शब्दकल्पद्रुमः/पतनं

फलकम्:Chembox

पृष्ठ ३/०२२

पतनं, क्ली, (पत् + भावे ल्युट् ।) पातः । पडन् इति भाषा । यथा, -- “अशनेः पतने न वेदना पतनज्ञानमतीव दुःसहम् ॥” इत्युद्भटः ॥ “द्विजातिकर्म्मभ्यो हानिः पतनं परत्र चासिद्धि- स्तमेके नरकम् ।” इति हारीतसूत्रम् ॥ पापम् । यथा, प्रायश्चित्तविवेके । “विहितस्याननुष्ठानान्निन्दितस्य च सेवनात् । अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति ॥” पतमः, पुं, (पतति कर्म्मक्षये यस्मात् । पत् + अम । क्षीणपुण्यानां चन्द्रलोकात् पतनं शास्त्रे प्रसि- द्धम् ।) चन्द्रः । (पततीति । पत् + अम ।) पक्षी । पतङ्गः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पतयालुः, त्रि, (पत + “स्पृहिगृहिपतिदयीति ।” ३ । २ । १५८ । इति आलच् ।) पतनशीलः । तत्- पर्य्यायः । पातुकः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २७ ॥ पतसः, पुं, (पततीति । “अत्यविचमीति ।” उणां ३ । ११७ । इति असच् ।) पक्षी । इत्युणादिवृत्तिः ॥ चन्द्रः । पतङ्गः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पताका, स्त्री, पत्यते ज्ञायते कस्यचित् भेदोऽनया । (पत् + “वलाकादयश्च ।” उणां ४ । १४ । इति आक प्रत्ययेन साधुः ।) ध्वजम् । निशान् इति भाषा । (यथा, महाभारते । ६ । १७ । १५ । “श्वेतैश्छत्रैः पताकाभिर्ध्वजवारणवाजिभिः । तान्यनीकान्यशोभन्त राजन्रथपदातिभिः ॥”) तत्पर्य्यायः । वैजयन्ती २ केतनम् ३ ध्वजम् ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ९९ ॥ पटाका ५ जयन्ती ६ वैज- यन्तिका ७ कदली ८ कन्दुली ९ केतुः १० कद- लिका ११ व्योममण्डलम् १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ चिह्नम् १३ । इति जटाधरः ॥ केतनं ध्वजं एतद्दयं पताकादण्डे । इति भरतः ॥ सौभाग्यम् । नाट- काङ्गम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे । ६ । २७ । “पताकास्थानकं योज्यं सुविचार्य्येह वस्तुनि ॥” इह नाट्टे ॥ तल्लक्षणं यथा तत्रैव । ६ । २८ । “यत्रार्थे चिन्तितेऽन्यस्मिंस्तल्लिङ्गोऽन्यः प्रयुज्यते । आगन्तुकेन भावेन पताकास्थानकन्तु तत् ॥” तद्भेदानाह तत्रैव । ६ । २९ -- ३२ । “सहसैवार्थसम्पत्तिर्गुणवत्युपचारतः । पताकास्थानकमिदं प्रथमं परिकीर्त्तितम् ॥ यथा, रत्नावल्यां ‘वासवदत्तेयमिति’ राजा यदा तत्कण्ठपाशं मोत्तयति तदा तदुक्त्या ‘सागरि- केयमिति’ प्रत्यभिज्ञाय ‘कथं प्रिया मे साग- रिका अलमलमतिमात्रम्’ इत्यादि फलरूपार्थ- सम्पत्तिः पूर्ब्बापेक्षया उपचारातिशयात् गुण- वती उत्कृष्टा । १ । वचः सातिशयश्लिष्टं नानाबन्धसमाश्रयम् । पताकास्थानकमिदं द्वितीयं परिकीर्त्तितम् ॥ यथा, वेणीसंहारे सूत्रधारः । ‘रक्तप्रसाधितभुवः क्षतविग्रहाश्च

स्वस्था भवन्तु कुरुराजसुताः सभृत्याः । अत्र रक्तादीनां रुधिरशरीरार्थहेतुकश्लेषवशेन बीजार्थप्रतिपादनात् नेतृमङ्गलप्रतिपत्तौ सत्यां द्वितीयं पताकास्थानम् । २ । अर्थोपक्षेपकं यत्तु लीनं सविनयं भवेत् । श्लिष्टप्रत्युत्तरोपेतं तृतीयमिदमुच्यते ॥ लीनं अव्यक्तार्थं श्लेष्टेन सम्वन्धयोग्येनाभिप्राया- न्तरप्रयुक्तेन प्रत्युत्तरेणोपेतं सविनयं विशेष- निश्चयप्राप्त्या सहितं सम्पद्यते यत् तत् तृतीयं पताकास्थानम् । यथा, वेणीसंहारे २ अङ्के । कञ्चुकी । ‘देव ! भग्नं भग्नम् ।’ राजा । ‘केन ।’ कञ्चुकी । ‘भीमेन ।’ राजा । ‘कस्य ।’ कञ्चुकी । ‘भवतः ।’ राजा । ‘आः ! किं प्रलपसि ?’ कञ्चुकी । (सभयम्) ‘देव ! ननु ब्रवीमि । भग्नं भीमेन भवतः ।’ राजा । ‘धिक् वृद्धापसद ! कोऽयमद्य ते व्यामोहः ।’ कञ्चुकी । ‘देव ! न व्यामोहः सत्यमेव । भग्नं भीमेन भवतो मरुता रथकेतनम् । पतितं किङ्किणीक्वाणबद्धाक्रन्दमिवक्षितौ ॥’ अत्र दुर्य्योधनोरुभग्नरूपप्रस्तुतसङ्क्रान्तमर्थोप- क्षेपणम् । ३ । द्व्यर्थो वचनविन्यासः सुश्लिष्टः काव्ययोजितः । प्रधानार्थान्तरापेक्षी पताकास्थानकं परम् ॥” ४ ॥) अङ्कः । केतुः । इति हेमचन्द्रः ॥ अस्य विवरणं ध्वजशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पताकी, [न्] त्रि, (पताका विद्यतेऽस्य । पताका + इनिः ।) वैजयन्तिकः । पताकाधारी । इत्य- मरः । २ । ८ । ७१ ॥ (यथा, महाभारते । ६ । १७ । २० । “स तु गोवासनः शैव्यः सहितः सर्व्वराजभिः । ययौ मातङ्गराजेन राजार्हेण पताकिना ॥”) रिष्टारिष्टबोधकचक्रविशेषः । तस्य लिखनक्रमो यथा, -- “तिर्य्यगूर्द्धगता रेखास्तिस्रो देयाः पताकया । युताः कार्य्या वेधविदा सर्व्वसङ्गतरेखया ॥ दक्षस्थोद्गतरेखातो वामं मेषाद्यराशयः । पञ्चाष्टयुग्मविंशाश्च शड्दशेन्द्राग्निसागराः । कर्क्कटान्मीनपर्य्यन्तमङ्का देया यथाक्रमम् ॥ ५ -- ४ ८ -- ३ २ -- १४ २० ६ १० बालस्य जन्मकालीनग्रहलग्नमजादिष । विन्यस्य चिन्तयेत् प्राज्ञः शुभाशुभं यथाग्रहात् ॥” तत्र शुभाशुभज्ञानं यथा, -- “शुभदण्डयोगवेधैर्लग्नाद्बालस्य शोभनम् । पापदण्डयोगवेधैराश्यङ्काद्रिष्टिकालवित् । बलेऽधिके दिनं मध्ये मासो हीने च हायनम् ॥”

वेधज्ञानं यथा, -- “कर्केर्मीनधनुर्भ्याञ्च हरेः कीटघटेन च । स्त्रियास्तौलिमृगाभ्याञ्च धटे मीनेन कन्यया ॥ धनुषो मृगकर्किभ्यां मकरे धनुषा स्त्रिया । मीने कर्कितुलाभ्याञ्च मीनस्त्रीधनुषात्वजे ॥ तुलाकर्किमृगैर्द्वन्द्वे कीटकुम्भवृषेषु च । सिंहवद्वेध एतेषु वामदक्षिणसंमुखैः ॥ राहुकेत्वर्कसौरारैः पापैर्विद्धो युतोऽशुभः । तदन्यैर्युतविद्धस्तु लग्नराशिः शुभप्रदः ॥” रिष्टिकालो यथा, -- “एकोनविंशतिः कर्के सिंहे सप्तदशैव तु । षट्त्रिंशदबलायाञ्च षड्विंशतिस्तुलाधरे ॥ वृश्चिके सिंहवज्ज्ञेयमूनत्रिंशच्छरासने । षड्विंशं मकरे ज्ञेयं कुम्भे सप्तदश स्मृताः ॥ नव युग्मे तथा मीने मेषे षड्दशभिस्तथा । वृषभे च तथा सिंहे युग्मेऽङ्कहरलोचने ॥ त्रितयाङ्कादियं संख्या दिनमासाब्दनिर्णये । एकाङ्काद्द्विगृहाङ्काद्वा क्वचिद्रिष्टेश्च सम्भवः ॥” अथ यामार्द्धाधिपज्ञानम् । “वारेशादर्द्धयामेषु रात्र्यह्णोः पञ्चषट् क्रमात् । अधिपाः स्युर्ग्रहास्तत्र यथार्काहे भवन्ति ते । रवीज्येन्दुभृगुक्ष्माजशनिज्ञरवयो निशि ॥ रविशुक्रज्ञरात्रीशशनीज्यकुजभास्कराः । दिने ऊह्याः परेष्वेवं तत्राध्यक्षाश्चतुर्ग्रहाः ॥” अथ दण्डाधिपज्ञानम् । “पापदण्डे भवेद्रिष्टिः शुभदण्डे शुभं भवेत् । शुभग्रहस्य दण्डे तु कर्म्मारम्भाच्छुभं भवेत् ॥ यस्यार्द्धयामस्तस्यैव प्राग्दण्डः सर्व्वदा ततः । षट् षट् परीत्य दण्डाश्च त्रयो रात्रौ मतायथा ॥ आदित्येभृगुजो बुधोऽपि च शशी सोमे शनीज्यौ कुजो भौमेऽर्कः सितसोमजौ च शशिजे सोमः शनि- र्व्वाक्पतिः । जीवेऽङ्गाररवी भृगुर्भृ गुसुते सौम्येन्दुमार्त्तण्डजाः काले जीवमहीजतिग्नकिरणा रात्रौ च दण्डा- धिपाः ॥ यामार्द्धाधिपसंख्यातो द्वितीयस्तु तदर्द्धकः । तदर्द्धात्तु तृतीयः स्यात्तदर्द्धात्तु तुरीयकः ॥ अङ्काभावे तु राहुः स्यात् तदङ्को वसुसंज्ञकः । भग्नाङ्कस्य परित्यागाद्दिवादण्डाधिपा यथा ॥ रविदनुजबुधग्लौश्चन्द्रसूरासुरज्ञाः कुजरविदनुजज्ञाज्ञेन्दुसूरासुराश्च । गुरुशशिरविदैत्याः शुक्रभौमार्कदैत्याः शनिकुजरविदैत्या दण्डपाल्वर्द्धयामे ॥” शुभाशुभदण्डज्ञानं यथा, -- “शेषावर्कस्य दण्डौ सततशुभकरावादिशेषौ तथेन्दोः शेषो दण्डः कुजस्याप्यथ गुरुषुधयोराद्यमर्द्धं प्रशस्तम् । आदिर्दण्डस्तथैको भृगुकुलनृपतेः सर्व्वकार्य्येष शस्तो दण्डाश्चत्वार एते क्वचिदपि समये नैव शौरेः प्रशस्ताः ॥”

पृष्ठ ३/०२३

पलपताकी यथा, -- “प्रतिदण्डं पलान्येषां ज्ञात्वा वाच्यं क्वचिच्छभम् ॥ रवौ च वेदा वसवः सुधांशौ कुजे च वाणाः शशिजे तथाङ्काः । शनावृतुर्दिक् च बृहस्पतौ स्या- द्राहौ तुरङ्गा भृगुजे च रुद्राः ॥” बालस्य शुभाशुभफलं यथा, -- “अशुभे दण्डसंयोगे सर्व्वत्र पुण्यवर्जिते । बालस्य मरणं शीघ्रं यदि पापैः समन्वितम् ॥ अशुभग्रहदण्डे तु सर्व्वत्र पापवर्ज्जिते । बालस्य कुशलं सर्व्वं शुभैर्यदि समन्वितम् ॥ अशुभो दण्डनाथो हि वेधश्चेत्तेन लभ्यते । मरणं तत्र वक्तव्यं बालस्य नान्यथा भवेत् ॥ पापस्य दण्डमात्रे तु तद्योगवेधवर्जिते । बालस्य कुशलं तत्र शुभैर्यदि समन्वितम् ॥” इति ज्योतिषतत्त्वे पताकीवेधः ॥ (स्त्रियां ङीप् । सेना । यथा, रघुः । ४ । ८२ । “न प्रसेहे स रुद्धार्कमधारावर्षदुर्द्दिनम् । रथवर्त्म रजोऽप्यस्य कुत एव पताकिनीम् ॥”) पतिः, पुं, (पाति रक्षतीति । पा ल रक्षणे + डतिः ।) मूलम् । गतिः । इति विश्वः ॥ पाणिग्रहीता । भातार इति भाषा । तत्पर्य्यायः । धवः २ प्रियः ३ भर्त्ता ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ३५ ॥ कान्तः ५ प्राणनाथः ६ गुरुः ७ हृदयेशः ८ जीवितेशः ९ जामाता १० सुखोत्सवः ११ नर्म्मकीलः १२ रतगुरुः १३ स्वामी १४ रमणः १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ वरः १६ परिणेता १७ गृही १८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य लक्ष- णम् । विधिवत्पाणिग्राहकः । अनुकूलदक्षिण- धृष्टशठभेदात् पतिश्चतुर्धा । सार्व्वकालिकपरा- ङ्गनापराङ्मुखत्वे सति सर्व्वकालमनुरक्तोऽनु- कूलः । १ । सकलनायिकाविषयसमसहजानु- रागो दक्षिणः । २ । भूयो निःशङ्कः कृतदोषो- ऽपि भूयो निवारितोऽपि भूयः प्रश्रयपरायणो धृष्टः । ३ । कामिनीविषयकपटपटुः शठः । ४ । इति रसमञ्जरी ॥ * ॥ पतिसेवादिफलं यथा, -- “कथं मे सुव्रते ! साध्वि ! निद्राभङ्गः कृतस्त्वया । व्यर्थं व्रतादिकं तस्या या भर्त्तुश्चापकारिणी ॥ तपश्चानशनञ्चैव व्रतं दानादिकञ्च यत् । भर्त्तुरप्रियकारिण्याः सर्व्वं भवति निष्फलम् ॥ यया प्रियः पूजितश्च श्रीकृष्णः पूजितस्तया । पतिवताव्रतार्थञ्च पतिरूपी हरिः स्वयम् ॥ सर्व्वदानं सर्व्वयज्ञः सर्व्वतीर्थनिषेवणम् । सर्व्वं व्रतं तपः सर्व्वमुपवासादिकञ्च यत् ॥ सर्व्वधर्म्मञ्च सत्यञ्च सर्व्वदेवप्रपूजनम् । तत् सर्व्वं स्वामिसेवायाः कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ सुपुण्ये भारते वर्षे पतिसेवां करोति या । वैकुण्ठं स्वामिना सार्द्धं सा याति ब्रह्मणः शतम् ॥ विप्रियं कुरुते भर्त्तुर्विप्रियं वदति प्रियम् । असत्कुलप्रजाता या तत्फलं श्रूयतां सति ! ॥ कुम्भीपाकं व्रजेत् सा च यावच्चन्द्रदिवाकरौ ।

ततो भवति चाण्डाली पतिपुत्त्रविवर्ज्जिता ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “स्वकान्तश्च परो बन्धुरिह लोके परत्र च । नहि कान्तात् परः श्रेयान् कुलस्त्रीणां परो गुरुः ॥ देवपूजा व्रतं दानं तपश्चानशनं जपः । स्नानञ्च सर्व्वतीर्थेषु दीक्षा सर्व्वमखेष च ॥ प्रादक्षिण्यं पृथिव्याश्च ब्राह्मणातिथिसेवनम् । सर्व्वाणि पतिसेवायाः कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ किमतः पतिभक्ताया अभक्तायाश्च भारते । ययादुःखी सुखारम्भे साकाङ्क्षः प्रथमो भवेत् ॥ पतिसे वापरो धर्म्मो नहि स्त्रीणां श्रुतौ श्रुतम् । स्वप्ने ज्ञाने च सततं कान्तं नारायणाधिकम् । दृष्ट्वा तच्चरणाम्भोजं सेवां नित्यं करिष्यसि ॥ परिहासेन कोपेन भ्रमेणावज्ञया सुते ! । कटूक्तिं स्वामिनः साक्षात् परोक्षान्न करिष्यसि ॥ स्त्रिया वाग्योनिदुष्टायाः कामतो भारते भुवि । प्रायश्चित्तं श्रुतौ नास्ति नरकं ब्रह्मणः शतम् ॥ सर्व्वधर्म्मपरीता या कटूक्तं कुरुते पतिम् । शतजन्मकृतं पुण्यं तस्या नश्यति निश्चितम् ॥ दत्त्वा कन्यां बोधयित्वा जगाम मुनिपुङ्गवः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २४ अध्यायः ॥ अपि च । “या स्त्री भर्त्तुरसौभाग्या साऽसौभाग्या च सर्व्वतः । शयने भोजने तस्या न सुखं जीवनं वृथा ॥ यस्या नास्ति प्रियप्रेम तस्या जन्म निरर्थकम् । तत् किं पुत्त्रे धने रूपे सम्पत्तौ यौवनेऽथवा ॥ य भक्तिर्नास्ति कान्ते च सर्व्वप्रियतमे परे । सा शुचिर्धर्म्महीना च सर्व्वकर्म्मविवर्ज्जिता ॥ पतिर्ब्बन्धुर्गतिभर्त्ता दैवतं गुरुरव च । सर्व्वस्माच्च परः स्वामी न गुरुः स्वामिनः परः ॥ पिता माता सुतो भ्राताक्लिष्टो दत्त्वा मितं धनम् । सर्व्वस्वदाता स्वामी च मूढानां योषितां सुराः ! ॥ काचिदेव हि जानाति महासाध्वी च स्वामिनम् । अतिसद्वं शजाता च सुशीला कुलपालिका ॥ असद्वंशप्रसूता या दुःशीला धर्म्मवर्ज्जिता । मुखदुष्टा योनिदुष्टा पतिं निन्दति कोपतः ॥ या स्त्री द्वेष्टि सर्व्वपरं पतिं विष्णुसमं गुरुम् । कुम्भीपाके पचति सा यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥ व्रतञ्चानशनं दानं सत्यं पुण्यं तपश्चिरम् । पतिभक्तिविहीनाया भस्मीभूतं निरर्थकम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ५७ अध्यायः ॥ अपि च । “साध्व्याः सद्वंशजायाश्च शतपुत्त्राधिकः पतिः । असद्बंशप्रसूता या दुःशीला ज्ञानवर्ज्जिता ॥ स्वामिनं मन्यते नासौ पित्रोर्द्दोषेण कुत्सिता । कुत्सितं पतितं मूढं दरिद्रं रोगिणं जडम् ॥ कुलजा विष्णुतुल्यञ्च कान्तं पश्यति सन्ततम् ॥ हुताशनो वा सूर्य्यो वा सर्व्वतेजस्विनां परः । पतिव्रतातेजसश्च कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ महादानानि पुण्यानि व्रतान्यनशनानि च । तपांसि पतिसेवायाः कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥

पुत्त्रो वापि पिता वापि बान्धवो वा सहोदरः । योषितां कुलजातानां न कश्चित् स्वामिनः समः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे ४४ अध्यायः ॥ * ॥ पतिदक्षिणादि यथा, -- “निरूपितश्च वेदेषु स्वशब्दो धनवाचकः । तद्यस्यास्तीति स स्वामी वेदज्ञ ! शृणु मद्बचः ॥ तस्य दाता सदा स्वामी न च स्वं स्वामिनो भवेत् । अहो व्यवस्था भवतां वेदज्ञानमबोधताम् ॥ धर्म्म उवाच । पत्नीं विना न स्वं साध्वि ! स्वामिनं दातुमक्षमम् । दम्पती ध्रुवमेकाङ्गौ तयोर्द्दाता च द्वौ समौ ॥ निरूपिता पुण्यके च व्रते स्वामी च दक्षिणा । श्रुतौ श्रुतो यः स्वधर्म्मो विपरीतो ह्यधर्म्मकः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे ७ अध्यायः ॥ पतिः, त्रि, (पाति रक्षति पालयतीति वा । “पते- र्डतिः ।” उणां । ४ । ५७ । इति डतिः ।) अधिपतिः । तत्पर्य्यायः । स्वामी २ ईश्वरः ३ ईशिता ४ अधिभूः ५ नायकः ६ नेता ७ प्रभुः ८ परिवृढः ९ अधिपः १० । इत्यमरः । ३ । ११० । ११ ॥ (यथा, मनुः । ७ । ११५ । “ग्रामस्याधिपतिं कुर्य्यात् दशग्रामपतिं तथा । विंशतीशं शतेशञ्च सहस्रपतिमेव च ॥”) पतिंवरा, स्त्री, (पतिं वृणीते या सा । वृ ञ वरणे + खच् । “संज्ञायां भॄआतॄवृजीति ।” ३ । २ । ४६ । इति मुम् ।) स्वयंवरा । स्वेच्छया पत्यन्वेषिणी । (यथा, रघौ । ६ । १० । “मनुष्यवाह्यं चतुरस्रयान्- मध्यास्य कन्या परिवारशोभि । विवेश मञ्चान्तरराजमार्गं पतिंवरा कॢप्तविवाहवेशा ॥”) कृष्णजीरकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पतिघ्नी, स्त्री, (पतिं हन्ति इति । “लक्षणे जाया- पत्योष्टक् ।” ३ । २ । ५२ । इति टक् ततो ङीप् ।) पतिनाशकहस्तरेखाविशेषः । यथा, “लक्षणे जायापतिभ्याम् । जायाघ्नो हस्तः । पतिघ्नी पाणि- रेखा ।” इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ स्वामिहन्त्री । (विवाहात् प्राक् क्षेत्रादिमृत्पिण्डाष्टकस्य कुमार्य्यै परीक्षार्थं दाने तदा श्मशानजातमृत्पिण्डस्य ग्रहणे कुमार्य्यास्तस्याः पतिहननरूपफलं यथा, आश्वलायनगृह्यसूत्रे १ । ५ । ६ । “अष्टौ पिण्डान् कृत्वा पिण्डानभिमन्त्र्य कुमारीं ब्रूयात् एषामेकं गृहाणेति ।” इति नियोजिता कुमारी यदि श्मशानादाहृतां मृदं गृह्णाति तदा पतिघ्नीति तां विद्यात् ॥) पतितः, त्रि, (पतति भ्रष्टो भवति स्वधर्म्मात् शास्त्र- विहितकर्म्मणः सदाचारादिभ्यो वा यः । पत् + कर्त्तरि क्तः चलितः । गलितः । पतनाश्रयः । पडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रस्कन्नः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ पातित्यविशिष्टः । स्वधर्म्मच्युतः । तस्य लक्षणं यथा, मार्कण्डेयपुराणे । “स्वधर्म्मं यः समुच्छिद्य परधर्म्मं समाश्रयेत् । अनापदि स विद्बद्भिः पतितः परिकीर्त्तितः ॥”

पृष्ठ ३/०२४

पातित्यकारणं यथा, मात्स्ये २०१ अध्याये । “चाण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च । पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात् साम्यन्तु गच्छति ॥” पतिता यथा, -- “गराग्निविषदाश्चैव पाषण्डाः क्रूरबुद्धयः । क्रोधात् प्रायं विषं वह्निं शस्त्रमुद्बन्धनं जलम् ॥ गिरिवृक्षप्रपातञ्च ये कुर्व्वन्ति नराधमाः । कुशिल्पजीविनश्चैव सूनालङ्कारकारिणः ॥” तथा, -- “ब्रह्मदण्डहता ये च ये च वै ब्राह्मणैर्हताः । महापातकिनो ये च पतितास्ते प्रकीर्त्तिताः ॥” तेषां दाहादिनिषेधो यथा, -- “पतितानां न दाहः स्यान्नान्त्येष्टिर्नास्थिसञ्चयः । न चाश्रुपातः पिण्डो वा कार्य्यंश्राद्धादिकं क्वचित् ॥” इति शुद्धितत्त्वे ब्रह्मपुराणम् ॥ * ॥ तेषां संसर्गनिषेधो यथा, वराहपुराणे । “आसन्नशयनाच्चैनं भोजनात् कथनादिषु । सम्बत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् ॥” प्रायश्चित्तेतरवैदिकर्म्मानधिकारी सन् नरक- भागी । यथा, -- “पतितैः संप्रयुक्तानामिमां शृणुत निष्कृतिम् । सम्बत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् ॥ याजनाध्यापनाद्यौनाच्छ्वासपानाशनासनात् । यो येन पतितेनैव संसर्गं याति मानवः । स तस्यैव व्रतं कुर्य्यात् संसर्गस्य विशुद्धये ॥” तेषामुदककार्य्यं यथा, -- “पतितस्यौदकं कार्य्यं सपिण्डैर्ब्राह्मणैः सह । निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञातिभिर्गुरुसन्निधौ ॥ दासीघटमयं पूर्णं पर्य्यस्येत् प्रेतवत् सदा । अहोरात्रमुपासीनं नाशौचं ब्राह्मणैः सह ॥ निवर्त्तयेरंस्तस्मात्तु सम्भाषणसहासनम् ॥” इति मात्से २०१ अध्यायः ॥ अत्याज्या पतिता यथा, मत्स्यपुराणे । “पतिता गुरवस्त्याज्या न तु माता कदाचन । गर्भधारणपोषाभ्यां तेन माता गरीयसी ॥” द्वादशवार्षिकव्रतनाश्यपापयुक्तः । तस्य और्द्ध्व- देहिकविधिर्यथा, “पूर्ब्बोक्तश्चात्महादेः दाहा- शौचादिनिषेधस्तदानीमेव । वत्सरान्ते तु सर्व्व- मौर्द्धदेहिकं कुर्य्यात् ॥ गोब्राह्मणहतानाञ्च पतितानां तथैव च । ऊर्ड्घं संवत्सरात् कुर्यात् सर्व्वमेवौर्ड्घदेहिकम् ॥” इति हेमाद्रौ षट्त्रिंशन्मतात् ॥ एवं म्लेच्छीकृतानामपि । गयाश्राद्धमपि कार्य्यम् । “ब्रह्महा च कृतघ्नश्च गोघाती पञ्चपातकी । सर्व्वेते निष्कृतिं यान्ति गयायां पिण्डपातनात् ॥” इत्यग्निपुराणात् ॥ * ॥ एवं ब्राह्मेऽपि । “क्रियते पतितानान्तु गते संवत्सरे क्वचित् । देशधर्म्मप्रमाणत्वात् गयाकूपे स्वबन्धुभिः ॥ मार्त्तण्डपादमूले वा श्राद्धं हरिहरौ स्मरन् ॥” सूर्यपदे इत्यर्थः ॥ * ॥ तत्र वर्षमध्ये कृत्यमुक्त- मपरार्के वायुपुराणे ।

“शुक्लपक्षे तु द्बादश्यां कुर्य्यात् श्राद्धन्तु वत्सरम् । द्वादशाहानि वा कुर्य्यात् शुक्ले च प्रथमेऽहनि ॥” छागलेयः । “नारायणवलिः कार्य्यो लोकगर्हाभयान्नरैः । तथा तेषां भवेच्छौचं नान्यथेत्यब्रवीद्यमः ॥” व्यासः । “नारायणं समुद्दिश्य शिवं वा यत् प्रदीयते । तस्य शुद्धिकरं कर्म्म तद्भवेन्नैतदन्यथा ॥” स चात्मघातादिप्रायश्चित्तं कृत्वा कार्य्यः । तदुक्तं हेमाद्रौ षट्त्रिंशन्मते । “कृत्वा चान्द्रायणं पूर्ब्बं क्रिया कार्य्या यथाविधि । नारायणवलिः कार्य्यो लोकगर्हाभयात् नरैः ॥ पिण्डोदकक्रियाः पश्चात् वृषोत्सर्गादिकञ्च यत् । एकोद्दिष्टानि कुर्व्वीत सपिण्डीकरणं तथा ॥” दिवोदासीये वृद्धशातातपस्तु इत्याह । “पतिते च मृते शुद्ध्यौ प्राजापत्यांस्तु षोडश । मृते चापत्यरहिते कृच्छ्राणां नवतिं चरेत् ॥” इदं प्रायश्चित्तार्हपित्रादिविषयम् । “इन्द्रियैरपरित्यक्ता ये च मूढा विषादिनः । घातयन्ति स्वमात्मानं चाण्डालादिहताश्च ये ॥ तेषां पुत्त्राश्च पौत्त्राश्च दयया समभिप्लुताः । यथाश्राद्धं प्रतन्वन्ति विष्णुनामप्रतिष्ठितम् ॥ तथा ते संप्रवक्ष्यामि नमस्कृत्य स्वयम्भुवे ॥” इति हेमाद्रौ तेनैवोक्तेः ॥ * ॥ तत्रैव वौधायनोऽपि । नारायणवलिं व्याख्या- स्यामोऽभिशस्तपतितसुरापात्मत्यागिनां ब्राह्मण- हतानाञ्च द्वादशवर्षाणि त्रीणि वा वारिमरणं यत्र यस्य तत्र तत्र कुर्व्वीतेति ॥ * ॥ गृह्यपरि- शिष्टे तु चण्डालादित्याद्युक्त्वा, -- “दग्ध्वा शरीरं प्रेतस्य संस्थाप्यास्थीनि यत्नतः । प्रायश्चित्तन्तु कर्त्तव्यं पुत्त्रैश्चान्द्रायणत्रयम् ॥” इत्युक्तम् ॥ * ॥ मदनरत्ने । “ब्राह्मणहतानाञ्च द्बादशवर्षाणि त्रीणि वा कुर्व्वीतेति ॥” * ॥ मदनरत्ने ब्राह्मे । “प्रमादादपि निःशङ्कस्त्वकस्माद्बिधिचोदितः । चण्डालैर्ब्राह्मणैश्चौरैर्निहतो यत्र कुत्रचित् ॥ तस्य दाहादिकं कार्य्यं यस्मान्न पतितस्तु सः । चान्द्रायणं तप्तकृच्छ्रद्वयं तस्य विशुद्धये ॥ यद्वा कृच्छ्रान् पञ्चदश कृत्वा तु विधिना दहेत् । बुद्धिपूर्ब्बमृतानान्तु त्रिंशत्कृच्छ्रं समाचरेत् ॥” इत्युक्तम् । स्मृतिरत्नावल्यां तद्द्विगुणं प्रायश्चित्तं कृत्वा अर्व्वागप्यब्दात् सर्व्वं कार्य्यं इत्युक्तम् । “आत्मनो घातशुद्ध्यर्थं चरेच्चान्द्रायणद्बयम् । तप्तकृच्छ्रचतुष्कञ्च त्रिंशत्कृच्छ्राणि वा पुनः ॥ अर्व्वाक् संवत्सरात् कुर्य्यात् दहनादि यथोदितम् । कृत्वा नारायणवलिमनित्यत्वात्तदायुषः ॥” इति ॥ इदञ्चात्मवधनिमित्तं तज्जातिवधप्रायश्चित्तेन समुच्चितं कार्य्यम् । अतएव वौधायनेनोक्तम् । द्वादशवर्षाणि त्रीणि वेति । मदनपारिजाते स्मृत्यर्थसारे च ब्रह्महादीनां तद्योग्यं प्रायश्चित्तं कृत्वा नारायणवलिः कार्य्य इत्युक्तम् । एवं म्लेच्छी- कृतानामपि ॥ * ॥ यत्तु कश्चिदाह । पुत्त्र-

