शब्दकल्पद्रुमः/नेमः

पृष्ठ २/९२४

नेमः, पुं, (नयतीति । नी + “अर्त्तिस्तुसुह्विति ।” उणां । १ । १३९ । इति मन् ।) कालः । अवधिः । खण्डम् । प्राकारः । कैतवम् । इति मेदिनी । मे, १८ ॥ अर्द्धम् । गर्त्तः । इति हेम- चन्द्रः । ६ । ७० ॥ नाट्यादिः । अन्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ सायंकालः । मूलम् । ऊर्द्ध्वम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ नेमिः, स्त्री, (नयति चक्रमिति । नी + “नियो मिः ।” उणां । ४ । ४३ । इति मिः ।) चक्र- परिधिः । रथचक्रस्य भूमिस्पर्शिभागः । तत्- पर्य्यायः । प्रधिः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ५६ ॥ नेमी ३ । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । १ । ३९ । “मनोऽभिरामाः शृण्वन्तौ रथनेमिस्वनोन्मुखैः । षड्जसंवादिनीः केका द्विधा भिन्नाः शिख- ण्डिभिः ॥”) कूपोपरिस्थपट्टप्रान्तभागः । इति भरतः ॥ (प्रान्तभागः । यथा, रघुः । ९ । १० । “अजयदेकरथेन स मेदिनी- मुदधिनेमिमधिज्यशरासनः ॥”) भूमिस्थकूपपट्टः । इत्यन्ये । कूपस्य समीपे रज्जु- धारणार्थं त्रिदारुयन्त्रम् । इति स्वामी ॥ तत्- पर्य्यायः । त्रिका २ । इत्यमरः । १ । १० । २७ ॥ कूपनिकटसमानस्थानम् । यथा, -- “नेमिर्नेमीतिका च स्यात् कूपान्तिकसमस्थले ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ नेमिः, पुं, जिनविशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । २८ ॥ तिनिशवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २६ ॥ मथुरादौ तिनाश इति ख्यातः ॥ (दैत्यविशेषः । यथा, भागवते । ८ । २१ । १९ । “हे विप्रचित्ते हे राहो हे नेमे श्रूयतां वचः । मा युध्यत निवर्त्तध्वं न नः कालोऽयमर्थकृत् ॥” नयति शत्रून् विनाशमिति । नी + “नियो मिः ।” उणां ४ । ४३ । इति मिः । वज्रः । इति निघण्टुः । २ । २० ॥) नेमिचक्रः, पुं, परीक्षिद्वंशजः असीमकृष्णस्य पुत्त्रः । स हस्तिनानगरे नद्या हृते कौशाम्ब्यां पुर्य्यां राजासीत् । इति श्रीभागवते । ९ । २२ । ३९ ॥ (अस्यैव राज्यशासनसमयनिर्णयो यथा, राजा- वल्याम् १ परिच्छेदे । “गजाह्वये हृते नद्या कोशम्ब्यां निवसन् मुदा । षट्सप्ततिमितान् वर्षान् तथा मासत्रयाधिकान् । भुक्त्वा भोगान् गतः स्वर्गं सुप्तं राज्येऽभिषिच्य च ॥”) नेमी, [न्] पुं, (नेम ऊर्द्ध्वमस्यास्तीति । नेम + इनिः ।) तिनिशवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नेमी, स्त्री, (नेमि + वा ङीष् ।) नेमिः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ (तिनिशवृक्षः । पर्य्यायो- ऽस्या यथा, -- “स्यन्दनस्तिनिशो नेमी -- ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) नेष्टा, [ऋ] पुं, (नयति शुभमिति । नी + “नप्तृ- नेष्टृत्वष्ट्रिति ।” उणां २ । ९६ । इति तृन्प्रत्य- येन साधुः ।) ऋत्विक् । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिर्भूरिप्रयोगश्च ॥ (त्वष्टृदेवः । इति सायनः ॥ यथा ऋग्वेदे । १ । १५ । ३ । “अभियज्ञं गृणीहि नो ग्नावो नेष्टः पिब ऋतुना ॥” नैकटिकः, त्रि, (निकट + “निकटे वसति ।” ४ । ४ । ७३ । इति ठक् ।) निकटवर्त्ती यथा, --

“व्रातीनव्यालदीप्रास्त्रः सुत्वनः परिपूजयन् । पर्षद्वलान्महाब्रह्मैराटनैकटिकाश्रमान् ॥” इति भट्टिः । ४ । १२ ॥ नैकट्यं, क्ली, निकटस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्यय- निष्पन्नम् । निकटत्वम् ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १५ । १२५ । “बाधते तञ्च नैकट्यात् सर्व्वं स मगधेश्वरः । तत्तत्र रक्षाहेतोश्च विनोदाय च गम्यताम् ॥”) निकटभवे, त्रि ॥ नैकभेदः, त्रि, (न एको भेदोऽत्रेति ।) उच्चा- वचम् । अनेकप्रकारः । इत्यमरः । ३ । १ । ८३ ॥ नैकषेयः, पुं, (निकषाया अपत्यमिति । निकषा + ढक् ।) निकषापुत्त्रः । राक्षसः । इति हला- युधः ॥ नैगमः, पुं, (निगम एव । स्वार्थे अण् ।) उप- निषत् । बणिक् । (यथा, रामायणे । १ । ७७ । २३ । “एवं दशरथः प्रीतो ब्राह्मणा नैगमास्तथा ॥” “नैगमा बणिजः ।” इति तट्टीकायां रामानुजः ॥) नागरः । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ नयः । (यथा, महाभारते । १२ । १०० । ४ । “तेषां प्रंतिविघातार्थं प्रवक्ष्याम्यथ नैगमम् ॥”) ऋतिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५३१ ॥ त्रि निगमसम्बन्धिनि, ॥ (निगमशास्त्रवेत्तरि । यथा, महाभारते । १३ । १६७ । ४ । “द्विजेभ्यो बलमुख्येभ्यो नैगमेभ्यश्च नित्यशः ॥”) नैचिकं, क्ली, (नीच + ठक् ।) गोः शिरोदेशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३३६ ॥ नैचिकी, स्त्री, (नीचैश्चरतीति ठक् । यद्वा निचिः कर्णशिरोदेशः । ततः स्वार्थे कन् । प्रशस्तं निचि- कमस्याः । ततो ज्योत्स्नादिभ्य इत्यण् ततो ङीप् ।) उत्तमा गौः । इत्यमरः । २ । ६७ । ९ ॥ नैजं, त्रि, (निजस्येदमिति । निज + अण् ।) निजसम्बन्धि । स्वीयम् । यथा, -- “ब्रह्मास्त्रस्य च ब्रह्मास्त्रं वायव्यस्य च पार्व्वतम् । आग्नेयस्य च पार्ज्जन्यं नैजं पाशुपतस्य च ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे वाणयुद्धे ॥ (यथा च हरिवंशे भविष्ये । ३३ । ९ । “स ददौ दर्शनं नैजं व्याघ्रचर्म्माम्बरो हरः ॥”) नैत्यं, क्ली, नित्यत्वम् । नित्यस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्य- प्रत्ययनिष्पन्नम् ॥ (नित्यसम्बन्धि । नित्यकर- णीयं वा ॥) नैपालः, पुं, (नेपाले नेपालाख्यदेशे भवः अण् ।) नेपालनिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेपालदेश- सम्बन्धिनि, त्रि ॥ (भूनिम्बविशेषः । यथा, भाव- प्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे । “किरातकोऽन्यो नैपालः सोऽर्द्धतिक्तो ज्वरा- न्तकः ॥” इक्षुजातिभेदः । यथा तत्रैव २ भागे । अथ सूचीपत्रनैपालीदीर्घपत्रनीलपोराणां गुणाः ॥ “सूचीपत्रो नीलपोरो नैपालो दीर्घपत्रकः । वातलाः कफपित्तघ्नाः सकषाया विदाहिनः ॥”)

नैपालिकं, स्त्री, (नेपाले नेपालाख्यदेशे भवम् । इति ठक् ।) ताम्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ताम्रशब्देऽस्य गुणादिकं व्याख्यातम् ॥) नैपाली, स्त्री, (नेपाले भवा इत्यण् ङीप् च ।) नवमल्लिका । (नेवारि इति लोके । यथास्याः पर्य्यायः । “नैपाली कथिता तज्ज्ञैः सप्तला नवमल्लिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मनःशिला । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मनःशिला मनोगुप्ता मनोह्वा नागजिह्विका । नैपाली कुनटी गोला शिलादिव्यौषधिः स्मृता ॥” इति भाप्रकाशः । १ । १ ॥) शेफालिका । इति मेदिनी । ले, १०४ ॥ नीली । इति शब्दरत्नावली ॥ नैपुणं, क्ली, (निपुणस्य भावः कर्म्म वा इति । “हायनान्तयुवादिभ्योऽण् ।” ५ । १ । ३० । इत्यण् ।) नैपुण्यम् । यथा, माघे । १६ सर्गः । “प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् । विपरीतमथात्मनो गुणान् भृशमाकौशलमार्य्यचेतसा ॥” (यथा, महाभारते । १३ । १८ । ८१ । “वैश्यो लाभं प्राप्नुयान्नैपुणञ्च शूद्रो गतिं प्रेत्य तथा सुखञ्च ॥”) नैपुण्यं, क्ली, (निपुणस्य भावः कर्म्म वा । “गुण- वचनब्राह्मणादिभ्यः कर्म्मणि च ।” ५ । १ । १२४ । इति ष्यञ् ।) निपुणता । निपुणस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययनिष्पन्नम् । यथा, -- “अशक्यः सहसा राजन् भावो बोद्धुं परस्य वै । अन्तःस्वभावैर्गीतैस्तैर्नैपुण्यं पश्यता भृशम् ॥” इति रामायणे लङ्काकाण्डे १७ सर्गः ॥ नैमित्तिकं, त्रि, (निमित्तादागतं निमित्तभवं वा । इति ठक् ।) निमित्तजन्यम् । यथा, -- “नैमित्तिकानि काम्यानि निपतन्ति यथा यथा । तथा तथैव कार्य्याणि नात्र कालं विचारयेत् ॥” इति ग्रहयागतत्त्वम् ॥ माससंवत्सरादिविशेष नियम-शून्यावश्यकर्त्तव्य- कादाचित्कनिमित्तोत्पन्नं पुत्त्रजन्मादिनिमि- त्तकश्राद्धादि । यथा, -- “नित्यनैमित्तिके कुर्य्यात् प्रयतः सन् मलिम्लुचे । तीर्थस्नानं गजच्छायां प्रेतश्राद्धं तथैव च ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ (निमित्तं वेत्ति निमित्तबोधकग्रन्थमधीते वा इति ठक् । निमित्तशास्त्राभिज्ञे तदध्ययनकर्त्तरि च ॥) नैमित्तिकक्रिया, स्त्री, (नैनित्तिकी चासौ क्रिया- चेति निमित्तजन्या क्रियेत्यर्थः ।) निमित्तनिश्चय- वदधिकारिकर्त्तव्यकर्म्म । यथा, -- “नित्यां नैमित्तिकीं काम्यां क्रियां पुंसामशेषतः । समाख्याहि द्विजश्रेष्ठ सर्व्वज्ञो ह्यसि मे मतः ॥ उर्व्व उवाच । यदेतदुक्तं भवता नित्यनैमित्तिकाश्रितम् । तदहं कथयिष्यामि शृणुष्वैकमना मम ॥

पृष्ठ २/९२५

जातस्य जातकर्म्मादि क्रियाकाण्डमशेषतः । पुत्त्रस्य कुर्व्वीत पिता श्राद्धञ्चाभ्युदयात्मकम् ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे ९ अध्यायः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३० । १ । “नित्यं नैमित्तिकञ्चैव नित्यनैमित्तिकन्तथा । गृहस्थस्य तु यत् कर्म्म तन्निशामय पुत्त्रक ! ॥”) नैमित्तिकदानं, क्ली, (निमित्तमाश्रित्य दीयते इति दा + भावे ल्युट् । अस्य निरुक्तिर्थथा ।) निमित्त- निश्चयवदधिकारिकर्त्तव्यदानम् । यथा, -- “यत्तु पापोपशान्त्यर्थं दीयते विदुषां करे । नैमित्तिकं तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुष्ठितम् ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ नैमित्तिकलयः, पुं, (नैमित्तिकः ब्रह्मणो दिवाव- साननिमित्तवशात् यो लयः ।) प्रलयविशेषः । यथा, -- “चतुर्युगसहस्रान्ते ब्राह्मो नैर्मित्तिको लयः । अनावृष्टिश्च कल्पान्ते जायते शतवार्षिकी ॥ उत्तिष्ठन्ति तदा रौद्रा दिवि सप्त दिवाकराः । ते तु पीत्वा जलं सर्व्वं शोषयन्ति जगत्त्रयम् ॥ भूर्भुवःस्वर्म्महर्लोकसंस्था यान्ति जनं जनाः । रुद्रो भूत्वा त्वसौ विष्णुः पातालानि दहत्यधः ॥ विष्णुर्दहेत्त्रिलोकञ्च मुखान्मेघान् सृजत्यलम् । वर्षन्ते च वर्षशतं नानावर्णा महाघनाः ॥ विष्ण्वास्यजः शतं वाति वर्षाणां वायुरूर्ज्जितः ॥ विष्णुरेकार्णवे पीत्वा सव्व ब्रह्मस्वरूपधृक् । शेतेऽनन्तासने विष्णुर्नष्टे स्थावरजङ्गमे । सुप्त्वा युगसहस्रं स जगद्भूयोऽसृजद्धरिः ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (तथा च भागवते । ८ । २४ । ७ । “आसीदतीतकल्पान्ते ब्राह्मो नैमित्तिको लयः ॥”) नैमित्तिकस्नानं, क्ली, (नैमित्तिकञ्च तत् स्नानञ्चेति । निमित्तवशात् निमित्तमाश्रित्य विधेयं स्नान- मित्येके ।) निमित्तनिश्चयवदधिकारिकर्त्तव्य- स्नानम् । यथा, -- “चाण्डालशवयूपादि स्पृष्ट्वा स्नातां रजस्वलाम् । स्नानार्हस्तु यदा स्नाति स्नानं नैमित्तिकं हि तत् ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ नैमिषारण्यं, क्ली, (निमिषान्तरमात्रेण निहतं आसुरं बलं यत्र ततस्तत् नैमिषं अरण्य- मिति ।) अरण्यविशेषः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “तेन चक्रेण तत्सैन्यमासुरं दौर्ज्जयं क्षणात् । निमिषान्तरमात्रेण भस्मवद्बहुधा कृतम् ॥ एवं कृत्वा ततो देवो मुनिं गौरमुखं तदा । उवाच निमिषेणेदं निहतं दानवं बलम् ॥ अरण्येऽस्मिंस्त्वतस्त्वेवन्नैमिषारण्यसंज्ञकम् । भविष्यति यथार्थं वै ब्राह्मणानां विणेषतः ॥” इति वराहपुराणे गौरमुखं प्रति भगवद् वाक्यम् ॥ अपि च । “देशं वः संप्रवक्ष्यामि यस्मिन्देशे चरिष्यथ । उक्त्वा मनोमयं चक्रं स सृष्ट्वा तानुवाच ह ॥

क्षिप्तमेतन्मया चक्रमनुव्रजत माचिरम् । यत्रास्य नेमिः शीर्य्येत स देशः पुरुषर्षभ ॥ ततो मुमोच तच्चक्रं ते च तत् समनुव्रजन् । तस्य वै व्रजतः क्षिप्रं यत्र नेमिरशीर्य्यत ॥ नैमिषं तत् स्मृतं नाम्ना पुण्यं सर्व्वत्र पूजितम् । सिद्धचारणसङ्कीर्णं यक्षगन्धर्व्वसेवितम् ॥ स्थानं भगवतः शम्भोरेतन्नैमिषमुत्तम् । अत्र देवाः सगन्धर्व्वाः सयक्षोरगराक्षसाः । तपस्तप्त्वा पुरा देवा लेभिरे प्रचुरान् भगान् ॥” इति कौर्म्मे ४० अध्याये षट्कुलीयान् प्रति ब्राह्मवाक्यम् ॥ (क्वचि त्तालव्यशान्तोऽपि पाठो दृश्यते तत्र तु ब्रह्मणा विसृष्टस्य मनोमयचक्रस्य नेमिः शीर्य्यते यत्रेति व्युत्पत्त्र्या नेमिशं नेमिश- मेव नैमिशं तदाख्यमरण्यमिति बोध्यम् । तथा च वायवीये । “एतन्मनोमयं चक्रं मया सृष्टं विसृज्यते । यत्रास्य शीर्य्यते नेमिः स देशः तपसः शुभः ॥ इत्युक्त्रा सूर्य्यसङ्काशं चक्रं सृष्ट्वा मनोमयम् । प्रणिपत्य महादेवं विससर्ज्ज पितामहः ॥ तेऽपि हृष्टतमा विप्राः प्रणम्य जगतां प्रभुम् । प्रययुस्तस्य चक्रस्य यत्र नेमिर्व्यशीर्य्यत ॥ तद्बनं तेन विख्यातं नैमिशं मुनिपूजितम् ॥” तथा च देवीभागवते । १ । २ । २८-३२ । “कलिकालविभीताः स्मो नैमिशारण्यवासिनः । ब्रह्मणात्र समादिष्टाश्चक्रं दत्त्वा मनोमयम् ॥ कथितं तेन नः सर्व्वान् गच्छन्त्वेतस्य पृष्ठतः । नेमिः संशीर्य्यते यत्र स देशः पावनः स्मृतः ॥ कलेस्तत्र प्रवेशो न कदाचित् संभविष्यति । तावत् तिष्ठन्तु तत्रैव यावत् सत्ययुगं पुनः ॥ तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य गृहीत्वा तत्कथानकम् । चालयन्निर्गतस्तूर्णं सर्व्वदेशदिदृक्षया ॥ प्रेत्यात्र चालयंश्चक्रं नेमिः शीर्णोऽत्र पश्यतः । तेनेदं नैमिशं प्रीक्तं क्षेत्रं परमपावनम् ॥”) नैमेयः, पुं, (नि + मेङ् प्रणिदाने + अचो यत् इति यत् । ततः स्वार्थे प्रज्ञाद्यण् । मिधातुना निष्पन्नमिति केचित् ।) परिवर्त्तः । विनिमयः । इत्यमरः । २ । ९ । ८० ॥ नैयग्रोधं, क्ली, (न्यग्रोधस्य विकारः ततःप्लक्षादिभ्यो- ऽण् ।” ४ । ३ । १६४ । इत्यण् । तस्य विधान- सामर्थ्यात् फले न लुक् । “न्यग्रोधस्य च केव- लस्य ।” ७ । ३ । ५ । इति न वृद्धिरैजागमश्च ।) न्यग्रोधफलम् । इत्यमरः । २ । ४ । १८ ॥ न्यग्रोध- जातचमसादि । इति वोपदेवरामतर्कवागीशौ ॥ नैयङ्कवं, त्रि, (न्यङ्कोर्व्विकार इति । “प्राणिरज- तादिभ्योऽञ् ।” ४ । ३ । १५४ । इति विकारे- ऽञ् ।) न्यङ्कुमृगजातवस्त्रचर्म्मादि । इति वोप- देवरामतर्करागीशौ ॥ नैयत्यं, क्ली, (नियतस्येदं इति । नियत + ष्यञ् ।) नियतत्वम् । नियतस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्यय- निष्पन्नम् ॥ नैयायिकः, पुं, (न्यायं गोतमादिप्रणीतं तर्कशास्त्र- विशेषं अधीते, वेत्ति वा । न्याय + “क्रतूक्थादि-

