शब्दकल्पद्रुमः/पद्मा

पृष्ठ ३/०४४

पद्मा, स्त्री, (पद्मं वासस्थलत्वेनास्त्यस्याः । “अर्श आदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इति अच् टाप् च ।) लक्ष्मीः । (यथा, रघुः । ४ । ५ । “छायामण्डललक्ष्येण तमदृश्या किल स्वयम् । पद्मा पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदीक्षितम् ॥”) लवङ्गम् । पद्मचारिणी । इत्यमरः ॥ (पद्यते इति । “अर्त्तिस्तुस्विति ।” उणां । १ । १४० । इति मन् टाप् च ।) पन्नगी । सा तु मनसा । फञ्जिका । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ वृत्तार्हत्माता । इति हेमचन्द्रः ॥ कुसुम्भपुष्पम् । इति रत्नमाला ॥ बृहद्रथराजकन्या कल्किदेवेन विवाहिता । यथा, कल्किपुराणे १० अध्यायः ॥ “हरेरागमनं श्रुत्वा सहर्षोऽभूदवृहद्रथः । पुरोधसा ब्राह्मणैश्च पात्रैर्मित्रैः सुमङ्गलैः ॥ वाद्यताण्डवगीतैश्च पूजायोजनपाणिभिः । जगामानयितुं कल्किं सार्द्धं निजजनैः प्रभुः ॥ ततो जलाशयाभ्यासं गत्वा विष्णुयशःसुतम् । मणिवेदिकमासीनं भुवनैकगतिं पतिम् ॥ ददर्श पुरतो राजा रूपशीलगुणाकरम् । साश्रुः सपुलकः श्रीशं दृष्ट्वा साधु तमर्च्चयत् ॥ ज्ञानागोचरमेतन्मे तवागमनमीश्वर ! । यथा मान्धातृपुत्त्रस्य यदुनाथेन कानने ॥ इत्यक्त्रा तं पूजयित्वा समानीय निजाश्रमे । हर्म्यप्रासादसंबाधे स्थापयित्वा ददौ सुताम् ॥ पद्मां पद्मविशालाक्षीं पद्मनेत्राय पद्मिनीम् । पद्मजादेशितः पद्मनाभायादादयथा श्रियम् ॥ कल्किर्लब्ध्वा प्रियां भार्य्यां सिंहले साधु सत्कृतः । समुवास विशेषज्ञः समीक्ष्य द्वीपमुत्तमम् ॥” पद्माकरः, पुं, (पद्मस्य आकरः ।) पद्मजनक- जलाशयः । तत्पर्य्यायः । तडागः २ कासारः ३ सरसी ४ सरः ५ । इत्यमरः । १ । १० । २८ ॥ सरोजिनी ६ । इति जटाधरः ॥ सरोवरः ७ तडाकः ८ तटाकः ९ सरसम् १० सरम् ११ सरकम् १२ । इति शब्दरत्नावलो ॥ पञ्च सदैवागाधे महाजलाशये सपद्मे योग्यतया निष्पद्मे च । पञ्चैव सरोमात्रे । इति पञ्जिका- कोङ्ककटादयोऽपि । पद्माकरादिद्बयं सपद्मा- गाधजलाशये । कासारादित्रयं कृत्रिमपद्मा- करे । इति स्वाम्यादयः । पद्माकरादिद्बयं पद्म- युक्तजलाशयमात्रे । कासारादित्रयं सरोवर- मात्रे । इत्यन्ये । पद्मानामाकर उत्पत्तिस्थानं पद्माकरः क्वचित् पद्मशून्येऽपि योग्यतयेति सुभूतिः । इति भरतः ॥ पद्माक्षं, क्ली, (पद्मस्य अक्षीव । समासे षच् ।) पद्मबीजम् । इति हारावली ॥ (पद्मे इव पद्मयु- गलवत् अक्षिणी यस्य ।) पद्मतुल्याक्षे त्रि ॥ पद्माटः, पुं, (पद्मं पद्मसादृश्यं अटति गच्छति पत्रेणेति अट गतौ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् ।) चक्रमर्द्दः । इत्यमरः । २ । ४ । १४७ ॥ पद्मालया, स्त्री, (पद्ममेव आलयो वासस्थानं यस्याः ।) लक्ष्मीः । लवङ्गम् । इत्यमरः ॥ (लक्ष्मी-

