शब्दकल्पद्रुमः/प

पृष्ठ ३/००१

शब्दकल्पद्रुमः । तृतीयकाण्डम् । प प, पकारः । स तु पञ्चमवर्गस्य प्रथमो व्यञ्जनस्यैक- विंशतितमो वर्णः । अस्योच्चारणस्थानं ओष्ठः । इति व्याकरणम् ॥ (तथा च शिक्षायाम् । “कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू” ॥ अस्योच्चारणे आभ्यन्तरप्रयत्नः । ओष्ठेन सह जिह्वाग्रस्य स्पर्शः ॥) तत्पर्य्यायः । लोहितः २ पार्श्वः ३ शूरः ४ । इति रुद्रयामले वर्णाभि- धानम् ॥ अस्य तत्त्वं यथा, -- “अतः परं प्रवक्ष्यामि पकाराक्षरमव्ययम् । चतुर्व्वर्गप्रदं वर्णं शरच्चन्द्रसमप्रभम् ॥ पञ्चदेवमयं वर्णं स्वयं परमकुण्डली । पञ्चप्राणमयं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा ॥ त्रिगुणावहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् । महामोक्षप्रदं वर्णं हृदि भावय पार्व्वति !” ॥ इति कामधेनुतन्त्रे ५ पटलः ॥ (वङ्गभाषायां) अस्य लेखनक्रमो यथा, -- “कुञ्चिता वामरेखायाः कोणाद्दक्षिणतोऽपरा । कुञ्चिता सापि विज्ञेया मात्रा वामोद्गता तथा ॥ शम्भुब्रह्मा भगवती क्रमशस्तासु तिष्ठति” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ अस्योत्पत्तिप्रकारो यथा, -- “ऋटुरेफषकारञ्च मूर्द्धगो दन्तगस्तथा । ऌतवर्गलसानोष्ठ्यानुपूपध्मानस्रंज्ञकान्” ॥ इति प्रपञ्चसारः ॥ तस्य ध्यानं यथा, -- “विचित्रवसनां देवीं द्विभुजां पङ्कजेक्षणाम् । रक्तचन्दनलिप्ताङ्गीं पद्ममालाविभूषिताम् ॥ मणिरत्नादिकेयूरहारभूषितविग्रहाम । चतुर्व्वर्गप्रदां नित्यां नित्यानन्दमयीं पराम् ॥ एवं ध्यात्वा पकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत्” ॥ इति वर्णोद्घारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा । “पः पूरप्रियता तीक्ष्णा लोहितः पञ्चमो रमा । गुह्यकर्त्ता निधिः शेषः कालरात्रिः सुवाहिता ॥ तपनः पालनः पाता पद्मरेणुर्निरञ्जनः । सावित्री पातिनी पानं वीरतत्त्वो धनुर्द्धरः ॥ दक्षपार्श्वश्च सेनानी मरीचिः पवनः शनिः । उड्डीशं जयिनी कुम्भोऽलसं रेखा च मोहक ॥

मूलाद्वितीयमिन्द्राणी लोकाक्षी मन आत्मनः” ॥ इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ (अनुबन्धविशेषः । यथा कविकलपद्रुमे । ‘नः स्वादिः पो मुचादिर्मः शमादिर्म्मो णिचीण्णमोः’ । तेन मुच ऌ श प ञौ मोक्ष इत्यस्य लटि मुञ्चति ॥) पः, पुं, (पातयति वेगेन वृक्षादीन् । पत् + कर्त्तरि डः । अन्तर्णिच् ।) पवनः । (पतति वृक्षात् । पत् + कर्त्तरि डः ।) पर्णम् । (पीयते इति ।) पानम । पाता । इत्येकाक्षरकोषः ॥ (यथा, मनुः । २ । १३९ । “राजस्नातकयोश्चैव स्रातको नृपमानभाक्” ॥) पक्कणः, पुं क्लीं, (पचति श्वादिनिकृष्टमांसमिति । पच् + क्विप् । पक् शवरः तस्य कणः कलह- शब्दः कोलाहलशब्दो वा यत्र ।) शवरा- लयः । इत्यमरः ॥ २ । २ । २० ॥ (यदुक्तम् । “मध्येविन्ध्याटवि पुरा पक्वणस्थजनाग्रणीः । पल्लीपतिरभूदुग्रः पिङ्गाक्ष इति विश्रुतः” ॥) पक्तपौडः, पुं, वृक्षविशेषः । पखौडा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । पञ्चकृत्यः २ वर्द्धनः ३ पञ्चरक्षकः ४ । अस्य गुणाः । दृष्ट्य- ञ्जनविघौ शस्तत्वम् । कटुत्वम् । जीर्णज्वरापह- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पक्ता, [ऋ] त्रि, (पचतीति । पच पाके + “ण्वुल्तृचौ” । ३ । १ । १३३ । इति तृच् ।) पाककर्त्ता । (यथा अथर्व्ववेदे । १० । ९ । ७ । “ये ते देवि ! शमितारः पक्तारो ये च तेजनाः” ॥) अग्नौ पुं । यथा । आग्नेये २ अध्यायः ॥ “अन्नस्रष्टा च पक्ता च पचभोक्ता पचे नमः” ॥ पक्तिः, स्त्री, (पच्यते परिणम्यते इति । भावे क्तिन् ।) गौरवम् । पाकः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ३ । ६७ । “वैवाहिकेऽग्नौ कुर्व्वीत गृह्यं कर्म्म यथाविधि । पञ्चयज्ञविधानञ्च पक्तिञ्चान्वाहिकीं गृही” ॥) पक्तिशूलं, क्ली, (पक्तौ भुक्तस्यान्नादिकस्य परि- णामे जायते यत् शूलं रोगविशेषः ।) परिणाम-

शूलम् । तत्पर्य्यायः । पाकजम् २ परिणामजम् ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ पक्त्रं, क्ली, (पच्यतेऽनेन । पच् “गृधृवीपचिव- चीति” । ऊणां ४ । १६६ । इति त्रः ।) गार्ह- पत्याग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ पक्त्रिमं, त्रि, (पाकेन निर्वृत्तम् । डु पच पाके + “ड्वितः क्त्रिः” । ३ । ३ । ८८ । इति क्त्रिः । “क्त्रेर्मम् नित्यम्” । इति मम् ।) पाकिमम् । पाकाज्जातम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्वं, क्ली, (पच्यते स्म । पच + क्त । “पचो वः” । ८ । २ । ५२ । इति निष्ठातस्य वः ।) स्विन्न- तण्डुलादि । तत्र पाकस्य विधिनिषेधादिर्यथा, -- “पूर्ब्बाशाभिमुखो भूत्वा उत्तराशामुखेन वा । पचेदन्नञ्च मध्याह्ने सायाह्ने च विवर्ज्जयेत् ॥ अग्न्याशाभिमुखे पक्त्वा अमृतान्नं निबोध च । पूर्ब्बमुखो धर्म्मकामः शोकहानिश्च दक्षिणे ॥ श्रीकामश्चोत्तरमुखो पतिकामश्च पश्चिमे । ऐशान्याभिमुखे पक्त्वा दरिद्रो जायते नरः” ॥ * ॥ “यदा तु आयसे पात्रे पक्वमश्नाति वै द्बिजः । स पापिष्ठोऽपि भुङ्क्तेऽन्नं रौरवे परिपच्यते ॥ ताम्रे पक्त्वा चक्षुर्हानिर्म्मणौ भवति वै क्षयम् । स्वर्णपात्रे तु यत् पक्वं अमृतं तदंपि स्मृतम्” ॥ * ॥ “पितृभ्यां पक्वमन्नञ्च पितृव्येण यशस्विनि ! । पुण्डरीकस्य यज्ञस्य लभते फलमीप्सितम् ॥ वातुलेन तु यत् पक्वं भगिन्या च कनिष्ठया । असगोत्रेण यत पक्वं शोणितं तदपि स्मृतम् ॥ अभक्तेन च यत् पक्वं स्त्रिया पक्वं तथैव च । पक्वपात्रे च यत् पक्वं तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत्” ॥ * ॥ “उडुम्बरेण काष्ठेन कदम्बस्य दलेन च । शालेन करमर्द्देन उदरावर्त्तकेन च ॥ पक्वान्नं नैव भुञ्जीत भुक्त्वा रात्रिमुपावसेत् । गर्हितान्नमवीरान्नं भुक्त्वा कृच्छ्रं समाचरेत् ॥ अप्रजा यातु वनिता नाश्नीयादेव तद्गृहे” ॥ “शालकाष्ठस्य पक्वान्नं शिरीषकस्य चैव हि । कलिचण्डातकस्यैव वज्रावारुणकस्य च । भेरण्डशाल्मलैर्व्वापि पक्वान्नं गर्हितं स्मृतम् ॥ * ॥”

पृष्ठ ३/००२

“यदा मृण्मयपात्रे तु पक्वं वै सार्व्वकालिकम् । मासे पक्षे तथाष्टौ च तत् पात्रं विसृजेद्गृही” ॥ * “धनुःपाके तथा सिंहे मिथुने वा वरानने । यः कुर्य्याद्भोजनं देवि ! कृच्छ्रेणैव विशुध्यति” ॥ * ॥ “एकदा तु जलं दद्यात् द्विवारं न प्रदापयेत् । त्रिभागं पूरयेत् पात्रं पश्चात्तोयं न दापयेत्” ॥ इति ॥ * ॥ “मोदकं कन्दुपक्वञ्च गव्याढ्यं घृतसंयुतम् । पुनः पुनर्भोजने च पुनरन्नं न दुष्यति” ॥ इति च मत्स्यसूक्ते महातन्त्रे ४२ पटलः ॥ पक्वं, त्रि, (पच्यते स्म यत् इति । पच + कर्म्मणि क्तः । “पचो वः” । ८ । २ । ५२ । इति निष्ठातस्य वः ।) परिणतम् । पाका इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । ६ । १७ । “अग्निपक्वाशनो वा स्याता कालपक्वभुगेव वा” ॥) निष्ठां प्राप्तम् । सुदृढमिति यावत् । यथा परि- णता बुद्धिः । विनाशोन्मुस्वम् । प्रत्यासन्नविना- शम् । अतिपक्वव्यञ्जनदशमूलादौ निष्पक्वं कथि- तञ्च । क्षीराज्यपयसां पाके शृतम् । ईषत्पक्वे आपक्वम् । इत्यमरभरतौ ॥ (भावे क्तः । पाकः । परिणामः ॥) पक्वकृत्, पुं, (पक्वं करोति वेदनान्वितस्थलं परि- णमयति निष्पिष्टपत्रत्वगादिभिरिति । कृ + क्विप् ततस्तुक् ।) निम्बवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पक्वं करोति पचत्यन्नादिकमित्यर्थः ।) पाक- कर्त्तरि त्रि ॥ पक्वरसः, पुं, (पक्वस्य गुडान्नादेः रसः ।) मद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पक्ववारि, क्ली, (पक्वस्यान्नादेर्वारि यद्वा, पक्वं वारि स्विन्नसलिलमिति यावत् ।) काञ्जिकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पङ्कवारि इत्यपि पाठः । पक्वजलञ्च ॥ पक्वान्नं, त्रि, (पक्वमन्नम् ।) कृतपाकतण्डुलादि । यथा- “आमं शूद्रस्य पक्वान्नं पक्वमुत्सृष्टमुच्यते” । इति तिथितत्त्वम् ॥ (“यती च ब्रह्मचारी च पक्वान्नस्वामिनावुभौ” । इति सदाचारः ॥) पक्वाशयः, पुं, (पक्वस्य आमादेराशयः आधानम् । यद्वा पक्वं आमादिकं आशेतेऽत्र । पक्व + आ + शीङ् + आधारे + अप् ।) नाभ्यधोभागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ “पक्वाशयस्त्वधो नाभेरूर्द्धमामाशयः स्मृतः” । इति वैद्यकम् ॥ पक्ष, क परिग्रहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, पक्षयति । इति दुर्गादासः ॥ पक्ष, त् क परिग्रहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरां-परं-सकं-सेट् ।) पक्षयति पक्षापयति । इति दुर्गादासः ॥ पक्षः, पुं, (पक्ष्यते परिगृह्यते देवपितृकार्य्यार्थं यः । यद्वा, पक्ष्यते चन्द्रस्य पञ्चदशानां कलाना- मापूरणं क्षयो वा येन । पक्ष + घञ् । यद्वा, पणते इति । पण स्तुत्यादौ “गृधिपण्योर्दकौच” । उणां ३ । ६९ । इति सः कश्चान्तादेशः ।) पञ्च-

दशाहोरात्राः । स च द्विविधः । शुक्लपक्षः पूर्ब्ब- संज्ञः कृष्णपक्षोऽपरसंज्ञः । तद्भेदेन व्यवस्था यथा । “शुक्लपक्षे तिथिर्ग्राह्या यस्यामभ्युदितो रविः । कृष्णपक्षे तिथिर्ग्राह्या यस्यामस्तमितो रविः” ॥ अत्रामावास्यावत्तिथिक्षयवृद्धिभ्यां न व्यवस्था किन्तु रवेरुदयास्तमयसम्बन्धाच्छुक्लकृष्णपक्षाभ्यां व्यवस्था सा च युग्माद्यनाघ्राततिथिकर्म्मपरा सामान्यविशेषन्यायात्” । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ पक्षिणामवयवविशेषः । पाखा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गरुत् २ छदः ३ पत्रम् ४ पतत्रम् ५ तनूरुहम् ६ ॥ शरपक्षः । तीरेर पाखा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वाजः २ । सहायः । कचात् परे समूहार्थः । यथा केशपक्षः । इत्य- मरः ॥ (महाकालः शिवः । कालोपाधि- भेदात् पक्षस्य तथात्वम् । यथा महाभारते । १३ । शिवसहस्रनामकीर्त्तने । १७ । १३९ । “ऋतुः संवत्सरो मासः पक्षः संख्या समापनः ॥”) पार्श्वः । गृहम् । साध्यम् । (सन्दिग्धसाध्यवान् पदार्थः । यथा, भाषापरिच्छेदे । ७० । ७१ । “सिषाधयिषया शून्या सिद्धिर्यत्र न विद्यते । स पक्षस्तत्र वृत्तित्वज्ञानादनुमितिर्भवेत्” ॥) विरोधः । बलम् । (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । ६६ । “यस्तीर्थानि निजे पक्षे परपक्षे विशेषतः । गुप्तैश्चरैर्नृपो वेत्ति न स दुर्गतिमाप्नुयात्” ॥) सखा । चुल्लीरन्ध्रम् । राजकुञ्जरः । इति मेदिनी ॥ विहगः । वलयम् । शुद्धः । इति शब्दरत्नावली ॥ वर्गः । (सजातीयवृन्दम् । यथा, गोः रामायणे । २ । १८ । १३ । “भरतस्यापि वा पक्षं यो गृह्णीयादचेतनः । तं पापमहमद्यैव प्रेषयामि यमक्षयम्” ॥) पिच्छम् । देहाङ्गम् । इति हेमचन्द्रः ॥ पक्षः, [स्] क्ली, (पचतीति । “पचिवचिभ्यां सुट् च” । उणां । ४ । २१९ । इति असुन् सुट् च ।) गरुत् । यथा । पक्षसी च स्मृतौ पक्षौ । इति भरतधृतशुभाङ्कः ॥ पक्षकः, पुं, (पक्ष इव प्रतिकृतिः । “इवे प्रति- कृतौ” । ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) पक्ष- द्वारम् । पार्श्वद्वारम् । इत्यमरः । २ । २ । १४ ॥ खडकीद्वार इति भाषा । पाश्बमात्रम् । इति मेदिनी ॥ सहायः । इति शब्दरत्नावली ॥ पक्षघातः पुं, (पक्षस्य देहाद्धस्य घातं विना- शनं यस्मात् यत्र वा ।) स्वनामख्यात- वातरोगविशेषः । तल्लक्षणादि यथा, -- पक्षाघातः पुं, (पक्षस्य देहाद्धस्य घातं विना- शनं यस्मात् यत्र वा ।) स्वनामख्यात- वातरोगविशेषः । तल्लक्षणादि यथा, -- “गृहीत्वार्द्धं ततो वायुः शिरास्नायू विशोष्य च । पक्षमन्यतमं हन्ति सन्धिबन्धान् विमोक्षयन् ॥ कृत्स्नोऽर्द्धकायस्तस्य स्यादकर्म्मण्यो विचेतनः । एकाङ्गवातं तं केचिदन्ये पक्षवधं विदुः” ॥ अर्द्धं अर्द्धनारीश्वरवत् । पक्षं बाहुपार्श्वोरु- जङ्घादिभागम् । अन्यतमं वामं दक्षिणं वा । विमोक्षयन् शिथिलीकुर्व्वन् । अकर्म्मण्यः कर्म्मा- समर्थः । विचेतनः ईषत्र्स्पशादिज्ञानयुक्तः ॥ * ॥ अस्य साध्यासाध्यज्ञानार्थमाह ।

“दाहसन्तापमूर्च्छाः स्युर्व्वायौ पित्तसमन्वित । शैत्यशोथगुरुत्वानि तस्मिन्नेव कफावृते” ॥ दाहो वाह्यः । सन्तापः आभ्यन्तरः । एतच्च लक्षणमन्यत्रापि वातव्याधौ बोद्धव्यम् । सामा- न्यतो वायाविति निर्दिष्टत्वात् ॥ * ॥ पक्षाघातस्य साध्यत्वादिकमाह । “शुद्धवातहतं पक्षं कृच्छ्रसाध्यतमं विदुः । साध्यमन्येन संयुक्तमसाध्यं क्षयहेतुकम्” ॥ शुद्धः केवलः । अन्येन पित्तेन कफेन वा । क्षय- हेतुकं क्षयो धातुक्षयः । तत्कुपितं वातनिमि- त्तकम् ॥ * ॥ अपरमसाध्यलक्षणमाह । “गर्भिणीसूतिकाबालवृद्धक्षीणेष्वसृक्क्षये । पक्षाघातं परिहरेत् वेदनारहितो यदि” ॥ वेदनारहितो यदीति भिन्नमसाध्यलक्षणम् ॥ * ॥ अथ तस्य चिकित्सा । “माषात्मगुप्तावातारिवाट्यालकजटाशृतम् । हिङ्गुसैन्धवसंयुक्तं पक्षाघातं विनाशयेत् । माषिके हिङ्गुसिन्धूत्थे जरणाद्यास्तु शाणिकाः” ॥ इति माषादिक्वाथः ॥ १ ॥ “ग्रन्थिकाग्निकणाशुण्ठीरास्नासैन्धवकल्कितम् । माषक्वाथशृतं तैलं पक्षाघातं व्यपोहति” ॥ इति ग्रन्थिकादितैलम् ॥ २ ॥ “माषात्मगुप्तातिविषारुवूक- रास्नाशताह्वालवणैः सुपिष्टैः । चतुर्गुणे माषवलाकषाये तैलं शृतं हन्ति हि पक्षघातम्” ॥ इति माषादितैलम् ॥ ३ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ पक्षाघातस्तु जन्मान्तरीयमहापातकशेषपाप- चिह्नविशेषः । यथा, -- “पूर्ब्बजन्मकृतं पापं नरकस्य परिक्षये । बाधते व्याधिरूपेण तस्य कृच्छ्रादिभिः शमः ॥ कुष्ठञ्च राजयक्ष्मा च प्रमेहो ग्रहणी तथा । मूत्रकृच्छ्राश्मरीकाशा अतिसारभगन्दरौ ॥ दुष्टव्रणं गण्डमाला पक्षाघातोऽक्षिनाशनम् । इत्येवमादयो रोगा महापापोद्भवा गदाः” ॥ * ॥ तत्प्रायश्चित्तं यथा, -- “लक्षमुच्चावचं पुष्पं प्रदद्यात् केशवार्च्चने । दद्यात् द्विजसहस्राय मिष्टान्नं द्बिजभोजने” ॥ इति मलमासतत्त्वम् ॥ किञ्च । “कुनखी श्यावदन्तश्चद्वादशरात्रं कृच्छ्रं चरित्वा उद्धरेयातां तद्दन्तनखाविति । अत्र द्वादशरात्रं पराकरूपम् । तत्र पञ्च धेनवः । न तु प्राजापत्यं तद्दाहकर्त्तुर्यतिचान्द्रायणेन विषमशिष्टत्वात् । अत्र बहूनामेकधर्म्माणामिति वचनादाकाङ्क्षि- तत्वात् कुष्ठ्यादीनामपि प्रायश्चित्तम् । अत- एव प्रायश्चित्तविवेकेऽप्युक्तम् । एवं दुश्चर्म्मादिष्व- प्यूह्यम्” । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ पक्षचरः, पुं, (पक्षे शुक्लपक्षे चरतीति । चर + टः ।) चन्द्रः । पृथक्चारिगजः । इति मेदिनी ॥ पक्षजः, पुं, (पक्षे शुक्लपक्षे जायते इति । पक्ष + जन् + ड ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्षजन्मा, [न्] पुं, (पक्षे शुक्लपक्षे जन्म उत्पत्ति-

पृष्ठ ३/००३

र्यस्य ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ पक्ष- जाते त्रि ॥ पक्षता, स्त्री, (पक्षस्य भावः ।) अनुमित्साविरह- विशिष्टसिद्ध्यभावः । इत्यमनुमितिकारणम् । तच्च पर्व्वते वह्न्यनुमितौ अनुमित्साविरहविशिष्ट- पर्व्वतधर्म्मिकवह्निनिश्चयाभावः । यथा, -- “सिसाधयिषया शून्या सिद्धिर्यत्र न विद्यते । स पक्षस्तत्र वृत्तित्वज्ञानादनुमितिर्भवेत्” ॥ इति भाषापरिच्छेदे । ७१ ॥ पक्षतिः, स्त्री, (पक्षस्य मूलम् । “पैक्षात्तिः” । ५ । २ । २५ । इति तिः ।) प्रतिपत्तिथिः । (यदुक्तं तिथितत्त्वे । “पक्षत्याद्यास्तु तिथयः क्रमात्पञ्चदश स्मृताः” ॥) पक्षमूलम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ७२ ॥ डानक् इति भाषा ॥ पक्षद्वारं, क्ली, (पक्षे पार्श्वे स्थितं द्वारम् ।) पार्श्व- द्वारम् । इत्यमरः । २ । २ । १४ ॥ खडकीद्वार इति भाषा ॥ पक्षधरः, पुं, (पक्षं धरति धारयतीति वा । धृ + अच् ।) चन्द्रः । इति जटाधरः ॥ पक्षधारण- कर्त्तरि, त्रि ॥ पक्षपातः, पुं, (पक्षे अन्याय्यसाहाय्ये पातः अभि- निवेशः । स्नेहसम्बन्धाद्यनुरोधत एकस्मिन्नेव वर्गे आनुकूल्यप्रयोगचिकीर्षेतिभावः ।) अन्याय्य- साहाय्यकरणम् । (यथा गोः रामायणे २ । १०९ । ५७ । “क्वच्चिद्विवदतोऽर्थेषु बलिनो दुर्ब्बलस्य च । अपक्षपातात् पश्यन्ति कार्य्येष्वधिकृता नराः” ॥) गणताकरणम् । यथा । “ईश्वरत्वविषये विप- श्चितां पक्षपातकरणे न कारणम्” । इत्युत्तर- मीमांसायां संक्षेपशारीरम् ॥ (पक्षाणां गरुतां पातः पतनं यत्र ।) पक्षिणां ज्वरः । यदुक्तं “पक्षपातः पतङ्गानाम् । इति विजयरक्षितः ॥ पक्षपातिता, स्त्री, (पक्षपातिनः साहाय्यकारिणो भावः । पक्षपातिन् + तल् ।) सहायता । यथा, -- “न सुवर्णमयी तनुः परं ननु किं वागपि तावकी तथा । न परं पथि पक्षपातिता ऽनवलम्बे किमु मादृशेऽपि सा” ॥ इति नैषधे । २ । ५२ ॥ (पक्षयोः पातो विद्यतेऽस्य इति पक्षपाती खगस्तस्य भावः । पक्षपातनञ्च ॥) पक्षपालिः, पुं, (पक्षस्य गृहस्य पालिरिव ।) खड- क्किका । इति शब्दरत्नावली । खडकीद्वार इति भाषा ॥ पक्षभागः, पुं, (पक्षस्य पार्श्वस्य पक्ष एव वा भागः ।) हस्तिपार्श्वभागः । इत्यमरः । २ । ८ । ४० ॥ पक्षमूलं, क्ली, (पक्षस्य मूलम् ।) पक्षतिः । इत्य- मरः । २ । ५ । ३६ । डानक् इति भाषा ॥ पक्षवाहनः, पुं, (पक्षौ वाहनमिव यस्य ।) पक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पक्षसुन्दरः, पुं, (पक्षे देहाङ्गे कुसुमे सुन्दरः ।) लोध्रः । इति हारावली ॥

पक्षान्तः, पुं, (पक्षस्य अन्तो यत्र काले ।) अमा- वस्या । पूर्णिमा । तत्पर्य्यायः । पञ्चदशी २ । इत्यमरः । १ । ४ । ७ ॥ अर्केन्दुविश्लेषः ३ पर्ष्व ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ पक्षावसरः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्मिन् यात्रा निष्फला भवति । यदुक्तं ज्योतिस्तत्त्वे । ‘पक्षान्ते निष्फला यात्रा मासान्ते मरणं ध्रुवम्’ ॥) पक्षालुः, पुं, (पक्षौ विद्येते यस्य । पक्ष + अस्त्यर्थे आलुच् ।) पक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पक्षावसरः, पुं, (पक्षस्यावसरोऽपसरणं यत्र काले ।) पूर्णिमा । अमावस्या । इति शब्द- रत्नावली ॥ पक्षिणी, स्त्री, (पक्षौ इव पूर्ब्बापरदिने विद्येते यस्याः । पक्ष + इति ङीप् च ।) आगामिवर्त्त- मानाहर्युक्ता रात्रिः । इत्यमरः । १ । ४ । ५ ॥ यथा, शुद्धितत्त्वे । “द्वावह्नावेकरात्रिश्च पक्षिणीत्यभिधीयते” ॥ पूर्णिमा ॥ (पक्षौ विद्येते यस्याः । इति ङीप् ।) विहगी । शाकिनीभेदः । इति मेदिनी ॥ पक्षिपानीयशालिका, स्त्री, (पक्षिणां पानीयस्य पानार्थजलस्य शालिका शाला ।) चुण्टीवृताल- वालम् । पक्षिजलपानस्थानम् । इति भूरि- प्रयोगः ॥ पक्षिलः, पुं, (पक्षयति तत्त्वज्ञानं परिगृह्णातीति । पक्ष + बाहुलकादिलच् ।) वात्स्यायनमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अयं हि गौतमसूत्रभाष्यं कृत- वान् ॥) पक्षिशाला, स्त्री, (पक्षिणां शाला गृहम् ।) नीडम् । तत्पर्य्यायः । कुलायिका २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्षिसिंहः, पुं, (पक्षी सिंह इव । उपमितसमासः । यद्वा, पक्षिषु सिंहः श्रेष्ठः । “सिंहशार्द्दूल- नागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थवाचकाः” । इत्यमरोक्ते- स्तथात्वम् ।) गरुडः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्षिस्वामी, [न्] पुं, (पक्षिणां स्वामी प्रभुः ।) गरुडः । इति हेमचन्द्रः ॥ पक्षी, [न्] पुं, (पक्षाः कङ्कादीनां पत्राणि सन्त्यस्य । “अत इनिठनौ” । ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) वाणः । इति धरणिः ॥ पक्षी, [न्] पुं स्त्री, पक्षौ विद्येते यस्य । (पक्ष + इनिः ।) विहङ्गमः ॥ पाखी इति चिडिया इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । खगः २ विहङ्गः ३ विहगः ४ विहङ्गमः ५ विहायाः ६ शकुन्तिः ७ शकुनिः ८ शकुन्तः ९ शकुनः १० द्विजः ११ पतत्री १२ पत्री १३ पतगः १४ पतन् १५ पत्र- रथः १६ अण्डजः १७ नगौकाः १८ वाजी १९ विकिरः २० विः २१ विष्किरः २२ पतित्रिः २३ नीडोद्भवः २४ गरुत्मान् २५ पिच्छन् २६ नभ- सङ्गमः २७ । इत्यमरः । २ । ५ । ३४ ॥ नाडीचरणः २८ कण्डाग्निः २९ पतङ्गः ३० अगौकाः ३१ चञ्चु- भृत् ३२ छुरण्डः ३३ सरण्डः ३४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ पिपतिषुः ३५ पत्रवाहः ३६ द्युगः ३७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ गुरुभक्षबहुभक्ष-