सूत्राट्ठक् ।” ४ । २ । ६० । इति ठक् ।) न्यायवेत्ता । न्यायाध्येता । तत्पर्य्यायः । स्वाक्षपादः २ साम्बादिकः २ आर्हितः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २ । १६९ । “नैयायिकानां मुख्येन वरुणस्यात्मजेन च । पराजितो यत्र बन्दी विवादेन महात्मना ॥”) नैरन्तर्य्यं, क्ली, (निरन्तरस्य भाव इति । निरन्तर + ष्यञ् ।) निरन्तरत्वम् । निरन्तरस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययनिष्प्रन्नम् ॥ (यथा मनौ । ९ । २७१ श्लोकस्य टीकायां कुल्लूकभट्टः । “ये च ददति तानपि नैरन्तर्य्याद्यपराधगोचरा पेक्षया घातयेत् ॥”) नैराश्यं, क्ली, (निराशस्य निरभिलाषस्य भावः इति । निराश + ष्यञ् ।) आशाया अभावः । यथा, -- “आशा हि परमं दुःखं नैराश्यं परमं सुखम् । आशया पिङ्गला वेश्या कृत्वा जन्म निरर्थकम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तीयश्रीकृष्णजन्मखण्डे ९७ अः । (यथा, महाभारते । १ । २२५ । १ । “स तु नैराश्यमापन्नः सदा ग्लानिसमन्वितः । पितामहमुपागच्छत् संक्रुद्धो हव्यवाहनः ॥”) नैरुक्तं, त्रि, (निरुक्तस्येदं निरुक्तौ भवं वा । “अणृ- गयनादिभ्यः ।” ४ । ३ । ७३ । इति अण् ।) निरुक्तसम्बन्धि । यथा, “षष्ठेत्यत्र ष्टुभिष्टेति थस्य ठः न डः इति नैरुक्तम् ॥” इति रामतर्क- वागीशः ॥ (निरुक्तं ग्रन्थविशेषं वेत्ति अधीते वा । निरुक्त- वेत्ता । यथा, मनुः । १२ । १११ । “त्रैविद्यो हैतुकस्तर्की नैरुक्तो धर्म्मपाठकः ॥”) नैरृतः, पुं, (निरृतेरपत्यम् । इत्यण् ।) राक्षसः । (यथा, महाभारते । १ । ६६ । ५५ । “तस्यापि निरृ तिर्भार्य्या नैरृता येन राक्षसाः ॥”) पश्चिमदक्षिणकोणाधिपतिः । इत्यमरः । १ । १ । ६३, १ । ३ । २ ॥ ज्योतिषमते तत्कोणा- धिपती राहुः । यथा, -- “सूर्य्यः शुक्रः क्षमापुत्त्रः सैंहिकेयः शनिः शशी । सौम्यस्त्रिदशमन्त्री च प्रागादिदिगधीश्वराः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ नैरृती, स्त्री, (निरृतेरियमिति । निरृतोऽधि- ष्ठाता यस्यां वा । अण् ङीप् च ।) अबाची- प्रतीच्योर्मध्या दिक् । नैरृतकोणः । इति राजनिर्घण्टः जटाधरश्च ॥ (यथा, मनुः । ११ । १०५ । “स्वयं वा शिश्नवृषणाबुत्कृत्याधाय चाञ्जलौ । नैरृतीं दिशमातिष्ठेदानिपातादजिह्मगः ॥”) नैर्गुण्यं, क्ली, (निर्गुणस्य भावः कर्म्म वा । निर्गुण + ष्यञ् ।) निर्गुणत्वम् । यथा, श्रीभागवते । २ । १ । ९ । “परिनिष्ठितोऽपि नैर्गुंण्ये उत्तमश्लाकलीलया । गृहीतचेता राजर्षे आख्यानं यदधीतवान् ॥” (यथा, महाभारते । २ । १६ । १५ ।

पृष्ठ २/९२६

“गुणान्निः संशयाद्राजन् नैर्गुण्यं मन्यसे कथम् ॥ न सन्ति प्रकृतेः सत्त्वादि गुणा यत्र ज्ञानयोगे । तत्त्वज्ञानयोगः । यथा, भागवते । ३ । ३२ । ३२ । “ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो नैर्गुण्यो भक्तिलक्षणः ॥”) नैर्म्मल्यं, क्ली, (निर्म्मलस्य भावः । इति ष्यञ् ।) निर्म्मलत्वम् । (तथा च हारीतेनोक्तम् । “जिह्वाक्लेदं जनयति तथा नेत्रनैर्म्मल्यकारी ॥”) विषयवैराग्यम् । यथा, -- “विषयेष्वतिसंरागो मानसो मल उच्यते । तेष्वेव हि विरागस्तु नैर्म्मल्यं समुदाहृतम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ नैल्यं, क्ली, (नीलस्य भावः । ष्यञ् ।) नीलिमा । इति मुग्धबोधटीकायां रामतर्कवागीशः ॥ नैविड्यं, क्ली, वंशफुत्कारगुणविशेषः । यथा, -- “नैविड्यं प्रौढता चापि सुस्वरत्वञ्च शीघ्रता । माधुर्य्यमिति पञ्चामी फुत्कृतेषु गुणाः स्मृताः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (निविडस्य भावः । निविड + ष्यञ् ।) निवि- डता च ॥ नैवेद्यं, क्ली, (निवेदं निवेदनमर्हतीति । निवेद + ष्यञ् ।) देवाय निवेदनीयद्रव्यम् । तस्य निरुक्ति- र्यथा, -- “चतुर्व्विधं कुलेशानि द्रव्यं ते षड्रसान्वितम् । निवेदनात् भवेत्तृप्तिर्नैवेद्यं तदुदाहृतम् ॥” इति कुलार्णवे १७ उल्लासः ॥ तद्द्रव्याणि यथा, -- “ससितेन सुशुद्धेन पायसेन ससर्पिषा । सितोदनं सकदलिदध्याद्यैश्च निवेदयेत् ॥” इति प्रपञ्चसारः ॥ तत् पञ्चविधम् । यथा, -- “निवेदनीयं यद्द्रव्यं प्रशस्तं प्रयतं तथा । तद्भक्ष्यार्हं पञ्चविधं नैवेद्यमिति कथ्यते ॥ भक्ष्यं भोज्यञ्च लेह्यञ्च पेयं चूष्यञ्च पञ्चमम् । सर्व्वत्र चैतन्नैवेद्यमाराध्यास्यै निवेदयेत् ॥” * ॥ तत् पात्रं यथा, -- “तैजसेषु च पात्रेषु सौवर्णे राजते तथा । ताम्रे वा प्रस्तरे वापि पद्मपत्रेऽथवा पुनः ॥ यज्ञदारुमये वापि नैवेद्यं स्थापयेद्बुधः । सर्व्वाभावे च माहेये स्वहस्तघटिते यदि ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ तद्दानफलं यथा, -- “नैबेद्येन भवेत् स्वर्गो नैवेद्येनामृतं भवेत् । धर्म्मार्थकाममोक्षाश्च नैवेद्येषु प्रतिष्ठिताः ॥ सर्व्वयज्ञफलं नित्यं नैवेद्यं स्रर्व्वतुष्टिदम् । ज्ञानदं मानदं पुण्यं सर्व्वभोग्यमयं तथा ॥ मनसापि महादेव्यै नैवेद्यं दातुमिच्छति । यो नरो भक्तियुक्तः सन् दीर्घायुः स सुखी भवेत् ॥ महामायां कदा देवीमर्च्चयिष्यामि शक्तितः । नानाविधैस्तु नैवेद्यैरिति चिन्ताकुलस्तु यः । स सर्व्वकामान् संप्राप्य मम लोके महीयते ॥” इति कालिकापुराणे । १६९ । १७० । अध्यायः ॥ तत्कालो यथा, --

“अर्व्वाक् विसर्ज्जनाद्द्रव्यं नैवेद्यं सर्व्वमुच्यते । विसर्ज्जिते जगन्नाथे निर्म्माल्यं भवति क्षणात् ॥ पञ्चरात्रविदो मुख्या नैवेद्यं भुञ्जते सुखम् ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ तस्य स्थापनक्रमो यथा, -- गौतमीये । “नैवेद्यं दक्षिणे भागे पुरतो वा न पृष्ठतः ॥ दक्षिणभागस्तु देवताया एव न तु साधकस्य । पक्वञ्च देवतावामे आमान्नञ्चैव दक्षिणे ॥ पुरश्चरणचन्द्रिकायाम् । दक्षिणन्तु परित्यज्य वामे चैव निधापयेत् । अभोज्यं तद्भवेदन्नं पानीयञ्च सुरोपमम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ तन्मुद्रा यथा, -- “नैवेद्यमुद्रामङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां प्रदर्शयेत् । कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर्मुद्रा प्राणस्य कीर्त्तिता ॥ तर्ज्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैरपानस्य तु मुद्रिका । अनामामध्यमाङ्गुष्ठैरुदानस्य तु सा स्मृता ॥ तर्ज्जन्यनामामध्याभिः साङ्गुष्ठाभिश्चतुर्थिका । सर्व्वाभिः सा समानस्य प्राणाद्यन्नेषु योजिता ॥ तारपूर्ब्बां जपेन्मुद्रां प्राणादीनां प्रदर्शयेत् ॥” इति यामलः ॥ ब्राह्मणाय तत्समर्पणं यथा, -- “साक्षात् खादति नैवेद्यं विप्ररूपी जनार्द्दनः । ब्राह्मणे परितुष्टे च सन्तुष्टाः सर्व्वदेवताः ॥ देवाय दत्त्वा नैवेद्यं द्बिजाय न प्रयच्छति । भस्मीभूतञ्च नैवेद्यं पूजनं निष्फलं भवेत् ॥ देवदत्तं न भोक्तव्यं नैवेद्यञ्च विना हरेः । प्रशस्तं सर्व्वदेवेषु विष्णोर्नैवेद्यभोजनम् ॥” शूदस्य तद्भक्षणविधिर्यथा, -- शूद्रश्चेद्धरिभक्तश्च नैवेद्यभोजनोत्सुकः । आमान्नं हरये दत्त्वा पाकं कृत्वा च खादति ॥” इति श्रीकृष्णजन्मखण्डे २१ अध्यायः ॥ * ॥ विष्णुनैवेद्यभोजनफलादि स्कान्दे । “कृत्वा चैवोपवासन्तु भोक्तव्यं द्वादशीदिने । नैवेद्यं तुलसीमिश्रं हत्याकोटिविनाशनम् ॥ पाद्मे । हृदि रूपं मुखे नाम नैवेद्यमुदरे हरेः । पादोदकञ्च निर्म्माल्यं मस्तके यस्य सोऽच्युतः ॥ स्कान्दे । अग्निष्टोमसहस्रैश्च वाजपेयशतैस्तथा । तुल्यं फलं भवेद्देवि ! विष्णोर्नैवेद्यभक्षणात् ॥ पादोदकञ्च निर्म्माल्यं नैवेद्यञ्च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः ॥ वह्वृचगृह्यपरिशिष्टे । पवित्रं विष्णुनैवेद्यं सुरसिद्धर्षिभिः स्मृतम् । अन्यदेवस्य नैवेद्यं भुक्त्वा चान्द्रायणञ्चरेत् ॥ स्वदत्तमिति विशेषणीयम् ॥ स्मृतौ । ब्रह्मचारिगृहस्थैश्च वनस्थयतिभिस्तथा । भोक्तव्यं विष्णनैवेद्यं नात्र कार्य्या विचारणा ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ अपि च । “विष्णोर्निवेदितं पुष्पं नैवेद्य वा फलं जलम् ।

प्राप्तिमात्रेण भोक्तव्यं त्यागेन ब्रह्महा जनः ॥ भ्रष्टश्रीर्भ्रष्टबुद्धिश्च भ्रष्टज्ञानो भवेन्नरः । यस्त्यजेद्विष्णुनैवेद्यं भाग्येनोपस्थितं शुभम् ॥ प्राप्तिमात्रेण यो भुङ्क्ते भक्त्या विष्णुनिवेदितम् । पुंसां शतं समुद्धृत्य जीवन्मुक्तः स्वयं भवेत् ॥ विष्णुनैवेद्यभोजी यो नित्यं वा प्रणमेद्धरिम् । पूजयेत् स्तौति वा भक्त्या स विष्णुसदृशो भवेत् ॥ पुंश्चल्यन्नमवीरान्नं शूद्रश्राद्धान्नमेव च । यद्धरेरनिवेद्यञ्च वृथामांसमभक्षणम् ॥ शिवलिङ्गप्रदत्तान्नं यदन्नं शूद्रयाजिनाम् । चिकित्सकद्बिजान्नञ्च देवलान्नं तथैव च ॥ कन्याविक्रयिणामन्नं यदन्नं योनिजीविनाम् । अशुद्धान्नं पर्य्युषितं सर्व्वभक्ष्यावशेषकम् ॥ शूद्रापतिद्बिजान्नञ्च वृषवाहद्विजान्नकम् । अदीक्षितद्विजानाञ्च यदन्नं शवदाहिनाम् ॥ अगम्यागामिनाञ्चैव द्विजानामन्नमेव च । मित्रद्रुहां कृतघ्नानामन्नं विश्वासघातिनाम् ॥ मिथ्यासाक्ष्यप्रदानाञ्च ब्राह्मणानान्तथैव च । एतत् सर्व्वं विशुध्येत विष्णोर्नैवेद्यभक्षणात् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३० अध्यायः ॥ * “विष्णोर्निवेदितान्नेन यष्टव्याः सर्व्वदेवताः । पितरोऽतिथयश्चैवमिति वेदेषु विश्रुतम् ॥ अमृतं सर्व्ववस्तूनां मिष्टं सारं सुदुर्लभम् । विष्णोर्निवेदितान्नस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ यदृच्छया तन्नैवेद्यं यो भुङ्क्ते साधुसङ्गतः । षष्टिवर्षसहस्राणां प्राप्नोति तपसां फलम् ॥ यो निवेद्य हरिं भुङ्क्ते भक्त्या भुक्तश्च नित्यशः । किं वा तपस्या सुतरां स हरेस्तेजसा समः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३७ अध्यायः ॥ शिवनैवेद्ये विशेषो यथा, बह्वृचगृह्यपरिशिष्टे । “अग्राह्यं शिवनैवेद्यं पत्रं पुष्पं फलं जलम् । शालग्रामशिलास्पर्शात् सर्व्वं याति पवित्रताम् ॥ शालग्रामशिलायां शिवपूजने तद्ग्राह्यम् । इत्याह्निकतत्त्वम् ॥” कालिकापुराणे । “यो यद्देवार्च्चनरतः स तन्नैवेद्यभक्षकः । केवलं सौरशैवे तु वैष्णवो नैव भक्षयेत् ॥” वैष्णवपदमन्यदेवोपासकपरम् । ‘समानन्त्वन्यनैवेद्यं भक्षयेदन्यदैवतः ।’ एतदन्योत्सृष्टपरम् । नन्दिकेश्वरपुराणे । ‘दत्त्वा नैवेद्यवस्त्रादि नाददीत कथञ्चन । त्यक्तव्यं शिवमुद्दिश्य तदादाने न तत्फलम् ॥’ इति शिवदत्ते विशेषः ।” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ स्वदत्तशिवनैवेद्यस्यापि भक्त्या भक्ष्यत्वमुक्तं यथा, “रोगं हरति निर्म्माल्यं शोकन्तु चरणादकम् । अशेषं पातकं हन्ति शम्भोर्नैवेद्यभक्षणम् ॥” इति शाक्तानन्दतरङ्गिणी ॥ शिवनैवेद्यस्याग्राह्यत्वकारणं यथा, -- राधिकोवाच । “एवम्भूतस्य च विभो ! सर्व्वेशस्य महात्मनः । न शस्तं कथमुच्छिष्टं ब्रूहि सन्देहभञ्जन ! ॥ श्रीकृष्ण उवाच । शृणु देवि ! प्रवक्ष्येऽहमितिहासं पुरातनम् ।

पृष्ठ २/९२७

पापेन्धनानां दहने ज्वलदग्निशिखोपमम् ॥ सनत्कुमारो वैकुण्ठमेकदा च जगाम ह । ददर्श भुक्तवन्तञ्च नाथं नारायणं द्बिजः ॥ तुष्टाव गूढैः स्तोत्रैश्च ग्रणम्य भक्तितो मुदा । अवशेषं ददौ तस्मै सन्तुष्ठो भक्तवत्सलः ॥ प्राप्तमात्रेण तत्रैव भुक्तं तेनैब किञ्चन । किञ्चिद्ररक्ष बन्धूनां भक्षणाय च दुर्लभम् ॥ सिद्धाश्रमे च तद्दत्तं गुरवे शूलपाणिने । भक्त्युद्रेकाच्च तत् सर्व्वं भुक्तञ्च प्राप्तिमात्रतः ॥ भुक्त्वा सुदुर्लभं वस्तु ननर्त्त प्रेमविह्वलः । पुलकाञ्चितसर्व्वाङ्गः साश्रुनेत्रो मुदान्वितः ॥ गायन्मम गुणं भक्त्या सुकण्ठः पञ्चवक्त्रतः । रागभेदैकतानेन तालमानेन सुन्दरम् ॥ पपात डमरुर्हस्तात् शूलञ्च व्याघ्रचर्म्म च । स्वयं निपत्य पश्चाच्च रुदन्मूर्च्छामवाप च ॥ अतीवकमनीयैतद्रूपध्यानैकमानसः । सहस्रदलमध्यस्थं मां पश्यन् हृत्सरोरुहे ॥ एतस्मिन्नन्तरे देवी दुर्गा दुर्गतिनाशिनी । मुदा जगाम शीघ्रं तत् प्रसन्नवदनेक्षणा ॥ रुदन्तं मूर्च्छितं दृष्ट्वा निपतन्तञ्च भक्तितः । प्रहस्य वार्त्तां पप्रच्छ कुमारं शूलपाणिनः । सर्व्वं तां कथयामास कुमारः संपुटाञ्जलिः । श्रुत्वा चुकोप सा देवी शिवं प्रस्फुरिताधरा ॥ तां शप्तुमुद्यतां देवीमुत्थाय च त्रिलोचनः । बोधयामास विविधं तुष्टाव संपुटाञ्जलिः ॥ श्रुत्वा मनोहरं स्तोत्रं न शशाप शिवं शिवा । दुष्टञ्चक्रे तदुच्छिष्टमभक्ष्यं विदुषामपि ॥ पार्व्वत्युवाच । सुचिरञ्च तपस्तप्त्वा मया लब्धस्त्वमीश्वरः । त्वया विष्णोः प्रसादेन वञ्चिताहं कथं विभो । यतो न दत्तन्नैवेद्यं विष्णोर्मह्यं त्वयाधुना । अतो मत्तो गृहाणैतत् फलमेव महेश्वर ! अद्यप्रभृति ये लोका नैवेद्यं भुञ्जते तव । ते जन्मैकं सारमेया भविष्यन्त्येव भारते ॥ इत्यक्त्वा पार्व्वती मानाद्रुरोद पुरतो विभोः । दृष्टिः पपात तत्कण्ठे नीलकण्ठो बभूव सः ॥ तदा शिवः शिवां भक्त्या कृत्वा वक्षसि सादरम् । तन्मानभङ्गं स्तोत्रेण विनयेन चकार ह ॥ करेण चक्षुषोर्नीरं संमृज्य च पुनः पुनः । बोधयामास विविधैर्नीतिवाक्यैर्मनोहरैः ॥ परितुष्टा च सा देवी भर्त्तारं समुवाच ह । कलेवरञ्च त्यक्ष्यामि नैवेद्येन विना हरेः ॥ विभर्म्मि देहं सततं तव सौभाग्यवर्द्धितम् । कथं वहामि सौभाग्यरहितञ्च कलेवरम् ॥ अपूर्ब्बं तव नैवेद्यं जन्ममृत्युजराहरम् । कृतं दुष्टं यतस्तस्मात् पश्य देहं त्यजामि च ॥ लिङ्गोपरि च यद्दत्तं तदेवाग्राह्यमीश्वर ! । सुपवित्रं भवेत्तत्र विष्णोर्नैवेद्यमिश्रितम् ॥ इत्येवमुक्त्वा सा देवी देहं त्यक्तुं समुद्यता । त्रस्तो हरस्तत्पुरतः स्तुत्वा च स्वीचकार ह ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्ण जन्मखण्डे ३७ अः ॥ तत्कारणान्तरं यथा, --