कृतेन प्रायश्चित्तेन पितुः पापनाशे मानाभावः । आत्मघाते तु वचनादस्तु । महापातके तु कथं स्यादिति । स स्वयमेव आत्मवधप्रायश्चित्तस्य जातिवधनिमित्तेन समुच्चयं वदन् हृदयशून्य एव । नहि जातिवधनिमित्तं पुत्त्रैः कार्य्यमिति वचनमस्ति पुत्त्रकर्त्तृकसर्व्वप्रायश्चित्तादिविप्लवा- पत्तेः । प्रागुक्तवौधायनवचनाच्चेति दिक् । इदं प्रायश्चित्तार्हाणामेव । प्रायश्चित्तानर्हाणान्तु पति- तौदकमात्रं कार्य्यमिति केचित् । मदनपारि- जातादिस्वरसोऽप्येवम् । वस्तुतस्तु तदर्हानर्हयो- र्व्वचनेऽनुपांदानात् अविशेषात् तत्रापि नारा- यणवलिर्गयाश्राद्धञ्चेति युक्तम् ॥ * ॥ पतितोदक- विधिस्तु मित्राद्यतिरिक्तविषय इत्यपरे । स यथा । हेमाद्रौ ब्राह्मे । “पतितस्य तु कारुण्यात् यस्तृप्तिं कर्त्तुमिच्छति । स हि दासीं समाहूय सर्व्वगां दत्तवेतनाम् ॥ अशुद्धघटहस्तान्तां यथावृत्तं ब्रवीत्यपि । हे दासि ! गच्छ मूल्येन तिलानानय सत्वरम् ॥ तोयपूर्णं घटञ्चेमं सतिलं दक्षिणामुखी । उपविष्टा तु वामेन चरणेन ततः क्षिप ॥ कीर्त्तयेः पातकिसंज्ञां त्वं पिबेति मुहुर्व्वद । निशम्य तस्य वाक्यं सा लब्धमूल्या करोति तत् ॥ एवं कृते भवेत्तृप्तिः पतितानां न चान्यथा ॥” इति । इदञ्च मृताहे कार्य्यम् । पतितस्य दासी मृताह्नि पदा घटमपवर्जयेदेतावतायमुपचरितो भव- तीति मदनरत्ने विष्णूक्तेः । इदञ्चात्मत्यागि- विषयम् । आत्मत्थागिनः पतितास्तेनाशौचोदक- भाजः स्युरित्युपक्रम्य विष्णुना एतस्याभिधाना- दिति गौडाः । उपलक्षणत्वात् सर्व्वेषामिति तु युक्तम् । इति निर्णयसिन्धौ ५ परिच्छेदः ॥ पतिवत्नी, स्त्री, (पतिर्विद्यते यस्याः । पति + मतुप् । “अन्तर्वत्पतिवतोर्नुक् ।” ४ । १ । ३२ । इति निपातनात् वत्वं नुगागमश्च । ततः । “ऋन्नेभ्यो ङीप् ।” ४ । १ । ५ । इति ङीप् ।) सभर्त्तृका । सधवा । इत्यमरः । २ । ६ । १२ ॥ (यथा, रघुः । १५ । ३५ । “इतरेऽपि रघोर्वंश्यास्त्रयस्त्रेताग्नितेजसः । तद्योगात् पतिवत्नीषु पत्नीष्वासन् द्विसूनवः ॥”) पतिव्रता, स्त्री, (पतिर्व्रतमिव धर्म्मार्थकामेषु काय- वाक्मनोभिः सदोपास्योऽस्याः ।) स्वाम्यनु- रक्ता । तत्पर्य्यायः । सुचरित्रा २ सती ३ साध्वी ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ एकपत्नी ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्या लक्षणं यथा, -- “आर्त्तार्त्ते मुदिता हृष्टे प्रोषिते मलिना कृशा । मृते म्रियेत यापत्यौ सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्या माहात्म्यं यथा, -- नारद उवाच । “कर्म्मणा केन राजेन्द्र ! तपसा वा तपोधन ! । उत्तमाञ्च गतिं याति कृष्णवासः प्रशंस मे एवसुक्तस्तु धर्म्मात्मा नारदेनाब्रवीत्तदा ।

पृष्ठ ३/०२५

यम उवाच । न तस्या निषमो विप्र ! तपो नैव च सुव्रत ! । उपवासो न दानञ्च न दमो वा महामते ! ॥ यादृशी तु भवेद्विप्र ! शृणु तत्त्वं समासतः । प्रसुप्ते या प्रस्वपिति विबुद्धे जाग्रति स्वयम् ॥ भुङ्क्ते तु भोजिते विप्र ! सा मृत्युञ्जयति ध्रुवम् । मौने मौना भवेद्या तु स्थिते तिष्ठति या स्वयम् । सा मृत्युञ्जयते विप्र ! नान्यत् पश्यामि किञ्चन ॥ एकदृष्टिरेकमना भर्त्तुर्व्वचनकारिणी । तस्या बिभीमहे सर्व्वे ये तथान्ये तपोधन ! ॥ देवानामपि सा साध्वी पूज्या परमशोभना । भर्त्ता वाभिहिता वापि प्रणत्याख्यायिनी भवेत् ॥ वर्त्तमानापि विप्रेन्द्र ! प्रत्याख्यानापि सा यदा । तदैव तं संश्रयति पतिं नान्यं कदाचन ॥ भर्त्तुर्मृत्युमुखं ब्रह्मन् ! या पश्यति वराङ्गना । एवं याति भवेन्नित्यं भर्त्तुः प्रियहिते रता ॥ अनुविष्टेन भावेन भर्त्तारमनुगच्छति । सा तु मृत्युमुखद्वारं न गच्छेद्ब्रह्मसम्भव ! ॥ एष माता पिता बन्धुरेष मे दैवतं परम् । एवं शुश्रूषते या तु सा मां विजयते सदा । पतिव्रता तु या साध्वी तस्याश्चाहं कृताञ्जलिः ॥ भर्त्तारमनुध्यायन्ती भर्त्तारमनुगच्छति । भर्त्तारमनुशोचन्ती मृत्युद्बारं न पश्यति ॥ गीतवादित्रनृत्यानि प्रेक्षणीयान्यनेकशः । न शृणोति न पश्येत मृत्युद्बारं न पश्यति ॥ स्नायन्ती तिष्ठती वापि कुर्व्वन्ती वा प्रसाधनम् । नान्यञ्च मनसा ध्यायेत कदाचिदपि सुव्रता ॥ देवता अर्च्चयन्ती वा भीजयन्त्यथ वा द्बिजान् । पतिं न त्यजते चित्तात् मृत्युद्वारं न पश्यति ॥ भानौ चानुदिते या तु उत्थाय च तपोधन ! । गृहं मार्जयते नित्यं मृत्युद्बारं न पश्यति ॥ चक्षुर्देहः स्वभावश्च यस्या नित्यं सुसंवृतम् । शौचाचारसमायुक्ता सापि मृत्युं न पश्यति ॥ भर्त्तुर्मुखं प्रपश्यन्ती भर्त्तुश्चित्तानुसारिणी । वर्त्तते च हिते भर्त्तुर्मृत्युद्बारं न पश्यति ॥ एवं कीर्त्तिमतां लोके दृश्यन्ते दिवि देवताः । मानुषाणाञ्च भार्य्या वै तत्र देशे तु दृश्यते ॥ कथितैवं पुरा विप्र ! आदित्येन पतिव्रता । मया तस्माचु विप्रर्षे ! यथावृत्तं यथाशुतम् ॥ गुह्यमेतत्ततो दृष्ट्वा पूजयामि पतिव्रताम् ॥” इति वाराहे पतिव्रताचरित्रम् ॥ * ॥ पतिव्रताधर्म्मो यथा, -- “पतिव्रतानां यद्धर्म्मं तन्निबोध व्रजेश्वर ! । नित्यं भर्त्तर्य्युत्सुकया तत्पादोदकमीप्सितम् । भक्तिभावेन सततं भोक्तव्यं तदनुज्ञया ॥ व्रतं तपस्यां देवार्च्चां परित्यज्य प्रयत्नतः । कुर्य्याच्चरणसेवाञ्च स्तवनं परितोषणम् ॥ तदाज्ञारहितं कर्म्म न कुर्य्याद्वैरतः सती । नारायणात् परं कान्तं ध्यायते सततं सती ॥ परपुंसां पुरञ्चैव सुवेशं पुरुषं परम् । यात्रामहोत्सवं नित्यं नर्त्तकं गायनं व्रज । परक्रीडाञ्च सततं नहि पश्यति सुव्रता ॥

यद्भक्ष्यं स्वामिनां नित्यं तदेवमपि योषिताम् । नहि त्यजेत्तु तत्सङ्गं क्षणमेव च सुव्रता ॥ उत्तरे नोत्तरं दद्यात् स्वामिनश्च पतिव्रता । न कोपं कुरुते शुद्धा ताडनाच्चापि कोपतः ॥ क्षुधितं भोजयेत् कान्तंदद्यात् पानञ्च तोषणे । न बोधयेत्तं निद्रालुं प्रेरयत्येव कर्म्मसु ॥ पुत्त्राणाञ्च शतगुणं स्नेहं कुर्य्यात् पतिं सती । पतिर्बन्धुर्गतिर्भर्त्ता दैवतं कुलयोषितः ॥ शुभं दृष्टा सुधातुल्यं कान्तं पश्यति सुन्दरी । सस्मितं वदनं कृत्वा भक्तिभावेन यत्नतः ॥ पुरुषाणां सहस्रञ्च सती स्त्री च समुद्धरेत् । पतिः पतिव्रतानाञ्च मुच्यते सर्व्वपातकात् ॥ नास्ति तेषां कर्म्मभोगः सतीनां व्रततेजसा । तया सार्द्धञ्च निष्कर्म्मी मोदते हरिमन्दिरे ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि सतीपादेषु तान्यपि । तेजश्च सर्व्वदेवानां मुनीनाञ्च सतीषु च ॥ तपस्विनां तपः सर्व्वं व्रतिनां यत् फलं व्रज । दाने फलं यद्दातॄ णां तत् सर्व्वं तासु सन्ततम् ॥ स्वयं नारायणः शम्भुर्विध ता जगतामपि । सुराः सर्व्वे सुमुनयो भीतास्ताभ्याञ्च सन्ततम् ॥ सतीनां पादरजसा सद्यः पूता वसुन्धरा । पतिव्रतां नमस्कृत्य मुच्यते पातकान्नरः ॥ त्रैलोक्यं भस्मसात् कर्त्तुं क्षणेनैव पतिव्रता । स्वतेजसा समर्था सा महापुण्यवती सदा ॥ सतीनाञ्च पतिः साध्वीपुत्त्रो निःशङ्क एव च । नहि तस्य भयं किञ्चिद्देवेभ्यश्च यमादपि ॥ शतजन्मपुण्यवतां गृहे जाता पतिव्रता । पतिव्रताप्रसूः पूता जीवन्मुक्तः पिता तथा ॥ सती स्त्री प्रातरुत्थाय त्यक्त्वा च रात्रिवाससम् । भर्त्तारञ्च नमस्कृत्य करोति स्तवनं मुदा ॥ गृहकार्य्यं ततः कृत्वा स्नात्वा धौते च वाससी । गृहीत्वा शुक्लपुष्पञ्च भक्तितः पूजयेत् पतिम् ॥ स्नापयित्वा सुपूतेन जलेन निर्म्मलेन च । तस्मै दत्त्वा धौतवस्त्रं तत्पादौ क्षालयेन्मुदा ॥ आसने वासयित्वा च दत्त्वा भाले च चन्दनम् । सर्व्वाङ्गलेपनं कृत्वा दत्त्वा माल्यं गलेऽपि च ॥ सामवेदोक्तमन्त्रेण भोगद्रव्यैः सुधोपमैः । संपूज्य भक्तितः कान्तं स्तुत्वा च प्रणमेन्मुदा ॥ ‘ओं नमः कान्ताय शान्ताय सर्व्वदेवाश्रयाय स्वाहा ॥’ इत्यनेनैव मन्त्रण दत्त्वा पुष्पञ्च चन्दनम् । पाद्यार्घ्यधूपदीपांश्च वस्त्रं नैवेद्यमुत्तमम् ॥ जलं सुवासितं शुद्धं ताम्बू लञ्च सुसंस्कृतम् । दत्त्वा स्तोत्रञ्च प्रपठेत् यत् कृतं पाठ्यमेव च ॥ ओं नमः कान्ताय शास्त्रे च शिवचन्द्रस्वरूपिणे । नमः शान्ताय दान्ताय सर्व्वदेवाश्रयाय च ॥ नमो ब्रह्मस्वरूपाय सतीप्राणपराय च । नमस्याय च पूज्याय हृदाधाराय ते नमः ॥ पञ्चप्राणाधिदेवाय चक्षुषस्तारकाय च । ज्ञानाधाराय पत्नीनां परमानन्दरूपिणे ॥ पतिर्ब्रह्मा पतिर्विष्णुः पतिरेव महेश्वरः । पतिश्च निर्गुणाधारो ब्रह्मरूप ! नमोऽस्तु ते ॥

क्षमस्व भगवन् ! दोषं ज्ञानाज्ञानकृतञ्च यत् । पत्नीबन्धो ! दयासिन्धो ! दासीदोषं क्षमस्व च ॥ इदं स्तोत्रं महापुण्यं सृष्ट्याद्ये पद्मया कृतम् । सरस्वत्या च धरया गङ्गया च पुरा व्रज ॥ सावित्र्या च कृतं पूर्ब्बं ब्रह्मणे चापि नित्यशः । पार्व्वत्या च कृतं भक्त्या कैलासे शङ्कराय च ॥ मुनीनाञ्च सुराणाञ्च पत्नीभिश्च कृतं पुरा । पतिव्रतानां सर्व्वासां स्तोत्रमेतत् शुभावहम् ॥ इदं स्तोत्रं महापुण्यं या शृणोति पतिव्रता । नरोऽन्यो वापि नारी वा लभते सर्व्ववाञ्छितम् ॥ अपुत्त्रो लभते पुत्त्रं निर्घनो लभते धनम् । रोगी च मुच्यते रोगात् बद्धो मुच्येत बन्धनात् ॥ पतिव्रता च स्तुत्वा च तीर्थस्नानफलं लभेत् । फलञ्च सर्व्वतपसां व्रतानाञ्च व्रजेश्वर ! ॥ इदं स्तुत्वा नमस्कृत्य भुङ्क्ते सा तदनुज्ञया । उक्तः पतिव्रताधर्म्मो गृहिणां श्रूयतां व्रज ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८३ अध्यायः ॥ * ॥ पतिव्रतानामानि यथा, -- सूर्य्यस्य सुवर्च्चला १ शक्रस्य शची २ वशिष्ठस्य अरुन्धती ३ चन्द्रस्य रोहिणी ४ अगस्त्यस्य लोपामुद्र ५ च्यवनस्य सुकन्या ६ सत्यवतः सावित्री ७ कपिलस्य श्रीमती ८ सौदासस्य मदयन्ती ९ सगरस्य केशिनी १० नलस्य दम- यन्ती ११ रामस्य सीता १२ शिवस्य सती १३ नारायणस्य लक्ष्मीः १४ ब्रह्मणः सावित्री १५ रावणस्य मन्दोदरी १६ । इति पुराणान्तरम् ॥ (गायत्रीस्वरूपा भगवती । यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ९६ । “पतिव्रता पवित्राङ्गी पष्पहासपरायणा । प्रज्ञावती सुता पौत्त्री पुत्त्रपूज्या पयस्विनी ॥”) पतेरः, पुं, स्त्री, (पतति गच्छतीति । पत ऌ गतौ + “पतिकठिकुठिगडिदंशिभ्य एरक् ।” उणां १ । ५९ । इति कर्त्तरि एरक् ।) पक्षी । गन्तरि त्रि । इत्यु- णादिकोषः ॥ पतेरः, पुं, (पतत्यस्मिन्निति । “पति कठीति ।” उणां १ । ५९ । इति अधिकरणे एरक् ।) आढकः । गर्त्तः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पतङ्गं, क्ली, (पत्रमिव अङ्गं यस्य । पृषोदरात्- साधु ।) रक्तचन्दनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वृक्षविशेषः । वकम् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पत्राङ्गम् २ रक्तकाष्ठम् ३ सुरङ्गदम् ४ पत्रा- ण्यम् ५ पट्टरङ्गम् ६ भार्य्यावृक्षः ७ रक्तकः ८ लोहितम् ९ रङ्गकाष्ठम् १० रोगकाष्ठम् ११ कुचन्दनम् १२ पट्टरञ्जनकम् १३ सुरङ्गम् १४ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । रूक्षत्वम् । अम्लत्वम् । शीतत्वम् । गौल्यत्वम् । वातपित्तज्वरविष्फो- टोन्मादभूतनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च भावप्रकाशे । “पतङ्गन्तु रक्तसारं सुरङ्गं रञ्जनं तथा । पटरञ्जनमाख्यातं पत्तूरञ्च कुचन्दनम् ॥ पतङ्गं मधुरं शीतं पित्तश्लेष्मव्रणास्रनुत् । हरिचन्दनवज्ज्ञेयं विशेषाद्दाहनाशनम् ॥”

पृष्ठ ३/०२६

पत्तनं, क्ली, (पतन्ति गच्छन्ति जना यस्मिन् । पत ऌ गतौ + “वीपतिभ्यां तनन् ।” उणां ३ । १५० । इति तनन् ।) नगरम् । इत्यमरः । २ । २ । १० ॥ (यथा, भागवते । ७ । २ । १४ । “पुरग्रामव्रजोद्यानक्षेत्रारामाश्रमाकरान् । खेटखर्व्वटघोषांश्च ददहुः पत्तनानि च ॥”) महती पुरी । इति श्रीधरस्वामी ॥ मृदङ्गः । इति हारावली ॥ पत्तनवणिक्, [ज्] पुं, (पत्तनस्य नगरस्य वणिक् ।) नगरवणिक् । तत्पर्य्यायः । स्वाध्यायी २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पत्तिः, पुं, (पद्यते विपक्षसेनां प्रति पद्भ्यां गच्छ- तीति । पद्यौ ङ गतौ + “पदिप्रथिभ्यां नित् ।” उणां ४ । १८२ । इति तिः स च नित् ।) पदा- तिकः । इत्यमरः । २ । ८ । ६६ । (यथा, रघुः । ७ । ३७ । “पत्तिः पदातिं रथिनं रथेश- स्तुंरङ्गसादी तुरगाधिरूढम् । यन्ता गजस्याभ्यपतद्गजस्थं तुल्यप्रतिद्बन्दि बभूव युद्धम् ॥” * ॥ पद्यते विपक्षं प्राप्नोतीति । पद् + तिन् ।) वीरः । इति विश्वः ॥ पत्तिः, स्त्री, (पत ऌ गतौ + भावे क्तिन् ।) गतिः । (पत्यते विपक्षो यया । पत् + करणे क्तिन् ।) सेनाविशेषः । यदुक्तं अमरे । २ । ८ । ८० । “एकेभैकरथा त्र्यश्वा पत्तिः पञ्चपदातिका ॥” पत्तिसंहतिः, स्त्री, (पत्तीनां पदातीनां संहतिः ।) पदातिसमूहः । तत्पर्य्यायः । पादातम् २ । इत्यमरः । २ । ८ । ६७ ॥ पत्तूरः, पुं, (पत गतौ + बाहुलकादूरः । निपातनात् तस्य द्वित्वम् ।) शालिञ्चशाकः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ पत्तङ्गे, क्ली । इति भावप्रकाशः ॥ पत्नी, स्त्री (पत्यर्यज्ञे सम्बन्धो यया । “पत्युर्नोयज्ञ- संयोगे ।” ४ । १ । ३२ । इति नकारादेशः ङीप् च ।) वेदविधानेनोढा । अन्यत्रोपचारात् । पत्या उद्वाहविहितमन्त्रादिना ऊढा । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । पाणिगृहीती २ द्वितीया ३ सहधर्म्मिणी ४ भार्य्या ५ जाया ६ दाराः ७ सधर्म्मिणी ८ धर्म्मचारिणी ९ दारः १० गृहिणी ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ सहचरी १२ गृहः १३ क्षेत्रम् १४ वधूः १५ जनी १६ परिग्रहः १७ ऊढा १८ कलत्रम् १९ । इति हेमचन्द्रः ॥ (पत्नीगुणेनैव हि पुरुषाः सुखिनो भवन्ति । यस्य पत्नी वशानुगा स भूस्थोऽपि स्वर्गस्थः । गृहाश्रमतुल्यं किञ्चिदपि नास्ति यदि तत्र हित- कामा पत्नी वर्त्तते । सपत्नीक एव सर्व्वधर्म्म- करणार्हः । यदक्तं दक्षसंहितायाम् । “पत्नीमूलं गृहं पुंसां यदि छन्दोनुवर्त्तिनी । गृहाश्रमसमं नास्ति यदि भार्य्या वशानुगा ॥ तया धर्म्मार्थकामानां त्रिवर्गफलमश्नुते । प्राकाम्ये वर्त्तमाना तु स्नेहान्नतु निवारिता ॥ अवश्या सा भवेत् पश्चात् यथा व्याधिरपेक्षितः । अनुकूला न वागदुष्टा दक्षा साध्वी प्रियंवदा ॥

आत्मगुप्ता स्वामिभक्ता देवता सा न मानुषी । अनुकूलकलत्रो यस्तस्य स्वर्ग इहैव हि ॥ प्रतिकूलकलत्रस्य नरको नात्र संशयः । स्वर्गेऽपि दुर्लभं ह्येतदनुरागं परस्परम् ॥ रक्त एको विरक्तोऽन्यस्तस्मात् कष्टतरं नु किम् ॥ गृहवासः सुखार्थाय पत्नीमूलं गृहे सुखम् । सा पत्नी या विनीता स्याच्चित्तज्ञा वशवर्त्तिनी ॥ दुःखदान्या सदा खिन्ना चित्तभेदात् परस्परम् । प्रतिकूलकलत्रस्य द्विदारस्य विशेषतः ॥ योषित् सर्व्वा जलौकेव भूषणाच्छादनाशनैः । सुभूत्यापि कृता नित्यं पुरुषं ह्यपकर्षति ॥ जलौका रक्तमादत्ते केवलं सा तपस्विनी । इतरा तु धनं वित्तं मांसं वीर्य्यं बलं सुखम् ॥ सशङ्का बालभावे तु यौवने विमुखी भवेत् । तृणवन्मन्यते पश्चाद्वृद्धभावे स्वकं पतिम् ॥ अनुकूला न वाग्दुष्टा दक्षा साध्वी पतिव्रता । एभिरेव गुणैर्युक्ता श्रीरेव स्त्री न संशयः ॥ या हृष्टमनसा नित्यं स्थानमानविचक्षणा । भर्त्तुः प्रीतिकरी नित्यं सा पत्नी हीतरा ज्वरा ॥”) पत्न्याटः, पुं, (अटति मुखं विहरति अत्र इति आटो गृहम् । ततः पत्न्या आटः ।) पत्नीगृहम् । यदुक्तं त्रिकाण्डशेषे । “वासागारं भोगगृहं कन्यापत्न्याटनिष्कुटाः ॥” प(त्र)त्त्रं, क्ली, (पतति वृक्षात् । पत ऌ गतौ + “सर्व्वधातुभ्यः ष्ट्रन् ।” उणां ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् ।) वृक्षावयवविशेषः । पाता इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । पलाशम् २ छदनम् ३ दलम् ४ पर्णम् ५ छदः ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १४ ॥ पात्रम् ७ छादनम् ८ वर्हम् ९ वर्हणम् १० पत्रकम् ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ विष्णवे पत्रविशेष- दानफलं यथा नारसिंहे ५२ अध्याये । “पत्राण्यपि सपुष्पाणि हरेः प्रीतिकराणि च । प्रवक्ष्यामि नृपश्रेष्ठ ! शृणुष्व गदतो मम ॥ अपामार्गपत्रं प्रथमं तस्माद्भृङ्गारकं परम् । तस्मात्तु खादिरं श्रेष्ठं ततश्च शमिपत्रकम् ॥ दूर्व्वापत्रं ततः श्रेष्ठं ततोऽपि कुशपत्रकम् । पत्रं तस्माद्दमनकं ततो विल्वस्य पत्रकम् ॥ विल्वपत्रादपि हरेस्तुलसीपत्रमुत्तमम् । एतेषाञ्च यथालब्धैः पत्रैर्वा योऽर्च्चयेद्धरिम् ॥ सर्व्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते ॥” देवीप्रीतिकरपत्राणि यथा, -- “अपामार्गस्य पत्रन्तु ततो भृङ्गारपत्रकम् । ततोऽपि गन्धिनीपत्रं वलाहकमतः परम् ॥ तस्मात् खदिरपत्रन्तु वञ्जुलस्तवकस्तथा । आम्रन्तु वकगुच्छस्तु जम्बूपत्रं ततः परम् ॥ बीजपूरस्य पत्रन्तु ततोऽपि कुशपत्रकम् । दूर्व्वाङ्कुरं ततः प्रोक्तं शमीपत्रमतः परम् ॥ पत्रमामलकं तस्माद्दामपत्रमतः परम् । सर्व्वतो विल्वपत्रन्तु देव्याः प्रीतिकरं मतम् ॥” इति कालिकापुराणे ९८ अध्यायः ॥ * ॥ तेजपत्रम् । तत्पर्य्यायः । तमालपत्रम् १ पत्रकम् २ छदनम् ३ दलम् ४ पालाशम् ५ अंशुकम् ६

वासः ७ तापसम् ८ सुकुमारकम् ९ वस्त्रम् १० तमालकम् ११ रामम् १२ गोपनम् १३ वस- नम् १४ तमालम् १५ सुरनिर्गन्धम् १६ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कफ- वातविषवस्तिकण्डूतिदोषनाशित्वम् । मुखमस्तक- शोधनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । भावप्रकाशे । “पत्रकं मधुरं किञ्चित्तीक्ष्णोष्णं पिच्छिलं लघु । निहन्ति कफवातार्शोहृल्लासारुचिपीनसान् ॥” (पत्यते स्थानात् स्थानान्तरे अनेन । पत + “दाम्नी- शसयुयुजस्तुतुदसिसिचमिहपतदशनहः करणे ।” ३ । २ । १८२ । इति करणे ष्ट्रन् ।) वाहनम् । शरपक्षः । पक्षिपक्षः । इति मेदिनी ॥ * ॥ (पत्यते पात्यते शास्त्रबोधायवर्णनिचयोऽनेन । पत् + करणे ष्ट्रन् । अन्तर्निवन्तत्वात् तथात्वम् । (लिखनाधारः । पात् इति भाषा । यथा, ज्योतिस्तत्त्वे । “षाण्मासिके तु सम्प्राप्ते भ्रान्तिः संजायते यतः । धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारूढान्यतः पुरा ॥” धातुमयपत्राकृतिद्रव्यम् । पतर् इति तवक् इति च भाषा । यथा, तुलापुरुषदाने दानसागरे । “सुवर्णपत्राभरणा च कार्य्या सुलोहपार्श्वद्बयशृङ्खलाभिः ॥” * ॥ (पात्यते स्थानात् स्थानान्तरं समाचारोऽनेन ।) पत्री । लिपिः । तस्य रज्ञ्जनं यथा, -- “सुवर्णरूप्यरङ्गाद्यै रञ्जयेत् पत्रमुत्तमम् । सामान्योत्तममध्यानां पत्ररञ्जनमीरितम् ॥” * ॥ अथ पत्रप्रमाणम् । “षडङ्गुलाधिकं हस्तं पत्रमुत्तममीरितम् । मध्यमं हस्तमात्रं स्यात् सामान्यं मुष्टिहस्तकम् ॥” अथ पत्रभङ्गप्रकारः । “पत्रन्तु त्रिगुणीकृत्य ऊर्द्धे तु द्बिगुणं त्यजेत् । शेषभागे लिखेद्बर्णान् गद्यपद्यादिसंयुतान् ॥” * ॥ अथ पत्रस्य रचनक्रमः । “राजलेखकमाहूय नृपो ब्रूयात् प्रयत्नतः । पत्रं कुरु यथायोग्यं गद्यपद्यादिसंयुतम् ॥ पण्डितद्बयमानीय लेखको रहसि स्थितः । यथायोग्यानुसारण पत्रं कुर्य्यान्मनोरमम् ॥ दिनद्वयं त्रयं वापि विचार्य्य पण्डितेन वै । स्वभ्रान्तेर्दूषणं ज्ञात्वा विलिखेत् पत्रपुस्तके ॥ सामान्यपत्रे संलिख्य रहसि श्रावयेन्नृपम् । नृपाज्ञया शुभे पत्त्रे विलिखेद्राजलेखकः ॥” * ॥ अथ लेखनप्रकारः । “अङ्कुशं प्रथमं दद्यात् मङ्गलार्थं विचक्षणः । मध्ये विन्दुसमायुक्तमधः सप्ताङ्कसंयुतम् ॥ ७ँ ॥ तदधः स्वस्ति विन्यस्य ततो गद्यं सुशोभनम् । ततः श्रीशब्दरूपाणि पदन्यासक्रमं लिखेत् ॥ भाषया संस्कृतेनैव कुशलं विलिखेत् सुधीः । ततः शुभाशुभां वार्त्तां संस्कृतैः प्राकृतैस्तथा ॥ ततः प्रमाणसन्देशं ततो वार्त्तां नियोजयेत् । कीर्त्तिप्रीतियुतं पद्यं ततः किमधिकादिकम् ॥ पत्रप्रेषणश्लोकञ्च अङ्कमासादिसंयुतम् ।

पृष्ठ ३/०२७

सर्व्वेषामेव पत्रेषु लिखनञ्चैवमीरितम् ॥ सर्व्वेषामेव पत्राणां विधिं ज्ञात्वा लिखेत्तु यः । स्वदेशे कीर्त्तिमाप्नोति तथा देशान्तरेष्वपि ॥ एवं शास्त्रक्रमं ज्ञात्वा यो लिखेद्राजपत्रकम् । स राजमन्त्रिभिः सार्द्धं यशः प्राप्नोत्यनुत्तमम् ॥ शास्त्रसन्दर्भमज्ञात्वा यो लिखेद्राजपत्रकम् । स राजमन्त्रिभिः सार्द्धं दुर्य्यशो महदाप्नुयात् ॥” * ॥ अथ पत्रनयनक्रमः । “राजपत्रं नयेन्मूर्द्ध्नि ललाटे पात्रमन्त्रिणाम् । गुरुपत्रं नयेन्मूर्द्ध्नि ब्राह्मणानान्तथैव च ॥ यतिसन्न्यासिनाञ्चैव स्वामिनश्च तथैव च । सादरेणैव यत्नेन तथा मूर्द्धनि धारयेत् ॥ भार्य्यापुत्त्रस्य मित्रस्य हृदये धारयेत् सुधीः । प्रवीराणां कण्ठदेशे पत्रधारणमीरितम् ॥ एतेषाञ्चैव पत्राणामुक्तं धारणलक्षणम् । अन्येषामपि पत्राणां नियमो नात्र दर्शितः ॥” अथ पत्रपठनप्रकारः । “पत्रं धृत्वा नमस्कृत्य पूर्ब्बाग्रं स्थापयेत् सुधीः । दक्षिणाग्रेण सदसि नृपाग्रे राजलेखकः ॥ पत्रं वितत्य सदसि द्विवारं मनसा पठेत् । स्फुटं पश्चात् प्रवक्तव्यमक्षोभो राजलेखकः ॥ रहसि श्रावयेत् पत्रं शुभं वा यदि वाशुभम् । पत्रं श्रुत्वा विदित्वार्थं सभायां श्रावयेत्ततः ॥ रहस्य-पत्रं रहसि नृपाग्रे श्रावयेद्द्विजः । अशुभं नैव सदसि शुभं पत्रं नृपाज्ञया ॥ एवं क्रमेण पत्रार्थं श्रावयित्वा द्विजोत्तमः । नृपतेः सन्निधौ स्थित्वा नृपाज्ञामनुवर्त्तते ॥” अथ पत्रचिह्नानि । “ऊर्द्ध्वे षडङ्गुलं त्यक्त्वा वर्त्तुलं चन्द्रविम्बवत् । कस्तूरीकुङ्कुमैः कुर्य्याद्राजपत्रं सुचिह्नितम् ॥ मन्त्रिणां कुङ्कुमेनैव पण्डितस्यैव चन्दनैः । गुरूणां चन्दनेनैव सिन्दूरेणैव स्वामिनः ॥ भार्य्यायाश्चाप्यलक्तेन चन्दनैः पितृपुत्त्रयोः । सन्न्यासिनां चन्दनेन यतीनां कुङ्कुमेन च ॥ रक्तचन्दनपङ्केन भृत्यस्य समुदीरितम् । शोणितेनैव शत्रूणां पत्रचिह्नं प्रकल्पयेत् ॥ एतेषाञ्चैव सर्व्वेषां यथायोग्यानुसारतः । पत्रस्योर्द्ध्वे तु मतिमान् कुर्य्यात् चिह्नं सुवर्त्तुलम् ॥” अथ राजपत्रस्य कोणच्छेदनप्रकारः । “दक्षिणे पत्रकोणस्य अधस्तात छेदयेत् सुधीः । एकाङ्गुलप्रमाणेन राजपत्रस्य चैव हि ॥” अथ राजपत्रादेः पदन्यासः । “महाराजाधिराजञ्च दानशौण्डं तथैव च । तथा सच्चरितं योज्यं कल्पवृक्षादिकं न्यसेत् ॥ यथायोग्यानुसारेण तथैव गुणभेदतः । राजपत्रेषु सर्व्वेषु पदन्यासक्रमं विदुः ॥” अथ मन्त्रिपत्रस्य । “प्रवरं गुणमेदेन तथा सच्चरितादिकम् । विन्यस्य विलिखेत् प्राज्ञो मन्त्रिपत्रे पदक्रमम् ॥” अथ पण्डितस्य । “संख्यावद्वन्दितपदं शास्त्रार्थनिपुणादिकम् । पण्डितानाञ्च पत्रेषु विलिखेद्वै पदक्रमम् ॥”