स्थूलकायपक्षिणां पूर्ब्बार्द्धस्य श्रेष्ठत्वं यथा, -- “गुरुभक्षा बहुभुजो ये चोपचितमेदसः । एकदेहेऽपि पूर्ब्बार्द्धं मृगाणां पक्षिणां परम्” ॥ * ॥ पक्षिणामङ्गादीनामुत्तरोत्तरं गुरुत्वं यथा, -- “सर्व्वेषाञ्च शिरःस्कन्धप्लीहचर्म्मयकृद्गुदम् । पादपुच्छान्त्रमस्तिष्कमुष्कक्रोडाः समेहनाः । धातवः शोणिताद्याश्च गुरवःस्युः परस्परम्” ॥ अस्याण्डगुणाः । “मत्स्यकूर्म्मखगाण्डानि स्वादुवाजीकराणि च । कटुपाकानि रुच्यानि वातश्लेष्महराणि च” ॥ इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तेषामुत्पत्तिर्यथा, -- “अरुणस्य भार्य्या श्येनी वीर्य्यवन्तौ महाबलौ । सम्पातिश्च जटायुश्च प्रसूतौ पक्षिसत्तमौ ॥ सम्पातिर्जनयन् गृध्रान् काकाः पुत्त्रा जटायुषः । भार्य्या गरुत्मतश्चापि भासी क्रौञ्ची शुनी शुकी ॥ धृतराष्ट्री गरुत्मांस्तु शुन्यां जज्ञे च षट् सुतान । त्रिशिखञ्च सुनेत्रञ्च सुमुखं सुनसन्तथा ॥ सुरूपन्तु सुपर्व्वाणं तेषां पुत्त्रा अनन्तकाः । चतुर्द्दशसहस्राणि क्रूराणां पन्नगाशिनाम् ॥ सप्तद्वीपेष्विमे सन्ति गारुडास्ते महाबलाः । भासीपुत्त्रास्तथा भासा उलूकाः काककुक्कुटाः ॥ मयूराः कलविङ्काश्च कपोती चैव तित्तिरी । क्रौञ्च्यां वाध्रीणसा आसन् कुरराः सारसा वकाः ॥ धृतराष्ट्री कलहंसान् धार्त्तराष्ट्रांश्च भामिनी । चक्रवाकांश्च विहगान् सश्येनानौदकान् द्बिजान् ॥ अन्यानपि द्विजान् जज्ञे पुत्त्रपौत्त्राननन्तकान” ॥ इत्यग्निपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते १३ । शिवनामकीर्त्तने । १७ । ६९ । “पक्षी च पक्षरूपश्च अतिदीप्तो विशाम्पतिः” ॥) पक्ष्णुः, त्रि, पाककर्त्ता । पच + “ग्लाम्लास्थाक्षि- पचपरिमृजः स्नुः” । इति स्नुप्रत्ययनिष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ पक्ष्म, [न्] क्ली, (पक्ष्यते परिगृह्यते आतपतापा- दिकमनेन । पक्ष + करणे मनिन् ।) अक्षिलोम । नेत्रच्छदरोम । (यथा, भागवते । ३ । १ । ३९ । “यमायुतस्वित् तनयौ पृथायाः पार्थैर्वृतौ पक्ष्मभिरक्षिणीव” ॥) किञ्जल्कः । केशरः । तन्त्वादेरणीयान् । सूत्रादे- रत्यल्पभागः । इत्यमरभरतौ ॥ गरुत् । पक्षः । इत्यमरमाला ॥ पङ्कः, पुं, क्ली, (पच्यत्रे व्याप्यते क्लिद्यते वाऽनेन । पच् + घञ् कुत्वं च ।) कर्द्दमः । पाँक् इति भाषा । (यथा, हितोपदेशे । १ । ६२ । “कङ्कणस्य तु लोभेन मग्नः पङ्के सुदुस्तरे । वृद्धव्याघ्रेण संप्राप्तः पथिकः संमृतो यथा” ॥ पच्यते व्यक्तीक्रियते दुःखमनेन । पचि विस्तारे व्यक्तीकरणेच । पचधातोरिदित्वात् नुम् । “हल- श्चेति” । ३ । ३ । १२१ । करणे घञ् ततो घित्त्वात् चस्य कुत्वम् ।) पापम् । इत्यमरः । १ । ४ । २३ ॥ (यथा, अम्बाष्टके । ६ । “न्यङ्का- करे वपुषि कङ्कादिरक्तपुषि कङ्कादिपक्षिविषये त्वं कामनामयसि किं कारणं हृदय ! पङ्कारि-

पृष्ठ ३/००४

मेहि गिरिजाम् ॥”) पूर्ब्बस्य गुणाः । पित्तास- दाहनाशित्वम् । भग्नक्षयहितत्वम् । हिमत्वञ्च । इतिराजवल्लभः ॥ शोथघ्नत्वम् । सरत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ पङ्कर्व्वटः, पुं, (पङ्केषु कर्व्वटो मनोहरः ।) जल- युक्तपङ्कम् । यथा, -- “चुलुको घनजम्बाले दलाढ्ये पङ्ककर्व्वटः” । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पङ्ककीरः, पुं, (पङ्कप्रियः कीरः पक्षिविशेषः ।) कोयष्टिपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कादा- खोँचा इति भाषा ॥) पङ्कक्रीडः, पुं, (पङ्के पङ्केन वा क्रीडति यः । पङ्क + क्रीड + अच् ।) शूकरः । इति कश्चित् । कर्द्दमखेलके, त्रि ॥ पङ्कगडकः, पुं, (पङ्के स्थितो गडकः ।) मत्स्य- विशेषः । पाँकाल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ब्रह्मी २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पङ्कगतिः, स्त्री, (पङ्के गतिरस्य ।) पङ्कगडक- मत्स्यः । इति शब्दमाला ॥ पङ्कग्राहः, पुं, (पङ्केस्थितो ग्राहः जलजन्तुभेदः ।) मकरः । इति हारावली ॥ पङ्कजं, क्ली, (पङ्के पङ्कात् वा जायते इति । पङ्क + जन + कर्त्तरि + डः ।) पद्मम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा रघुः । ३ । ८ । “तिरश्चकार भ्रमराभिलीनयोः सुजातयोः पङ्कजकोषयोः श्रियम्” ॥ अयं हि योगरूढशब्दः । यदुक्तम् । “रूढा गष्मदयः प्रोक्ता यौगिकाः पाचकादयः । योगरूढाश्च विज्ञेयाः पङ्कजाद्या मनीषिभिः” ॥) पङ्कजन्म, [न्] क्ली, (पङ्के जन्म यस्य ।) पद्मम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पङ्कजिनी, स्त्री, (पङ्कजानि सन्त्यस्याम् । “पुष्व- रादिभ्यो देशे” । ५ । २ । १३५ । इति इनिः ।) पद्माकरः । (यथा, मार्कण्डेये । ७५ । २४ । “तस्यर्क्षर्स्य तु या कान्तिर्जाता पङ्कजिनीसरः” ॥) पद्मसमूहः । इति रत्नमाला हेमचन्द्रश्च ॥ पङ्कणः, पुं, (पङ्के मांसादिनिमित्तके पापाचार- कर्म्मणि कणः (कलहो यस्य सः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पक्वणः । शवरालयः । इति शब्द- रत्नावली ॥ पङ्कप्रभा, स्त्री, (पङ्कस्य प्रभा प्रकाशो यस्याम् ।) कर्द्दमयुक्तनरकविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ पङ्कमण्डूकः, पुं, (पङ्के मण्डूक इव) शम्बूकः । इति हारावली ॥ पङ्करुट् [ह्] क्ली, (पङ्के रोहतीति । पङ्क + रुह + क्विप् ।) पद्मम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पङ्करुहं, क्ली, (पङ्के रोहतीति । पङ्क + रुह् + “इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः” । ३ । १ । १३५ । इति कः ।) पद्मम । इति राजनिर्घण्टः ॥ पङ्कवामः, पुं, (पर्ङ्के वासो यस्य सः ।) कर्क्कटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मत्स्यादयोऽप्यत्र ॥)

पङ्कशुक्तिः, स्त्री, (पङ्के स्थिता या शुक्तिः ।) दुर्नामा । इति हारावली ॥ झिनुक् इति भाषा ॥ पङ्कशूरणः, पुं, (पङ्के शूरण इव ।) शालूकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पङ्कारः, पुं, (पङ्कमृच्छति पङ्कं प्राप्य वर्द्धते इति यावत् । पङ्क + ॠ + उपपदे “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् ।) शैवलः । सेतुः । सोपानम् । जलकुब्जकः । इति मेदिनी ॥ पङ्किलः, त्रि, (पङ्कोऽस्त्यस्मिन् । “लोमादिपामादि- पिच्छादिभ्यः शनेलचः” । ५ । २ । १०० । इति इलच् ।) सकर्द्दमः । तत्पर्य्यायः । सजम्बालः २ । इत्यमरः । २ । १ । १० ॥ पङ्कयुक्तः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ कर्द्दमान्वितः ४ । इति जटाधरः ॥ (लक्षणया व्याप्त्यर्थेऽपि । यथा महाभारते ८ पर्व्वणि । “मांसमज्जास्थिपङ्किला मही” ॥) पङ्केजं, क्ली, (पङ्के जायते इति । “सप्तम्यां जनेर्डः” । ३ । २ । ९७ । इति डः । “तत्पुरुषे कृतीति” । ६ । ३ । १४ । इति सप्तम्या अलुक् ।) पद्मम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पङ्केरुहं, क्ली, (पङ्केरोहतीति । पङ्क + रुह + “इगु- पधेति” । ३ । १ । १३५ । इति कः । “तत्- पुरुषे कृति बहुलम्” । ६ । ३ । १४ । इति सप्तम्या अलुक् ।) पद्मम् । इत्यमरः ॥ १ । १० । ४० ॥ (यथा, भागवते । ७ । १५ । ६८ । “यत्पादपङ्केरुहसेवया भवानहारषीन्निर्जित- दिग्गजः क्रतून्” ॥) सारसपक्षिणि, पुं ॥ पङ्क्तिः, स्त्री, (पच्यते व्यक्तीक्रियते श्रेणीविशेषे- णेति यावत् । पचि + व्यक्तीकरणे + भावे + क्तिन् । इदित्वान्नुम् । यद्वा, पञ्चयति विस्तार- यति जातिसंस्थानविशेषमिति । पचि + विस्तारे + कर्त्तरि + क्तिच् ।) सजातीयसंस्थानविशेषः । शारि इति पाँति इति च भाषा । तत्- पर्य्यायः । वोथी २ आलिः ३ आवलिः ४ श्रेणी ५ । इत्यमरः । २ । ४ । ४ ॥ वीथिः ६ आली ७ आवली ८ पङ्क्ती ९ श्रेणिः १० । इति भरतः ॥ शरणिः ११ सन्ततिः १२ । इति जटाधरः ॥ विञ्जोली १३ पालिः १४ पाली १५ वीथिका १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४३ । ३९ । ‘विलोक्या विशदा चैषां फलपङ्क्तिः सुभीषणा’ ॥) पञ्चाक्षरपादच्छन्दोविशेषः । तस्य लक्षणं यथा । “भ्गौगिति पङ्क्तिः” ॥ १ ॥ उदाहरणं यथा, -- “कृष्णसनाथा तर्णकपङ्क्तिः । यामुनकच्छे चारु चचार” ॥ इति छन्दोमञ्जरी ॥ (पङ्क्तिच्छन्दस उत्पत्ति- स्थानं यथा, भागवते । ३ । १२ । ४६ । “मज्जायाः पङ्क्तिरुत्पन्नावृहती प्राणतोऽभवत्” ॥ पञ्चकद्वयं परिमाणमस्य इति । “पङ्क्ति- विंशतित्रिंशदिति” । ५ । १ । ५९ । निपातनात् प्रकृतेः पञ्चन्शब्दस्य टिलोपः तिप्रत्ययश्च ।) दशाक्षरपादच्छन्दः । दशसंख्या । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । १२ । ९९ ।

“तेन मन्त्रप्रयुक्तेन निमेषार्द्धादपातयत् । स रावणशिरःपङ्क्तिमज्ञातव्रणवेदनाम्” ॥) पृथिवी । इति शब्दमाला ॥ गौरवम् । पाकः । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ अथ पङ्क्तिसाङ्कर्य्यदोषाः यथा, -- “न संवसेच्च पतितैर्न चाण्डालैर्न पुक्कशैः । न मूर्खैर्नावलिप्तैश्च नान्त्यैर्नान्त्यावसायिभिः ॥ एकशय्यासनं पङ्क्तिर्भाण्डपक्वान्नमिश्रणम् । याजनाध्यापने योनिस्तथैव सह भोजनम् ॥ सहाध्यायस्तु दशमः सहयाजनमेव च । एकादश समुद्दिष्टा दोषाः साङ्कर्य्यसङ्गिताः ॥ समीपे चाप्यवस्थानात् पापं संक्रमते नृणां । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन साङ्कर्य्यंपरिवर्ज्जयेत्” ॥ * ॥ पङ्क्तिसाङ्कर्य्यदोषनिवारणोपाया यथा, -- “एकपङ्क्त्युपविष्टा ये न स्पृशन्ति परस्परम् । भस्मना क्रममर्य्यादा न तेषां सङ्करो भवेत् ॥ अग्निना भस्मना चैव षड्भिः पङ्क्तिर्विभिद्यते” ॥ इति कूर्म्मे १५ अध्यायः ॥ पङ्क्तिग्रीवः, पुं, (पङ्क्तिः दशसङ्ख्यिका ग्रीवा यस्य ।) रावणः । इति शब्दरत्नावली ॥ पङ्क्तिचरः, पुं, (पङ्क्त्या श्रेणीबद्धः सन् चर- तीति । पङ्क्ति + चर् + टः ।) कुररपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पङ्क्तिदूषकः, पुं, (श्राद्धकाले भोजनार्थमुप- विष्टानां व्रतस्नातानां ब्राह्मणानां पङ्क्तिं श्रेणीं दूषयति यः । पङ्क्ति + दूष् + कर्त्तरि ण्वुल् ।) अपाङ्क्तेयः । श्राद्धभोजनानर्हब्राह्मणः । यथा, -- “अपाङ्क्तेयास्तुयेराजन् ! कीर्त्तयिष्यामि तान् शृणु । कितवो भ्रूणहा यक्ष्मी पशुपालो निराकृतिः ॥ ग्रामप्रेष्यो वार्द्धुषिको गायनः सर्व्वविक्रयी । अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी ॥ सामुद्रिको राजदूतस्तैलिकः कूटकारकः । पित्रा विवदमानश्च यस्य चोपपतिर्गृहे ॥ अभिशस्तस्तथा स्तेनः शिल्पं यश्चोपजीवति । पर्व्वकारश्च सूची च मित्रध्रुक् पारदारिकः ॥ अव्रतानामुपाध्यायः काण्डपृष्ठस्तथैव च । श्वभिश्च यः परिक्रामेत् यः शुना दष्ट एव च ॥ परिवृत्तिस्तु यश्च स्याद्दुश्चर्म्मा गुरुतल्पगः । कुशीलवो देवलको नक्षत्रैर्यश्च जीवति ॥ ईदृशा ब्राह्मणा ये च अपाङ्क्तेयास्तु ते मताः । रक्षांसि गच्छते हव्यं यदेषान्तु प्रदीयते” ॥ * ॥ “श्राद्धे भुक्त्रा महाराज ! दुश्चर्म्मा गुरुतल्पगः । श्राद्धं नाशयते तस्य पितरोऽपि न भुञ्जते ॥ सोमविक्रयिणे दत्तं विष्ठातुल्यं भवेन्नृप ! भिषजे शोणितसमं नष्टं देवलके तथा ॥ अप्रतिष्ठं वार्द्धुषिके निष्फलं परिकीर्त्तितम् । बहुवाणिजके दत्तं नेह नामुत्र तद्भवेत् ॥ भस्मनीव हुतं हव्यं तथा पौनर्भवे द्विजे । ये तु धर्म्मव्यपेतेषु चरित्रापगतेषु च ॥ हव्यं कव्यं प्रयच्छन्ति तेषां तत् परिनश्यति । ज्ञानपूर्ब्बन्तु ये तेभ्यः प्रयच्छन्त्यल्पबुद्धयः ॥ पुरीषं भुञ्जते तस्य पितरः प्रेत्य निञ्चितम् ।

पृष्ठ ३/००५

एतान्विद्धि महाबाहो अपाङ्क्तेयान् द्बिजाधमान् । शूद्राणामुपदेशन्तु ये कुर्व्वन्त्यल्पबुद्धयः ॥ षष्टिं काणः शतं खञ्जः श्वित्री यावत् प्रपश्यति । पङ्क्त्यां समुपविष्टायां तावद्दूषयते नृप ! ॥ यद्वेष्टितशिरा भुङ्क्ते यद्भङ्क्ते दक्षिणामुखः । सोपानत्कश्च यद्भुङ्क्ते सर्व्वं विद्यात्तदासुरम् ॥ असूयते च यद्दत्तं यच्च श्रद्धादिवर्ज्जितम् । सर्व्वं तदसुरेन्द्राय ब्रह्मा भागमकल्पयत् ॥ श्वानश्च पङ्क्तिदूषाश्च नावेक्षेरन् कथञ्चन ॥” * ॥ “तस्मात् परिवृते दद्यात्तिलांश्चान्ने विकीरयेत् । तिलैर्विरहितं श्राद्धं कृतं क्रोधवशेन च ॥ यातुधानाः पिशाचाश्च विप्रलुम्पन्ति तद्धविः । अपाङ्क्तेयानतः पङ्क्त्यां भुञ्जानो ननु पश्यति । तावत् फलाद्भ्रंशयति दातारं तस्य वाऽनिशम् ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे ३५ अध्यायः ॥ पङ्क्तिपावनः, पुं, (पङ्क्तिं श्राद्धोपलक्षे भोज- नायोपविष्टानां वेदविद्याविशारदानां ब्राह्म- णानां श्रेणीं पुनाति पावयति वा स्वोपवेशने- नेति । पङ्क्ति + पावि + ल्युः ।) श्रेणिपवित्र- कर्त्ता । श्राद्धभोजनार्हब्राह्मणः । यथा, -- “इमे हि मनुजश्रेष्ठ ! विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः । विद्यावेदव्रतस्नाता ब्राह्मणाः सर्व्व एव हि ॥ सदाचारपराश्चैव विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः । मातापित्रोर्यश्च वश्यः श्रोत्रियो दश पूरुषः ॥ ऋतुकालाभिगामी च धर्म्मपत्नीषु यः सदा । वेदविद्याव्रतस्नातो विप्रः पङ्क्तिं पुनात्युत ॥ अथर्व्वशिरसोऽध्येता ब्रह्मचारी यतव्रतः । सत्रवादी धर्म्मशीलः स्वकर्म्मनिरतश्च यः ॥ ये च पुण्येषु तीर्थेषु अभिषेककृतश्रमाः । मखेषु च समस्तेषु भवन्त्यवभृथप्लुताः ॥ अक्रोधना ह्यचपलाः क्षान्ता दान्ता जितेन्द्रियाः । सर्व्वभूतहिता ये च श्राद्धेष्वेतान् निमन्त्रयेत् ॥ एतेषु दत्तमक्षय्यमेते वै पङ्क्तिपावनाः । यतयो मोक्षधर्म्मज्ञा योगाः सुचरितव्रताः ॥ ये चेतिहासं प्रयताः श्रावयन्ति द्बिजोत्तमान् । ये च भाष्यविदः केचिद्ये च व्याकरणे रताः ॥ अधीयते पुराणं ये धर्म्मशास्त्राणि चाप्युत । अधीत्य च यथान्यायं विधिवत्तस्य कारिणः ॥ उपपन्नो गुरुकुले सत्यवादी सहस्रदः । अग्य्राः सर्व्वेषु वेदेषु सर्व्वप्रवचनेषु च ॥ यावदेते प्रपश्यन्ति पङ्क्त्यां तावत् पुनन्ति च । ततो हिपावनात् पङ्क्त्या उच्यन्ते पङ्क्तिपावनाः ॥ अनृत्विगनुपाध्यायः स चेदग्र्यासनं व्रजेत् । ऋत्विग्भिरननुज्ञातः पङ्क्त्या हरति दुष्कृतम् ॥ अथ चेद्वेदवित् सर्व्वैः पङ्क्तिदोषैर्व्विवर्ज्जितः । न च स्यात् पतितो राजन् ! पङ्क्तिपावन उच्यते ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे ३५ अध्यायः ॥ (पञ्चाग्निर्गृ हस्थः । यथाह हारीतः । “पवनः पावनस्त्रेता यस्य पञ्चाग्नयो गृहे । सायं प्रातः प्रदीप्यन्ते स विप्रः पङ्क्तिपावनः ॥”) पङ्क्तिरथः, पुं, (पङ्क्तिषु दशसु दिक्षु गतो रथो यस्य ।) दशरथराजः । इति शब्दरत्नावली ॥

तथा च । “अयोध्यायां महाराजः पुरा पङ्क्तिरथो बली । तस्यात्मजो रामचन्द्रः सर्व्वशूरशिरोमणिः ॥” इति पाद्मे पातालखण्डम् ॥ (तथा, रघुः । ९ । ७४ । “नृपतेः प्रतिषिद्धमेव तत् कृतवान् पङ्क्तिरथो विलङ्घ्य यत् ॥”) पङ्क्तिवीजः, पुं, (पङ्क्तिभूतानि वीजानि यस्य सः ।) वर्व्वूरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पङ्गुः, पुं, (खञ्जति गतिवैकल्यं प्राप्नोतीति । खजि गतिवैकल्ये । “बाहुलकात् कुः । खजयोः पगौ नुमागमश्च ।” उणां । १ । ३७ । इति पगौ नुमागमश्च । अस्य कक्षाया अत्युच्चतया बहु- कालेन राशिभागादिभोगात् मन्दगतित्वादस्य तथात्वम् ।) शनैश्चरः । इति शब्दमाला ॥ (परि- व्राट् । यथोक्तं चिन्तामणौ । “भिक्षार्थं गमनं यस्य विण्मूत्रकरणाय च । योजनान्न परं याति सर्व्वथा पङ्गुरेव सः ॥”) पङ्गुः, त्रि, (खजि गतिवैकल्ये । बाहुलकात् कुः । खस्य पत्वे जस्य गादेशः नुम् च । उणां १ । ३७ ।) जङ्घावैकल्येन चलनाक्षमः । तत्पर्य्यायः । श्रोणः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ४८ ॥ जङ्घाहीनः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते २ । ५ । १२५ । “कञ्चिदन्घांश्च मूकांश्च पङ्गून् व्यङ्गानबान्धवान् । पितेव पासि धर्म्मज्ञ ! तथा प्रव्रजितानपि ॥” यानहरणेनैव लोकः पङ्गुर्भवति । यथा, मार्क- ण्डेये । १५ । ३१ । “पुष्पापहृद्दरिद्रश्च पङ्गुर्यानापहृन्नरः ॥”) अस्य लक्षणं खञ्जशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पङ्गुलः, पुं, सितकाचाभघोटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ पङ्गुल्यहारिणी, स्त्री, (सेवनेन पङ्गुल्यं पङ्गुत्वं हरति या । पङ्गुल्य + हृ + णिनि + ङीप् ।) शिमृडीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पच, इ क ततौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् । इदित् ।) ततिरिह विस्तार- वचनम् । इ क, पञ्चयति धीरो ग्रन्थार्थम् । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १० । १३ । “व्यथयति वृथा मौनं तन्वि ! प्रपञ्चय पञ्चमम् । तरुणि ! मधुरालापैस्तापं विनोदय दृष्टिभिः ॥”) पच, इ ङ व्यक्तीकारे । (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) इ, कर्म्मणि पञ्च्यते । ङ, पञ्चते स्वगुणं भिक्षुकः । इति दुर्गादासः ॥ पच, ङ औ व्यक्तीकारे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-अनिट् ।) औ, पक्ता । ङ, पचते स्वगुणं भिक्षुकः । इति दुर्गा- दासः ॥ पच, डु ञ औ ष पाके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-द्विकं-अनिट् ।) पाको विक्लित्यनु- कूलव्यापारः । डु, पक्त्रिमम् । ञ, पचति पचते तण्डुलानोदनं लोकः । औ, पक्ता । ष, पचा । इति दुर्गादासः ॥ पचः, त्रि, पचति यः । (पच् + “नन्दिग्रहिपत्ता- दिभ्यो ल्युणिन्यचः ।” ३ । १ । १३४ । इति अच् ।)

पाककर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ स्वार्थे कनि पच- कश्च ॥ पचतः पुं, (पचतीति । “भृमृदृशियजिपर्व्वि- पच्यमितमिनमिहर्य्योऽतच् ।” उणां । ३ । ११० । इति अतच् ।) सूर्य्यः । अग्निः । इन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥ (परिपक्वे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ६१ । ७ । “पचतं सहीयान् विध्यद्बराहं तिरो अद्रिमस्ता ॥”) पचतिकल्पं क्ली, (ईषदूनं पचतीति तिङन्तात् कल्पप् ।) ईषदूनस्य पाकस्य कर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ पचत्पुटः, पुं, (पचत् पुटमस्य ।) सूर्य्यमणि- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पचन्, [त्] त्रि, (पचति यः । “लटः शत्रिति ।” २ । २ । १२४ । इति शतृप्रत्ययः ।) पाक- कर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ पचनं, क्ली, (पच्यते इति । पच् + भावे ल्युट् ।) पाकः । (यथा, भागवते । ३ । २६ । ४० । “द्योतनं पचनं पानमदनं हिममर्द्दनम् ॥” पच्यतेऽनेन् इति पचेः करणे ल्युट् । पाकसाध- नम् । यथा, ॠग्वेदे । १ । १६२ । ६ । “ये चार्वते पचनं संभरन्त्युतो तेषामभिगूतिर्न इन्वतु ॥”) पचनः, पुं, (पचत्यसौ इति । पच् + कर्त्तरि ल्युः ।) अग्निः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पाक- कर्त्तरि, त्रि ॥ पचनी, स्त्री, (भुक्तमजीर्णादिकं पच्यतेऽनया । पच् + करणे ल्युट् स्त्रियां ङीप् ।) वनवीज- पूरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पचन्ती, स्त्री, (ओदनादीन् पचति या । पच् + शतृ + स्त्रियां ङीप् ।) पाककर्त्री । इति व्याक- रणम् ॥ पचमानः, त्रि, (पचतेऽसौ इति । “लटः शतृ- शानचौ” । २ । २ । १२४ । इति शानच् ।) पाककर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ (पुं, वह्निः ॥) पचम्पचा, स्त्री, (पचं पच्यं पचति । पचेः खश ततो मुम् । स्त्रियां टाप् ।) दारुहरिद्रा । इत्यमरः । २ । ४ । १०२ ॥ पचा, स्त्री, (पच्यते इति पचेः षित्वादङ् तत- ष्टाप् ।) पाकः । इत्यमरः । ३ । २ । ८ ॥ (पच- त्यसौ इति पचाद्यच् स्त्रियां टाप् । पाक- कर्त्री ॥) पचिः, पुं, (पचतीति । पच् + “सर्व्वधातुभ्यः इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् ।) अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पचनम् । इति संक्षिप्तसार- व्याकरणम् ॥ पचेलिमः, पुं, (पचत्यसौ इति । “पच एलि- मच् ।” उणां । ४ । ३७ । इति एलिमच् ।) सूर्य्यः । अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ कर्त्तुरना- यासेन स्वयं पक्वं त्रि । (स्वयमेव पच्यते पचः कर्म्मकर्त्तरि केलिमप्रत्ययः ।) यथा पचीलिमा- स्तण्डुलाः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा च

पृष्ठ ३/००६

मनौ । ४ । १७२ । श्लोकस्य टीकायां कुल्लूक- भट्टः । “यथा भूमिरुप्तवीजमात्रा तदैव प्रचुर- पचेलिमफलव्रीहिस्तवकसम्बलिता न भवति ॥”) पचेलुकः पुं, (पचत्योदनादीन् । पचो बाहु- लकादेलुकः ।) सूदः । पाचकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पच्छः, [स्] व्य, (वीप्सार्थे पादं पादमिति पद्भावः ततः शस् ।) पादं पादम् । इति संक्षिप्तसार- व्याकरणम् ॥ पच्यमानः, त्रि, (पच्यतेऽसौ इति । पच् + कर्म्मणि शानच् ।) वर्त्तमानपचनकर्म्मताश्रयः । वर्त्त- मानपाकविशिष्टतण्डुलादि । इति व्याकरणम् ॥ पज, इ रोधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट्-इदित् ।) रोध आवरणम् । पञ्जरः । सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ पज्जः, पुं, (पद्भ्यां जातः । पद् + जन् + कर्त्तरि डः ।) शूद्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शूद्रस्य पदजातत्वमुक्तं शुतौ यथा, -- “ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् बाहू राजन्यः कृतः । उरू तदस्य यत् वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो व्यजायत ॥”) पज्झटिका, स्त्री, (छन्दोविशेषः । तल्लक्षणं यथा, “प्रतिपदयमकितषोडशमात्रा नवमगुरुत्वविभूषितगात्रा । पज्झटिका पुनरत्र विवेकः क्वापि न मध्यगुरुर्गण एकः ॥” उदाहरणं यथा, -- “तरलवतंसाश्लिष्टस्कन्ध- श्चलतरपज्झटिकाकटिबन्धः । मौलिचपलशिखिचन्द्रकवृन्दः कालियशिरसि ननर्त्त मुकुन्दः ॥” इति छन्दोमञ्जर्य्यां मात्रावृत्ताख्यः ५ स्तवकः ॥ (तथा च भगवच्छङ्कराचार्य्यकृतमोहमुद्गरे ४ । “मा कुरु धनजनयौवनगर्व्वम् हरति निमेषात् कालः सर्व्वम् । मायामयमिदमखिलं हित्वा ब्रह्मपदं प्रविशाशु विदित्वा ॥” * ॥) क्षुद्रघण्टिका । इति छन्दोमञ्जरीटीका ॥ पञ्च, [न्] त्रि, संख्याविशेषः । पाँच इति भाषा । बहुवचनान्तोऽयम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, मनुः । ११ । १६५ । “पुष्पमूलफलानाञ्च पञ्चगव्यं विशोधनम् ॥”) तद्वाचकानि यथा । पाण्डवः १ शिवास्यम् २ इन्द्रियम् ३ स्वर्गः ४ व्रताग्निः ५ महापापम् ६ महाभूतम् ७ महाकाव्यम् ८ महामखः ९ पुराणलक्षणम् १० अङ्गम् ११ प्राणाः १२ वर्गः १३ इन्द्रियार्थः १४ वाणः १५ । इति कविकल्प- लता ॥ पञ्चसंख्याविशिष्टे, त्रि । यदुक्तम् । “संख्या- संख्येये ह्यादश त्रिषु ।” इत्यमरः । २ । ९ । ८३ ॥ पञ्चकं, त्रि, (पञ्चैव इति स्वार्थे कन् ।) पञ्च । यथा, भाषापरिच्छेदे । ३३ । “संख्यादि- पञ्चकं कालदिशोः शब्दश्च ते च खे ।” इति ॥ (पञ्च संख्यापरिमाणमस्य । “तदस्य परि-