श्रीदेव्युवाच । “दुर्लभं तव निर्म्माल्यं ब्रह्मादीनां कृपानिधे ! । तत् कथं परमेशान ! निर्म्माल्यं तव दूषितम् ॥ ईश्वर उवाच । माभैर्मार्भैर्महादेवि ! ज्ञानसारं शृणु प्रिये । एतज्ज्ञानं महादेवि ! सारात्सारं परात्परम् ॥ पञ्चभूतात्मकं देवि मुखं मे परिकीर्त्तितम् । मध्यस्थानं स्थितं तत्तु तन्मुखं परमेश्वरि ! ॥ श्यामलं तत्तु ईशानं सदा ऊर्द्धं सुचिस्मिते ! । कालाग्निरूपिणं तत्तु सर्व्वशक्तिमयं सदा । तेजोमयं महेशानि मुखमूर्द्ध्वं वरानने ! ॥ क्षीरोदमन्थने देवि उत्थितं गरलं विषम् । उत्थितं गरलं यत्तु ब्रह्माण्डनाशकारकम् ॥ तदेव गरलं देवि हस्ते कृत्वा तु तद्बिषम् । कृष्णाञ्जननिभं दिव्यं गरलं जलवत्तदा ॥ मम हस्ते महेशानि आविरासीत् शुचिस्मिते । ततः करतलीकृत्य तद्बिषं परमेश्वरि ॥ निपीय तद्बिषं सूक्ष्मं तीक्ष्णं ब्रह्माण्डनाशकम् । ततः श्याममुखे देवि न पीत्वा तद्बिषं प्रिये ॥ तद्विषं कण्ठदेशे तु स्थितं हि सर्व्वदा मम । ततःप्रभृति देवेशि मुखं ज्वालायते सदा ॥ कण्ठे तु कलुषं भूत्वा सदा तिष्ठति कामिनि । ततःप्रभृति देवेशि नीलकण्ठत्वमाप्नुयाम् ॥ ईशानं मन्मुखं देवि परं ब्रह्म वरानने । प्रत्यङ्गिरामयं देवि मन्मुखं कमलानने ॥ साक्षात् ज्योतिर्मयी देवी सदा मे मुखसंस्थिता । पत्रं वा यदि वा पुष्पं जलं वा वरवर्णिनि ॥ अन्यं हि परमेशानि उपचारं मनोहरम् । यो दद्यात् परमेशानि मन्मुखोपरि पार्व्वति ॥ अग्राह्यं तत्तु निर्म्माल्यं साक्षाद्ब्रह्ममयं ततः । एतत्तु परमेशानि निर्म्माल्यं यस्तु धारयेत् ॥ स भ्रष्टो जायते देवि निष्कृतिर्नास्ति तत्र वै । अग्राह्यं मम निर्म्माल्यं अतएव वरानने ॥ यद्दत्तं मन्मुखे देवि पुष्पं वा पत्रमुत्तमम् । तन्निर्म्माल्यं महेशानि ! गृह्णीयात् शिरसा सदा ॥ स ब्रह्मतेजसा तस्य समतां याति सुन्दरि ! । न दद्याद्यदि देवेशि ! उपचारं शुचिस्मिते ! ॥ लिङ्गापरि वरारोहे ! यश्च तस्य शुचिस्मिते । निगदामि शृणु प्रौढे वचनं मम कामिनि ॥ स एव नारकी भूत्वा नरकं सर्व्वदाप्नुयात् । अशेषनरकं भुक्त्वा अशेषयोनिमाव्रजेत् ॥ अशेषस्थावरं देवि जङ्गमञ्च तथा प्रिये । भुक्त्वा तु सर्व्वपापान् स अशेषक्रिमितां व्रजेत् ॥ शृणु देवि प्रवक्ष्यामि उच्छिष्टं मम पार्व्वति । उपचारं स्थापयित्वा पूतं पात्रान्तरे प्रिये ॥ कृत्वा तु मन्त्रपूतं हि उपचारं निवेदयेत् । वामदेवादि देवेशि मुखेषु वरवर्णिनि ॥ भक्षणं मम देवेशि ब्रह्माण्डसृष्टिकारकम् । एतद्धि परमेशानि ! ब्रह्मादीनां सुदुर्लभम् ॥ अशुचिर्व्वा शुचिर्व्वापि उच्छिष्टं भक्षयेद्यदि । स एव परमाराध्यः साक्षाद्ब्रह्म शुचिस्मिते ॥ उच्छिष्टभक्षणे कामी स एव श्रीसदाशिवः ।

निर्म्माल्यं दृढभक्तित्वाद्गृह्णीयाद्यस्तु पार्व्वति ॥ प्रथमं विष्णवे दत्त्वा विष्णुमन्त्रेण सुन्दरि । निर्म्माल्यं मम देवेशि विष्णोर्ग्राह्यं वरानने ॥ देवासुरमनुष्याश्च गन्धर्व्वाः किन्नरादयः । ते सर्व्वे परमेशानि वराकाः क्षुद्रबुद्धयः ॥ निर्म्माल्येषु च देवेशि ! अधिकारी कथं भवेत् ॥” इति लिङ्गार्च्चनतन्त्रे । १३ । १४ । पटलः ॥ नैवेशिकं, क्लो, (निवेशाय गार्हस्थाय हितम् । निवेश + ठक् ।) निवेशनार्थं गार्हस्थाय यत् कन्या दीयते तत् । इति मिताक्षरा ॥ यथा, याज्ञवल्क्यः । १ । २१० । “भूदीपांश्चान्नवस्त्राम्भस्तिलसर्पिःप्रतिश्रयान् । नैवेशिकं स्वर्णधुर्य्यं दत्त्वा स्वर्गे महीयते ॥ निवेशसम्बन्धिनि, त्रि ॥ नैशं, त्रि, (निशायाइदम् । निशा + “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इति अण् ।) निशासम्बन्धि । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४ । २ । “सलिलमये शशिनि रवेर्दीधितयो मूर्च्छिता- स्तमो नैशम् । क्षपयन्ति दर्पणोदरनिहिता इव मन्दिर- स्यान्तः ॥” * ॥ निशायां भवम् । निशा + “निशाप्रदोषाभ्याञ्च ।” ४ । ३ । १४ । इति पक्षे अण् ।) निशाभवम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, मनुः । २ । १०२ । “पूर्ब्बां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठन्नैशमेनो व्यपोहति । पश्चिमान्तु समासीनो मलं हन्ति दिवाकृतम् ॥”) नैशिकं, त्रि, (निशायां भवम् । निशा + “निशा- प्रदोषाभ्याञ्च ।” ४ । ३ । १४ । इति ठञ् ।) निशाभवम् । इति सिद्धान्तकीमुदी ॥ (निशा- व्यापकम् ॥ स्त्रियां ङीप् । यथा, मनुः । ५ । ६७ । “नृणामकृतचूडाणां विशुद्धिर्नैशिकी स्मृता ॥”) नैश्चित्यं, त्रि, निश्चितत्वम् । निश्चितस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययनिष्पन्नम् ॥ नैषधः, पुं, (निषधानां राजा । निषध + अण् ।) नलराजा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ५३ । १६ । “तस्याः समीपे तु नलं प्रशसंसुःकुतूहलात् । नैषधस्य समीपे तु दमयन्तीं पुनः पुनः ॥” निषधदेशाधिपतिः । यथा, रघुः । १८ । १ । “स नैषधस्यार्थपतेः सुताया- मुत्पादयामास निषिद्धशत्रुः ॥” वर्षविशेषः । जम्बुद्वीपेश्वरोऽग्नीध्रस्तु स्वपुत्त्राय हरिवर्षाय वर्षमेतद्दत्तवान् । यथा, विष्णु- पुराणे । २ । १ । २० । “तृतीयं नैषधं वर्षं हरिवर्षाय दत्तवान् ॥” नैषधं नलमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । नैषध + अण् । स्वनामख्यातो हर्षदेवविरचितो द्वाविंशसर्गा- त्मकः काव्यग्रन्थविशेषः । यथा, -- “उदिते नैषधेकाव्ये क्व माघः क्वच भारविः ॥” * ॥ निषधानामयमिति । “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) निषधसम्बन्धिनि, त्रि ॥

पृष्ठ २/९२८

नैष्किकः, पुं, (निष्के स्वर्णे दीनारे तदागारे वा नियुक्तः । निष्क + “तत्र नियुक्तः ।” ४ । ४ । ६९ । इति ठक् ।) रूप्याध्यक्षः । इत्यमरः । २ । ८ । ७ ॥ टङ्ककपतिः । पुरुषाश्वादिरूपं गठितं रजतं रूप्यं तस्याध्यक्षः । इति भरतः ॥ (त्रि, निष्केण क्रीतं निष्कस्य विकारो वा । “क्रीत- वत् परिमाणात् ।” ४ । ३ । १५६ । इत्यभि- देशात् “असमासे निस्कादिभ्यः ।” ५ । १ । २० । इति ठक् । निष्कक्रीते । निष्कविकारे ॥) नैष्ठिकः, त्रि, (निष्ठा विद्यतेऽस्येति । निष्ठा + मत्वर्थीयष्ठक् ।) ब्रह्मचर्य्यं कृत्वा यावज्वीवं “गुरुकुले यो वसति सः । यथा, -- नैष्ठिको ब्रह्मचारी च वसेदाचार्य्यसन्निधौ । तदभावेऽस्य तनये पत्न्यां वैश्वानरेऽपि वा ॥ अनेन विधिना देहं साधयेद्विजितेन्द्रियः । ब्रह्मलोकमवाप्नोति न चेह जायते पुनः ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २८२ । २७ । “शतयोजनविस्तारं न शक्ताः सर्व्ववानराः । क्रान्तुं तोयनिधिं वीरा नैषा वो नैष्ठिकी मतिः ॥”) नैसर्गिकः, त्रि, (निसर्गादागतः । निसर्ग + ठक् ।) स्वाभाविकः । (यथा, रघुः । ५ । ३७ । “रूपं तदोजस्वि तदेव वीर्य्यं तदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम् ॥”) यथाच कल्किपुराणे २६ अध्याये । “पृच्छामस्त्वामियं भक्तिः क्व लब्धा परमात्मनः । कस्य वा शिक्षिता राजन् किंवा नैसर्गिकी तव ॥” नैस्त्रिंशिकः, त्रि, (निस्त्रिंशः खड्गः प्रहरण- मस्य । निस्त्रिंश + “प्रहरणम् ।” ४ । ४ । ५७ । इति ठक् ।) खड्गधारी । निस्त्रिंशेन प्रह- रति यः । तत्पर्य्यायः । असिहेतिः २ । इत्य- मरः । २ । ८ । ७० ॥ असिहेतिकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ नो, व्य, (नह + डो ।) नहि । अभावः । इत्य- मरः । ३ । ४ । ११ ॥ (यथा, अपराधभञ्जन- स्तोत्रे । ७ । “नो शक्यं स्मार्त्तकर्म्म प्रतिदिनगहनं प्रत्यवाया- कुलाख्यम् ॥”) नोधाः, [स्] पुं, (नूयते स्तूयते इति । नु + “नुवो धुट् च ।” उणां ४ । २२५ । इति असिः धुट् च । यद्वा, नवं दधातीति । नव + धा + असुन् । नवशब्दस्य नोभावश्च । इति यास्कः ।) ऋषि- भेदः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ६१ । १४ । “उपो वेनस्य जोगुवान ओणिं सद्यो भुवद्वीर्य्याय नोधाः ॥”) नोपस्थाता, [ऋ] त्रि, (न उप समीपे तिष्ठतीति । स्था + तृच् ।) दूरस्थः । न उप समीपे तिष्ठति यः सः ॥ हीनार्थिविशेषः । यथा, -- “अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थाता निरुत्तरः । आहूतप्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः ॥” इति मिताक्षरायां व्यवहारमातृका ॥

नौः, स्त्री, (नुद्यतेऽनयेति । नुद प्रेरणे + “ग्लानु- दिभ्यां डौः ।” उणां २ । ६४ । इति डौः ।) नौका । इत्यमरः । १ । १० । १० ॥ यथा, महा- भारते । १ । १५० । ४ -- ५ । “ततः स प्रेषितो विद्वान् विदुरेण नरस्तदा । पार्थानां दर्शयामास मनोमारुतगामिनीम् ॥ सर्व्ववातसहां नावं यन्त्रयुक्तां पताकिनीम् । शिवे भागीरथीतीरे नरैर्व्विश्रम्भिभिः कृताम् ॥” एतेन यन्त्रवाहिता नौका प्रतीयते । कलेर नौका इति इष्टिम्बोट् इति च यस्याः प्रसिद्धिः ॥ नौका, स्त्री, (नौरेव । नौ + स्वार्थे कन् ।) नद्यादि- सन्तरणार्थकाष्ठादिनिर्म्मितयानविशेषः । वारि- रथः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तत्पर्य्यायः । नौः २ तरिका ३ तरणिः ४ तरणी ५ तरिः ६ तरी ७ तरण्डी ८ तरण्डः ९ पादालिन्दा १० उत्प्लवा ११ होडः १२ वाधूः १२ वार्व्वटः १४ वहित्रम् १५ पोतः १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ वहनम् १७ । इति जटाधरः ॥ * ॥ अथ निष्पदयानोद्देशः । “नौकाद्यं निष्पदं यानं तस्य लक्षणमुच्यते । अश्वादिकन्तु यद्यानं स्थले सर्व्वं प्रतिष्ठितम् ॥ जले नौकैव यानं स्यादतस्तां यत्नतो वहेत् ॥” अथ कालः । “सुवारवेलातिथिचन्द्रयोगे चरे विलग्ने मकरादिषट्के । ऋक्षेऽन्त्यसप्तष्वतिरेकतोऽन्ये व्रदन्ति नौकाघटनादि कर्म्म ॥ * ॥ अश्विखरांशुसुधानिधिपूर्ब्बा- मित्रघनाच्युतभे शुभलग्ने । तारकयोगतिथीन्दुविशुद्धौ नौगमनं शुभदं शुभवारे ॥” * ॥ “वृक्षायुर्व्वेदगदिता वृक्षजातिश्चतुर्व्विधा । समासेनैव गदितं तेषां काष्ठं चतुर्व्विघम् ॥” तद्यथा, -- “लघु यत् कोमलं काष्ठं सुघटं ब्रह्मजाति तत् । दृढाङ्गं लधु यत् काष्ठमघटं क्षत्त्रजाति तत् ॥ कोमलं गुरु यत् काष्ठं वैश्यजाति तदुच्यते । दृढाङ्गं गुरु यत् काष्ठं शूद्रजाति तदुच्यते ॥ लक्षणद्बययोगेन द्विजातिः काष्ठसंग्रहः ॥ क्षत्त्रियकाष्ठैर्घटिता भोजमते सुखसम्पदं नौका अन्ये लघुभिः सुदृढैर्व्विदधति जलदुष्पदे नौकाम् ॥ विभिन्नजातिद्वयकाष्ठजाता न श्रेयसे नापि सुखाय नौका । नैषा चिरं तिष्ठति पच्यते च विभिद्यते वारिणि मज्जते च ॥ न सिन्धुगाद्यार्हति लौहबन्धं तल्लोहकान्तैर्ह्रियते हि लौहम् । विपद्यते तेन जलेषु नौका गुणेन बन्धं निजगाद भोजः ॥” अथ लक्षणानि । “सामान्यञ्च विशेषश्च नौकाया लक्षणद्वयम् ॥”

अत्र सामान्यम् । “राजहस्तमितायामा तत्पादपरिणाहिनी । तावदेवोन्नता नौका क्षुद्रेति गदिता बुधैः ॥ अतः सार्द्धमितायामा तदर्द्धपरिणाहिनी । त्रिभागेणोत्थिता नौका मध्यमेति प्रचक्ष्यते ॥ क्षुद्राथ मध्यमा भीमा चपला पटलाभया । दीर्घा पत्रपुटा चैव गर्भरा मन्थरा तथा ॥ नौकादशकमित्यक्तं राजहस्तैरनुक्रमम् । एकैकवृद्धैः सार्द्धैश्च विजानीयात् द्वयं द्बयम् ॥ उन्नतिश्च प्रवीणा च हस्तादर्द्धांशसम्मिता । अत्र भीमाभया चैव गर्भरा चाशुभप्रदा ॥ मन्थरापरतो यास्तु तासामेवाम्बुधौ गतिः । तासां गुणस्तु संक्षेपात् दृढता च प्रकीर्णता ॥” अथ विशेषः । “दीर्घा चैवोन्नता चेति विशेषे द्बिविधा भिदा ॥” तत्र दीर्घा यथा, -- “राजहस्तद्बयायामा अष्टांशपरिणाहिनी । नौकेयं दीर्घिका नाम दशाङ्गेनोन्नतापि च ॥ दीर्घिका तरणिर्लोला गत्वरा गामिनी तरिः । जङ्घाला प्लाविनी चैव धारिणी वेगिनी तथा ॥ राजहस्तैकैकवृद्ध्या नौकानामानि वै दश । उन्नतिः परिणाहश्च दशाष्टांशमितौ क्रमात् ॥ अत्र लोला गामिनी च प्लाविनी दुःखदा भवेत् । लोलाया मानमारभ्य यावद्भवति गत्वरा ॥ लोलायाः फलमाधत्ते एवं सर्व्वासु निर्णयः । वेगिन्याः परतो या तु सा शिवायोत्तरा यथा ॥” भोजोऽपि । “नौकादीर्घं यथेच्छं स्यात्तत्रतानि विवर्ज्जयेत् । हस्तसंख्या परित्याज्या वसुवेदग्रहोत्तरे ॥ षष्ट्युत्तरमिता नौका कुलं हन्ति बलं धनम् । नवतेरुत्तरे यापि या चत्वारिंशतेः परा ॥ एतेन चत्वारिंशतिषष्टिनवतिसंख्या तत्परतो- ऽपि । यावदपरदशकं तावदेव तत्फलमिति ।” इति दीर्घा । अथोन्नता । “राजहस्तद्बयमिता तावत् प्रसरणोन्नता । इयमूर्द्ध्वाभिधा नौका क्षेमाय पृथिवीभुजाम् ॥ ऊर्द्ध्वानूर्द्ध्वा स्वर्णमुखी गर्भिणी मन्थरा तथा । राजहस्तैकैकवृद्ध्या नाम पञ्चत्रयं भवेत् ॥ अत्रानूर्द्ध्वा गर्भिणी च निन्दितं नामयुग्मकम् । मन्थरायाः परा यास्तु ताः शुभाय यथोद्भवम् ॥” भोजोऽपि । “बाणाग्न्युत्तरतो मानं नौकानामशुभं वहेत् । पञ्चाशदूर्द्धादुल्लासं धननाशं त्रयोर्द्ध्वतः ॥” इत्युन्नता ॥ * ॥ “धात्वादीनामतो वक्ष्यं निर्णयं तरिसंश्रयम् । कनकं रजतं ताम्रं त्रितयं वा यथाक्रमम् ॥ ब्रह्मादिभिः परिन्यस्य नौकाचित्रणकर्म्मणि । चतुःशृङ्गा त्रिशृङ्गाभा द्बिशृङ्गा चैकशृङ्गिणी ॥ सितरक्तापीतनीलवर्णान्दद्याद्यथाक्रमम् । केशरी महिषो नागो द्बिरदो व्याघ्न एव च ॥

