्छिलास्रु नेत्रं कफात् स्यात् गुरुता सकण्डूः । सर्व्वाणि रूपाणि तु सन्निपाता नेत्रामयाः षण्णवतिस्तु भेदात् ॥ तेषामभिव्यक्तिरभिप्रदिष्टा शालाक्यतन्त्रेषु चिकित्सितञ्च । पराधिकारे तु न विस्तरोक्तिः शस्तेति तेनात्र न नः प्रयासः ॥” इति चिकित्सितस्थाने षड्विंशतितमेऽध्याये चरकेनोक्तम् ॥) नेत्राम्बु, क्ली, (नेत्रस्य अम्बु जलम् ।) अश्रु । इत्यमरः । २ । ६ । ९३ ॥ नेत्रारिः, पुं, (नेत्रस्य अरिः शत्रुः ।) सेहुण्डवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेत्री, स्त्री, (नीयतेऽनयेति । नी + “दाम्नी- शसेति ।” ३ । २ । १८२ । इति करणे ष्ट्रन् । षित्वात् ङीष् ।) लक्ष्मीः । नाडी । इति शब्द- रत्नावली ॥ नदी । इति मेदिनी । रे, ५४ ॥ (नयतीति । नी + तृच् + ङीप् ।) प्रापण- कर्त्री ॥ (शिक्षयित्री । इति नीलकण्ठः ॥ यथा, महाभारते । ५ । १३६ । १३ । “यस्य मे भवती नेत्री भविष्यद्भूतिदर्शिनी ॥”) नेत्रोपमफलः, पुं, (नेत्रोपमं नयनतुल्यं फलं यस्य ।) वातादः । इति भावप्रकाशः ॥ वादाम इति भाषा ॥ नेत्रौषधं, क्ली, (नेत्रस्य औषधम् ।) पुष्पकासीसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चक्षूरोगौषधमात्रञ्च ॥ नेत्रौषधी, स्त्री, (नेत्रस्य औषधी ।) अजशृङ्गी । इति रत्नमाला ॥ कोँगा इति भाषा ॥

नेदिष्ठं, त्रि, (अयमेषामतिशयेनान्तिकः । अन्तिक + “अतिशायने तमबिष्टनौ ।” ५ । ३ । ५५ । इति इष्ठन् । “अन्तिकवाढयोर्नेदसाधौ ।” ५ । ३ । ६३ । इति नेदादेशः ।) अन्तिकतमम् । अतिनिकटम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६८ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ४ । १ । ५ । “स त्वं नो अग्नेऽवमो भवोती नेदेष्टो अस्या उषसो व्युष्टौ ॥” यथाच, उद्धवसन्देनो । ३ । “सोत्कण्ठोऽभूदभिमतकथां संशितुं कंसभेदी नेदिष्ठाय प्रणयलहरी बद्धवागुद्धवाय ॥”) निपुणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अङ्कोठवृक्षे पुं । इति जटाधरः ॥ नेदीयान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेनान्तिकः । अन्तिक + इयसुन् । नेदादेशः ।) नेदिष्ठः । अत्यन्तसमीपः । इति जटाधरः ॥ (यथा, सर्व्व- दर्शनसंग्रहे आर्हतदर्शने । “न चेदमिष्टापादनमेष्टव्यं दवीयान् महीधरो नेदीयान् दीर्घो बाहुरिति व्यवहारस्य निरा- बाधं जागरुकत्वात् ॥”) नेपः, पुं, (नयति प्रापयति शुभमिति । नी + “पानीविषिभ्यः पः ।” उणां । ३ । २३ । इति पः ।) पुरोहितः । उदकम् । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ नेपथ्यं, क्ली, (नी + विच् + गुणः । नेः नेता तस्य पथ्यम् ।) वेशः । इत्यमरः । २ । ६ । ९९ ॥ (यथा, रघुः । १४ । ९ । “राजेन्द्रनेपथ्यविधानशोभा तस्योदितासीत् पुनरुक्तदोषा ॥”) अलङ्कारः । रङ्गभूमिः । इति मेदिनी । ये, ८८ ॥ (यथाह भरतः । “वाक्यस्यार्थतया यत्र पात्रं नैव प्रवेश्यते । नेपथ्यमिति प्राकाश्ये प्रयोज्यं तत्र नाटके ॥”) नेपालः, पुं, स्वनामप्रसिद्धदेशः । इति जटाधरः ॥ (यथा, शक्तिसङ्गमतन्त्रे । “जटेश्वरं समारभ्य योगेशान्तं महेश्वरि ! । नेपालदेशो देवेशि ! साधकानां सुसिद्धिदः ॥”) नेपालनिम्बः, पुं, (नेपालोद्भवो निम्बः ।) नेपाल- देशोद्भवनिम्बः । तत्पर्य्यायः । नैपालः २ तृण- निम्बः ३ ज्वरान्तकः ४ नाडीतिक्तः ५ निद्रारिः ६ सन्निपातरिपुः ७ । अस्य गुणाः । शीतत्वम् । उष्णत्वम् । योगवाहित्वम् । लघुत्वम् । तिक्त- त्वम् । अतिकफपित्तास्रशोफतृष्णाज्वरापह- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेपालिका, स्त्री, (नेपालः उत्पत्तिस्थानत्वेना- स्त्यस्या इति । नेपाल + ठन् + टाप् ।) मनः- शिला । इति राजनिर्घण्टः ॥