माणम् ।” ५ । १ । ५७ । इत्यनुवृत्तौ “संख्यायाः संज्ञा संङ्घसूत्राध्ययनेषु ।” ५ । १ । ५८ । इति पञ्चसङ्ख्यापरिमिति संघार्थे कन् प्रत्ययः । धनि- ष्ठादि पञ्चनक्षत्रम् । यथाह चिन्तामणिः । “अग्निचौरभयं रोगो राजपीडा धनक्षतिः । संग्रहे तृणकाष्ठानां कृते वस्वादिपञ्चके ॥” पञ्चभिः क्रीतम् । “संख्याया अतिशदन्तायाः कन् ।” ५ । १ । १२ । इति कन् । पञ्चभिः क्रीते द्रव्यविशेषे ॥) पञ्चकपालः, पुं, पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः पुरो- डाशः । (“संस्कृतं भक्षाः ।” ४ । २ । १६ । इत्यण् ततो “द्विगोर्लुगनपत्ये ।” ४ । १ । ८८ । इत्यणो लुक् ।) स तु यज्ञविशेषः । यथा । “परा वा एष यज्ञं पशून् वपति योऽग्निमुद्वासयते पञ्च- कपालः पुरोडाशो भवति ।” इत्यादि यजुर्वेदीय- श्रुतिः ॥ (पञ्चानां कपालानां समाहारः । पर- निपातः ।) कपालपञ्चके, क्ली ॥ पञ्चकर्म्म, [न्] क्ली, (पञ्चानां कर्म्मणां समा- हारः ।) पञ्चप्रकारशारीरिकचिकित्साविशेषः । यथा, -- “वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । पञ्चकर्म्मेदभन्यच्च कर उत्क्षेपणादिकम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ (भाषापरिच्छेदोक्तानि पञ्चकर्म्माणि । यथा, तत्रैव ६ । “उत्क्षेपणं ततोऽवक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणञ्च गमनं कर्म्माण्येतानि पञ्च च ॥”) पञ्चकषायः, पुं, (पञ्चविधः कषायः । अथवा पञ्चानां वृक्षाणां कषायः वल्कलरसः । क्वचित्त्वयं बहुवचनान्तोऽपि दृश्यते । तत्र तु पञ्च च ते कषायाश्चेति एवमेव ।) महास्नानीयपञ्चप्रकार- कषायद्रव्यम् । यथा, -- “जम्वुशाल्मलिवाट्यालं वकुलं वदरं तथा । कषायाः पञ्च विज्ञेया देव्याः प्रीतिकराः शुभाः ॥” इति दुर्गोत्सवपद्धतिः ॥ पञ्चकृत्यः, पुं, (पञ्चं विस्तृतं कृत्यं शाखापल्लवा- दिकं यत्र ।) पक्तपौडवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्ली, पञ्चं प्रपञ्चितं कृत्यं कार्य्यं सृष्ट्यादिकम् । सृष्टिस्थितिध्वंसविधानानुग्रहात्मकं कार्य्यम् इति भावः । यथाह चिन्तामणिः । “यस्मिन् सृष्टिस्थितिध्वंसविधानानुग्रहात्मकम् । कृत्यं पञ्चविधं शश्वद्भासते तं नुमः शिवम् ॥”) पञ्चकोलं, क्ली, पाचनविशेषः । यथा, -- “पञ्चकोलं कणामूलं कृष्णाचव्याग्निनागरैः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्य गुणाः । “पञ्चकोलं रसे पाके कटुकं रुचिकृन्मतम् । तीक्ष्णोष्णं पाचनं श्रेष्ठं दीपनं कफवातनुत् । गुल्मप्लीहोदरानाहशूलघ्नं पित्तकोपनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अपि च । “पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । दीपनीयः शृतो वर्गः कफानिलगदापहः ॥” इति चक्रपाणिदत्तः ॥ (पञ्चकोलघृतमुक्तं चरके चिकित्सितस्थाने १८ अध्याये ।

“पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः । सक्षारैरर्द्धपलिकैर्द्विः प्रस्थं सर्पिषः पचेत् ॥ कल्कैर्द्बिपञ्चमूलस्य तुलार्द्धस्य रसेन च । दधिमण्डातकोपेतं तत्सर्पिर्जठरापहम् । श्वयथुं वातविष्टम्भं गुल्मार्शांसि च नाशयेत् ॥”) पञ्चकोषाः, पुं, (पञ्च च ते कोषाश्चेति ।) कोषा इवात्माच्छादकत्वेन कोषाः । ते च पञ्चविधाः । यथा । अन्नविकारत्वात् स्थूलशरीरं अन्नमय- कोषः १ ॥ पञ्चकर्म्मेन्द्रियसहितप्राणपञ्चकं प्राण- मयकोषः २ ॥ पञ्चज्ञानेन्द्रियसहितं मनः मनो- मयकोषः ३ ॥ पञ्चज्ञानेन्द्रियसहिता बुद्धिः विज्ञानमयकोषः ४ ॥ अहङ्कारात्मकोऽविद्या- त्मको वा आनन्दमयकोषः ५ ॥ इति शिव- गीतामतम् ॥ * ॥ अपि च । “पितृभुक्तान्नजाद्वीर्य्याज्जातोऽन्नेनैव वद्धते । देहः सोऽन्नमयो नात्मा प्राक् चोर्द्ध्वं तदभावतः ॥” इत्यन्नमयकोषः १ ॥ “पूर्णो देहे वलं यच्छन्नक्षाणां यः प्रवर्त्तकः । वायुः प्राणमयो नासावात्मा चैतन्यवर्ज्जनात् ॥” इति प्राणमयकोषः २ ॥ “अहन्तां ममतां देहे गृहादौ च करोति यः । कामाद्यवस्थया भ्रान्तो नासावात्मा मनोमयः ॥” इति मनोमयकोषः ३ ॥ “लीना सुप्तौ वपुर्बोधे व्याप्नुयादानखाग्रगा । चिच्छायोपेतधीर्नात्मा विज्ञानमयशब्दभाक् ॥” इति विज्ञानमयकोषः ४ ॥ “काचिदन्तर्मुखावृत्तिरानन्दप्रतिविम्बभाक् । पुण्यभोगे भोगशान्तौ निद्रारूपेण लीयते ॥ कादाचित्कत्वतो नात्मा स्यादानन्दमयोऽप्ययम् ॥” इत्यानन्दमयकोषः ५ ॥ इति पञ्चदशी ॥ पञ्चक्षारगणः, पुं, (पञ्चानां क्षाराणां गणः ।) क्षारपञ्चकम् । पञ्चलबणम् । यथा, -- “क्षारैस्तु पञ्चभिः प्रोक्तः पञ्चक्षाराभिधो गणः । काचसैन्धवसामुद्रविट्सौवर्च्चलकैः समैः ॥ स्यात् पञ्चलवणं तच्च मृज्जोपेतं षडाह्वयम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चखट्वं, क्ली स्त्री, (पञ्चानां खट्वानां समाहारः ।) पञ्चखट्वाः समाहृताः । इति व्याकरणम् ॥ पञ्चगणयोगः, पुं, (पञ्चानां गणो यत्र स एव योगः ।) विदारी गन्धा वृहती पृश्निपर्णी निदिग्धिका श्वदंष्ट्रा एता मिलिताः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चगवं, क्ली स्त्री, पञ्चानां गवां समाहारः ॥ (समासे टच् ।) पञ्चगावः समाहृताः । इति व्याकरणम् ॥ पञ्चगवधनः, त्रि, पञ्च गावो धनं यस्य । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ पञ्चगव्यं, क्ली, (गोर्विकारः गव्यम् । पञ्चगुणितं गव्यम् ।) गोसम्बन्धिपञ्चप्रकारद्रव्यम् । (यथा, मनुः । ११ । १६५ । “भक्ष्यभोज्यापहरणे यानशय्यासनस्य च । पुष्पमूलफलानाञ्च पञ्चगव्यं विशोधनम् ॥”)

पृष्ठ ३/००७

तत्तु गोमयगोमूत्रदुग्धदधिघृतरूपम् । यथा, -- “पञ्चगव्यं दधिक्षीरघृतगोमूत्रगोमयैः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ * ॥ तत्परिमाणं यथा, -- “पलमात्रं दुग्धभागं गोमूत्रं तावदिष्यते । घृतञ्च पलमात्रं स्यात् गोमयं तोलकत्रयम् ॥ दधि प्रसृतमात्रं स्यात् पञ्चगव्यमिदं स्मृतम् । अथवा पञ्चगव्यानां समानो भाग इष्यते ॥” इति गौतमीयतन्त्रम् ॥ * ॥ अपि च । “गोशकृद्द्विगुणं मूत्रं पयः स्यात्तच्चतुर्गुणम् । घृतं तद्द्विगुणं प्रोक्तं पञ्चगव्यं तथा दधि ॥” * ॥ तस्य पानफलं यथा, -- “पञ्चगव्येन पूतन्तु वाजिमेधफलं लभेत् । गव्यन्तु परमं मेध्यं गव्यादन्यन्न विद्यते ॥ सौम्ये मुहूर्त्ते संयुक्ते पञ्चगव्यन्तु यः पिबेत् । यावज्जीवकृतात् पापात् तत्क्षणादेव मुच्यते ॥” गव्यानां देवप्रीतिकरत्वं यथा, -- “दध्ना हि त्रिदशाः सर्व्वे क्षीरेण च महेश्वरः । घृतेन पावको नित्यं पायसेन पितामहः ॥ सकृद्दत्तेन प्रीयन्ते वर्षाणाञ्च त्रयोदश । तां दत्त्वा चैव पीत्वा च प्रेतो मेध्यस्तु जायते ॥” इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ तस्य विशेषो यथा, -- “पयः काञ्चनवर्णायाः श्बेतवर्णोत्थगोमयम् । गोमूत्रं ताम्रवर्णाया नीलवर्णाभवं घृतम् ॥ दधि स्यात् कृष्णवर्णाया दर्भोदकसमायुतम् । गोमूत्रमाषकाण्यष्टौ गोमयस्य चतुष्टयम् ॥ क्षीरस्य द्बादश प्रोक्ता दध्नस्तु दश उच्यते । घृतस्य माषकाः पञ्च पञ्चगव्यं मलापहम् ॥” इति गारुडे प्रायश्चित्तप्रकरणम् ॥ पञ्चगुः, त्रि, पञ्चभिर्गोभिः क्रीतः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणे द्बिगुसमासः ॥ पञ्चगुप्तः, पुं, (पञ्चानामिन्द्रियाणां चापल्यं गुप्तं यत्र । यद्वा पञ्चानां पदार्थानां गुप्तः गोपनं यत्र ।) चार्व्वाकदर्शनम् । (करौ चरणौ शिर- श्चेति पञ्चाङ्गानि गुप्तानि अस्य ।) कच्छपः । इति मेदिनी ॥ पञ्चगुप्तिरसा, स्त्री, (पञ्चधा गुप्तौ रसोऽस्याः ।) स्पृक्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चचामरं, क्ली, षोडशाक्षरपादच्छन्दोविशेषः । यथा, -- “प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ ४ ॥ (अस्योदाहरणमाह तत्रैव । “सुरद्रुमूलमण्डपे विचित्ररत्ननिर्म्मिते लसद्वितानभूषिते सलीलविभ्रमालसम् ॥ सुराङ्गनाभवल्लवीकरप्रपञ्चचामर- स्फुरत्समीरवीजितं सदाच्युतं भजामि तम् ॥”) पञ्चचीरः, पुं, (पञ्च चीराण्यस्य । बौद्धधर्म्माव- लम्बि-जिनभेदः । पञ्च चीराणि स्वरभेदा अस्य ।) मञ्जुघोषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पञ्चचूडा, स्त्री, (पञ्चसङ्खकाः चूडाः शिरोरत्नानि यस्याः ।) अप्सरोविशेषः । इति पुराणम् ॥ (यथा, रामायणे । ६ । ९२ । ७१ ।

“उर्व्वशी मेनका रम्भा पञ्चचूडा तिलोत्तमा । उपानृत्यंस्तु काकुत्स्थं प्रहृष्टा रक्षसो वधात् ॥”) पञ्चजनः, पुं, (पञ्चभिर्भूतैर्जन्यतेऽसौ । पञ्च + जन् + कर्म्मणि घञ् । “जनिवध्योश्च” । ७ । ३ । ३५ । इति न वृद्धिः ।) पुरुषः । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ३५५ । “सद्भावश्र्यादिका देव्यस्तेन श्रीशब्दलाञ्छिताः । पञ्च पञ्चजनेन्द्रेण पुरे तस्मिन् निवेशिताः ॥”) दैत्यविशेषः । स च संह्रादस्य कृतौ पत्न्यां जातः । (यथा, श्रीभागवते । ६ । १८ । १४ । “संह्रादस्य कृतिर्भार्य्याऽसूत पञ्चजनं ततः ॥” अपरो दैत्यभेदः । श्रीकृष्णः एनं हत्वा सान्दी- पनिमुनये अस्य मृतं पुत्त्रं गुरुदक्षिणास्वरूपं ददौ । यथा, भागवते । ३ । ३ । २ । “सान्दीपनेः सकृत् प्रोक्तं ब्रह्माधीत्य सविस्तरम् । तस्मै प्रादात् वरं पुत्त्रं मृतं पञ्चजनोदरात् ॥”) अस्यास्थ्ना पाञ्चजन्यनामा शङ्खो जातः । सच श्रीकृष्णस्य । यथा, -- “पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ॥” इत्यादि श्रीभगवद्गीतायाम् । १ । १५ ॥ (प्रजा- पतिः । यथा, भागवते । ६ । ४ । ५१ । “एषा पञ्चजनस्याङ्ग ! दुहिता वै प्रजापतेः । असिक्नी नाम पत्नीत्वे प्रजेश ! प्रतिगृह्यताम् ॥” सगरराजपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १५ । ६ । “केशिन्यसूत सगरादसमञ्जसमात्मजम् । राजा पञ्चजनो नाम बभूव स महाबलः ॥” गन्धर्ब्बाः पितरो देवा असुरा रक्षांसि पञ्चजन- पदवाच्यानि भवन्ति । इति चिन्तामणिः ॥) पञ्चजनी, स्त्री, पञ्चानां जनानां समाहारः ततो ङीप् । इति व्याकरणम् ॥ (विश्वरूपकन्या । यथा, भागवते । ५ । ७ । १ । “तदनुशासनपरः पञ्चजनीं विश्वरूपदुहितरमुपयेमे ॥”) पञ्चजनीनः, पुं, (पञ्चसु जनेषु व्यापृतः । दिक्- संख्ये संज्ञायामिति समासः । पञ्चजने हितम् । पञ्चजनादुपसङ्ख्यानमितिखः । पां । ५ । १ । ९ । वार्त्तिके ।) भण्डः । इति हलायुधः ॥ पञ्च- जनसम्बन्धिनि पञ्चजन्याः प्रभौ च त्रि ॥ पञ्चज्ञानः, पुं, (पञ्चानां पदार्थानां ज्ञानमस्य ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ पञ्चतक्षं, क्ली, स्त्री, पञ्चानां तक्ष्णां समआहारः । इति व्याकरणम् ॥ पञ्चतत्त्वं, क्ली, (पञ्चानां तत्त्वानां समाहारः ।) पञ्चभूतम् । इति स्वरोदयः ॥ पञ्चमकारः । मद्य- मांसमत्स्यमुद्रामैथुनरूपम् । यथा, -- “मद्यं मांसं तथा मत्स्यं मुद्रां मैथुनमेव च । पञ्चतत्त्वमिदं देवि ! निर्व्वाणमुक्तिहेतवे ॥ मकारपञ्चकं देवि ! देवानामपि दुर्लभम् ॥” इति कैवल्यतन्त्रे प्रथमपटलः ॥ वैष्णवानां यथा, -- “तत्त्वज्ञानमिदं प्रोक्तं वैष्णवे शृणु यत्नतः । गुरुतत्त्वं मन्त्रतत्त्वं मनस्तौत्त्वं सुरेश्वरि ! ॥ देवतत्त्वं ध्यानतत्त्वं पञ्चतत्त्वं वरानने ! । तत्रादौ श्रीगुरोस्तत्त्वं स्नेहाद्वक्ष्यामि पार्व्वति ! ॥

सतैलं वर्त्तिकायुक्तं देहस्थं ब्रह्मतेजसम् । गुरुणा मन्त्रदानेन तत्सूत्रं दीपितं भवेत् ॥ देवतायाः शरीरं हि मन्त्रादुत्पद्यते ध्रुवम् । अत एव हि तस्यात्मा देवरूपो न संशयः ॥ ईश्वरस्य तु यद्बीर्य्यं तदेव अक्षयात्मकम् । तेन वर्णात्मकं देहं जन्तोरेव न संशयः ॥ मन्त्रवर्णे सर्व्ववर्णमयास्ते परमेश्वरि ! । वर्णतत्त्वमिदं देवि ! सर्व्वस्वं मम यद्भवेत् ॥ स्वयं देवो न चान्योऽस्मि निर्म्मलो देवरूपकः । सर्व्वत्र देवतां ध्यायेत् तृणगुल्मलतादिषु ॥ ध्यानेन लभते सर्व्वं ध्यानेन विष्णुरूपकः । ध्यानेन सिद्धिमाप्नोति विना ध्यानं न सिध्यति ॥ इति ते कथितं तत्त्वं वैष्णवस्य सुरेश्वरि ! । यज्ज्ञानादमरत्वञ्च विष्णुरूपो भवेन्नरः ॥ ते नरा नहि गच्छन्ति कदाचिद्यममन्दिरम् ॥” इति निर्व्वाणतन्त्रे १२ पटलः ॥ पञ्चतपाः, [स्] त्रि, (अग्न्यादिभिः पञ्चभिस्तेजः- पदार्थैस्तपति यः । पञ्च + तप् + असुन् ।) अग्निचतुष्टयसूर्य्यपञ्चकसाध्यतपोविशिष्टः । यथा, “तेजस्विमध्ये तेजस्वी दवीयानपि गण्यते । पञ्चमः पञ्चतपसस्तपनो जातवेदसाम् ॥” इति माघे । २ । ५२ ॥ पञ्चतयं, त्रि, (पञ्च अवयवा यस्य । अवयवे तयप् ।) पञ्चावयवम् । इति व्याकरणम् ॥ पञ्चतन्मात्रं, क्ली, (पञ्चगुणितं शब्दादिभूतसूक्ष्मा- त्मकं तन्मात्रम् ।) तामसाहङ्कारोत्पन्नमहा- भूतोपादानकारणशब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः । तदा- श्रयद्रव्याणि च । इति सांख्यभाष्यम् ॥ पञ्चता, स्त्री, (पञ्चानां भूतानां भावः । पाञ्चभौति- कस्य शरीरस्य पञ्चधाभावे आरम्भकाणां भूतानां तद्भावापत्तौ सत्यां औपचारिकत्वात् ।) मृत्युः । इत्यमरः । २ । ८ । ११६ ॥ (यथा, भागवते । ७ । ८ । ५२ । “स तु जनपरितापं तत्कृतं जानता ते ! । नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश ॥”) देहारम्भकाणां पृंथिव्यादिपञ्चमहाभूतानां स्वांशसंक्रमणात् पृथक्त्वम् । इति भरतः ॥ पञ्च- भावः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ८ । १५१ । “धान्येसदेलवे वाह्ये नातिक्रामति पञ्चताम् ॥”) पञ्चतिक्तं, क्ली, (पञ्चगुणितं तिक्तम् ।) तिक्तद्रव्य- पञ्चकम् । यथा । निम्बामृतावृषपटोलनिदि- ग्धिकाः । इत्यादि चक्रपाणिदत्तः ॥ पञ्चतीर्थी, स्त्री, (पञ्चानां तीर्थानां समहारः । ङीप् ।) तीर्थपञ्चकम् । यथा । “विषुवद्दिवसे प्राप्ते पञ्चतीर्थीविधानतः ।” इति तिथितत्त्वम् । पञ्चतीर्थान्याह । (तानि च भिन्नदेशे भिन्न- रूपाणि, तत्र काशीस्थानि । यथा, काशीखण्डे । १०० । ३९ -- ४० । “ज्ञानवापीमुपस्पृश्य नन्दिकेशं ततोऽर्चयेत् । तारकेशं ततोऽभ्यर्च्य महाकालेश्वरं ततः ॥ ततः पुनर्दण्डपाणिमित्येषा पञ्चतीर्थिका ॥”)

पृष्ठ ३/००८

पुरुषोत्तमस्थानि यथा, -- “मार्कण्डेये वटे कृष्णे रौहिणेये महोदधौ । इन्द्रद्युम्नसरः स्नात्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥” इति तीर्थतत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । नाना- स्थानस्थानि यथा, -- “पृथिव्यां यानि तीर्थानि सर्व्वाण्येवाभिषेचनात् । तत्पञ्चतीर्थस्नानेन समं नास्त्यत्र संशयः ॥ एकादश्याञ्च विश्रान्तौ द्वादश्यां शौकरे तथा । त्रयोदश्यां नैमिषे च प्रयागे च चतुर्द्दशी ॥ कार्त्तिक्यां पुष्करे चैव कार्त्तिकस्य सितासिते । कालेष्वेषु नरः स्नात्वा सर्व्वं पापं व्यपोहति ॥” इति वराहपुराणम् ॥ पञ्चत्वं, क्ली, (पञ्चानां क्षित्यादिभूतानां भावः ।) मरणम् । पञ्चानां भावः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“पञ्चधासम्भृतः कायो यदि पञ्चत्वमामतः । पञ्चभिः स्वशरीरोत्थैस्तत्र का परिवेदना” ॥ तथा, भागवते । १ । १५ । ४१ । “मृत्यावपानं सोत्सर्गं तं पञ्चत्वे ह्यजोहवीत् ॥”) पञ्चदशः, त्रि, पञ्चदशानां पूरणः । (पूरणे डट् । पञ्चाधिका दश यत्र वा ।) पोनेर इत्यादि भाषा । तत्संख्यामात्रवाचित्वे नान्तबहुवच- नान्तोऽयम् । इति व्याकरणम् ॥ तद्वाचकशब्दः । (यथा, अथर्व्ववेदे । ११ । १ । १९ । “पितामहाः पितरः प्रजोपजाहं पक्त्वा पञ्चदशस्ते अस्मि ॥”) तिथिः । इति कविकल्पलता ॥ पञ्चदशी, स्त्री, (पञ्चदशानां पूरणी । डट् । ङीप् ।) पूर्णिमा । अमावास्या । इति मेदिनी ॥ (यथाह याज्ञवल्क्यः । १ । १४६ । “पञ्चदश्यां चतुर्द्दश्यामष्टम्यां राहुसूतके । ऋतुसन्धिषु भुक्त्वा वा श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥” (पञ्चदशप्रकरणानि सन्त्यस्याम् ।) श्रीमद्भारती- तीर्थविद्यारण्यमुनीश्वरकृतो वेदान्तग्रन्थविशेषः ॥ पञ्चदीर्घं, क्ली, (शरीरस्य स्मृतिशास्त्रोक्तलक्ष- णकपञ्चस्थलं दीर्घं पञ्चसु अवयवेषु दीर्घलक्ष- णकमित्यर्थः ।) शरीरपञ्चावयवलक्षणविशेषः । यथा, -- “बाहू नेत्रद्बयं कुक्षिर्द्वे तु नासे तथैव च । स्तनयोरन्तरञ्चैव पञ्चदीर्घं प्रशस्यते ॥” इति सामुद्रकम् ॥ पञ्चधा, व्य, (पञ्चन् + “संख्यायाविधार्थे धा ।” ५ । ३ । ४२ । इति धा ।) पञ्चप्रकारम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, भागवते । ८ । १९ । ३७ । “धर्म्माय यशसेऽर्थाय कामाय स्वजनाय च । पञ्चधा विभजन् वित्तमिहामुत्र च मोदते ॥”) पञ्चनखः, पुं, (पञ्च नखा यस्य ।) हस्ती । कूर्म्मः । इति हेमचन्द्रः ॥ व्याघ्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ भक्षणीयपञ्चनखा यथा, -- “शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्म्मश्च पञ्चमः ॥” इति स्मृतिः ॥ (तथाच याज्ञवल्क्यः । १ । १७७ । “भक्ष्याः पञ्चनखाः सेघागोधाकच्छपशल्लकाः । शशश्च मतस्येय्वपि हि सिंहतुण्डकरोहिताः ॥”)

“पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृतजैर्द्विजैः । कौशल्याज ! शशादीनां तेषां नैकोऽप्यहं कपिः ॥” इति भट्टिः । ६ । १३१ ॥ पञ्चनदः, पुं, (पञ्च पञ्चसङ्ख्याकाः नद्यः सन्त्यत्र । समासे टच् ।) पञ्चनदीयुक्तदेशविशेषः । पञ्जाव इति पारस्यभाषा । तस्यनामान्तरम् । वाह्लीकः मद्रदेशश्च । ता नद्यो यथा । शतद्रुः १ विपाशा २ इरावती ३ चन्द्रभागा ४ वितस्ता ५ । इति पुराणम् ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । २४८ । “रुद्धः पञ्चनदे जातु दुस्तरैः सिन्धुसङ्गमैः ॥”) पञ्चानां नदीनां समाहारे क्ली ॥ (यथा, रामायणे । ३ । ४३ । २१ । “ततः पञ्चनदं कृत्स्नं विचेतव्यं समन्ततः ॥” तच्च काशीस्थनदीपञ्चकरूपं तीर्थम् । यथा, काशीखण्डे । ५९ । ११३ -- ११६ । “किरणाधूतपापे च तस्मिन् धर्म्मनदे शुभे । स्रवन्त्यौ पापसंहर्त्त्र्यौ वाराणस्यां शुभद्रवे ॥ ततो भागीरथी प्राप्ता तेन दैलीपिना सह । भागीरथी समायाता यमुना च सरस्वती ॥ किरणाधूतपापा च पुण्यतोया सरस्वती । गङ्गा च यमुना चैव पञ्चनद्योऽत्र कीर्त्तिताः । अतः पञ्चनदं नाम तीर्थं त्रैलोक्यविशुतम् ॥” तीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८२ । ७९ । “अथ पञ्चनदं गत्वा नियतो नियताशनः । पञ्चयज्ञानवाप्नोति क्रमशो येऽनुकीर्त्तिताः ॥” असुरभेदः । यथा, हरिवंशे । १२० । ८८ । “हत्वा पञ्चनदं नाम नरकस्य महासुरम् ॥”) पञ्चनिम्बं, क्ली, (पञ्चानां स्वीयपुष्पमूलादि- रूपाणां निम्बानां समाहारः ।) निम्बवृक्षस्य- पत्रत्वक्पुष्पफलमूलानि । इति राजनिर्घण्टः ॥ “पञ्चनिम्बन्तु तत्पुष्पमूलवल्कफलच्छदैः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ पञ्चनी, स्त्री, (पञ्च्यते प्रपञ्च्यते पाशक्रीडा- नियमो यत्र । पचि विस्तारे + ल्युट् स्त्रियां ङीप् ।) शारिशृङ्खला । इति शब्दरत्नावली ॥ (पाशार छक् इति भाषा ॥) पञ्चनीराजनं, क्ली, पञ्चानां नीराजनानां समा- हारः । पञ्चप्रकारारात्रिकम् । इति कालोत्तर- तन्त्रम् ॥ अस्य विवरणं नीराजनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पञ्चपक्षी, [न्] पुं, (अकारादि-ओकारान्ताः ऐउएओरूपाः पञ्चस्वराः पक्षिणः पक्षि- स्वरूपा यत्र ।) पारिभाषिकपक्षिपञ्चकद्वारा त्रिकालबोधकप्रश्नग्रन्थः । यथा, -- “प्रणम्य श्रीमहादेबं सर्व्वशास्त्रविशारदम् । भविष्यदर्थबोधाय पप्रच्छुर्म्मुनयो मुदा ॥ तेषां वचनमाकर्ण्य निजगाद महेश्वरः । त्रिकालज्ञानबोधार्थं पञ्चपक्षी प्रदर्श्यते ॥ अनेन शास्त्रसारेण लोकैः कालत्रयं प्रति । बलाबलानि दृश्यन्ते सर्व्वकार्य्येषु निश्चितः ॥ आगतं प्रच्छकं दृष्ट्वा दैवज्ञः सावधानतः । यद्यत् करोति कर्म्माणि तस्मात् सर्व्वं विचारयेत् ॥

ऊर्द्ध्वावलोकने जीवस्त्वधोदृष्टौ तु मूलकम् । समदृष्टौ भवेद्ध्वातुरेताश्चिन्ताप्रभेदतः ॥” तत्र । “ललाटे पुत्त्रचिन्ता स्यात् कामचिन्ता च कण्ठके । बाहुभ्यां वस्तुचिन्ता च व्याधिचिन्ता तथोदरे ॥ कटौ विच्छेदचिन्ता च शत्रुचिन्ता च गुह्यके । दुःखचिन्ता भवेत् पादे एते चिन्ताप्रभेदकाः ॥” * ॥ अपरञ्च । “अक्षरं पक्षिभुक्तञ्च दिग्दैवतदिनानि च । कालं वर्णं बलं मित्रं धातुमूलादिकं क्रमात् ॥ आरूढप्रश्नलग्नेभ्यः प्रथमाक्षरतोऽपि वा । प्रच्छकस्य वचः शुत्वा ग्र्याह्यो वर्णः स्वरस्तथा ॥ * ॥ स्वरेण कल्पयेदवारं वारात् पक्षी प्रजायते । पक्षिणो जायते वाक्यं वाक्याच्च फलसम्भवः ॥” * ॥ “अकारादिओकारान्ताः स्वराः पञ्च प्रकीर्क्षिताः । भुक्त्यर्थं कल्पयेद्रूपं स्वरास्ते पक्षिरूपिणः ॥ अकारः श्येन आख्यात इकारः पिङ्गलस्तथा । उकारो वायसश्चैव एकारस्ताम्रशेखरः । ओकारो नीलकण्ठश्च स्वरास्ते पक्षिसंज्ञकाः ॥ अकारः पूर्ब्बदिग्भागे इकारश्चैव दक्षिणे । उकारः पश्चिमे ज्ञेय एकारश्चोत्तरे तथा ॥ शेषस्थानेषु सर्व्वेषु ओकारस्तु प्रकीर्त्तितः । शकुनानां क्रियागत्या द्यूते युद्धे जयाजयौ ॥ प्राक्श्येनः पिङ्गलोयाम्ये पश्चिमे काक उच्यते । उत्तरे ताम्रचूडश्च कलापी मध्यगः स्मृतः ॥ ङञणाक्षरकैर्हीनान् ककारादींस्तु विन्यसेत् । अकारादिषु हान्तांस्तानेकैकं षट् परिक्रमात् ॥ अस्वरे कछडा वर्णा धभवाश्च भवन्ति हि । खजढा नमशा वर्णा इकारे परिकीर्त्तिताः । गझताः पयषा वर्णा उस्वरे स्युर्यथाक्रमम् ॥ घटथाः फरसा एते वर्णा एस्वरमात्रगाः । चठदा वलहा वर्णा ओस्वरे परिकीर्त्तिताः ॥ * ॥ प्रथमे रविभौमौ च द्वितीये चन्द्रचन्द्रजौ । तृतीये जीववारश्च चतुर्थे भृगुवासरः ॥ पञ्चमे मन्दवारश्च पक्षिणां क्रमशो लिखेत् । नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा च तिथयः क्रमात् ॥ अकारे मेषसिंहालिः इः कन्यायुग्मकर्क्कर्टाः । उकारे चापमीनौ च एकारे च तुलावृषौ ॥ ओकारे मृगकुम्भौ च एवं राशिञ्च संलिखेत् । स्वराधः स्थापयेत् खेटान् राशेर्योयस्य नायकः ॥ अकारे सप्त ऋक्षाणि रेवत्यादिक्रमेण च । पञ्च पञ्च इकारादावेवमृक्षं स्वरोदये ॥ * ॥ प्रथमे चाश्विनी पूर्ब्बं पञ्चनक्षत्रमुच्यते । अतः क्रमात् द्बिषट्चैव पञ्च पञ्च च तारकाः ॥ * स्वराणाञ्च क्रमेणैव देवताः परिकीर्त्तिताः । ईश्वरः पवनश्चैव इन्द्राकाशः सदाशिवः ॥ * ॥ प्राच्यां पृथ्वी गुरुश्चैव याम्यां शुक्रो जलं तथा । अङ्गारकः पश्चिमेऽग्निर्बुधो वायुस्तथोत्तरे ॥ सूर्य्यपुत्त्रस्तथाकाशे ऊर्द्ध्वमेवं लिखेत्ततः । क्षितौ ब्रह्मा जले विष्णुस्तथा रुद्रो हुताशने ॥ ईश्वरः पवने चैव तथाकाशे सदाशिवः । भूतो मयूरः कुब्जश्च कुक्कुटो वर्त्तमानकः ॥