पृष्ठ २/९२९

पक्षी भेको मनुष्यश्च एतेषां वदनाष्टकम् । नावां मुखे परिन्यस्य आदित्यादिदशा भुवाम् ॥ कलसो दर्पणश्चन्द्रस्त्रैदशानां महीभुजाम् । हंसः केकी शुकः सिंहो गजोऽहिर्व्याघ्रषट्- पदौ ॥ आदित्यादिदशाजातनौकोपरि परिन्यसेत् ॥ * ॥ नौकासु मणिविन्यासो विज्ञेयो नवदण्डवत् । मुक्तास्तवकैर्युक्ता नौका स्यात् सर्व्वतो भद्रा । तत्संख्या चेदथ रसवेदद्वयसम्मिता क्रमशः ॥ कनकादीनां माला जयमालेति गद्यते सद्भिः । ब्रह्मक्षत्त्रे द्बितये एकैके वैश्यशूद्रयोनी ॥ * ॥ निर्गृहं सगृहं वाथ तत् सर्व्वं द्विविधं भवेत् । निर्गृहं पूर्ब्बमुद्दिष्टं सगृहाणि यथा शृणु ॥ सगृहा त्रिविधा प्रोक्ता सर्व्वमध्याग्रमन्दिरा । सर्व्वतो मन्दिरं यत्र सा ज्ञेया सर्व्वमन्दिरा ॥ राज्ञां कोशाश्वनारीणां यानमत्र प्रशस्यते । मध्यतो मन्दिरं यत्र सा ज्ञेया मध्यमन्दिरा ॥ राज्ञां विलासयात्रादि वर्षासु च प्रशस्यते । अग्रतो मन्दिरं यत्र सा ज्ञेया त्वग्रमन्दिरा ॥ चिरप्रवासयात्रायां रणे काले घनात्यये ॥ मन्दिरमानं नौकाप्रसरत एवार्द्धभागतो न्यूनम् । भोजस्तु । दीर्घवृत्तवसुषट्दिवाकरा- नेकदिङ्नवमिता यथाक्रमम् । राजपञ्चभुजसम्मितोन्नति- र्मन्दिरे तरिगते महीभुजाम् ॥ भास्करादिकदशा भुवां पुनर्धातुनिर्णयनमत्र नवदण्डवत् ॥ काष्ठजं धातुजञ्चेति मन्दिरं द्बिविधं भवेत् । काष्ठजं सुखसम्पत्त्यै विलासे धातुजं मतम् ॥ अत्र शय्यासनादीनां मन्थरोल्लोचयोरपि । अन्येषाञ्चैव मुनिभिनिर्णयः पूर्ब्बवन्मतः ॥ दिङ्मात्रमिदमुदिष्टं नौकालक्षणमग्रजम् । प्रधानेष्वेव नियमः अप्रधाने न निर्णयः ॥ लघुता दृढता चैव गामिताच्छिद्रता तथा । समतेति गुणोद्देशो नौकानां संप्रकाशितः ॥ एवं विचिन्त्य यो राजा नौकायानं करोति च । स चिरं सुखमाप्नोति विजयं समरे श्रियम् ॥ योऽज्ञानादन्यथा यानं नौकावां कुरुते नृपः । तस्यैतानि विनश्यन्ति यशो वीर्य्यं बलं धनम् ॥” इति निष्पदयानोद्देशे नौकायानम् ॥ * ॥ जघन्यजलयानानि यथा, -- “नौकान्यतो जले यानं जघन्यमिति गद्यते । तद्देहा बहवस्ते तु पाश्चात्यानां प्रकीर्त्तिताः ॥ द्रोणीरूपन्तु यद्यानं द्रोणीयानन्तदुच्यते । घटीभिर्घटितं यानं घटीनौकेति गद्यते ॥ तुम्ब्याद्यैस्तु फलैर्यानं फलयानं प्रचक्ष्यते । चर्म्मभिस्तूलपूर्णैर्यच्चर्म्मयानं तदुच्यते ॥ यानं यल्लघुभिर्वृक्षर्वृक्षयानन्तदुच्यते । जन्तुभिः सलिले यानं जन्तुयानं प्रचक्ष्यते ॥ बाहुभ्यां सन्तरेद्वारि जघन्येषु न निर्णयः ॥” इति युक्तिकल्पतरौ निष्पदयानोद्देशः ॥

नौकादण्डः, पुं, (नौकायाः परिचालनार्थं यो दण्डः ।) क्षेपणी । इत्यमरः । १ । १० । १३ ॥ चाइड इति ध्वजी इति नगी इति च भाषा ॥ नौतार्य्यं, त्रि, (नावा नौकया तार्य्यं तरणीयम् ।) नाव्यम् । नौकागम्यदेशादि । इत्यमरः । १ । १० । १० । न्यकारुका, स्त्री, (न्यक् क्रियतेऽसौ पृषोदरात् कलोपे साधुः । शकृत्कीटः । विष्ठाक्रिमिः । इति हारावली । १६३ ॥ (क्वचित् अन्यकारका इति पाठः ॥) न्यक्वारः, पुं, (न्यक् क्रियते इति । कृ + घञ् ।) न्यक्वरणम् । तत्पर्य्यायः । अवज्ञा २ परीहारः ३ परिहारः ४ पराभवः ५ अपमानम् ६ परि- भवः ७ तिरस्कारः ८ तिरस्किया ९ अवहेला १० हेला ११ अवहेलनम् १२ हेलनम् १३ अनादरः १४ अभिभवः १५ सूक्षणं १६ सूर्क्ष- णम् १७ रीढा १८ अभिभूतिः १९ निकृतिः २० असूक्षणम् २१ असूर्क्षणम् २२ नीकारः २३ अवहेलम् २४ अमाननम् २५ क्षेपः २६ निकारः २७ धिक्कारः २८ । इति शब्दरत्नावली ॥ विमा- नना । इति कालिदासः ॥ (यथा, महा- नाटके । ९ । १४ । “न्यक्वारो ह्ययमेव मे यदरयस्तत्राप्यसौ तापसः सोऽप्यत्रैव निहन्ति राक्षसकुलं जीवत्यहो रावणः ॥”) न्यक्षं, क्ली, कार्त् स्न्यम् । तृणम् । निकृष्टे, त्रि । इति मेदिनी । षे, १६ ॥ न्यक्षः, पुं, (नीयते अक्षिणी यस्य । षच् समासे ।) महिषः । इति मेदिनी । षे, १६ ॥ जामदग्न्यः ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ न्यग्रोधः, पुं, (न्यक् रुणद्धि इति । रुय + अच् ।) वटवृक्षः । (यथा, भागवते । ४ । ६ । १६ । “पनसोडुम्बराश्वत्थप्लक्षन्यग्रोधहिङ्गुभिः ॥”) व्यामपरिमाणम् । इत्यमरः । २ । ४ । ३२, ३ । ३ । ९५ ॥ शमीवृक्षः । इति मेदिनी । धे, ३२ ॥ विषपर्णी । मोहनाख्यौषधिः । इति विश्वः ॥ (उग्रसेननृपपुत्त्राणामन्यतमः । यथा, हरि- वंशे । ३७ । ३० । “नवोग्रसेनस्य सुतास्तेषां कंसस्तु पूर्ब्बजः । न्यग्रोधश्च सुनामा च कल्कः शल्कः सुभूमिपः ॥”) न्यग्रोधपरिमण्डलः, पुं, (न्यग्रोधः व्यामः परि- मण्डलं परिणाहो यस्य ।) व्यामपरिमितोच्छ्रय- परीणाहः पुरुषः । एतादृशाः पुरुषास्त्रेतायुगे चक्रवर्त्तिन आसन् । यथा मात्स्ये ११८ अः । “महाधनुर्धराश्चैव त्रेतायां चक्रवर्त्तिनः । सर्व्वलक्षणसम्पन्ना न्यग्रोधपरिमण्डलाः ॥ न्यग्रोधौ तु स्मृतौ बाहू व्यामो न्यग्रोध उट्यते । व्यामेन उच्छ्रयो यस्य अध ऊर्द्ध्वञ्च देहिनः । समोच्छ्रयपरीणाहो न्यग्रोधपरिमण्डलः ॥” (अपिच । भट्टिटीकायां भरतमल्लिकधृताग्नि- पुराणवचनम् । “प्रसारितभुजस्येह मध्यभागद्वयान्तरम् । उच्छ्रायेण समं यस्य न्यग्रोधपरिमण्डलः ॥”)

न्यग्रोधपरिमण्डला, स्त्री, (न्यक्रुणद्धि इति न्यग्रोधं अधःप्रसूतं परितो मण्डलं नितम्बमण्डलरूं यस्याः । यद्वा न्यग्रोधस्य वटस्य इव परिमण्डलं परिणाहो नितम्बभागे यस्याः ।) अङ्गना- विशेषः । यथा, -- “स्तनौ सुकठिनौ यस्या नितम्बे च विशालता । मध्ये क्षीणा भवेद्या सा न्यग्रोभपरिमण्डला ॥” इति शब्दमाला ॥ (तथाच भट्टिः । ४ । १८ । “योषिद्वृन्दारिका तस्य दयिता हंसनादिनी । दूर्व्वाकाण्डमिव श्यामा न्यग्रोधपरिमण्डला ॥”) न्यग्रोधा, स्त्री, (न्यक्रुणद्धीति । रुध् + अच् । टाप् ।) न्यग्रोधी । इति शब्दरत्नावली ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “दन्त्युदुम्बरपर्णी स्यान्निकुम्भोऽथ मुकूलकः । द्रवन्ती नामतश्चित्रा न्यग्रोधा मूषिकाह्वया ॥” इति चरके कल्पस्थाने द्वादशेऽध्याये ॥) न्यग्रोधी, स्त्री, (न्यक् रुणद्धीति । रुध् + अच् । गौरादित्वात् ङीष् इति प्राञ्चः ।) उपचित्रा । इत्यमरभरतौ ॥ इन्दुरकानी इति भाषा । थुलकुँडी इति केचित् । न्यङ्, [च्] त्रि, (नितरामञ्चतीति । अञ्चु + क्विप् ।) नीचः । खर्व्वः इत्यमरः । ३ । १ । १० ॥ निम्नः । इति मेदिनी । चे, ५६ ॥ कार्त्स्न्यम् । इति विश्वः ॥ न्यङ्कुः, पुं, (नितरां अञ्चति गच्छतीति । अञ्चु गतौ + “नावन्चेः ।” उणां । १ । १८ । इति उः । “न्यङ्क्वादीनाञ्च ।” ७ । ३ । ५३ । इति कुत्वम् ।) मृगभेदः । इत्यमरः । २ । ५ । १० ॥ (यथा, हरिवंशे । १२१ । ४१ । “न्यङ्कुभिश्च वराहैश्च रुरुभिश्च निषेवितम् ॥”) मुनिविशेषः । इति मेदिनी । के, २७ ॥ न्यङ्कुभूरुहः, पुं, (न्यङ्कुरिव भूरुहः ।) शोणक- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (शोणकशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) न्यच्छं, क्ली, (नितरामच्छम् ।) क्षुद्ररोगविशेषः । मेचेता इति भाषा ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “मण्डलं महदल्पं वा श्यावं वा यदि वा सितम् । सहजं नीरुजं गात्रे न्यच्छं तदभिधीयते ॥” तच्चिकित्सा यथा, -- “शिरावेधैः प्रलेपैश्च तथाभ्यङ्गैरुपाचरेत् । न्यच्छं लिम्पेत् पयःपिष्टैः कल्पैः क्षीरितरूद्भवैः ॥ त्रिभुवनविजयापत्रं मूलं स्थविरस्य शिंशपा चैभिः । उद्बर्त्तनं विरचितं न्यच्छव्यङ्गापहं सिद्धम् ॥ स्थविरस्य वृद्धदारोः ।” इति भावप्रकाशः ॥ न्यञ्चितं, त्रि, (नि + अञ्च + णिच् + क्तः ।) अधः- क्षिप्तम् । इति जटाधरः ॥ न्ययः, पुं, (नि + इ + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ इत्यच् ।) अपचयः । इति केचित् ॥ न्यस्तं, त्रि, (नि + अस + क्त ।) निहितम् । स्थापितम् । तत्पर्य्यायः । निसृष्टम् २ । इत्य-

पृष्ठ २/९३०

मरः । ३ । १ । ८८ ॥ अस्य पर्य्यायान्तरं निक्षिप्तशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ न्यस्तशस्त्रः, पुं, (न्यस्तं शस्त्रं येन । युद्धादिविरत- त्वात् तथात्वम् ।) पितृलोकः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, मनुः । ३ । १९२ । “अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्मचारिणः । न्यस्तशस्त्रा महाभागाः पितरः पूर्ब्बदेवताः ॥”) त्यक्तशस्त्रे, त्रि । यथा, -- “न्यस्तशस्त्रं दिलीपञ्च तञ्च शुश्रुवुषां प्रभुम् । राज्ञामुद्धृतनाराचे हृदि शल्यमिवार्पितम् ॥” इति रघुः ॥ न्याक्यं, क्ली, (नितरामक्यते इति । नि + अक + ण्यत् ।) भृष्टतण्डुलम् । मुडी इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । भृष्टान्नम् २ कुहवम् ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ न्यादः, पुं, (न्यदनमिति । नि + अद भक्षणे + “नौ ण च ।” ३ । ३ । ६० । इति णः ।) आहारः । इत्यमरः । २ । ९ । ५६ ॥ न्यायः, पुं, विष्णुः । यथा, “अग्रणीर्ग्रामणीः श्रीमान्न्यायो नेता समीरणः ।” इति तस्य सहस्रनाममध्ये गणितः ॥ * ॥ (नियमेन ईयते इति । नि + इण् + “परि- न्योर्नीणोर्द्यूताभ्रेषयोः ।” ३ । ३ । ३७ । इति घञ् ।) उचितः । तत्पर्य्यायः । अभ्रेषः २ क्वल्पः ३ देशरूपम् ४ समञ्जसम् ५ । इत्यमरः । २ । ८ । २४ ॥ * ॥ (नीयन्ते प्राप्यन्ते विवक्षितार्था येनेति । नी + “अध्यायन्यायोद्यावसंहाराश्च ।” ३ । ३ । १२२ । इति घञ्प्रत्ययेन निपातनात् साधुः । नीतिः । जयोपायः । भोगः । युक्तिः । इति चिन्तामणिः ॥) प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोप- नयनिगमनात्मकपञ्चावयववाक्यम् । तल्लक्षणं यथा । अनुमितिचरमकारणलिङ्गपरामर्शप्रयो- जकशाब्दज्ञानजनकवाक्यत्वम् । इति चिन्ता- मणिः ॥ उचितानुपूर्ब्बिकप्रतिज्ञादिपञ्चकसमु- दायत्वम् । इति शिरोमणिः ॥ तल्लक्ष्यं यथा । पर्व्वतो वह्निमान् धूमात् यो यो धूमवान् स्र वह्रिमान् यथा महानसं वह्रिव्याप्यधूमवांश्चायं तस्माद्बह्रिमान् । इति जगदीशः ॥ * ॥ (पञ्चाङ्गमधिकरणम् । यथा, महाभारते । २ । ५ । ३ । “न्यायविद्धर्म्मतत्त्वज्ञः षडङ्गविदनुत्तमः ।” “न्यायः पञ्चाङ्गमधिकरणम् । यथा, -- ‘विषयो विषयश्चैव पूर्ब्बपक्षस्तथोत्तरः । पक्षद्वयफलञ्चैव शास्त्रेऽधिकरणं विदुः ॥’

अत्र, यूपस्य स्वरुं करोति इति वाक्यं विषयः । तत्र षष्ठी यूपसम्बन्धिकर्त्तव्यता लक्षणार्था उत यूपावयवलक्षणार्था इति सन्देहो विषयः । एतावेव पूर्ब्बोत्तरपक्षौ ज्ञेयौ । कल्पना लाघ- वानुग्रहादुत्तरः पक्षः सिद्धान्तः । फलं अनु- ष्ठानभेदः । पूर्ब्बपक्षे तक्षणाष्टास्री करणादिना काष्ठान्तरं यूपसदृशं निर्म्मातव्यम् । सिद्धान्ते एकदेशस्य पृथक् करणमात्रमिति । इदमेव पञ्चकं मोक्षधर्म्मेषूक्तम् । ‘सूक्ष्मं सांख्यक्रमौ चोभौ निर्णयः सप्रयोजनः । पञ्चैतान्यनुजानीहि वाक्यमित्युच्यते बुधैः ॥” सूक्ष्मं गहनार्थत्वाद्बिषयः । सांख्यः एवमेवं वेति विचारः । क्रमः अतिक्रमः सिद्धान्तस्य पूर्ब्बः पक्ष इत्यर्थः । निर्णयः सिद्धान्तः । प्रयोजनं फलम् । इति वाक्यं वाक्यार्थनिर्णयोपायः एवं पूर्ब्बोत्तरमीमांसाधिकरणानि न्यायस्तद्बित् ॥” इति तट्टीकायां नीलकण्ठः ॥ * ॥) षड्दर्शनान्तर्गतदर्शनविशेषः । तत्पर्य्यायः । तर्कविद्या २ आन्वीक्षिकी ३ । इत्यमरभरतौ ॥ एतद्दर्शनमते नित्येच्छाकृतिमतिसहितः पर- मात्मा ईश्वरः स तु ब्रह्मपदार्थो जीवातिरिक्तः । एतच्छास्त्रप्रयोजनं चार्व्वाकादिमतनिराकरण- पूर्ब्बकं जगत्कारणतया ईश्वरसंस्थापनं संश- यादिनिरूपणेन वेदार्थनिर्णयश्च । न्यायदर्शन- कारो गोतमः । तत्सूत्रे प्रमाणादिषोडश- पदार्थनिरूपणम् । तेषां तत्त्वज्ञानान्निश्रेयसम् । तस्य भाष्यकारो वात्स्यायनः । तद्वार्त्तिककारः कात्यायनः । तट्टीकाकारो वाचस्पतिमिश्रः । तच्छात्र उदयनाचार्य्यःकुसुमाञ्जलिप्रभृतिग्रन्थ- कारः । कुसुमाञ्जलिटीकाकारौ हरिदासराम- भद्रौ । गङ्गेशोपाध्यायः प्रत्यक्षानुमानोपमान- शब्दाख्यखण्डचतुष्टयात्मकचिन्तामणिकारः । तत्सुतो वर्द्धमानोपाध्यायस्तयोश्छात्रौ मणि- मिश्रयज्ञपत्युपाध्यायौ मणिप्रभाकरौ । यज्ञ- पत्युपाध्यायच्छात्रः पक्षधरमिश्रश्चिन्तामणे- रालोककारः । पक्षधरमिश्रच्छात्रो रघुनाथ- शिरोमणिश्चिन्तामणेर्दीधितिकारः । तच्छात्रो मथुरानाथतर्कवागीशश्चिन्तामणिदीधित्योष्टी- काकारः । तच्छात्रो भवानन्दसिद्धान्तवागीशो दीधितेष्टीकाकारः । तच्छात्रौ जगदीशतर्का- लङ्कारगदाधरभट्टाचार्य्यौ दीधितिटीकाकारौ । एतदतिरिक्ता वादार्थकारा बहवः पण्डिता आसन् ॥ तर्कशास्त्रम् । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “न्यायवैशेषिकादिः स्यात् तर्कविद्या प्रतिष्ठिता ।