अथ गुरुपत्रस्य । “सांख्यसिद्धान्तनिपुणं सनमस्कारकं पदम् । विन्यस्य विलिखेत् प्राज्ञो गुरुपत्रपदक्रमम् ॥” अथ स्वामिपत्रस्य । “प्रवर्य्यं सनमस्कारं प्राणप्रियादिकं पदम् । विन्यस्य विलिखेद्धीमान् स्वामिपत्रपदक्रमम् ॥” अथ भार्य्यापत्रस्य । “प्राणप्रियापदं साध्वीं तथा सच्चरितादिकम् । भार्य्यापत्रं लिखेद्विद्बान् पदक्रममनुत्तमम् ॥” अथ पुत्त्रस्य । “प्राणपुत्त्रपदं तद्वत्तथा सच्चरितादिकम् । आशीर्व्वचनसंयुक्तं पुत्त्रपत्रपदक्रमम् ॥” अथ पितृपत्रस्य । “प्रभुवर्य्यं नमस्कारं तथा सच्चरितादिकम् । विन्यस्य विलिखेत् पुत्त्रः पितृपत्रपदक्रमम् ॥” अथ सन्न्यासियतिपत्रस्य । “सर्व्ववाञ्छाविनिर्मुक्तं सर्व्वशास्त्रार्थपारगम् । सन्न्यासियतिपत्रेषु विलिखेच्च पदक्रमम् ॥” सामान्यस्य । “सामान्यभृत्यशत्रूणां विनियोज्यामुकं प्रति । शस्त्रावशेषितपदं छागतुल्यादिकं तथा ॥ एतेषामेव पत्रेषु यथायोग्यानुसारतः । विन्यस्य विलिखेत् प्राज्ञः पदक्रममनुत्तमम् ॥” श्रीशब्दविन्याससंख्या यथा, -- “षड्गुरोः स्वामिनः पञ्च द्वे भृत्येचतुरो रिपौ । श्रीशब्दानां त्रयं मित्रे एकैकं पुत्त्रभार्य्ययोः ॥” * ॥ अथ राज्ञः प्रशस्तिः । स्वस्तिगीर्व्वाणचयचूडारत्रराजिरोचिश्चुम्बित- चन्द्रचूडचरणनखेन्दुवृन्दचन्द्रिकासन्दोहास्वाद- चतुरचेतश्चकोरवरविषमसमरसञ्चरत्प्रबलतर- तुरगखुरपुटपटलदलितभूपृष्ठोत्तिष्ठद्भूयिष्ठधूलि- धाराधूसरितसकलहरिदन्तरप्रचण्डभुजदण्ड- भ्राजमानखरतरासिवित्रासितप्रत्यर्थिपृथ्वीपति- सार्थप्रार्थितानुकम्पासुधासम्पातानवरतविद्बद्दा- रिद्र्यविद्रावणद्रविणराशिविश्राणनसमुपार्ज्जितो- र्ज्जितयशोमरालावलिकवलितवलिदधीचिसञ्चित- यशोमृणालजालभूपालकुलतिलकश्रीयुतमहा- राजाधिराजेषु ॥ १ ॥ स्वस्तिप्रचण्डदोर्दण्डखण्डखण्डितारिमण्डल- मुण्डोन्मुक्तमुक्तावलीमण्डितसंग्रामाङ्गनरिङ्गमा- णानेकवारणवाहादिकायकाण्डवक्रतरनक्रचक्र- चंक्रमणदुरतिक्रमणीयापगापतिप्रभूतयशश्चन्द्र- चन्द्रिकाद्योतविद्योतितात्खिलजगन्मण्डलविविध- द्रविणार्पणसन्तोषितसूरिसमूहस्तूयमानावदात- कीर्त्तिनर्त्तकीनर्त्तनलीलालेपलेपितगीतिधुरीणो- र्व्वश्यादिवेश्याजनसविलासगीयमानगुणश्रवणा- न्दोलिताखण्डश्रवणकुण्डलपरितःप्रसर्पितप्रताप- तपनोत्तापितारातिततिसमध्यासितनिकुञ्जकुञ्ज- प्रस्तुतसौन्दर्य्यगाथाप्रमुदितश्रीमन्नारायणचरण- किङ्करश्रीयुतमहाराजदानशौण्डेषु ॥ २ ॥ * ॥ अथ मन्त्रिप्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीमत्समस्तसामन्तसेवकनिर्व्वाहकेषु ।

कोषगोकृषिकृषीवलगजवाजिगृहपरिवारहर्ष- हेतुनीतिसेतुरक्षणनिपुणेषु । अस्मद्विश्वासैक- निकेतनेषु श्रीश्रीमन्त्रिप्रवीरेषु आशीराशिनिवे- दनकोऽयं वर्णभूतोऽत्रत्यं भव्यमावेदयन् तत्रत्यं भव्यमव्याहतमनुदिनमनुक्षणं पृच्छति स्म ॥ * ॥ अथ गुरुप्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीनारायणपदपाथोरुहनिःसरन्मक- रन्दमघुपायमानमानसेषु । विविधविद्याविद्योति- ताखिलगुणगणालङ्कृतवेदवेदाङ्गपारगस्वाश्रमो- चिताचारसम्पन्नपरमहंसपरिव्राजकाचार्य्यसेव्य- मानश्रीगोविन्दस्वरूपगुरुचरणारविन्देषु कोटि- शः प्रणामाः ॥ * ॥ अथ भार्य्यायाः स्वामिप्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीमदुद्दामप्रेमहेमभूषितास्मदादिभक्त- जनेषु । कर्णयोरधिष्ठानेषु । नेत्रयोरधिदैवतेषु । कामस्य परिणामेषु । चतुर्व्वर्गप्रदायकेषु । ममा- पररूपेषु । श्रीमत्स्वामिचरणारविन्देषु । गोविन्द इवेन्दिरायाः शङ्कर इव गिरिजायाः महेन्द्र इव पुलोमजायाः प्रतिदिनं वर्द्धमाना समाराधना प्रणामपूर्ब्बमास्ताम् ॥ * ॥ अथ भर्त्तुर्भार्य्याप्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीमत्समस्तप्रेमपारलावण्यमूर्त्तौ प्रिय- तमायां नेत्रयुम्मस्य कनीनिकायामिव चन्द्रस्य क्षणदायामिव कमलाकरस्य कमलिन्यामिव पथिकस्य छायायामिव तृषातुरस्य शीतलामृत- धारायामिव मम सप्रेम निवेदयन्ती पत्री शुभाशीराशीन्निवेदयतु सर्व्वदा ॥ * ॥ अथ पुत्त्रस्य पितरं प्रति प्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीमदभिनववशम्बदचित्तचिन्तितस्वी यानुरागानुरञ्जितानुगृहीतस्वगृह्यवर्गेषु । निज- चरणसरोज-रञ्जितपरागसं रक्तास्म दादिभाल- स्थलविशालभाग्यसम्भावुक्षु । श्रीयुतपितृचरण- सरोरुहेषु । अकिञ्चित्करकिङ्करस्य मम वद्ध- करसम्पुटस्यावनीपृष्ठलग्नाः साष्टाङ्गप्रणतयः सहस्रमजस्रं विज्ञाप्यञ्च ॥ * ॥ अथ पितुः पुत्त्रं प्रति प्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीविश्वेश्वरचरणसरोरुहानुग्रहसमा- सादितातिविततानवद्यविद्याविलासपीयूषपर- म्परापराभावुकानुपममाधुरीधुरीणविविधगुणा- लङ्कृतनिजवंशावतंससकलविश्वासनिधाननिज- कुलपवित्रीकृतात्मप्रायेषु । श्रीयुतशुद्धाचारपरि- पूरितपुत्त्रेषु शुभाशिषां राशयः सन्तु विज्ञा- प्यञ्च ॥ * ॥ अथ सन्न्यासियतिप्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य्यकरण- निपुणतापराङ्मुखेषु । विषमविषयदोषदर्शन- दूषितप्रपञ्चरचनाविभावेषु । वेदवेदान्तसांख्य- सिद्धान्तबद्धदेवप्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानशीलेषु । संख्यावन्मुख्यवन्दितचरणारविन्दस्वाश्रमोचिता- चारपरिपालनपवित्रीकृतधरित्रीतलेषु । सकल- भूदेव-पूजित-श्रीयुत-गोस्वामि-चरणारविन्देषु ।

पृष्ठ ३/०२८

ममावनीसंलग्नाः साष्टाङ्गप्रणामसहस्रमजस्रं ओं नमो नारायणायेति मन्त्रेणाकलितमस्तु ॥ * ॥ अथ भृत्यप्रशस्तिः । १ँस्वस्तिभगवच्चरणपरायणसकलद्रविणाधि- रक्षकगोमहिष्यादिप्रतिपालकनिखिलवंशानु- सेवकवशंवदामुकभृत्यं प्रति ॥ * ॥ अथारिप्रशस्तिः । स्वस्तिसमराङ्गनभ्रष्टप्रतिभटयशःपरिपूरित- सकलसामन्तराजधानीविजृम्भितवीरशस्त्राव- शेषितनिजवंशानुरक्षकसततपरित्रस्तशरणा- गतामुकं प्रति ॥ * ॥ अथ विवेकिनां प्रशस्तिः । स्वस्तिश्रीभगवत्पदपङ्कजपूजनोपचितपुण्य- पुञ्जपवित्रीकृतान्तःकरणदिग्विलासिनीविसर- द्धम्मिल्लमिलन्मल्लीमालाकलायशोऽनुबन्धिनिर- वधिवसुविश्राणनाधरीकृतसुरपुरभूमीरुहेषु । स्वस्तिश्रीमत्परमेश्वरपादपाथोरुहास्वाद- चतुरचित्तचञ्चरीकभूवृन्दारकवृन्दावनजनिता- मितयशःपटीरपङ्कपटलालङ्कृतदिगङ्गनागणस्तन- तटप्रबलप्रतापौर्व्वखर्व्वीकृतप्रत्यर्थिसार्थगर्व्वाकू- पारपारेषु ।” इति वररुचिकृतपत्रकौमुदी ॥ पत्रकं, क्ली, (पत्रमेव । पत्र + स्वार्थे कन् ।) वृक्षस्य पत्रम् । पत्रावली । इति शब्दरत्ना- वली । तेजपत्रम् । अस्य गुणः । कफवाय्वर्शो- हृल्लासारुचिनाशित्वम् । इति राजवल्लभः । शालिञ्चशाके पुं । इति रत्नमाला ॥ पत्रकाहला, स्त्री, (पत्रकाणां आहला शब्दः ।) पिञ्जोला । पत्रशब्दः । इति हारावली ॥ पत्रकृच्छ्रः, पुं, (पत्रैः पत्रक्वाथैः साध्यः कृच्छ्रो- व्रतविशेषः ।) पर्णकृच्छ्रव्रतम् । यथा, -- “पर्णोदुम्बरराजीवविल्वपत्रकुशोदकैः । प्रत्येकं प्रत्यहं पीतैः पर्णकृच्छ्र उदाहृतः ॥” इति याज्ञवल्क्यः ॥ “पलाशोदुम्बरारविन्द-श्रीवृक्ष-पर्णानामेकैकेंन क्वथितमुदकं प्रत्यहं पिबेत् कुशोदकञ्च एक- स्मिन्नहनीति पञ्चाहसाध्यः पर्णकृच्छ्रः ।” इति मिताक्षरा ॥ पत्रगुप्तः, पुं, (पत्राणि गुप्तानि अस्य ।) त्रिकण्टः । इति शब्दचन्द्रिका । तेकाँटा सिज् इति भाषा ॥ पत्रधना, स्त्री, (पत्रमेव धनं यस्याः । पत्र- बाहुल्यात्तथात्वम् ।) सातलावृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पत्रङ्गं, क्ली, (पत्रमज्यतेऽनेन । अञ्ज + करणे घञ् । यद्वा पत्रवत् अङ्गं यस्य । शकन्धादित्वात् साधु ।) पत्राङ्गम् । रक्तचन्दनम् । इति शब्द- रत्नावली । पत्रझङ्कारः, पुं, (पत्रेषु झङ्कारस्तद्बत् शब्दो यस्य ।) पुरोटिः । इति त्रिकाण्डशेषः । राय- भाटी इति भाषा ॥ पत्रणा, स्त्री, (अण प्राणे + अप् अणः । लक्ष्यं प्रतिगमनाय । पत्त्रैः अणो जीवनमिव

यत्र ।) शरपत्ररचना । यथाह हारावली । “शराणां पत्ररचना पत्रणा परिकीर्त्तिता ॥” पत्रतण्डुली, स्त्री, (पत्रेषु तण्डुलवत् विद्यते- ऽस्याः । अर्श-आदित्वादच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) यवतिक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रतरुः, पुं, (पत्रप्रधानस्तरुः । शाकपार्थिववत् समासः ।) दुष्खदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रदारकः, पुं, (पत्रवत् दारयति वृक्षाणि इति । दॄ + णिच् + ण्वुल् ।) क्रकचः । इति त्रिकाण्ड- शेषः । करात् इति भाषा ॥ पत्रनाडिका, स्त्री, (पत्रस्य नाडिका ।) पत्रशिरा । इति जटाधरः ॥ पत्रपरशुः, पुं, (पत्रे घातुनिर्म्मितपत्राकारे परशु- रिव । तच्छेदकत्वात्तथात्वम् ।) स्वर्णकारा- दीनां स्वर्णादिच्छेदिका । छेनी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । व्रश्चनः २ । इत्यमरः । २ । १० । ३३ ॥ पत्रपर्शुः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ पत्रपा, स्त्री, (अपत्रपणमिति । अप + त्रप् + अच् । निपातनात् अकारलोपः ।) अपत्रपा । लज्जा । इति शब्दरत्नावली ॥ पत्रपालः, पुं, (पत्रवत् पल्यते प्राप्यतेऽसौ । पत्र + पलं गतौ + घञ् ।) आयता छुरिका । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४४८ ॥ पत्रपाली, स्त्री, (पत्रवत् पालिरग्रभागो यस्याः । ङीप् । कर्त्तनी । इति हलायुधः ॥ काँची इति भाषा । पत्रपाश्या, स्त्री, (पाशानां समूहः पाश्या । पत्र- मिव पाश्या ।) स्वर्णादिरचितललाटाभरणम् । इत्यमरः । २ । ६ । १०३ ॥ टीका इति भाषा ॥ पत्रपिशाचिका, स्त्री, (पत्रैः पत्रेण वा पिशा- चीव । इवार्थे कन् ।) जलत्रा । टोका इति भाषा । तत्पर्य्यायः । खर्परः २ वारित्रा ३ मूर्द्धखोलम् ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मस्तके पलाशपत्रबन्धनम् । यदुक्तं “बन्धः पलाशपत्राणां शीर्षे पत्रपिशाचिका ॥” इति हारावली ॥ पत्रपुष्पः, पुं, (पत्रं पुष्पमिव यस्य ।) रक्ततुलसी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पत्रपुष्पकः, पुं, (पत्रपुष्प इव कायते प्रकाशते इति । कै + कः ।) भूर्ज्जपत्रम् । इति शब्दमाला ॥ पत्रपुष्पा, स्त्री, (पत्रपुष्प + स्त्रियां टाप् ।) तुलसी । इति शब्दमाला ॥ क्षुद्रपत्रतुलसी । इति रत्न- माला ॥ पत्रबन्धः, पुं, (पत्राणां बन्धो बन्धनं यस्मिन् । पुष्प- रचनाकाले हि पत्राणां ग्रन्थनं स्यादतस्तथा- त्वम् ।) पुष्परचना । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “रचना च परिष्पन्दः पत्रबन्ध इति त्रयम् । पत्रभङ्गप्रसूनादिरचनायां निगद्यते ॥” पत्रबालः, पुं, (पत्रवत् बल्यते ध्रीयतेऽस्मिन् । बल- रक्षणे + अधिकरणे घञ् । अग्रभागे पत्राकृते- स्तथात्वम् ।) तुलाधटः । इति त्रिकाण्डशेषः । दाँड् इति भाषा ॥ पत्रभङ्गः, पुं, (पत्राणां लिखितपत्राकृतीनां भङ्गो

विचित्रता यत्र ।) स्तनकपोलादौ कस्तूरिकादि- रचितपत्रावली । तत्पर्य्यायः । पत्रलेखा २ पत्रवल्ली ३ पत्रलता ४ पत्राङ्गुली ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ पत्राङ्गुलिः ६ पत्रभङ्गी ७ पत्रकम् ८ पत्रभङ्गिः ९ पत्रावली १० । इति शब्दरत्नावली ॥ पत्रभङ्गी, स्त्री, (पत्रभङ्ग + गौरादित्वात् ङीष् ।) पत्रभङ्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ पत्रयौवनं, क्ली, (पत्राणां यौवनं यत्र ।) पल्लवम् । नूतनपत्रम् । यथा, जटाधरः । “नवोद्गते किशलयं किशलं पत्रयौवनम् ॥” पत्ररथः, पुं, स्त्री, (पत्रं पक्षो रथो यानमिव यस्य ।) पक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३३ ॥ (यथा, भाग- वते । १ । ६ । १३ । “चित्रस्वनैः पत्ररथैर्विभ्रमद्भमरश्रियम् । नलवेणुशरस्तम्बकुशकीचकगह्वरम् ॥”) पत्रलं, क्ली, द्रपसम् । अघनदधि । इति हेमचन्द्रः ॥ पत्रलेखा, स्त्री, (पत्राणां कस्तूरिकादिरचितपत्रा- कृतीणां लेखा रचना ।) पत्रभङ्गः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । १२२ ॥ (यथा, रघुः ६ । ७२ । “महेन्द्रमास्थाय महोक्षरूपं यः संयति प्राप्तपिनाकलीलः । चकार वाणैरसुराङ्गनानां गण्डस्थलीः प्रोषितपत्रलेखाः ॥”) पत्रवल्ली, स्त्री, (पत्राणां रचितपत्राकृतीनां वल्ली लतेव ।) पत्रभङ्गः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३१९ ॥ (यथा, माघे । ८ । ५९ । “गण्डेषु स्फुटरचनाब्जपत्रवल्ली पर्य्याप्तं पयसि विभूषणं बधूनाम् ॥”) रुद्रजटा । पलाशी लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ पर्णलता च ॥ पत्रवाहः, पुं, (पत्रेण पक्षच्छदेन उह्यते इति । वह + घञ् ।) बाणः । इति जटाधरः ॥ (पत्र लिपिं वहतीति । वह + अण् ।) लिपिवाहकेत्रि ॥ पत्रशाकः, पुं, (पत्रप्रधानः शाकः । शाकपार्थिववत् समासः ।) षड्वि धशाकान्तर्गतपत्रात्मकशाकः यथाह राजवल्लभः । “पत्रं पुष्पं फलं नालं कन्दं संस्वेदजं तथा । शाकं षड्विधमुद्दिष्टं गुरु विद्याद्यथोत्तरम् ॥” पत्रशिरा, स्त्री, (पत्रस्य शिरेव ।) पत्रभङ्गः । तत- पर्य्यायः । माढिः २ । इति हारावली ॥ पर्ण- नाडी च ॥ पत्रश्रेणी, स्त्री, (पत्राणां श्रेणीव ।) द्रवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ पर्णपंक्तिश्च ॥ पत्रश्रेष्ठः, पुं, (पत्रं श्रेष्ठं यस्य ।) विल्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रसूचिः, पुं, (पत्राणां सूचिरिव ।) कण्टकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पत्रहिमं, क्ली, (पत्रेषु हिमं यस्मिन् दिने ।) हिम- दुर्द्दिनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पत्राख्यं, क्ली, (पत्रमेव आख्या यस्य ।) तेजपत्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तालीशपत्रम् । इति राज- निर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/०२९

पत्राङ्गं, क्ली, (पत्रमिव अङ्गं यस्य । यद्बा पत्रेषु अङ्गतीति । अगि गतौ + अच् ।) रक्तचन्दनम् । रक्तचन्दनसदृशकाष्ठविशेषः । वकम् इति भाषा । इत्यमरः । २ । ६ । १३२ ॥ भूर्ज्जम् । पद्मकम् । इति मेदिनी ॥ पत्राङ्गुलिः, स्त्री, (पत्रं अङ्गुलिरिव यत्र । यद्वा अङ्गुलिभिर्लिखितं रचितं पत्रं पत्राकृतिरत्र इति परनिपातत्वात्तथात्वम् ।) पत्रभङ्गः । स्तनकपोलादौ कस्तूरिकादिरचितपत्रावली । इत्यमरः । २ । ६ । १२२ ॥ पत्राञ्जनं, क्ली, (पत्रं लेखनपत्रमज्यतेऽनेन । पत्र + अञ्ज + करणे ल्युट् ।) मसी । इति शब्द- रत्नावली ॥ पत्राढ्यं, क्ली, (पत्रराढ्यम् ।) पिप्पलीमूलम् । पर्व्वततृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रान्यं, क्ली, पत्तङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रालुः, पुं, (पत्र + अस्त्यर्थे आलुः ।) कासालुः । इक्षुदर्भा । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रावलिः, स्त्री, (पत्राणां पत्राकृतीनां आवलिः पङ्क्तिरिव रचना यस्याः ।) गैरिकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पत्राणां आवलिः श्रेणी राजिर्वा ।) पत्रश्रेणी च ॥ पत्रावली, स्त्री, (पत्रावलि + वा ङीप् ।) पत्रभङ्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ नवदुर्गासम्प्रदानकमधु- मिश्रितयवचूर्णयुक्तनवाश्वत्थपत्राणि । यथा, -- “अमायां निशि संघे तु पत्रे चाश्वत्थसंज्ञके । क्रमात् पत्रावली देयं मधुना यवचूर्णकम् ॥” इति कैवल्यतन्त्रम् ॥ देवादिसन्निधौ सन्दिग्धवस्तुनोरेकतरावधारणा- र्थकब्राह्मणबालकोत्तोलिततत्तत्सन्देहकोटिलि- स्वितपत्रसमूहश्च ॥ पत्रिका, स्त्री, (पत्री एव । स्वार्थे कन् ततो ह्नस्वः ।) पत्त्री । लिपिः । यथा, ज्योतिषे । “आदित्यादिग्रहाः सर्व्वे नक्षत्राणि च राशयः । दीर्घमायुः प्रकुर्व्वन्तु यस्येयं जन्मपत्रिका ॥” (प्रशस्तपत्रं विद्यते यस्याः । पत्र + विद्यमानार्थे ठन् । कदल्यादिनवपत्रिका । यथा, दुर्गोत्सव- पद्धतौ । “कदली दाडिमी धान्यं हरिद्रा मानकं कचु । विल्वाशोकौ जयन्ती च विज्ञेया नवपत्रिका ॥”) पत्रिकाख्यः, पुं, (पत्रिका आख्या यस्य ।) कर्पूर- भेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रिकानामके त्रि ॥ पत्रिणी, स्त्री, (पत्राणि सन्त्यस्याः । पत्र + इनिः । स्त्रियां ङीप् ।) पल्लवः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पत्री, [न्] पुं, (पत्रं पक्षो विद्यतेऽस्य । पत्र + इनिः ।) वाणः । (यथा, रघुः । ११ । ८४ । “शंस किं गतिमनेन पत्रिणा हन्मि लोकमुत ते मखार्ज्जितम् ॥”) पक्षी । इत्यमरः । ३ । ३ । १०५ ॥ (यथा, रघुः ११ । २९ । “तं क्षुरप्रशकलीकृतं कृती पत्रिणां व्यभजदाश्रमाद्बहिः ॥”)

श्येनः । (यथा, नैषधे । १९ । १२ । “नभसि महसां ध्वान्तध्वाङ्क्षप्रमापणपत्रिणा- मिह विहरणैः श्यैनम्पातां रवेरवधारयन् ॥” “पत्रिणां श्येनाख्यपक्षिरूपाणाम् ।” इति तट्टी- कायां नारायणः ॥ पत्राणि च्छदानि सन्त्यस्य । अत इनिः ।) वृक्षः । रथी । पर्व्वतः । इति मेदिनी ॥ तालः । श्वेतकिणिही । गङ्गापत्री । पाची । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रविशिष्टे, त्रि ॥ पत्री, स्त्री, (पत्र + स्त्रियां ङीप् ।) लिपिः । पत्रम् । यथा, जातके । “श्रीमत्पङ्कजिनीपतिः कुमुदिनीप्राणेश्वरो भूभवः शाशाङ्किः सुरराजवन्दितपदो दैत्येन्द्रमन्त्री शनिः । स्वर्भानुः शिखिनां गणो गणपतिर्ब्रह्मेशलक्ष्मीधरा- स्त्वां रक्षन्तु सदैव यस्य विमला पत्री मया लिख्यते ॥” पत्रोपस्करः, पुं, (पत्रमेव उपस्कर उपकरणं यस्य ।) कासमर्द्दः । इति हारावली ॥ पत्रोर्णं, क्ली, (पत्रजा ऊर्णा साधनत्वेनास्त्यस्य । “अर्श आदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इति अच् ।) वटलकुचादिपत्रेषु क्रिमिभिरुर्णायाः कृतत्वात् पत्रसम्बन्धिनी ऊर्णा अत्रेति । इति भरतः ॥ घौतकौषेयम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११३ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १११ । १०३ । “पत्रोर्णं चोरयित्वा तु क्रकरत्वं नियच्छति ॥”) पत्रोर्णः, पुं, (पत्रेषु ऊर्णा यस्य ।) श्योणाकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५६ ॥ पत्सलं, क्ली, (पतति गच्छति अस्मिन् । पत ऌ गतौ + “पते रश्च लः ।” उणां । ३ । ७४ । इति सरन् रस्य लश्च ।) पन्थाः । इत्युणादिवृत्तिः ॥ पथ, इ क गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् । इदित् ।) इ क, पन्थयति । इति दुर्गादासः ॥ पथ, ए ज गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् । ज्वलादिः ।) ए, अपथीत् । ज, पाथः पथः । इति दुर्गादासः ॥ पथः, पुं, (पथति गच्छति अत्र । पथ गतौ + घञथ अधिकरणे कः ।) पन्थाः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पथन्, [त्] पुं, पथः । इत्यमरटीका ॥ (पथति गच्छति । पथ गतौ + शतृ ।) गमनकर्त्ता च ॥ पथिकः, त्रि, पन्थानं गच्छति यः । (पथिन् + “पथः ष्कन् ।” ५ । १ । ७५ । इति ष्कन् षो ङीषर्थः ।) पथगन्ता । (यथा, गोः रामायणे । १ । ५ । १० । “नानापथिकदूतैश्च वणिग्भिश्चोपशोभिताम् । देवतायतनैश्चैव विमानैरिव शोभिताम् ॥”) तत्पर्य्यायः । अध्वनीनः २ अध्वगः ३ अध्वन्यः ४ पान्थः ५ । इत्यमरः । २ । ८ । १७ ॥ गन्तुः ६ यातुः ७ पथकः ८ यात्रिकः ९ यातृकः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ पथिलः ११ । इत्युणादि- कोषः ॥ पथिकसन्ततिः, स्त्री, (पथिकानां सन्ततिः समूहः ।) पथिकसङ्घः । तत्पर्य्यायः । हारिः २ । इति

त्रिकाण्डशेषः ॥ पथिकसंहतिः ३ । इति हारा- वली ॥ पथिका, स्त्री, (पथिक + टाप् ।) कपिलद्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ पथिद्रुमः, पुं, (पथिः प्राप्तगुणो द्रुमः । बहुगुणवत्त्वा- त्तथात्वम् ।) स्वदिरवृक्षः । इति जटाधरः ॥ श्वेतखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पथिलः, त्रि, (पथति गच्छतीति । पथ गतौ + “मिथिलादयश्च ।” उणां । १ । ५८ । इति निपातनात् साधुः ।) पथिकः । इत्युणादिकोषः ॥ पथिवाहकः, त्रि, (पन्थानं वाहयतीति । वह + णिच् + ण्वुल् ।) शाकुनिकः । निष्ठुरः । इति शब्दमाला ॥ भारवाहकश्च ॥ पथ्यं, त्रि, (पथिन् + “धर्म्मपथ्यर्थन्यायादनपेते ।” ४ । ४ । ९२ । इति यत् ।) चिकित्सादौ हित- कारकम् । तत्पर्य्यायः । करणम् २ हितम् ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आत्मीयम् ४ आयुष्यम् ५ । सैन्धवे क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ पथ्यः, पुं, (पथि साघुः । दिगादित्वात् यत् इनो- लोपः ।) हरीतकीवृक्षः । यथा, -- शिवायां वनतिक्तः स्यात् पथ्यः सुन्दरमातृकौ ।” इति शब्दमाला ॥ पथ्यशाकः, पुं, (पथ्यं हितकरं शाकं यस्य ।) तण्डु- लीयशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पथ्या, स्त्री, (पथ्य + टाप् ।) हरीतकी । (यथा, हठयोगदीपिकायाम् । ३ । ३५ । “ततः सैन्धवपथ्याभ्यां चूर्णिताभ्यां प्रकर्षयेत् ।” पुनः सप्तदिने प्राप्ते रोममात्रं समुच्छिनेत् ॥”) मृगेर्व्वारुः । चिर्भिटा ॥ बन्ध्या कर्कोटकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (संसाररोगस्य पथ्यस्वरूपत्वात् गङ्गापि पथ्यस्वरूपा । यथा, काशीस्वण्डे २९ । ११२ । “पद्मनाभपदार्घ्येण प्रसूता पद्ममालिनी । परर्द्ध्विदा पुष्टिकरी पथ्या पूर्त्तिः प्रभावती ॥”) पथ्यादिगुग्गुलुः, पुं, (पथ्या आदिर्यस्य तथाविघो गुग्गुलुः ।) औषधविशेषः । यथा, -- “पथ्या विभीतामलकीफलानां शतं क्रमेण द्विगुणाभिवृद्धम् । प्रस्थेन युक्तञ्च पलङ्कषाणां द्रोणे जले संस्थितमेकरात्रम् ॥ अर्द्धावशेषं क्वथितं कषायं भाण्डे पचेत्तत् पुनरेव लोहे । अमूनि वह्नेरवतार्य्य दद्यात् द्रव्याणि संचूर्ण्य पलार्द्धकानि ॥ विडङ्गदन्तीत्रिफलागुडूची- कृष्णात्रिवृन्नागरकोषणानि । यथेष्टचेष्टस्य नरस्य शीघ्रं हिमाम्वुपानानि च भोजनानि ॥ निषेव्यमानो विनिहन्ति रोगान् सगृध्रसीं नूतनखञ्जताञ्च । प्लीहानमुग्रं जठरार्त्तिगुल्मं पाण्डुत्वकण्डुत्वविवातरक्तम् ॥

पृष्ठ ३/०३०

पथ्यादिको गुग्गुलुरेष नाम्ना ख्यातः क्षितावप्रमितप्रभावः । बलेन नागेन समं मनुष्यं जवेन कुर्य्यात्तुरगेण तुल्यम् ॥ आयुःप्रकर्षं विदधाति चक्षु- र्ब्बलं तथा पुष्टिकरो विषघ्नः । क्षतस्य सन्धानकरो विशेषा- द्रोगेषु शस्तः सकलेषु तज्ज्ञैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पथ्यापथ्यं, क्ली, (पथ्यं रोगिणां हितकरं अपथ्यं अशुभकरं द्वयोः समाहारः ।) रोगाणां हिता- हितकारकद्रव्याणि । तत्र तरुणज्वरे पथ्यं यथा । वमनम् । लङ्घनम् । कालोऽष्टाहः । यवागुः । स्वेदनम् । कटुतिक्तरसौ । एतानि पाचनानि ॥ * ॥ नवज्वरे अपथ्यं यथा । स्नानम् । विरेकः । सुरतम् । कषायः । व्यायामः । अभ्यञ्जनम् । दिवानिद्रा । दुग्धम् । घृतम् । वैद- लम् । आमिषम् । तक्रम् । सुरा । स्वादुगुरुद्रष- द्रव्याणि । अन्नम् । प्रवातः । भ्रमणम् । कोपः ॥ * ॥ मध्यज्वरे पथ्यं यथा । पुरातनषष्टिकः । पुरातनशालिः । वार्त्ताकुः । शोभाञ्जनम् । कारवेल्लः । वेत्राग्रम् । आषाढ- फलम् । पटोलम् । कर्कोटकम् । मूलकपोतिका । मुद्गमसूरचणककुलत्थमुकुष्टकानां यूषः । पाठा । अमृता । वास्तूकम् । तण्डुलीयः । जीवन्ती । काकमाची । सुपक्वानि द्राक्षाकपित्थदाडिम- वैकङ्कतफलानि । लघूनि सात्म्यानि च भेष- जानि ॥ * ॥ अथ पुराणज्वरे पथ्यम् । विरेचनम् । छर्द्दनम् । अञ्जनम् । नस्यम् । धूमः । अनुवासनम् । सिराव्यधः । संशमनम् । प्रदेहः । अभ्यङ्गः । अवगाहः । शिशिरोपचारः । एणः । कुलिङ्गः । हरिणः । मयूरः । लावः । शशः । तित्तिरिः । कुक्कुटः । क्रौञ्चः । कुरङ्गः । पृषतः । चकोरः । कपिञ्जलः । वर्त्तकः । कालपुच्छः । गोक्षीरम् । अजाक्षीरम् । गोघृतम् । अजा- घृतम् । हरीतकी । पर्व्वतनिर्झराम्भः । एरण्ड- तलम् । सितचन्दनम् । ज्योत्स्ना । प्रिया- लिङ्गनम् ॥ * ॥ व्यायामञ्च व्यवायञ्च स्नानं चंक्रमणं तथा । ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्नो बलवान् भवेत् ॥ * ॥ अथातिसाररोगे पथ्यम् । वमनम् । लङ्घनम् । निद्रा । पुराणाः शालि- षष्टिकाः । विलेपी । लाजमण्डः । मसूर- तुवरीशशैणलावहरिणकपिञ्जलभवयूषः । सर्व्वे क्षुद्रमत्स्याः । शृङ्गी । खुड्डीशः । मधुरा- लिका । तैलम् । छागघृतक्षीरे । गोदधितक्रे । गवाजयोर्दधिजं पयोजं वा नवनीतम् । नव- रम्भापुष्पम् । नवरम्भाफलम् । क्षौद्रम् । जम्वु- फलम् । भव्यम् । महार्द्रकम् । निम्बम् । शालु- कम् । विकङ्कतम् । कपित्थम् । वकुलम् ।