पृष्ठ ३/००९

बलिभुक्श्येनकौ ख्यातौ भविष्यन्तौ सुनिश्चितम् । श्येनो हिरण्यवर्णश्च पिङ्गलः शुक्लवर्णकः ॥ काको रक्तोऽसितश्चित्रः कुक्कुटः श्यामलः शिखी । काको बलीयान् सर्व्वेभ्यस्तस्मात् श्येनो हि दुर्ब्बलः ॥ कुक्कुटो दुर्ब्बलस्ताभ्यां पिङ्गलस्तेभ्य ऊनकः । सर्व्वेभ्यो दुर्ब्बलः पक्षी नीलकण्ठो न संशयः ॥ बली मयूरात् कुब्जस्तु ताम्रचूडस्तयोर्ब्बली । एतेभ्यो बलवान् श्येनश्चतुर्णां वायसो बली ॥ * ॥ मित्रं मयूरः श्येनस्य मयूरस्य च पिङ्गलः । ताम्रचूडस्य सुहृदौ मयूरपिङ्गलौ तथा ॥ वायसस्यापि मित्रं स्यात् शिखी भवति सर्व्वदा । सुहृदौ पिङ्गलश्येनौ मयूरारुणशेखरौ ॥ * ॥ काककुक्कुटश्येनाश्च पिङ्गलस्य च विद्विषः । मयूरस्य रिपू नित्यं सर्व्वदा श्येनवायसौ ॥ भवतः श्येनकाकौ द्बौ ताम्रचूडस्य विद्बिषौ । काकस्य शत्रवो नित्यं पिङ्गलश्येनकुक्कुटाः ॥ * ॥ ऊर्द्ध्वदृष्टिर्भवेत् जीवो ह्यधोदृष्टिस्तु मूलकम् । समदृष्टिर्भवेद्धातुरेते चिन्ताप्रभेदकाः ॥ * ॥ श्येनो मूलं तथा कुब्जो जीवो धातुश्च वायसः । कुक्कुटो मूलजीवौ च मूलधातू शिखण्ड्यपि ॥ * ॥ श्येनो नरो बधूः कुब्जः पुरुषो वायसस्तथा । कुक्कुटः स्त्री पुमांश्चैव शिखी नपुंसकस्तथा ॥ * ॥ श्येनकुब्जौ द्विजश्रेष्ठौ महीपालस्तु वायसः । ताम्रचूडो वणिक् शूद्रो नीलकण्ठस्तथान्त्यजः ॥ * ॥ चतुष्पात् पिङ्गलो ज्ञेयो द्बिपदौ श्येनवायसौ । ताम्रचूडो नखी शृङ्गी शिखण्डी पक्षिजीवकः ॥ * ॥ श्येनो मुखं कण्ठबाहू कुब्जो वक्षस्तु वायसः । कुक्कुटः पृष्ठभागः स्यात् शिखी पादयुगं क्रमात् ॥ * श्येनो भूम्यां धनं ज्ञेयं पिङ्गलो जलपङ्कयुक् । वायसस्तृणसङ्घाते कुक्कुटो भस्मनावृतम् ॥ श्येनः शिखी गृहानर्थं बन्धुस्थानेषु निश्चितम् । स्वग्रामे श्येनकुब्जौ तु वायसो बन्धुमाप्नुयात् ॥ कुक्कुटः परदेशे च परग्रामे तथा शिखी । कुब्जस्तु दशहस्ते च त्वर्द्धक्रोशे तु कुक्कुटः ॥ द्विक्रोशे तु तथा काकः श्येनः क्रोशे तु पूर्ब्बतः । मयूरो योजने चेति तथैवं दूरनिश्चयः ॥ * ॥ भुक्तौ च मासो गमने च पक्षो राज्ये दिनानि त्वयनन्तु सुप्ते । मृते च वर्षं शकुनस्य चर्य्या कालप्रमाणं मुनयो वदन्ति ॥ शुक्रे चन्द्रे गुल्मवल्ली लताकन्दौ बुधे तथा । पत्रं गुरौ फलं सूर्य्ये मूलञ्च रविजे कुजे ॥ * ॥ शुक्रे चन्द्रे भवेद्रौप्यं बुधे स्वर्णमुदाहृतम् । गुरौ रत्नयुतं हेम सूर्य्ये मौक्तिकमेव च ॥ भौमे ताम्रं शनौ लौहं राहावस्थीनि कीर्त्तयेत् । एतेषां धातुभेदञ्च वाराणामुदयक्रमात् ॥ * ॥ शुक्रे चन्द्रे जलाधारो देवतावसतिर्गुरौ । रवौ चतुष्पदस्थानमिष्टकानिलयो बुधे ॥ दग्धस्थानं कुजे प्रोक्तं शनौ राहौ च वाह्यभूः । अमीभिर्हिवुके स्थाने नष्टभूमिं विलोकयेत् ॥ * ॥ रवौ भौमे च भेरुण्डो मयूरो वायसः शनौ ।

पादायुधः शिखी शुक्रे काक कुब्जौ गुरौ तथा ॥ कुब्जकुक्कुटाविन्दुज्ञौ क्रमोऽयं शुक्लकृष्णयोः । यस्य वारस्य यः पक्षी तदादिं गणयेद्बुधः ॥ दिनपक्षी कार्य्यरूपी प्रश्नपक्षी फलप्रदः । दिनेषु शुक्लपक्षे यत् कृष्णे रात्रिषु तत्तथा ॥ कृष्णे दिनेषु यद्यत्तत् शुक्ले रात्रिषु योजयेत् । बालः कुमारस्तरुणो वृद्धो मृत इति क्रमात् ॥ घटिका षट् षडेवं हि फलमेषामुदीरितम् । किञ्चिल्लाभकरो बालः कुमारस्त्वर्द्धलाभदः ॥ तरुणो राज्यदो वृद्धो हानिदो मृत्युदो मृतः । भोजनं गमनं राज्यं निद्रा मरणमेव च ॥ एकान्तरे भवेत् कृष्णे शुक्ले स्यात् क्रमशो विदुः । पक्षिणां क्रमशो ज्ञात्वा फलं ब्रूयात् यथा तथा ॥ गणयेत् पञ्चपक्ष्यादौ जातभूतगणाद्यपि ॥” शुक्लपक्षे ॥ * ॥ ततः कृष्णपक्षे । “भोजनं मरणञ्चैव निद्रा राज्यं तथैव च । गमनं पञ्चपक्षाणां कृष्णपक्षे क्रमो दिवा ॥ * ॥ राज्यं सुभिक्ष्यमक्षोभं नष्टलाभं सदा जयम् । रोगमुक्तं महालाभं पक्षिणां भुक्तिलक्षणम् ॥ * ॥ अनायासेन दृष्टिः स्याददृष्टधनसञ्चयः । भूलाभो रोगनाशश्च यात्रासिद्ध्वी रणे जयः ॥ दूरादागमनं योगः प्रयाणे पक्षिलक्षणम् । राज्योदये यदि प्रश्नो लाभार्थे स्वल्पलाभदः ॥ रुजानां चिररोगः स्यात् याने हानिः क्षयो रणे । पुरग्रामप्रवेशञ्च गमनं कलहं तथा । मनश्चञ्चलमारोग्यं गमनेषु विचारयेत् ॥ * । राज्यलाभो जयं सौख्यमक्षोभं रोगनाशनम् । सुभिक्षं बहुवृष्टिश्च पक्षिणां राज्यलक्षणम् ॥ * ॥ यात्राहानिरनावृष्टिः कार्य्यहानिरदर्शनम् । व्याधिश्च दीर्घरोगश्च पक्षिणां सुप्तिलक्षणम् ॥ अपमृत्युभयञ्चैव सर्व्वकार्य्यविनाशनम् । एतदेव फलं ब्रूयात् पक्षिणां मृत्युलक्षणम् ॥ * ॥ श्येने भोक्तरि काकस्तु पान्थो राजा भुजङ्गभुक् । स्वप्नावस्थां गतः कुब्जः परासुस्ताम्रशेखरः ॥ * ॥ काके भोक्तरि केकी तु पान्थः स्यात् पिङ्गलो नृपः । ताम्रचूडस्तथा स्वापी श्येनः कालवशं गतः ॥ * ॥ मयूरे भोक्तरि तथा कुब्जो यात्रावशं गतः । महीपः कुक्कुटः श्येनः स्वापी काको वशं गतः ॥ कुब्जे भोक्तरि पान्थस्तु कुक्कुटः श्येनको नृपः । काको निद्रावशं यातो मयूरो मरणं गतः ॥ * ॥ कुक्कुटे भोक्तरि श्येनः पान्थो राजा तु वायसः । शिखी निद्रावशं यातः पिङ्गलः कालमाप्नुयात् ॥” इति कृष्णपक्षस्य दिवाक्रमः शुक्लपक्षस्य रात्रिक्रम- श्च ॥ स्वरोऽपि यथा । अनुमोदिते । उन्मोदितेन । ओमित्येवायुः । इत्येव जुहो । एवमुक्तोऽसि ॥ * ॥ “श्येने भोक्तरि कुब्जः स्यात् पान्थः काकोमही- पतिः । ताम्रचूडो निद्रितश्च शिखी कालवशं गतः ॥ * ॥ मयूरे भोक्तरि श्येनः पान्थः कुब्जोमहीपतिः । स्वप्नावस्थां गतः काकस्ताम्रचूडो मृतस्तथा ॥ * ॥ कुक्कुटे भोक्तरि शिखी सदा गमनमाप्नुयात् । श्येनो महीपतिः कुब्जः स्वापी काको मृतिं गतः ॥ * ॥

काके भोक्तरि यात्रायां ताम्रचूडः शिखी नृपः । निद्रायां रमते श्येनः कुब्जः कालवशं गतः ॥ * ॥ कुब्जे भोक्तरि यात्रायां वायसः कुक्कुटो नृपः । नीलकण्ठस्तथा स्वापी श्येनो मृत्युवशं गतः ॥” इति शुक्लपक्षस्य दिवाक्रमः कृष्णपक्षस्य रात्रि- क्रमश्च ॥ * ॥ स्वरोऽपि यथा । अहिपुरेभोः । गोकरिपुरे । एकोनरिपुः । उपेन्द्रो हरिः । विष्णुस्ते लोकः ॥ * ॥ “इत्युक्तं पक्षिणां कार्य्यं लाभालाभं शुभाशुभम् । येन विज्ञानमात्रेण त्रिकालज्ञो भवेन्नरः ॥ तावद्गर्ज्जन्ति शास्त्राणि शकुनानामनेकशः । यावन्न श्रूयते पक्षिशकुनं शङ्करोदितम् ॥” इति श्रीमहादेवविरचितं पञ्चपक्षिशाकुनं समाप्तम् ॥ पञ्चपर्णिका, स्त्री, (पञ्च पञ्च पर्णान्यस्याः । ततः कप् कापि अतः इत्वम् ।) गोरक्षीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चपल्लवं, क्ली, (पञ्चानां पल्लवानां समाहारः ।) आम्रादिपत्रपञ्चकम् । यथा, -- “आम्रजम्वूकपित्थानां बीजपूरकविल्वयोः । गन्धकर्म्मणि सर्व्वत्र पत्राणि पञ्चपल्लवम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ वैदिककर्म्मणि घटोपरिदेयपञ्चपल्लवं यथा, -- आम्राश्वत्थवटपर्कटीयज्ञोडुम्बराणि । तान्त्रिक-ः कर्म्मणि पञ्चपल्लवं यथा, -- “पनसाम्रं तथाश्वत्थं वटं वकुलमेव च । पञ्चपल्लवमुक्तञ्च मुनिभिस्तन्त्रवेदिभिः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ पञ्चपात्रं, क्ली, पञ्चानां पात्राणां समाहारः । इति व्याकरणम् ॥ पञ्चपात्रकरणकपार्व्वणविधिक- श्राद्धम् । तत्तु अन्वष्टकाश्राद्धम् । अमावस्या- मृतप्रेतपक्षमृतसाम्बत्सरिकं सपिण्डीकरणञ्च । इति लोकप्रसिद्धम् ॥ पञ्चपित्तं, क्ली, (पञ्चविधं पित्तम् ।) पित्तपञ्च- कम् । यथा, -- “वराहच्छागमहिषमत्स्यमायूरपित्तकम् । पञ्चपित्तमिति ख्यातं सर्व्वेष्वेव हि कर्म्मसु ॥” इति वैद्यकम् ॥ पञ्चप्रदीपः, पुं, (पञ्चसंख्यकाः प्रदीपा यत्र ।) पञ्चदीपयुक्तारात्रिकम् । यथा, -- “कुर्य्यात् सप्तप्रदीपेन शङ्खघण्टादिवाद्यकैः । हरेः पञ्चप्रदीपेन बहुशो भक्तितत्परः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १०७ अध्यायः ॥ पञ्चप्रासादः, पुं, (प्रसीदन्ति मनांसि अत्र । प्र + सद + अधिकरणे घञ् । “उपसर्गस्य दीर्घत्वं क्विप्घञादौ क्वचिद्भवेत् ।” इति वचनात् दीर्घः । पञ्चचूडान्वितः प्रासादः । मध्यपदलोपिकर्म्मधारयः ।) देवगृहविशेषः । पञ्चरत्न इति ख्यातः । यथा, -- “पक्वेष्टकचितं रम्यं पञ्चप्रासादसंयुतम् । कारयित्वा हरेर्धाम धूतपापो व्रजेद्दिवम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥

पृष्ठ ३/०१०

पञ्चबन्धः, पुं, (पञ्चमः वन्धः भागो यत्र ।) नष्ट- द्रच्यस्य पञ्चमांशदण्डः । यथा, -- “आंगमेनोपभोगेन नष्टं भाव्यमतोऽन्यथा । पञ्चनन्धो दमस्तस्य राज्ञे तेनाविभाविते ॥” आगमेन रिक्थक्रयादिना । उपभोगेन च मदीयमिदं द्रव्यं तच्चैवं नष्टमपहृतं वेत्यपि । भाव्यं साधनीयं तत् स्वामिना । अतोऽन्यथा तेन स्वामिना अविभाविते । पञ्चबन्धो नष्ट- द्रव्यस्य पञ्चमांशो दमो नाष्टिकेन राज्ञं देयः । इति मिताक्षरा ॥ पञ्चभद्रः, पुं, (पञ्चसु अङ्गभेदेषु भद्रः शुभः पुष्पितत्वात् ।) पञ्चस्थानेषु पुष्पितोऽश्व- विशेषः । यथा, -- “पञ्चभद्रस्तु हृत्पृष्ठमुखपार्श्वेषु पुष्पितः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ पाचनविशेषः । यथा, -- “छिन्नोद्भवापर्पटवारिवाह- भूनिम्बशुण्ठीजनितः कषायः । समीरपित्तज्वरजर्ज्जराणां करोति भद्रं खलु पञ्चभद्रः ॥” इति शार्ङ्गधरः ॥ पञ्चभूतं, क्ली, पञ्चानां भूतानां क्षित्यप्तेजोमरु- द्व्योम्नां समाहारः । (केचित्तु संज्ञाप्रयुक्तत्वात् पञ्च च तानि भूतानि चेति कर्म्मधारयसमास- माहुस्तत्र तु एकवचनञ्चिन्तनीयम् ।) अस्योत्पत्तिर्यथा । “अभूत्तस्मादहङ्कारस्त्रिविधः सृष्टिभेदतः । वैकारिकादहङ्काराद्देवा वैकारिका दश ॥ दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः । तैजसादिन्द्रियाण्यासंस्तन्मात्रा क्रमयोगतः । भूतादिकादहङ्कारात् पञ्चभूतानि जज्ञिरे ॥” इति शारदायां प्रथमपटलः ॥ * ॥ “सोऽहङ्कारस्त्रिभेदः स्यात् सत्त्वादिगुणयोगतः । वैकारः सात्त्विको नाम तैजसो राजसः स्मृतः ॥ भूतादिस्तामसस्ते च पृथक्तत्त्वाद्यवासृजन् । वैकारिकाद्दिगाद्याश्च चन्द्रेणैकादश स्मृताः ॥ इन्द्रियाणामधिष्ठातृदेवास्ते परिकीर्त्तिताः । यच्चापरं मनस्तत्त्वं ससङ्कल्पविकल्पकम् ॥ तैजसादेव तज्जातमिन्द्रियाणि तथा दश । भूतादेः पञ्चतन्मात्राण्यासन् भूतमतः परम् ॥” इति राघवभट्टधृतम् ॥ * ॥ “शब्दाद्व्योमस्पर्शतस्तेन वायु- स्ताभ्यां रूपाद्वह्निरेतै रसाच्च । अम्भांस्येतैर्गन्धतो भूर्धराद्या भूताः पञ्च स्युर्गुणोनाः क्रमेण ॥” इति प्रपञ्चसारे प्रथमपटलः ॥ * ॥ “आकाशाज्जायते वायुर्वायोरुत्पद्यते रविः । रवेरुत्पद्यते तोयं तोयादुत्पद्यते मही ॥” (तथा च श्रुतिः । “तस्मादेतस्मादाकाशः सम्भूतः । आकाशाद्वायुः वायोरग्निरग्नेरापोऽद्भ्यः पृथ्वी समजायत ॥” एतच्छ्रु त्यवलम्बनेन मनुनाप्युक्तम् । १ । २० । यथा, --

“आद्याद्यस्य गुणन्त्वेषामवाप्नोति परःपरः । यो यो यावतिथश्चैषां स स तावद्गुणः स्मृतः ॥” अत्र कुल्लूकभट्टः । “आद्याद्यस्याकाशादेर्गुणं शब्दादिकं वाय्वादिः परः परः प्राप्नोति । एतदेव स्पष्टयति यो यः इति येषां मध्ये यो यो यावतां पूरणा याव- तिथः वतोरिथुक् स स द्बितीयादिः द्बितीयो द्विगुणः तृतीयस्त्रिगुणः इत्येवमादिर्मन्वादिभिः स्मृतः । एतेनैतदुक्तं भवति । आकाशस्य शब्दो गुणः वायोः शब्दस्पर्शौ तेजसः शब्दस्पर्श- रूपाणि अपां शब्दस्पर्शरूपरसाः भूमेः शब्द- स्पर्शरूपरसगन्धा इति ॥) तस्य लयप्रकारो यथा, -- “मही संलीयते तोये तोयं संलीयते रवौ । रविः संलीयते वायौ वायुर्नभसि लीयते । पञ्चतत्त्वाद्भवेत् सृष्टिस्तत्त्वे तत्त्वं विलीयते ॥” इति ब्रह्मज्ञानतन्त्रनिर्ब्बाणतन्त्रे ॥ * ॥ तदुद्भवास्थ्यादि यथा, -- “अस्थिमांसनखाश्चैव नाडी त्वक् चेति पञ्चमः । पृथ्वीपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ मलं मूत्रं तथा शुक्रं श्लेष्मा शोणितमेव च । तोयपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ हासो निद्रा क्षुधा चैव भ्रान्तिरालस्यमेव च । तेजःपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ धारणं चालनं क्षेपः सङ्कोचः प्रसरस्तथा । वायुपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ कामक्रोधस्तथा लोभस्त्रपा मोहश्च पश्चमः । नभःपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥” इति ब्रह्मज्ञानतन्त्रे प्रथमपटलः ॥ * ॥ पञ्चभूतनक्षत्राणि यथा, -- “धनिष्ठा रेवती ज्येष्ठानुराधा श्रवणा तथा । अभिजिच्चोत्तराषाढा पृथ्वीतत्त्वमुदाहृतम् ॥ पूर्ब्बाषाढा तथाश्लेषा मूलार्द्रा चैव रोहिणी । उत्तरभाद्रपदा तोयं आपस्तत्त्वन्त्वभीष्टदम् ॥ भरणी कृत्तिका पुष्या मघा पूर्ब्बा च फल्गुनी । पूर्ब्बभाद्रपदा स्वाती तेजस्तत्त्वमिति प्रिये ॥ विशाखोत्तरफल्गुन्यौ हस्ता चित्रा पुनर्व्वसुः । अश्विनी मृगशीर्षा च वायुस्तत्त्वमुदाहृतम् ॥” इति सूक्ष्मस्वरोदयः ॥ पञ्चमं, क्ली, मैथुनम् । यथा, -- “भगलिङ्गस्य योगेन मैथुनं यद्भवेत् प्रिये । तस्य नाम भवेद्देवि पञ्चमं परिकीर्त्तितम् ॥” इति समायाचारतन्त्रे द्वितीयपटलः ॥ पञ्चमः, त्रि, पञ्चानां पूरणः । (पूरणे डट ततः नान्तादिति मट् ।) पाँच इत्यादि भाषा । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ८ । १२५ । “उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् । चक्षुर्नासा च कर्णौ च धनं देहस्तथैव च ॥”) रुचिरः । दक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ पञ्चमः, पुं, पञ्चानां स्वराणां पूरणः । तन्त्री- कण्ठोत्थितस्वरविशेषः । इत्यमरः ॥ स तु षड्-

जादिसप्तस्वराणां पञ्चमः स्वरः । तस्योत्- पत्तिर्यथा, -- “वायुः समुद्गतो नाभेरुरोहृत्कण्ठमूर्द्धसु । विचरन् पञ्चमस्थानप्राप्त्या पञ्चम उच्यते ॥” इति तट्टीकायां भरतः ॥ अपि च । “प्राणोऽपानः समानश्च उदानो व्यान एव च । एतेषां समवायेन जायते पञ्चमः स्वरः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ अस्य जातिः औडवः । पञ्चस्वरमिलित इति यावत् । अस्य कूटतानाः विंशत्यधिकशतम् १२० प्रत्येकताने चत्वारिंशत् ४० । समुदायेन चतुःसहस्राष्टशतानि ४८०० ताना भवन्ति । अस्योच्चारणजातिः पिकः । उच्चारणस्थानं उरः गलः शिरश्च । व्याकरण- मते अधरः । अयं विप्रवर्णः । इति शुद्ध- तानविवेकलक्षणम् ॥ अस्य रूपं इन्द्ररूप- तुल्यम् । वर्णः श्यामः । स्थानं क्रौञ्चद्वीपम् । देवता महादेवः । वारो बृहस्पतेः । समय- श्चतुस्त्रिंशत्पलाधिकाष्टौ घटिकाः । श्रुतय- श्चत्वारः क्षितिः रक्ता सन्दीपनी आलापिनी च । मूर्च्छनास्तिस्रः यमली निर्म्मली कोमली च । इति नादपुराणम् ॥ * ॥ रागभेदः । इति मेदिनी ॥ अयं कल्लिनाथमते सोमेश्वरमते च षड्रागाणां मध्ये तृतीयरागः । सोमेश्वरमते अस्य गानसमयः शरदृतुः प्रातःकालश्च । कल्लि- नाथमते अस्य रागिण्यः षट् । यथा, त्रिवेणी १ स्तम्भतीर्था २ आभीरी ३ कुकभ् ४ वरारी ५ सावीरी ६ । सोमेश्वरमते तु विभासा १ भूपाली २ कार्णाटी ३ वडहंसिका ४ मालश्रीः ५ पटमञ्जरी ६ । अस्मिन्रागे गान्धार- स्वरस्तीव्रः । ॠषभपञ्चमौ स्वरौ लुप्तौ । षड्ज- स्वरः गृहांशन्यासाः । स च हनूमन्मते भरत- मते च भैरवरागस्याष्टमपुत्त्रः । इति सङ्गीत- शास्त्रम् ॥ पञ्चमकारं, क्ली, (पञ्चसंख्यकं मकारं तत्त्वं यत्र । मद्यं मांसमित्यादिषु आदौ मकारस्थितेस्तथात्वम् ।) मकारपञ्चकम् । पञ्चतत्त्वम् । तत्तु मुद्रामैथुन- मद्यमांसमत्स्यरूपम् । यथा, -- “मद्यं मांसं तथा मत्स्यो मुद्रा मैथुनमेव च । पञ्चतत्त्वमिदं देवि ! निर्व्वाणमुक्तिहेतवे । मकारपञ्चकं देवि ! देवानामपि दुर्लभम् ॥” इति गुप्तसाधनतन्त्रे ७ पटलः ॥ * ॥ “मद्यैर्मांसैस्तथा मत्स्यैर्मुद्राभिर्मैथुनैरपि । स्त्रीभिः सार्द्धं महासाधुरर्च्चयेद्जगदम्बिकाम् ॥ अन्यथा च महानिन्दा गीयते पण्डितैः सुरैः । कायेन मनसा वाचा तस्मात्तत्त्वपरो भवेत् ॥” इति कामाख्यातन्त्रे ५ पटलः ॥ * ॥ “या सुरा सर्व्वकार्य्येषु कथिता भुवि मुक्तिदा । तस्या नाम भवेद्देवि ! तीर्थं पानं सुदुर्लभम् ॥ शूद्राणां भक्ष्ययोग्यानां यन्मांसं देवनिर्म्मितम । वेदमन्त्रेण विधिवत् प्रोक्ता सा शुद्धिरुत्तमा ॥ भक्ष्ययोग्याश्च कथिता ये ये मत्स्या वरानने ! । ते रहस्ये मया प्रोक्ता मीनाः सिद्धिप्रदायकाः ॥

पृष्ठ ३/०११

पृथुकास्तण्डुला भृष्टा गोधूमचणकादयः । तस्य नाम भवेद्देवि ! मुद्रा मुक्तिप्रदायिनी ॥ भगलिङ्गस्य योगेन मैथुनं यद्भवेत् प्रिये ! । तस्य नाम भवेद्देवि ! पञ्चमं परिकीर्त्तितम् ॥ प्रथमन्तु भवेन्मद्यं मांसञ्चैव द्बितीयकम् । मत्स्यश्चैव तृतीयं स्यान्मुद्रा चैव चतुर्थिका ॥ पञ्चमं पञ्चमं विद्यात् पञ्च ते नामतः स्मृताः ॥” इति समयाचारतन्त्रे २ पटलः ॥ * ॥ अथ मत्स्यादिव्युत्पत्तिः । “मायामलादिशमनान्मोक्षमार्गनिरूपणात् । अष्टदुःखादिविरहान्मत्स्येति परिकीर्त्तितः ॥ माङ्गल्यजननाद्देवि ! सम्बिदानन्ददानतः । सर्व्वदेवप्रियत्वाच्च मांस इत्यभिधीयते ॥ पञ्चमं देवि ! सर्व्वेषु मम प्राणप्रियं भवेत् । पञ्चमेन विना देवि ! चण्डीमन्त्रं कथं जपेत् ॥ यदि पञ्चमकारेषु भ्रान्तिञ्चेत् कुरुते प्रिये ! । तस्य सिद्धिः कथं देवि ! चण्डीमन्त्रं कथं जपेत् ॥ आनन्दं परमं ब्रह्म मकारास्तस्य सूचकाः ॥” इति कुलार्णवतन्त्रे पञ्चमखण्डे १७ उल्लासः ॥ * ॥ तेषां शोधनादिकं बाहुल्यभिया लोकमोह- भयाच्च नोक्तम् ॥ पञ्चमहायज्ञाः, पुं, (पञ्चविधा महायज्ञाः ।) गृहस्थकर्त्तव्यपञ्चप्रकारनित्यकर्म्माणि । यथा, -- “पाठो होमश्चातिथीनां सपर्य्या तर्पणं वलिः । एतैः पञ्च महायज्ञा ब्रह्मयज्ञादिनामकैः ॥” इत्यमरः । २ । ७ । १४ ॥ (तथा च मनुः । ३ । ६८-७० । “पञ्चसूना गृहस्थस्य चूल्लीपेषण्युपस्करः । कण्डनी चोदकुम्भश्च बध्यते यास्तु वाहयन् ॥ तासां क्रमेण सर्व्वासां निष्कृत्यर्थं महात्मभिः । पञ्चकॢप्ता महायज्ञाः प्रत्यहं गृहमेधिनाम् ॥ अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो वलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥”) पञ्चमारः, पुं, (पञ्चसु इन्द्रियेषु म्रियते आसक्तो भवतीति । पञ्च + मृ + कर्त्तरि घञ् ।) बल- देवपुत्त्रः । इति शब्दमाला ॥ पञ्चमास्यः, पुं, (पञ्चमो रागः स्वरो वा आस्ये यस्य । “कोकिलो पञ्चमं वदेत् ।” इत्युक्तेरस्य तथात्वम् ।) कोकिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ पञ्चमी, स्त्री, (पञ्चानां पाण्डवानां इयम् । अथवा पञ्च पतीन् मिनोति सेवास्नेहादिभिर्बध्नाति या । पञ्च + मी + क्विप् । मीधातुरत्र बन्धार्थः ।) पाण्डवपत्नी । द्रौपदी । इति मेदिनी ॥ (पञ्चानां पूरणी डट् ततो मट् स्त्रियां ङीप् ।) शारि- शृङ्खला । पाशार छक् इति भाषा । इति भूरि- प्रयोगः ॥ * ॥ तिथिविशेषः । सा च चन्द्रस्य पञ्चमकलाक्रियारूपा तदुपलक्षितकालश्च । पञ्जिकाकारसङ्केतेन शुक्लपक्षे ५ कृष्णपक्षे २० एतदङ्कबोधिता ॥ * ॥ अथ पञ्चमीव्यवस्था । सा च चतुर्थीयुता ग्राह्या युग्मात् । “पञ्चमी च प्रकर्त्तव्या चतुर्थीसहिता विभो ! ॥” इति स्कन्दपुराणाच्च ॥ * ॥