तस्यामान्वीक्षिकी ज्ञेया तत्रात्मज्ञानमुन्नयेत् ॥” अथ न्यायप्रथमसूत्रं लिख्यते प्रमाणप्रमेयसंशय- प्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवाद- जल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्था- नानां तत्त्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगमः । एषां लक्ष- णानि यथा । प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रामाणानि । १ । आत्मशरीरेन्द्रियार्थबुद्धिमनः- प्रवृत्तिदोषप्रेत्यभावफलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम् २ । समानानेकधर्म्मोपपत्तेर्व्विप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुप- लब्ध्यवस्थातश्च विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः । ३ । यमर्थमधिकृत्य प्रवर्त्तते तत् प्रयोजनम् । ४ । लौकिकपरीक्षकाणां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसामान्यं स दृष्टान्तः । ५ । तन्त्राधिकरणाभ्युपगमसंस्थितिः सिद्धान्तः । ६ । प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनि- गमनान्यवयवाः । ७ । अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कार- णोपपत्तितस्तत्त्वज्ञानार्थमूहस्तर्कः । ८ । विमृश्य- पक्षप्रतिपक्षाभ्यामर्थावधारणं निर्णयः । ९ । प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताविरुद्धः पञ्चाषयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः । १० । यथोपपन्नच्छलजातिनिग्रहस्थानोपालम्भो जल्पः ११ । सत्प्रतिपक्षस्थापनाहीनो वितण्डा । १२ । सव्यभिचारविरुद्धप्रकरणसमसाध्यसम- कालात्ययापदिष्टा हेत्वाभासाः । १३ । वचन- विघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलम् । १४ । साधर्म्म्यवैधर्म्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं जातिः । १५ । विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम् । १६ । इति गोतमसूत्रम् ॥ * ॥ न्यायशास्त्रञ्च पञ्चा- ध्यायात्मकम् । तत्र प्रत्यध्यायस्याह्रिकद्बयम् । तत्र प्रथमाध्ययस्य प्रथमाह्रिके भगवता गौत- भेन प्रमाणादिपदार्थनवकलक्षणनिरूपणं विधाय द्बितीये वादादिसप्तपदार्थलक्षणनिरू- पणम् । १ । द्बितीयस्य तु प्रथमे संशयपरीक्षणं प्रमाणचतुष्टयाप्रामाण्यशङ्कानिराकरणञ्च । द्वितीये अर्थापत्त्यादेरन्तर्भावनिरूपणम् । २ । तृतीयस्य प्रथमे आत्मशरीरेन्द्रियार्थपरीक्षणम् । द्वितीये बुद्धिमनःपरीक्षणम् । ३ । चतुर्थस्य प्रथमे प्रवृत्तिदोषप्रेत्यभावफलदुःखापवर्गपरी- क्षणम् । द्वितीये दोषनिमित्तकत्वनिरूपणं अव- यवादिनिरूपणञ्च । ४ । पञ्चमस्यस्य प्रथमे जातिभेदनिरूपणम् । द्बितीये निग्रहस्थानभेद- निरूपणम् । ५ । इति सर्व्वदर्शननसंग्रहः ॥ * ॥ युक्तिमूलकदृष्टान्तविशेषः । स च बहुविधः । तेषां मध्ये प्रसिद्धानां नामलक्षणप्रमाणानि लिख्यन्ते ॥

न्यायनामानि अन्धगोलाङ्गूलन्यायः १ ।

तल्लक्षणानि कश्चिद्दुष्टात्मा महारण्यमार्गे पतितमन्धं स्वबन्धुनगरं जिगमिषुं वभाषे किमत्रायुष्मता दुःखितेन स्थीयत इति स चान्धः सुखवाणीमाकर्ण्य तमाप्तं मत्वोवाच अहो मद्भागधेयं यदत्रभवान् दीनं मां स्वाभीष्टनगर प्राप्त्यसमर्थं भाषत इति स च विप्रलिप्सुर्दुष्टो गोयुवानमानीय तदीय

तत्प्रमाणानि हेत्वाभासमथुरानाथटीकादयः १ ।

पृष्ठ २/९३१

न्यायनामानि अन्धपङ्गुन्यायः २ । अन्धहस्तिन्यायः ३ । अशोकवनिकान्यायः ४ । उष्ट्रकण्टकभोजनम्यायः ५ । कदम्बगोलकन्यायः ६ । करकङ्कणन्यायः ७ । काकाक्षिगोलकन्यायः ८ । कूर्म्माङ्गन्यायः ९ । कैसुतिकन्यायः १० । खलेकपोतन्यायः ११ । गुडजिह्विकान्यायः १२ । गोबलीवर्द्दन्यायः १३ । चालनीन्यायः १४ । तृणारणिमणिन्यायः १५ । दग्धपत्रन्यायः १६ । दण्डचक्रादिन्यायः १७ । दण्डापूपन्यायः १८ । पङ्कप्रक्षालनन्यायः १९ । मणिमन्त्रादिन्यायः २० । राजपुरप्रवेशन्यायः २१ । लूतातन्तुन्यायः २२ । विशेष्यविशेषणन्यायः २३ । वीचीतरङ्गन्यायः २४ । बीजाङ्कुरन्यायः २५ । शङ्खवेलान्यायः २६ । शतपत्रभेदन्यायः २७ । शृङ्गग्राहितान्यायः २८ ।

तल्लक्षणानि लाङ्गूलमन्धं ग्राहयामास उपदिदेश चैनमन्धमेष गोयुवा त्वां नगरं नेष्यति मा त्यज लाङ्गूलमिति स चान्धः श्रद्धालुतया तदत्यजन् स्वाभी- ष्टमप्राप्यानर्थपरम्पराम्प्राप्तः । १ । अन्धस्कन्धारूढः पङ्गुर्यथा अन्धस्य पद्भ्यां अघ्वातिक्रमसमर्थस्तथा स चान्धः पङ्गोदृग्भ्यां चक्षुष्मानिव भवति । २ । बहवोऽन्धा हस्तिनिरूपणार्थं प्रवृत्ताः केनचित् चरणं स्पृष्ट्वा स्तम्भाकार- त्वेन केनापि लाङ्गूलं स्पृष्ट्वा रज्ज्वाकारत्वेन परेण श्रोत्रं स्पृष्ट्वा सूर्पा- कारत्वेनापरेण शुण्डं स्पृष्ट्वा सर्पाकारत्वेन गजो निर्णीतः । ३ । तुल्यगुणादिशालिनामशोकादिनानावनानामशोकवनगमने सत्यन्यवन- गमनापेक्षा न । अपि च । तुल्यगुणशालिनि वने सत्यपि रावणेनाशोक- वने सीता स्थापिता तत्र वनान्तरे स्थापनानपेक्षा । ४ । उष्ट्रस्य शमीकण्टकक्षतजन्यबहुदुःखसहनपूर्ब्बकं किञ्चित्सुखजनक- सपत्रशमीकण्टकभक्षणम् । ५ । कदम्बगोलकस्य सर्व्वावयवेषु युगपदेव पुष्पाणामुत्पत्तिः । ६ । कङ्कणशब्देनैव करभूषणविशेषबोधसम्भवेऽपि करशब्दपूर्व्वककङ्कणशब्दः करसंलग्नकङ्कणबोधार्थकः । ७ । एकमेव चक्षुर्गोलकमुभयचक्षुःसम्बन्धिसदुभयचक्षुःकार्य्यकारकम् । ८ । कूर्म्मःस्वेच्छया अङ्गानि प्रसारयति संकोचयति तद्बत् । ९ । यद्भारवहनं दुर्ब्बलस्यापि साध्यं तद्भारवहनं सुतरां सबलस्य साध्यम् । १० । वृद्धा युवानः शिशवः कपोताः खले यथामी युगपत् पतन्ति । तथैव सर्व्वे युगपत् पदार्थाः परस्परेणान्वयिनो भवन्ति । ११ । गुडजिह्वासम्बन्धे रसास्वादनमेव फलम् । १२ । बलीवर्द्दशब्देन महोक्षबोधसम्भवेऽपि गोशब्दपूर्ब्बकबलीवर्द्दशब्दो झटिति बोधार्थकः । १३ । चालनीभ्रामणेन तण्डुलादेः स्थानान्तरपतनं तद्वत् । १४ । तृणारणिमणीनामेकमात्रजन्यवह्नौ व्यभिचारभिया नैकधर्म्मावच्छिन्नं प्रति कारणत्वं किन्तु वह्निनिष्ठकार्य्यतावच्छेदकत्रयमवलम्ब्य कार्य्य- कारणभावत्रयम् । १५ । पत्राणां दग्धानामपि पूर्ब्बाकारेणावस्थानज्ञानमात्रं न तु वस्तुतः पत्र- त्वम् । १६ । घटत्वाद्येकधर्म्मावच्छिन्नं प्रति दण्डचक्रादीनां कारणत्वम् । १७ । आखुभक्सितैकदेशं दण्डं पश्यतस्तदेकदेशसंलग्नपिष्टकभक्षणबुद्धिः । १८ । पङ्कलेपनपूर्ब्बकक्षालनमपेक्ष्य पङ्कस्यालेपनं श्रेयः । १९ । दाहं प्रति जलस्य प्रतिबन्धकत्वं वह्निनाशकतया यौक्तिकं मणिमन्त्रा- दीनान्तु तद्विलक्षणप्रतिबन्धकत्वं स्वातन्त्र्येण । २० । विशृङ्खलगमनासहिष्णुरक्षकसङ्कुले राजपुरे जनानां श्रेणीरूपेण प्रवेशः । २१ । लूता सूत्रमुत्पाद्य जालं रचयति संहरति च तद्बत् । २२ । भूतले आदौ केवलघटो विशेषणं ततस्तत्र घटे जलं विशेषणं न तु जल- विशिष्टघट एवादौ विशेषणम् । २३ । वीचीजनितस्तरङ्गस्तज्जनितोऽपि तरङ्ग इति क्रमेण तरङ्गोत्पत्तिः । २४ । आदौ बीजं ततोऽङ्गुरः किमादावङ्कुरस्ततो बीजमित्यनिर्णयेन बीजाङ्कुर- प्रवाहोऽनादिः । २५ । कस्यचित् शङ्खशब्देनैव वेलाविशेषनिर्णयः । २६ । उपर्य्युपरिस्थितशतसंख्यकपत्राणां सूच्या युगपद्भेदभ्रमविषयाणामपि वस्तुत एकभेदानन्तरमपरभेदः । २७ । दुर्वृत्तवृषभादेः प्रथमतः कौशलेनैकशृङ्गग्रहणं पश्चादपरशृङ्ग- ग्रहणम् । २८ ।

तत्प्रमाणानि काव्यप्रकाशे चण्डीदासटीका २ । भागवतादयः ३ । भाष्यसप्तमसूत्रव्याख्या ४ । वेदान्तशङ्करभाष्यटीका ५ । भाषापरिच्छेदादयः ६ । काव्यप्रकाशटीकादयः ७ । अमरकोषटीकादयः ८ । पञ्चदशीटीका ९ । व्यधिकरणधर्म्मावच्छिन्नाभावजग- दीशटीका १० । सामान्यलक्षणाजगदीशटीका ११ । भाष्यरत्नप्रभा १२ । साहित्यदर्पणादयः १३ । व्याप्तिपञ्चके जगदीशः १४ । बाधग्रन्थटीका १५ । वेदान्तभाष्यर्टीका १६ । परामर्शमथुरानाथटीका १७ । दायभागादयः १८ । अवयवस्य गादाधरी टीका १९ । पक्षताजगदीशटीका २० । न्यायशब्दखण्डमथुरानाथटीका २१ वेदान्तसारटीका २२ । सामान्यलक्षणामथुरानाथ- टीका २३ । भाषापरिच्छेदः २४ । कुमुमाञ्जलिटीकादयः २५ । मलमासतत्त्वादयः २६ । प्रत्यक्षखण्डमथुरानाथटीका २७ । अवच्छेदकत्वनिरुक्तेर्जागदीशी टीका २८ ।

पृष्ठ २/९३२

सन्दंशप्रापितन्यायः २९ । सर्व्वापेक्षान्यायः ३० । सूचीकटाहन्यायः ३१ । स्थविरलगुडन्यायः । ३२ ।

सन्दंशः साँडाशी यस्य प्रसिद्धिः । यथा तेनोभयपार्श्वधारणेन वस्तु- प्राप्तिस्तथा । तथा हि । अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्ची अवन्तिका । पुरी द्वारवती चैव सप्तैता मोक्षदायिकाः ॥ इत्यत्र काश्याः पुरत्रयपाठानन्तरं पुरत्रयपाटपूर्ब्बञ्च पठितत्वेन तदितरषट्पुराणि काशीप्रापकाणि । २९ । बहुषु निमन्त्रितेषु एकस्मिन्नागतेऽपि भोज्यं न दीयते सर्व्वानपेक्षते तद्वत् । ३० । स्वल्पश्रमसाध्यसूचीनिर्म्माणानन्तरं बहुश्रमसाध्यकटाहनिर्म्माणम् । ३१ । बृद्धहस्तस्थयष्टिः सहसा लक्ष्यस्थाने क्वचित् पतति क्वचिन्न पतति तद्वत् । ३२ ।

काशीखण्डटीका २९ । भाष्यरत्नप्रभा ३० । कलापव्याकरणानन्दलहरीटीका- दयः ३१ । कलापटीका । ३२ ।

(यदि च न्यायवेदान्तसाङ्ख्यपातञ्जलप्रभृत्या- स्तिकदर्शनानां साक्षात्पारम्पर्य्येणैकमात्रा- नन्तविश्वब्रह्माण्डस्योदयस्थितिलयकारणं एको- ऽद्बितीयः सर्व्वपुषार्थस्वरूपः सनातनपुरुषः सर्व्वशक्तिमान् परमेश्वरः परमात्मैव प्रतिपाद्यः तत्रापि चार्व्वाकादिविपक्षमतनिराकरणेन जगत्कारणतयेश्वरस्य संस्थापनात् न्यायदर्शन- स्यैव सर्व्वप्राधान्यसिद्धिः । आत्मतत्त्वज्ञानोत्- पादनाय साक्षादुपयोगितया समस्तश्रुतिमीमां- सिततया च पुराणादिशास्त्रेषु वेदान्तस्य भूयसी- प्रशंसादर्शनाच्च तस्यैव दर्शनस्य मुख्यत्वमायाति चेत् न अतीवसूक्ष्मतमब्रह्मतत्त्वनिरूपकजगत्- पूज्यवेदान्तशास्त्रे कदापि कस्यापि विषयभोग- कलुषितबुद्धिपरिमार्ज्जकन्यायदर्शनबोधादृते प्रवे- शानधिकारात् । अतो नितरामेव सर्व्वेभ्योऽस्यैव गौरवमभ्युपजग्मिरे तार्किकाः । वस्तुतस्तु सर्व्वे ष्वास्तिकदर्शनेषु न्यायदर्शनमेव सर्व्वोच्छ्रयसिंहा- सनमारोढुमर्हतीति सर्व्वेषां प्रेक्षावतां परा- मर्शः । विशेषतः चार्व्वाकादिदुष्टमतखण्डनपूर्ब्बक मोक्षस्वरूपस्थापनायेश्वरसत्तासंस्थापनाय चैक- मात्रन्यायदर्शनमेवालं नत्वन्यत् । एतच्च सत्यं नवेति प्रतिपादनाय श्रीमन्माधवाचार्य्यसङ्कलित सर्व्वदर्शनसारसंग्रहग्रन्थान्तर्गताक्षपाददर्शन- शास्त्रादेव समुद्धृत्य दर्शयिष्यामः । तत्र प्रथमतः ईश्वरसंस्थापनं यथा, -- “नन्वीश्वरसद्भावे किं प्रमाणं प्रत्यक्षमनुमान- मागमो वा न तावदत्र प्रत्यक्षं क्रमते रूपादि- रहितत्वेनातीन्द्रियत्वात् नाप्यनुमानं तद्ब्याप्ति- लिङ्गाभावात् नागमः विकल्पासहत्वात् किं नित्योऽवगमयत्यनित्यो वा । आद्ये अपसिद्धान्ता- पातः द्बितीये परस्पराश्रयापातः । उपमाना- दिकमशक्यशङ्कं नियतविषयत्वात् । तस्मादीश्वरः शशविषाणायते इति चेत्तदेतन्न चतुरचेतसां चेतसि चमत्कारमाविष्करोति । विवादास्पदं नगमागरादिकं सकर्त्तृकं कार्य्यत्वात् कुम्भवत् । न चायमसिंद्वो हेतुः सावयवत्वेन तस्य सुसाधन-

त्वात् । ननु किमिदं सावयवत्वं अवयवसं योगित्वं अवयवसमवायित्वं वा नाद्यः गगनादौ व्यभि- चारात् न द्वितीयः तन्तुत्वादावनैकान्त्यात् । तस्मादनुपपन्नमिति चेन्मैवं वादीः समवेतद्रव्यत्वं सावयवत्वमिति निरुक्तेर्वक्तं शक्यत्वात् । अवा- न्तरमहत्त्वेन वा कार्य्यत्वानुमानस्य सुकरत्वात् । नापि विरुद्धो हेतुः साध्यविपर्य्ययव्याप्तेरभावात् नाप्यनैकान्तिकः पक्षादन्यत्र वृत्तेरदर्शनात् नापि कालात्ययोपदिष्टः बाधकानुपलम्भात् नापि सत्- प्रतिपक्षः प्रतिभटादर्शनात् । ननु नगादिक- मकर्तृकं शरीराजन्यत्वात् गगनवदिति चेन्नैतत् परीक्षाक्षममीक्ष्यते नहि कठोरकण्ठीरवस्य कुरङ्गशावः प्रतिभटो भवति अजन्यत्वस्यैव समर्थतया शरीरविशेषणवैयर्थ्यात । तर्ह्यजन्यत्व- मेव साधनमिति चेन्नासिद्धेः नापि सोपाधिकत्व- शङ्काकलङ्काङ्कुरः सम्भवो अनुकूलतर्कसम्भवात् यद्ययमकर्तृकः स्यात् कार्य्यमपि न स्यादिह जगति नास्त्येव तत्कार्य्यं नाम यत्कारकचक्र- मवधीर्य्यात्मानमासादयेदित्येतदविवादम् । तच्च सर्व्वं कर्तृविशेषोपहितमर्य्यादं कर्तृत्वं चेतर- कारकाप्रयोज्यत्वे सति सकलकारकप्रयोक्तुत्व- लक्षणं ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नाधारत्वम् । एवञ्च कर्तृव्यावृत्तेस्तदुपहितसमस्तकारकव्यावृत्तावका- रणककार्य्योत्पादप्रसङ्ग इति स्थूलः प्रमादः । तथा निरुटङ्कि शङ्करकिङ्करेण । “अनुकूलेन तर्केण सनाथे सति साधने । साध्यव्यापकताभङ्गात् पक्षे नोपाधिसम्भव” इति । यदीश्वरः कर्त्ता स्यात्तर्हि शरीरी स्यादित्यादि- प्रतिकूलतर्कजातं जागर्त्तीति चेदीश्वरसिद्ध्य- सिद्धिभ्यां व्याघातात् । तदुदितमुदयनेन । “आगमादेः प्रमाणत्वे बाधनादनिषेधनम् । अभासत्वे तु सैव स्यादाश्रयासिद्धिरुद्धतेति ॥” न च विशेषविरोधः शक्यशङ्कः ज्ञातत्वा- ज्ञातत्वविकल्पपराहतः स्यात् । तदेतत् पर- मेश्वरस्य जगव्रिर्म्माणे प्रवृत्तिः किमर्था स्वार्था परार्था वा आद्येऽपीष्टप्राप्त्यर्था अनिष्टपरि-