विल्वम् । तिन्दुकम् । दाडिमद्बयम् । तिल- कम् । कञ्चटदलम् । चाङ्गेरी । विजया । अरुणा । जातीफलम् । अहिफेनम् । जीरकः । गिरिमल्लिका । कुस्तुम्वुरु । महानिम्बम् । सकल- कषायरसः । दीपनानि लघून्यन्नपानानि । नाभे- र्द्व्यङ्गुलतोऽधस्तात् तथा वंशास्थिमूले शस्त्रेण अर्द्धचन्द्रवद्दाहः ॥ * ॥ अतीसारे अपथ्यं यथा । स्वेदः । अञ्जनम् । रुधिरमोक्षणम् । अम्वुपानम् । स्नानम् । व्यवायः । जागरणम् । धूमः । नस्यम् । अभ्यञ्जनम् । सकलवेगधारणम् । रूक्षाणि । असात्म्यमशनम् । विरुद्धान्नम् । गोधूमः । माषः । यवः । वास्तूकम् । काकमाची । निष्पावः । कन्दः । मधुशिग्रुः । रसालम् । पूगम् । कुष्माण्डम् । तुम्बी । वदरम् । गुर्व्व- न्नम् । गुरुपानम् । ताम्वूलम् । इक्षुः । गुडः । मद्यम् । उपोदिका । द्राक्षा । अम्लवेतसफलम् । लशुनम् । धात्री । दुष्टाम्वु । मस्तु । गृहवारि । नारिकेलम् । स्नेहनम् । मृगमदः । अखिल- पत्रशाकम् । क्षारः । सर्व्वाणि सराणि । पुन- र्नवा । इर्वारुकम् । लवणम् । अम्लम् ॥ * ॥ अथ ग्रहणीरोगे पथ्यम् । निद्रा । छर्द्दनम् । लङ्घनम् । पुरातनशालयः । पुरातनषष्टिकाः । लाजमण्डः । मसूरतुवरी- मुद्गभवयूषः । निःशेषोद्धृतसारगव्यदधि । गवां छाग्या वा पयोजं नवनीतम् । छागघृतपयो- दधीनि । तिलतैलम् । सुरा । माक्षिकम् । शालूकम् । वकुलम् । दाडिमयुगम् । नव्यं भव्यम् । रम्भापुष्पम् । रम्भाफलम् । तरुण- विल्वम् । शृङ्गाटकम् । चाङ्गेरी । विजया । कपित्थम् । कुटजम् । अजाजी । कशेरुः । तक्रम् । कञ्चटपल्लवम् । तिलकम् । जाती- फलम् । जाम्बवम् । धन्याकम् । तिन्दुकम् । महानिम्बम् । अरुणा । अफेनम् । क्रव्यात् । लावशशैणतित्तिरिमांसयूषः । सर्व्वे क्षुद्रमत्स्याः । खुड्डीशः । मधरालिकामत्स्यः । खलिशः । सर्व्वकषायरसः । नाभेर्द्व्यङ्गुलतोऽधस्तात् तथा वंशास्थिमूले प्रज्वलितायसार्द्धचन्द्रवद्दाहः ॥ * ॥ ग्रहण्यामपथ्यं यथा । रक्तस्रुतिः । जागरः । अम्बुपानम् । स्नानम् । स्त्री । वेगविधारणम् । नस्यम् । अञ्जनम् । स्वेदनम् । धूमपानम् । श्रमः । विरुद्धाशनम् । आतपः । गोधूमः । निष्पावः । कलायः । माषः । यवः । आर्द्रकम् । छत्रकम् । राज- माषः । उपोदिका । वास्तूकः । काकमाची । कुष्माण्डः । तुम्बी । मधुशिग्रुः । कन्दः । ताम्वू- लम् । इक्षुः । वदरम् । रसालम् । इर्व्वारुकम् । पूगफलम् । रसोनम् । धान्याम्लम् । सौवीरम् । तुषोदकम् । दुग्धम् । गुडः । मस्तु । नारि- केलम् । पुनर्नवा । बार्हतम् । वैणवम् । सर्व्वाणि पत्रशाकानि । दुष्टाम्वु । गोमूत्रम् । मृग- नाभिः । क्षारम् । समस्तानि सराणि । द्राक्षा ।

अम्लम् । लवणरसः । गुर्व्वन्नम् । गुरुपानम् । सर्व्वे पूपाः ॥ * ॥ अथार्शसि पथ्यम् । विरेचनम् । लेपनम् । अस्रमोक्षः । क्षारः । अग्निकर्म्म । शस्त्रकर्म्म । पुरातनलोहितशालयः । पुरातनषष्टिकाः । यवाः । कुलत्थाः । गोधाखु- गजोष्ट्रकूर्म्माविकलिङ्गाजखरौतुकीशतरक्षुचास- शृगालकाकानां मांसानि । स्वल्पमांसाः प्रसहाः । पटोलम् । पत्तूरः । रसोनकम् । वह्निः । पुनर्नवा । शूरणः । वास्तूकम् । जीव- न्तिका । दन्तशठः । सुरा । त्रुटिः । वयःस्था । नवनीतम् । तक्रम् । कक्कोलम् । धात्री । रुच- कम् । कपित्थम् । औष्ट्रमूत्राज्यपर्यांसि । भल्ला- तकम् । सर्षपतैलम् । गोमूत्रम् । सौवीरम् । तुषोदकम् । वातापहान्नपानम् । अग्निवर्द्धकान्न- पानम् ॥ * ॥ अर्शसि अपथ्यं यथा । आनूपमामिषम् । मत्स्यः । पिण्याकः । दधि । पिष्टकम् । माषः । करीरम् । निष्पावः । विल्वम् । तुम्बी । उपोदिका । पक्वाम्रम । सर्व्व- शालूकम् । विष्टम्भीनि । गुरूणि । आतपः । जलपानम् । वमनम् । वस्तिकर्म्म । नदीनां सलिलम् । विरुद्धानि सर्व्वाणि । पूर्ब्बदिग्भव- वायुः । वेगरोधः । स्त्रियः । पृष्ठयानम् । उत्- कटकासनम् । यथास्वं दोषलं द्रव्यम् । रक्त- पित्तिनां यद्यत् पथ्यापथ्यं तत्तदपि रक्तार्शो- रोगिणां बिशेषतो विद्यात् ॥ * ॥ अथाग्निमान्द्याजीणादौ पथ्यम् । श्लौष्मके पूर्ब्बं बमनम् । पैत्तिके मृदुरेचनम् । वातिके स्वेदनम् । यथावस्थं हितवस्तूनि । नाना- प्रकारव्यायामः । दीपनानि । लघूनि । बहु- कालसमुत्पन्ना मुद्गलोहितशालयः । विलेपी । लाजमण्डः । मुद्गभवमण्डः । सुरा । एणः । वर्ही । शशः । लावः । सर्व्व क्षुद्रमत्स्यः । शालिञ्च- शाकम् । वेत्राग्रम् । वास्तूकम् । बालमूलम् । लशुनम् । वृद्धकुष्माण्डम् । नवीनकदलीफलम् । शोभाञ्जनम् । पटोलम् । वार्त्ताकुः । नलदाम्वु । कर्कोटकम् । कारवेल्लम् । बार्हतम् । महा- र्द्रकम् । प्रसारणी । काकमाची । चाङ्गेरी । सुनिषण्णकम् । धात्रीफलम् । मातुलुङ्गम् । दाडिमम् । यवः । पर्पटः । अम्लवेतसम् । जम्बी- रम् । नागरङ्गम् । माक्षिकम् । नवनीतम् । घृतम् । तक्रम् । सौवीरकम् । तुषोदकम् । धान्याम्लम् । कटुतैलम् । रामठम् । लवणार्द्र- कम् । यमानी । मरिचम् । मेथी । धान्यकम् । जीरकम् । दधि । ताम्वूलम् । तप्तसलिलम् । कटुरसः । तिक्तरसः ॥ * ॥ अग्निमान्द्याजीर्णादौ अपथ्यं यथा । विरेचनम् । विण्मूत्रवायूनां वेगधारणम् । अति- रिक्ताशनम् । अध्यशनम् । जागरणम् । विषमा- शनम् । रक्तस्रुतिः । शमीध्यानम् । मत्स्यः । मांसम् । उपोदिका । जलपानम् । पिष्टकम् ।

पृष्ठ ३/०३१

जाम्बवम् । सर्व्वशालूकम् । कूर्च्चिका । मोरटः । क्षीरम् । किलाटः । प्रपानकम् । तालास्थि- शस्यम् । बालतालम् । स्नेहनम् । दुष्टवारि । विरुद्धपानान्नम् । असात्म्यपानान्नम् । विष्ट- म्भीनि । गुरूणि । फलवर्त्तिं वमिं स्वेदं लङ्घनं चापतर्पणम् । विशेषादलसे कुर्य्याद्बिसूच्यामतिसारवत् ॥ * ॥ अथ क्रिमिरोगे पथ्यम् । आस्थापनम् । कायविरेचनम् । शिरोविरे- चनम् । धूमः । कफघ्नानि द्रव्याणि । शरीर- मार्ज्जना । पुरातनवैणवरक्तशालयः । पटोलम् । वेत्राग्रम् । रसोनम् । वास्तूकम् । हुताशः । मन्दारदलम् । सर्षपाः । नवीनमोचम् । बृहती- फलम् । तिक्तानि नालीचदलानि । मौषिक- मांसम् । विडङ्गम् । पिचुमर्द्दपल्लवम् । पथ्या । तिलतैलम् । सर्षपतैलम् । सौवीरम् । शुक्तम् । तुषोदकम् । मध । पचेलिमतालम् । अरु- ष्करम् । गोमूत्रम् । ताम्बूलम् । सुरा । मृगा- ण्डजम् । औष्ट्रमूत्राज्यपयांसि । रामठम् । क्षारः । अजमोदा । खदिरः । वत्सकम् । जम्बीरनीरम् । सुषवी । यमानिका । सुराह्वा- गुरुसिंशपोद्भवक्षारः । तिक्तकटुकषायरसाः ॥ * ॥ क्रिमिरोगे अपथ्यं यथा । छर्द्दिः । तद्वेगविधारणम् । विरुद्धपानाशनम् । दिवानिद्रा । द्रवद्रव्यम् । पिष्टान्नम् । अजीर्ण- भोजनम् । घृतम् । माषः । दधि । पत्रशाकम् । मांसम् । पयः । अम्लः । मधुररसः ॥ * ॥ अथ पाण्डरोगे पथ्यम् । छर्द्दिः । विरेचनम् । पुरातनयवगोधूमशालयः । मुद्गाढकीमसूराणां यूषः । जाङ्गलजरसः । पटो- लम् । वृद्धकुष्माण्डम् । तरुणकदलीफलम् । जीवन्ती । क्षुरः । मत्स्याक्षी । गुडूची । तण्डु- लीयकम् । पुनर्नवा । द्रोणपुष्पी । वार्त्ताकुः । लशुनद्वयम् । पक्वाम्रम् । अभया । विम्बी । शिङ्गी मत्स्यः । गोमूत्रम् । धात्री । तक्रम् । घृतम् । तैलम् । सौवीरकम् । तुषोदकम् । नवनीतम् । गन्धसारः । हरिद्रा । नागकेशरम् । यवक्षारः । लौहभस्म । कषायद्रव्यम् । कुङ्कुमम् । चरणयोः सन्धौ नाभेर्द्ब्यङ्गुलादधः मस्तके हस्तयोर्मूले स्तनकक्षयोर्मध्ये च दाहः । यथादोषमिदं पथ्यं पाण्डुरोगवतां भवेत् ॥ * ॥ पाण्डुरोगे अपथ्यं यथा । रक्तस्रुतिः । धूमपानम् । वमिः । वेगधारणम् । स्वेदनम् । मैथुनम् । शिम्बी । पत्रशाकानि । रामठम् । माषः । अम्बुपानम् । पिण्याकः । ताम्बू लम् । सर्षपः । सुरा । मृद्भक्षणम् । दिवा- स्वप्तः । तीक्ष्णानि । लवणानि । सिन्धुविन्ध्याद्रि- जातनदीनां जलम् । सर्व्वाण्यम्लानि । दुष्टाम्भः । विरुद्धाशनानि । गुर्व्वन्नम् । विदाहीनि ॥ * ॥ अथ रक्तपित्ते पथ्यम् । अधोगमे छर्द्दनम् । ऊर्द्ध्वनिर्गमे विरेचनम् । उभयत्र लङ्घनम् । पुरातनाः षष्टिकशालिकोद्रव-

प्रियङ्गुनीवारयवप्रशातिकाः । मुद्गः । मसूरः । चणकः । तुवरी । मुकुष्टकः । चिङ्गटः । वर्म्मि- मत्स्यः । शशः । कपोतः । हरिणः । एणः । लावः । शरालिः । पारावतः । वर्त्तकः । वकः । उरभ्रः । कालपुच्छः । कपिञ्जलः । कषायवर्गः । गोदुग्धघृतम् । अजादुग्धघृतम् । महिषीघृतम् । पनसम् । पियालम् । रम्भाफलम् । कञ्चटम् । तण्डलीयः । पटोलम् । वेत्राग्रम् । महार्द्रकम् । पुराणकुष्माण्डफलम् । पक्वतालम् । तद्बीजजलम् । वासा । स्वादूनि । विल्वम् । दाडिमम् । खर्ज्जू- रम् । धात्री । मिषिः । नारिकेलम् । कशेरु । शृङ्गाटकम् । पौष्करम् । कपित्थम् । शालू- कम् । परूषकम् । भूनिम्बशाकम् । पिचुमर्द्द- पत्रम् । तुम्वी । कलिङ्गम् । लाजशक्तवः । द्राक्षा । सिता । माक्षिकम् । ऐक्षवम् । शीतो- दकम् । औद्भिदवारि । सेकः । अवगाहः । शतधौतसर्पिः । अभ्यङ्गः । शिशिरप्रदेहः । हिमानिलः । चन्दनम् । इन्दुपादाः । मनोऽनु- कूलविचित्रकथा । धारागृहम् । सुशीतं भूमि- गृहम् । वैदूर्य्यमुक्तामणीनां धारणम् । रम्भोत्- पलाम्भोरुहपत्राणां शय्या । क्षौमाम्बरम् । सुशीतोपवनम् । प्रियङ्गुः । चन्दनरूषितानां वराङ्गनानामालिङ्गनम् । पद्माकरसरिथ्रद- चन्द्रोदयहिमवद्दरीसुशीतलगिरिनिर्झराणामा- लिङ्गनम् । श्रुतिप्रशस्तकीर्त्तनम् । प्रवीणनीरम् । हिमवालुका ॥ * ॥ रक्तपित्ते अपथ्यं यथा । व्यायामः । अध्वनिषेवणम् । रविकरः । ती- क्ष्णानि कर्म्माणि । क्षोभः । वेगधारणम् । चपलता । हस्त्यश्वयानानि । स्वेदः । अस्रस्रुतिः । धूमपानम् । सुरतः । क्रोधः । कुलत्थः । गुडः । वार्त्ताकुः । तिलः । माषः । सर्षपः । दधि । क्षारः । कौपपयः । ताम्बूलम् । नलदाम्बु । मद्यम् । लशुनम् । शिम्बी । विरुद्धाशनम् । कटु । अम्लम् । लवणम् । विदाहिद्रव्यम् ॥ * ॥ अथ राजयक्ष्मणि पथ्यम् । घृतपक्वमरिचजीरकसंस्कृतलावतित्तिरिजरसः । दोषाधिकस्य बलिनोऽग्रे मृदुशुद्धिः । गोधूमः । मुद्गः । चणकः । अरुणशालयः । छागानि मांस- नवनीतपयोघृतानि । क्रव्याट्मांसम् । जाङ्ग- लजा रसाः । मार्त्तण्डचण्डकिरणपरिशोषितसु- चूर्णितपक्वपललं लेह्यम् । रागाः । काम्बलिकः । षाडवः । वेशवारः । शशाङ्ककिरणः । मधुर- रसः । मोचपनसाम्राणां पक्वफलानि । धात्री । खर्ज्जूरम् । पौष्करम् । परूषकम् । नारि- केलम् । शोभाञ्जनम् । वकुलम् । नवताल- शस्यम् । द्राक्षा । मिषिः । माणिमन्थम् । सिंहास्यपत्रम् । अजागोमहिषीघृतम् । छागा- श्रयः । छागावस्करमूत्रलेपः । मत्स्यण्डिका । शिखरिणी । मदिरा । रसाला । कर्पूरम् । मृगमदः । सितचन्दनम् । अभ्यञ्जनानि । सुरभी- ण्यनुलेपनानि । स्नानम् । वेशरचनम् । अव-

गाहनम् । हर्म्यम् । स्रजः । स्मरकथा । मृदु- गन्धवाहः । गीतानि । लास्यम् । चन्द्ररुचिः । विपञ्ची । मृगदृशां सन्दर्शनम् । हेमचूर्णम् । मुक्तामणिप्रचूरभूषणधारणम् । होमः । प्रदा- नम् । अमरपूजा । द्विजपूजा । हृद्यान्न- पानम् ॥ * ॥ राजयक्ष्मणि अपथ्यं यथा । विरेचनम् । वेगधारणम् । श्रमः । स्त्री । स्वेदः । अञ्जनम् । प्रजागरः । साहसकर्म्मसेवा । रूक्षान्नपानम् । विषमाशनम् । ताम्बू लम् । कालिङ्गम् । कुलत्थम् । माषः । रसोनम् । वंशा- ङ्कुरः । रामठम् । अम्लम् । तिक्तम् । कषायः । सर्व्वकटु । पत्रशाकः । क्षारः । विरुद्धाशनम् । शिम्बी । कर्कोटकम् । विदाहिद्रव्यम् । कृष्ण- कठिल्लकम् ॥ * ॥ अथ कासे पथ्यम् । स्वेदः । विरेचनम् । छर्दिः । धूमपानम् । समा- शनम् । शालिः । षष्टिकः । गोधूमः । श्यामाकः । यवः । कोद्रवः । आत्मगुप्ता । माषमुद्गकुलत्थानां रसाः । ग्राम्योदकम् । अनूपधन्वदेशभवविविध- मांसानि । सुरा । पुरातनसर्पिः । छागदुग्धम् । छागघृतम् । वास्तूकम् । षायसीशाकम् । वार्त्ताकुः । बालमूलकम् । कण्टकारी । कास- मर्द्दः । जीवन्ती । सुनिषण्णकम् । द्राक्षा । विम्बी । मातुलुङ्गम् । पौष्करम् । वासकः । त्रुटिः । गोमूत्रम् । लशुनम् । पथ्या । व्योषम् । उष्णोदकम् । मधु । लाजाः । दिवसनिद्रा । लघून्यन्नानि ॥ * ॥ कासे अपथ्यं यथा । वस्तिः । नस्यम् । असृङ्मोक्षः । व्यायामः । दन्तघर्षणम् । आतपः । दुष्टपवनः । रजः । मार्गनिषेवणम् । विष्टम्भीनि । विदाहीनि । विविधरूक्षाणि । शकृन्मूत्रोद्गारकासवमिवेग- विधारणम् । मत्स्यः । कन्दः । सर्षपः । तुम्बी । उपोदिका । दुष्टाम्बु । दुष्टान्नपानम् । विरुद्धा- शनम् । गुरुशीतान्नपानम् ॥ * ॥ अथ श्वासे पथ्यम् । विरेचनम् । स्वेदनम् । धूमपानम् । प्रच्छर्द्दनम् । दिवास्वपनम् । पुरातनाः षष्टिकरक्तशालिकुलत्थ- गोधूमयवाः । शशः । अहिभुक् । तित्तिरिः । लावः । दक्षः । शुकादयः । धन्वमृगाः । धन्व- पक्षिणः । पुरातनसर्पिः । अजादुग्धघृतम् । सुरा । मधु । निदिग्धिका । वास्तूकम् । तण्डु- लीयः । जीवन्तिका । मूलकपोतिका । पटो- लम् । वार्त्ताकुः । रसोनम् । पथ्या । जम्बीरम् । विम्बीफलम् । मातुलुङ्गम् । द्राक्षा । त्रुटिः । पौष्करम् । उष्णवारि । कटुत्रयम् । गोमूत्रम् । कफानिलघ्नान्यन्नपानभेषजानि । वक्षःप्रदेशात् पार्श्वयुग्मे करस्थयोर्मध्यमयोर्द्बयोः कण्ठकूपे च प्रदीप्तलौहेन दाहः ॥ * ॥ श्वासे अपथ्यं यथा । मूत्रोद्गारच्छर्द्दितृट्कासानां रोधः । नस्यम् ।

पृष्ठ ३/०३२

वस्तिः । दन्तकाष्ठम् । श्रमः । अध्वा । भारः । रेणुः । सूर्य्यकिरणः । विष्टम्भीनि । ग्राम्यधर्म्मः । विदाहीनि । आनूपमामिषम् । निष्पावः । श्लेष्म- कारीणि । माषः । रक्तस्रावः । पूर्ब्बवातान्न- पानम् । मेषीघृतदुग्धम् । दुष्टजलम् । मत्स्यः । कन्दः । सर्षपः । रूक्षशीतगुर्व्वन्नपानम् ॥ * ॥ अथ हिक्कायां पथ्यम् । स्वेदनम् । वमनम् । नस्यम् । धूमपानम् । विरे- चनम् । निद्रा । स्निग्धानि लघून्यन्नानि । लव- णानि । जीर्णकुलत्थगोधूमशालिषष्टिकयवाः । एणतित्तिरिलावाद्या जाङ्गला मृगपक्षिणः । पक्वकपित्थभ् । लशुनम् । पटोलम् । बालमूल- कम् । पौष्करम् । कृष्णतुलसी । मदिरा । नल- दाम्वु । उष्णोदकम् । मातुलुङ्गम् । माक्षिकम् । सुरभिजलम् । वातश्लेष्महराण्यन्नपानानि । शीताम्वुसेकः । सहसा त्रासः । विस्मापनम् । भयम् । क्रोधः । हर्षः । प्रियोद्वेगः । प्राणा- यामनिषेवणम् । दग्धसिक्तमृदाध्राणम् । कूर्च्चे धाराजलार्पणम् । नाभ्यूर्द्ध्वपीडनम् । पायूर्द्ध्वं नाभेर्द्व्यङ्गुलादूर्द्ध्वञ्च दीपदग्धहरिद्रया दाहः ॥ * ॥ हिक्कायां अपथ्यं यथा । वातमूत्रोद्गारकासशकृद्वेगधारणम् । रजः । अनिलः । आतपः । विरुद्धाशनम् । विष्टम्भीनि । विदाहीनि । रूक्षाणि । कफदानि । निष्पावः । पिष्टकः । माषः । पिण्याकः । आनूपमामिषम् । अविदुग्धम् । दन्तकाष्ठम् । वस्तिः । मत्स्यः । सर्षपम् । अम्लम् । तुम्बी । कन्दः । तैलभृष्टम् । उपोदिका । गुरुशीतान्नपानम् ॥ * ॥ अथ स्वरभेदे पथ्यम् । स्वेदः । वस्तिः । धूमपानम् । विरेकः । कवल- ग्रहः । नस्यम् । भालसिरावेधः । यवः । लोहित- शालिः । हंसाटवी । ताम्रचूडकेकिनां मांस- रसाः । सुरा । गोकण्टकः । काकमाची । जीवन्ती । बालमूलकम् । द्राक्षा । पथ्या । मातु- लुङ्गम् । लशुनम् । लवणार्द्रकम् । ताम्बूलम् । मरिचम् । सर्पिः ॥ * ॥ स्वरभेदे अपथ्यम् । आमकपित्थम् । वकुलम् । शालूकम् । जाम्ब- वम् । तिन्दुकम् । कषायः । वमिः । स्वप्नः । प्रजल्पनम् । अनुपानम् ॥ * ॥ अथारोचके पथ्यम् । वस्तिः । विरेकः । यथाबलं वमनम् । धूमोप- सेवा । कवडग्रहः । तिक्तकाष्ठेन दन्तधावनम् । चित्रान्नपानम् । गोधूमः । मुद्गाः । लोहित- शालयः । षष्टिका । वराहच्छागशशैणानां मांसम् । चेङ्गः । झसाण्डम् । मधुरालिका । इल्लिशः । प्रोष्ठी । खलेशः । कवयी । रोहितः । कर्कारुः । वेत्राग्रम् । नवीनमूलकम् । वार्त्ताकुः । शोभाञ्जनम् । मोचम् । दाडिमम् । भव्यम् । पटोलम् । रुचकम् । घृतम् । पयः । बाल- तालम् । रसोनम् । शूरणम् । द्राक्षा । रसा- लम् । नलदाम्वु । काञ्जिकम् । मद्यम् । रसाला ।

दधि । तक्रम् । आर्द्रकम् । कक्कोलम् । खर्ज्जू- रम् । पियालम् । तिन्दुकम् । पक्वकपित्थम् । वदरम् । विकङ्कतम् । तालास्थिमज्जा । हिम- वालुका । सिता । पथ्या । यमानी । मरिचम् । रामठम् । स्वाद्वम्लतिक्तानि । देहमार्जना ॥ * ॥ अरोचके अपथ्यम् । कासोद्गारक्षुघानिद्रावमीनां वेगधारणम् । अहृ- द्यान्नम् । असृङ्मोक्षः । क्रोधः । लोभः । भयम् । शोकः । दुर्गन्धः । सूर्य्यसेवा ॥ * ॥ अथ छर्द्यां पथ्यम् । विरेचनम् । छर्द्दनम् । लङ्घनम् । स्नानम् । मृजा । लाजमण्डः । पुरातनाः षष्टिकशालिमुद्गाः । कलायः । गोधूमः । यवः । मधु । शशाहिभुक्- तित्तिरिलावकाद्याः । जाङ्गलमृगपक्षिणः । मनोज्ञनानारसगन्धरूपा रसाः । षाडवा यूषाः । रागाः । खडाः । काम्बलिकाः । सुरा । वेत्रा- ग्रम् । कुस्तुम्बुरु । नारिकेलम् । पचेलिमानि जम्बीरधात्रीसहकारकोलद्राक्षाकपित्थानि । ह- रीतकी । दाडिमम् । बीजपूरम् । जातीफलम् । बालकम् । निम्बम् । वासा । सिता । शताह्वा । करिकेशरम् । हितमनःप्रीतिकरभक्ष्याः । भुक्तस्य वक्त्रे शिशिराम्बुसेकः । कस्तूरिका । चन्दनम् । इन्दुकिरणः । मनोज्ञगन्धान्यनुलेपनानि । सु- गन्धिपुष्पपानफलानि । स्वमनोऽनुकूलरूपरस- गन्धस्पर्शशब्दाः । नाभेस्त्रियवोपरिष्टाद्दाहः ॥ * छर्द्यां अपथ्यम् । नस्यम् । वस्तिः । स्वेदनम् । स्नेहपानम् । रक्त- स्रावः । दन्तकाष्ठम् । द्रवान्नम् । वीभत्सदर्श- नम् । भीतिः । उद्वेगः । उष्णस्त्रिग्धासात्म्या- हृद्यवैरोधिकान्नम् । रम्भा । शिम्बी । कोष- वती । मधूकम् । चित्रा । सूक्ष्मैला । सर्षपः । देवदाली । व्यायामः । छत्रिका । अञ्जनम् ॥ * ॥ अथ तृष्णायां पथ्यम् । शोधनम् । वमनम् । निद्रा । स्नानम् । कवलधार- णम् । दीपदग्धहरिद्रया जिह्वाधःशिरयोर्द्दाहः । कोद्रवाः । शालयः । पेयाः । विलेपी । लाज- शक्तवः । अन्नमण्डः । धन्वरसः । शर्करा । रागः । षाडवः । भृष्टमुद्गमसूरचणककृतरसः । रम्भा- पुष्पम् । तैलकूर्च्चम् । द्राक्षा । पर्पटपल्लवः । क- पित्थम् । कोलम् । मल्लिका । कुष्माण्डकम् । उपो- दिका । खर्ज्जूरम् । दाडिमम् । धात्री । कर्कटी । नलदाम्बु । जम्बीरम् । करमर्द्दम् । बीजपूरम् । गवां पयः । मधूकपुष्पम् । ह्रीवेरम् । तिक्तानि । मघुराणि । बालतालाम्वु । शीताम्बु । पयःपेटी । प्रपानकम् । माक्षिकम् । सरसीतोयम् । शताह्वा । नागकेशरम् । एला । जातीफलम् । पथ्या । कुस्तुम्बुरु । टङ्कणम् । घनसारः । गन्धसारः । कौमुदी । शिशिरानिलः । चन्दनार्द्रप्रियाश्लेषः । रत्नाभरणधारणम् । हिमानुलेपनम् ॥ * ॥ तृष्णाया अपथ्यम् । स्नेहः । अञ्जनम् । स्वेदः । धूमपानम् । व्यायामः । नस्यम् । आतपः । दन्तकाष्ठम् । गुर्व्वन्नम् ।

अम्लम् । लवणम् । कषायः । कटुः । स्त्रियः । दुष्टजलम् । तीक्ष्णम् ॥ * ॥ अथ मूर्च्छायां पथ्यम् । सेकः । अवगाहः । मणिः । हारः । शीताः । प्रदेहाः । व्यजनानिलः । शीतानि गन्धवन्ति पानानि । धारागृहम् । शीतमरीचिरोचिः । धूमः । अञ्जनम् । लावणम् । अस्रमोक्षः । दाहः । सूचीपरितोदनम् । लोम्नां कचानाञ्च लुञ्च- नम् । नखान्तपीडा । दशनोपदंशः । नासा- मुखद्वारमरुन्निरोधः । विरेचनम् । छर्द्दनम् । लङ्घनम् । क्रोघः । भयम् । दुःखकरी शय्या । विचित्रा मनोहराः कथाः । छाया । नभोऽम्भः । शतधौतसर्पिः । मृदूनि । तिक्तानि । लाजमण्डः । जीर्णयवलोहितशालयः । कौम्भं हविः । मुद्ग- यूषः । सतीलयूषः । धन्वोद्भवा मांसरसाः । रागाः । षाडवाः । गव्यपयः । सिता । पुराण- कुष्माण्डम् । पटोलम् । मोचम् । हरीतकी । दाडिमम् । नारिकेलम् । मधूकपुष्पम् । तण्डु- लीयः । तुषोदकम् । लघून्यन्नानि । प्रनीर- नीरम् । सितचन्दनम् । कर्पूरनीरम् । हिम- वालका । अत्युञ्चशब्दः । अद्भुतदर्शनम् । उत्- कटगीतम् । उत्कटवाद्यम् । श्रमः । स्मृतिः । चिन्तनम् । आत्मबोधः । धैर्य्यम् ॥ * ॥ मूर्च्छायामपथ्यं यथा । ताम्बूलम् । पत्रशाकम् । व्यवायः । स्वेदनम् । कटुः । तृन्निद्रयोर्वेगरोधः । तक्रम् ॥ * ॥ अथ मदात्यये पथ्यम् । संशोधनम् । संशमनम् । स्वपनम् । लङ्घनम् । श्रमः । सम्बत्सरसमुत्पन्नशालिषष्टिकयवमुद्ग- माषगोधूमसतीलाः । रागः । षाडवः । एण- तित्तिरिलावाजदक्षवर्हिशशानामामिषम् । वेश- वारः । विचित्रान्नम् । हृद्यमद्यम् । पयः । सिता । तण्डुलीयः । पटोलम् । मातुलुङ्गम् । परूषकम् । स्वर्ज्जूरम् । दाडिमम् । घात्री । नारिकेलम् । गोस्तनी । पुराणसर्पिः । कर्पूरम् । प्रनीरम् । शिशिरानिलः । धारागृहम् । चन्द्र- पादाः । मणयः । मित्रसङ्गमः । क्षौमाम्बरम् । प्रियाश्लेषः । उद्धतगीतवादित्रम् । शीताम्ब । चन्दनम् । स्नानम् ॥ * ॥ मदात्यये अपथ्यं यथा । स्वेदः । अञ्जनम् । धूमपानम् । लावणम् । दन्त- घर्षणम् । ताम्बू लम् ॥ * ॥ अथ दाहे पथ्यम् । शालयः । षष्टिकाः । मुद्गाः । मसूराः । चणकाः । यवाः । घन्वमांसरसाः । लाजमण्डः । लाज- शक्तवः । सिता । शतघौतघृतम् । दुग्धम् । पयोभवनवनीतम् । कुष्माण्डम् । कर्कटी । मोचम् । पनसम् । स्वादुदाडिमम् । पटोलम् । पर्पटम् । द्राक्षा । धात्रीफलम् । परूषकम् । शिम्बी । तुम्बी । पयःपेटी । खर्ज्जूरम् । धान्य- कम् । मिसिः । बालतालम् । पियालम् । शृङ्गा- टकम् । कशेरुकम् । मधूकपुष्पम् । ह्नीवेरम् ।