अथ नागपञ्चमी । यथा, -- देवीपुराणे । “सुप्ते जनार्द्दने कृष्णे पञ्चम्यां भवनाङ्गने । पूजयेन्मनसादेवीं स्नुहीविटपसंस्थिताम् ॥ पद्मनाभे गते शय्यां देवैः सर्व्वैरनन्तरम् । पञ्चम्यामसिते पक्षे समुत्तिष्ठति पन्नगी ॥” देवैरिति सहार्थे तृतीया । तथा, -- “देवीं संपूज्य नत्वा च न सर्पभयमाप्नुयात् । पञ्चम्याम्पूजयेन्नागाननन्ताद्यान्महोरगान् । क्षीरं सर्पिस्तु नैवेद्यं देयं सर्व्वविषापहम् ॥” एवं गारुडे तथैव नागानाह । “अनन्तं वासुकिं पद्मं शङ्खं कम्बलमेव च । तथा कर्कोटकं नागं धृतराष्ट्रञ्च शङ्खकम् ॥ कालीयं तक्षकञ्चैव पिङ्गलं मासि मासि च । यजेत्तानसिते नागान् दष्टमुक्तो दिवं व्रजेत् ॥” पुराणान्तरेऽपि । “अनन्तो वासुकिः पद्मो महापद्मोऽथ तक्षकः । कुलिकः कर्कटः शङ्खो ह्यष्टौ नागाः प्रकीर्त्तिताः ॥” पुराणान्तरेऽपि । “शेषः पद्मो महापद्मः कुलीरः शङ्खपालकः । वासुकिस्तक्षकश्चैव कालीयो मणिभद्रकः । ऐरावतो धृतराष्ट्रः कर्कोटकधनञ्जयौ ॥” अत्र च । “योऽसौ चानन्तरूपेण ब्रह्माण्डं सचराचरम् । पुष्पवद्धारयेन्मूर्द्ध्नि तस्मै नित्यं नमो नमः ॥” इत्यनेन ओंकारपूर्ब्बेण मत्स्यपुराणोक्तेनानन्तं पूजयेत् । रत्नाकरे । “पिचुमर्द्दस्य पत्राणि स्थापयेद्भवनोदरे । स्वयञ्चापि तदश्नीयाद्ब्राह्मणांश्चैव भोजयेत् ॥” * ॥ अथ श्रीपञ्चमी । भविष्योत्तरे । माघशुक्लपक्ष- मधिकृत्य, -- “चतुर्थी वरदा नाम तस्यां गौरी प्रपूजिता । सौभाग्यमतुलं कुर्य्यात् पञ्चम्यां श्रीरपि श्रियम् ॥” सम्बत्सरप्रदीपे । “पञ्चम्यां पूजयेल्लक्ष्मीं पुष्पधूपान्नवारिभिः । मस्याधारं लेखनीञ्च पूजयेन्न लिखेत्ततः ॥ माघे मासि सिते पक्षे पञ्चमी या श्रियः प्रिया । तस्याः पूर्ब्बाह्ण एवेह कार्य्यः सारस्वतोत्सवः ॥” इत्युपादानात् श्रियः स्वरसत्याः । तथा च व्याडिः । “लक्ष्मीसरस्वतीधीत्रिवर्गसम्पद्विभूतिशोभासु । उपकरणवेशरचनाविधासु च श्रीरितिप्रथिता ॥” ध्यानं यथा, -- “तरुणशकलमिन्दोर्ब्रिभ्रती शुभ्रकान्तिः कुचभरनमिताङ्गी सन्निषण्णा सिताब्जे । निजकरकमलोद्यल्लेखनीपुस्तकश्रीः सकलविभवसिद्ध्व्यै पातु वाग्देवता नः ॥” इति शारदोक्तं ध्यायेत् । पाद्यादिभिः पूजयित्वा । “भद्रकाल्यै नमो नित्यं सरस्वत्यै नमो नमः । वेदवेदान्तवेदाङ्गविद्यास्थानेभ्य एव च ॥” स्वाहेति ब्रह्मपुराणीयेन त्रिः पूजयेत् । मत्स्य- सूक्ते । बन्धुजीवञ्च द्रोणञ्च सरस्वत्यै न दापयेत् । सरस्वतीं संपूज्य, --

“यथा न देवो भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः । त्वां परित्यज्य सन्तिष्ठेत्तथा भव वरप्रदा ॥ वेदाः शास्त्राणि सर्व्वाणि नृत्यगीतादिकञ्च यत् । न विहीनं त्वया देवि ! तथा मे सन्तु सिद्धयः ॥ लक्ष्मीर्मेधा धरा पुष्टिर्गौरी तुष्टिः प्रभा धृतिः । एताभिः पाहि तनुभिरष्टाभिर्म्मां सरस्वति ! ॥” इति मत्स्यपुराणीयैः प्रार्थयेत् ॥ * ॥ अथ पञ्चमीव्रतम् । तच्च शुद्धकाले माघशुक्लपञ्चम्यामारभ्य षड्वर्ष- पर्य्यन्तं प्रतिमासीयशुक्लपञ्चम्यां कार्य्यम् । यथा, -- “क्षीरोदे च पुरा सुप्तं लक्ष्मीसमन्वितं हरिम् । प्रणम्य परिपप्रच्छ नारदो मुनिसत्तमः ॥ नारद उवाच । केनोपायेन देवेश ! नारीणाञ्च सुखं भवेत् । सौभाग्यमतुलं याति तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि ॥ श्रुत्वा तद्वचनं देवो नारदस्य महात्मनः । संप्रेक्ष्य कमलां सव्ये ब्रूहि देवि शुभानने ! ॥ इङ्गितं पत्युरालोक्य पद्मपत्राक्षवल्लभा । वल्लभं तं पुरस्कृत्य प्रीत्या व्रतमुवाच ह ॥ देव्युवाच । अस्ति श्रीपञ्चमीनाम व्रतं परमदुर्लभम् । यत् कृत्वा प्राप्यते लोकैः सुखं सौभाग्यमुत्तमम् ॥” तत्र मां पूजयेद्भक्त्या माधवञ्च प्रयत्नतः । गन्धैः पुष्पैश्च वस्त्रैश्च धूपैर्नानाविधैः फलैः ॥ श्रद्धया पूजयेद्भक्त्या माघादौ पञ्चमीदिने । इमां ब्रह्मपुराणोक्तां या करोति च पञ्चमीम् ॥ लक्ष्मीसमा भवेन्नारी इह लोके परत्र च । विधानं शृणु धर्म्मज्ञ ! यादृशी पञ्चमी मम ॥ वर्षाणि षट् प्रकर्त्तव्या परमप्रीतिमानसा । शुद्धकाले तु संप्राप्ते पञ्चमी या शुभा भवेत् ॥ तस्यामारभ्य कर्त्तव्यं व्रतं पापप्रणाशनम् । स्वयं यतात्मा भूत्वा च आरभेद्व्रतमुत्तमम् ॥ आद्यद्वयमलवणेन हविष्येण द्वयं तथा । फलेनैकन्तु कर्त्तव्यमुपवासैः प्रतिष्ठयेत् ॥ प्रतिष्ठाया विधिरयं काञ्चनस्य श्रियं हरिम् । ब्राह्मणञ्च सपत्नीकं पूर्ब्बेद्यु रधिवासयेत् ॥ पञ्चम्यामृत्विजं विप्रमाचार्य्यञ्च द्धिजोत्तमम् । पूजा च विविधा कार्य्या मूलमन्त्रेण भक्तितः ॥ होमञ्च तिललाजानां शतं कुर्य्यात् पृथक् पृथक् । नैवेद्यं विविधं कुर्य्यात् लड्डुक पूपमुत्तमम् ॥ आसनं पाद्यमर्ध्यञ्च तथाप्याचमनीयकम् । वासौ यज्ञोपवीतञ्च गन्धपुष्पफलं तथा ॥ छत्रं धूपः प्रदीपश्च ताम्वूलं फलमेव च । गौः शय्या कम्बलञ्चैव हिरण्यं रजतं तथा ॥ ब्राह्मणेभ्यः प्रदेयानि दक्षिणासंयुतानि च । यथोक्तेन विधानेन या कुर्य्यात् पञ्चमीव्रतम् ॥ आसप्तकुलमुद्धृत्य विष्णुलोकमवाप्नुयात् । शचीव पुरुहूतस्य रतीव मदनस्य च ॥ शङ्करस्य यथा गौरी तथा भवति सा शुभा । मासि मासि सिते पक्षे पञ्चमी या प्रकीर्त्तिता ॥ तस्यां पूज्या सदा देवी भक्तितः कमलोद्भवा । लक्ष्मीसमा भवेन्नारी षट्पञ्चमीव्रतेन वै ॥

पृष्ठ ३/०१२

श्रीपञ्चमीव्रतं रम्यं या करोति पतिव्रता । तस्याहं स्थिरतां यामि यथा नारायणे स्थिरा ॥ मत्प्रसादान्मुनिश्रेष्ठ ! सर्व्वसौभाग्यमाप्नुयात् ॥” इति ब्रह्मपुराणोक्तषट्पञ्चमीव्रतकथा समाप्ता ॥ अथ पञ्चमीजातफलं यथा । “भूपालमान्यो मनुजः सुगात्रः कृपासमेतो विदुषां वरेण्यः । वाग्मी गुणी बन्धुजनैकमान्यः प्रसूतिकाले यदि पञ्चमी स्यात् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ विद्याविशेषः । तद्विवरणं यथा, -- “कामं विष्णुयुतं देवि ! शक्तिभायेन्द्रमेव च । महामायां ततः पश्चात् वाग्भवं बीजमुद्धरेत् ॥” विष्णुयुतं अकारयुक्तमित्यर्थः । शक्तिरेकारः । माया ईकारः । “वियच्चन्द्रस्ततः पश्चात् कलौ नकुलिरेव च । मायास्वरेण संयुक्तं नादबिन्दुकलान्वितम् ॥ प्रथमं कामराजस्य बीजं परमदुर्लभम् । वियद्विष्णुयुतं कामो हंसः शक्रस्ततः परम् ॥ महामाया ततः पश्चात् स्वप्नावतीति कथ्यते ॥” हंसो हकारः । एतद्द्वितीयं कामकूटम् ॥ * ॥ “मादनं शिववीजञ्च वायुबीजं ततः परम् । इन्द्रबीजं ततः पश्चात् महामायां समुद्धरेत् ॥” इति तृतीयम् । इयं मधुमती ॥ * ॥ “शिवबीजं तथा कामं इन्द्रं देवीं नियोजयेत् । महामायां ततः पश्चात् शक्तिकूटं समुद्धरेत् ॥” देपीं सकारम् । “वाग्भबं प्रथमं कूटं शक्तिकूटन्तु पञ्चमम् । मध्यकूटत्रयं देवि ! कामराजं मनोहरम् । कथिता पञ्चमी विद्या त्रैलोक्यसुभगोदया ॥” * ॥ ईश्वर उवाच । “शृणु देवि ! महाभागे शक्तिकूटं सुदुर्लभम् । वाग्भवं प्रथमं कूटं कामराजं त्रिकूटकम् ॥ शक्तिकूटं प्रवक्ष्यामि तव स्नेहात् विशेषतः । जीवप्राणौ महादेवि ! मादनं तदनन्तरम् ॥ इन्द्रबीजं ततः पश्चात् भुवनेशी तु पञ्चमम् ॥” जीवः सकारः । प्राणो हकारः । इति वा शक्ति- कूटम् ॥ * ॥ “अथवा देवदेवेशि ! सौभाग्यायाश्च वाग्भवम् । कूटत्रयं कामराजं शक्तिबीजञ्च पूर्ब्बवत् । एषा शाक्ता महादेवि ! पञ्चमी परमेश्बरी ॥” अस्या वाग्भवं कूटं हित्वा सौभाग्यायाः प्रथम- कूटं वाग्भवं कूटमित्यर्थः । कामराजकूटत्रयं पञ्चम्या एव । “वामनेत्रादिकूटं वा भगादिकूटमेव वा । अरिहा सिद्धिदा विद्या सर्व्वदोषविवर्ज्जिता ॥” भग एकारः । एतेनाष्टधा पञ्चमी वाम्भवशक्ति- कूटभेदेन ॥ * ॥ यामले । “द्विविधा पञ्चमी विद्या पञ्चपञ्चाक्षरी परा । मध्ये षडक्षरी चैव शक्तिश्च चतुरक्षरी ॥” षडिति कामराजविद्याया मध्यकूटमित्यर्थः । शक्तिरिति कामराजस्य शक्तिकूटमित्यर्थः ।

एषा चतुर्द्धा वाग्भवकूटमेदात् । एतयोः काम- राजस्य तृतीयकूटन्तु तत्रैव ॥ * ॥ “कामबीजं महेशानि ! शिवबीजं ततः परम् । तदधो हंसबीजन्तु इन्द्रबीजं विचिन्तयेत् ॥ महामायां ततः पश्चात् कूटं परमदुर्लभम् ॥” एषा पूर्ब्बवदष्टधा । अन्या चतुर्द्धा ॥ * ॥ तथा तत्त्वबोधे । “कामाकाशपरा शक्र संस्थानकृतरूपिणी ॥” परा सकारः । संस्थानकृतरूपिणी महामाया ॥ * ॥ तथा च तन्त्रे । “कामबीजं महेशानि ! शम्भुबीजं ततः परम् । तदधश्चन्द्रबीजन्तु पृथ्वीबीजं ततो लिखेत् । तदन्ते च महामाया कूटं परमदुर्लभम् ॥” एषा पूर्ब्बवदष्टधा । अन्या चतुर्द्धा । तेन षट्- त्रिंशद्रूपिणी पञ्चमी ॥ * ॥ हंसमाहेश्वरे । “वामकेश्वरविद्यायाः कूटं वाग्भवमुत्तमम् । एकारादि वागभवन्तु कूटं वाग्भवमुत्तमम् ॥ एकारादि वाग्भवन्तु सौभाग्यायाश्च वाग्भवम् । एषा च पञ्चमी विद्या त्रैलोक्यवशकारिणी ॥” * ॥ श्रीक्रमे । “एतासां चैव विद्यानां प्राणं शृणु वरानने ! । रमां मायां हंसबीजं वाग्भवाद्ये नियोजयेत् ॥ शक्त्यन्ते तु महादेवि ! हंसं मायां रमां तथा । एभिर्युक्तेन देवेशि ! विद्याजपनमाचरेत् ॥” जपश्च सप्तवारमेव दीपन्यां तथा दर्शनात् । एतासां पूर्ब्बोक्तश्रीक्रमोक्तविद्यानाम् ॥ * ॥ पञ्चम्यान्तु विशेषो यथा । “रमां मायां हंसबीजं वाग्भवाद्ये नियोजयेत् । शक्त्यन्ते तु महेशानि ! हंसं मायां रमां तथा ॥ कामराजत्रये देवि ! ककारं शक्रसंयुतम् । मायाबिन्द्वीश्वरयुतं सूर्य्यकोटिसमप्रभम ॥ प्रथमं कामकूटस्य चाद्ये नियोजयेदिदम् ॥ वान्तं वह्निंसमायुक्तं वामनेत्रविभूषितम् ॥ नादबिन्दुसमायुक्तं श्रियो बीजमुदाहृतम् । द्वितीयं कामबीजन्तु जपेदुक्त्वा च सुन्दरि ! ॥ गगनं वह्निसंयुक्तं वामनेत्रविभूषितम् । नादबिन्दुसमायुक्तं मायाबीजं प्रकीर्त्तितम् ॥ मधुमतीं जपेच्चापि सर्व्वकामफलप्रदाम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ * ॥ रागिणीविशेषः । सा च वसन्तरागस्य प्रिया । यथा, -- “वसन्ती पञ्चमी दौली वहारी रूपमञ्जरी । रागिण्य ऋतुराजस्य वसन्तस्य प्रिया इमाः ॥” अस्या ध्यानं यथा, -- “सङ्गीतगोष्ठीषु गरिष्ठभावं समाश्रिता गायनसम्प्रदायैः । खर्व्वाङ्गिणी नूपुरपादपद्मा सा पञ्चमी पञ्चमवेदवेत्त्री ॥” इति सङ्गीतदर्पणः ॥ (नदीविशेशः । यथा, महाभारते । ६ । ९ । २६ । “वरां वीरकराञ्चापि पञ्चमीञ्चमहानदीम् ॥”) पञ्चमीव्रतं, क्ली, (पञ्चम्यां माघशुक्लपञ्चमीमारभ्य षड्वर्षं यावत् प्रतिमासीयशुक्लपञ्चम्यां स्त्रिया

कर्त्तव्यं व्रतम् नियमविशेषः ।) माघशुक्लपञ्चमी मारभ्य षड्वर्षपर्य्यन्तं प्रतिमासीयशुक्लपञ्चम्यां स्त्रीकर्त्तव्यनियमविशेषः । तत्प्रयोगो यथा, तत्रादौ कृतनित्यक्रिया यजमाना कुशहस्ताचम्य स्वस्ति- वाचनपूर्ब्बकं सङ्कल्पं कुर्य्यात् । विष्णुर्नमोऽद्य माघे मासि शुक्ले पक्षे पञ्चम्यां तिथौ अमुकगोत्रा श्री- अमुकी पुत्त्रपौत्त्राद्यनवच्छिन्नसन्ततिमहदैश्वर्य्य- सौभाग्यारोग्यसौन्दर्य्यावैधच्यप्राप्तिपूर्ब्बकविष्णुलो- कप्राप्तिकामा अद्यारभ्य षड्वर्षपर्य्यन्तं प्रतिमा- सीयशुक्लपञ्चम्यां गणपत्यादिनानादेवतासलक्ष्मी- कवासुदेवपूजापूर्ब्बकभविष्यपुराणोक्तकथाश्रवण- रूपषट्पञ्चमीव्रतमहं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य सूक्तं पाठयेत् । ततः सामान्यार्घ्यादि आसनशुद्धि- भूतशुद्धिमातृकान्यासकराङ्गन्यासान्तं कृत्वा गणे- शादीन् संपूज्य लक्ष्मीं नारायणञ्च यथाशक्ति पूजयेत् । ततो भोज्योत्सर्गं कृत्वा प्रणमेत् ॥ * ॥ अथ कथा । “शेषशय्यासमासीनं लक्ष्मीधृतपदाम्वुजम् । योगनिद्रान्वितं कृष्णं नारदः परिपृच्छति ॥ केनोपायेन भगवन्नारी दुःखं न विन्दति । सौ भाग्यारोग्यसौन्दर्य्यपुत्त्रपौत्त्रादिकं लभेत् ॥ इत्युक्तो माधवश्चक्रे लक्ष्मीमुखनिरीक्षणम् । इङ्गिताकारतत्त्वज्ञा पद्मा पद्माक्षवल्लभा । वल्लभाज्ञां पुरस्कृत्य प्रीता वचनमब्रवीत् ॥ श्रीरुवाच । षट्पञ्चमीव्रतं सम्यक् श्रूयतां पापनाशनम् । सौभाग्यारोग्यसौन्दर्य्यपुत्त्रपौत्त्रधनप्रदम् ॥ माघे मासि सिते पक्षे पञ्चमी या शुभा भवेत् । तस्यामारभ्य कर्त्तव्यं षडब्दं व्रतमुत्तमम् ॥ प्रतिमासि च पञ्चम्यां लक्ष्मीं संपूज्य केशवम् । पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्न्यैवेद्यैश्च पृथग्विधैः ॥ कुर्य्याद्धोमञ्च विधिवत् गणेशस्य ग्रहस्य च । विष्णोर्लक्ष्म्याश्च वाग्देव्या दुर्गाया विभवक्रमात् ॥ अन्येषाञ्च यथाशक्ति तिलाज्ययवधान्यकैः । ततोऽश्नीयादलवणमादौ संवत्सरद्वयम् ॥ तृतीये च चतुर्थे च हविष्यान्नञ्च भोजयेत् । पञ्चमे फलमश्नीयात् षष्ठेकुर्य्यादुपोषणम् । षष्ठे प्रतिष्ठा कर्त्तव्या भोजयेद्द्वादश द्बिजान् ॥ तत्र षोडशदानानि हेमशृङ्गीमलङ्कृताम् । दक्षिणासहितां दद्यादाचार्य्याय मुनीश्वर ! ॥ ततः षड्डल्लकं दद्यात् सर्व्वालङ्कारभूषितम् । काञ्चनप्रतिमायुग्मलक्ष्मीनारायणान्वितम् ॥ विधिनानेन या कुर्य्यात् पञ्चमीव्रतमुत्तमम् । स्ववंशांस्तु समुद्धृत्य विष्णुलोकमवाप्नुयात् ॥ एतत्ते कथितं विप्र ! मर्त्यलोके प्रकाशितम् । शोकसन्तापहानिश्च वृथादुःखं न जायते ॥ धर्म्म्यं यशस्यमायुष्यमैश्वर्य्यञ्चापि वर्द्धयेत् । याश्च कुर्व्वन्ति भूर्लोके तासां सर्व्वं षुखावहम् ॥ श्रीरुवाच । शृणु सत्यं मुनिश्रेष्ठ ! देव्या यत् कथितं मयि । तदनुष्ठानसर्व्वन्तु प्रतिष्ठाञ्च द्बिजोत्तम् ! ॥ या करोति व्रतं साध्वी सर्व्वकामफलं लभेत् ।

पृष्ठ ३/०१३

तस्याः श्रीर्निश्चला गेहे सत्यं सत्यं हि नारद ! ॥ यथेन्द्राणी महेन्द्रस्य लक्ष्मीर्लक्ष्मीपतेर्यथा । शङ्करस्य यथा गौरी सापि भर्त्तुर्भवेत्तथा ॥ या पञ्चमीव्रतं कुर्य्यात् सा भवेच्च पतिव्रता । यथोक्तविधिना या तु कुर्व्वीत व्रतमुत्तमम् ॥ पुत्त्रपौत्त्रधनैश्वर्य्यं पञ्चमीकरणादपि । एतत्ते कथितं सर्व्वं तत्त्वं कमललोचन ! ॥ नारद उवाच । केनापि कथितं पूर्ब्बं कृतं केनापि वा पुनः । प्राप्तं कुत्र त्वया देवि ! श्रोतुमिच्छामि तद्बद ॥ श्रीरुवाच । माघे मासि सिते पक्षे पञ्चम्याञ्च महामुने ! । निशावसानसमये चन्द्रभागां महानदीम् ॥ हंससङ्घैः समाकीर्णां नलिनीपुलिनोज्ज्वलाम् । तत्र गौरी शची मेधा सावित्री चोर्व्वशी परा ॥ नारायणं समारोप्य कुर्व्वन्ति व्रतमुत्तमम् । काम्यव्रतमिदं पद्मे ! लभते फलमुत्तमम् ॥ हर्षवतीञ्च तां वीक्ष्य प्रोवाच कमलालया । पुष्पञ्च देहि मे धूपं दीपं नैवेद्यडल्लकम् ॥ मया तव प्रसादेन क्रियते व्रतमुत्तमम् । ततस्तासां फलैः पुष्पैर्नैवेद्यैश्च व्रतं कृतम् ॥ ततस्तासां प्रसादेन वल्लभाहं जनार्द्दन ! । त्वयि देव जगन्नाथ ! नरनारीगणेन च ॥ भक्त्या मया ते कथितं मर्त्यलोके प्रकाशितम् । या करोति व्रतं ह्येतत् यथाविधिविधानतः ॥ इह लोके सुखं भुक्त्वा नारायणपुरं व्रजेत् । श्रुत्वा व्रतस्य माहात्म्यं व्रतमेतत् चरन्ति याः ॥ न किञ्चिद्दुष्कृतं लोके तासां सत्यं वदाम्यहम् । हरन्ति तासां पापानि याश्च शृण्वन्त्यहर्निशम् ॥ नारायणं नमस्कृत्य प्रपूज्य च विसर्ज्जयेत् ॥” इति भविष्यपुराणोक्ता षट्पञ्चमीव्रतकथा समाप्ता ॥ पञ्चमुखः, पुं, (पञ्चं विस्तृतं मुखं यस्य सः ।) सिंहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पञ्च मुखानि यस्य सः ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य नामवर्णादि यथा, देवीपुराणे । “शिवस्तत्र स्थितः साक्षात् सर्व्वपापहरः शुभः । स तु पञ्चमुखः ख्यातो लोके सर्व्वार्थसाधकः । पञ्चब्रह्मात्मको यस्मात्तेन पञ्चमुखः स्मृतः ॥ पश्चिमे तु मुखे सद्यो वामदेवस्तथोत्तरे । पूर्ब्बे तत्पुरुषं विद्यादघोरञ्चापि दक्षिणे ॥ ईशानः पञ्चमो मध्ये सर्व्वेषामुपरि स्थितः । एते पञ्च मुखा वत्स ! पापघ्ना ग्रहनाशनाः ॥ सद्योजातं भवेच्छुक्लं वामदेवन्तु पीतकम् । रक्तस्तत्पुरुषो ज्ञेयोऽघोरः कृष्णः स एव च ॥ ईशानः पश्चिमस्तेषां सर्व्ववर्णसमन्वितः । कामदः कामरूपी स्यात् ज्ञानाधारः शिवात्मकः ॥ (रुद्राक्षविशेषः । अस्य धारणतः शुभं भवति ॥ पञ्च मुखानि यस्य इति विग्रहे वाच्यलिङ्गत्वम् । यथा, रामायणे । ५ । ४१ । २३ । “तस्य पञ्चायसांस्तीक्ष्णान् शितान् पञ्चमुखान् ततः । शिरस्युत्पलपत्राभान् दुर्धर्षः संन्यवेशयत् ॥”)

पञ्चमुखी, स्त्री, (पञ्चमुखानीव सन्त्यस्याः ।) वासकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जवापुष्पविशेषश्च ॥ (पञ्चं विस्तृतं मुखमस्याः । सिंहस्त्री ॥ सृष्टिकाले पञ्च- महाभूतान्येव पञ्चमुखानीव यस्याः शक्ते- रित्यर्थः । शिवपत्नी । इति शब्दाम्बुधिः ॥) पञ्चमुद्रा, स्त्री, (पञ्चविधा मुद्रा ।) पूजायां कर्त्तव्या पञ्चप्रकारमुद्रा । तस्या अनुष्ठानं यथा, -- “सम्यक् प्रपूरितः पुष्पैः कराभ्यां कल्पितोऽञ्जलिः । आवाहनी समाख्याता मुद्रा देशिकसत्तमैः ॥ १ ॥ अधोमुखी त्वियञ्चेत् स्यात् स्थापनी मुद्रिका भवेत् । २ । उच्छ्रिताङ्गुष्ठमुष्ट्यो स्तु संयोगात् सन्निधापनी ॥ ३ ॥ अन्तःप्रवेशिताङ्गुष्ठा सैव सम्बोधनी मता । ४ । उत्तानमुष्टियुगला संमुखी करणी मता ॥” ५ ॥ इति पूजाप्रदीपः ॥ पञ्चमूत्रं, क्ली, (पञ्चविधं मूत्रम् ।) गवाजामेषी- महिषीगर्द्दभीमूत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चमूलं, क्ली, (पञ्चप्रकारं पञ्चगुणितं वा मूलम् ।) स्वनामख्यातपाचनम् । तत् त्रिविधं वृहत् स्वल्पं तृणाख्यञ्च । आद्यं यथा, -- “विल्वश्योणाकगाम्भारीपाटला गणिकारिका । कफवातहरं श्रेष्ठं पञ्चमूलमिदं महत् ॥” द्वितीयं यथा, -- “शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहतीद्वयगोक्षुरम् । वातपित्तहरं वृष्यं कनीयः पञ्चमूलकम् ॥” तृतीयं यथा, -- “कुशः काशः शरो दर्भ इक्षुश्चेति तृणोद्भवः ।” इति चक्रपाणिदत्तः ॥ अपि च । “विल्वाग्निमन्थश्योणाककाश्मर्य्यः पाटला तथा । ज्ञेयं बृहत् पञ्चमूलं पञ्चमूलमिति स्मृतम् ॥ शरेक्षदर्भ काशानां नलस्य मूलमेव च । सौश्रुतञ्चारकञ्चैव तृणाख्यं पञ्चमूलकम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पञ्चानां मूलानां समाहारः । इति विग्रहे मूलपञ्चकम् ॥) पञ्चमूली, स्त्री, (पञ्चानां मूलानां समाहारः । “द्विगोः ।” ४ । १ । २१ । इति ङीप् ।) स्वल्प- पञ्चमूलपाचनम् । यथा, -- “शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहती कण्टकारिका । तथा गोक्षुरकञ्चैव पञ्चमूली कनीयसी ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ पञ्चयज्ञाः, पुं, (पञ्चविधा यज्ञाः ।) गृहस्थकर्त्तव्य- पञ्चप्रकारयज्ञविशेषाः । यथा, -- “ब्रह्मयज्ञो नृयज्ञश्च दैवयज्ञश्च सत्तम ! । पितृयज्ञो भूतयज्ञः पञ्चयज्ञाः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १६ अध्यायः ॥ शूद्रमधिकृत्य, -- “नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयज्ञान्न हापयेत् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अस्य विवरणं पञ्चमहायज्ञशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पञ्चरक्षकः, पुं, (पञ्चगुणितानि रक्षका इव कण्ट-

कानि यस्मिन् ।) पक्तपौडवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पञ्चरत्नं, क्ली, पञ्चानां रत्नानां समाहारः । (यद्बा पञ्चविधं पञ्चगुणितं वा रत्नम् ।) तद्यथा, कनकम् १ हीरकम् २ नीलमणिः ३ पद्मरागः ४ मुक्ता ५ । यथा, -- “कनकं हीरकं नीलं पद्मरागञ्च मौक्तिकम् । पञ्चरत्नमिदं प्रोक्तमृषिभिः पूर्ब्बदर्शिभिः ॥ रत्नानाञ्चाप्यभावे तु स्वर्णं कर्षार्द्धमेव वा । सुवर्णस्याप्यभावे तु आज्यं ज्ञेयं विचक्षणैः ॥” इति हेमाद्रिः ॥ कनकरजतप्रवालमौक्तिकराजपट्टात्मकमिति गौडाः ॥ पञ्चरसा, स्त्री, (पञ्चः विस्तीर्णो रसोऽस्याम् ।) आमलकी । इति हारावली शब्दमाला च ॥ पञ्चरात्रं, क्ली, (पञ्चविधानि रात्राणि ज्ञानानि यत्र । समासे अच् ।) ग्रन्थविशेषः । यथा, -- “रात्रञ्च ज्ञानवचनं ज्ञानं पञ्चविधं स्मृतम् । तेनेदं पञ्चरात्रञ्च प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ प्रथमं सात्विकं ज्ञानं द्वितीयन्तु तदेव च । नैर्गुण्यञ्च तृतीयञ्च ज्ञानञ्च सर्व्वतः परम् ॥ चतुर्थञ्च राजसिकं भक्तस्त न्नाभिवाञ्छति । पञ्चमं तामसं ज्ञानं विद्वांस्तन्नाभिवाञ्छति ॥ ज्ञानं पञ्चविधं प्रोक्तं पञ्चरात्रं विदुर्बधाः ॥” तत् सप्तविधं यथा, -- “पञ्चरात्रं सप्तविधं ज्ञानिनां ज्ञानदं परम् । ब्राह्मं शैवञ्च कौमारं वाशिष्ठं कापिलं परम् ॥ गौतमीयं नारदीयमिदं सप्तविधं स्मृतम् ॥” इति नारदपञ्चरात्रे प्रथमरात्रम् ॥ अपि च । “पञ्चकं पञ्चरात्राणां कृष्णमाहात्म्यपूर्ब्बकम् । वाशिष्ठं नारदीयञ्च कापिलं गौतमीयकम् । परं सनतकुमारीयं पञ्चरात्रञ्च पञ्चकम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १३२ अध्यायः ॥ एतदतिरिक्तानिहयशीर्षपृथुध्रुवादिपञ्चरात्राणि- सन्ति ॥ (पञ्चानां रात्रीणां समाहारः ।) पञ्च निशाः । यथाह चक्रपाणिदत्तः । “त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा दशरात्रमथापि वा । लङ्घनं सन्निपातेषु कुर्य्यादाराग्यदर्शनात् ॥” पञ्चलक्षणं, क्ली, (सर्गादि पञ्चविधानि लक्षणानि यत्र ।) पुराणम् । यथा, -- “सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितञ्चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥” इत्यमरभरतौ ॥ (पञ्चानां लक्षणानां समाहारः । इति विग्रहे पश्चलक्षणानि ॥) पञ्चलवणं, क्ली, पञ्चानां लवणानां समाहारः । (पञ्चगुणितं लवणमिति केचित् ।) तद्यथा, -- काचम् । सैन्धवम् । सामुद्रम् । विडम् । सौवर्च्चलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चलाङ्गलकं, क्ली, (मुक्तादिविभूषितदशवृष-