हारार्था वा नाद्यः अवाप्तसकलकामस्य तदनुप पत्तेः अतएव न द्बितीयः । द्वितीये प्रवृत्त्यनुप- पत्तिः कः खलु परार्थं प्रवर्त्तमानं प्रेक्षावानित्या- चक्षीत । अथ करुणया प्रवृत्त्युपपत्तिरित्या- चक्षीत कश्चित्तं प्रत्याचक्षीत तर्हि सर्व्वान् प्राणिनः सुखिन एव सृजेदीश्वरः न दुःख- शवलान् करुणाविरोधात् स्वार्थमनपेक्ष्य पर- दुःखप्रहाणेच्छा हि कारुण्यं तस्मादीश्वरस्य जगत्सर्जनं न युज्यते । तदुक्तं भट्टाचार्य्यैः -- “प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दो हि प्रवर्त्तते । जगच्चासृजतस्तस्य किं नाम न कृतं भवेदिति ।” नास्तिकशिरोमणे ! तावदीर्ष्याकषायिते चक्षुषी निमील्य परिभावयतु भवान् करुणयाप्रवृत्ति- रस्त्येव न च निसर्गतः सुखमयसर्गप्रसङ्गः सृज्यप्राणिकृतसुकृतदुष्कृतपरिपाकविशेषाद्वैष- म्योपपत्तेः न च स्वातन्त्र्यभङ्गः शङ्कनीयः स्वाङ्गं स्वव्यवधायकं न भवतीति न्यायेन प्रत्युत तन्नि- र्व्वाहात् एक एव रुद्रो न द्बितीयाय तस्थे इत्यादिरागमस्तत्र प्रमाणम् । यद्येवं तर्हि पर- स्पराश्रयबाधव्याधिं समाधत्स्वेति चेत् तस्था- नुत्थानात् किमुत्पत्तौ परस्पराश्रयः शङ्क्यते ज्ञप्तौ वा । नाद्यः आगमस्येश्वराधीनोत्पत्तिक- त्वेऽपि परमेश्वरस्य नित्यत्वेनोत्पत्तेरनुपपत्तेः नापि ज्ञप्तौ परमेश्वरस्य आगमाधीनज्ञप्ति कत्वेऽपि तस्यान्यतोऽवगमात् नापि तदनित्य त्यज्ञप्तौ आगमानित्यत्वस्य तीव्रादिधर्म्मोपेतत्वा- दिना सुगमत्वात् ॥” द्वितीये मोक्षस्वरूपसंस्थापनं यथा, -- “ननु दुःखात्यन्तोच्छेदोऽपवर्ग इत्येतदद्यापि कफोणिगुडायितं वर्त्तते तत्कथं सिद्धवत्कृत्य व्यव ह्रियत इति चेन्मैवं सर्व्वेषां मोक्षवादिनामप- वर्गदशायामात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिरस्तीत्य- स्यार्थस्य सर्व्वतन्त्रसिद्धान्तसिद्धतया घण्टापथ- त्वात् नह्यप्रवृत्तस्य दुःखं प्रत्यापद्यते इति कश्चित प्रपद्यते तथा हि आत्मच्छेदो मोक्ष इति माध्य- मिकमते दुःखोच्छेदोऽस्तीत्येतावत्तावदविवा-

पृष्ठ २/९३३

द्रम् । अथ मन्येथाः शरीरादिवदात्मापि दुःख- हेतुत्वादुच्छेद्य इति तन्न सङ्गच्छते विकल्पानुप- पत्तेः किमात्मा ज्ञानसन्तानो विवक्षितः तदति रिक्तो वा प्रथमे न विप्रतिपत्तिः कः खल्वनुकूल- माचरति प्रतिकूलमाचरेत् द्वितीये तस्य नित्यत्वे निवृत्तिरशक्यविधानैव प्रवृत्त्यनुपपतिश्चाधिकं दूषणं न खलु कश्चित् प्रेक्षावानात्मनस्तु कामाय सर्व्वं प्रियं भवतीति सर्व्वतः प्रियतमस्यात्मनः समुच्छेदाय प्रयतते सर्व्वो हि प्राणी मुक्त इति व्यवहरति । ननु धर्म्मिनिवृत्तौ निर्म्मलज्ञानोदयो महोदय इति विज्ञानवादिवादे सामग्र्यभावः सामानाधिकरण्यानुपपत्तिश्च भावनाचतुष्टयं हि तस्य कारणमभीष्टं तच्च क्षणभङ्गपक्षे स्थिरै- काधारासम्भवात् लङ्घनाभ्यासादिवदनासादित- प्रकर्षं न स्फटमभिज्ञानमभिजनयितुं प्रभवति सीपप्लवस्य ज्ञानसन्तानस्य बद्धत्वे निरुपप्लवस्य च मुक्तत्वे यो बद्धः स एव मुक्त इति सामा- नाधिकरण्यं न सङ्गच्छते । आवरणमुक्तिर्मुक्ति- रिति जैनजनाभिमतोऽपि मागो न निर्गतो निरर्गलः अङ्ग भवान् पृष्टो व्याचष्टां किमावरणं धर्म्माधर्म्मभ्रान्तय इति चेत् इष्टमेव । अथ देह- मेवावरणं तथाच तन्निवृत्तौ पञ्जरान्मुक्तस्य शुकस्येवात्मनः सततोर्द्ध्वगमनं मुक्तिरिति चेत्तदा वक्तव्यं किमयमात्मा मूर्त्तोऽमूर्त्तो वा । प्रथमे निरवयवः सावयवो वा निरवयवत्वे निरवयवो मूर्त्तः परमाणुरिति परमाणुलक्षणापत्त्या पर- माणुधर्म्मवदात्मधर्म्माणामतीन्द्रियत्वं प्रसजेत् । सावयवत्वे यत् सावयवं तदनित्यमिति प्रतिबन्ध- बलेनानित्यत्वापत्तौ कृतप्रणाशाकृताभ्यागमौ निष्प्रतिबन्धौ प्रसरेताम् । अमूर्त्तत्वे गमनमनुप- पन्नमेव चलनात्मिकायाः क्रियायाः मूर्त्तप्रति- बन्धात् पारतन्त्र्यं बन्धः स्वातन्त्र्यं मोक्ष इति चार्व्वाकपक्षेऽपि स्वातन्त्र्यं दुःखनिवृत्तिश्चेद- विवाद ऐश्वर्य्यं चेत् सातिशयतया सदृक्षतया च प्रेक्षावतां नाभिमतम् । प्रकृतिपुरुषान्यत्वख्यातौ प्रकृत्युपरमे पुरुषस्य स्वरूपेणावस्थानं मुक्ति- रिति साङ्ख्याख्यातेऽपि पक्षे दुःखोच्छेदोऽभ्यु- पेयते विवेकज्ञानं पुरुषाश्रयं वेति एतावदव- शिष्यते तत्र पुरुषाश्रयमिति न श्लिष्यते पुरु- षस्य कौटस्थ्यात् स्थाननिरोधापातान्नापि प्रकृत्याश्रयः अचेतनत्वात् तस्याः । किञ्च षकृतिः प्रवृत्तिस्वभावा निवृत्तिस्वभावा वा आद्ये अनिर्मोक्षः स्वभावस्यानपायात् द्वितीये सम्प्रति संसारोऽस्तमियात् । नित्यनिरतिशय- मुखाभिव्यक्तिर्मुक्तिरिति भट्टसर्व्वज्ञाद्यभिमते- ऽपि दुःखनिवृत्तिरभिमतैव परन्तु नित्यसुखं न प्रमाणपद्धतिमध्यास्ते । श्रुतिस्तत्र प्रमाण- मिति चेन्न योग्यानुपलब्धिबाधिते तदनवकाशा- दवकाशे वा ग्रावप्लवेपि तथा भावप्रसङ्गात् । ननु सुखाभिव्यक्तिर्मुक्तिरिति पक्षं परित्यज्य दुःखनिवृत्तिरेव मुक्तिरिति स्वीकारः क्षीरं विहायारोचकग्रस्तस्य सौवीररुचिमनुभवतीति

चेत्तदेतन्नाटकपक्षपतितं त्वद्वच इत्युपेक्ष्यते । सुखस्य सातिशयतया प्रत्यक्षतया बहुप्रत्यनीका- क्रान्ततया साधनप्रार्थनापरिक्लिष्टतया च दुःखाविनाभूतत्वेन विषानुषक्तमधुवत् दुःखपक्ष- निक्षेपात् । नन्वेकमनुसन्धित्सतोऽपरं प्रच्यवते इति न्यायेन दुःखवत् सुखमित्युच्छिद्यत इति अकाम्योऽयं पक्ष इति चेन्मैवं मंस्थाः सुखसम्पा- दने दुःखसाधनबाहुल्यानुषङ्गिनियमेन तप्तायः- पिण्डे तपनीयबुद्ध्या प्रबर्त्तमानेन साम्यापातात् तथा हि म्यायोपार्ज्जितेषु विषयेषु कियन्तः सुखखद्योताः कियन्ति दुःखदुर्दिनानि अन्यायो- पार्ज्जितेषु तु यद्भविष्यति तन्मनसापि चिन्तयितुं न शक्यमित्येतत् स्वानुभवमप्रच्छादयन्तः सन्तो विदाङ्कुर्व्वन्तु विदांवरा भवन्तः । तस्मात् परि- शेषात् परमेश्वरानुग्रहवशाच्छ्रवणादिक्रमेणात्म- तत्त्वसाक्षात्कारवतः पुरुषधौरेयस्य दुःख- निवृत्तिरात्यन्तिकी निश्रेयसमिति निरवद्य- मिति ॥ * ॥ न्यायदर्शनन्तु पूर्ब्बोत्तरविभागभेदेन द्विविधम् । पूर्ब्बभागो भगवता महर्षिगोतमेन प्रणीतः उत्तरभागस्तु भगवता महर्षिकणभुजैव प्रणीतः पूर्ब्बभागे भगवान् गोतमः जीवनिश्रेयसाधि- गमाय षोडशपदार्थान् निरूपितवान् तेषां षोडशपदार्थानां तत्त्वज्ञानादेव निःश्रेयसाधि- गम इत्युपदिदेशेति । परभागे तु भगवान् कणादः द्रव्यादिषण्णां पदार्थानां तत्त्वज्ञानादेव निःश्रेयसं स्यादित्युपदिष्टवान् । तद्यथा, “धर्म्म- विशेषसूताद् द्रव्यगुणकर्म्मसामान्यविशेषसम- वायानां साधर्म्म्यवैधर्म्म्याभ्यां तत्त्वज्ञाना- न्निःश्रेयसमिति ।” परं एष्वेव षट्पदार्थेषु भग- वता गोतमेनोपदिष्टाः षोडशपदार्थाः सर्व्व एवार्न्तनिवेशिता भगवता कणभुजा । इह पुन- र्व्विशेषपदार्थस्वीकरणात् लोके वैशेषिकमित्या- ख्यान्तरेणैव प्रसिद्धमेतद्दर्शनमिति बोध्यम् ॥ अतिरिक्तन्यायनामानि यथा, -- १ अग्न्यातपनन्यायः । २ अजाकृपाणीयन्यायः । ३ अजातपुत्त्रनामकरणन्यायः । ४ अण्ड- कुक्कुटीन्यायः । ५ अत्यन्तं बलवन्तोऽपि पौर- जानपदा जना इतिन्यायः । ६ अदग्धदहन- न्यायः । ७ अध्यारोपापवादन्यायः । ८ अन- धीते महाभाष्ये इतिन्यायः । ९ अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वेतिन्यायः । १० अन्ते या मतिः सा गतिरितिन्यायः । ११ अन्तेरण्डा- विवाहश्चेदादावेव कुतो न स इतिन्यायः । १२ अन्धगजन्यायः । १३ अन्धचटकन्यायः । १४ अन्धदर्पणन्यायः । १५ अन्धस्येवान्धलग्नस्य विनि- पातः पदे पदे इतिन्यायः । १६ अन्यभुक्त- न्यायः । १७ अपराह्णच्छायान्यायः । १८ अप- सारिताग्निभूतलन्यायः । १९ अपस्थानं तु गच्छन्तं सोदरोऽपि विमुञ्चति इतिन्यायः । २० अव्भक्षकन्यायः । २१ अभाण्डलाभन्यायः । २२ अरण्यरोदनन्यायः । २३ अर्के चेन्मधु विन्देत

किमर्थं पर्व्वतं व्रजेदितिन्यायः । २४ अर्द्ध- जरतीन्यायः । २५ अर्द्धं त्यजति पण्डितन्यायः । २६ अर्द्धवैशसन्यायः । २७ अवश्यापेक्षितानपे क्षितयोरितिन्यायः । २८ अश्मलोष्ट्रन्यायः । २९ अश्वतरीगर्भन्यायः । ३० अश्वभृत्यन्यायः । ३१ अस्नेहदीपन्यायः । ३२ अहिकुण्डलन्यायः । ३३ अहित्रिपुत्त्र इतिन्यायः । ३४ अहिनकुल- न्यायः । ३५ अहिमुक्कैवर्त्तन्यायः । ३६ आकाशा- परिच्छन्नत्वन्यायः । ३७ आदावन्ते वेतिन्यायः । ३८ आभाणकन्यायः । ३९ आयुर्घृतमितिन्यायः । ४० आषाढवातन्यायः । ४१ इक्षुरसन्यायः । ४२ इक्षुविकारन्यायः । ४३ इच्छेष्यमाणयोः समभिव्याहारे इष्यमाणस्यैव प्राधान्यमिति- न्यायः । ४४ इषुवेगक्षयन्यायः । ४५ उत्पाटित- दन्तनागन्यायः । ४६ उदकनिमज्जनन्यायः । ४७ उपजनिष्यमाणनिमित्तोऽप्यपवादो जात- निमित्तमप्युत्सर्गं बाधते इतिन्यायः । ४८ उपजीव्योपजीवकन्यायः । ४९ उपपन्नधम्मो विकरोति हि धर्म्मिणमितिन्यायः । ५० उप- षासाद्वरं भिक्षेतिन्यायः । ५१ उभयतः पाश- रज्जुन्यायः । ५२ उषरवृष्टिन्यायः । ५३ उष्ट्र- लगुडन्यायः । ५४ ऋजुमार्गेण सिध्यतोऽर्थस्य वक्रेण साधनायोग इतिन्यायः । ५५ एकत्र निर्णीतः शास्त्रार्थः अन्यत्रापि तथेतिन्यायः । ५६ एकदेशविकृतमनन्यवदितिन्यायः । ५७ एकसन्धित्सतोऽपरं प्रच्यवते इतिन्यायः । ५८ एकाकिनी प्रतिज्ञेतिन्यायः । ५९ एकामसिद्धिं परिहरतो द्बितीया आपद्यते इतिन्यायः । ६० कण्टकन्यायः । ६१ कण्ठचामीकरन्यायः । ६२ कदम्बकुसुमन्यायः । ६३ करस्थविल्वन्यायः । ६४ करिवृं हितन्यायः । ६५ कांस्यभोजिन्यायः । ६६ काकतालीयन्यायः । ६७ काकदधिघातक- न्यायः । ६८ काकदन्तपरीक्षान्यायः । ६९ काकाक्षिन्यायः । ७० कामनागोचरत्वेन शब्द- बोध एव शब्दसाधनतान्वय इतिन्यायः । ७१ कारणगुणक्रमन्यायः । ७२ कार्य्येण कारण- संप्रत्ययः इतिन्यायः । ७३ कालनाशे कार्य्यनाश- न्यायः । ७४ किमज्ञानस्य दुष्करमितिन्यायः । ७५ कीटभृङ्गन्यायः । ७६ कुक्कुटध्वनिन्यायः । ७७ कुम्भीधान्यन्यायः । ७८ कुशकाशावलम्बन- न्यायः । ७९ कूपखानकन्यायः । ८० कूपन्यायः । ८१ कूपमण्डूकन्यायः । ८२ कृताकृतप्रसङ्गो यो विधिः स नित्य इतिन्यायः । ८३ कृते कार्य्ये किं मुहूर्त्तप्रश्नेन इतिन्यायः । ८४ कृदभिहितो भावो द्रव्यवत् प्रकाशते इतिन्यायः । ८५ कोप्त- पालन्यायः । ८६ कौण्डिन्यन्यायः । ८७ कौन्तेय- राधेयन्यायः । ८८ क्रिया हि विकल्प्यते न वस्त्वितिन्यायः । ८९ खलमैत्रीन्यायः । ९० खादकघातकन्यायः । ९१ गजघटान्यायः । ९२ गजभुक्तकपित्थन्यायः । ९३ गड्डलिकाप्रवाह- न्यायः । ९४ गणपतिन्यायः । ९५ गर्द्दभा- रामगणनान्यायः । ९६ गले पादुकान्यायः ।

पृष्ठ २/९३४

९७ गुणोपसंहारन्यायः । ९८ गोक्षीरं श्वदन्तै- र्धृतमितिन्यायः । ९९ गोबलीवर्द्दन्यायः । १०० गोमयपायसन्यायः । १०१ गोमहिषादिन्यायः । १०२ घटकुटीप्रपातन्यायः । १०३ घटप्रदीप- न्यायः । १०४ घुणाक्षरन्यायः । १०५ चक्र- अमणन्यायः । १०६ चतुर्व्वेदविन्न्यायः । १०७ चम्पकपटवासन्यायः । १०८ चर्म्मतन्तौ महिषीं हन्तीतिन्यायः । १०९ चितामृतन्यायः । ११० चित्रपटन्यायः । १११ चित्राङ्गनान्यायः । ११२ चित्रानलन्यायः । ११३ चिन्तामणिं परित्यज्य काचमणिग्रहणन्यायः । ११४ चौरापराधात् माण्डव्यनिग्रहन्यायः । ११५ जलतुम्बिकान्यायः । ११६ जलमन्थनन्यायः । ११७ जलानयनन्यायः । ११८ जलौकान्यायः । ११९ जामात्रर्थं क्लिप्तस्य सूपादेरतिथ्युपकारकत्वभिति न्यायः । १२० ज्ञान- धर्म्मिण्यभ्रान्तप्रकारे तु विपर्य्यय इति न्यायः । १२१ ज्ञानादेर्निष्कर्षवदुत्कषोऽप्यङ्गीकार्य्य इति- न्यायः । १२२ ज्योतिर्न्यायः । १२३ तण्डुलन्यायः । १२४ तत्तादृगवगम्यते इतिन्यायः । १२५ तद- भिन्नत्वमितिन्यायः । १२६ तदागमेऽपि दृश्यते इतिन्यायः । १२७ तप्तमाषकोद्धरणन्यायः । १२८ तमःप्रकाशन्यायः । १२९ तरतमभावापन्नमिति- न्यायः । १३० तामसं परिवर्ज्जयेदितिन्यायः । १३१ तालसर्पन्यायः । १३२ तिर्य्यगधिकरणन्यायः । १३३ तुलोन्नमनन्यायः । १३४ तुष्यतु दुर्ज्जन इति- न्यायः । १३५ त्यजेदेकं कुलस्यार्थे इतिन्यायः । १३६ त्यज्या दुस्तटिनीतिन्यायः । १३७ दग्धरसना- न्यायः । १३८ दग्धेन्धनवह्रिन्यायः । १३९ दण्ड- सर्पमारणन्यायः । १४० दधिपयसि प्रत्यक्षो ज्वर इतिन्यायः । १४१ दन्तपरीक्षान्यायः । १४२ दानव्यालकटन्यायः । १४३ दाहकदाह्य- न्यायः । १४४ दुर्ब्बलैरपि बाध्यन्ते पुरुषैः पार्थि- वाश्रितैरितिन्यायः । १४५ देवताधिकरणन्यायः । १४६ देवदत्तहन्तृहतन्यायः । १४७ देवदत्ता- पुत्त्रन्यायः । १४८ देहलीदीपन्यायः । १४९ देहाधोमुखत्वन्यायः । १५० धटारोहणन्यायः । १५१ धर्म्मकल्पनान्यायः । १५२ धर्म्माधर्म्म- न्यायः । १५३ धर्म्मिकल्पनान्यायः । १५४ धान्य- पललन्यायः । १५५ नष्टाश्वदग्धरथन्यायः । १५६ न हि करकङ्कणदर्शनाय आदर्शापेक्षेतिन्यायः । १५७ न हि दुष्टे अनुपपन्नं नामेतिन्यायः । १५८ न हि निन्दा निन्दितुं प्रवर्त्तते अपि तु विधेयं स्तोतुमितिन्यायः । १५९ न हि प्रत्य- भिज्ञामात्रेण अर्थसिद्धिरितिन्यायः । १६० न हि भिक्षुको भिक्षुकमितिन्यायः । १६१ न हि विवाहानन्तरं वरपरीक्षा क्रियते इतिन्यायः । १६२ न हि शाब्दमशाब्देनान्वेतीतिन्यायः । १६३ न हि सुतीक्ष्णाप्यसिधारा स्वयमेव छेत्तु- माहितव्यापारा भवतीतिन्यायः । १६४ नागोष्ट्र- पतिन्यायः । १६५ नाज्ञातविशेषणा विशिष्ट- बुद्धिः विशेष्यं संक्रामतीतिन्यायः । १६६ नारि- केलफलाम्बुन्यायः । १६७ निम्नगाप्रवाहन्यायः ।