पृष्ठ ३/०३३

पथ्या । सर्व्वाणि तिक्तानि । शीताः प्रदेहाः । भूवेश्म । सेकः । अभ्यङ्गः । अवगाहनम् । पद्मोत्पलदलक्षौमाणां शय्या । शीतलकाननम् । विचित्रा कथा । गीतानि । शिशिरः । मञ्जु- भाषणम् । उशीरचन्दनालेपः । शीताम्बु । शिशिरानिलः । घारागृहम् । प्रियास्पर्शः । प्रनीरम् । हिमवालुका । सुधांशुरश्मयः । स्नानम् । मणयः । मघुररसः ॥ * ॥ दाहे अपथ्यम् । विरुद्धान्यन्नपानानि । क्रोधः । वेगधारणम् । गजाश्वयानम् । अध्वा । क्षारम् । पित्तकराणि । व्यायामः । आतपः । तक्रम् । ताम्बूलम् । मधु । रामठम् । व्यवायः । कटुः । तिक्तः । उष्णः ॥ * ॥ अथोन्मादे भूतोन्मादे च पथ्यम् । मरुद्भवे पूर्ब्बं स्वेदः । पित्तोदभवे पूर्ब्बं विरेकः । कफोद्भवे पूर्ब्बं वमनम् । ततःपरं वस्तिविधिः । नस्यम् । सन्तर्जनम् । ताडनम् । अञ्जनम् । आश्वासनम् । त्रासनम् । बन्धनम् । भयम् । हर्षणम् । दानम् । धूपः । दमः । विस्मरणम् । प्रदेहः । शिराव्यधः । संशमनम् । सेकः । आश्चर्य्यकर्म्माणि । घूमपानम् । धीधैर्य्यम् । सत्वम् । आत्मनिवेदनम् । अभ्यञ्जनम् । स्वाप- नम् । आसनम् । निद्रा । सुशीतान्यनुलेपनानि । गोधूमः । मुद्गः । अरुणशालयः । धारोष्णदुग्धम् । शतधौतसर्पिः । नवीनघृतम् । पुरातनघृतम् । कूर्म्मामिषम् । धन्वरसः । रसालम् । पुराण- कुष्माण्डफलम् । पटोलम् । ब्रह्मीदलम् । वास्तू- कम् । तण्डुलीयः । खराश्वमूत्रम् । गगनाम्बु । पथ्या । सुवर्णचूर्णम् । नारिकेलम् । द्राक्षा । कपित्थम् । पनसम् ॥ * ॥ उन्मादे अपथ्यम् । मद्यम् । विरुद्धाशनम् । उष्णभोजनम् । निद्रा- क्षुत्तृष्णावेगधारणम् । व्यवायः । आषाढफलम् । कठिल्लकम् । पत्रशाकम् । तिक्तानि । विम्बी ॥ * ॥ अथापस्मारे पथ्यम् । वातोद्भवे पूर्ब्बं वस्तिः । पैत्तिके विरेचनम् । श्नैष्मिके वमनम् । परं धूपनम् । अञ्जनम् । नस्यम् । शिराव्यधः । दानम् । त्रासनम् । बन्धनम् । भयम् । तर्ज्जनम् । ताडनम् । हर्षः । धूम- पानम् । विस्मयः । धीधैर्य्यम् । आत्मादिविज्ञा- नम् । स्नानम् । अभ्यञ्जनम् । लोहितशालयः । मुद्गाः । गोधूमाः । प्रतनं हविः । कूर्म्मामिषम् । घन्वरसः । दुग्धम् । ब्रह्मीदलभ् । वचा । पटो- लम् । वृद्धकुष्माण्डम् । वास्तूकम् । स्वादुदाडि- मम् । शोभाञ्जनम् । पयःपेटी । द्राक्षा । धात्री । परूषकम् । तैलम् । खराश्बमूत्रम् । गगनाम्बु । हरीतकी ॥ * ॥ अपस्मारे अपथ्यम् । चिन्ता । शोकभयम् । क्रोधः । अशुचीन्यश- नानि । मद्यम् । मत्स्यः । विरुद्धान्नम् । तीक्ष्णोष्ण- गुरुभोजनम् । अतिव्यवायः । आयासः । पूज्य-

पूजाव्यतिक्रमः । पत्रशाकानि । विम्वी । आषाढ- फलम् । तृष्णानिद्राक्षुधावेगाः ॥ * ॥ अथ वातरोगे पथ्यम् । अभ्यङ्गः । मर्द्दनम् । वस्तिः । स्नेहः । स्वेदः । अवगाहनम् । संवाहनम् । संशमनम् । प्रावृतिः । वातवर्ज्जनम् । अग्निकर्म्म । उपनाहः । भूशय्या । स्नानम् । आसनम् । तैलद्रोणी । शिरोवस्तिः । शयनम् । नस्यम् । आतपः । सन्तर्पणम् । बृंह- णम् । किलाटः । दधि । कूर्च्चिका । सर्पिः । तैलम् । वसा । मज्जा । स्वाद्बम्ललवणा रसाः । नवीनतिलगोधूममाषाः । सम्बत्सरोषितशालि- षष्टिकाः । कुलत्थरसः । सुरा । ग्राम्या गोऽश्व- तरोष्ट्ररासभच्छागलादयः । आनूपाः कोल- महिषन्थङ्कखड्गिगजादयः । औदका हंस- कादम्बचक्रमद्गुरकादयः । विलेशया भेक- गोधानकुलश्वाविदादयः । जाङ्गलाः चटक- कुक्कुटवर्हितित्तिरयः । शिलिन्दः । पर्व्वतः । नक्रः । गर्गरः । कवयी । इल्लिशः । एरण्डः । चुलुकी । कूर्म्मः । शिशुमारः । तिमिङ्गिलः । रोहितः । मद्गुरः । शृङ्गी । वर्म्मी । खुड्डीशः । एते झषाः । पटोलम् । शिग्रु । वार्त्ताकुः । लशुनम् । दाडिमद्वयम् । पक्वतालम् । रसा- लम् । नलदाम्बु । परूषकम् । जम्बीरम् । वदरम् । द्राक्षा । नागरङ्गम् । मधूकजम् । प्रसारणी । गोक्षुरकः । शुक्लाक्षी । पारि- भद्रकः । पयांसि । पयःपेटी । रुवुतैलम् । गवां जलम् । मत्स्यण्डिका । ताम्बूलम् । धान्याम्लम् । निन्तिडीफलम् । स्निग्धोष्णभोज्यानि । स्निग्धो- ष्णानुलेपनम् । आमाशयमुपागते विशेषाद्वम- नम् । पक्वाशयस्थे तथा मांसस्थे स्निग्धविरेच- नम् । प्रत्याध्मानाध्मानसङ्गे वर्त्तिः लङ्घनं दीप- नम् । अष्ठीलाख्ये गुल्मविधिः । शुक्रस्थे क्षय- जित्क्रिया । त्वङ्मांसासृक्सिराप्राप्ते रक्त- मोक्षणम् ॥ * ॥ वातरोगे अपथ्यम् । चिन्ता । प्रजागरः । वेगधारणम् । छर्द्दिः । श्रमः । अनशनम् । चणकः । कलायः । नीवार- कङ्गुयववैणवकोरदूषश्यामाकचूर्णम् । कुरु- विन्दः । तृणधान्यानि । राजमाषः । मुद्गः । तडागसरिदम्बु । करीरम् । जम्बु । कशेरु । तलकम् । क्रमुकम् । मृणालम् । निष्पावबीजम् । तालफलास्थिमज्जा । शालूकम् । तिन्दुकम् । कठिल्लकम् । बालतालम् । विम्बी । पत्रशाकम् । उडुम्बरम् । शीताम्बु । रासभपयः । विरुद्ध- मन्नम् । क्षारः । शुष्कपललम् । क्षतजस्रुतिः । क्षौद्रम् । कषायकटुतिक्तरसाः । व्यवायः । हस्त्यश्वयानम् । चंक्रमणम् । खट्वा । आध्मानि- नोऽर्द्दितवतोऽपि विशेषात् स्नानम् । प्रदुष्ट- सलिलम् । दन्तघर्षणम् ॥ * ॥ अथ वाते गुग्गुलुसेविनां पथ्यम् । क्षीरम् । मांसरसाः । यूषाः । कलमादिशालयः । यवगोधूममाषाः ॥ * ॥

गुग्गुलावपथ्यम् । व्यायामः । आतपः । रूक्षम् । स्नानम् । बहु- भाषणम् । प्रवातः । मैथुनम् । यानम् ॥ * ॥ अथ वातरक्ते पथ्यम् । उत्तानेऽभ्यञ्जनम् सेकः सोपनाहः प्रलेपनम् । गम्भीरे स्नेहपानं आस्थापनं विरेचनम् । सर्व्वत्र सूचीजलौकशृङ्गालावुभिरस्रस्रुतिः । शतधौत- घृताभ्यङ्गः । मेषीदुग्धावसेचनम् । यवः । षष्टिकः । नीवारः । कलमः । अरुणशालिः । गोधूमः । चणकः । मुद्गः । तुवरी । मुकुष्टकः । अव्यजामहिषीगवां पयः । लावः । तित्तिरिः । सर्पद्बिट् । ताम्रचूडादिः । एते विष्किराः । प्रत्तदाः शुकदात्यूहकपोतचटकादयः । उपो- दिका । काकमाची । वेत्राग्रम् । सुनिषण्णकम् । वास्तूकम् । कारवेल्लम् । तण्डुलीयः । प्रसारणी । पत्तूरः । वृद्धकुष्माण्डम् । सर्पिः । सम्पाकपल्ल- वम् । पटोलम् । रुवुतैलम् । मृद्वीका । श्वेत- शर्करा । नवनीतम् । सोमवल्ली । कस्तूरी । सितचन्दनम् । शिंशपागुरुदेवाह्वसरलस्नेह- मर्द्दनम । तिक्तम् ॥ * ॥ वातरक्ते अपथ्यम् । दिवास्वप्नः । अग्निसन्तापः । व्यायामः । आतपः । मैथुनम् । माषः । कुलत्थः । निष्पावः । कलायः । क्षारसेवनम् । अम्बुजानूपमांसानि । विरुद्धानि । दधीनि । इक्षुः । मूलकम् । मद्यम् । पिण्या- कम् । अम्लम । काञ्जिकम् । कटु । उष्णम् । गुरु । अभिष्यन्दि । लवणम् । शक्तवः ॥ * ॥ अथोरुस्तम्भे पथ्यम् । सर्व्वो रूक्षविधिः । स्वेदः । कोद्रवः । रक्तशालिः । यवः । कुलत्थः । श्यामाकः । पुरातनोद्दालाः । शोभाञ्जनम् । कारवेल्लम् । पटोलम् । लशुनम् । सुनिषण्णम् । काकमाची । वेत्राग्रम् । निम्ब- पल्लवम् । पत्तूरः । वास्तूकम् । पथ्या । वार्त्ताकुः । तप्तवारि । सम्पाकशाकम् । पिण्याकम् । तक्रम् । अरिष्टम् । मधु । कटुः । तिक्तः । कषायः । क्षीरसेवा । गवां जलम् । यथाशक्तिव्यायामः । स्थूलस्याक्रमणम् । अच्छह्रदे सन्तरणम् । नदीषु प्रतिस्रोतः सन्तरणम् । श्लेष्मापहरणम् । अमा- रुतकोपनम् ॥ * ॥ ऊरुस्तम्भे अपथ्यम् । गुरुशीतद्रवस्निग्धविरुद्धासात्म्यभोजनम् । विरे- चनम् । स्नेहनम् । वमनम् । रक्तमोक्षणम् । वस्तिः ॥ * ॥ अथामवाते पथ्यम् । रूक्षस्वेदः । लङ्घनम् । स्नेहपानम् । वस्तिः । लेपः । रेचनम् । पायुवर्त्तिः । अब्दोत्पन्नशालि- कुलत्थाः । जीर्णं मद्यम् । जाङ्गलानां रसः । वातश्लेष्मघ्नानि सर्व्वागि । तक्रम् । वर्षाभूः । एरण्डतैलम् । रमोनम् । पटोलम् । पत्तूरकम् । कारवेल्लम् । वार्त्ताकुः । शिग्रु । तसनीरम् । मन्दारः । गोकण्टकः । वृद्धदारः । मल्लातकम् ।

पृष्ठ ३/०३४

गोजलम् । आर्द्वकम् । कटूनि । तिक्तानि । दीपनानि ॥ * ॥ आमवाते अपथ्यम् । दधिः । मत्स्यः । गुडः । क्षीरम् । उपोदिका । माषः । पिष्टकम् । दुष्टनीरम् । पूर्ब्बवातः । विरुद्धाशनम् । असात्म्यम् । वेगरोधः । जागरः । विषमाशनम् ॥ * ॥ अथ शूले पथ्यम् । छर्द्दिः । स्वेदः । लङ्घनम् । पायुवर्त्तिः । वस्तिः । निद्रा । रेचनम् । पाचनम् । अब्दोत्पन्नाः शालयः । वाट्यमण्डः । तप्तक्षीरम् । जाङ्गलानां रसः । पटोलम् । शोभाञ्जनम् । कारवेल्लम् । वार्त्ताकुः । पक्वाम्रम् । द्राक्षा । कपित्थम् । रुच- कम् । पियालम् । शालिञ्चपत्राणि । वास्तूकम् । सामुद्रम् । सौवर्च्चलम् । हिङ्गु । विश्वम् । विडम् । शताह्वा । लशुनम् । लवङ्गम् । एरण्डतैलम् । सुरभीजलम् । तप्ताम्बु । जम्बीररसः । कुष्ठम् । लघूनि । क्षाररजांसि ॥ * ॥ शूले अपथ्यम् । विरुद्धान्नपानम् । जागरः । विषमाशनम् । रूक्षतिक्तकषायाणि । शीतलानि । गुरूणि । व्यायामः । मैथुनम् । मद्यम् । वैदलम् । लव- णम् । कटु । वेगरोधः । शोकः । क्रोधः ॥ * ॥ अथोदावर्त्तानाहयोः पथ्यम् । नारिकेलपुष्पमिश्रितशीतलोदकपानम् । स्नेह- स्वेदः । विरेकः । वस्तिः । फलवर्त्तिः । अभ्यङ्गः । यवः । सृष्टविण्मूत्रमारुतः । ग्राम्योदकम् । आनूप- रसः । रुवुतैलम् । वारुणी । बालमूलकम् । सम्पाकः । त्रिवृत् । तिलः । सुधादलम् । शृङ्ग- वेरम् । मातुलुङ्गम् । यवक्षारः । हरीतकी । लवङ्गम् । रामठम् । द्राक्षा । गोमूत्रम् । लव- णानि । अधोवातसमुत्थे तु । स्नेहः । स्वेदः । वर्त्तिः । वस्तिः । समीरणहरान्नपानम् । तथा पुरीषजे । वस्तिः । स्वेदः । अभ्यङ्गः । अव- गाहनम् । फलवर्त्तिः । विड्भेद्यशनपानम् । मूत्रवेगसमुत्पन्ने । त्रिविधं वस्तिकर्म्म । स्वेदः । अभ्यङ्गः । अवगाहः । सर्पिषावपीडनम् । उद्गारोत्थे हिक्काघ्नविधिः । कासजे कासजि- द्विघिः । क्षवजे । स्वेदनम् । धूमः । औत्तरभक्तिक- घृतम् । क्षवप्रवर्त्तननस्यम् । ऊर्द्ध्वजत्रुकाभ्यङ्गः । तृष्णोत्थे शीतान्नपानम् । जृम्भोत्थे वातजित्- क्रिया । निद्रावेगोत्थिते क्षीरम् । स्वप्नसंवाह- नम् । बुभुक्षोत्थे स्निग्धाल्पोष्णलघुभोजनम् । वास्पजे वास्पसंमोक्षः । स्वप्नः । मद्यम् । प्रिय- कथा । श्रमश्वाससमुत्पन्ने विश्रामः । वात- हारिद्रव्यम् । शुक्रोत्थे वस्तिः । अभ्यङ्गः । अव- गाहः । चरणायुधः । शालिः । मदिरा । क्षीरम् । यौवनगर्व्वितप्रिया । छर्द्द्युत्थे लङ्घ- नम् । धूमः । भुक्त्वा प्रच्छर्द्दनम् । श्रमः । रूक्षान्न- पानम् । विरेकः । रक्तमोक्षणम् ॥ * ॥ उदावर्त्तानाहयोरपथ्यम् । वमनम् । वेगरोधः । शमीधान्यम् । कोद्रवः ।

नालीचशाकम् । शालूकम् । जाम्बवम् । कर्कटी- फलम् । पिण्याकम् । सर्व्वमालुकम् । करीरः । पिष्टवैकृतम् । विष्टम्भीनि । विरुद्धानि । कषा- याणि । गुरूणि ॥ * ॥ अथ गुल्मे पथ्यम् । स्नेहस्वेदः । विरेकः । वस्तिः । बाहुसिराव्यधः । लङ्घनम् । वर्त्तिः । अभ्यङ्गः । स्नेहः । पक्वे तु पाटनम् । सम्बत्सरसमुत्पन्नकलायरक्तशालयः । खडः । कुलत्थयूषः । घन्वमांसरसः । सुरा । गवाजयोः पयः । मृद्वीका । परूषकम् । खर्ज्जू- रम् । दाडिमम् । धात्री । नागरङ्गम् । अम्ल- वेतसम् । तक्रम् । एरण्डतैलम् । लशुनम् । बाल- मूलकम् । पत्तूरः । वास्तूकम् । शिग्रु । यव- क्षारः । हरीतकी । रामठम् । मातुलुङ्गम् । त्र्यूषणम् । सुरभीजलम् । स्निग्धोष्णबृंहणलघु- दीपनान्नानि । वातानुलोमनम् ॥ * ॥ गुल्मे अपथ्यम् । सर्व्वं वातकारि । विरुद्धाशनम् । वल्लूरम् । मूल- कम् । मत्स्थः । मधुरफलम् । शुष्कशाकम् । शमीधान्यम् । विष्टम्भीनि । गुरूणि । अघो- वातशकृन्मूत्रश्रमश्वासाश्रुधारणम् । वमनम् । जलपानम् ॥ * ॥ अथ हृद्रोगे पथ्यम् । स्वेदः । विरेकः । वमनम् । लङ्घनम् । वस्तिः । विलेपी । पुरातनरक्तशालयः । जाङ्गलमृग- पक्षियूषाः । मुद्गकुलत्थरसाः । रागाः । खडाः । काम्बलिकाः । षाडवाः । भव्यम् । पटोलम् । कदलीफलम् । पुराणकुष्माण्डम् । रसालम् । दाडिमम् । सम्पाकशाकम् । नवमूलकम् । एरण्ड- तैलम् । गगनाम्बु । सैन्धवम् । द्राक्षा । तक्रम् । पुरातनगुडः । शुण्ठी । यमानी । लशुनम् । हरी- तकी । कुष्ठम् । कुस्तुम्बुरु । कृष्णम् । आर्द्रकम् । सौवीरम् । शुक्तम् । मधु । वारुणीरसः । कस्तू- रिका । चन्दनम् । प्रपानकम् । ताम्बूलम् ॥ * ॥ हृद्रोगे अपथ्यम् । तृट्छर्द्दिमूत्रानिलशुक्रकासोद्गारश्रमश्वासविड- श्रूणां वेगधारणम् । सह्याद्रिविन्ध्याद्रिनदीनां जलम् । मेषीपयः । दुष्टजलम् । कषायः । विरु- द्धम् । उष्णम् । गुरु । तिक्तः । अम्लः । चिर- न्तनपत्रोत्थशाकानि । क्षारः । मधूकम् । दन्त- काष्ठम् । रक्तस्रुतिः ॥ * ॥ अथ मूत्रकृच्छ्रे पथ्यम् । वातोद्भवे अभ्यङ्गः । निरूहः । वस्तिः । स्नेहः । अवगाहः । उत्तरवस्तिः । सेकः । पैत्ते अव- गाहः । शिशिरप्रदेहः । ग्रैष्मो विधिः । वस्ति- विधिः । विरेकः । श्लेष्मोद्भवे स्वेदः । विरेकः । वस्तिः । क्षारः । यवान्नम् । तीक्ष्णम् । उष्णम् । त्रिदोषजे अभ्यङ्गपुरःसराणि त्रिमलोदितानि सर्व्वाण्यमूनि । यथा यथा दोषमयं गणः । पुरा- तनलोहितशालिः । गोभवतक्रपयोदधीनि । धन्धामिषम् । मुद्गरसः । सिता । पुराणकुष्माण्ड- फलम् । पटोलम् । महार्द्रकम् । गोक्षुरकः ।

कुमारी । गुवाकखर्ज्जूरनारिकेलतालद्रुमाणां शिरांसि । पथ्या । तालास्थिमज्जा । त्रपुषम् । त्रुटिः । शीतपानम् । शीताशनम् । प्रनीर- नीरम् । हिमवालुका ॥ * ॥ मूत्रकृच्छ्रे अपथ्यम् । मद्यम् । श्रमः । निधुवनम् । गजवाजियानम् । सर्व्वं विरुद्धाशनम् । विषमाशनम् । ताम्बूलम् । मत्स्यः । लवणम् । आर्द्रकम् । तैलभृष्टम् । पिण्याकम् । हिङ्गु । तिलः । सर्षपः । वेगरोधः । माषः । करीरः । अतितीक्ष्णम् । विदाहि । रूक्षम् । अम्लः ॥ * ॥ अथ मूत्राघाते पथ्यम् । अभ्यञ्जनम् । स्नेहः । विरेकः । वस्तिः । स्वेदः । अवगाहः । उत्तरवस्तिः । पुरातनलोहित- शालिः । धन्वभवमांसम् । मद्यम् । तक्रम् । पयः । दधि । माषयूषः । पुराणकुष्माण्डफलम् । पटो- लम् । महार्द्रकम् । तालफलास्थिलज्जा । हरी- तकी । कोमलनारिकेलम् । गुवाकखर्ज्जूरनारि- केलतालद्रुमाणां मस्तकानि ॥ * ॥ मूत्राघाते अपथ्यम् । सर्व्वाणि विरुद्धानि । व्यायामः । मार्गः । शीत- लम् । रूक्षम् । विदाहि । विष्टम्भि । व्यवायः । वेगधारणम् । करीरम् । वमनम् ॥ * ॥ अथाश्मर्य्यां पथ्यम् । वस्तिः । विरेकः । वमनम् । लङ्घनम् । स्वेदः । अवगाहः । वारिसेचनम् । यवाः । कुलत्थाः । प्रपुराणशालयः । मद्यम् । घन्वाण्डजसम्भवरसः । पुराणकुष्माण्डफलम् । कशेरुकम् । गोकण्टकः । वारुणशाकम् । आर्द्रकम् । पाषाणभेदी । यव- शूकः । रेणुः । छिन्ना । अश्मनां समाकर्षणम् ॥ अश्मर्य्यां अपथ्यम् । मूत्रस्य शुक्रस्य च वेगधारणम् । अम्लः । विष्टम्भि । रूक्षम् । गुर्व्वन्नपानम् । विरुद्धपाना- शनम् ॥ * ॥ अथ प्रमेहे पथ्यम् । पूर्ब्बं लङ्घनम् । वमनम् । विरेचनम् । प्रोद्वर्त्त- नम् । शमनम् । दीपनम् । नीवारः । कङ्गुः । यवः । वैणवः । कोरदूषः । श्यामाकः । जूर्णः । कुरुविल्वः । मुकुष्टकः । गोधूमः । शालिः । कलमः । पुरातनकुलत्थः । मुद्गाढकीचणक- यूषरसाः । तिलाः । लाजाः । पुरातनसुरा । मधु । वाट्यमण्डः । तक्रम् । रासभजलम् । महिषीजलम् । कह्वः । जाङ्गलाः कपोतशश- तित्तिरिलाववर्हिभृङ्गैणवर्त्तकशुकादयः । शोभा- ञ्जनम् । कुलकम् । कठिल्लकम् । कर्कोटकम् । तलकम् । वार्हतम् । औड म्बरम् । लशुनम् । नवीनमोचम् । पत्तूरम् । गोक्षुरकम् । मूषिक- पर्णिशाकम् । मन्दारपत्रम् । अमृता । त्रिफला । कपित्थम् । जम्बूः । कशेरु । कमलोत्पलकन्द- बीजम् । खर्ज्जूरलाङ्गलिकतालतरूणां मस्तकम् । व्योषम् । तिन्दुकफलम् । खदिरः । कलिङ्गः ।

पृष्ठ ३/०३५

तिक्तः । कषायः । हस्त्यश्ववाहनम् । अतिभ्रम- णम् । रविकिरणः । व्यायामः ॥ * ॥ प्रमेहे अपथ्यम् । मूत्रवेगः । धूमपानम् । स्वेदः । रक्तमोक्षणम् । सदासन्नम् । दिवानिद्रा । नवान्नम् । दधि । आनूपमांसम् । निष्पावम् । पिष्टान्नम् । मैथु- नम् । सौवीरकम् । सुरा । शुक्तम् । तैलम् । क्षीरम् । घृतम् । गुडः । तुम्बी । तालास्थिमज्जा । विरुद्धाशनम् । कुष्माण्डम् । इक्षुः । दुष्टाम्बु । स्वादु । अम्लः । लवणम् । अभिष्यन्दि ॥ * ॥ अथ मेदसि पथ्यम् । चिन्ता । श्रमः । जागरणम् । व्यवायः । प्रोद्बर्त्त- नम् । लङ्घनम् । आतपः । हस्त्यश्वयानम् । भ्रमणम् । विरेकः । प्रच्छर्द्दनम् । अपतर्पणम् । पुरातना वैणवकोरदूषश्यामाकनीवारप्रियङ्गु- जूर्णाः । यवः । कुलत्थः । चणकः । मसूरः । मुद्गः । तुवरी । मधु । लाजाः । कटुतिक्तकषा- याणि । तक्रम् । सुरा । चिङ्गटमत्स्यः । दग्ध- वार्त्ताकुः । फलत्रयम् । यवासकम् । शिरीष- लोध्रहरीतकीनां चूर्णेन गात्रविलेपनम् । कटु- त्रयम् । सर्षपतैलम् । एला । सर्व्वाणि रूक्षाणि । मुख्यतैलम् । पत्रशाकः । अगुरुलेपनम् । प्रतप्त- नीराणि । शिलाजतूनि । भोजनात् प्राक् वारि- पानम् ॥ * ॥ मेदसि अपथ्यम् । स्नानम् । रसायनम् । शालिः । गोधूमः । सुख- शीलता । क्षीरम् । इक्षुविकृतिः । माषः । सौहित्यम् । स्वेदनानि । मत्स्यः । मांसम् । दिवानिद्रा । स्रक् । गन्धः । मधुराणि । समग्र- भोजनस्य पश्चात् जलपानम् । अतिमात्रोप- चिते विशेषाद्बमनक्रिया ॥ * ॥ अथोदररोगे पथ्यम् । विरेचनम् । लङ्घनम् । अब्दसम्भवकुलत्थमुद्गा- रुणशालियवाः । जाङ्गलमृगपक्षिणः । सिता । सुरा । माक्षिकम् । सीधुः । माध्वीकम् । षाडवः । तक्रम् । रसोनम् । रुवुतैलम् । आर्द्र- कम् । शालिञ्चशाकम् । कुलकम् । कठिल्लकम् । पुनर्नवा । शिग्रुफलम् । हरीतकी । ताम्बू- लम् । एला । यवशूकम् । आयसम् । अजा- गवोष्ट्रीमहिषीणां पयः मूत्रञ्च । लघूनि । तिक्तानि । दीपनानि । वस्त्रेण सम्बेष्टनम् । अग्निकर्म्म । विषप्रयोगः । विशेषतः प्लोहसमु- द्भवे वामे अग्रवाहौ धमनीव्यधः । वद्धाह्वये उदकजे क्षतोत्थिते नाभेरधः यथाविधिशस्त्र- विधिः । समीरणोत्थे आदितः घृतपानम् । अभ्यञ्जनम् । अनुवासनम् ॥ * ॥ उदररोगे अपथ्यम् । सस्नेहनम् । धूमपानम् । जलपानम् । सिरा- व्यधः । छर्द्दिः । यानम् । दिवानिद्रा । व्यायामः । पिष्टवैकृतम् । औदकानूपमांसम् । पत्रशाकम् । तिलः । उष्णानि । विदाहीनि । लवणाशनम् । शमीधान्यम् । विरुद्धान्नम् । दुंष्टनीरम् । गुरूणि ।

महेन्द्रगिरिजातानां नदीनां जलम् । विष्ट- म्भीनि । छिद्रसमुद्भवे विशेषतः स्वेदः ॥ * ॥ अथ शोथे पथ्यम् । संशोधनम् । लङ्घनम् । अस्रमोक्षः । स्वेदः । प्रलेपः । परिषेचनम् । पुरातनशालियवकुलत्थ- मुद्गाः । गोधा । शल्लकः । भुजङ्गभुक्तित्तिरि- ताम्रचूडलावादयो जाङ्गलविष्किराः । कूर्म्मः । शृङ्गी । प्रपुराणसर्पिः । तक्रम् । सुरा । माक्षिकम् । आसवः । निष्पावः । कठिल्लकम् । रक्तशिग्रु । रसोनम् । कर्कोटकम् । मानमूलम् । सुवर्च्चला । गृञ्जनकह् । पटोलम् । वेत्राग्रम् । वाडिङ्गनम् । मूलकम् । पुनर्नवा । चित्रकम् । पारिभद्रः । श्रीपर्णम् । निम्बः । क्षुरपल्लवम् । एरण्डतैलम् । कटुका । हरिद्रा । हरीतकी । क्षारनिषेवणम् । भल्लातकम् । गुग्गुलुः । आय- सम् । कटूनि । तिक्तानि । दीपनानि । गोऽजा- महिषीभवमूत्राणि । कस्तूरिका । शिलाजतु । पाण्डुरोगोक्तवह्निकर्म्म ॥ * ॥ शोथे अपथ्यम् । पवनसलिलम् । वेगरोधः । विरुद्धपानाशनम् । विषमाशनम् । मृद्भक्षणम् । ग्राम्याब्जानूपे पिशितलवणे । शुष्कशाकम् । नवान्नम् । गौडम् । पिष्टान्नम् । दधि । कृशरम् । विज्जलम् । मद्यम् । अम्लम् । धानाः । वल्लूरम् । गुरु । असात्म्यम् । विदाहि । अरात्रौ स्वप्नः । मैथुनम् ॥ * ॥ अथ वृद्धिव्रध्नाधिकारे पथ्यम् । संशोधनम् । वस्तिः । असृग्विमोक्षः । स्वेदः । प्रलेपः । अरुणशालयः । एरण्डतैलम् । सुरभी- जलम् । धन्वामिषम् । शिग्रुफलम् । पटोलम् । पुनर्नवा । गोक्षुरः । अग्निमन्थः । ताम्बूलम् । पथ्या । सरला । रसोनम् । वाडिङ्गनम् । गृञ्ज- नकम् । मधूनि । कौम्भं घृतम् । तप्तजलम् । तक्रम् । आमवातापहमग्निकारि चान्नपानम् । पुराणसुरा । अर्द्धेन्दुवद्वक्षणयोर्द्दाहः । आमा- शये बाहुशिराव्यधः ॥ * ॥ व्रध्नवृद्धावपथ्यम् । विरुद्धपानान्नम् । असात्म्यसेवा । संक्षोभणम् । हस्तिहयादियानम् । आनूपमांसानि । दधीनि । माषाः । दुग्धानि । पिष्टान्नम् । उपोदिका । गुरूणि । शुक्रोत्थितवेगरोधः ॥ * ॥ अथ गलगण्डादौ पथ्यम् । छर्द्धिः । विरेचनम् । नस्यम् । स्वेदः । धूमः । शिराव्यधः । अग्निकर्म्म । क्षारयोगः । प्रलेपः । लङ्घनम् । पुराणघृतपानम् । जीर्णलोहित- शालयः । यवाः । मुद्गाः । पटोलम् । रक्त- शिग्रु । कठिल्लकम् । शालिञ्चशाकम् । वेत्रा- ग्रम् । रूक्षाणि । कटूनि । सर्व्वाणि दीवनानि । गुग्गुलुः । शिलाजतु । विशेषतः जिह्वातलस्थ- सिराद्वयच्छेदः । मणिबन्धोर्द्धं अङ्गुलान्तरास्तिस्रो रेखाः कार्य्याः । गलगण्डगण्डमालापचीग्रन्थ्य- र्व्वुदातुरे यथादोषं यथावस्थं एतत् सर्व्वं पथ्यम् ॥ * ॥