पृष्ठ ३/०१४

युक्तानि सारदारुनिर्म्मितानि पञ्च लाङ्गलकानि यस्मिन् ।) महादानभेदः । यथा, -- “अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तम् । पञ्चलाङ्गलकं नाम महापातकनाशनमम् ॥ पुण्यां तिथिं समासाद्य युगादिग्रहणादिकम् । भूमिदानं ततो दद्यात् पञ्चलाङ्गलकान्वितम् ॥ कर्व्वटं खेटकञ्चापि ग्रामं वा शस्यशालिनम् । निवर्त्तनशतं वापि तदर्द्ध्वं वापि शक्तितः ॥ सारदारुमयान् कृत्वा हलान् पञ्च विचक्षणः । सर्व्वोपकरणैर्युक्तानन्यान् पञ्च च काञ्चनान् ॥ वृषलक्षणसंयुक्तान् दशैव तु धुरन्धरान् । सुवर्णशृङ्गाभरणान् मुक्तालाङ्गूलभूषितान् ॥ रौप्यपादाग्रतिलकान्रक्तकौशेयभूषणान् । स्रग्दामचन्दनयुतान् शालायामधिवासयेत् ॥ पर्ज्जन्यादित्यरुद्रेभ्यः पायसं निर्व्वपेत् चरुम् । एकस्मिन्नेव कुण्डे तु गुरुर्यस्मिन्निवेदयेत् ॥ पालाशाः समिधस्तद्वदाज्यं कृष्णतिलांस्तथा । तुलापुरुषवत् कुर्य्यात् लोकेशावाहनं बुधः ॥ ततो मङ्गलशब्देन युक्तमाल्याम्बरो बुधः । आहूय द्विजदाम्पत्यं हेमसूत्राङ्गरीयकैः ॥ कौशेयवस्त्रकटकैर्मणिभिश्चापि पूजयेत् । शय्यां सोपस्करां तद्बद्धेनुमेकां पयस्विनीम् ॥ तथाष्टादश धान्यानि समन्तादधिवासयेत् । ततः प्रदक्षिणं कृत्वा गृहीतकुसुमाञ्जलिः ॥ इममुच्चारयेन्मन्त्रमथ सर्व्वं निवेदयेत् । यस्माद्देवगणाः सर्व्वे स्थावराणि चराणि च ॥ धुरन्धराङ्गे तिष्ठन्ति तस्माद्भक्तिः शिवेऽस्तु मे । यस्माच्च भूमिदानस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ दानान्यन्यानि मे भक्तिर्धर्म्म एव दृढा भवेत् । दण्डन सप्तहस्तेन त्रिंशद्दण्डान्निवर्त्तनम् ॥ त्रिभागहीनं गोचर्म्ममानमाह प्रजापतिः । मानेनानेन यो दद्यात् निवर्त्तनशतं बुधः ॥ विधिनानेन तस्याशु क्षीयते पापसंहतिः । तदर्द्धमथवा दद्यादपि गोचर्म्ममात्रकम् । भवनस्थानमात्रं वा सोऽपि पापैः प्रमुच्यते ॥ यावन्ति लाङ्गलकमार्गमुखानि भूमे- स्तासां पतिर्दुहितुरङ्गजरोमकाणि । तावन्ति शङ्करपुरे वर्षाणि तिष्ठे- द्भूमिप्रदानमथ यः कुरुते मनुष्यः ॥ गन्धर्व्वकिन्नरसुरासुरसिद्धसंघै- राधूतचामरमुपेत्य महाद्बमानम् । सम्पूज्यते पितृपितामहबन्धुयुक्तः शम्भोः पुरं व्रजति चामरनायकः सन् ॥ इन्द्रत्वमप्यधिगतं क्षयमभ्युपैति गोभूमिलाङ्गलधुरन्धरसंप्रदानात् । तस्मादघौघपटलक्षयकारिभूमे- र्द्दानं विधेयमिति भूतिभवाभवाय ॥” इति मात्स्ये २५७ अध्यायः ॥ पञ्चलोहं, क्ली, (पञ्चं विस्तीर्णं लोहम् ।) सौराष्ट्रक- लोहम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (पञ्चगुणितं लोहम् । सुवर्णरजतताम्रसीसकरङ्गाणि ॥) पञ्चलोहकं, क्ली, पञ्चानां लोहकानां धातूनां समा-

हारः । तद्यथा । सुवर्णरजतताम्ररङ्गनागानि । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चवक्त्रः, पुं, (पञ्च वक्त्राणि यस्य ।) शिवः । (“विश्वाद्यं विश्वबीजं निखिलभयहरं पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रम् ॥” इति शिवध्यानम् ॥) अस्य मन्त्रा यथा, -- “समस्तानां स्वराणान्तु दीर्घाः शेषाः सबिन्दुकाः । ॠनॄकशून्याः सार्द्धचन्द्रा उपान्ते नाभिसंहिताः ॥ एभिः पञ्चाक्षरैर्म्मन्त्रं पञ्चवक्त्रस्य कीर्त्तितम् । क्रमात् सम्मदसन्दोहमादगौरवसंज्ञकाः ॥ प्रासादन्तु भवेत् शेषं पञ्चमन्त्राः प्रकीर्त्तिताः । एकैकेन तथैवैकं वक्त्रं मन्त्रेण पूजयेत् ॥ एकं समुदितं कृत्वा पञ्चभिर्व्वा प्रपूजयेत् । प्रासादेनाथवा पञ्चवक्त्रं देवं प्रपूजयेत् ॥ सम्मदादिषु मन्त्रेषु प्रासादन्तु प्रशस्यते । शम्भोः प्रसादनेनैव यस्मादवृत्तस्तु मन्त्रकः ॥ तेन प्रासादसंज्ञोऽयं कथ्यते मुनिपुङ्गवैः । तस्मात् सर्व्वेषु मन्त्रेषु प्रासादः प्रीतिदः प्रभोः ॥ आमोदकारकः शम्भोर्म्मन्त्रः सम्मद उच्यते । मनःप्रपूरणश्चापि सन्दोहः परिकीर्त्तितः ॥ आकर्षको भवेन्मादो गुरुत्वाद्गौरवाह्वयः । एतद्व्यस्तं समस्तञ्च मन्त्रं शम्भोः प्रकीर्त्तितम् ॥ पञ्चाक्षरञ्च यन्मन्त्रं पञ्चवक्त्रस्य कीर्त्तितम् । स्वयन्तेनैव मन्त्रेण आराधयतमीश्वरम् ॥ * ॥ ध्यानञ्च शृणु वक्ष्यामि सम्यग्वेतालभरवौ । पञ्चवक्त्रं महाकायं जटाजूटविभूषितम् ॥ चारुचन्द्रकलायुक्तं मूर्द्ध्नि व्यालौघसंगतम् । बाहुभिर्द्दशभिर्युक्तं व्याघ्रचर्म्मास्वराम्बरम् ॥ कालकूटधरं कण्ठे नागहारोपशाभितम् । कोटीरबन्धनं बाहुभूषणञ्च भुजङ्गमाः ॥ विभूतिं सर्व्वगात्रेषु ज्योत्स्नार्पितस्वरोचिषम् । भूतिसंलिप्तसर्व्वाङ्गमेकैकत्र त्रिभिस्त्रिभिः ॥ नेत्रैस्तु पञ्चदशभिर्ज्योतिष्मद्भिर्विभूषितम् । वृषभोपरि संस्थन्तु गजकृत्तिपरिच्छदम् ॥ सद्योजातं वामदेवमघोरञ्च ततः परम् । तत्पुरुषं यथेशानं पञ्चवक्त्रं प्रकीर्त्तितम् ॥ सद्योजातं भवेद्बक्त्रं शुद्धस्फटिकसन्निभम् । पीतवर्णं तथा सौम्यं वामदेवं मनोहरम् ॥ नीलवर्णमघोरन्तु दंष्ट्राभीतिविवर्द्धनम् । रक्तं तत्पुरुषं देवं दिव्यमूर्त्तिं मनोहरम् ॥ श्यामलञ्च तथेशानं सर्व्वदैव शिवात्मकम् । चिन्तयेत् पश्चिमे त्वाद्यं द्वितीयञ्च तथोत्तरे ॥ अघोरं दक्षिणे देवं पूर्ब्बे तत्पुरुषन्तथा । ईशानं मध्यतो ध्येयं चिन्तयेद्भक्तितत्परः ॥ शक्तित्रिशूलखट्वाङ्गवरदाभयदं शिवम् । दक्षिणेष्वथ हस्तेषु वामेष्वपि ततः शृणु ॥ अक्षसूत्रं बीजपूरं भुजगं डमरूत्पलम् । अष्टैश्वर्य्यसमायुक्तं ध्यायेत्तु हृद्गतं शिवम् ॥” इति कालिकापुराणे ५० अध्यायः ॥ * ॥ पञ्चमुखरुद्राक्षः । यथा स्कान्द्रे, -- “पञ्चवक्त्रः स्वयं रुद्रः कालाग्निर्नाम नामतः । अगम्यागमनाच्चैव अभक्ष्यस्य च भक्षणात् ।

मुच्यते सर्ब्बपापेभ्यः पञ्चवक्त्रस्य धारणात् ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ (पञ्चं विस्तृतं वक्त्रं वदनं यस्य । इति विग्रहे । सिंहः ॥) पञ्चवटः, पुं, (पञ्चो विस्तीर्णो वटः ।) उरस्कटः । तत्पर्य्यायः । जोटिङ्गः २ महाव्रती ३ बाल- यज्ञोपवीतकम् ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पञ्च- संख्यका वटा अश्बत्थविल्ववटधात्त्र्य शोक- रूपा वृक्षा यस्मिन् । पञ्चवटीवनम् । यथा रामायणे । १ । ३ । १३ । “समागमं विराधेन वासं पञ्चवटे तथा ॥”) पञ्चवटी, स्त्री, (पञ्चानां वटानां समाहारः । तद्धितार्थेति तत्पुरुषः संख्यापूर्ब्बोद्बिगुरुरिति द्विगुसंज्ञायां “द्विगोः” । ४ । १ । २१ । इति ङीष् । द्विगुरेकवचनमिति एकवचनम् ।) पञ्चप्रकार- वृक्षविशेषः । यथा, -- “अश्वत्थविल्ववृक्षञ्च वटधात्रीअशोककम् । वटीपञ्चकमित्युक्तं स्थापयेत् पश्चदिक्षु च ॥ अश्वत्थं स्थापयेत् प्राचि विल्वमुत्तरभागतः । वटं पश्चिमभागे तु धात्रीं दक्षिणतस्तथा ॥ अशोकं वह्निदिक्स्थाप्यं तपस्यार्थं सुरेश्वरि । मध्ये वेदीं चतुर्हस्तां सुन्दरीं सुमनोहराम् ॥ प्रतिष्ठां कारयेत्तस्याः पञ्चवर्षोत्तरं शिवे ! । अनन्तफलदात्री सा तपस्याफलदायिनी ॥ * ॥ इयं पञ्चवती प्रोक्ता बृहत्पञ्चवटीं शृणु । विल्ववृक्षं मध्यभागे चतुर्द्दिक्षु चतुष्टयम् ॥ वटवृक्षं चतुष्कोणे वेदसंख्यं प्ररोपयेत् । अशोकं वत्तुलाकारं पञ्चविंशतिसम्मितम् ॥ दिग्विदिक्ष्वामलकीञ्चैव एकैकं परमेश्वरि । अश्वत्थञ्च चतुर्द्दिक्षु बृहत्पञ्चवटी भवेत् ॥ यः करोति महेशानि ! साक्षादिन्द्रसमी भवेत् । इह लोके मन्त्रसिद्धिः परे च परमा गतिः ॥” इति हेमाद्रीयव्रतखण्डधृतस्कन्दपुराणवचनानि ॥ (स्वनामख्यातः प्रदेशविशेषः । यथा, रामायणे । १ । १ । ४५ । “देशः पञ्चवटीनाम तत्र वासं स कल्पयत् ॥”) पञ्चवल्कलं, क्ली, (पञ्चानां वल्कलानां समा- हारः ।) वल्कलपञ्चकम् । यथा, -- “न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थप्लक्षवेतसवल्कलैः । सर्व्वैरेकत्र संयुक्तैः पञ्चवल्कलमुच्यते ॥” अपि च । “न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थप्लक्षपिप्पलपीतनाः । क्षीरिवृक्षाश्च पञ्चैषां वल्कलं पञ्चवल्कलम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्य गुणाः । “पञ्चैते क्षीरिणो वृक्षास्तेषां त्वक् पञ्चलक्षणम् । त्वक्पञ्चकं हिमं ग्राहि व्रणशोथविसर्पजित् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चवाणः, पुं, (पञ्च वाणाः शरा यस्य सः ।) कामदेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ पञ्चानां वाणानां समाहारे क्ली । (कामस्य पञ्च वाणा यथा, -- “द्रवणं शोषणं वाणं तापनं मोहनाभिधम् ।

पृष्ठ ३/०१५

उन्मादनञ्च कामस्य वाणाः पञ्च प्रकीर्त्तिताः ॥” पञ्चपुष्पवाणा यथा, -- “अरविन्दमशोकञ्च चूतञ्च नवमल्लिका । नीलोत्पलञ्च पञ्चैते पञ्चवाणस्य सायकाः ॥”) पञ्चवाणविशिष्टे त्रि ॥ पञ्चशरः, पुं, (पञ्च शरा यस्य सः ।) कन्दर्पः । इत्यमरः । १ । १ । २६ ॥ अस्य पञ्च शराणि यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३२ अध्याये । “सम्मोहनं समुद्वेगबीजं स्तम्भनकारणम् । उन्मत्तबीजं ज्वलनं शश्वच्चेतनहारकम् ॥” अपि च । “सम्मोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्च वाणाः प्रकीर्त्तिताः ॥” पञ्च इन्द्रियार्थाः शरा अस्येत्यन्ये । इति भरतः ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ९२ । “शापावसाने प्रतिपन्नमूर्त्ते- र्ययाचिरे पञ्चशरस्य सेवाम् ॥”) पञ्चशस्यं, क्ली, (पञ्चानां शस्यानां समाहारः ।) शस्यपञ्चकम् । तत्तु धान्यमुद्गतिलयवश्वेतसर्षप- रूपम् । सर्षपस्थाने माषोऽपि । इति दुर्गोत्- सवपद्धतिः ॥ पञ्चशाखः, पुं, (पञ्च शाखा इवाङ्गुलयो यस्य ।) हस्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ८१ ॥ पञ्चानां शाखानां समाहारे क्ली । पञ्चशाखाविशिष्टेत्रि ॥ पञ्चशिखः, पुं, (पञ्चा विस्तीर्णा शिखा केश- रादिर्यस्य ।) सिंहः । इति हेमचन्द्रः ॥ धर्म्मस्य हिंसाभार्य्यायां जातो मुनिविशेषः । यथा, -- “धर्म्मस्य भार्य्या हिंसाख्या तस्यां पुत्त्रचतुष्टयम् । सम्प्राप्तं मुनिशार्द्दूल ! योगशास्त्रविचारकम् ॥ ज्येष्ठः सनत्कुमारोऽभूद्द्विर्तीयश्च सनातनः । तृतीयः सनको नाम चतुर्थश्च सनन्दनः ॥ सांख्यवेत्तारमपरं कपिलं वोढुमासुरिम् । दृष्ट्वा पञ्चशिखं श्रेष्ठं योगयुक्तं तपोनिधिम् ॥ ज्ञानयोगं न ते दद्युर्ज्यायांसोऽपि कनीयसाम् ॥” इति वामने ५० अध्यायः ॥ (अस्य अन्यप्रकारोत्पत्तिर्नामनिरुक्तिश्च उक्ता महाभारते । १२ । २१८ । ६ -- १९ । “तत्र पञ्चशिखो नाम कापिलेयो महामुनिः । परिधावन् महीं कृत्स्नां जगाम मिथिलामथ ॥ सर्व्वसन्न्यासधर्म्माणां तत्त्वज्ञानविनिश्चये । सुपर्य्यवसितार्थश्च निर्द्वन्द्वो नष्टसंशयः ॥ ऋषीणामाहुरेकं यं कामादवसितं नृषु । शाश्वतं सुखमत्यन्तमन्विच्छन्तं सुदुर्ल्लभम् ॥ यमाहुः कपिलं सांख्याः परमर्षि प्रजापतिम् । स मन्ये तेन रूपेण विस्मापयति हि स्वयम् ॥ आसुरेः प्रथमं शिष्यं यमाहुश्चिरजीविनम् । पञ्चस्रोतसि यः रात्रमास्ते वर्षसहस्रिकम् ॥ यत्र चासीनमागम्य कापिलं मण्डलं महत् । पुरुषावस्थमव्यक्तं परमार्थं न्यवेदयत् ॥ इष्टसत्रेण संपृष्ठो भूयश्च तपसासुरिः । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्व्व्यक्तिं बुबधे देवदर्शनः ॥

यत्तदेकाक्षरं ब्रह्म नानारूपं प्रदृश्यते । आसुरिर्म्मण्डले तस्मिन् प्रतिपेदे तदव्ययम् ॥ तस्य पञ्चशिखः शिष्यो मानुष्या पयसा भृतः ॥ ब्राह्मणी कपिला नाम काचिदासीत् कुटुम्बिनी । तस्याः पुत्त्रत्वमागम्य स्त्रियाः स पिबति स्तनौ ॥ ततः स कापिलेयत्वं लेभे बुद्धिञ्च नैष्ठिकीम् । एतत्ते भगवानाह कापिलेयस्य सम्भवम् ॥ तस्य तत् कापिलेयत्वं सर्व्ववित्त्वमनुत्तमम् ॥ सामान्यं जनकं ज्ञात्वा धर्म्मज्ञो ज्ञानमुत्तमम् । उपेत्य शतमाचार्य्यान्मोहयामास हेतुभिः ॥ जनकस्त्वभिसंरक्तः कापिलेयानुदर्शनात् । उत्सृज्य शतमाचार्य्यान् पृष्ठतोऽनुजगाम तम् ॥ पञ्चस्रोतसि निष्णातः पञ्चरात्रविशारदः । पञ्चज्ञः पञ्चकृत् पञ्चगुणः पञ्चशिखः स्मृतः ॥” गायत्रीस्वरूपायां शक्त्यां स्त्री । यथा, देवी- भागवते । १२ । ६ । १०५ । “पानप्रिया पञ्चशिखा पन्नगोपरिशायिनी ॥”) पञ्चशूरणः, पुं, (पञ्च शूरणा यत्र ।) पञ्चप्रकार- शूरणः । तद्यथा । अत्यम्लपर्णी काण्डीरः मालाकन्दः शूरणः श्बेतशूरणश्च । तथाहि । “अत्यम्लपर्णीकाण्डीरमालाकन्दद्बिशूरणैः । कॢप्तो भवति योगोऽयं पञ्चशूरणसंज्ञकः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चशैरीषकं, क्ली, (शिरीषवृक्षस्य इदम् शैरी- षकम् । पञ्चसंख्यकं शैरीषकम् ।) शिरीष- वृक्षस्य कुसुममूलफलपत्रत्वचः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पञ्चषाः, त्रि, पञ्च वा षड्वा परिमाणं येषां ते । बहुवचनान्तोऽयं शब्दः । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ पञ्चसिद्धौषधिः, पुं, (पञ्च सिद्धा औषधयो यस्मिन् ।) पञ्चप्रकारौषधिविशेषः । यथा, -- “तैलकन्दसुधाकन्दक्रोडकन्दरुदन्तिकाः । सर्पनेत्रयुताः पञ्चसिद्धौषधिकसंज्ञकः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चसुगन्धकं, क्ली, (पञ्च सुगन्धा यत्र । ततः कप् ।) पञ्चप्रकारमुगन्धिद्रव्यम् । यथा, -- “कुसुमानि लवङ्गस्य तथा कक्कोलकाण्डयोः । जातीफलानि कर्पूरमेतत् पञ्चसुगन्धकम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ अपि च । “कर्पूरकक्कोललवङ्गपुष्प- गुवाकजातीफलपञ्चकेन । समांशभागेन च योजितेन मनोहरं पञ्चसुगन्धकं स्यात् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चसूना, स्त्री, (पञ्चगुणिता सूना प्राणिवध- स्थानम् ।) पञ्चप्रकारप्राणिवधस्थानम् । यथा, -- “पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः । कण्डनी चोदकुम्भश्च बध्यते याश्च वाहयन् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ तज्जन्यपापं गृहस्थस्य प्रतिदिनं भवति तस्य

प्रायश्चित्तं वैश्यदेवः । यथा, -- “लौकिके वैदिके वापि हुतोच्छिष्टे जले क्षितौ । वैश्वदेवन्तु कुर्व्वीत पञ्चसूनापनुत्तये ॥” इति आह्निकतत्त्वधृतशातातपवचनम् ॥ अशौचकालोत्पन्नपञ्चसूनादिजन्यपापस्य दाना- दिनाश्यत्वं यथा, -- “दशाहात्तुपरं सम्यक् विप्रोऽधीयीत धर्म्मवित् । दानञ्च विधिना देयमशुभात्तारकं हि तत् ॥” इति शुद्धितत्त्वधृतसम्बर्त्तवचनम् ॥ पञ्चस्वरा, स्त्री, (पञ्च स्वरा यत्र ।) प्रजापति- दासवैद्यकृतशिशुरिष्टमातृरिष्टपितृरिष्टस्त्रीपुंन- । पुंसकज्ञानसुखदुःखरिष्टच्छेदादियोगमृत्युज्ञान- निर्णय इति सप्ताध्यायात्मकज्योतिर्ग्रन्थविशेषः यथा । तत्रैव । “पञ्चस्वराभिधानञ्च ग्रन्थं निदानसम्मतम् । किञ्चिदुद्देशगम्यञ्च स्वल्यं वक्ष्यामि शाश्वतम् ॥” पञ्चस्वरोदयः, पुं, (पञ्चानां स्वराणामुदयो यत्र ।) ज्योतिःशास्त्रविशेषः । यथा, -- “कालं वक्ष्यामि संसिद्ध्यौ रुद्र पञ्चस्वरोदयात् । राजा माजा उदासा च पीडा मृत्युस्तथैव च ॥ आ इ ऊ ऐ औ स्वराश्च लिखेत् पञ्चाग्निकोष्ठके । ऊर्द्धतिर्य्यग्गतैरेखैः षड्वह्निक्रममागतैः ॥ तिथी एकाग्निकोष्ठेषु त्रयो राजाथ माजया । उदासा पीडा मृत्युश्च कुजः सोमसुतः क्रमात् ॥ गुरुशुक्रशनैश्चररविचन्द्रा यथोदितम् । रेवत्यादिशिवान्ताश्च ॠक्षाश्च प्रथमाः कलाः ॥ पञ्चपञ्चान्यत्र भानि चैत्राद्य उदयस्तथा । द्वादशाहा द्वयो मासा नाम्न आद्यक्षरं तथा ॥ कला लिङ्गञ्च या तिष्ठेत् पञ्चमस्तस्य वैमृतिः । लका तिथिस्तथा वारनक्षत्रं मासमेव च ॥ नामोदयस्य पूर्ब्बञ्च तथा भवति नान्यथा ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ पञ्चाग्नि, क्ली, पञ्चानामग्नीनां समाहारः । अस्य विंवरणं पञ्चातपाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शरीरस्थ- पञ्चाग्नयो यथा, -- “उदरे गार्हपत्याग्निर्मध्यदेशे तु दक्षिणः । आस्य आहवनोऽग्निश्च सत्यः पर्व्वा च मूर्द्धनि । यः पञ्चाग्नीनिमान् वेद आहिताग्निः स उच्यते ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (पञ्चाग्नयो गृहे यस्य । इति विग्रहे वाच्य- लिङ्गत्वम् । यथा मनुः । ३ । १८५ । “त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस्त्रिसुपर्णषडङ्गवित् ॥”) पञ्चाङ्गं, क्ली, पञ्चानां अङ्गानां एकवृक्षस्य त्वक्- पत्रपुष्पमूलफलानां समाहारः । यथा, -- “त्वक्पत्रकुसुमं मूलं फलमेकस्य शाखिनः । एकत्र मिलितञ्चैतत् पञ्चाङ्गमिति संज्ञितम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पुरश्चरणविशेषः । यथा, -- “जपहोमौ तर्पणञ्चाभिषेको विप्रभाजनम् । पञ्चाङ्गोपासनं लोके पुरश्चरणमिष्यते ॥” इति तन्त्रसारः ॥ वारतिथिनक्षत्रयोगकरणात्मकपञ्जिका । यथा, --

पृष्ठ ३/०१६

“तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च । पञ्चाङ्गस्य फलं श्रुत्वा गङ्गास्नानफलं लभेत्” ॥ इति ज्योतिषम् ॥ पञ्चाङ्गः, पुं, (पञ्चाङ्गाणि यस्य ।) कमठः । इति शब्दमाला ॥ अश्वविशेषः । तत्पर्य्यायः । पञ्च- भद्रः २ पुष्पिततुरङ्गमः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रणामविशेषः । यथा, -- “बाहुभ्याञ्चैव जानुभ्यां शिरसा वचसा दृशा । पञ्चाङ्गोऽयंप्रणामः स्यात् पूजासु प्रवराविमौ ॥” इति तन्त्रसारः ॥ (राजनयः । यदुक्तम् । “सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः । विनिपातप्रतीकारः सिद्धिः पञ्चाङ्ग इष्यते ॥”) पञ्चाङ्गगुप्तः, पुं, (पञ्चसंख्यकानि अङ्गानि गुप्तानि यस्य ।) कच्छपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पञ्चाङ्गुलः, पुं, (पञ्च अङ्गुलय इव पत्राणि यस्य ।) एरण्डवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५१ । पञ्चा- ङ्गुलपरिमाणयुक्ते त्रि ॥ पञ्चाङ्गुलिः, त्रि, पञ्चाङ्गुलयो यस्य सः । इति व्याकरणम् ॥ पञ्चाङ्गुली, स्त्री, तक्राह्वाक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पञ्चातपा, स्त्री, (पञ्चभिरग्निसूर्य्यैरातप्यते इति । आङ् + तप् + अच् । ततः टाप् ।) तपस्या- विशेषः । यथा, -- “चर्य्या पञ्चातपाचिन्ता शाम्भवी शाम्भवो जपः । यज्ञियैर्दारुभिः शुष्कैश्चतुर्द्दिक्षु चतुष्कृतम् ॥ वह्निसंस्थापनं ग्रीष्मे तीव्रांशुस्तत्र पञ्चमः । हस्तान्तरे चतुर्व्वह्नीन् कृत्वा वैश्वानरेष्टिना ॥ तन्मध्यस्था सूर्य्यविम्बं वीक्षन्ती बहुलांशुका ।” इति कालिकापुराणे ४२ अध्यायः ॥ पञ्चाननः, पुं, (पञ्च आननानि यस्य ।) शिवः । (पञ्चं विस्तृतं आननं यस्य ।) सिंहः । इति मेदिनी ॥ अत्युग्रः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (ज्योतिषोक्तसिंहराशिः । यथाह स्मृतिः । “पञ्चाननगते भानौ पक्षयोरुभयोरपि । चतुर्थ्यामुदितश्चन्द्रो नेक्षितव्यः कदाचन ॥” रुद्राक्षविशेषः । तद्धारणे महच्छुभं भवति ॥) पञ्चामराः, स्त्री, (पञ्च अमराः । संज्ञात्वात्कर्म्म- धारयः ।) पञ्चप्रकारामरलतादि । यथा, -- “एका तु अमरा दूर्व्वा तस्या ग्रन्थिं समानयेत् । अन्या तु विजया देवी सिद्धिरूपा सरस्वती ॥ अन्या तु विल्वपत्रस्था शिवसन्तोषकारिणी । अन्या तु योगसिद्ध्यर्थे निर्गुण्डी चामरा लता ॥ अन्या तु कालतुलसी श्रीविष्णोः प्रियतोषिणी । एताः पञ्चामरा ज्ञेया योगसाधनकर्म्मणि ॥” इति रुद्रयामलोत्तरखण्डे ३६ पटलः ॥ पञ्चामृतं, क्ली, (पञ्चानाममृतानां समाहारः । शर्करादुग्धघृतदधिमधुघटितम् । यथा, -- “दुग्धं सशर्करञ्चैव घृतं दधि तथा मधु । पञ्चामृतामदं प्रोक्तं विधेयं सर्व्वकर्म्मसु ॥”