१६८ नीरक्षीरन्यायः । १६९ नीलेन्दीवरन्यायः । १७० नृपनापितपुत्त्रन्यायः । १७१ नौनाविक- न्यायः । १७२ पञ्जरचालनन्यायः । १७३ पट- न्यायः । १७४ पटे पक्षिन्यायः । १७५ पतन्तमनु- धावतो बद्धोऽपि गत इतिन्यायः । १७६ पदमप्य- धिकाभावात् स्मारकात् न विशिष्यत इति- न्यायः । १७७ परशुग्रहणन्यायः । १७८ परिष- न्यायः । १७९ पर्व्वताधित्यकान्यायः । १८० पर्व्वतोपत्यकान्यायः । १८१ पाषाणेष्टिकान्यायः । १८२ पिञ्जरमुक्तपक्षिन्यायः । १८३ पिण्डं हित्वा करं लेढीतिन्यायः । १८४ पिष्टपेषणन्यायः । १८५ पुत्त्रलिप्सया दैवं भजन्त्या भर्त्ताऽपि नष्ट इतिन्यायः । १८६ पुरस्तादपवादा अनन्तरान् विधिन् बाधते नेतरानितिन्यायः । १८७ पुष्ट- लगुडन्यायः । १८८ पूर्ब्बमपवादा निविशन्ते पश्चादुत्सर्गा इतिन्यायः । १८९ पूर्ब्बात् पर- बलीयस्त्वन्यायः । १९० प्रकल्प्यापवादविषयं पश्चादुत्सर्गोऽभिनिविशते इतिन्यायः । १९१ प्रकाशाश्रयन्यायः । १९२ प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यमितिन्यायः । १९३ प्रक्षा- लनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनमितिन्यायः । १९४ प्रदीपन्यायः । १९५ प्रधानमल्लनिवर्हणन्यायः । १९६ प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यानि सुबहून्य- पीतिन्यायः । १९७ प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दो- ऽपि प्रवर्त्तते इतिन्यायः । १९८ प्रसङ्गपठित- न्यायः । १९९ प्रासादवासिन्यायः । २०० फल- वत्सहकारन्यायः । २०१ बध्यघातकन्यायः । २०२ बहुच्छिद्रवटप्रदीपन्यायः । २०३ बहुवृका- कृष्टन्यायः । २०४ बहुराजकपुरन्यायः । २०५ बहूनामनुग्रहो न्याय्य इतिन्यायः । २०६ ब्राह्मण- परिव्राजकन्यायः । २०७ ब्राह्मणवसिष्ठन्यायः । २०८ ब्राह्मणश्रमणन्यायः । २०९ भक्षितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिरितिन्यायः । २१० भच्छु- न्यायः । २११ भामतीन्यायः । २१२ भावप्रधान- माख्यातमितिन्यायः । २१३ भ्वादिन्यायः । २१४ भिक्षुपादप्रसारणन्यायः । २१५ भूलिङ्गपक्षि- न्यायः । २१६ भूशैत्योष्णन्यायः । २१७ भैरवन्यायः । २१८ भ्रमरन्यायः । २१९ मक्षिकान्यायः । २२० मज्जनोन्मज्जनन्यायः । २२१ मण्डूकप्लुति- न्यायः । २२२ मत्स्यकण्टकन्यायः । २२३ मरणाद्बरो व्याधिरितिन्यायः । २२४ मल्लग्राम- न्यायः । २२५ महिषीप्रसवोन्मुखीतिन्यायः । २२६ मात्स्यन्यायः । २२७ मुञ्जादिष्विकान्यायः । २२८ मूकभयेन कथात्यागन्यायः । २२९ मूर्ख- सेवनन्यायः । २३० भूषासिक्तताम्रन्यायः । २३१ मृगभयेन शस्यानाश्रयणन्यायः । २३२ मृगवागुरान्यायः । २३३ मृतमारणन्यायः ॥ २३४ यः कारयति स करोत्येवेतिन्यायः । २३५ यः कुरुते स भुङ्क्ते इतिन्यायः । २३६ यत् कृतकं तदनित्यमितिन्यायः । २३७ यत्परः शब्दः स शब्दार्थ इतिन्यायः । २३८ यत्प्रायः श्रूयते यादृक् तत्तादृगवगम्यते इतिन्यायः ।

२३९ यत्रोभयोः समो दोष इतिन्यायः । २४० यथासंख्यन्यायः । २४१ यदर्था प्रवृत्तिः तदर्थः । प्रतिषेध इतिन्यायः । २४२ यद्विवाहगीत- गानमितिन्यायः । २४३ यादृशं मुखं तादृशं चपेटमितिन्यायः । २४४ यादृशो यक्षस्तादृशो बलिरितिन्यायः । २४५ यस्याज्ञानं भ्रमस्तस्य भ्रातः सम्यक् च वेद स इतिन्यायः । २४६ यावच्छिरस्तावच्छिरोव्यथेतिन्यायः । २४७ येन उत्क्रम्यते येन च उपसंह्रियते स वाक्यार्थ इतिन्यायः । २४८ येन चाप्राप्तेन यो विधि- रारभ्यते स तस्य बाधको भवति इतिन्यायः । २४९ योजनप्राप्यायां कावेर्य्यां मल्लबन्धनन्यायः । २५० रक्तपटन्यायः । २५१ रज्जसर्पन्यायः । २५२ रथवडवाम्यायः । २५३ रश्मितृणादि- न्यायः । २५४ राजपुत्त्रव्याधन्यायः । २५५ राजसं तामसञ्चेतिन्यायः । २५६ रासभरटित- न्यायः । २५७ रूढिर्योगमपहरतीतिन्यायः । २५८ रेखागवयन्यायः । २५९ रोगिन्यायः । २६० लक्षणप्रमाणाभ्यां हि वस्तुसिद्धिरिति- न्यायः । २६१ लाङ्गल्जीवनमितिन्यायः । २६२ लोहचुम्बकन्यायः । २६३ लौहाग्निन्यायः । २६४ वकबन्धनन्यायः । २६५ वरगोष्ठीन्यायः । २६६ वरघाताय कन्यावरणमितिन्यायः । २६७ वस्तूनि मानान्यपेक्ष्य प्रयोजनानीतिन्यायः । २६८ वह्रिधुमन्यायः । २६९ वह्निन्यायः । २७० वाजिमन्दुरान्यायः । २७१ वातादिन्यायः । २७२ वायुभक्षकन्यायः । २७३ वायुशैत्योष्ण म्यायः । २७४ विधिनिषेधौ सति विशेषबाधे विशेषणमुपसंक्रामेत इतिन्यायः । २७५ विधेयं हि स्तूयते वस्त्वितिन्यायः । २७६ विपरीतं बलाबलमितिन्यायः । २७७ विल्वखल्लाटन्यायः । २७८ विवाह प्रवृत्तभृत्यन्यायः । २७९ विशिष्ट- वृत्तेरितिन्यायः । २८० विशिष्टस्य वैशिष्ट्य- मितिन्यायः । २८१ विषं मृत्युरितिन्यायः । २८२ विषभक्षणन्यायः । २८३ विषवृक्षोऽपि संवर्द्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतमितिन्यायः । २८४ वृक्षप्रक- म्पनन्यायः । २८५ वृद्धकुमारीवाक्यन्यायः । २८६ वृद्धिमिष्टवतो मूलं विनष्टमितिन्यायः । २८७ वृश्चिकीगर्भन्यायः । २८८ वैशे- ष्यात्तु तद्वाद इतिन्यायः । २८९ व्यञ्जक- व्यङ्गन्यायः । २९० व्याघ्रीक्षीरन्यायः । २९१ व्रणशोधनाय शस्त्रग्रहणमितिन्यायः । २९२ व्रीहिबीजन्यायः । २९३ शक्तिः सहकारिणीति न्यायः । २९४ शवोद्बर्त्तनन्यायः । २९५ शाखा- चन्द्रन्यायः । २९६ शालिसमृद्धौ कोद्रवनाशन- न्यायः । २९७ शाब्दी ह्याकाङ्क्षा शब्देनैव पूरणीयेतिन्यायः । २९८ शिरोवेष्टनेन नासिका- स्पर्श इतिन्यायः । २९९ शैलुषीन्यायः । ३०० श्यालशुनकन्यायः । ३०१ श्वःकर्त्तव्यमद्य कुर्व्विति- म्यायः । ३०२ श्वपुच्छोन्नामनन्यायः । ३०३ सच्छिद्रघटाम्बुन्यायः । ३०४ सति बोधे न जाना- तीतिन्यायः । ३०५ सन्दिग्धस्य सन्दिग्धं स

पृष्ठ २/९३५

प्रयोजनं चेत् विचारमर्हतीतिन्यायः । ३०६ समुद्रवृष्टिन्यायः । ३०७ सम्भवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदो न चेष्यते इतिन्यायः । ३०८ सर्व्वं वाक्यं साधारणमितिन्यायः । ३०९ सर्व्वं कार्य्यं सकारणकमितिन्यायः । ३१० सर्व्वविशेषणं साधारणमितिन्यायः । ३११ सर्व्वशास्त्राप्रत्यय- मेकं कर्म्मेतिन्यायः । ३१२ साक्षात्प्रकृतमिति- न्यायः । ३१३ साधुमैत्रीन्यायः । ३१४ सार्व्व- जनीनतुल्यायव्ययन्यायः । ३१५ सावकाशनिर- वकाशयोर्निरवकाशो बलीयानितिन्यायः । ३१६ सिंहमृगन्यायः । ३१७ सिंहावलोकन्यायः । ३१८ सुतजनिमृतिन्यायः । ११९ सुभगा- भिक्षुकन्यायः । ३२० सुन्दोपसुन्दन्यायः । ३२१ सूत्रसाटिकान्यायः । ३२२ सोपानारोहण- न्यायः । ३२३ स्तनन्धयन्यायः । ३२४ स्थाली- पुलाकन्यायः । ३२५ स्थावरजङ्गमविषन्यायः । ३२६ स्थूणानिखनन्यायः । ३२७ स्थूलारुन्धती- न्यायः । ३२८ स्फटिकलौहित्यन्यायः । ३२९ स्वकरकुचन्यायः । ३३० स्वपक्षहानिकर्त्तृत्वात् स्वकुलाङ्गारतां गत इतिन्यायः । ३३१ स्वप्न- व्याघ्रन्यायः । ३३२ स्वशिशुमपि चुम्बन्तमिति न्यायः । ३३३ स्वामिभृत्यन्यायः । ३३४ हस्ता- मलकन्यायः । इति श्रीरामदयालुशिष्यरघु- नाथेन विरचितो लौकिकन्यायसंग्रहः ॥) न्यायसारिणी, स्त्री, (न्यायं सरतीति । सृ + णिनि + ङीप् ।) युक्तिपूर्ब्बककर्म्मकारिणी तत्- पर्य्यायः । लुण्ठी २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ न्यायी, [न्] त्रि, (न्यायोऽस्यास्तीति । न्याय + इनिः ।) न्यायवान् । न्यायोऽस्यास्तीत्यर्थे इन्- प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ न्याय्यं, त्रि, (न्यायादनपेतम् । न्याय + “धर्म्म- पथ्यर्थन्यायादनपेते ।” ४ । ४ । ९२ । इति यत् ।) न्यायादनपेतम् । (न्याये भवः । न्याया- दागतो वा । “दिगादिभ्यो यत् ।” ४ । ३ । ५४ । इति यत् ।) न्यायागतधनादिः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । युक्तम् २ औपयिकम् ३ लभ्यम् ४ भजमानम् ५ अभिनीतम् ६ । इत्यमरः । २ । ८ । २५ ॥ क्रमोचितम् ७ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, मनुः । २ । १५२ । “देवाश्चैतान् समेत्योचुर्नाय्यं वः शिशुरुक्तवान् ॥”) न्यासः, पुं, (न्यस्यत इति । नि + अस + घञ् ।) उपनिधिः । स्थाप्यद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८९ ॥ अस्य विवरणं निक्षेपशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ विन्यासः । अर्पणम् । यदाह कालिदासः । “पदन्यासैरासीत् कमलपरिपूर्णा वमुमती दृगान्दोलैरिन्दीवरमयमभूदम्बरतलम् । इदं याचे किञ्चिद्विरचय वचः स्मेरमधुरं धरायामप्यास्तां विधुमुखि ! सुधायाः परि- चयः ॥” त्यागः । यथा, श्रीभगवद्गीतायां १८ अध्याये । “काम्यानां कर्म्मणां न्यासं सन्न्यासं कवयो विदुः । सर्व्वकर्म्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥”

काशिकाख्यपाणिनिसूत्रव्याख्यानग्रन्थविशेषः । यथा, माघे । २ । ११२ । “अनुत्सूत्रपदन्यासा सद्वृत्तिः सन्निबन्धना । शब्दविद्येव नो भाति राजनीतिरपस्पशा ॥” सन्न्यासः । यथा, -- “वक्ष्ये विविदिषान्यासं विद्वन्न्यासञ्च भेदतः । हेतू विदेहमुक्तेश्च जीवन्मुक्तेश्च तौ क्रमात् ॥” इति जीवन्मुक्तिप्रथमविवेकः ॥ * ॥ पूजाजपादेः प्राग्विघ्ननाशमन्त्रसिद्ध्याद्यर्थंदेहान्त- र्बहिर्व्वर्णादिविन्यासः । तत्र न्यासकालो यथा, “प्रातःकालेऽथवा पूजासमये होमकर्म्मणि । जपकालेऽपि वा तेषां विनियोगः पृथक् पृथक् । पूजाकाले समस्तं वा कुर्य्यात् साधकसत्तमः ॥” इति योगिनीहृदयम् ॥ * ॥ अथ मातृकान्यासः । अस्य मातृकामन्त्रस्य ब्रह्मऋषिर्गायत्त्री छन्दो मातृकासरस्वती देवता हलो बीजानि स्वराः शक्तयो लिपि- न्यासे विनियोगः । शिरसि ॐ ब्रह्मणे ऋषये नमः । मुखे ॐ गायत्त्रीच्छन्दसे नमः । हृदि ॐ मातृकासरस्वत्यै देवतायै नमः । गुह्ये ॐ व्यञ्जनेभ्यो बीजेभ्यो नमः । पादयोः स्वरेभ्यः शक्तिभ्यो नमः । तथा च ज्ञानार्णवे । मातृकां शृणु देवेशि ! न्यसेत् पापनिकृन्तनीम् । ऋषिर्ब्रह्मास्य मन्त्रस्य गायत्त्री छन्द उच्यते ॥ देवता भातृकादेवी बीजं व्यञ्जनसञ्चयम् । शक्तयस्तु स्वरा देवि ! षडङ्गन्यासमाचरेत् ॥ ततः षडङ्गन्यासौ । अं कं खं गं घं ङं आं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । इं चं छं जं झं ञं ईं तर्ज्जनीभ्यां स्वाहा । उं टं ठं डं ढं णं ऊं मध्यमाभ्यां वषट् । एं तं थं दं धं नं ऐं अनामिकाभ्यां हुम् । ओं पं फं बं भं मं औं कनिष्ठाभ्यां वौषट् । अं यं रं लं वं शं षं सं हं लं क्षं अः करतल- पृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । अं कं खं घं ङं आं हृदयाय नमः । इत्यादि । तथा च ज्ञानार्णवे । अं आं मध्ये कवर्गन्तु इं ईं मध्ये चवर्गकम् । उं ऊं मध्ये टवर्गन्तु एं ऐं मध्ये तवर्गकम् ॥ ओं औं मध्ये पवर्गन्तु बिन्दुयुक्तं न्यसेत् प्रिये । अनुस्वारविसर्गान्तर्यशवर्गौ सलक्षकौ ॥ हृदयन्तु शिरो देवि ! शिखा कवचकं तथा । नेत्रमन्त्रं न्यसेत् ङेऽन्तं नमःस्वाहा क्रमेण तु ॥ वषट् हुं वौषडन्तञ्च फडन्तं योजयेत् प्रिये ! । षडङ्गोऽयं मातृकायाः सर्व्वपापहरः स्मृतः ॥ अथान्तर्मातृकान्यासः । अकारादिषोडशस्वरान् सबिन्दून् षोडशदल- कमले कण्ठमूले न्यसेत् । ककारादिद्बादशवर्णान् सबिन्दून् द्वादशदलकमले हृदये न्यसेत् । डका- रादिदशवर्णान् सबिन्दून् दशदलकमले नाभौ न्यसेत् । वकारादिषड् वर्णान् सबिन्दून् षड्- दलकमले लिङ्गमूले न्यसेत् । वकारादिचतुरो वर्णान् सबिन्दून् चतुर्द्दलकमले मूलाधारे न्यसेत् ।

हक्षवर्णद्वयं सबिन्दुं द्बिदलकमले भ्रमधे न्यमेत् । तथा च ज्ञानार्णवे । “द्ब्यष्टपत्राम्बुजे कण्ठे स्वरान् षोडश विन्यसेत् । द्बादशच्छदहृत्पद्मे कादीन् द्वादश यिन्य सेतु ॥ दशपत्राम्बुजे नाभौ डकारादीन्न्यसेद्दश । षट्पत्रमध्ये लिङ्गस्थे वकारादीन्न्यसेच्च षट् ॥ आधारे चतुरो वर्णान् न्यसेद्वादीन् चतुर्द्दले ॥ हक्षौ भ्रूमध्यगे पद्मे द्विदले विन्यसेत् प्रिये ॥” अगस्त्यसंहितायाम् । “एकैकवर्णमेकैकपत्रान्ते विन्यसेत् प्रिये । एवमन्तः प्रविन्यस्य मनसातो वहिर्न्यसेत् ॥” वैष्णवे तु । “एकैकवर्णमुच्चार्य्य मूलाधाराच्छिरोऽन्तकम् । नमोऽन्तमिति विन्यास आन्तरः परिकीर्त्तितः ॥ अथान्तर्मातृकान्यासो मूलाधारे चतुर्द्दले । सुवर्णाभे वशषसचतुर्व्वर्णविभूषिते ॥ षड्दले वैद्युतनिभे स्वाधिष्ठानेऽनलत्विषि । बभमैर्यवलैर्युक्ते वर्णैः षड्भिश्च सुव्रते । मणिपूरे दशदले नीलजीमूतसन्निभे । डादिफान्तदलैर्युक्ते बिन्दूद्भाषितमस्तकैः ॥ अनाहते द्वादशारे प्रवालरुचिसन्निभे । कादिठान्तदलैर्युक्ते योगिनां हृदयङ्गमे ॥ विशुद्धे षोडशदले धूम्राभे स्वरभूषिते । आज्ञाचक्रे तु चन्द्राभे द्विदले हक्षलाञ्छिते ॥ सहस्रारे हिमनिभे सर्व्ववर्णविभूषिते । अकथादित्रिरेखात्महलक्षत्रयभूषिते ॥ तन्मध्ये परविन्दुञ्च सृष्टिस्थितिलयात्मकम् । एवं समाहितमना ध्यायेन्न्यासोऽयमान्तरः ॥” * ॥ अथ वाह्यमातृकान्यासः । अस्या ध्यानं यथा, -- “पञ्चाशल्लिपिभिर्विभक्तमुखदोःपन्मध्यवक्षःस्थलां भास्वन्मौलिनिबद्धचन्द्रसकलामापीनतुङ्गस्तनीम् । मुद्रामक्षगुणं सुधाढ्यकलसं विद्याञ्च हस्ताम्बुजै- र्विभ्राणां विषदप्रभां त्रिनयनां वाग्देवतामा- श्रये ॥” एवं ध्यात्वा न्यसेत् । तत्राङ्गुलिनियमस्तन्त्रे । “ललाटे नासिकामध्ये विन्यसेन्मुखपङ्कजे । तर्ज्जनी मध्यमानामा वृद्धानामे च नेत्रयोः ॥ अङ्गुष्ठं कर्णयोर्न्यस्य कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ नसोः । मध्यास्तिस्रो गण्डयोश्च मध्यमाञ्चोष्ठयोर्न्यसेत् ॥ अनामां दन्तयोर्न्यस्य मध्यमामुत्तमाङ्गके । मुखेऽनामां मध्यमाञ्च हस्तपादेषु पार्श्वयोः ॥ कनिष्ठानामिकामध्यास्तास्तु पृष्ठे च विन्यसेत् । ताः साङ्गुष्ठा नाभिदेशे सर्व्वाः कुक्षौ च विन्यसेत् ॥ हृदये च तलं सर्व्वमंसयोश्च ककुत्स्थले । हृत्पूर्ब्बं हस्तपत्कुक्षिमुखेषु तलमेव च ॥ एतास्तु मातृकामुद्राः क्रमेण परिकीर्त्तिताः । अज्ञात्वा विन्यसेद्यस्तु न्यासः स्यात्तस्य निष्फलः ॥” गौतमीये । “ललाटमुखवृत्ताक्षिश्रुतिघ्राणेषु गण्डयोः । ओष्ठदन्तोत्तमाङ्गास्यदोःपत्सन्ध्यग्रकेषु च ॥