गलगण्डे अपथ्यम् । सर्व्वक्षीरेक्षुविकृतिः । आनूपमांसम् । पिष्टा- न्नम् । अम्लम् । मधुरम् । गुरुद्रव्यम् । अभि- ष्यन्दिद्रव्यम् ॥ * ॥ अथ श्लीपदे पथ्यम् । प्रच्छर्द्दनम् । लङ्घनम् । अस्रमोक्षः । स्वेदः । विरेकः । परिलेपनम् । पुरातनषष्टिकशालयः । यवाः । कुलत्थाः । लशुनम् । पटोलम् । वार्त्ताकुः । शोभाञ्जनम् । कारवेल्लम् । पुनर्नवा । मूलकम् । पूतिका । एरण्डतैलम् । सुरभीजलम् । कटूनि । तिक्तानि । दीपनानि । वातोद्भवे गुल्फोपरि- ष्टात् चतुरङ्गुले सिराव्यधः । पैत्तिके गुल्फतले शिराव्यधः । कफजे अङ्गुष्ठमूले सिराव्यधः ॥ * ॥ श्लीपदे अपथ्यम् । पिष्टान्नम् । दुग्धविकृतम् । गुडः । आनूपमामि- षम् । स्वादुरसः । पारिपात्रसह्यविन्ध्यनदी- जलम् । पिच्छिलम् । गुरुद्रव्यम् । अभिष्यन्दि- द्रव्यम् ॥ * ॥ अथ विद्रधौ पथ्यम् । आमावस्थे रेचनलेपस्वेदास्रमोक्षणानि । जीर्ण- श्यामाककलमौ । कुलत्थः । लशुनम् । रक्त- शिग्रु । निष्पावः । कारवेल्लः । पुनर्नवा । श्रीपर्णी । चित्रकम् । क्षौद्रम् । शोथोक्तानि सर्व्वाणि । पक्वावस्थे शस्त्रकर्म्म । पुराणरक्त- शालिः । घृतम् । तैलम् । मुद्गरसः । विलेपी । घन्वजरसाः । शालिञ्चशाकम् । कदलम् । पटो- लम् । हिमवालुका । चन्दनम् । तप्ताम्बु । शीताम्बु । व्रणोदितं सर्व्वम् ॥ * ॥ विद्रधावपथ्यम् । आमावस्थे शोथोक्तान्यपथ्यानि । पक्वावस्थे व्रणो- क्तान्यपथ्यानि ॥ * ॥ अथ व्रणशोथव्रणसद्योव्रणनाडीव्रणेषु पथ्यम् । विम्लापनम् । रक्तमुक्तिः । उपनाहः । विपा- टनम् । शोधनम् । रोपणम् । पुराणसित- शालयः । यवः । षष्टिकः । गोधूमः । जाङ्गलमृग- पक्षिणः । विलेपी । लाजमण्डः । कटुतैलम् । घृतम् । मधु । तैलम् । मसूरम् । तुवरी । मुद्गयूषः । शर्करा । आषाढफलम् । वार्त्ताकुः । कर्कोटकम् । पटोलम् । कारवेल्लम् । निम्ब- पत्रम् । वेत्राग्रम् । बालमूलकम् । सुनिषण्ण- कम् । शालिञ्चशाकम् । तण्डुलीयः । वास्तू- कम् । त्रिफला । पनसम् । चोचम् । दाडि- मम् । कटुकाफलम् । जीवन्ती । सैन्धवम् । द्राक्षा । स्वादुतिक्तकषायाः । स्निग्धोष्णद्रवो- त्तरान्नम् । एषणम् । शमनम् । दाहः । स्वेद- नम् । बन्धनक्रिया । व्रणावचूर्णनम् । लेपः । धूपनम् । पत्रधारणम् । उशीरम् । बालव्यज- नम् । चन्दनम् । तिललेपनम् । तप्तशीताम्बु । कर्पूरम् । पक्वतः परा वैकृताः ॥ * ॥ व्रणशोथव्रणसद्योव्रणनाडीव्रणेषु अपथ्यम् । नवधान्यम् । तिलः । कलायः । माषः । कुलत्थः ।

पृष्ठ ३/०३६

कृषरः । हिमाम्भः । विविधक्षीरेक्षुविकारः । अम्लानि । पत्रशाकम् । अजाङ्गलमांसम् । असात्म्यमन्नम् । विदाहि । विष्टम्भि । गुरूणि । कटु । अम्लम् । शीतम् । लवणम् । व्यवायः । व्यायामः । उच्चैः परिभाषणम् । प्रियासमा- लोकनम् । अह्नि निद्रा । प्रजागरम् । नितान्त- चंक्रमणम् । यथास्थितं प्रागधिरोपणम् । नस्यम् । ताम्बूलम् । अजीर्णता । प्रचण्डवातः । आतपः । धूमः । वृष्टिः । रजः । भयम् । क्रोधः । वमिः । प्रहर्षः । शोकः । विरुद्धाशनम् । अम्बुपानम् । तीक्ष्णम् । उष्णम् । रूक्षम् । विघट्टनम् । कण्डू- यनम् । काष्ठनखादितोदः । निरन्नभावः । विष- मोपचारः ॥ * ॥ अथ भग्ने पथ्यम् । शीताम्बु । चन्दनम् । पङ्कप्रदेहः । बन्धनक्रिया । शालिः । प्रियङ्गुः । गोधूमः । मुद्गसतीलयो- र्यूषः । नवनीतम् । घृतम् । क्षीरम् । तैलम् । मांसरसः । मधु । पटोलम् । लशुनम् । शिग्रु । पत्तूरम् । बालमूलकम् । द्राक्षा । धात्री । वज्रवल्ली । लाक्षा । बृंहणम् ॥ * ॥ भग्ने अपथ्यम् । लवणम् । कटुकम् । क्षारः । अम्लः । मैथुनम् । आतपः । व्यायामः । रूक्षान्नम् ॥ * ॥ अथ भगन्दरे पथ्यम् । आमे संशोधनम् । लेपः । लङ्घनम् । रक्त- मोक्षणम् । पक्वे यथाविधिशस्त्रवह्निक्षार- कर्म्माणि । सर्षपः । शालिः । मुद्गः । विलेपी । जाङ्गलरसः । पटोलम् । शिग्रु । वेत्राग्रम् । पत्तूरम् । बालमूलकम् । तिलसर्षपयोस्तैलम् । तिक्तवर्गः । घृतम् । मधु ॥ * ॥ भगन्दरे अपथ्यम् । विरुद्धान्यन्नपानानि । विषमाशनम् । आतपः । व्यायामः । मैथुनम् । युद्धम् । पृष्ठयानम् । गुरूणि । रूढव्रणोऽपि नरः सम्बत्सरं एतत् सर्व्वं परिहरेत् ॥ * ॥ अथोपदंशे पथ्यम् । छर्द्दिः । विरेकः । ध्वजमध्यनाडीवेधः । जलौका । परिपातनम् । सेकः । प्रलेपः । यवः । शालयः । धन्वामिषम् । मुद्गरसः । घृतम् । कठिल्लकम् । शिग्रुफलम् । पटोलम् । शालिञ्च- शाकम् । नवमूलकम् । तिक्तम् । कषायम् । मधु । कूपवारि । तैलम् ॥ * ॥ उपदंशे अपथ्यम् । दिवानिद्रा । मूत्रवेगः । गुर्व्वन्नम् । मैथुनम् । गुडः । आयासः । अम्लम् । तक्रम् ॥ * ॥ अथ शूकदोषे पथ्यम् । लेपः । विरेकः । असृङ्मोक्षः । सर्पिःपानम् । शालिः । यवः । जाङ्गलमांसम् । मुद्गयूषः । कठिल्लकम् । पटोलम् । शिग्रु । ककोटम् । पत्तूरम् । बालमूलकम् । वेत्राग्रम् । आषाढ- फलम् । दाडिमम् । सैन्धवम् । वचा । कूपो-

दकम् । गन्धसारः । कस्तूरी । हिमवालुका । तक्रम् । कषायम् । तैलम् ॥ * ॥ शूकदोषे अपथ्यम् । मूत्रवेगः । दिवानिद्रा । व्यायामः । मैथुनम् । गुडः । विदाहि । गुरुद्रव्यम् । तक्रम् ॥ * ॥ अथ कुष्ठरोगे पथ्यम् । पक्षात् पक्षात् छर्द्दनम् । मासात् मासाद्बिरे- चनम् । त्र्यहात् त्र्यहात् नस्यम् । षष्ठे षष्ठे मासि अस्रमोक्षणम् । सर्पिर्लेपः । पुराणाः यव- गोधूमशालिमुद्गाढकीमसूराः । माक्षिकम् । जाङ्गलामिषम् । आषाढफलम् । वेत्राग्रम् । पटोलम् । बृहतीफलम् । काकमाची । निम्ब- पत्रम् । लशुनम् । हिलमोचिका । पुनर्नवा । मेषशृङ्गम् । चक्रमर्द्ददलम् । भल्लातकम् । पक्व- तालम् । खदिरः । चित्रकः । वरा । जाती- फलम् । नागपुष्पम् । कुङ्कुमम् । प्रतनहविः । कोषातकी । करञ्जोमातिलसर्षपनिम्बेङ्गुदीभव- तैलम् । लघूनि अन्नानि । सरलदेवाह्वशिंशपा- गुरुसम्भवस्नेहः । गोखरोष्ट्राश्वमहिषीणां मूत्राणि । कस्तूरिका । गन्धसारा । तिक्तानि । क्षारकर्म्म ॥ * ॥ कुष्ठरोगे अपथ्यम् । पापकर्म्म । कृतघ्नभावः । गुरुनिन्दा । गुरुधर्ष- णम् । विरुद्धपानाशनम् । दिवानिद्रा । चण्डांशु- तापः । विषमाशनम् । स्वेदः । रतम् । वेग- रोधः । इक्षुः । व्यायामः । अम्लम् । तिलः । माषः । द्रवगुरुनवान्नानां भोजनम् । विदाहि । विष्टम्भि । मूलकम् । सह्याद्रिविन्ध्याद्रिसमुद्भव- नदीजलम् । आनूपमांसम् । दधि । दुग्धम् । मद्यम् । गुडः ॥ * ॥ अथ शीतपित्तोदर्द्दकोठरोगेषु पथ्यम् । छर्द्दिः । विरेचनम् । लेपः । असृङ्मोक्षः । पुराणशालिः । जाङ्गलामिषमुद्गकुलत्थानां यूषः । कर्कोटकम् । कारवेल्लम् । शिग्रु । मूलकपो- तिका । शालिञ्चशाकम् । वेत्राग्रम् । दाडिमम् । त्रिफला । मधु । कटुतैलम् । तप्तनीरम् । पित्त- श्लेष्महरद्रव्यम् । सर्व्वकटुतिक्तकषायाणि ॥ * ॥ शीतपित्तादावपथ्यम् । विविधक्षीरेक्षुविकारः । मत्स्यः । उदकानूप- भवामिषम् । नवीनमद्यम् । वमिवेगरोधः । प्राग्दक्षिणाशापवनः । अह्नि निद्रा । स्नानम् । विरुद्धाशनम् । आतपः । स्निग्धम् । अम्लम् । मधुरम् । कषायः । गुर्व्वन्नपानानि ॥ * ॥ अथाम्लपित्ते पथ्यम् । ऊर्द्ध्वगे पूर्ब्बं वमनम् । अधोगे पूर्ब्बं विरेचनम् । पश्चादन्नाशनम् । निरूहः । शालिः । यवः । गोधूमः । मुद्गः । जाङ्गलजरसः । तप्तशीत- जलानि । शर्करा । मधु । शक्तुः । कर्कोटकम् । कारवेल्लम् । पटोलम् । हिलमोचिका । वेत्रा- ग्रम् । वृद्धकुष्माण्डम् । रम्भापुष्पम् । वास्तूकम् । कपित्थम् । दाडिमम् । धात्री । तिक्तानि । कफपित्तहरपानान्नम् ॥ * ॥

अम्लपित्ते अपथ्यम् । नवान्नम् । विरुद्धद्रव्यम् । पित्तकोपकरद्रव्यम् । वेगरोधः । तिलः । माषः । कुलत्थः । तैल- भक्षणम् । अविदुग्धम् । धान्याम्लम् । लवणम् । अम्लम् । कटु । गुर्व्वन्नम् । दधि । मत्स्यः ॥ * ॥ अथ विसर्पे पथ्यम् । विरेकः । वमनम् । लेपः । लङ्घनम् । रक्त- मोक्षणम् । पुराणायवगोधूमकङ्गुषष्टिकशालयः । मुद्गः । मसूरः । चणकः । तुवरी । जाङ्गलज- रसः । नवनीतम् । घृतम् । द्राक्षा । दाडि- मम् । कारवेल्लकम् । वेत्राग्रम् । कुलकम् । धात्री । खदिरः । नागकेशरम् । लाक्षा । शिरीषः । कर्पूरम् । चन्दनम् । तिललेपनम् । ह्नीवेरकम् । मुस्तकम् । सकलानि तिक्तानि ॥ विसर्पे अपथ्यम् । व्यायामः । अह्नि शयनम् । सुरतम् । प्रवातः । क्रोधः । शोकः । वमनम् । वेगः । असूयनम् । शाकम् । विरुद्धाशनम् । दधि । कूर्च्चिका । सौवीरकादि । अनेकविधकिलाटः । गुर्व्वन्न- पानम् । लशुनम् । कुलत्थः । माषः । तिलः । सकलमजाङ्गलमांसम् । स्वेदः । विदाहि । लव- णम् । अम्लम् । कटु । मद्यम् । अर्कप्रभा ॥ * ॥ अथ विस्फोटे पथ्यम् । विरेचनम् । छर्द्दनम् । लेपः । लङ्घनम् । पुरा- तनषष्टिकशालयः । यवः । मुद्गः । मसूरः । चणकः । मुकुष्टकः । धन्वामिषम् । गव्यघृतम् । कठिल्लकम् । वेत्राग्रम् । आषाढफलम् । पटो- लम् । ज्योतिष्मती । निम्बदलम् । चन्दनम् । तैलम् । सिताभ्रः । तिललेपः । लङ्घनम् । बालम् ॥ * ॥ विस्फोटे अपथ्यम् । स्वेदः । व्यवायः । व्यायामः । क्रोधः । गुर्व्व- न्नम् । आतपः । वमिवेगः । पत्रशाकम् । प्रवातः । दिवास्वप्नः । ग्राम्योदकम् । आनूप- मांसम् । विरुद्धान्यशनानि । तिलः । माषः । कुलत्थः । लवणाम्लकटूनि । विदाहि । रूक्षम् । उष्णम् ॥ * ॥ अथ मसूर्य्यां पथ्यम् । पूर्ब्बं लङ्घनवान्तिरेचनशिरावेधाः । शशाङ्को- ज्ज्वलजीर्णषष्टिकशालयः । चणकः । मुद्गः । मसूरः । यवः । कपोतचटकदात्यूहक्रौञ्च- जीवञ्जीवशुकादयः पक्षिणः । नङ्गलः । काठि- ल्लम् । आषाढकम् । कर्कोटम् । कदलम् । शिग्रु । रुचकम् । द्राक्षा । दाडिमम् । मेध्य- बृंहणान्नपानम् । कोलम् । माषरसः । अक्ष्णोः सेकविधौ गवेधुमधुकोद्भूतसुशीतोदकम् । शम्बू- कोदरकोषनीरम् । कर्पूरचूर्णम् । पक्वे मुद्ग- रसः । जाङ्गलरसः । शालिञ्चशाकम् । घृतम् । निर्गुण्डीजलम् । यक्षघूपविहितो धूपः । शश्वद्- गोमयभस्मगुण्डनम् । शुष्के शिलापिष्टयोः पिचुमर्द्दपत्रनिशयोरालेपः । शेषे व्रणोक्त- क्रिया ॥ * ॥

पृष्ठ ३/०३७

मसूर्य्यामपथ्यम् । रतम् । स्वेदः । श्रमः । तैलम् । गुर्व्वन्नम् । क्रोधः । आतपः । दुष्टाम्बु । दुष्टपवनः । विरुद्धाशनम् । निष्पावः । आनूपशाकम् । लवणम् । विषमाशनम् । कटु । अम्लम् । वेग- रोधः ॥ * ॥ अथ क्षुद्ररोगे पथ्यापथ्यम् । यथा, -- क्षुद्ररोगेषु सर्व्वेषु नानारोगानुकारिषु । दोषान् दुष्यानवस्थाश्च निरीक्ष्य मतिमान् भिषक् । तस्य तस्य च रोगस्य पथ्यापथ्यानि सर्व्वशः । यथादोषं यथादुष्टं यथादृष्टञ्च कल्पयेत् ॥ * ॥ अथ मुखरोगे पथ्यम् । स्वेदः । विरेकः । वमनम् । गण्डूषः । प्रतिसार- णम् । कवलः । असृक्स्रुतिः । नस्यम् । धूमः । शस्त्राग्निकर्म्मणी । तृणधान्यम् । यवः । मुद्गः । कुलत्थः । जाङ्गलरसः । बृहत्प्रोष्ठी । कार- वेल्लम् । पटोलम् । बालमूलकम् । कर्पूरनीरम् । ताम्बूलम् । तप्ताम्बु । खदिरः । घृतम् । कटु । तिक्तम् ॥ * ॥ मुखरोगे अपथ्यम् । दन्तकाष्ठम् । स्नानम् ॥ अम्लम् । मत्स्यः । आनूपामिषम् । दधि । क्षीरम् । गुडः । मांसम् । रूक्षान्नम् । कठिनाशनम् । अधो- मुखशयनम् । गुरु । अभिष्यन्दकारि । दिवा- निद्रा ॥ * ॥ अथ कर्णरोगे पथ्यम् । स्वेदः । विरेकः । वमनम् । नस्यम् । धूमः । सिराव्यधः । गोधूमः । शालिः । मुद्गः । यवः । प्रतनहविः । लावः । मयूरः । हरिणः । तित्तिरिः । वनकुक्कुटः । पटोलम् । शिग्रु । वार्त्ताकुः । सुनिषण्णम् । कठिल्लकम् । रसायन- द्रव्यम् । ब्रह्मचर्य्यम् । अभाषणम् ॥ * ॥ कर्णरोगे अपथ्यम् । विरुद्धान्नपानम् । वेगरोधः । प्रजल्पनम् । दन्त- काष्ठम् । शिरःस्नानम् । व्यवायः । श्लेष्मलम् । गुरु । कण्डूयनम् । तुषारः ॥ * ॥ अथ नासारोगे पथ्यम् । निर्व्वातनिलयस्थितिः । प्रगाढोष्णीषधारणम् । गण्डूषः । लङ्घनम् । नस्यम् । धूमः । छर्द्दिः । सिराव्यधः । कटुचूर्णं नासारन्ध्रे निःक्षिप्य त्रिः प्रवेशनम् । स्वेदः । स्नेहः । शिरोऽभ्यङ्गः । पुराणा यवशालयः । कुलत्थमुद्गयोर्यूषः । ग्राम्यजाङ्गलजा रसाः । वार्त्ताकुः । कुलकम् । शिग्रु । कर्कोटः । बालमूलकम् । लशुनम् । दधि । तप्ताम्बु । वारुणी । कटुत्रयम् । कटु । अम्लम् । लवणम् । स्निग्धम् । उष्णम् । लघु- भोजनम् ॥ * ॥ नासारोगे अपथ्यम् । विरुद्धान्नम् । दिवास्वप्नः । अभिष्यन्दि । गुरूणि । स्नानम् । क्रोधः । शकृन्मूत्रवाष्पाणां वेगधार- णम् । शोकः । द्रवम् । भूशय्या ॥ * ॥

अथ नेत्ररोगे पथ्यम् । आश्च्योतनम् । लङ्घनम् । अञ्जनम् । स्वेदः । विरेकः । प्रतिसारणम् । प्रपूरणम् । नस्यम् । असृङ्मोक्षः । शस्त्रक्रिया । लेपनम् । आज्य- पानम् । सेकः । मनोनिर्वृतिः । अङ्घ्रिपूजा । मुद्गः । यवः । लोहितशालिः । लावः । मयूरः । वनकुक्कुटः । कूर्म्मः । कुलिङ्गः । कपिञ्जलः । कौम्भं हविः । वन्यकुलत्थयूषः । पेया । विलेपी । लशुनम् । पटोलम् । वार्त्ताकुः । कर्कोटकः । कारवेल्लम् । नवीनमोचम् । नवमूलकम् । पुन- र्नवा । मार्कवः । काकमाची । पत्तूरशाकम् । कुमारिका । द्राक्षा । कुस्तुम्बुरु । माणिमन्थम् । लोध्रम् । वरा । क्षौद्रम् । उपानहौ । नारी- पयः । चन्दनम् । इन्दुखण्डम् । तिक्तम् । लघु ॥ नेत्ररोगे अपथ्यम् । क्रोधः । शोकः । मैथुनम् । अश्रुवायुविण्मूत्र- निद्रावमीनां वेगरोधः । सूक्ष्मेक्षणम् । दन्त- विघर्षणम् । स्नानम् । निशाभोजनम् । आतपः । प्रजल्पनम् । छर्द्दनम् । अम्बुपानम् । मधूक- पुष्पम् । दधि । पत्रशाकम् । कठिल्लम् । पिण्याकः । विरूढकम् । मत्स्यः । सुरा । अजाङ्गलमांसम् । ताम्बुलम् । अम्लम् । लव- णम् । विदाहि । तीक्ष्णम् । कटु । उष्णम् । गुर्व्वन्नपानम् ॥ * ॥ अथ शिरोरोगे पथ्यम् । स्वेदः । नस्यम् । धूमपानम् । विरेकः । लेपः । छर्द्दिः । लङ्घनम् । शीर्षवस्तिः । रक्तोन्मुक्तिः । वह्निकर्म्म । उपनाहः । जीर्णसर्पिः । शालिः । षष्टिकः । यूषः । दुग्धम् । धन्वमांसम् । पटो- लम् । शिग्रु । द्राक्षा । वास्तूकम् । कारवेल्लम् । आम्रम् । घात्री । दाडिमम् । मातुलुङ्गम् । तैलम् । तक्रम् । काञ्जिकम् । नारिकेलम् । पथ्या । कुष्ठम् । भृङ्गराजः । कुमारी । मुस्तः । उशीरम् । चन्द्रिका । गन्धसारः । कर्परम् ॥ * ॥ शिरोरोगे अपथ्यम् । क्षवजृम्भमूत्रवास्पनिद्राविष्ठानां वेगधारणम् । अञ्जनम् । दुष्टनीरम् । विरुद्धान्नम् । सह्यविन्ध्य- सरिज्जलम् । दन्तकाष्ठम् । दिवानिद्रा ॥ * ॥ अथ स्त्रीरोगे पथ्यापथ्यम् । यत्पथ्यं यदपथ्यञ्च रक्तपित्तेषु कीर्त्तितम् । प्रदरेषु यथादोषं तत्तन्नारी भजेत्त्यजेत् ॥ वातव्याधिमतां पथ्यमपथ्यञ्च यदीरिम् । योनिव्यापत्सु सर्व्वासु तद्विद्याच्च यथामलम् ॥ * ॥ अथ गर्भिणीपथ्यम् । शालिः । षष्टिकः । मुद्गः । गोधूमः । लाजशक्तुः । नवनीतम् । घृतम् । क्षीरम् । रसाला । मधु । शर्करा । पनसम् । कदलम् । धात्री । द्राक्षा । अम्लम् । स्वादु । शीतलम् । कस्तूरी । चन्दनम् । माला । कर्पूरम् । अनुलेपनम् । चन्द्रिका । स्नानम् । अभ्यङ्गः । मृदुशय्या । हिमानिलः । सन्तर्पणम् । प्रियवाक् । मनोरमविहारः । प्रिय- ङ्करान्नपानम् ॥ * ॥

गर्भिण्या अपथ्यम् । स्वेदनम् । वमनम् । क्षारः । कलहः । विषमा- शनम् । असात्म्यम् । नक्तसञ्चारः । चौर्य्यम् । अप्रियदर्शनम् । अतिव्यवायः । आयासः । भारः । गुरुप्रावरणम् । अकालजागरणं स्वप्नश्च । कठिनोत्कटकासनम् । शोकः । क्रोधः । भयम् । उद्वेगः । श्रद्धा । वेशविधारणम् । उपवासः । अध्वगमनम् । तीक्ष्णोष्णगुरुविष्टम्भिभोजनम् । नक्तम् । निरशनम् । श्वभ्रकूपेक्षणम् । मद्यम् । आमिषम् । उत्तानशयनम् । स्त्रीणामनीप्सि- तम् ॥ * ॥ अष्टममासमारभ्य गर्भिण्या अपथ्यं यथा, -- तथा रक्तस्रुतिं शुद्धिं वस्तिमायासतोऽष्टमात् । एभिर्गभः स्रवेदामः कुक्षौ शुष्येन्म्रियेत वा ॥ भजेन्न नित्यं तिक्ताम्लकटूषणकषायकान् । वातलैश्च भवेद्गर्भः कुब्जान्धजडवामनः ॥ पित्तलैः खलती पिङ्गः श्वित्री पङ्गः कफात्मभिः । अपथ्यमिदमुद्दिष्टं गर्भिणीनां महर्षिभिः ॥ * ॥ अथ प्रसूतायाः पथ्यम् । लङ्घनम् । मृदुस्वेदः । गर्भकोष्ठविशोधनम् । अभ्यञ्जनम् । तैलपानम् । कटुतिक्तोष्णसेवनम् । दीपनम् । पाचनम् । मद्यम् । पुराणषष्टि- शालयः । कुलत्थः । लशुनम् । शिग्रु । वार्त्ताकुः । बालमूलकम् । पटोलम् । मातुलुङ्गम् । ताम्बू- लम् । दाडिमद्बयम् । श्लेष्मानिलघ्नानि । सप्ता- हात् परं किञ्चित् बृंहणम् । द्बादशाहात् परं आमिषम् । सार्ड्घमासात्परं आहारादियन्त्रणा- त्यागः ॥ * ॥ प्रसूताया अपथ्यम् । श्रमः । नस्यम् । रक्तमुक्तिः । मैथुनम् । विषमा- शनम् । विरुद्धान्नम् । वेगरोधः । असात्म्यम् । अतिभोजनम् । दिवानिद्रा । अभिष्यन्दि । वि- ष्टम्भि गुरुभोजनम् ॥ सूतिकाख्येष रोगेषु वातश्लेष्मोचितानि च । तत्तद्रोगानुकूल्ये न पथ्यापथ्यानि निर्द्दिशेत् ॥ * ॥ अथ बालरोगे पथ्यापथ्यम् । नृणां ज्वरादिषु यत् पथ्यापथ्यं बालानामौचि- त्यात् तद्विधेयम् । मन्दाग्नौ यत् पथ्यापथ्यं बालानां पारिगर्भिके तद्बिधेयम् । आगन्तुको- न्मादिनां यत् पथ्यापथ्यं बालानां ग्रहरोगिणां तद्योज्यम् ॥ * ॥ अथ विषरोगे पथ्यम् । अरिष्टाबन्धनम् । मन्त्रक्निया । छर्द्दिः । विरे- चनम् । रूषणम् । शोणिताकृष्टिः । परिषेकः । अवगाहनम् । हृदयावरणम् । नस्यम् । अञ्ज- नम् । प्रतिसारणम् । उत्कर्त्तनम् । प्रधमनम् । प्रलेपः । वह्निकर्म्म । उपधानम् । प्रतिविषम् ॥ धूपः । संज्ञाप्रबोधनम् । शालिः । षष्टिकः । कोर- दूषः । प्रियङ्गुः । मुद्गः । हरेणुः । तैलम् । सर्पिः । शिखितित्तिरिलावैणगोधाखुश्वाविदामिषम् । वार्त्ताकुः । कुलकम् । धात्री । निव्पावः । तण्डु- लीयः । मण्डुकपर्णी । जीवन्ती । सुनिषण्णम् ।

पृष्ठ ३/०३८

उपोदिका । कालशाकम् । लशुनम् । दाडि- मम् । विकङ्कतम् । प्राचीनामलकम् । पथ्या । कपित्थम् । नागकेशरम् । गोच्छागनरमूत्राणि । तक्रम् । शीताम्बु । शर्करा । अबिदाहीन्य- न्नानि । सैन्धवम् । मधु । कुङ्कुमम् । पश्चिमो- त्तरवातः । हरिद्रा । सितचन्दनम् । मुस्तम् । शिरीषः । कस्तूरी । तिक्तानि । मधुराणि । हेमचूर्णम् ॥ * ॥ विषरोगे अपथ्यम् । क्रोधः । विरुद्धाशनम् । अध्यशनम् । व्यवायः । ताम्बूलम् । आयासः । प्रवातः । सर्व्वाम्लम् । सर्व्वलवणम् । नानाविधसंस्वेदनम् । निद्रा । भयम् । धूमविधिः । क्षुधा ॥ * ॥ अथ रोगसङ्करे पथ्यम् । एषां गदानां यदि सङ्करः स्या- त्तत्र प्रयत्नेन भिषङ्मनीषी । उक्तेषु पथ्येषु विरोधि यद्य- त्तत्तत् प्रयुञ्जीत चिकित्सितेषु ॥ * ॥ रोगसङ्करे अपथ्यम् । अपथ्यानि च सर्व्वाणि तत्तदरोगोचितानि च । रुग्बलाबलविद्वैद्यो वर्ज्जयेद्ब्याधिसङ्करे ॥ * ॥ अथ वातिकरोगे पथ्यम् । अभ्यङ्गः । परिमर्द्दनम् । शमनम् । संस्नेहनम् । बृंहणम् । स्नेहः । स्वेदनम् । आसना । शय- नम् । संवाहनम् । वस्तिः । नस्यम् । प्राव- रणम् । समीरणपरित्यागः । अवगाहः । शिरो- वस्तिः । विस्मरणम् । दिवाकरकरः । स्नानम् । विस्मापनम् । तैलद्रोणी । सरसता । गाढोप- नाहः । सुरा । भूशय्या । सुखशीलता । स्वा- द्वम्ला रसाः । मज्जा । तैलम् । वसा । घृतम् । नवमाषः । कुलत्थः । तिलः । गोधूमः । मुद्गः । कलमः । शालिः । षष्टिकः । पेया । धान्य- जलम् । पयः । कृषरः । मस्तुः । सुखोष्णो- दकम् । गोमूत्रम् । नलदाम्बु । दधि । पयः- पेटी । यवः । कूर्च्चिका । आनूपाःरुरुखड्गि- कोलमहिषाः । एणः । धन्वोद्भवाः सर्पद्बिट्- कृकवाकुतित्तिरिकुलिङ्गाः । कुम्भीरः । तिमि- ङ्गिलः । मकरः । गण्डूपदः । कच्छपः । रोहित- मत्स्यः । वर्म्मिः । मदगुरः । सिलिन्धः । एरङ्गः । शृङ्गी । इल्लिशः । प्रोष्ठी । गर्गरः । पर्व्वतः । अन्ये जलजन्तवः । वार्त्ताकुः । कुलकम् । शिग्रु । लशुनम् । द्राक्षा । आम्रम् । आम्रातकम् । धात्री । दाडिमम् । अम्लवेतसफलम् । कोलम् । कपित्थम् । शिवा । पक्वतालम् । वकुलम् । गोकण्टकः । वास्तूकम् । शुक्लाक्षी । गणिका । सरस्रा । मन्दारपत्रम् । ताम्बूलम् । सित- शर्करा । लवणः । लोध्रः । तुरुष्कः । अगुरु । श्रीवासः । सुरदारु । गुग्गुलुः । ग्रन्थाह्वः । कुङ्कुमम् । स्निग्धोष्णविधिः । सञ्चूर्णितं हेम रजतं सीसकञ्च । जात्युत्पाटनमल्लिकापुष्पाणां विशाला माला ॥ * ॥