गर्भवतीभ्यस्तद्दानस्य दिनं यथा, -- “रेवत्यश्विपुनर्व्वसुद्वयमरुन्म्रलानुराधामघा- हस्तासूत्तरफल्गुनीषु भृगुजे जीवार्कवारे तथा । लग्नर्क्षोडुपशोभनेषु नियतं सन्त्यज्य रिक्तां तिथिं देयं मासि च पञ्चमेषु करणे पञ्चामृतं योषि- ताम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ पञ्चामृतयोगः, पुं, (पञ्चानाममृतानां गुडुच्यादीनां योगः ।) गुडुचीगोक्षुरमुशलीमुण्डिकाशताव- रीर्णा संयोगः । यदुक्तं राजनिर्घण्टे । “गुडूची गोक्षुरञ्चैव मुशली मुण्डिका तथा । शतावरीति पञ्चानां योगः पञ्चामृताभिधः ॥” पञ्चाम्नायः, पुं, (पञ्चसंख्यकः आम्नायः ।) शिवस्य पञ्चवक्त्रविनिर्गतस्तन्त्रशास्त्रविशेषः । यथा, -- “पूर्ब्बाम्नायः पूर्ब्बमुखः पश्चिमः पश्चिमामुखः । दक्षिणो दक्षिणस्तद्वदुत्तरश्चोत्तरः परः ॥ निरुत्तरं तथा चोर्द्ध्वं सिद्धान्तागमरूपिणम् । ऊर्द्ध्वाम्नायपरिज्ञानं नाल्पस्य तपसः फलम् ॥” अन्यत्र । “पूर्ब्बाम्नायः शब्दरूपो दक्षिणः कर्णरूपकः । पश्चिमः प्रश्नरूपः स्यादुत्तरश्चोत्तरस्तथा ॥ ऊर्द्ध्वाम्नायस्तत्त्वबोधः केवलानुभवात्मकः ॥” इत्यादि । इति भैरवतन्त्रम् ॥ मम पञ्चमुखेभ्यश्च पञ्चाम्नायाः समुद्गता ।” इति कुलार्णवतन्त्रम् ॥ * ॥ “विभाव्य मुखपद्मं हि शिवस्य वरवर्णिनि । सद्योजातं वामदेवमघोरस्य ततः परम् ॥ तत्पुरुषं तथेशानं पञ्चवक्त्रं प्रकीर्त्तितम् ॥ सद्योजातस्य वै शुक्लं शुद्धस्फटिकसन्निभम् । पीतवर्णं तथा सौम्यं वामदेवं मनोहरम् ॥ कृष्णवर्णमघोरस्य समं भीमविवर्द्धनम् । रक्तं तत्पुरुषं देवि ! दिव्यमूर्त्ति मनोहरम् ॥ श्यामलस्य तथेशानं सर्व्वदेवशिवात्मकम् । चिन्तयेत् पश्चिमे चाद्यं द्वितीयस्य तथोत्तरे ॥ अघोरं दक्षिणे देवं पूर्ब्बे तत्पुरुषं तथा । ईशानं मध्यतो ज्ञेयं चिन्तयेद्भक्तितत्परः ॥” इति निर्व्वाणतन्त्रे ६ पटलः ॥ * ॥ अन्यत् षडाम्नायशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पञ्चाम्रं, क्ली, (अमन्ति रसानि प्राप्नुवन्तीति । अम- गत्यादिषु + “अमितम्योर्दीर्धश्च ।” उणां २ । १६ । इति रक् दीर्घश्चोपधायाः इति आम्रा वृक्षाः । पञ्चानां आम्राणामश्वत्थादिवृक्षाणां समाहारः ।) वृक्षविशेषाणां समाहारः । यथा, -- “अश्वत्थमेकं पिचुमर्द्दमेकं न्यग्रोधमेकं दश पुष्पजातीः । द्वे द्वे तथा दाडिममातुलङ्गे पञ्चाम्रवापी नरकं न याति ॥” इति वराहपुराम् ॥ अपि च । “अश्वत्थ एकः पिचुमर्द्द एको द्वौ चम्पकौ त्रीणि च केशराणि । स्रप्ताथ ताला नव नारिकेलाः

पञ्चाम्ररोपी नरकं न याति ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ पञ्चाम्लं, क्ली, (पञ्चानामम्लानां कोलादीनां समा- हारः ।) अम्लपञ्चकम् । यथा, -- “कोलदाडिमवृक्षाम्लैरम्लवेतससंयुतैः । चतुरम्लञ्च पञ्चाम्लं मातुलङ्गसमन्वितम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ पञ्चारी, स्त्री, (पञ्चपञ्चसंख्यामृच्छतीति । ऋ गतौ “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) शारिशृङ्खला । इति शब्दमाला ॥ (पाषार छक् इति भाषा ॥) पञ्चार्च्चिः, [स्] पुं, (पञ्च अर्चिंषि यस्य सः ।) बुध- ग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पञ्चालः, पुं (पचिविस्तारवचने + “तमिविशिविड्यि- मृणिकुलीति ।” उणां १ । ११७ । इति कालन् ।) देशविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ तस्य व्युत्पत्ति- र्यथा । “हर्य्यश्वान्मुद्गलसृञ्जयबृहदिषुयवीनर- काम्पिल्वसंज्ञाः । पञ्चानामेतेषां विषयाणां रक्ष- णायालमेते मत्पुत्त्रा इति पित्राभिहिता इति पञ्चालाः ।” इति विष्णुपुराणे ४ अंशे १९ अध्यायः ॥ (अस्य स्थितिनिर्णय उक्तस्तन्त्रशास्त्रे यथा, -- “कुरुक्षेत्रात् पश्चिमेषु तथाचोत्तरभागतः । इन्द्रप्रस्थान्महेशानि ! दशयोजनकद्वये । पञ्चालदेशो देवेशि ! सौन्दर्य्यगर्व्वभूषितः ॥”) पञ्चालाः, पुं, (पञ्चालाः क्षत्त्रियास्तेषां निवासो- जनपदः । निवासेऽणो जनपदे लुप् ।) नीवृद- विशेषः । बहुवचनान्तोऽयम् । इति मेदिनी ॥ पञ्चालिका, स्त्री, (पञ्चभिर्वर्णैरलति इति । आ + अल् भूषणे + अच् । टाप् स्वार्थे कन् इत्वञ्च ।) पुत्तली । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पञ्चाली, स्त्री, (पञ्चभिर्वर्णैरलति । आ + अल् भूषणे + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वस्त्रादिकृत- पुत्त्रिका । कानिर पुतुल इति भाषा ॥ गीत- विशेषः । इति मेदिनी ॥ पाँचाली इति भाषा ॥ (पञ्चारी रस्य लत्वे सिद्धम् ।) शारिशृङ्खला । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ छक् इति भाषा ॥ पञ्चावटं, क्ली, (पञ्च विस्तृतमुरःस्थलं आवटति वेष्टते इति । आ + वट् + अच् ।) उरस्कटम् । बालोपवीतम् । इति हारावली ॥ (पञ्चानां वटानां वटादिवृक्षाणां समाहारः । निपा- तनात् साधुः । पञ्चवटी । यथा, गोः रामा- यणे । ३ । २० । ३८ । “विवेश पञ्चावटमुग्रसेवितम् रिपून् दिधक्षुः शलभानिवाज्यभुक् ॥”) पञ्चावस्थः, पुं, (पञ्चसु भूतेषु अवस्था यस्य । तस्य देहारम्भकस्वस्वकारणेषु लयत्वात्तथात्वम् ॥ शवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पञ्चावस्थायुक्ते त्रि ॥ पञ्चाशत्, त्रि, (पञ्चदशतः परिमाणमस्य ।) “पङ्क्तिविंशतित्रिंशदिति ।” ५ । १ । ५९ । निपा । तनात् साधुः ।) संख्याविशेषः । इति ज्योतिषम् ॥ पञ्चाश इति भाषा ॥ (यथा, स्तुतिपञ्चाशति । ५१ ।

पृष्ठ ३/०१७

“पञ्चाशल्लिपिभिः पुरा भगवति ! स्तव्या यदङ्गी- कृतं तत्राहं सफलोऽघुनापि विमतिस्तत्पादपद्म- स्मृतेः ॥”) पञ्चास्यः, पुं, (पञ्चं विस्तृतं आस्यं यस्य ।) सिंहः । इत्यमरः । २ । ५ । १० ॥ (पञ्चानि आस्यानि यस्य । शिवः ॥ पञ्चमुखविशिष्टे, त्रि । यथा, गोः रामायणे । ५ । ७४ । २३ । “लक्षितेयं विशालाक्षी मया शोकपरायणा । आदायेतां न जानीषे पञ्चास्यामिव भोगि- नीम् ॥”) पञ्चीकरणं, क्ली, पञ्चभूतानां भागविशेषेण मिश्री- करणम् । यथा । “पञ्चीकरणन्तु आकाशादि- पञ्चस्वेकैकं द्विधा समं विभज्य तेषु दशसु भागेषु मध्ये प्राथमिकान् पञ्चभागान् प्रत्येकं चतुर्द्धा समं विभज्य तेषां चतुर्णां भागानां स्वस्वद्वितीयार्द्धभागं परित्यज्य भागान्तरेषु संयोजनम् । तदुक्तम् । द्विधा विधाय चैकैकं चतुर्द्धा प्रथमं पुनः । स्वस्वेतरद्वितीयांशैर्योजनात् पञ्च पञ्च ते ॥ इति ॥ अस्याप्रामाण्यं नाशङ्कनीयं त्रिवृत्करणश्रुतेः पञ्चीकरणस्याप्युपलक्षणार्थत्वात् । पञ्चानां पञ्चा- त्मकत्वे समानेऽपि तेषु च वैशिष्ट्यात्तु तद्बादस्त- द्वाद इति न्यायेन आकाशादिव्यपदेशः सम्भवति । तदानीमाकाशे शब्दोऽभिव्यज्यते । वायौ शब्द- स्पर्शौ । अग्नौ शब्दस्पर्शरूपाणि । अप्सु शब्द- स्पर्शरूपरसाः । पृथिव्यां शब्दस्पर्शरूपरस- गन्धाश्च । एतेभ्यः पञ्चीकृतेभ्यो भूतेभ्यः भूर्भुवः स्वर्म्महर्जनस्तपः सत्यमित्येतन्नामकानामु- पर्य्युपरि विद्यमानानां अतलवितलसुतलरसा- तलतलातलमहातलपातालनामकानां अधोऽधो विद्यमानानां लोकानां ब्रह्माण्डस्य तदन्तर्गत- चतुर्व्विधस्थूलशरीराणामन्नपानादीनाञ्चोत्पत्ति- र्भवति ॥” इति वेदान्तसारः । ३९-४२ ॥ पञ्चेन्द्रियं, क्ली, पञ्चानां ज्ञानेन्द्रियाणां समाहारः । यथा । “श्रोत्रत्वङ्नेत्ररसनघ्राणं पञ्चेन्द्रियाणि च ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ पञ्चकर्म्मेन्द्रियञ्च ॥ पञ्चेषुः, पुं, (पञ्च इषवो यस्य ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ पञ्चोपविषं, क्ली, (पञ्चसंख्यकं उपविषम् ।) उप- विषपञ्चकम् । यथा, राजनिर्घण्टे । “स्नुह्यर्ककरवीराणि लाङ्गली विषमुष्टिका । एतान्युपविषाण्याहुः पञ्च पाण्डित्यशालिनः ॥” पञ्चोष्माणः, पुं, (पञ्च उष्माणः ।) आहारपाचक- शरीरस्थपञ्चाग्नयः । यथा, सारकौमुद्याम । “भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः । पञ्चाहारगुणान्स्वान्स्वान् पार्थिवादीन् पचन्त्यनु । पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांशदेहगान् ॥” पञ्जरं, क्ली, (पञ्ज्यते रुध्यते उदरयन्त्रमनेन । पजि- रोधे + अरन् ।) कायास्थिवृन्दम् । शरीरास्थि- पञ्जरम् । (यथा, पञ्चदशी । ६ । १७३ । “देहादिपञ्जरं यन्त्रं तदारोहोऽभिमानिता । विहितप्रतिषिद्धेषु प्रवृत्तिर्भ्रमणं भवेत् ॥”

पञ्ज्यते रुध्यते पक्ष्यादिरत्र ।) पक्ष्यादिबन्धगृहम् । इत्यमरभरतौ । पिँज्रा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । शालारम् २ । इति जटाधरः ॥ (यथा, हेः रामायणे । २ । ६५ । ५ । “तेन शब्देन विहगाः प्रतिबुद्धाश्च सस्वनुः । शाखास्थाः पञ्जरस्थाश्च ये राजकुलगोचराः ॥”) पञ्जरः, पुं, (पञ्ज्यते रुध्यते आत्मा यस्मिन् । पजि- रोधे + अरन् ।) शरीरम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, हठयोगदीपिकायाम् । ४ । १८ । “द्वासप्ततिसहस्राणि नाडीद्बाराणि पञ्जरे । सुषुम्ना शाम्भवी शक्तिः शेषास्त्वेव निरर्थकाः ॥” “पञ्जरे पञ्जरवच्छिरास्थिभिर्बद्धे शरीरे ।” इति तट्टीका ॥) देहास्थिसमूहः । तत्पर्य्यायः । कङ्कालः २ देहबन्धास्थि ३ । इति जटाधरः ॥ कलियुगम् । गवां नीराजनाविधिः । इति सार- स्वताभिधानम् ॥ पञ्जराखेटः, पुं, (पञ्जरेणेव यन्त्रेण आखेटो मृगया यस्मात् ।) मत्स्यमारणोपाययन्त्रम् । पोलो इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्लवः २ पलवः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पञ्जलः, पुं, (पञ्ज + अलच् ।) कोलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्जिः, स्त्री, (पञ्ज + इन् ।) सूत्रनालिका । इति शब्दमाला । पाँइज इति भाषा । पञ्जिका च ॥ पञ्जिका, स्त्री, (पञ्जि + स्वार्थे कन् टाप् ।) तूलना- लिका । इति हारावली ॥ पाँइज इति भाषा ॥ टीकाविशेषः । यथाह हेमचन्द्रः । “टीका निरन्तरव्याख्या पञ्जिका पदभञ्जिका ॥” अग्रसन्धानी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पञ्चाङ्गम् । पाँजि इति भाषा । तत्श्रवणफलं यथा, -- “वारो हरति दुःस्वप्नं नक्षत्रं पापनाशनम् । तिथिर्भवति गङ्गाया योगः सागरसङ्गमः । करणं सर्व्वतीर्थानि श्रूयते दिनपञ्जिका ॥” इति दैवज्ञाः ॥ अपि च ज्योतिस्तत्त्वे वराहवचनम् । “दुःस्वप्ननाशको वारो नक्षत्रं पापनाशनम् । तिथिरायुष्करी प्रोक्ता योगो बुद्धिविवर्द्धकः ॥ चन्द्रः करोति सौभाग्यमंशकः शुभदायकः । करणाल्लभते लक्ष्मीं यः शृणोति दिने दिने ॥” निःशेषपदव्याख्यात्री । तिथिवारादिज्ञापिका । आयव्ययलिखनार्था च । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पञ्जिकारकः, पुं, (पञ्जिं करोतीति । कृ + ण्वुल् ।) कायस्थजातिः । यथाह जटाधरः । “अथ कायस्थः करणः पञ्जिकारकः ॥” (अस्य पञ्जिकरणकथा कायस्थशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) पञ्जिकाकारश्च ॥ पञ्जी, स्त्री, (पञ्जि + वा ङीप् ।) पञ्जिः । नालिका । इति शब्दमाला ॥ पञ्जिका । पाँजि इति भाषा । यथोक्तं दैवज्ञैः । “दैवज्ञवक्त्रेण शृणोति पञ्जीं शत्रुक्षयं याति शशीव कृष्णे ॥” ग्रन्थविशेषः । यथाह ध्रुवानन्दमिश्रः । “प्रणम्य विघ्नेश्वरपादमादौ

सरस्वतीं तां कुलदेवताञ्च । शिशुप्रबोधाय कुलस्य पञ्जी विविच्यते श्रीयुतमिश्रकेण ॥” पञ्जीकरः, पुं, (पञ्जीं पञ्जिकां करोतीति । कृ + टः ।) कायस्थः । यथा । “कायस्थे कूटकृत्- पञ्जीकरौ ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पट, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) पटति । इति दुर्गादासः ॥ पट, क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- अकं-सेट् ।) क, पाटयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ पट, त् कवेष्टने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-सकं-सेट् ।) ग्रन्थने । इत्यन्ये । पट- यति मालां मालिकः । इति दुर्गादासः ॥ पटं, क्ली, (पटतीति । पट् + पचाद्यच् ।) छदिः । चालम् । इति पटलशब्दटीकायां भरतः ॥ पटः, पुं, क्ली, (पटयत्यनेन । पट वेष्टने घञर्थे कः ।) शोभनवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । सुचेलकः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११६ ॥ (यथा, पञ्चदशी । ६ । २ । “यथा धौतो घट्टितश्च लाञ्छितो रञ्जितः पटः । चिदन्तर्यामिसूत्राणि विराट् चात्मा तथर्य्यते ॥”) चित्रपटः । इति मेदिनी ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “पटस्य लक्षणं वक्ष्ये यथा सिध्यन्ति साधकाः । ग्रन्थिकेशविहीने तु अजीर्णे समतन्तुके ॥ अस्फाटिते अच्छिद्रे तु स्थलेनैव समालिखेत् । योगिनी रूपिणी कार्य्या जयाद्यैः परिवारिता ॥ वृद्धेन च भवेद्बृद्धो व्याधिते व्याधितो भवेत् । कुरूपेण कुरूपस्तु मूर्खेण तु न पूज्यते ॥ लेखकस्य तु यद्रूपं चित्रे भवति तादृशम् ॥” इति देवीपुराणम् ॥ पटः, पुं, पियालवृक्षः । इति मेदिनी ॥ पुरस्कृतः । इति विश्वः ॥ पटकः, पुं, (पटेन छदनेन कायति प्रकाशते इति । कै + कः ।) शिविरम् । इति शब्दमाला ॥ पटकारः, पुं, (पटं शोभनवस्त्रं चित्रं वा करोति यः । पट् + कृ + अण् ।) तन्त्रवायः । चित्रकरः ॥ पटकुटी, स्त्री, (पटस्य पटनिर्म्मिता वा कुटी ।) वस्त्रवेश्म । ताँवु इति भाषा । ततपर्य्यायः । केणिका २ गुणालयनिका ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ पटच्चरं, क्ली, (भूतपूर्ब्बं पटत् । भूतपूर्ब्बे चरट । यद्वा पटदित्यव्यक्तं शब्दं चरतीति । पटत् + चर + अच् ।) जीर्णबस्त्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११५ ॥ (पट्यते आवेष्ट्यते इति । पट् + बाहुलकात् अत् । पटदिव चरति यः । चर् + अच् ।) चौरे पुं इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ पटमण्डपः, पुं, (पटानां वस्त्राणां मण्डपः ।) पट- कुटी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पटमयं, क्ली, (पट + मयट् ।) वस्त्रगृहम् । यथा, -- “पटवापः पटमयं दूष्यं वस्त्रगृहं स्थलम् ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शाटी । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “पटवासः पटमयं शाटी शाटक इत्यपि ॥”

पृष्ठ ३/०१८

पटरकः, पुं, (पटर + स्वार्थे कन् ।) गुन्द्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पटलं, क्ली, (पटं विस्तृतं लाति । पट् + ला + “आतोनुपेति” । ३ । २ । ३ । कः । यद्बा पटतीति । पट + “कृषादिभ्यश्चित् ।” उणां । १ । १०८ । इति कलच् ।) छदिः । चाल इति भाषा । नेत्ररोगः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०० ॥ पिटकः । परिच्छदः । तिलकः । (यथा, कलाविलासे । १ । २५ । “अस्तमिते दिवसकरे तिमिरभरद्विरदसंसक्ता । सिन्दूरपटलपाटलकान्तिरिवाग्रे बभौ सन्ध्या ॥”) समूहे क्ली स्त्री । इति मेदिनी ॥ (यथा, भाग- वते । ३ । १४ । २६ । “यस्यानवद्याचरितं मनीषिणो गृणन्त्यविद्यापटलं बिभित्सवः । निरस्तसाम्यातिशयोऽपि यत् स्वयं पिशाचचर्य्यामचरत् गतिः सताम् ॥”) दृष्टेरावरकम् । चक्षुर परदा इति भाषा । यथाह माधवकरः । “प्रथमे पटले दोषो यस्य दृष्ट्या व्यवस्थितः । अव्यक्तानि सरूपाणि कदाचिदथ पश्यति ॥” दृष्ट्यां चत्वारि पटलानि । रसरक्ताश्रयं वाह्यं द्वितीयं माससंश्रयं तृतीयं मेदःसंश्रितं चतुर्थं कालकास्थिसंश्रितम् । तथा च सुश्रुतः । “तेजोजलाश्रितं वाह्यं तेष्वन्यत् पिशिताश्रितम् । मेदस्तृतीयं पटलमाश्रितं त्वस्थि चापरम् । पञ्चमाशसमं दृष्टेस्तेषां बाहुल्यमिष्यते ॥” इति । अत्र तेजःशब्देन रक्तं जलशब्देन रसो व्याख्यातः । तेषु पटलेषु वाह्यादिभेदेनाधिष्ठान- विशषप्रभावात् दोषाणां लिङ्गविशेषमाह प्रथमे पटले इत्यादि । प्रथमे पटले सर्व्वाभ्यन्तरे न तु वाह्ये । इति विजयरक्षितः ॥ पटलः, पुं, स्त्री, (पाटयति दीप्यते यः । पट् + कलच् ।) ग्रन्थः । वृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वृक्षस्थाने वृन्तोऽपि पाठः ॥ पटलप्रान्तं, क्ली, (पटलस्य छदिसः प्रान्तम् ।) गृह- चालिकान्तभागः । छाँचि इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । वलीकम् २ नीव्रम् ३ । इत्यमरः । २ । २ । १४ ॥ पटली, स्त्री, (पटल + ङीष् ।) छदिः । इति भरत- हेमचन्द्रौ ॥ चाल इति भाषा ॥ पटवापः, पुं, (पट उप्यते प्राचुर्य्येण दीयते यत्र । पट + वप् + घञ् ।) वस्त्रगृहम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पटवासः, पुं, (पटस्य पटनिर्म्मितो वा वासः गृहम् ।) वस्त्रगृहम् । शाटी । इति शब्दरत्नावली ॥ पटवासकः, पुं, पटो वास्यतेऽनेनेति घञि पटवासः ततः स्वार्थे कन् । पटवासचूर्णम् । तत्पर्य्यायः । पिष्टातः २ । पिष्टेन कुङ्कुमचूर्णादिना अततीति पिष्टातः पचाद्यन् । इत्यमरभरतौ ॥ पटहं, क्ली, पुं, (पटेन हन्यते इति । पट + हन् + ड ।) पटत्शब्दं जहाति पटहः डः निपा- तनात् तलोपः । इति भरतः ॥ आनकवाद्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । ६ ॥

पटहः, पुं, (पट इत्यष्फुटं शब्दं जहाति त्यज- तीति । पट + हा + ड ।) पाटयति गमयति योधान् युद्धाय उत्साहवर्द्धकत्वात् पट गतौ नाम्नीति अहः । इति भरतः ॥ युद्धे वाद्यमान- ढक्का । तत्पर्य्यायः । आडम्बरः २ । इत्यमरः । २ । ८ । १०८ ॥ समारम्भः । हिंसनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पटाकः, पुं, (पटति गच्छतीति । पट् + निपातनात् आकः ।) पक्षिविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ पटाका, स्त्री, (पटाक + टाप् ।) पताका । इति शब्दरत्नावली ॥ पटालुका, स्त्री, (पट इव अलतीति । पट् + बाहु- लकात् उकः ततष्टाप् ।) जलौका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पटिः, स्त्री, (पट + इन् ।) पटभेदः । वागुलिः । कुम्भिकाद्रुमः । इति मेदिनी ॥ पटिका, स्त्री, (पटि + स्वार्थे कन् ततः टाप् ।) पटिः । वस्त्रम् । यथा, लीलावती । “विस्तारे त्रिकराः कराष्टकमिता दैर्घ्ये विचित्राश्चचे- द्रूपैरुत्कटपट्टसूत्रपटिका अष्टौ लभन्ते शतम् । दैर्घ्ये सार्द्धकरत्रया परपटी हस्तार्द्धविस्तारिणी तादृक्किं लभतेद्रुतं वद वणिक् वाणिज्यकंवेत्सि चेत् ॥” पटिष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन पटुः । पट + “अतिशायने तमबिष्ठनौ ।” ५ । ३ । ५५ । इति इष्ठन् ।) अतिशयपटुः । इति व्याकरणम् ॥ पटी, स्त्री, (पट + इन् । वा ङीप् ।) वस्त्रभेदः । इति शब्दरत्नावली । यवनिका । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ पटीयान्, [स्] त्रि, (अयमेषामतिशयेन पटुः । पटु + “द्विवचनविभज्योपपदे तरबियसुनौ ।” ५ । ३ । ५७ । इति इयसुन् ।) अतिशयपटुः । इति व्याकरणम् ॥ पटीरं, क्ली, (पटतीति । पट गतौ । “शॄ पॄकटि- पटिशौटिभ्य ईरन् ।” उणां । ४ । ३० । इति ईरन् ।) तितौः । तुङ्गम् । मूलकम् । केदारः । वारिदः । वेणुसारः । वातिकः । चन्दनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ खदिरम् । उदरम् । कन्दर्पः । हरणीयम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पटु, क्ली, (पाटयति । पट गतौ ण्यन्तः । “फलिपा- टीति ।” उणां । १ । १९ । इति उः पटादेशश्च ।) छत्रा । लवणम् । इति मेदिनी ॥ पांशुलवणम् । इति रत्नमाला ॥ पटुः, पुं, (पाटयतीति । पट् + णिच् + “फलि- पाटीति ।” उणां । १ । १९ । इति उः पटा- देशश्च ।) पटोलः । इत्यमरः । २ । ४ । १५५ ॥ पटोलपत्रम् । इति विश्वः ॥ काण्डीरलता । कारवेल्लः । चोरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पटुः, त्रि, (पाटयतीति । पट गतौ । ण्यन्तः । “फलिपाटीति ।” उणां । १ । १९ । इति उः पटा- देशश्च ।) दक्षः । (यथा, रघुः । ९ । ४६ । “अनुभवन् नवदोलमृतूत्सवं

पटुरपि प्रियकण्ठजिघृक्षया । अनयदासनरज्जुपरिग्रहे भुजलतां जडतामबलाजनः ॥”) नीरोगः । चतुरः । इति मेदिनी ॥ (मधुरः । यथा, रघुः । ९ । ७३ । “कुम्भपूरणभवः पटुरुच्चै- रुच्चचार निनदोऽम्भसि तस्याः ॥”) तीक्ष्णः । स्फुटः । इति हेमचन्द्रः ॥ निष्ठुरः । इति जटाधरः ॥ धूर्त्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पटुकः, पुं, (पटु + स्वार्थे कन् ।) पटोलः । इति शब्दरत्नावली ॥ पटुकल्पः, त्रि, ईषदूनः पटुः । (पटु + कल्पप् ।) इति व्याकरणम् ॥ पटुजातीयः, त्रि, पटुप्रकारः । (पटु + जातीयर् ।) इति व्याकरणम् ॥ पटुतृणकं, क्ली, (पटु लवणं तत्प्रचुरं तृणम् । ततः कन् ।) लवणतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पटुपत्रिका, स्त्री, (पटु पत्रमस्याः कप् । टापि अत इत्वम् ।) क्षुद्रचञ्चुक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पटुपर्णिका, स्त्री, (पटु पर्णमस्याः । कप् टाप अत इत्वञ्च ।) क्षीरिणीवृक्षः । इति राज- निघण्टः ॥ पटुपर्णी, स्त्री, (पटुपर्ण + “पाककर्णपर्णपुष्प- फलेति ।” ४ । १ । ६४ । इति ङीष् ।) स्वर्णक्षीरी । इत्यमरः । २ । ४ । १३८ ॥ पटरूपः, त्रि, (प्रशस्तः पटुः । पटु + रूपप् ।) अति- शयपटुः । इति व्याकरणम् ॥ पटोटजं, क्ली, (पटस्य छदिसः उटे तृणादौ जायते यत् । “सप्तम्यां जनेर्डः ।” ३ । २ । ९७ । इति डः ।) छत्राकः । इति शब्दरत्नावली ॥ पटोलं, क्ली, (पट गतौ + “कपिगडिगण्डीति ।” उणां । १ । ६७ । इति ओलच् ।) वस्त्रभेदः । इति मेदिनी ॥ तत्तु गुज्जरदेशीयविचित्रपट्टवस्त्रम् ॥ पटोलः, पुं, (पटति बहुगुणान् प्राप्नोतीति । पट- गतौ + “कपिगडिगण्डीति ।” उणां १ । ६७ । इति ओलच् ।) स्वनामप्रसिद्धलतिकाफलम् । पलवल् इति हिन्दी भाषा ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे १ । ४०९ । “साम्नैव यत्र सिद्धिर्न तत्र दण्डो बुधेन विनियोज्यः । पित्तं यदि शर्करया शाम्यति कोऽथः पटोलेन ॥”) तत्पर्य्यायः । कुलकम् २ तिक्तकः ३ पटुः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १५५ ॥ कर्कशदलः ५ कुलजः ६ वाजिमान् ७ लताफलः ८ राजफलः ९ वर- तिक्तः १० अमृताफलः ११ । इति रत्नमाला ॥ कटुफलः १२ कटुकः १३ कर्कशच्छदः १४ राज- नामा १५ अमृतफलः १६ पाण्डुः १७ पाण्डु- फलः १८ बीजगर्भः १९ नागफलः २० कुष्ठारिः २१ कासमर्द्दनः २२ पञ्जरः २३ आजीफलः २४ ज्योत्स्नी २५ कच्छुघ्नी २६ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । सारकत्वम् । पित्तवलाशकफकण्डूतिकुष्ठासृग्ज्वरदाहार्त्ति- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च ।

पृष्ठ ३/०१९

पाचनत्वम् । हृद्यत्वम् । वृष्यत्वम् । लघुत्वम् । अग्निदीपनत्वम् । स्निग्धत्वम् । कासदोषत्रय- क्रिमिनाशित्वञ्च । तस्य मूलादिगुणाः । “पटोलस्य भवेन्मूलं विरेचनकरं सुखात् । नालं श्लेष्महरं पत्रं पित्तहारि फलं पुनः ॥ दोषत्रयहरं प्रोक्तं तद्वत्तिक्ता पटोलिका ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अपि च राजवल्लभः । “पटोलं कफपित्तासृग्ज्वरकुष्ठव्रणापहम् । विसर्पनयनव्याधित्रिदोषगरनाशिनौ । पटोलफलकञ्चेति किञ्चिद्गुणान्तरावुभौ ॥” पटोलकः, पुं, (पटोल इव कायति प्रकाशते इति कै + कः ।) शुक्तिः । इति शब्दमाला ॥ पटोलिका, स्त्री, (पटोल + कन् + टाप् + अत इत्वञ्च ।) फलविशेषः । झिङ्गा इति भाषा । पोरलि इति ख्याता । इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । ज्योत्स्नी २ जाली ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ११८ ॥ ज्योत्स्ना ४ । इति स्वामी ॥ पटोली, स्त्री, (पटोल + जातित्वात् ङीष् ।) ज्योत्स्नी । इति मेदिनी ॥ (झिङ्गा इति भाषा ॥ यथा, गारुडे १९८ अध्याये । “पटोलीमुस्तकाभ्याञ्च वासकेन च नाशयेत् ॥”) पट्टं, क्ली, (पट् गतौ + क्तः । नैट् ।) नगरम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पट्टः, पुं, (पट् + क्तः । नेट् ।) पेषणपाषाणः । शिल् इति भाषा ॥ (यथा, रघुः । १८ । १७ । “तस्याभवत् सूनुरुदारशीलः शिलः शिलापट्टविशालवक्षाः ॥”) व्रणादीनां बन्धनम् । पटी इति भाषा ॥ चतु- ष्पथः । चौमाता रास्ता इति भाषा ॥ राजादि- शासनान्तरम् । पाट्टा इति भाषा ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३६ । ८ । “तदास्मात् पुत्त्र ! निष्कृष्य मद्दत्तादङ्गुलीयकात् । वाच्यन्ते शासनं पट्टे सूक्ष्माक्षरनिवेशितम् ॥”) पीठः । इति मेदिनी ॥ पिडि इति भाषा ॥ फलकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ढाल इति भाषा ॥ उष्णीषादिः । इति स्वामी ॥ पाग् इत्यादि भाषा ॥ उत्तरीयादिः । इति सुभूतिः ॥ एक पाट्टा इति भाषा ॥ (यथा, भट्टिः । १० । ६० । “गलितमिव भुवो विलोक्य रामं धरणिधरस्तनशुक्लपट्टचीनम् ॥”) कौषेयः । इति मुकुटः ॥ पाट् रेशम् इति च भाषा । लोहितकौषेयमुष्णीषादि । इति भरतः ॥ राङ्गा रेशमी पाग् इत्यादि भाषा ॥ (नृपादीनां किरीटविशेषस्वरूपपट्टलक्षणं बृहत्- संहितायां ४९ अध्याये उक्तम् । तद्यथा, -- “विस्तरशो निर्द्दिष्टं पट्टानां लक्षणं यदाचार्य्यैः । तत् संक्षेपः क्रियते मयात्र सकलार्थसम्पन्नः ॥ पट्टः शुभदो राज्ञां मध्येऽष्टावङ्गुलानि विस्तीर्णः । सप्तनरेन्द्रमहिष्याः षड्युवराजस्य निर्द्दिष्टः ॥ चतुरङ्गलविस्तारः पट्टः सेनापतेर्भवति मध्ये ।