पृष्ठ २/९३६

पार्श्वयोः पृष्ठतो नाभौ जठरे हृदयेऽंशके । ककुद्यंशे च हृत्पूर्ब्बं पाणिपादयुगे तथा ॥ जठराननयोर्न्यस्येन्मातृकार्णान् यथाक्रमात् ॥” तद्यथा । अं नमो ललाटे । आं नमो मुखे । इं ईं चक्षुषोः । उं ऊं कर्णयोः । ऋं ॠं नसोः । ऌं ॡं गण्डयोः । एं ओष्ठे । ऐं अधरे । ओं ऊर्द्ध्वदन्ते । औं अधोदन्ते । अं ब्रह्मरन्ध्रे । अः मुखे । कं दक्षबाहुमूले । खं कुर्परे । गं मणिबन्धे । घं अङ्गुलिमूले । ङं अङ्गुल्यग्रे । एवं चं ५ वामबाहुमूलसन्ध्यग्रकेषु । एवं टं ५ दक्षिण- पादमूलसन्ध्यग्रकेषु । एवं तं ५ वामपादमूल- सन्ध्यग्रकेषु । पं दक्षिणपार्श्वे । फं वामपार्श्वे । बं पृष्ठे । भं नाभौ । मं उदरे । यं हृदि । रं दक्षबाहुमूले । लं ककुदि । वं वामबाहुमूले । शं हृदादिदक्षहस्ते । ष हृदादिवामहस्ते । सं हृदादिदक्षपादे । हं हृदादिवामपादे । लं हृदाद्युदरे । क्षं हृदादिमुखे । सर्व्वत्र नमो- ऽन्तेन न्यसेत् । तथा च । “ओमाद्यन्तो नमोऽन्तो वा सविन्दुर्विन्दुवर्ज्जितः । पञ्चाशद्बर्णविन्यासः क्रमादुक्तो मनीषिभिः ॥” इति भट्टः ॥ अथ संहारमातृकान्यासः । तस्या ध्यानं यथा, -- “अक्षस्रजं हरिणपोतमुदग्रटङ्क- विद्याः करैरविरतं दधतीं त्रिनेत्राम् । अर्द्धेन्दुमौलिमरुणामरविन्दरामां वर्णेश्वरीं प्रणमतस्तनभारनम्राम् ॥” न्यासस्तु क्षक्राराद्यकारान्तः । यथा । क्षं नमो हृदादिमुखे इत्यादि ॥ * ॥ अपरञ्च । “चतुर्धा मातृका प्रोक्ता केवला विन्दुसंयुता । सविसर्गा सोभया च रहस्यं शृणु कथ्यते ॥ विद्याकरी केवला च सोभया भुक्तिदायिनी । पुत्त्रदा सविसर्गा तु सविन्दुर्वित्तदायिनी ॥” विशुद्धेश्वरे । “वाग्भवाद्या च वाक्सिद्ध्यै रमाद्या श्रीप्रवृद्धये । हृल्लेखाद्या सर्व्वसिद्ध्यै कामाद्या लोकवश्यदा ॥ श्रीकण्ठाद्यानिमान् न्यस्येत् सर्व्वमन्त्रः प्रसीदति ॥” श्रीविद्यात्वषये नवरत्नेश्वरे । “वाग्भवाद्या नमोऽन्ताश्च न्यस्तव्या मातृका- क्षराः । श्रीविद्याविषये मन्त्री वाग्भवाद्यष्टसिद्धये ॥” यामले । “भूतशुद्धिलिपिन्यासौ विना वस्तु प्रपूजयेत् । विपरीतफलं दद्यादभक्त्या पूजनं यथा ॥” सामान्यन्यासे अङ्गुलिनियमो गौतमीये । “मनसा विन्यसेन्न्यासान् पुष्पेणैवाथवा मुने । अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां वा चान्यथा विफलं भवेत् ॥” विशेषन्यासे तु नायं नियमः ॥ * ॥ अथ पीठन्यासः । ॐ आधारशक्तये नमः ॐ प्रकृतये नमः ॐ कूर्म्माय नमः ॐ अनन्ताय नमः ॐ पृथिव्यै

नमः ॐ क्षीरसमुद्राय नमः ॐ श्बेतद्वीपाय नमः एवं मणिमण्डपाय कल्पवृक्षाय मणिवेदि- कायै रत्नसिंहासनाय एतत् सर्व्वन्तु हृदि । ततो दक्षिणस्कन्धे ॐ धर्म्माय नमः । वामस्कन्धे ॐ ज्ञानाय नमः । एवं वामोरौ वैराग्याय । दक्षिणोरौ ऐश्वर्य्याय । मुखे अधर्म्माय । वाम- पार्श्वे अज्ञानाय । नाभौ अवैराग्याय । दक्षिण- पार्श्वे अनैश्वर्य्याय । सर्व्वत्र प्रणवादिनमोऽन्तेन न्यसेत् । तथा च शारदायाम् । “अंसोरुयुग्मयोर्व्विद्बान् प्रादक्षिण्येन साधकः । धर्म्मं ज्ञानञ्च वैराग्यमैश्वर्य्यं क्रमशः सुधीः ॥ मुखपार्श्वनाभिपार्श्वेष्वधर्म्मादीन् प्रकल्पयेत् ॥” पुनर्हृदि । ॐ अनन्ताय नमः । एवं पद्माय नमः । अं सूर्य्यमण्डलाय द्वादशकलात्मने नमः । उं सोममण्डलाय षोडशकलात्मने नमः । मं वह्निमण्डलाय दशकलात्मने नमः । सं सत्त्वाय नमः । रं रजसे नमः । तं तमसे नमः । आं आत्मने नमः । अं अन्तरात्मने नमः । पं पर- मात्मने नमः । ह्रीं ज्ञानात्मने नमः । इत्यन्तं विन्यस्य हृत्पद्मस्य पूर्ब्बादिकेशरेषु तत्तत्- कल्पोक्तपीठशक्तीर्मध्ये पीठमनुञ्च न्यसेत् । यथा शारदायाम् । “अनन्तं हृदये पद्मं तस्मिन् सूर्य्येन्दुपावकान् । एषु स्वस्वकलां न्यस्य नामाद्यक्षरपूर्ब्बतः ॥ सत्त्वादीन् त्रिगुणान् न्यस्य तथैवात्र गुरूत्तमः । “आत्मानमन्तरात्मानं परमात्मानमेव च । ज्ञानात्मानं प्रविन्यस्य न्यसेत् पीठमनुं ततः ॥” अथ ऋष्यादिन्यासः । ऋषिस्तु । “महेश्वरमुखाज्ज्ञात्वा यः साक्षात्तपसा मनुम् । संसाधयति शुद्धात्मा स तस्य ऋषिरीरितः ॥ गुरुत्वान्मस्तके चास्य न्यासस्तु परिकीर्त्तितः । सर्व्वेषां मन्त्रतत्त्वानां छादनाच्छन्द उच्यते ॥ अक्षरत्वात् पदत्वाच्च मुखे छन्दः समीरितम् । सर्व्वेषामेव जन्तूनां भाषणात् प्रेरणात्तथा ॥ हृदयाम्भोजमध्यस्था देवता तत्र तां न्यसेत् । ऋषिच्छन्दोऽपरिज्ञानान्न मन्त्रफलभाग्भवेत् ॥ दौर्ब्बल्यं याति मन्त्राणां विनियोगमजानताम् ॥” तन्त्रान्तरे । “ऋषिं न्यसेन्मूर्द्ध्नि देशे छन्दस्तु मुखपङ्कजे । देवतां हृदये चैव बीजन्तु गुह्यदेशके ॥ शक्तिञ्च पादयोश्चैव सर्व्वाङ्गे कीलकं न्यसेत् ॥” अथाङ्गन्यासः । तत्राङ्गुलिनियमः । त्रिद्ब्येकदशकद्वित्रिसंख्यया शैलसम्भवे । अङ्गुलीनामिति वचनादिति सर्व्वसाधारणम् ॥ यामले । “हृदयं मध्यमानामातर्ज्जनीभिः स्मृतं शिरः । मध्यमातर्ज्जनीभ्यां स्यादङ्गुष्ठेन शिखा स्मृता ॥ दशभिः कवचं प्रोक्तं तिसृभिर्नेत्रमीरितम् । प्रोक्ताङ्गुलीभ्यामस्त्रं स्यादङ्गकॢप्तिरियं मता ॥ तिसृभिस्तर्ज्जनीमध्यमानामाभिः ॥ तर्ज्जनीमध्यमानामा प्रोक्ता नेत्रत्रये क्रमात् ।

यदि नेत्रद्बयं प्रोक्तं तदा तर्ज्जनिमध्यमे ॥” इति भट्टधृतवचनात् ॥ “हृदयादिषु विन्यस्येदङ्गमन्त्रांस्ततः सुधीः । हृदयाय नमः पूर्ब्बं शिरसे वह्निवल्लभा ॥ शिखायै वषडित्युक्तं कवचाय हुमीरितम् । नेत्रत्रयाय वौषट् स्यादस्त्राय फडितिक्रमात् ॥ षडङ्गमन्त्रानित्युक्तान् षडङ्गेषु नियोजयेत् । पञ्चाङ्गानि मनोर्यत्र तत्र नेत्रमनुं त्यजेत् ॥” इति शारदावचनम् ॥ वैष्णवे तु । “अनङ्गुष्ठा ऋजवो हस्तशाखा भवेन्मुद्रा हृदये शीर्षके च । अधोऽङ्गुष्ठा खलु मुष्टिः शिखायां करद्वन्द्वाङ्गुलयो वर्म्मणि स्युः ॥ नाराचमुष्ट्युद्धृतबाहुयुग्म- काङ्गुष्ठतर्ज्जन्युदितो ध्वनिस्तु । विश्वग्विशक्ता कथितास्त्रमुद्रा यत्राक्षिणी तर्ज्जनिमध्यमे च ॥” शारदायाम् । “न्यासक्रमेण देहेषु धर्म्मादीन् पूजयेत्ततः । पुष्पाद्यैः पीठमन्वन्तं तस्मिंश्च परदेवताम् ॥” इति दर्शनात् शरीरे पीठपूजा । “अङ्गहीनस्य मन्त्रस्य स्वेनैवाङ्गानि कल्पयेत् ॥” तथा ब्रह्मयामले । “स्वनामाद्यक्षरं बीजं सर्व्वेषामभिधीयते ॥” अथ व्यापकन्यासः । नवधा सप्तधा वापि मूलेन पञ्चधा त्रिधेति भैरवतन्त्रवचनात् । नवधाकरणे शिरस्तः पादान्तं पादतः शिरोऽन्तम् । एवं चतुर्धा । सप्तधाकरणे तादृशं त्रिधा । पञ्चधाकरणे तादृशं द्बिधा । त्रिधाकरणेऽपि तादृशमेकधा । हृदादिमुखान्तन्तु शेषे एकधा सर्व्वत्रैव । शतधाकरणे तु तादृशं पञ्चाशद्वारं हृदादि- मुखान्तं नास्तीति व्यापकन्यासः । इत्यागम- तत्त्वविलास्रः ॥ * ॥ नित्यं म्यासकरणफलं यथा, -- “आगमोक्तन विधिना नित्यं न्यासं करोति यः । देवताभावमाप्नोति मन्त्रसिद्धिः प्रजायते ॥ यो न्यासकवचच्छन्दो मन्त्रं जपति तं प्रिये । विघ्ना दृष्ट्वा पलायन्ते सिंहं दृष्ट्वा यथा गजाः ॥” न्यासाकरणे दोषो यथा, -- “अकृत्वा न्यासजालं यो मूढत्वात् प्रजपेन्मनुम् । सर्व्वविघ्नैः स बाध्यः स्याद्व्याघ्रैर्मृगशिशुर्यथा ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ एते न्यासाः सामान्यपूजाप्रकरणोक्ताः । अन्ये च देवताविशेषे बहवः सन्ति बाहु- ल्यभिया तेषां प्रमाणादिकमलिखित्वा केवलं तत्र विष्णुविषये केशवकीर्त्त्यादि १ मूर्त्तिपञ्जर २ तत्त्व ३ भूतिपञ्जर ४ दशाङ्ग ५ पञ्चाङ्ग ६ न्यासाः । शिवविषये श्रीकण्ठादि १ ईशानादि- पञ्चमूर्त्ति २ मन्त्र ३ मूर्त्ति ४ गोलक ५ सुभ- गादि ६ भूषण ७ न्यासाः । अन्नपूर्णाविषये

पृष्ठ २/९३७

पदन्यासः १ । श्रीविद्याविषये वशिन्यादि १ नव- योन्यात्मक २ पीठ ३ तत्त्व ४ पञ्चदशी ५ षोडशी ६ संहार ७ स्थिति ८ सृष्टि ९ नाद १० षोढा ११ गणेश १२ ग्रह १३ नक्षत्र १४ योगिनी १५ राशि १६ त्रिपुरा १७ षोडश- नित्या १८ कामरति १९ सृष्टिस्थिति २० प्रकट- योगिनी २१ आयुध २२ न्यासाः । तारा- विषये रुद्र १ ग्रह २ लोकपाल ३ न्यासाः । एतेषां प्रमाणानि तन्त्रसारादौ द्रष्टव्यानि ॥ न्युङ्खः, पुं, (न्युङ्ख्यते इति । नि + उङ्ख गतौ + घञ् ।) सामवेदे नियतप्रणवषट्कम् । दीर्घ- वानयमिति नयनानन्दः । इत्यमरभरतौ ॥ सम्यक् । मनोज्ञः । इति मेदिनी । खे, २ ॥ न्युब्जं, क्ली, (न्युब्जति अधोमुखीभवतीति । नि + उब्ज + अच् ।) कर्म्मरङ्गफलम् । इति मेदिनी । जे, १२ ॥ श्राद्धादिपात्रभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ तथा च गोभिलः । प्रथमे पात्रे संस्रवान् सम- वनीय पात्रं न्युब्जं कुर्य्यात् पितृभ्यः स्थान- मसीति । प्रथमे पात्रे पितृपात्रे । संस्रवान् पितामहादिपञ्चार्घपात्रस्थशेषजलानि । समव- नीय क्रमेण स्थापयित्वा तत्पात्रस्य प्रपितामह- पात्रेणाच्छादनमाह शौनकः । प्रपितामह- पात्रेण पिधाय प्रतिष्ठापयतीति । याज्ञवल्क्ये-

नापि तत्पात्रस्याधःस्थत्वाभिधानात् पात्रा- न्तरेण पिधानमाक्षिप्तम् । तथा च याज्ञ- वल्क्यः । “दत्त्वार्घ्यं संस्रवांस्तेषां पात्रे कृत्वा विधानतः । पितृभ्यः स्थानमसीति न्युब्जं पात्रं करोत्यधः ॥” विधानतः यथापूर्ब्बं स्थापितं क्रमेण । तेन प्रपितामहपात्रेणाधःकृतं पितृपात्रं ऊर्द्ध्वमुख- मवस्थितं न्युब्जं करोति । तन्न्यासश्च । पितृ- पात्रे निधायाथ न्युब्जमुत्तरतो न्यसेत् । इति मत्स्यपुराणवचने न्यसेदित्यत्राख्यातोपस्थापित- कर्त्तुर्व्वामपार्श्वे कर्त्तव्यः । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ न्युब्जः, पुं, (नि + उब्ज + अच् ।) दर्भमयस्रुक् । इति मेदिनी । जे, ११ ॥ (यथा, -- “शयनासनयानानामुत्तानानान्तु दर्शनम् । न्युब्जानामितरेषाञ्च पात्रादीनामशोभनम् ॥” इति वाभटे शारीरस्थाने । ६ । २३ ॥) कुशः । स्रुक् । इति हेमचन्द्रः ॥ न्युब्जः, त्रि, (न्युब्जति अधोमुखीभवतीति । नि + उब्ज + अच् ।) कुब्जः । अधोमुखः । इति मेदिनी । जे, १२ ॥ (यथा, हरिवंशे । ६१ । ६ । “स तत्रैकेन पादेन शकटं पर्य्यवर्त्तयत् । न्युब्जं पयोधराकाङ्क्षी चकार च रुरोद च ॥”) रुजा भुग्नः । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥

रोगेण वक्रीकृतपृष्ठाधोमुखपुरुषादिः । इति भरतः ॥ न्युब्जखड्गः, पुं, (न्युब्जः खड्गः ।) कुब्जखड्गः । वाँका तरवार इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कटीतलः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ न्यूनं, त्रि, (न्यूनयति । नि + ऊन परिहाणे + अच् ।) गर्ह्यम् । (यथा, महाभारते । १३ । १४३ । ४६ । “एतैः कर्म्मफलैर्द्देवि ! न्यूनजातिकुलोद्भवः । शूद्रोऽप्यागमसम्पन्नो द्बिजो भवति संस्कृतः ॥”) ऊनम् । इत्यमरः । ३ । ३ । १२७ ॥ (यथा, मनुः । ८ । २०३ । “नान्यदन्येन संसृष्टरूपं विक्रयमर्हति । न चासारं न च न्यूनं न दूरे न तिरोहितम् ॥”) न्यूनपञ्चाशद्भावः, पुं, (न्यूनपञ्चाशतः ऊनपञ्चा- शब्दायूनां भावो यत्र ।) ऊनपञ्चाशद्भावः । पागल इत्यर्थः । यथा, -- “उदीरितेन्द्रियो धाता वीक्षाञ्चक्रेयदात्मजाम् । तदैव न्यूनपञ्चाशद्भावा जाताः शरीरतः ॥” इति कालिकापुराणे द्बितीयाध्यायः ॥ न्रस्थिमाली, [न्] पुं, (नॄणामस्थिमाला न्रस्थि- माला सा अस्त्यस्येति । इनिः ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नरास्थिमालाविशिष्टे, त्रि ॥