वातिकरोगे अपथ्यम् । चिन्ता । जागरणम् । असृङ्मोक्षः । वमिः । लङ्घनम् । व्यायामः । गजवाजिवाहनविधिः । सन्धारणम् । मैथुनम् । आघातः । अपतर्प- णम् । प्रपतनम् । धातुक्षयः । क्षोभणम् । शोकः । चंक्रमणम् । विरुद्धाशनम् । सम्पक्व- भुक्तक्रमः । वृद्धत्वम् । जलदागमः । रजनी- शेषः । अपराह्णः । भयम् । रूक्षात्यल्पकषाय- तिक्तकटुकक्षारातिशीतानामशनम् । तृण- धान्यम् । उद्रिका । आढकी । कङ्गुः । उद्दालः । मुकुष्टकः । कोद्रवः । यवः । श्यामाकः । जूर्णा- दयः । शिम्बी । जम्बु । राजमाषः । चणकः । मुद्गः । कुलत्थः । विषम् । शालूकम् । क्रमुकम् । कशेरु । तलकम् । कठिल्लकम् । तिन्दुकम् । कर्कोटम् । नवतालशस्यम् । तालास्थिमज्जा । नदीतडागजलम् । करका । निक्षारबीजम् । पिण्याकः । शिशिराम्बु । रासभपयः । पत्र- शाकम् । त्रिवृत् । भूनिम्बम् । कटुका । करी- रम् । अखिलशुष्कामिषम् । माक्षिकम् । धूमः । बद्धमरुत् । रजः । परिभवः । खट्वा ॥ * ॥ अथ पैत्तिके पथ्यम् । सर्पिःपानविधिः । विरेचनम् । असृङ्मोक्षः । सितशालिः । गोधूमः । आढकिः । धान्यकम् । चणकः । मुद्गः । मसूरः । यवः । पर्य्यूषित- मण्डः । पयः । पयःपेटी । वरा । माक्षिकम् । लाजाः । धन्वरसः । घृतानि । सिता । शीतो- दकम् । उद्भिदः । कर्कोटम् । कदलम् । कण्टकि- फलम् । वेत्राग्रम् । आषाढकम् । मृद्वीका । कोमलकुलकम् । कुष्माण्डम् । इर्व्वारुः । तुम्बी । पर्पटकः । अल्पमारिषदलम् । कठिल्लकम् । दाडिमम् । धात्री । कोमलतालशस्यम् । अभया । खर्जूरम् । औडुम्बरम् । विश्वम् । कषायः । तिक्तः । मधुरः । मधूकम् । वरी । कांस्यम् । अयः । रजतम् । हेम । कटुका । निम्बः । त्रिवृत् । चन्दनम् । हर्म्म्यम् । भूमि- गृहम् । सुशीतलवनम् । धारागृहम् । चन्द्रिका । रम्भाम्भोरुहनव्यपत्रशयनम् । शीताः प्रदेहाः । भूशय्या । मणिः । प्रदोषसमयः । गीतम् । प्रियालिङ्गनम् । स्नानम् । मित्रसमागमः । प्रियकथा । मन्दानिलः । अभ्युक्षणम् । वादित्र- श्रवणम् । मनोरमतरभावाः । सुलास्येक्षणम् । पुन्नागोत्पलपाटलाब्जसुमनःकह्लारपुष्पाणि । कर्परम् । प्रनीरनीरम् । शीतक्रिया ॥ * ॥ पैत्तिके अपथ्यम् । धूमः । स्वेदनम् । आतपः । निधुवनम् । सन्धा- रणम् । क्रोधः । क्षारः । अध्वा । गजवाजि- वाहनविधिः । तीक्ष्णकर्म्म । व्यायामः । अन्न- विदाहकारिसमयः । ग्रीष्मः । विरुद्धाशनम् । मध्याह्नः । जलदात्ययः । रजनीमध्यम् । मध्य- वयः । व्रीहिः । वेणुफलम् । तिलः । लशुनम् । माषः । कुलत्थः । गुडः । निष्पावः । मदिरा । अतसी । प्रहीजलम् । घान्याम्लम् । उष्णोदकम् ।

जम्बीरम् । नलदाम्बु । हिङ्गु । लकुचम् । मूत्रम् । भल्लातकम् । ताम्बूलम् । दधि । सर्षपः । वदरम् । तैलाशनम् । तिन्तिडी । कटु । अम्लम् । लवणम् । विदाहि ॥ * ॥ अथ श्लैष्मिके पथ्यम् । छर्द्दिः । लङ्घनम् । अञ्जनम् । निधुवनम् । प्रोद्वर्त्तनम् । स्वेदनम् । चिन्ता । जागरणम् । श्रमः । अतिगमनम् । तृड्वेगधारणम् । गण्डूषः । प्रतिसारणम् । प्रधमनम् । हस्त्यश्वयानम् । धूमः । प्रावरणम् । नियुद्धम् । अतिसंक्षोभः । नस्यम् । भयम् । रूक्षोष्णविधिः । पुरातन- शालिः । षष्टिका । निष्पावः । तृणधान्यम् । चणकः । मुद्गः । कुलत्थरसः । क्षारः । सर्षप- तैलम् । उष्णजलम् । धन्वामिषम् । राजिका । वेत्राग्रम् । कुलकम् । कठिल्लकम् । वार्त्ताकुः । औडुम्बरम् । कर्कोटम् । लशुनम् । मोचकुसु- मम् । शक्राशनम् । शूरणः । निम्बम् । मूलक- पोतिका । वरुणः । तिक्ता । त्रिवृत् । माक्षि- कम् । ताम्बूलम् । नलदाम्बु । जीर्णमदिरा । व्योषम् । वरा । गोजलम् । लाजाः । सुभृष्ट- तण्डुलभवम् । तिक्तम् । सुखोष्णालयः । कांस्यम् । अयः । अञ्जनम् । मौक्तिकम् । कटुः । कषाय- रसः ॥ * ॥ श्लैष्मिके अपथ्यम् । स्रेहः । अभ्यञ्जनम् । आसनम् । अस्ह्नि शय- नम् । स्नानम् । विरुद्धाशनम् । पूर्ब्बाह्णः । शिशिरः । वसन्तसमयः । रात्र्यादिः । आद्य- वयः । भुक्तमात्रसमयः । अन्नपानकरणम् । माषः । नवतण्डुलः । मत्स्यः । मांसम् । इक्षु- विकृतिः । दुग्धविकृतिः । तालास्थिमज्जा । द्रवः । पेया । भव्यम् । उपोदिका । पनसम् । छत्राकम् । आषाढकम् । खर्ज्जूरम् । अनु- लेपनम् । पयःपेटी । पयः । पायसः । स्वादु । अम्लम् । लवणम् । गुरूणि । तुहिनम् । सन्तर्प- णम् ॥ * ॥ अथ वसन्तर्त्त्यौ पथ्यम् । वमनम् । व्यवायः । व्यायामः । भेदः । भ्रमणम् । अग्निसेवा । कटुः । तिक्तः । विदाहि । तीक्ष्णम् । कषायः । मध्वोदनम् ॥ * ॥ वसन्तर्त्तावपथ्यम् । दिवानिद्रा । सन्तर्पणम् । आलस्यम् । सुधांशु- सेवा । पिण्डालुकम् । स्वादु । गुरूदकान्नम् । पिष्टम् । दधि । क्षीरम् । घृतम् ॥ * ॥ अथ ग्रीष्मर्त्तौ पथ्यम् । चन्दनम् । शीतवातः । छाया । अम्बु । कक्षा- शयनम् । प्रसूनम् । सद्यःपयोभावितशीतभक्तम् । विशिष्टद्रव्यम् । प्रियभोजंनम् ॥ * ॥ ग्रीष्मर्त्तावपथ्यम् । कटु । तिक्तम् । उष्णम् । क्षारम् । अम्लम् । रौद्रम् । भ्रमणम् । अग्निसेवा । उन्निद्रता । भास्करतप्ततोयस्नानम् । अतिपानम् । दधि । तक्रम् । तैलम् ॥ * ॥

पृष्ठ ३/०३९

अथ वर्षासु पथ्यम् । लवणम् । अम्लम् । मिष्टम् । सारम् । प्रियम् । स्निग्धम् । गुरु । उष्णम् । बल्यम् । अभ्यङ्गः । उद्वर्त्तनम् । अग्निसेवा । तप्तान्नपानम् । दधि ॥ वर्षास्वपथ्यम् । पूर्ब्बपवनः । वृष्टिः । घर्म्मः । हिमः । श्रमः । नदीनीरम् । दिवास्वप्नः । रूक्षम । नित्यमैथु- नम् ॥ * ॥ शरदि पथ्यम् । शीतरसाम्बुपानम् । तरुच्छाया । चन्दनम् । इन्दुसेवा । सिता । मुद्गः । मसूरम् । गव्य- दुग्धम् । इक्षुः । शाल्योदनम् ॥ * ॥ शरद्यपथ्यम् । लवणम् । अम्लम् । तीक्ष्णम् । कटु । पिष्टम् । अतसी । विदाहि । सुरा । नालम् । दधि । तक्रम् । तैलम् । क्रोधः । उपवासः । आतपः । मैथुनम् ॥ * ॥ अथ हिमर्त्तौ पथ्यम् । तप्तजलम् । उपनाहः । पयः । अन्नम् । पानम् । घृतम् । स्त्रीसेवा । वह्निसेवा । गुरूणि । यथेष्ट- भुक्तम् ॥ * ॥ हिमर्त्तावपथ्यम् । दिवानिद्रा । कुभोजनम् । अभोजनम् । लङ्घ- नम् । पुरातनान्नम् । लघुपाकि । शैत्यम् । वार्ग्धोदनम् । शीतजलावगाहः ॥ * ॥ शिशिरे पथ्यम् । स्त्री । वाह्नसेवा । मतस्यः । अजमांसम् । दधि । दुग्धम् । सर्पिः ॥ * ॥ शिशिरेऽपथ्यम् । तीक्ष्णोष्णकट्वम्लकषायतिक्तानि । सामुद्रकम् । आर्द्रभोजनम् । दिवानिद्रा । चन्दनम् । चन्द्र- सेबा । शीतजलस्नानादि ॥ * ॥ माघे विशेषो यथा । माघे च शीतद्रवमिष्टपिष्टं कन्दः कदल्या गुरुशालिभक्तम् । इति षडृतुपथ्यापथ्याधिकारः ॥ * ॥ आगन्तुकज्वराणां पथ्यापथ्यं ज्वराधिकारे न लिखितमतोऽत्र लिख्यते । “अभिघातसमुत्थाने पानाभ्यङ्गौ च सर्पिषः । क्षतजे व्रणजे चापि क्षतव्रणचिकित्सितम् ॥ ओषधीगन्धविषजे विषपित्तप्रसाधनम् । अभिचाराभिशापोत्थे जपहोमादिभेषजम् ॥ उत्पातग्रहपीडोत्थे दानस्वस्त्ययनादयः । क्रोधोत्थिते पित्तहरं कामजे कामजित्क्रिया ॥ कामशोकभयोद्भूते सर्व्वा वातहरी क्रिया । आश्वासनञ्चेष्टलाभो हर्षदायीनि यानि च ॥ विशेषतः पुनश्चात्र कामक्रोधसमुत्थिते । भयशोकसमुद्भूते कामक्रोधोक्तमौषधम् । भूताभिषङ्गजे भूतबन्धावेशनताडनम् । मनःक्षोभसमुत्पन्ने मनसः सान्त्वनानि च ॥ इत्यागन्तुज्वरे पूर्ब्बैर्भिषाग्भिः पथ्यमिष्यते । विष्णोर्नामसहस्रस्य पाठनं श्रवणं श्रुतेः ॥

देवानां ब्राह्मणानाञ्च गुरूणामपि पूजनम् । ब्रह्मचर्य्यं तपो होमः प्रदानं नियमो जपः ॥ साधूनां दर्शनं सत्यं रत्नौषधिविधारणम् । मङ्गलाचरणञ्चेति वर्गः सर्व्वान् ज्वरान् जयेत् ॥” आगन्तुकज्वरे अपथ्यम् । “अधिवासनकर्म्माणि रक्तस्रग्वस्त्रर्धारणम् । वमिवेगं दन्तकाष्ठमसात्म्यमपि भोजनम् ॥ विरुद्धान्यन्नपानानि विदाहीनि गुरूणि च । दुष्टाम्वुक्षारमम्लांनि पत्रशाकं विरूढकम् ॥ नलदाम्बु च ताम्वूलं कलिङ्गं लकुचं फलम् । आडीमत्स्यञ्च पिण्याकं छत्त्राकं पिष्टवैकृतम् ॥ अभिष्यन्दीनि चैतानि ज्वरितः परिवर्ज्जयेत् ॥” इति पथ्यापथ्यविनिश्चयः समाप्तः ॥ पद, स्थ्यैर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) पदति । इति दुर्गादासः ॥ पद, त् क ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-आत्मं-सकं-सेट् ।) क ङ, पदयते । इति दुर्गादासः ॥ पद, य ङ औ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-आत्मं-सकं-अनिट् ।) य ङ, पद्यते । औ, पत्ता । इति दुर्गादासः ॥ पदं, क्ली, (पद + ‘नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः ।’ ३ । १ । १३४ । इति अच् ।) व्यवसायः । त्राणम् । स्थानम् । (यथा, मनुः । १२ । १२५ । “एवं यः सर्व्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना । स सर्व्वसमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम् ॥”) चिह्नम् । पादः । वस्तु । इत्यमरः । ३ । ३ । ९३ ॥ शब्दः । वाक्यम् । प्रदेशः । पादचिह्नम् । श्लोक- पादः । (यथा, हेः रामायणे । १ । २ । १८ । “पादबद्धोऽक्षरसमस्तन्त्रीलयसमन्वितः । शोकार्त्तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु नान्यथा ॥”) किरणे पुं । इति मेदिनी ॥ पदलक्षणं यथा, -- “वर्णाः पदं प्रयोगार्हानन्वितैकार्थबोधकाः ।” इति साहित्यदर्पणे । २ । ४ ॥ श्रीकृष्णपदचिह्नं यथा, -- “सौवर्णीं राजतीं वापि पाषाणनिर्म्मितामपि । पादयोश्चाङ्कितां कृत्वा पूजाञ्चैव समाचरेत् ॥ दक्षिणस्य पदाङ्गुष्ठमूले चक्रं विभर्त्त्यजः । तत्र नम्रजनस्योग्रसंसारच्छेदनाय सः ॥ मध्यमाङ्गुलिमूले तु धत्ते कमलमच्युतः । धातुश्चित्तद्विरेफाणां लोभमायाति शोभनम् ॥ पद्मस्याधो ध्वजं धत्ते सर्व्वानर्थजयध्वजम् । कनिष्ठामूलतो वज्रं भक्तपापाद्रिभेदनम् ॥ पार्ष्णिमध्येऽङ्कुशं भक्तचित्तेभवशकारणम् । भोगसम्पन्मयं धत्ते यवमङ्गुष्ठपर्व्वणि । तथा वामाङ्गुष्ठमूले पाञ्चजन्यस्य लक्षणम् । सर्व्वविद्याप्रकाशाय धत्ते च भगवानजः ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे १२ अध्यायः ॥ पदकः, पुं, पदं वेत्ति यः (“क्रमादिभ्यो पुन् ।” ४ । २ । ६१ । इति वुन् ।) पदज्ञाता । इति व्याकर- णम् ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ४९ ।

“रामजाख्यमुपाध्यायं ख्यातव्याकरणश्रमम् । व्याख्यातृपदकञ्चक्रे स तस्मिन् सुरमन्दिरे ॥”) स्वनामख्यातकण्ठभूषणञ्च । देवपदचिह्नादि- युक्तत्वात् ॥ (पदमेव इति स्वार्थे के कृते, क्लो । पदम् । यथा, महाभारते अनुशासनपर्व्वणि । “इतःप्रभृति यातव्यं पदकं पदकं शनैः ॥”) पदगः, पुं, (पदाभ्यां गच्छतीति । गम ऌगतौ + “अन्येभ्योऽपि ।” इति डः ।) पदातिकः । इत्य- मरः । २ । ८ । ६६ ॥ पद्भ्यां गमनकर्त्तरि त्रि ॥ पदन्यासः, पुं, (पदस्य गोपदस्येव न्यासो यत्र ।) गोक्षुरः । रति शब्दचन्द्रिका ॥ पदस्य विन्यासः । यथा, रसमञ्जरी । “पदन्यासो गेहाट्वहिरहिफणारोहणसमः स्वगेहादन्यत् स्याद्भवनमपरद्बीपतुलितम् । वचो लोकालभ्यं कृपणधनतुल्यं मृगदृशः पुमानन्यः कान्ताद्विधुरिव चतुर्थीसमुदितः ॥” (तन्त्रोक्तान्नपूर्णामन्त्रस्थपदानां तत्तदङ्गेषु न्यासः । यदुक्तं तन्त्रसारज्ञानार्णवे । “एकमेकं पुनश्चैकं पुनरेकं द्वयन्ततः । चतुश्चतुस्तथा द्वाभ्यां पदान्येतानि पार्व्वति ! ॥ पदान्येतानि देवेशि ! नवद्बारेषु विन्यसेत् । मूर्द्धादिगुह्यपर्य्यन्तं पुनस्तेषु वरानने ! ॥ गुह्यादिब्रह्मरन्ध्रान्तं पदानां नवकं न्यसेत् ॥”) पदभञ्जनं, क्ली, (विभक्तियुक्तानां पदानां भञ्जनं विश्लेषो यत्र । यद्बा, पदानि भज्यन्तेऽनेन । भञ्ज + करणे ल्युट् ।) निरुक्तम् । गूढार्थशब्द- व्याख्या । इति हेमचन्द्रः ॥ पदभञ्जिका, स्त्री, (पदानां भञ्जिका विश्लेषिका ।) पञ्जिका । टिप्पनी । इति हेमचन्द्रः ॥ पदमाला, स्त्री, (पदानां माला विस्तृतिर्य्यस्याम् ।) मोहनशीला विद्या । यथा, -- “पदमालां महाविद्यां सर्व्वदेवनमस्कृताम् । याचयामि सुरेशानमुमादेहार्द्धधारिणम् ॥” इति देवीपुराणे ९ अध्यायः ॥ अस्या विवरणं तत्रैव द्रष्टव्यम् । पदश्रेणी च ॥ पदविः, स्त्री, (पद्यते गम्यतेऽनया । पद गतौ + “पद्यटिभ्यामविः ।” इति अविः ।) पद्धती । पन्थाः । इत्यमरः । २ । १ । १५ ॥ पदवी, स्त्री, (पदवि + “कृदिकारान्तादक्तिनः ।” इति पक्षे ङीष् ।) पन्थाः । इत्यमरः । २ । १ । १५ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ७ । “उत्सृष्टलीलागतिरागवाक्षा- दलक्तकाङ्कां पदवीं ततान ॥” पद्धतिः । यथा, तत्रैव । ३ । ५० । “अलं प्रयत्नेन तवात्र मा निधाः पदं पदव्यां सगरस्य सन्ततेः ॥” पदम् । यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २५८ । “अथ तेन सिंहाय अमात्यपदवी प्रदत्ता व्याघ्राय शय्या- पालत्वमिति ॥”) पदष्ठीवं, क्ली, (पादौ च अष्ठीवन्तौ च तयोः समा- हारः । “अचतुरविचतुरेति ।” ५ । ४ । ७७ । इति

पृष्ठ ३/०४०

निपातनात् सिद्धम् ।) युगपदुपस्थितचरण- जानुनी । इति व्याकरणम् ॥ पदाङ्कः, पुं, (पदस्य अङ्कश्चिह्नम् ।) क्रमाङ्कः । पाद- चिह्नम् । यथा, -- “शाके शायकवेदषोडशमिते श्रीकृष्णशर्म्मार्पय- न्नानन्दप्रदनन्दनन्दनपदद्बन्दारविन्दं हृदि । चक्रे कृष्णपदाङ्कदूतमतुलं प्रीतिप्रदं शृण्वतां धीरः श्रीरघुरामरायनृपतेराज्ञां गृहीत्वादरात् ॥ इति पदाङ्कदूतकाव्यम् ॥ पदाङ्गी, स्ती, (हंसस्य पदमिव अङ्गं यस्याः । स्तियां ङीष् ।) हंसपदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पदाजिः, पुं, (पादाभ्यामजतीति । अज गतौ + “पादे च ।” उणां । ४ । १३१ । इति पादे चोप- पदे अजेरिण् । “पादस्य पदाज्यातिगोप- हतेषु ।” ६ । ३ । ५२ । इति पदादेशः । बहुल- वचनात् अजेर्व्यभावः ।) पदातिकः । इत्य- मरः । २ । ८ । ६६ ॥ पदातः, पुं, (पदाभ्यामततीति । पद् + अत् + अच् ।) पादातिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ पदातिः, पुं, (पादाभ्यामतति गच्छतीति “पादे च ।” उणां ४ । १३१ । इति पाद् + अति + इण् । “पादस्य पदाज्यातिगोपहतेषु ।” ६ । ३ । ५२ । इति पदादेशः ।) पदातिकः । पेयादा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पत्तिः २ पतगः ३ पादा- तिकः ४ पदाजिः ५ पद्गः ६ पदिकः ७ । इत्य- मरः । २ । ८ । ६६ ॥ पदातिकः ८ पादात् ९ पादाविकः १० पदात् ११ पायिकः १२ शव- रालिः १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३९ । ३१ । “गजानश्वान् रथांश्चैव पातयामास पाण्डवः । पदातींश्च रथांश्चैव न्यवधीदर्ज्जनाग्रजः ॥”) पदातिकः, पुं, (पदाति + स्वार्थे कन् ।) पदातिः । इति शब्दरत्नावली ॥ पदारः, पुं, (पदं ऋछति प्राप्नोतीति । ऋ + अण् ।) पादधूलिः । पादालिन्दः । इति मेदिनी ॥ पदार्थः, पुं, पदानां घटपटादीनां अर्थोऽभिधेयः । तत्पर्य्यायः । भावः २ धर्म्मः ३ तत्त्वम् ४ सत्त्वम् ५ वस्तु ६ । इति जटाधरः ॥ * ॥ (पदार्था हि दर्शनमतभेदेन नानाविधाः । तत्र वैशेषिकाणां मते ।) सप्त पदार्थाः । यथा, -- “द्रव्यं गुणास्तथा कर्म्म सामान्यं सविशेषकम् । समवायस्तथाभावः पदार्थाः सप्त कीर्त्तिताः ॥” “सप्तानामपि साधर्म्म्यं ज्ञेयत्वादिकमिष्यते । द्रव्यादयः पञ्च भावा अनेके समवायिनः ॥ सत्तावन्तस्त्रयस्त्वाद्या गुणादिर्निर्गुणक्रियः ॥” इति भाषापरिच्छेदे । २, १४ ॥ “एते पदार्था वैशेषिकप्रसिद्धाः । नैयायिकाना- मप्यविरुद्धाः ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ गोत- मोक्तषोडशपदार्थास्तु न्यायशब्दे द्रष्टव्याः ॥ (कपिलमते प्रकृत्यादयः पञ्चविंशतिः । पातञ्जल- मते तु ईश्वरेण सह षड्विंशतिः । वेदान्तमते आत्मानात्मभेदात् द्विविधः । तत्र आत्मापि

द्विविधः ईश्वरजीवाद्युपाधिभेदात् । एतावपि विद्याविद्याभेदेन द्विविधौ । केवलमविद्योप- हितत्वाद्भेदव्यवहारः । अनात्मापि कारण- सूक्ष्मस्थूलभेदात् त्रिविधः इति ॥) पदासनं, क्ली, (पदः पादस्य वा आसनम् ।) पाद- पीठम् । इति हेमचन्द्रः ॥ पा राखा टुल् । इति भाषा ॥ पदिकः, पुं, (पादेन चरतीति । पाद + “पर्पादिभ्यः ष्ठन् ।” ४ । ४ । १० । इति ष्ठन् । ततः पदादेशश्च ।) पदातिः । इत्यमरः । २ । ८ । ६७ ॥ पद्गः, पुं, (पद्भ्यां गच्छतीति । पत् + गम् + अन्ये- भ्योऽपीति डः ।) पदातिकः । इत्यमरः । २ । ८ । ६७ ॥ पद्धतिः, स्त्री, (पद्भ्यां हन्ति गच्छतीति । हन गतौ + क्तिन् । “हिमकाषिहतिषु च ।” ६ । ३ । ५४ । इति पद्भावः । “बह्वादिभ्यश्च ।” ४ । १ । ४५ । इति वा ङीष् ।) वर्त्म । (यथा, रघुः ३ । ४६ । पद्धती, स्त्री, (पद्भ्यां हन्ति गच्छतीति । हन गतौ + क्तिन् । “हिमकाषिहतिषु च ।” ६ । ३ । ५४ । इति पद्भावः । “बह्वादिभ्यश्च ।” ४ । १ । ४५ । इति वा ङीष् ।) वर्त्म । (यथा, रघुः ३ । ४६ । “पथः श्रुतेर्दर्शयितार ईश्वराः मलीमसामाददते न पद्धतिम् ॥”) पंक्तिः । इति मेदिनी ॥ ग्रन्थार्थबोधकग्रन्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ पदवी । सा च घोषवसु- मित्रादिरूपा । यथा । “षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि यद्वेष्टं मङ्गलं कुले इति मनुवचनात् चूडाकार्य्या यथाकुलमिति याज्ञवल्क्यवचनात् देशानु- शिष्टं कुलधर्म्ममुख्यं सगोत्रधर्म्मं नहि संत्यजेच्च इति वामनपुराणाच्च संस्कारमात्रे कुलधर्म्मानु- रोधेन कालान्तरे मङ्गलविशेषाचरणवत् शूद्राणां नामकरणे वसुघोषादिरूपपद्धतियुक्त- नामत्वञ्च बोध्यम् । एवमेव कुल्लूकभट्टः ।” इत्यु- द्वाहतत्त्वम् ॥ पद्धिमं, क्ली, (पादस्य हिमम् । “हिमकाषिहतिषु च ।” ६ । ३ । ५४ । इति पद्भावः ।) पदस्य शीत- लता । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ पद्मं, क्ली पुं, (पद्यते इति । पद गतौ + “अर्त्तिस्तु- सुहुस्रिति ।” उणां । १ । १३९ । इति मन् । यद्वा, पद्मा लक्ष्मीरस्त्यस्मिन् । “अर्श आदि- भ्योऽच् ।” ५ । २ । १२३ । इति अच् ।) स्वनाम- ख्यातपुष्पविशेषः । तत्पर्य्यायः । नलिनम् २ अरविन्दम् ३ महोत्पलम् ४ सहस्रपत्रम् ५ कमलम् ६ शतपत्रम् ७ कुशेशयम् ८ पङ्केरु- हम् ९ तामरसम् १० सारसम् ११ सरसी- रुहम् १२ विसप्रसूनम् १३ राजीवम् १४ पुष्क- रम् १५ अम्भोरुहम् १६ । इत्यमरः । १ । १० । ३९-४० ॥ पङ्कजम् १७ अम्भोजम् १८ अम्बु- जम् १९ सरसिजम् २० श्रीवासम् २१ श्रीपर्णम् २२ इन्दिरालयम् २३ जलेजातम् २४ अब्जम् २५ कञ्जम् २६ नलम् २७ नालीकम् २८ नालिकम् २९ वनजम् ३० अम्लानम् ३१ पुटकम् ३२ अब्जः ३३ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्त- कफास्रनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अव- शिष्टम् कमलशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ पद्मकम् ।

तच्च गजस्य मुखादिस्थो बिन्दुसमूहः । व्यूह- विशेषः । (यथा, मनुः ७ । १८८ । “यतश्च भयमाशङ्केत्ततो विस्तारयेद्बलम् । पद्मेन चैव व्यूहेन निविशेत सदा स्वयम्” ॥) निधिभेदः । (यथा, महाभारते । २ । १० । ३६ । “निधिप्रवरमुख्यौ च शङ्खपद्मौ धनेश्वरौ । सर्व्वान्निधीन् प्रगृह्याथ उपास्तां वै धनेश्वरम्” ॥) संख्यान्तरम् । तच्च दशार्वुदम् । (यथा, महा- भारते । “अयुतम् प्रयुतञ्चैव पद्मम् खर्वमथार्व्वुदम्” ॥) दशशङ्खश्च इति मेदिनी ॥ पद्मकाष्ठौषधिः । इति धरणिः ॥ पुष्करमूलम् । सीसकम् । इति राज- निर्घण्टः (कल्पविशेषः । यथा, मार्कण्डेये ४७ । ३ ॥ “पद्मावसाने प्रलये निशासुप्तोत्थितः प्रभुः । सत्त्वोद्रिक्तस्तदा ब्रह्मा शून्यं लोकमवैक्षत” ॥) शरीरस्थषट्पद्मानि यथा, -- “मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके । मध्ये स्वयम्भुलिङ्गन्तु कोटिसूर्य्यसमप्रभम् ॥ तदूर्द्ध्वे कामबीजन्तु कलशान्तीन्दुनादकम् । तदूर्द्ध्वे तु शिखाकारा कुण्डली ब्रह्मविग्रहा ॥ तद्वाह्ये हेमवर्णाभम् व-स-वर्णचतुर्द्दलम् । द्रुतहेमसमप्रख्यं पद्मं तत्र विभावयेत् ॥ तदूर्द्ध्वेऽग्निसमप्रख्यं षड्दलं हीरकप्रभम् ॥ वादिलान्तषड्र्णेन युक्ताधिष्ठानसंज्ञकम् ॥ मूलमाधारषट्कानां मूलाधारं ततो विदुः ॥ १ ॥ स्वशब्देन परं लिङ्गं स्वाधिष्ठानं ततो विदुः ॥ २ ॥ तदूर्ड्घे नाभिदेशे तु मणिपूरं महत्प्रभम् । मेघाभं विद्युदाभञ्च बहुतेजोमयं ततः ॥ मणिवद्भिन्नं तत् पद्मं मणिपूरं तथोच्यते । दशभिश्च दलैर्युक्तं डादिफान्ताक्षरान्वितम् ॥ शिवेनाधिष्ठितं पद्मं विश्वालोकैककारणम् ॥ ३ ॥ तदूर्ड्घेऽनाहतं पद्ममुद्यदादित्यसन्निभम् । कादिठान्ताक्षरैरर्कपत्रैश्च समधिष्ठितम् ॥ तन्मध्ये वाणलिङ्गन्तु सूर्य्यायुतसमप्रभम् । शब्दब्रह्ममयं शब्दोऽनाहतस्तत्र दृश्यते ॥ तेनाहताख्यं पद्मं तन्मुनिभिः परिकीर्त्त्यते । आनन्दसदनं तत्तु पुरुषाधिष्ठितं परम् ॥ ४ ॥ तदूर्ड्घन्तु विशुद्धाख्यं दलषोडशपङ्कजम् । स्वरैः षोडशकैर्युक्तं धूम्रवर्णं महत्प्रभम् ॥ विशुद्धं तनुते यस्मात् जीवस्यस् हंसलोकनात् । विशुद्धं पद्ममाख्यातमाकाशाख्यं महत् परम् ॥ ५ ॥ आज्ञाचक्रं तदूर्द्ध्वे तु आत्मनाधिष्ठितं परम् । आज्ञा संक्रमणं तत्र गुरोराज्ञेति कीर्त्तितम् ॥ ६ ॥ कैलासाख्यं तदूर्द्ध्वे तु बोधनीन्तु तदूर्द्ध्वतः । एवञ्च शिवचक्राणि प्रोक्तानि तव सुव्रत ! । सहस्राराम्बुजं बिन्दुस्थानं तदूर्द्ध्वमीरितम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ पद्मः, पुं, (पद्यते इति । पद गतौ + “अर्त्तिस्तु स्विति ।” उणां । १ । १३९ । इति मन् ।) दाश- रथिः । नागविशेषः । इति धरणिः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ९ । ८ । “कृष्णश्च लोहितश्चैव पद्मश्चित्रश्च वीर्य्यवान् ॥”