द्वे च प्रसादपट्टः पञ्च ते कीर्त्तिताः पट्टाः ॥ सर्व्वे द्विगुणायामा मध्यादर्द्धेन पार्श्बविस्तीर्णाः । सर्व्वे च शुद्धकाञ्चनविनिर्म्मिताः श्रेयसो वृद्ध्यै ॥ पञ्चशिखो भूमिपतेस्त्रिशिखो युवराजपार्थिव- महिष्योः । एकशिखः सैन्यपतेः प्रसादपट्टो विना शिखया ॥ क्रियमाणं यदि पत्रं सुखेन विस्तारमेति पट्टस्य । वृद्धिजयौ भूमिपतेस्तथा प्रजानाञ्च सुखसम्पत् ॥ जीवितराज्यविनाशं करोति मध्ये व्रणः समुत्पन्नः । मध्येस्फुटितस्त्याज्यो विघ्नकरः पार्श्वयोः स्फुटितः ॥ अशुभनिमित्तोत्पत्तौ शास्त्रज्ञः शान्तिमादिशे- द्राज्ञः । शस्तनिमित्तः पट्टो नृपराष्ट्रविवृद्धये भवति ॥”) पट्टकः, पुं, पट्ट एव इत्यर्थे स्वार्थे कन् । पट्टः ॥ पट्टजं, क्ली, (पट्टात् कौषेयात् जायते इति । पट्ट + जन् + ड ।) वस्त्रभेदः । पट्टवस्त्रम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५० । २३ । “और्ण्णञ्च राङ्कवञ्चैव पट्टजं कीटजन्तथा । कुटीकृतं तथैवान्यत् कमलाभं सहस्रशः ॥”) पट्टदेवी, स्त्री, (पट्टा सिंहासनार्हा देवी ।) महादेवी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाटराणी इति भाषा ॥ पट्टनं, क्ली, (पटन्ति गच्छन्ति वणिजो यत्र । पट गतौ + बाहुलकात् तनन् ।) पत्तनम् । इति द्विरूप- कोषः ॥ पट्टनी, स्त्री, (पट्टन + गौरादित्वात् ङीष् ।) पत्त- नम् । इति द्बिरूपकोषः ॥ पट्टरङ्गं, क्ली, (पट्टं वस्त्रं रज्यतेऽनेन । पट्ट + रञ्ज + घञ् ।) पत्तरङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वकम् इति भाषा ॥ पट्टरञ्जनकं, क्ली, (पट्टानां वस्त्राणां रञ्जनम् । ततः कन् ।) पत्तरङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पट्टशाकं, क्ली पुं, (पट्टस्य पट्टवृक्षस्य शाकम् ।) नालिताशाकम् । इति शब्दमाला भावप्रकाशश्च ॥ अस्य गुणाः नाडीचशब्दे द्रष्टव्याः ॥ पट्टार्हा, स्त्री, (पट्टे नृपासने अर्हा योग्या ।) महादेवी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाटराणी इति भाषा ॥ पट्टिका, स्त्री, (पट्टिरिव कायति प्रकाशते इति । पट्टि + कै + कः । स्त्रियां टाप् ।) पट्टिकाख्य- लोध्रः । इत्यमरटीकायां वाचस्पतिः ॥ (क्षुद्रः पट्टः । ह्रस्वार्थे कन् । स्त्रियां टाप् इत्वञ्च । वितस्तिविस्तारं वस्त्रम् । इति चिन्तामणिः ॥ पट्टः । पाटा इति भाषा । यथा, नैषधे । १९ । ६१ । “सर्व्वं विस्मृत्य दैवात् स्मृति- मुषसि गतां घोषयन् यो धसंज्ञां प्राक् संस्कारेण सम्प्रत्यपि धुवति शिरः पट्टिकापाठनेन ॥”) पट्टिकाख्यः, पुं, (पट्टिका आख्या यस्य ।) रक्त- लोध्रः । पाटियालोध इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्रमुकः २ पट्टी ३ लाक्षाप्रसादनः ४ । इत्य- मरः । २ । ४ । ४१ ॥

पट्टिकालोध्रः, पुं, (पट्टिका एव लोध्रः ।) रक्त- लोध्रः । पाटिया लोध इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्रमुकः २ वल्कलोध्रः ३ बृहद्दलः ४ जीर्णवुध्नः ५ बृहद्वल्कः ६ शीर्णपत्रः ७ अक्षिभेषजः ८ शावरः ९ श्वेतलोध्रः १० गालवः ११ बृहत्त्वचः १२ पट्टी १३ लाक्षाप्रसादः १४ वल्कः १५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलवल्कलः १६ जीर्णपत्रः १७ बृहत्पत्रः १८ । इति भावप्रकाशः ॥ लोध्रद्वय- गुणाः । कषायत्वम् । शीतत्वम् । वातकफास्र- विषनाशित्वम् । चक्षुष्यत्वम् । तत्र वल्कलोध्रको- विशिष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ग्राहित्वम् । लघुत्वम् । पित्तरक्तपित्तातीसारशोथनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ पट्टिलः, पुं, (पट्टो विद्यतेऽस्य । पट्ट + अस्त्यर्थे इलच् ।) पूतिकरजः । इति जटाधरः ॥ पट्टिलोध्रः, पुं, (पट्टिरेव लोध्रः ।) पट्टिकालोध्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ पट्टिलोध्रकः, पुं, (पट्टिलोध्र + स्वार्थे कन् ।) पट्टिका- लोध्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ पट्टिशः, पुं, (पट् गतौ + बाहुलकात् टिश(स) च् ।) अस्त्रविशेषः । यथा, -- पट्टिसः पुं, (पट् गौतौ + बाहुलकात् टिश(स) च् ।) अस्त्रविशेषः । यथा, -- “परशुः पट्टिसो नाम स एव च परश्वधः ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, भागवते । ८ । १० । ३६ । “भुशुण्डिभिश्चक्रगदार्ष्टिपट्टिशैः शक्त्युल्मुकैः प्रासपरश्वधैरपि । निस्त्रिंशभल्लैः परिघैः समुद्गरैः सभिन्दिपालैश्च शिरांसि चिच्छिदुः ॥”) पट्टी, स्त्री, (पट्टि + वा ङीप् ।) पट्टिकालोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ललाटभूषा । इति विश्वः ॥ तलसारकम् । अश्ववक्षःस्थलबन्धनरज्जुः । इति शब्दमाला ॥ पट्टी, [न्] पुं, (पट्टोऽस्यास्तीति । इनिः ।) रक्त- लोध्रः । इति स्वामी ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पट्टोलिका, स्त्री (पट्टं पट्टाख्यं उलति प्राप्नोतीति । उल गतौ + ण्वुल् टापि इत्वम् ।) कॢप्रकीला । व्यवस्थापत्रं इति केचित् । पाट्टा । इति च केचित् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पठ, वाचि । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) पठति श्लोकं धीरः । इति दुर्गादासः ॥ पठनं, क्ली, (पठ् + भावे ल्युट् ।) वाचनम् । पडन् इति भाषा । यथा, मार्कण्डेये । ९२ । १८ । “भूतप्रेतपिशाचानां पठनादेव नाशनम् ॥” पठमञ्जरी, स्त्री, श्रीरागस्य चतुर्थरागिणी । तस्या न्यासांशगृहाः पञ्चमः । गानसमयस्तु एकप्रहर- दिवसोत्तरम् । इति सङ्गीतदर्पणः ॥ लक्षणं यथा, सङ्गीतदामोदरे । “वियोगिनी कान्तवितीर्णपुष्पां स्रजं वहन्ती वपुषातिमुग्धा । आश्वास्यमाना प्रियया च सख्या विधूसराङ्गी पठमञ्जरीयम् ॥” पठसमञ्जरी, स्त्री, रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥

पृष्ठ ३/०२०

पठिः, स्त्री, (पठ + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् ।) पठनम् । पाठः । इति शब्दरत्नावली ॥ पठितः, त्रि, (पठ् + क्त ।) वाचितः । कृतपाठः । अधीतः । उच्चरितः । यथा, हास्यार्णवे । “मया न पठिता चण्डी त्वया नापि चिकित्सितम् । अकस्मान्नगरोपान्ते कथं धूमायते चिता ॥” पठितव्यं, त्रि, (पठ् + “तव्यत्तव्यानीयरः ।” ३ । १ । ९६ । इति तव्य ।) पठनीयम् । पाठ्यम् । यथा, मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये । ९२ । ६ । “तस्मान्ममैतन्माहात्म्यं पठितव्यं समाहितैः ॥” पड, इ क् संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् । इदित् ।) इ क्, पण्डयति । संहती राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ पड, इ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् । इदित् ।) इ, पण्ड्यते । ङ, पण्डते । इति दुर्गादासः ॥ पण, ङ व्यवहृतौ । स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) व्यवहृतौ व्यवहारे । ङ, पणते । पणायति पणायते आयान्तत्वादुभय- पदमिति वोपदेवः । प्राणानामपणिष्टासौ अत्र कर्म्मणि षष्ठी । स्तुतौ तु पणायति पणायते विष्णुं धीरः । अरे तु द्बयोरर्थयोरेव आयस्या- प्राप्तिपक्ष आत्मनेपदमेव । अपणिष्ट पेणे पणिता पणिषीष्ट पणिष्यते अपणिष्यत् । इति दुर्गादासः ॥ पणः, पुं, (पण्यतेऽनेन । पण व्यवहारे + “नित्यं पणः परिणामे ।” ३ । ३ । ६६ । इति अप् ।) कार्षिकताम्रिकः । स तु पञ्चकृष्णलमाषकारब्ध- ताम्रकर्षकृतव्यवहारद्रव्यम् । पूर्ब्बं हि ताम्र- रक्तिकायाः कपर्द्दक एको मूल्यमिति अशीति- वराटमूल्यः । लोके तूपचारात् कार्षापणवत् पणव्यपदेशो मूल्य एव । निर्व्वेशः । भृतिः । (पणो ग्लहोऽस्त्यस्मिन् । पण + “अर्श आदिभ्यो ऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) द्यूतम् । म्लहः । आड् इति होड् इति वाजि इति च भाषा । (यथा, आर्य्यासप्तशती । ३५४ । “प्रतिभूः शुको विपक्षे दण्डः शृङ्गारसंकथागुरुषु । पुरुषायितं पीणस्तद्बाले परिभाव्यतां दायः ॥” पण्यते व्यवह्रियते इति । “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः ।) मूल्यम् । धनम् । इत्यमरभरतौ ॥ कार्षापणः । (यथा, मनुः । ८ । २२४ । “यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्याय प्रयच्छति । तस्य कुर्य्यान्नृपो दण्डं स्वयं षण्णवतिं पणान् ॥”) क्रय्यशाकाट्टिका । व्यवहारः । इति मेदिनी ॥ विंशतिगण्डकः । इति हेमचन्द्रः ॥ शौण्डिकः । इति जटाधरः ॥ गृहम् । इति शब्दमाला ॥ (पणते अधिकारिभेदेन सुखभोगादिकं व्यव- हरति साधकस्य मुकृत्यनुसारेण वैकुण्ठवासादि- फलं प्रददातीत्थर्थः । पचाद्यच् । यद्वा, पण्यते स्त्रूयते यः । पण स्तुतौ “पुंसीति संज्ञायां घः

प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११५ । “ऊर्ड्घगः सत्पथाचारः प्राणदः प्रणवः पणः ॥”) पणग्रन्थिः, पुं, (पणस्य विक्रयादेर्ग्रन्थिर्यत्र ।) हट्टः । इति शब्दरत्नावली ॥ पणनं, क्ली, (पण व्यवहारे + भावे ल्युट् ।) विक्रयः । इति शब्दरत्नावली ॥ पणफरं, क्ली, लग्नात् द्बितीयपञ्चमाष्टमैकादश- लग्नाः । यथा, ज्योतिस्तत्त्वे । “पणफरं द्वितीयाष्टपञ्चमैकादशं विदुः ॥” पणवः, पुं, (पणं स्तुतिं वातीति । पण + वा + कः ।) गायनपटहः । (यथा, गीतायाम् । १ । १३ । “ततः शङ्खाश्च भेर्य्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥”) प्रणव इति केचित् । इत्यमरभरतौ ॥ पणवा, स्त्री, (पणव + टाप् ।) पणवः । यथा, -- “पणवः पणवा च स्यात् प्रणवोऽप्यत्र वर्त्तते ॥” इति भरतद्विरूपकोषः ॥ पणसः, पुं, (पणायते इति । पण + “अत्यविच- मीति ।” उणां । ३ । ११७ । इति असच् ।) पण्यद्रव्यम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ पणाङ्गना, स्त्री, (पणेन धनेन लभ्या अङ्गना । धनेन वश्यत्वात् तथात्वम् ।) वेश्या । इति हेमचन्द्रः ॥ पणाया, स्त्री, (पणाय्यते व्यवह्नियते इति । पण व्यवहारे स्तुतौ च + स्वार्थे आय + ततो भावे अप् । ततष्टाप् ।) क्रयविक्रयव्यवहारः । इति जटाधरः ॥ (स्तुतिः । द्यूतम् । इति धात्वर्थ- लब्धोऽर्थः ॥) पणायितः, त्रि, (पणाय्यते स्म इति । पण व्यव- हारे स्तुतौ च । “आयादय आर्धधातुके वा ।” ३ । १ । ३१ । इति स्वार्थे आयस्ततः क्तः ।) स्तुतः । इत्यमरः । ३ । २ । १०९ ॥ (व्यव- हृतम् । क्रीतम् । विक्रीतम् । इति धात्वर्थ- लब्धोऽर्थः ॥) पणास्थि, क्ली, (पणस्य पणाय वा यदस्थि ।) कपर्द्द- कम् । वराटकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पणास्थिकं, क्ली, (पणास्थि + स्वार्थे कन् ।) वरा- टकः । इति हेमचन्द्रः ॥ पणितं, त्रि, (पण्यते स्म इति । पण + क्त । अया- भावपक्षे सिद्धम् ।) स्तुतम् । इत्यमरः । ३ । २ । १०९ ॥ व्यवहृतम् । इति पणधात्वर्थदर्शनात् ॥ (ग्लहे, क्ली । वाजि इति भाषा । यथा, महाभारते । १ । सौपर्णे । २२ । ४ । “ततस्ते पणितं कृत्वा भगिन्यौ द्बिजसत्तम ! । जग्मतुः परया प्रीत्या परं पारं महोदधेः ॥”) पणितव्यं, त्रि, (पण्यते इति । पण ङ व्यवहारे स्तुतौ च । “तव्यत्तव्यानीयरः ।” ३ । १ । ९६ । इति तव्य ।) विक्रेयद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८२ ॥ स्तोतव्यम् । व्यवहार्य्यम् । इति पणधात्वर्थ- दर्शनात् ॥ पण्डः, पुं, (पण्डते निष्फलत्वं प्राप्नोतीति । पडि- गतौ + पचाद्यच् । यद्वा पण ङ व्यवहारे । “ञम-

न्तात् डः ।” उणां । १ । ११३ । इति डः ।) क्लीवम् । नपुंसकम् । इत्यमरः । २ । ६ । ३९ ॥ निष्फले, त्रि, ॥ पण्डा, स्त्री, (पण ङ व्यवहारे । “ञमन्तात् डः ।” उणां । १ । ११३ । इति डः । ततष्टाप् ।) बुद्धिः । इति मेदिनी ॥ तत्त्वानुगा बुद्धिः । इति हेमचन्द्रः ॥ पण्डापूर्व्वं, क्ली, (पण्डं निष्फलं अपूर्व्वं अदृष्टम् ।) फलाजनकादृष्टम् । तद्विशिष्टे त्रि । यथा, “यदपि पण्डापूर्ब्बं फलमिति तदपि न कामना- भावे अकरणापत्तेस्तौल्यात् ।” इति सिद्धान्त- मुक्तावली ॥ पण्डितः, पुं, (पण्डा वेदोज्ज्वला तत्त्वविषयिणी वा बुद्धिः । सा जाता अस्य । “तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् । यद्वा, पण्ड्यते तत्त्वज्ञानं प्राप्यतेऽस्मात् । गत्यर्थेति क्तः ।) शास्त्रज्ञः । अस्य लक्षणं यथा, -- (“निषेवते प्रशस्तानि निन्दितानि न सेवते । अ-नास्तिकः श्रद्दधान एतत् पण्डितलक्षणम् ॥” इति चिन्तामणिः ॥) “पठकाः पाठकाश्चैव ये चान्य शास्त्रचिन्तकाः । सर्व्वे व्यसनिनो मूर्खा यः क्रियावान् स पण्डितः ॥” इति महाभारते वनपर्व्व ॥ अपि च श्रीभगवद्गीतायाम् । ५ । १७ । “विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥” तत्पर्य्यायः । विद्वान् २ विपश्चित् ३ दोषज्ञः ४ सन् ५ सुधीः ६ कोविदः ७ बुधः ८ धीरः ९ मनीषी १० ज्ञः ११ प्राज्ञः १२ संख्यावान् १३ कविः १४ घीमान् १५ सूरिः १६ कृती १७ कृष्टिः १८ लब्धवर्णः १९ विचक्षणः २० दूरदर्शी २१ दीर्घदर्शी २२ । इत्यमरः । २ । ७ । ५-६ ॥ विशारदः २३ । कवी २४ सूरी २५ । इति भरतः ॥ विदग्धः २६ दूरदृक् २७ वेदी २८ वृद्धः २९ बुद्धः ३० विधा- नगः ३१ प्रज्ञिलः ३२ कृस्निः ३३ । इति शब्दरत्नावली ॥ विज्ञः ३४ मेधावी ३५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिह्लकः । इति मेदिनी ॥ (सर्व्वज्ञत्वात् महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १२४ । “न्यायनिर्व्वपणः पादः पण्डितो ह्यचलोपमः ॥”) पण्डितम्मन्यः, त्रि, (आत्मानं पण्डितम्मन्यते यः सः । “आत्ममाने खश्च ।” ३ । २ । ८३ । इति खश् ।) पण्डिताभिमानी । इति व्याकरणम् ॥ पण्डितमानी, [न्] त्रि, (आत्मानं पण्डितं मन्यते इति । मन + इणिः ।) पण्डिताभिमानी । यथा “मूर्खाः पण्डितमानिनः ।” इति प्राचीनाः ॥ पण्यं, त्रि, (पण्यते इति । पण ङ व्यवहारे स्तुतौ च । “अवद्यपण्यवर्य्यागर्ह्येति ।” ३ । १ । १०१ । निपातनात् साधु ।) पणितव्यम् । विक्रेय- द्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८२ । (यथा, हेः रामायणे । २ । ४८ । ४ । “न चाहृष्यन् न चामोदन् वणिजो न प्रसारयन् ।

पृष्ठ ३/०२१

न चाशोभन्त पण्यानि नापचन् गृहमेधिनः ॥”) व्यवहार्य्यम् । स्तोतव्यम् । इति पणधात्वर्थदर्श- नात् ॥ (क्ली, पण्यते व्यवह्रियतेऽत्र । पण + यत् । विपणिः । यथा, मनुः । ५ । १२९ । “नित्यं शुद्धः कारुहस्तः पण्ये यच्च प्रसारितम् ॥” “पण्ये पण्यवीथिकायाम् ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥) पण्यवीथिका, स्त्री, (पण्यानां विक्रेयद्रव्याणां वीथिका गृहम् ।) विपणिः । इत्यमरः । २ । २ । २ ॥ पण्यविक्रयशाला । इति हलायुधः ॥ हट्टः । इत्यन्ये ॥ विक्रयार्थप्रसारितनानाद्रव्याणां वणि- ग्वीथी । वाणियाविही इति वाजार इति च ख्यातः । इति केचित् । हट्टमण्डपः । इति केचित् । हट्टमध्यस्थपण्यविक्रयवीथी । इति केचित् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ “आपणः पण्यवीथी च द्वयं वीथीति संज्ञितम् ॥” इति शाश्वतः ॥ पण्यवीथी, स्त्री, (पण्यानां वीथी विक्रयगृहम् ।) क्रयविक्रयस्थानम् । इति शब्दमाला ॥ पण्यशाला, स्त्री, (पण्यानां विक्रेयद्रव्याणां शाला गृहम् ।) हट्टः । इति हेमचन्द्रः ॥ विक्रयगृहञ्च ॥ पण्यस्त्री, स्त्री, (पण्या मूल्येन लभ्या या स्त्री । यद्वा पण्ये हट्टादिस्थले स्थिता स्त्री ।) वेश्या । इति कोषान्तरम् ॥ पण्या, स्त्री, (पण्यते स्तूयते रोगहन्तृत्वात् । पण ङ व्यवहारे स्तुतौ च + कर्म्मणि यत् तत- ष्टाप् ।) पिण्या । इति द्विरूपकोषः ॥ पण्याङ्गना, स्त्री, (पण्या पणेन मूल्येन लभ्या या अङ्गना ।) वेश्या । इति हेमचन्द्रः ॥ पण्याजीवः, पुं, (पण्यैः क्रयविक्रयद्रव्यैराजीवति प्राणिति । आ + जीव + कः ।) क्रयविक्रयिकः । वणिक् । इत्यमरः । २ । ९ । ७८ ॥ पण्याजीवकं, क्ली, (पण्यैः क्रयविक्रयद्रव्यैराजीवति- तिष्ठतीति । पण्याजीवस्ततः स्वार्थे कन् । अभि- घानात् क्लीवत्वम् । यद्वा, पण्याजीवैवणिग्भिः कायति शब्दायते इति । कै + कः ।) हट्टः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पण्यजीवकमित्यपि पाठः ॥ पण्यान्धा, स्त्री, (पण्यं अन्धयति स्वगुणेन या । अन्ध + अच् ।) तृणविशेषः । तत्पर्य्यायः । कङ्गुनीपत्रा २ पण्यधा ३ पणधा ४ । अस्या गुणाः । समवीर्य्यत्वम् । तिक्तत्वम् । क्षारत्वम् । सारकत्वम् । तत्कालशस्त्रघातव्रणसंरोपणत्वञ्च । “दीर्घा मध्यातथा ह्रस्वा पण्यान्धा त्रिविधा स्मृता । रसवीर्य्यविपाकेषु मध्यमा गुणदायिका ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पण्यन्धा इत्यपि पाठः ॥ पत् [द्] पुं, (पद्यते गच्छत्यनेन । पद्यौ ङ गतौ +

पृथक्शब्दा इत्येके ।” इति मुग्धबोधे वोप- देवेनोक्तम् ॥) पत, ऌ ज गतौ । ऐश्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) ऌ, अपतत् । ज, पातः पतः । गतिरिह पतनम् । पतति पत्रं वृक्षात् । इति दुर्गादासः ॥ पत, त् क गतौ । ऐश्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरां-परं-अकं-सेट् ।) ऐश्यमिश्वरी- भावः । गतिरिह पतनम् । पतयति पत्रं वृक्षात् । इति दुर्गादासः ॥ पत, य ङ ऐश्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- आत्मं-अकं-सेट् ।) य ङ, पत्यते । ऐश्यमैश्वर्य्य- मिश्वरीभावः । इति दुर्गादासः ॥ पतं, त्रि, (पततीति । पत् + अच् ।) पुष्टम् । इति जटाधरः ॥ (पतनकर्त्तरि च, त्रि ॥) पतगः, पुं, (पत उत्पतितः सन् गच्छति । यद्बा पतेन पक्षेण गच्छतीति । गम् + डः ।) पक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३३ ॥ (यथा, मनुः । ७ । २३ । “देवदानवगन्धर्व्वा रक्षांसि पतगोरगाः । तेपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेणैव निपीडिताः ॥”) पतङ्गं, क्ली, (पत् ऌ गत्यैश्वर्य्ययोः । बाहुलकात् अङ्गच् ।) सुतम् । पारदम् । इति मेदिनी ॥ चन्दनभेदः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पतङ्गः, पुं, (पतति गच्छतीति । “पतेरङ्गच् पक्षिणि ।” उणां । १ । ११८ । इति अङ्गच् ।) पक्षी । (यथा, मार्कण्डेये । १० । ८६ । “ततः सर्व्वेषु निस्तीर्णः पापी तिर्य्यक्त्वमश्नुत । कृमिकीटपतङ्गेषु श्वापदे मशकादिषु ॥”) सूर्य्यः । (यथा, माघे । १ । १२ । “पतत्पतङ्गप्रतिमस्तपोनिधिः पुरोऽस्य यावन्न भुवि व्यलीयत ॥” “कथं पतङ्गः सूर्य्यः । खगत्वसामान्योपचारात् । ‘पतङ्गः शलभे सूर्य्ये पतङ्गः पक्षिणि स्मृतः ॥’ इति कोषान्तरम् ॥” इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) शलभः । इत्यमरः । ३ । ३ । २० ॥ शालि- प्रभेदः । इति मेदिनी ॥ जलमधूकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पतङ्गमः, पुं, (पत उत्पतितः सन् गच्छतीति । गम् + खच् । मुम् च ।) पक्षी । इति व्याकर- णम् ॥ (शलभः । यथा, भागवते । ७ । ८ । २४ । “अलक्षितोऽग्नौ पतितः पतङ्गमो यथा नृसिंहौजसि सोऽसुरस्तदा ॥”) पतङ्गिका, स्त्री, (पतङ्ग + स्वल्पार्थे संज्ञायां वा कन् । स्त्रियां टाप् अत इत्वञ्च ।) मधुमक्षिका- विशेषः । तत्पर्य्यायः । पुत्तिका २ । इत्य- मरः । २ । ५ । २७ ॥ (यथा, महाभारते ।

पतञ्जलिः, पुं, (पतः पतन् वा अञ्जलिः नम- स्कार्य्यतया यस्मिन् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) मुनिविशेषः । स तु पातञ्जलदर्शनपाणिनिटीका- महाभाष्यादिग्रन्थकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । गोनर्द्दीयः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ चूर्णिकृत् ३ भाष्यकारः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वररुचिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (केषाञ्चिन्मते योगसूत्रकारक- पतञ्जलेर्भाष्यकृत् पतञ्जलिर्भिन्न एव । अनयो- रभेदतान्तु निर्द्दिशन्ति पाश्चात्याः ॥ पातञ्जलयोग- शास्त्रन्तु पादचतुष्टयात्मकं तत्र प्रथमे पादे “अथ योगानुशासनम् ।” इति योगशास्त्रारम्भ- प्रतिज्ञां विधाय “योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ।” इत्यादिना योगलक्षणमुक्त्वा सप्रपञ्चसमाधि- निर्द्देशं कृतवान् भगवान् पतञ्जलिः ॥ द्बितीये तु “तपः स्वाध्यायेश्बरप्रणिधानानि क्रिया- योगः ।” इत्यादिना व्युत्थितचित्तस्य क्रियायोगं यमादीनि पञ्च वहिरङ्गाणि साधनानि च निर- दिशत् । तृतीये “देशबन्धश्चित्तस्य धारणा ।” इत्यादिना धारणाध्यानसमाधित्रयरूपमन्तरङ्गं संयमपदवाच्यं तत्र अवान्तरफलं विभूतिजातञ्च उपदिदेश । चतुर्थे पादे तु “जन्मौषधिमन्त्रतषः समाधिजाः सिद्धयः ।” इत्यादिना ससिद्धिपञ्चकं मुख्यं प्रयोजनं कैवल्यं प्रधानादीनि पञ्चविंशति- तत्त्वानि क्लेशकर्म्मविपाकाशयैरसंश्लेष्टं पुरुषं स्वेच्छया निर्म्माणकायमधिष्ठाय लौकिकादि- सम्प्रदायप्रवर्त्तकं संसारदहने दग्धानां जीवानां निस्तारकञ्च उपदिष्टवान् ॥) पतत्त्रं, क्ली, (पतन्तं त्रायत्ले इति । पतत् + त्रै + कः ।) पक्षः । पाखा इति भाषा । इत्य- मरः । २ । ५ । ३६ । (यथा, भागवते । ८ । ११ । ३४ । “येन मे पूर्ब्बमद्रीणां पक्षच्छेदः प्रजात्यये । कृतो निविशतां भारैः पतत्त्रैः पततां भुवि ॥” (त्रं) पत ऌ गतौ । “अमिनक्षियजिवधिपतिभ्यो- ऽत्रन् ।” उणां । ३ । १०५ । इति अत्रन् । वाहनम् । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) पतत्त्री, [न्] पुं, (पतत्त्रं पक्षो विद्यतेऽस्य । पतत्त्र + इनिः ।) पक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३३ ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ४ । “पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीषपुष्पं न पुनः पतत्त्रिणः ॥”) पतत्रिः, पुं, (पतति उत्पततीति । “पतेरत्रिन् ।” उणां । ४ । ६९ । इति अत्रिन् ।) पक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३३ ॥ पतद्ग्रहः, पुं, (पतत् मुखादिभ्यः स्खलत् जलादि गृह्णातीति । पतत् + ग्रह् + अच् ।) प्रति- ग्राहः । इत्यमरः । २ । ३ । १३९ ॥ पिक्दानी पर्व्वतानां मुखं मेरुर्गरुडः पततां मुखम् ॥”) पतनशीले त्रि । इति मेदिनी ॥