पृष्ठ ३/०४१

पद्मोत्तरात्मजः । स तु द्बादशजिनचक्रवर्त्त्यन्त- र्गतचक्रवर्त्तिविशेषः । बलदेवः । इति हेमचन्द्रः । षोडशरतिबन्धान्तर्गतप्रथमबन्धः । यथा, -- “हस्ताभ्याञ्च समालिङ्ग्य नारी पद्मासनोपरि । रमेद्गाढं समाकृष्य बन्धोऽयं पद्मसंज्ञकः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ पद्मकं, क्ली, (पद्ममिव कायतीति । पद्म + कै + कः । पद्मप्रतिकृतिरक्तवर्णत्वात् तथात्वम् ।) बिन्दुजालम् । गजस्य मुखादिस्थो बिन्दुसमूहः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, कुमारे । १ । ७ श्लोक- टीकायां मल्लिनाथः । “अतएव कुञ्जरस्य ये बिन्दवः काये वयोविशेषभाविनः पद्मकाख्याः ।) पद्मकाष्ठम् । इति मेदिनीधरण्यौ ॥ (यथा, गारुडे १९८ अध्याये । “कर्पूरकः पद्मकञ्च एतैस्तैलं प्रसाधितम् । प्रस्वेदमलदौर्गन्ध्यकण्डुकुष्ठहरं परम् ॥” अस्य गुणा यथा, भावप्रकाशे । “पद्मकं तुवरं तिक्तं शीतलं वातलं लघु । विसर्पदाहविस्फोटकुष्ठश्लेष्मास्रपित्तहृत् । गर्भसंस्थापनं रुच्यं वमिव्रणतृषाप्रणत् ॥”) कुष्ठम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पद्मकन्दः, पुं, (पद्मस्य कन्दः ।) कमलकन्दः । तत्पर्य्यायः । शालूकम् २ पद्ममूलम् ३ कटा- ह्वयम् ४ शालुकम् ५ जलालूकम् ६ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । रूक्षत्वम् । रुच्यत्वम् । कषायत्वम् । कफपित्तकाशतृष्णादाह- विनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “पद्मादिकन्दः शालूकं करहाटश्च कथ्यते । मृणालमूलं भिष्माण्डं जलालूकञ्च कथ्यते ॥ शालूकं शीतलं वृष्यं पित्तदाहास्रनुद्गुरु । दुर्जरं स्वादुपाकञ्च स्तन्यानिलकफप्रदम् ॥ संग्राहि मधुरं रूक्षं भिष्माण्डमपि तद्गुणम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पद्मकाष्ठं, क्ली (पद्ममिव गन्धवत् काष्ठम् ।) ओषधिविशेषः । तत्पर्य्यायः । पद्मकम् २ पीत- कम् ३ पीतम् ४ मालयम् ५ शीतलम् ६ हिमम् ७ शुभम् ८ केदारजम् ९ रक्तम् १० पाटलापुष्पसन्निभम् ११ पद्मवृक्षम् १२ । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । रक्तपित्त- विनाशित्वम् । मोहदाहज्वरभ्रान्तिकुष्ठविस्फोट- शान्तिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च भावप्रकाशे । “पद्मकं पद्मगन्धि स्यात्तथा पद्माह्वयं स्मृतम् । पद्मकं तुवरं तिक्तं शीतलं वातलं लघु ॥ विसर्पदाहविस्फोटकुष्थश्लेष्मास्रपित्तहृत् । गर्भसंस्थापनं रुच्यं वमिव्रणतृषाप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पद्मकी [न्,] पुं, (पद्मकं बिन्दुजालमस्त्यस्य । इनिः ।) भूर्ज्जवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ पद्मकेशरः, पुं, क्ली, (पद्मस्य केशरः ।) किञ्जल्कः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, इन्द्रजालसंग्रहे । “गोक्षीरैः पेषयेत्तुल्यं पद्मकेशरचन्दनम् ॥”)

पद्मगन्धं, त्रि, (पद्मस्येव गन्धोऽस्य । “उप- मानाच्च ।” ५ । ४ । १३६ । इति इत् । मुग्धबोधमते तु वातूपमानादित्युक्तेर्विभाषा ।) पद्मस्येव गन्धो यस्य तत् । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ पद्मगन्धि, त्रि, (पद्मस्येव गन्धोऽस्य । “उप- मानाच्च ।” ५ । ४ । १३६ । इति इत् । मुग्धबोधमते तु वातूपमानादित्युक्तेर्विभाषा ।) पद्मस्येव गन्धो यस्य तत् । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ पद्मगर्भः, पुं, (पद्मं गर्भः कुक्षिरिव यस्य । विष्णु- नाभिकमलजातत्वात् तथात्वम् ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ (पद्मस्य हृदयस्थपद्मस्य गर्भ आसनत्वेन कल्पितो यस्य उपासकैरितिशेषः । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५१ । “पद्मनाभोऽरविन्दाक्षः पद्मगर्भः शरीरभृत् ॥” “पद्मस्य हृदयाख्यस्य मध्ये उपास्यत्वात् पद्मगर्भः ।” इति भाष्यम् ॥ शिवः । यथा, तत्रैव १३ । १७ । १३२ । “पद्मगर्भो महागर्भो ब्रह्मगर्भो जलोद्भवः ॥”) पद्मचारिणी, स्त्री (पद्ममिव चरतीति । चर + णिनिः स्त्रियां ङीप् ॥) उत्तरापथभवस्वनाम- ख्यातवृक्षविशेषः । (स्थलकमलिनी इति ख्याता ॥) तत्पर्य्यायः । अव्यथा २ अतिचरा ३ पद्मा ४ चारटी ५ । इत्यमरः । २ । ४ १४६ ॥ अस्याः पर्य्यायान्तरं गुणाश्च स्थलपद्मिनीशब्दे द्रष्टव्याः ॥ पद्मतन्तुः, पुं, (पद्मस्य तन्तुः ।) मृणालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पद्मदर्शनः, पुं, (पद्मस्येव दर्शनमस्य ।) श्रीवासः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लोवान् इति भाषा ॥ पद्मनाभः, पुं, (पद्मं नाभौ यस्य । “अच्प्रत्यन्वय पूर्ब्बात् सामलोम्नः ।” ५ । ४ । ७५ । इत्यत्र “अच्” इति योगविभागादच् । ब्रह्मोत्पत्ति- कारणीभूतपद्मस्य नाभिजातत्वादस्य तथात्वम् ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १० ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । १४९ । १९ ॥ “अप्रमेयो हृषीकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ॥”) शयने तस्य स्मरणीयत्वं यथा, -- “औषये चिन्तयेद्विष्णुं भोजने च जनार्द्दनम् । शयने पद्मनाभञ्च विवाहे च प्रजापतिम् ॥” इत्यादि बृहन्नन्दिकेश्वरपुराणम् ॥ (हृदयपद्मस्यनाभौ नाभेरीषदुपरिभागे प्रकाश- नात् महादवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०५ । “पद्मनाभो महागर्भश्चन्द्रवक्त्रोऽनिलोऽनलः ॥” पद्ममिव वर्त्तुलाकृतिः नाभिर्यस्य । धृतराष्ट्रपुत्त्रा- णामन्यतमः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ९५ । “ऊर्णनाभः पद्मनाभस्तथा नन्दोपनन्दकौ ॥” नागविशेषः । यथा, तत्रैव । १२ । ३५५ । ४ । “कृताधिवासो धर्म्मात्मा तत्र चक्षुःश्रवा महान् । पद्मनाभो महानाभः पद्म इत्येव विश्रुतः ॥”) भाविजिनविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्तम्भ- नास्त्रविशेषः । यथा, गोः रामायणे १ । ३१ । ७ । “पद्मनाभो महानाभः सुनाभो दुन्दुभिस्वनः ॥”) पद्मनाभिः, पुं, (पद्मं नाभौ यस्य । अजिति योग- विभागस्य असार्व्वत्रिकत्वात् न अच् ।) पद्म- नाभः । इति द्विरूपकोषः ॥

पद्मनालं, क्ली, (पद्मस्य नालम् ।) मृणालम् । यथा, “कर्णिका पद्मनालन्तु मृणालं तन्तुलं विसम् ॥” इति हेमचन्द्रः । ४ । २३१ ॥ पद्मपत्रं, क्ली, (पद्मस्य पत्रमिव । पद्मपर्णसादृश्या- दस्य तथात्वम् ।) पुष्करमूलम् । इत्यमरः । २ । ४ । १४५ ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ५ अध्याये । “शैवलपद्मकपद्मपत्रप्रभृतिभिः ॥” * ॥ पद्मस्य पत्रम् ।) कमलदलम् ॥ (यथा, हठयोग- दीपिकायाम् । २ । ७० । “अन्तः प्रवर्त्तितोदारमारुतापूरितोदरः । पयस्यगाधेऽपि सुखात् प्लवते पद्मपत्रवत् ॥”) पद्मपर्णं, क्ली, (पद्मस्य पर्णं पत्त्रम् ।) पद्मपत्रम् । पुष्करमूलम् । इत्यमरटीका ॥ पद्मपलाशलोचनः, पुं, (पद्मस्य पलाशे पत्त्रे इव लोचने यस्य । पद्मपुष्पदलाकारचक्षुर्विशिष्टत्वा- त्तथात्वम् ।) विष्णुः । । यथा, -- “नान्यं ततः पद्मपलाशलोचनाद्- दुःखच्छिदन्ते मृगयामि कञ्चन । यो मृग्यते हस्तगृहीतपद्मया- श्रियेतरैरङ्ग ! विमृग्यमाणया ॥” इति श्रीभागवते ४ स्कन्धः ॥ पद्मपाणिः, पुं, (पद्मं पाणौ यस्य ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ बुद्धः । सूर्य्यः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (पद्महस्तके त्रि ॥) पद्मपुष्पः, पुं, (पद्ममिव पुष्पमस्य ।) कर्णिकार- वृक्षः । पिकाङ्गपक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पद्मप्रभः, पुं, (पद्मस्येव प्रभा दीप्तिर्यस्य ।) चतु- र्विंशतिवृत्तार्हदन्तर्गतषष्ठार्हन् । इति हेम- चन्द्रः ॥ पद्मतुल्यप्रभायुक्ते त्रि ॥ पद्मप्रिया, स्त्री, (पद्मानि प्रियाणि यस्याः ।) जरत्कारुमुनिपत्नी । मनसादेवी । इति शब्द- रत्नावली ॥ (गायत्त्रीरूपा महादेवी । यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ९४ । “पद्मप्रिया पद्मसंस्था पद्माक्षी पद्मसम्भवा ॥”) पद्मबन्धः, पुं, (पद्मस्येव बन्धो रचना यस्य ।) चित्रकाव्यविशेषः । शब्दालङ्कारप्रभेदः । यथा, “पद्माद्याकारहेतुत्वे वर्णानां चित्रमुच्यते ।” अस्य च तथाविधसन्निवेशवशेन चमत्कार- विधायिनामपि वर्णानां तथाविधश्रोत्राकाश- समवायविशेषवशेन च चमत्कारविधायिभि- र्वर्णैरभेदेनोपचारत्वाच्छब्दालङ्कारत्वम् । उदा- हरणं यथा, साहित्यदर्पणे ॥ “मारमा सुषमा चारु रुचा मार बधूत्तमा । मात्त धूर्त्ततमा वासा सा वामा मेस्तु मा रमा ॥” अद्म पद्मदलेषु वर्णविन्यासक्रमः ॥

पृष्ठ ३/०४२

पद्मबन्धुः, पुं (पद्मस्य कमलस्य बन्धुः । सूर्य्योदये पद्मस्य प्रकाशतया तथात्वम् ।) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ (पद्मेन बध्यते रुध्यते असौ निशायां मधुलोभात् इति भावः । बन्ध + उन् ।) भ्रमरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पद्मभूः पुं, (पद्मं विष्णुनाभिभवकमलं भूरुत्पत्ति- स्थानं यस्य । (यद्बा, पद्मात् भवतीति । भू + क्विप् ।) ब्रह्मा । इति हलायुधः ॥ (अस्योत्पत्ति- कथा यथा भागवते । ९ । १ । ८ -- ९ । “परावरेषां भूतानामात्मा यः पुरुषः परः । स एवासीदिदं विश्वं कल्पान्तेऽन्यन्न किञ्चन ॥ तस्य नाभेः समभवत् पद्मकोशो हिरण्मयः । तस्मिन् जज्ञे महाराज ! स्वयम्भूश्चतुराननः ॥”) पद्ममुखी, स्त्री, (पद्मस्य मुखमिव मुखं उत्पत्ति- प्रारम्भो यस्याः । स्त्रियां ङीप् ।) दुरालभा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पद्मस्य मुखमिव मुखं वदनं यस्य ।) पद्मसदृशमुखविशिष्टे त्रि ॥ पद्मयोनिः, पुं, (पद्मं विष्णुनाभिकमलं योनिरुत्- पत्तिस्थानं यस्य ।) ब्रह्मा । यथा, -- “अस्माच्च कारणाद्ब्रह्मन् ! पुत्त्रो भवतु मे भवान् । पद्मयोनिरिति ख्यातो मत्प्रियार्थं जगन्मयः ॥” इति कौर्म्मे ९ अध्यायः ॥ पद्मरागः, पुं, (पद्मस्येव रागो यस्य ।) रक्तवर्ण- मणिविशेषः । माणिक इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । शोणरत्नम् २ । लोहितकः ३ । इत्य- मरः । २ । ९ । ९२ ॥ लोहितम् ४ । कुरुबिन्दकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (बृहत्संहितायां ८२ अध्याये अस्य परीक्षादिकं यथा, -- “सौगन्धिककुरुविन्दस्फटिकेभ्यः पद्मरागसम्भूतिः । सौगन्धिकजा भ्रमराञ्जनाब्जजम्वूरसद्युतयः ॥ कुरुविन्दभवाः शबला मन्दद्युतयश्च धातुभि- र्विद्धाः । स्फटिकभवा द्युतिमन्तो नानावर्णा विशुद्धाश्च ॥ स्रिग्धः प्रभानुलेपो स्वच्छोऽर्च्चिष्मान् गुरुः सुसंस्थानः । अन्तःप्रभोऽतिरागा मणिरत्नगुणाः समस्ता- नाम् ॥ कलुषा मन्दद्युतयो लेखाकीर्णाः सधातवः खण्डाः । दुर्विद्धा न मनोज्ञाः सशर्कराश्चेति मणिदोषाः ॥ भ्रमरशिखिकण्ठवर्णा दीपशिखासमप्रभो भुजङ्गानाम् । भवति मणिः किल मूर्द्धनि योऽनर्घेयः स विज्ञेयः ॥ यस्तं बिभर्त्ति मनुजाधिपतिर्न तस्य दोषा भवन्ति विषरोगकृताः कदाचित् । राष्ट्रे च नित्यमभिवर्षति तस्य देवः शत्रूश्च नाशयति तस्य मणेः प्रभावात् ॥ षड्विंशतिः सहस्राण्येकस्य मणेः पलप्रमा- णस्य । कर्षत्रयस्य विंशतिरुपदिष्टा पद्मरागस्य ॥ अर्द्धपलस्य द्वादशकर्षस्यैकस्य षट् सहस्राणि । यच्चाष्टमाषकधृतं तस्य सहस्रत्रयं मूल्यम् ॥

माषकचतुष्टयं दशशतक्रयं द्वौ तु पञ्चशतमूल्यौ ॥ परिकल्प्यमन्तराले मूल्यं हीनाधिकगुणानाम् ॥ वर्ण यूनस्यार्द्धं तेजोहीनस्य मूल्यमष्टांशः । अल्पगुणो बहुदोषो मूल्यात् प्राप्नोति विंशांशम् ॥ आधूम्रं व्रणबहुलं स्वल्पगुणञ्चाप्नुयाद्द्विशत- भागम् । इति पद्मरागमूल्यं पूर्ब्बाचार्य्यैः समुद्दिष्टम् ॥”) राजनिर्घण्टोक्तपर्य्यायगुणौ माणिक्यशब्दे द्रष्टव्यौ तस्य वर्णो यथा, -- “सिंहले तु भवेद्रक्तं पद्मरागमनुत्तमम् । पीतं काणपुरोद्भूतं कुरुविन्दमिति स्मृतम् ॥ अशोकपल्लवच्छायममुं सौगन्धिकं विदुः । तुम्बुरे छायया नीलं नीलगन्धि प्रकीर्त्तितम् ॥ उत्तमं सिंहलोद्भूतं निकृष्टं तुम्बुरोद्भवम् । मध्यमं मध्यमं ज्ञेयं माणिक्यं क्षेत्रभेदतः ॥ * ॥ तथा च । बन्धूकगुञ्जासकलेन्द्रगोप- जवासनासृक्समवर्णशोभाः । भ्राजिष्णवो दाडि मबीजवर्णा- स्तथापरे किंशुकपुष्पभासः ॥ सिन्दूरपद्मोत्पलकुङ्कुमानां लाक्षारसस्यापि समानवर्णाः । सान्द्रे निरागे प्रभया स्वयैव भान्ति स्वलक्ष्म्या स्फुटमध्यशोभाः ॥ भानोश्च भासामनुवेधयोग- मासाद्य रश्मिप्रकरेण दूरम् । पार्श्वानि सर्व्वाण्यनुरञ्जयन्ति गुणोपपन्नाः स्फटिकप्रसूताः ॥ कुसुम्भनीलीव्यतिमिश्रराग- प्रत्यग्ररक्ताम्बरतुल्यभासः । तथापरेऽरुष्करकण्टकारी- पुष्पत्विषो हिङ्गुलकत्विषोऽन्ये ॥ चकोरपुंस्कोकिलसारसानां नेत्रावभासश्च भवन्ति केचित् । अन्ये पुनर्नातिविपुष्पितानां तुल्यत्विषः कोकनदोदराणाम् ॥ प्रभावकाठिन्यगुरुत्वयोगैः प्रायः समानाः स्फटिकोद्भवानाम् । आनीलरक्तोत्पलचारुभासः सौगन्धिकाख्या मणयो भवन्ति ॥ यो मन्दराजः कुरुबिन्दजेषु स एव जातः स्फटिकोद्भवेषु । निरर्च्चिषोऽन्तर्ब्बहुलीभवन्ति प्रभाववन्तोऽपि न तत्समानाः ॥ ये तु रावणगङ्गायां जायन्ते कुरुविन्दकाः । पद्मरागा घनं रागं बिभ्राणाः स्वस्फुटार्च्चिषः ॥ वर्णानुयायिनस्तेषामन्ध्रदेशे तथापरे । न जायन्ते तु ये केचित् मूल्यलेशमवाप्नुयुः ॥ तथैव स्फटिकोत्थानां देशे तुम्बुरसंज्ञके । सधर्म्माणः प्रजायन्ते स्वल्पमूल्याहि ते स्मृताः ॥” *

अथ जात्यादि । “माणिक्यस्य प्रवक्ष्यामि यथा जातिचतुष्टयम् । ब्रह्मक्षत्त्रियवैश्याश्च शूद्रश्चाथ यथाक्रमम् ॥ रक्तश्वे तो भवेद्विप्रस्त्वतिरक्तस्तु क्षत्त्रियः । रक्तपीतो भवेद्वैश्यो रक्तनीलस्तथान्त्यजः । पद्मरागो भवेद्विप्रः कुरुविन्दस्तु बाहुजः । सौगग्धिको भवेद्वैश्यो मांसखण्डस्तथान्त्यजः ॥ शोणपद्मसमाकारः खदिराङ्गारसप्रभः । पद्मरागो द्बिजः प्रोक्तश्छायाभेदेन सर्व्वदा ॥ गुञ्जासिन्दूरबन्धूकनागरङ्गसमप्रभः । दाडिमीकुसुमाभासः कुरुविन्द स्तु बाहुजः ॥ हिङ्गुलाभाशोकपुष्पाभमीषत्पीतलोहितम् । जवालाक्षारसप्रायं वैश्यं सौगन्धिकं विदुः ॥ आरक्तः कान्तिहीनश्च चिक्कणश्च विशेषतः । मांसखण्डसमाभासो ह्यन्त्यजः पापनाशनः ॥” मांसखण्डस्तु नीलगन्धेः संज्ञा ॥ * ॥ अथ दोषाः । “माणिक्यस्य समाख्याता अष्टौ दोषा मुनीश्वरैः । द्विच्छायञ्च द्विरूपञ्च सम्भेदः कर्करन्तथा ॥ अशोभनं कोकिलञ्च जलं धूम्राभिधञ्च वै । गुणाश्चत्वार आख्याताश्छायाः षोडश कीर्त्तिताः ॥ छायास्तु पूर्ब्बोक्ता एव । “छायाद्वितयसम्बन्धादद्विच्छायं बन्धुनाशनम् । द्विरूपं द्बिपदन्तेन माणिक्येन पराभवः ॥ सम्भेदो भिन्नमित्युक्तं शस्त्रघातविधायकः । कर्करं कर्करायुक्तं पशुबन्धुविनाशकृत् ॥ दुग्धेनेव समालिप्तमघनीपुटमुच्यते । अशोभनं समुद्दिष्टं माणिक्यं बहुदुःखकृत् ॥ मधुविन्दुसमच्छायं कोकिलं परिकीर्त्तितम् । आयुर्लक्ष्मीयशो हन्ति सदोषं तन्न धारयेत् ॥ रागहीनं जलं प्रोक्तं धनधान्यापवादकृत् । धूम्रं धूमसमाकारं वैद्युतं भयमावहेत् ॥ तथा, -- “शोभाद्वितयवन्तो ये मणयः क्षतिकारकाः । उभयत्र पदं येषां तेन च स्यात् पराभवः ॥ भिन्नेन युद्धे मृत्युः स्यात् कर्करन्धननाशकृत् । दुग्धेनेव समालिप्तः पुटके यस्तु सम्भवेत् ॥ दुःखकृत् स समाख्यातो न नृपै रक्षणीयकः । मधुबिन्दुसमा शोभा कोकिलानां प्रकीर्त्तिता ॥ तेषाञ्च बहुभेदाः स्युर्नते धार्य्याः कदाचन ॥” अथ गुणाः । “गुरुत्वं स्निग्धता चैव वैमल्यमतिरक्तता ॥” तथा च । “वर्णाधिकं गुरुत्वञ्च स्निग्धता समताच्छता । अर्च्चिष्मत्ता महत्ता च मणीनां गुणसंग्रहः ॥” * ॥ फलम् । “ये कर्कराश्छिद्रमलोपदिग्धाः प्रभाविमुक्ताः परुषा विवर्णाः । न ते प्रशस्ता मणयो भवन्ति समानतो जातिगुणैः समस्तैः ॥ दोषोपसृष्टं मणिमप्रबोधाद्- बिभर्त्ति यः कश्चन कञ्चिदेकम् ।

पृष्ठ ३/०४३

तं बन्धुदुःखाय सबन्धुवित्त- नाशादयो दोषगणा भजन्ते ॥ सपत्नमध्येऽपि कृताधिवासं प्रमादवृत्तावपि वर्त्तमानम् । न पद्मरागस्य महागुणस्य भर्त्तारमापत समुपैति काचित् ॥ दोषोपसर्गप्रभवाश्च ये ते नोपद्रवास्तं समभिद्रवन्ति । गुणैः समुख्यैः सकलैरुपेतं यः पद्मरागं प्रयतो बिभर्त्ति ॥” * ॥ अस्य परीक्षा यथा, -- “बालार्ककरसंस्पर्शात् यः शिखां लोहितां वमेत् । रञ्जयेदाश्रमं वापि स महागुण उच्यते ॥ दुधे शतगुणे क्षिप्तो रञ्जयेद्यः समन्ततः । वमेच्छिखां लोहितां वा पद्मरागः स उत्तमः ॥ अन्धकारे महाघोरे यो न्यस्तः सन् महामणिः । प्रकाशयति सूर्य्यामः सश्रेष्ठः पद्मरागकः ॥ पद्मकोषे तु यो न्यस्तो विकाशयति तत्क्षणात् । पद्मरागवरो ह्येष देवानामपि दुर्लभः ॥ सर्व्वारिष्टप्रशमनाः सर्व्वसम्पत्तिदायकाः । चत्वारस्तु मयोद्दिष्टा गुणिनश्च यथोत्तरम् ॥ यो मणिर्दृ श्यते दूराज्ज्वलदग्निसमच्छविः । वंशकान्तिः स विज्ञेयः सर्व्वसम्पत्तिकारकः ॥ पञ्च सप्त नव विंशति रागः क्षिप्त एव सकलः खलु वस्त्रे । वर्ज्जयेद्वमति वा करजाल- मुत्तरोत्तरमहागुणिनस्ते ॥ नीलं रसं दुग्धरसं जलं वा ये रञ्जयन्ति द्विशतप्रमाणम् । ते ते यथापूर्ब्बमतिप्रशस्ताः सौभाग्यसम्पत्तिविधानदायकाः ॥ * ॥ परिमाणम् । “गुञ्जाफलप्रमाणस्तु दशसप्तत्रिगुञ्जकान् । पद्मरागस्तुलयति यथापूर्ब्बं महागुणः ॥ क्रोष्टुकोलफलाकारो द्वादशाष्टाब्धिगुञ्जकान् । पद्मरागस्तुलयति यथापूर्ब्बं महागुणः ॥ वदरीफलतुल्यो यः स्वरदिग्वसुमाषक । तथा धात्रीफलत्रिंशद्विंशतिद्व्यष्टमाषकः ॥ तथाक्षफलतुल्यो यो वह्निपक्षैकमाषकः । ताम्बूलफलमानो यश्चतुस्त्रिद्विकतोलकः ॥ बिम्बीफलसमाकारो वसुषड्दशतोलकः । अतःपरं प्रमाणेन मानेन च न लभ्यते । यदि लभ्येत पुण्येन तदा सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ केचिच्चारुतराः सन्ति जातीनां प्रतिरूपकाः । विजातयः प्रयत्नेन विद्बांस्तानुपलक्षयेत् ॥ कलसपुरोद्भवसिंहलतुम्बुरुदेशोत्थमुक्तमालीयाः । श्रीपर्णिकाश्च सदृशा विजातयः पद्मरागाणाम् ॥ तुषोपसर्गात् कलसाभिधान- माताम्रभावादपि तुम्वुरूत्थम् । कार्ष्णात्तथा सिंहलदेशजातं मुक्ताभिधानं नभसः स्वभावात् ।

श्रीपर्णकं दीप्तिनिराकृतित्वा- द्विजातिलिङ्गाश्रय एष भेदः ॥” तथा च । “स्नेहप्रदेहो मृदुता लघुत्वं विजातिलिङ्गं खलु सार्व्वजन्यम् । यः श्यामिकां पुष्यति पद्मरागो यो वा तुषाणामिव चूर्णमध्यः ॥ स्नेहप्रदिग्धो न च यो बिभाति यो वा प्रमृष्टः प्रजहाति दीप्तिम् । आक्रान्तमूर्ड्घा च तथाङ्गुलिभ्यां यः कालिकां पार्श्वगतां बिभर्त्ति ॥ सम्प्राप्य चोत्क्षेपपथानुवृत्तिं बिभर्त्ति यः सर्व्वगुणानतीव । तुल्यप्रमाणस्य च तुल्यजाते- र्यो वा गुरुत्वेन भवेन्न तुल्यः ॥ प्राप्यापि रत्नाकरजां स्वजातिं लक्षेद्गुरुत्वेन गुणेन विद्वान् ॥ अप्रणश्यति सन्देहे शिलायां परिघर्षयेत् । घृष्टो योऽत्यन्तशोभावान् गरिमाणं न मुञ्चति । स ज्ञेयः शुद्धजातिस्तु ज्ञेयाश्चान्ये विजातयः ॥ स्वजातकं समुत्थेन विलिखेद्वा परस्परम् । वज्रं वा कुरुबिन्दं वा विमुच्यान्योन्यकेनचित् । न शक्यं लेखनं कर्त्तुं पद्मरागेन्द्रनीलयोः ॥ जातस्य सर्व्वेऽपि मणेर्न जातु विजातयः कान्तिसमानवर्णाः । तथापि नानाकरणार्थमेवं भेदप्रकारः परमः प्रदिष्टः ॥ गुणोपपन्नेन सहावबद्धो मणिस्तु धार्य्यो विगुणेन जात्यः । न कौस्तुभेनापि सहावबद्धं विद्वान् विजातिं बिभृयात् कदाचित् ॥ चण्डाल एकोऽपि यथा द्बिजातीन् समेत्य भूरीनपहन्त्ययत्नात् । तथा मणीन् भूरिगुणोपपन्नान् शक्नोति विद्रावयितुं विजातः ॥” * ॥ अथ मूल्यम् । बालार्काभिमुखं कृत्वा दर्पणे धारयेन्मणिम् । तत्र कान्तिविभागेन छायाभागं विनिर्द्दिशेत् ॥ वज्रस्य यत्तण्डुलसंख्ययोक्तं मूल्यं समुन्मापितगौरवस्य । तत्पद्मरागस्य गुणान्वितस्य स्यान्माषकाख्या तुलितस्य मूल्यम् ॥ यन्मूल्यं पद्मरागस्य सगुणस्य प्रकीर्त्तितम् । तावन्मूल्यं तथाशुद्धे कुरुविन्दे विधीयते ॥ सगुणे कुरुबिन्दे च यावन्मूल्यं प्रकीर्त्तितम् । तावन्मूल्यचतुर्थांशहीनं स्याद्वै सुगन्धिके ॥ यावन्मूल्यं समाख्यातं वैश्यवर्णे च सूरिभिः । तावन्मूल्यचतुर्थांशं हीयते शूद्रजन्मनि ॥ पद्मरागः पणं यस्तु धत्ते लाक्षारसप्रभः । कार्षापणसहस्राणि त्रिंशन्मूल्यं लभेत सः ॥ इन्द्रगोपकसङ्काशः कर्षत्रयधृतो मणिः । द्वाविंशतिं सहस्राणां तस्य मूल्यं विनिर्द्दिशेत् ॥

एकोनो नूयते यस्तु जवाकुसुमसन्निभः । कार्षापणसहस्राणि तस्य मूल्यं चतुर्द्दश ॥ बालादित्यद्युतिनिभः कर्षं यस्तु प्रतुल्यते । कार्षापणशतानान्तु मूल्यं सद्भिः प्रकीर्त्तितम् ॥ यस्तु दाडिमपुष्पाभः कर्षार्द्धेन तु सम्मितः । कार्षापणशतानान्तु विंशतिं मूल्यमादिशेत् ॥ चत्वारो माषका यस्तु रक्तोत्पलदलप्रभः । मूल्यं तस्य विधातव्यं सूरिभिः शतपञ्चकम् ॥ द्विमाषको यस्तु गुणैः सर्व्वैरेव समन्वितः । तस्य मूल्यं विधातव्यं द्बिशतं तत्त्ववेदिभिः ॥ माषकैकमितो यस्तु पद्मरागो गुणान्वितः । शतैकसम्मितं वाच्यं मूल्यं रत्नविचक्षणैः ॥ अतोऽन्यूनप्रमाणास्तु पद्मरागा गुणोत्तराः । स्वर्णद्विगुणमूल्येन मूल्यं तेषां प्रकल्पयेत् ॥ कार्षापणः समाख्यातः पुराणद्बयसम्मितः । अन्ये कुसुम्भपानीयमञ्जिष्ठोदकसन्निभाः ॥ काषाया इति विख्याताः स्फटिकप्रभवाश्च ते । तेषां दोषान् गुणान् वापि पद्मरागवदादिशेत् ॥ मूल्यमल्पन्तु विज्ञेयं धारणेऽल्पफलं तथा । ब्रह्मक्षत्त्रियवैश्यान्त्याश्चतुर्धा ये प्रकीर्त्तिताः ॥ चतुर्विधैर्नृपतिभिर्धार्य्या सम्पत्तिहेतवे । अतोऽन्यथा धृतः कुर्य्याद्रोगशोकभयक्षयम् ॥” इति युक्तिकल्पतरौ पद्मरागपरीक्षा ॥ पद्मलाञ्छनः, पुं, (पद्मवत् लाञ्छनं पद्माकारलक्षणं चिह्नमितिशेषः यस्य ।) ब्रह्मा । सूर्य्यः । कुवेरः । राजा । इति मेदिनी ॥ (बुद्धविशेषः । इति शब्दचिन्तामणिः ॥) पद्मलाञ्छना, स्त्री, (पद्मं लाञ्छनं यस्याः ।) तारा । लक्ष्मीः । स्वरस्वती । इति मेदिनी ॥ पद्मवर्णकं, क्ली, (पद्मस्येव वर्णोऽस्य । कप् । पुष्करमूलम् । इति जटाधरः ॥ पद्मतुल्यवर्ण- युक्ते त्रि ॥ पद्मवासा, स्त्री, (पद्मे वासो यस्याः ।) लक्ष्मीः) इति हेमचन्द्रः ॥ पद्मवीजं, क्लीं, (पद्मस्य वीजम् ।) कमलवीजम् । तत्पर्य्यायः । पद्माक्षम् २ गालोड्यम् ३ कन्दली ४ भेण्डा ५ क्रौञ्चादनी ६ क्रौञ्चा ७ श्यामा ८ पद्मपर्क्कटी ९ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । स्वादुत्वम् । पित्तच्छर्द्दिदाहास्रशोषनाशित्वम् । पाचनत्वम् । रुचिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ “पद्मवीजं हिमं स्वादु कषायं तिक्तकं गुरु । विष्टम्भि वृष्यं रूक्षञ्च गर्भसंस्थापकं परम् ॥ कफवातकरं बल्यं ग्राहि पित्तास्रदाहनुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (पद्मबीजमालाजपेनाशु साधकः सिद्धिमाप्नुयात् । इति तन्त्रशास्त्रे प्रसिद्धिः ॥ तदुक्तं यथा, -- “भक्त्या यो जपते नित्यं पद्मवीजैः सुदेशिकः । अचिराल्लभते सिद्धिं सत्यं सत्यं न संशयः ॥” पद्मवीजाभं, क्ली, (पद्मवीजस्य आभा इव आभा यस्य । पद्मवीजवत् आभातीति वा । आ + भा + कः ।) मखान्नम् । इति राजनिर्घण्टः । माखाना इति भाषा ॥