स्वरूपत्वात् गङ्गापि । यथा, काशीखण्डे गङ्गा- सहस्रनामकीर्त्तने । २९ । १०५ । “पद्मालया पराशक्तिः पुरजित्परमप्रिया ॥”) पद्मावती, स्त्री, (पद्म + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वत्वम् । संज्ञायां दीर्घः ।) मनसादेवी । नदीविशेषः । पद्मा इति ख्याता । इति शब्दरत्नावली ॥ पद्मचारिणी । इति जटाधरः ॥ जयदेवपत्नी । यथा, -- “जयति पद्मावतीरमणजयदेव- कविभारतीभणितमतिशातम् ।” इति गीतगोविन्दः ॥ पद्मावतीप्रियः, पुं, (पद्मावत्याः प्रियः स्वामी ।) जरत्कारुमुनिः । इति शब्दरत्नावली ॥ जय- देवश्च ॥ पद्मासनं, क्ली, (पद्ममिव पद्माकारेण बद्धमित्यर्थः । आसनम् ।) योगासनविशेषः । यथा, -- “वामोरूपरि दक्षिणं नियमतः संस्थाप्य वामं तथा दक्षोरूपरि पश्चिमेन विधिना धृत्या कराभ्यां धृतम् । अङ्गुष्ठं हृदये निधाय चिवुकं नासाग्रमालोकये- देतद्व्याधिविकारनाशनकरं पद्मासनं प्रोच्यते ॥” अन्यदत्रापि । “वामोरूपरि दक्षिणं हि चरणं संस्थाप्य वामं तथा- प्यन्योरूपरि तस्य बन्धनविधौ धृत्वा कराभ्यां दृढम् । अङ्गुष्ठं हृदये निधाय चिवुंकं नासाग्रमालोकये- देतद्व्याधिविनाशकारि यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते ॥” इति गोरक्षसंहिता ॥ (मत्स्येन्द्रनाथाभिमतं पद्मासनं यथा, हठयोग- दीपिकायाम् । १ । ४४-४७ । “वामोरूपरिदक्षिणं च चरणं संस्थाप्य वामं तथा दक्षोरूपरि पश्चिमेन् विधिना धृत्वा कराम्यां दृढं । अङ्गुष्ठौ हृदये निघाय चिवुकं नासाग्र- मालोकयेदेतद्व्याधिविनाशकारि यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते ॥ उत्तानौ चरणौ कृत्वा ऊरुसंस्थौ प्रयत्नतः । ऊरुमध्ये तथोत्तानौ पाणी कृत्वा ततोदृशौ ॥ नासाग्रे विन्यसेद्राजदन्तमूले तु जिह्वया । उत्तम्भ्य चिवुकं वक्षस्युत्थाप्य पवनं शनैः ॥ इदं पद्मासनं प्रोक्तं सर्व्वव्याधिविनाशनम् । दुर्लभं येन केनापि धीमता लभ्यते भुवि ॥”) पूजार्थं धातुमयपद्माकारासनञ्च । (रतिविषयकपद्मासनम् यथा, रतिमञ्जर्य्याम् ४० “पद्मासनो नागपादो लतावेष्टोऽर्द्धसंपुटः ॥” तल्लक्षणं यथा, तत्रैव ४२ । “हस्ताभ्याञ्च समालिङ्ग्य नारीं पद्मासनोपरि । रमेद्गाढं समाकृष्य बन्धोऽयं पद्मसंज्ञकः ॥”) पद्मासनः, पुं, (पद्मं विष्णुनाभिकमलं आसनं यस्य ।) ब्रह्मा । कमलासनः । इत्यमरदर्शनात् ॥

पद्माह्वा, स्त्री, (पद्मस्य आह्वा आख्या यस्याः ।) पद्मचारिणी । इति राजनिर्घण्टः । पद्मिनी, स्त्री, (पद्मानि सन्त्यस्याम् । पुष्करा- दित्वादिनिः ।) पद्मयुक्तदेशः । पद्मसमूहः । पद्मलता । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । नलिनी २ विसिनी ३ । इत्यमरः । १ । १० । ३९ ॥ मृणालिनी ४ कमलिनी ५ पुटकिनी ६ पङ्क- जिनी ७ सरोजिनी ८ । इति माधवः ॥ नालिकिंनी ९ नालीकिनी १० अरबिन्दिनी ११ । इति कोषान्तरम् ॥ अम्भोजिनी १२ पुष्क- रिणी १३ जम्बालिनी १४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अब्जिनी १५ । तस्या लक्षणं यथा, -- “मूलनालदलोत्फुल्लफलैः समुदिता पुनः । पद्मिनी प्रोच्यते प्राज्ञैर्विसिन्यादिश्च सा स्मृता ॥” तस्या गुणाः । “पद्मिनी मधुरा तिक्ता कषाया शिशिरा परा । पित्तक्रिमिशोषवान्तिभ्रान्तिसन्तापदोषहृत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ (पद्मं पद्मगन्धोऽस्त्यस्याः पद्मस्य गन्ध इव गन्धो विद्यते शरीरे यस्या इति तात्पर्य्यार्थः अत्रतु पद्म- गन्धयोस्तादात्म्यमङ्गीकृत्यैव समासः कल्पितः ।) चतुर्व्विधस्त्रीमध्ये स्त्रीविशेषः । तस्या लक्षणं यथा, -- “भवति कमलनेत्रा नासिकाक्षुद्ररन्ध्रा अविरलकुचयुग्मा दीर्घकेशी कृशाङ्गी । मृदुवचनसुशीला नृत्यगीतानुरक्ता सकलतनुसुवेशा पद्मिनी पद्मगन्धा ॥” इति रतिमञ्जरी । ४ ॥ * ॥ (अस्या रतिप्रकारः यदुक्तः तत्रैव । २८ । “कुचं करेण संमर्द्य पीडयेदधरं दृढम् । रमणं पद्मबन्धेन पद्मिनीरतिमादिशेत् ॥”) सरोवरम् । पद्मम् । इति विश्वः ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ७६ । “सुरगज इव बिभ्रत् पद्मिनीं दन्तलग्नां प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः ॥”) मृणालम् । इति शब्दमाला ॥ हस्तिनी । इति धरणिः ॥ पद्मिनीकण्टकः, पुं, (पद्मिनीकण्टक इव आकृति- र्विद्यतेऽस्य ।) क्षुद्ररोगविशेषः । पद्मकाँटा इति भाषा । तल्लक्षणं यथा, -- “कण्टकैराचितं वृत्तं कण्डूमत्पाण्डुमण्डलम् । पद्मिनी कण्टकप्रख्यैस्तदाख्यं कफवातजम् ॥” आचितं व्याप्तम् । पद्मिनीकण्टकप्रख्यैः पद्मिनी- नालकण्टकसदृशैः । तदाख्यं पद्मिनीकण्टक- नामकम् ॥ * ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “पद्मिनीकण्टके रोगे छर्द्दयेन्निम्बवारिणा । तेनैव सिद्धं सक्षौद्रं सर्पिः पातुं प्रदापयेत् ॥ निम्बारग्बधकल्कैर्व्वा मुहुरुद्बर्त्तनं हितम् । चतुर्गुणेन निम्बोत्थपत्रक्वाथेन गोघृतम् ॥ पचेत्ततस्तु निम्बस्य कृतमालस्य पत्रजैः । कल्कैर्भूयः पचेत् सिद्धं तत् पिबेत् पलसंमितम् ॥

पृष्ठ ३/०४५

पद्मिनीकण्टकाद्रोगान्मुक्तो भवति नान्यथा ॥” इति निम्बादिघृतम् । इति भावप्रकाशः ॥ पद्मिनीकान्तः, पुं, (पद्मिन्याः कान्तः । पद्मपुष्प- प्रकाशकत्वादस्य तथात्वम् ।) सूर्य्यः । इति जटाधरः ॥ पद्मिनीवल्लभः, पुं, (पद्मिन्या नलिन्या वल्लभः प्रियः । पद्मिनी वल्लभाऽस्येति वा ।) सूर्य्यः । इति शब्द- रत्नावली ॥ पद्मी, [न्] पुं, (पद्मं बिन्दुजालकमस्त्यस्य । पद्म + इनिः ।) हस्ती । इत्यमरः । २ । ८ । ३५ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । २९ । ६६ । “सर्व्वा रथगताः कन्या रथाः सर्व्वे चतुर्युजः । शतं शतं रथे नागाः पद्मिनो हेममालिनः ॥” नाभिकमले हस्ते वा पद्ममस्यास्तीति । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५० । “अनुकूलः शतावर्त्तः पद्मी पद्मनिभेक्षणः । पद्मनाभोऽरविन्दाक्षः पद्मगर्भः शरीरभृत् ॥”) पद्मेशयः, पुं, (पद्मे शेते इति । शी ङ ल शयने + “अधिकरणे शेतेः ।” ३ । २ । १५ । इति अच् । “शयवासवासिष्विति ।” ६ । ३ । १८ । इत्यलुक् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ पद्मोत्तरः, पुं, (पद्मादुत्तरः वर्णतः श्रेष्ठः ।) कुसुम्भः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पद्मोत्तरात्मजः, पुं, (पद्मोत्तरस्य आत्मजः पुत्त्रः ।) जिनचक्रवर्त्तिविशेषंः । इति हेमचन्द्रः ॥ पद्मोद्भवः, पुं, (पद्मं उद्भव उत्पत्तिस्थानं यद्वा पद्मे पद्माद्वा उद्भवो यस्य ।) ब्रह्मा । अब्जयोनिरित्य- मरदर्शनात् ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ६ । ४ । “ततः पद्मोद्भवो राजन् ! देवदेवः पितामहः । उवाच मधुरं वाक्यमर्थवद्धेतुभूषितम् ॥”) पद्मोद्भवा, स्त्री, (पद्मे पद्माद्वा उद्भवो यस्याः ।) मनसा देवी । यथास्याः पौराणिकध्यानम् । “कान्त्या काञ्चनसन्निभां सुवदनां पद्मासनां शोभनां नागेन्द्रैः कृतशेखरां विषहरीं पद्मोद्भवां जाङ्ग- लीम् ॥” पद्यं, क्ली, (पदं चरणमर्हतीति । पद + यत् ।) कविकृतिः । श्लोकः । इत्यमरः । ३ । ५ । ३१ ॥ तस्य लक्षणं यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । “पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्बिधा । वृत्तमक्षरसंख्यातं जातिर्मात्राकृता भवेत् ॥” (तत्तु अन्वयगतिवशात् मुक्तकयुग्मकसन्दानितक- कलापककुलकभेदात् पञ्चविधम् । यदुक्तं साहित्य- दर्पणे । ६ । २८७ । “छन्दोबद्धपदं पद्यं तेनैकेन च मुक्तकम् । द्बाभ्यान्तु युग्मकं सन्दानितकं त्रिभिरिष्यते ॥ कलापकं चतुर्भिश्च पञ्चभिः कुलकं मतम् ॥” “तदूर्द्ध्वं कुलकं स्मृतम् ।” इति क्वचित् पाठः ॥) शाठ्यम् । इति जटाधरः ॥ (“पदमस्मिन् दृश्यम् ।” ४ । ४ । ८७ । इति यत् । नाति- शुष्ककर्द्दमः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) पद्यः, पुं, (पद्भ्यां जातः । पद + यत् ।) शूद्रः । इति मेदिनी ॥ (यदुक्तं यजुषि ।

“ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् बाहू राजन्यः कृतः । ऊरूतदस्य यद् वैश्यः पद्भ्यां शूद्रोव्यजायत ॥”) पद्या, स्त्री, (पादाय हिता । शरीरावयवात् यत् । “पद्यत्यतदर्थे ।” ६ । ३ । ५२ । इति पद्भावः ।) स्तुतिः । इति विश्वः ॥ पन्थाः । इत्य- मरः । २ । १ । १५ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ३१ । २ । “यदाशवः पद्याभिस्तित्रतो रजः पृथिव्याः सानौ जङ्घनन्त पाणिभिः ॥” पादौ विध्यन्ति पद्याः शर्कराः । इति सिद्धान्तकौमुदी । “विध्यत्यध- नुषा ।” ४ । ४ । ८३ । इति यत् । “पद्यत्य- तदर्थे ।” ६ । ३ । ५२ । इति पदादेशः ॥) पद्रः, पुं, (पद्यतेऽस्मिन्निति । पद गतौ । “स्फायि- तञ्चीति ।” उणां । २ । १३ । इति रक् ।) ग्रामः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ ग्रामपथः । इत्युणादिकोषः ॥ भूलोकः । देश- भेदः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पद्वः, पुं, (पद्यते गम्यतेऽस्मिन्ननेन वा । पद गतौ “सर्व्वनिघृष्वरिष्वेति ।” उणां । १ । १५३ । इति निपातनात् सिद्धम् ।) भूलोकः । रथः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पन्थाः । इत्युणादि- कोषः ॥ पद्वा, [न्] पुं, (पद्यते गम्यते यत्र । पद गतौ + “स्नामदिपदीति ।” उणां । ४ । ११२ । इति वनिप् ।) पत्थाः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पन, ङ ईडे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-सेट् ।) ईडः स्तुतिः । पनायति पनायते विष्णुं धीरः । आयान्तत्वादुभयपदमिति वोप- देवः । अरे तु आयस्याप्राप्तिपक्षे आत्मनेपद- मेव । ङ, अपनिष्ट पेने पनिता पनिषीष्ट पनि- ष्यते अपनिष्यत । इति दुर्गादासः ॥ पनसः, पुं, (पनाय्यते स्तूयतेऽनेन देवः मनुष्यादि- र्वेति । यद्वा पनायति स्तौति सन्तोषयती- त्यर्थः देवमनुष्यादीन् इति । पन स्तुतौ + “अत्यविचमितमीति ।” उणां । ३ । ११७ । इति असच् ।) फलवृक्षविशेषः । काँटाल इति भाषा ॥ (यथा भागवते । ८ । २ । १० । “चूतैः प्रियालैः पनसैराम्रैराम्रातकैरपि ॥”) तत्पर्य्यायः । कण्टकिफलः २ । इत्यमरः । २ । ४ । ६१ ॥ महासर्ज्जः ३ फलिनः ४ फलवृक्षकः ५ स्थूलः ६ कण्टफलः ७ मूलफलदः ८ अपुष्प- फलदः ९ पूतफलः १० चम्पकोषः ११ चम्पालुः १२ कण्टकीफलः १३ रसालः १४ मृदङ्गफलः १५ पानसः १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य फल- गुणाः । मधुरत्वम् । सुपिच्छिलत्वम् । गुरुत्वम् । हृद्यत्वम् । बलवीर्य्यवृद्बिदत्वम् । श्रमदाह- विशोषनाशित्वम् । रुचिकारित्वम् । ग्राहित्वम् । परमदुर्ज्जरत्वञ्च । तद्बीजगुणाः । ईषत्कषाय- त्वम् । मधुरत्वम् । वातलत्वम् । गुरुत्वम् । रुच्यत्वम् । तत्फलविकारत्वग्दोषनाशित्वञ्च । “बालन्तु नीरसं हृद्यं मध्यं पक्वन्तु दीपनम् । रुचिदं लवणाभ्यक्तं पनसस्य फलं स्मृतम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥

“पनसः कण्टकिफलः फणाशोऽतिबृहत्फलः । पनसं शीतलं पक्वं स्निग्धं पित्तानिलापहम् ॥ तर्पणं बृंहणं स्वादु मांसलं श्लेष्मलं भृशम् । बल्यं शुक्रप्रदं हन्ति रक्तपित्तक्षतक्षयान् ॥ आमन्तदेव विष्टम्भि वातलं तुवरं गुरु । दाहकृन्मधुरं बल्यं कफमेदोविमर्द्दनम् ॥ पनसोद्भूतबीजानि वृष्याणि मधुराणि च । गुरूणि वद्धवर्चांसि सृष्टमूत्राणि संवदेत् ॥” अन्यच्च । “मज्जाः पनसजो वृष्यो वातपित्तकफापहः । विशेषात् पनसं वर्ज्यं गुल्मिभिर्मन्दवह्निभिः ॥ अलं पनसपाकाय फलं कदलसम्भवम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ “कण्टाफलं सुमधुरं बृंहणं स्निग्धशीतलम् । दुर्ज्जरं वातपित्तघ्नं श्लेष्मशुक्रबलप्रदम् ॥ तदेव सर्पिषा युक्तं स्निग्धं हृद्यं बलप्रदम् । छर्द्दिघ्नं न च चक्षुष्यं वृष्यञ्च वातपित्तनुत् ॥ कण्टाफलमपक्वन्तु कषायं स्वादु वातलम् । रक्तपित्तहरं स्वादु तत्फलास्थ्यपि तद्गुणम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ पनसतालिका, स्त्री, (पनसं दीर्घत्वेन स्तुत्यं यत्तालम् । तद्बत् फलमस्त्यस्याः । ठन् ।) कण्टकि- फलम् । इति शब्दमाला ॥ पनसिका, स्त्री, (पनसवत् कण्टकमयाकृतिर्विद्यते यस्याः । पनस + ठन् ।) क्षुद्ररोगविशेषः । स च कर्णमध्यजातव्रणः । तल्लक्षणं यथा, -- “कर्णस्याभ्यन्तरे जातां पिडकामुग्रवेदनाम् । स्थिरां पनसिकां तान्तु विद्याद्वातकफोत्थिताम् ॥” तच्चिकित्सा यथा, -- “भिषक् पनसिकां पूर्ब्बं स्वेदयेदथ लेपयेत् । कल्कैर्म्मनःशिलाकुष्ठनिशातालकदारुजैः ॥ पक्वां विज्ञाय तां भित्त्वा व्रणवत् समुपाचरेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पन्थाः, [इन्] पुं, पतन्ति यान्त्यनेन । (पत ऌ गतौ + “पतस्थ च ।” उणां । ४ । १२ । इति इनिः थश्चान्तादेशः ।) रथ्या । रास्ता इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । ४ । ४५ । “न मूत्रं पथि कुर्व्वीत न भस्मनि न गोव्रजे ॥”) तत्पर्य्यायः । अयनम् २ वर्त्म ३ मार्गः ४ अध्वा ५ पदवी ६ सृतिः ७ सरणिः ८ पद्धतिः ९ पद्या १० वर्त्तनी ११ एकपदी १२ । इत्यमरः । २ । १ । १५ ॥ पथः १३ पदविः १४ पदवी १५ सरणी १६ शरणिः १७ पद्धती १८ वर्त्तनिः १९ । इति भरतः ॥ शरणी २० वाटः २१ धर्म्मवर्त्तनम् २२ माथः २३ विवधः २४ वीवधः २५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ * ॥ तस्य लक्षणम् । “त्रिंशद्धनूषि विस्तीर्णो देशमार्गस्तु तैः कृतः । विंशद्धनुर्ग्राममार्गः सीमामार्गो दशैव तु ॥ धनूंषि दश विस्तीर्णः श्रीमान् राजपथः कृतः । नृवाजिरथनागानामसम्बाधः सुसञ्चरः ॥ धनूंषि चैव चत्वारि शाखारथ्यास्तु निर्म्मिताः ।

पृष्ठ ३/०४६

त्रिकराश्चोपरथ्यास्तु द्विकराप्युपरक्षका ॥ जङ्घापथश्चतुष्पादस्त्रिपादस्य गृहान्तरम् । वृतीपादस्त्वर्द्धपादः प्राग्वंशः पादकः स्मृतः ॥ अवकरः परीवारः पादमात्रः समन्ततः ॥” इति देवीपुराणे गोपुरद्वारलक्षणाध्यायः ॥ * ॥ चतुष्पथलक्षणादि यथा, -- “एकलिङ्गे श्मशाने वा शून्यागारे चतुष्पथे । तत्रस्थः साधयेद्योगी विद्यां त्रिभुवनेश्वरीम् ॥ चतुष्पथन्तु तत् प्रोक्तं त्रिकोणं यत्र वर्त्तते ॥” इति नीलतन्त्रम् ॥ * ॥ पथगमनगुणाः “अध्वा मेदःकफस्थौल्यसौकुमार्य्यविनाशनः । यत्तु चङ्क्रमणं नातिदेहपीडाकरं भवेत् ॥” तदायुर्बलमेधाग्निप्रदमिन्द्रियशोधनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ ब्राह्मणादिभ्यः पथावकाशो देयो यथा, -- “पन्था देयो ब्राह्मणाय स्त्रियै राज्ञे ह्यचक्षुषे । वृद्धाय भारयुक्ताय रोगिणे दुर्ब्बलाय च ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे ११ अध्यायः ॥ * ॥ गोपथदानफलं यथा, -- “गोमार्गस्य तथा कर्त्ता गोलोके क्रीडते चिरम् ।” इति प्रतिष्ठातत्त्वे हयशीर्षपञ्चरात्रम् ॥ * ॥ अस्याचारादावुपचारो यथा, -- “तर्कोऽप्रतिष्ठः श्रुतयो विभिन्ना नैको मुनिर्यस्य मतं प्रमाणम् । धर्म्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्थाः ॥” इति महाभारते । ३ । ३१२ । ११२ । धर्म्मवकप्रश्ने युधिष्ठिरोत्तरम् ॥ * ॥ नरकविशेषः । यत्रा- टाट्यते । इति मनौ ४ अध्यायः ॥ पन्नं, त्रि, (पद्यौ ङ गतौ + “गत्यर्थेति ।” ३ । ४ । ७२ । इति कर्त्तरि क्तः ।) च्युतम् । गलितम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०४ ॥ पन्नः, पुं, (पन स्तुतौ + “कॄवृजॄ षिद्रुपनीति ।” उणां । ३ । १० । इति नः स च नित् ।) अधो- गमनम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ पन्नगः, पुं, (पन्नं अधोगमनं पतितं वा गच्छ- तीति । गम ऌ गतौ + “सर्व्वत्र पन्नयोरुपसंख्या- नम् ।” ३ । २ । ४८ । इत्यस्य वार्त्तिं इति डः । पद्भ्यां न गच्छतीति वा विग्रहः ।) सर्पः । इत्यमरः । १ । ८ । ८ ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १७ । ७ । “पानासक्तं महात्मानं हिरण्यकशिपुं तदा । उपासाञ्चक्रिरे सर्व्वे सिद्धगन्धर्व्वपन्नगाः ॥”) ओषधीभेदः । पद्मकाष्ठम् । इति मेदिनी ॥ पन्नगकेशरः, पुं, (पन्नगवत् केशरो यस्य ।) नाग- केशरपुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पन्नगाशनः, पुं, (पन्नगं सर्पं अश्नातीति । अश ग भोजने + ल्युः । पन्नगः अशनं भक्ष्यो यस्येति वा ।) गरुडः । इत्यमरः । १ । १ । ३१ ॥ पन्नगी, स्त्री, (गन्नग + जातौ ङीष् ।) पन्नग- पत्नी । (यथा, भागवते । ३ । १९ । ११ ।

“तां स आपततीं वीक्ष्य भगवान् समवस्थितः । जग्राह लीलया प्राप्तां गरुत्मानिव पन्नगीम् ॥”) मनसा देवी । यथा, तिथितत्त्वे । “पञ्चम्यामसिते पक्षे समुत्तिष्ठति पन्नगी ॥” सर्पिणीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पन्नद्धा, स्त्री, (पदि नद्धा बद्धा ।) चर्म्मपादुका । इति हेमचन्द्रः ॥ पन्नद्ध्री, स्त्री, (पदोश्चरणयोर्नद्ध्री ।) चर्म्मपादुका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पपिः, पुं, (पाति लोकम् । पिबति वा । पा + “आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च ।” ३ । २ । १७१ । इति किः द्वित्वञ्च ।) चन्द्रः । पानकर्त्तरि त्रि । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६ । २३ । ४ । “पपिः सोमं ददिर्गाः ॥”) पपीः, पुं, (पाति लोकम् । पा रक्षणे + “यापोः कित् द्वे च ।” उणां । ३ । १५९ । इति ईक् द्वित्वञ्च ।) सूर्य्यः । चन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥ पपुः, पुं, (पाति रक्षतीति । “कुर्भ्रश्चेति ।” उणां । १ । २३ । इति चकारात् अन्यतोऽपि कुर्द्वित्वञ्च ।) पालकः । धात्र्यां स्त्री । इत्युणादि- कोषः ॥ पमरा, स्त्री, गन्धद्रव्यविशेषः । सल्लुकी इति ख्याता । अस्यानुलेपनगुणः । परमालक्ष्मीरक्षोज्वर- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ पम्पा, स्त्री, (पाति रक्षति महर्ष्यादीन् स्वीय- पवित्रसलिलदानादिभिरितिशेषः । पा पालने + “खष्प-शिल्प-शष्प-वाष्प-रूप-पम्पा-तल्पाः ।” उणां । ३ । २८ । इति निपातनात् ह्रस्वत्वे मुडा- गमत्वे च साधुः ।) ओड्रदेशस्थनदीविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, रघुः । १३ । ३० । “दूरावतीर्णा पिबतीव खेदा- दमूनि पम्पासलिलानि दृष्टिः ॥” इयं हि ऋष्यमूकपर्व्वतसन्निकटस्था । इति रामायणम् ॥) पम्ब, गतौ । (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) ओष्ठ्यवर्ग- शेषोपधः । पम्बति । इति दुर्गादासः ॥ पय, ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां आत्मं- सकं सेट् ।) ङ, पयते । इति दुर्गादासः ॥ पयः, [स्] क्ली, (पय्यते पीयते वा पय गतौ पी ङ पाने वा + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणां । ४ । १८८ । इत्यसुन् ।) जलम् । (यथा, रघुः । १ । ६७ । “पयः पूर्ब्बैः स्वनिश्वासैः कवोष्णमुपभुज्यते ॥”) दुग्धम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ३ । ८२ । “कुर्य्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा । पयोमूलफलैर्व्वापि पितृभ्यः प्रीतिमावहन् ॥”) पयःकन्दा, स्त्री, (पयः कन्दे यस्याः ।) क्षीर- विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पयःफेनी, स्त्री, (पयो दुग्धमिव फेनमस्याः । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) दुग्धफेनीक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पयश्चयः, पुं, (पयसां चयः समूहः ।) जलसमूहः । तत्पर्य्यायः । पूरः २ वेणिः ३ । इति जटाधरः ॥

पयस्यं, त्रि, (पयसो विकारस्तत्र हितं वा । पयस् + “गोपयसोर्यत् ।” ४ । ३ । १६० । इति यत् ।) पयोविकारः । घृतदध्यादि । इत्यमरः । २ । ९ । ५१ ॥ पयोहितम् । इति मेदिनी ॥ पयस्यः, पुं, (पयः पिबतीति ।) विडालः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पयस्या, स्त्री, (पयस्य + टाप् ।) दुग्धिका । क्षीर- काकोली । स्वर्णक्षीरी । इति मेदिनी ॥ अर्क- पुष्पिका । इति रत्नमाला ॥ कुटुम्बिनीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आमिक्षा । इति हेम- चन्द्रः ॥ पयस्वलः, पुं, (पयोऽस्त्यस्य । पयस् + “अन्येभ्यो- ऽपीति ।” वलच् ।) छागः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पयस्विनी, स्त्री, (पयो विद्यतेऽस्याः । “अस्माया- मेधास्रजो विनिः ।” ५ । २ । १२१ । इति विनिः ततो ङीष् ।) नदी । (प्रशस्तजल- वत्त्वात्तथा पुण्यसलिलत्वाद् गङ्गा । यथा, काशी- खण्डे गङ्गासहस्रनामकीर्त्तने । २९ । १०६ । “परापरफलप्राप्तिः पाचनी च पयस्विनी ॥”) धेनुः । (यथा, रघुः, । २ । २१ । “प्रदक्षिणीकृत्य पयस्विनीन्तां सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता ॥”) रात्रिः । इति मेदिनी ॥ काकोली । क्षीर- काकोली । दुग्धफेनी । क्षीरविदारी । छागी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जीवन्ती इति भावप्रकाशः ॥ (गायत्त्रीस्वरूपा महादेवी । यथा, देवीभाग- वते । १२ । ६ । ९६ । “प्रज्ञावती सुता पौत्री पुत्त्रपूज्या पयस्विनी ॥”) पयोगडः, पुं, (पयसो गड इव ।) घनोपलः । द्वीपः । इति शब्दमाला ॥ पयोघनः, पुं, (पयोभिर्घनः सान्द्रः ।) घनोपलः । इति हारावली ॥ पयोजन्मा, [न्] पुं, (पयसो जलस्य जन्म यस्मात् ।) मेघः । इति शब्दमाला ॥ पयोधरः, पुं, (धरतीति धरः । धृ + अच् । पयसो दुग्धस्य जलस्य वा धरः ।) स्त्रीस्तनः । (यथा, रघुः । १४ । २२ । “षडाननापीतपयोधरासु नेता च मूलामिव कृत्तिकासु ॥”) मेघः । इत्यमरः । ३ । ३ । १६३ ॥ कोषकारः । नारिकेलम् । कशेरु । इति मेदिनी ॥ पयोधाः, [स्] पुं, (पयो जलं दधातीति । डु धा ञलि धारणे + “पयसि च ।” उणां । ४ । २२९ । इति असिः ।) समुद्रः । जलाधारः । इत्युणादि- कोषः ॥ पयोधिः, पुं, (पयांसि धीयन्तेऽस्मिन् । डु धा ञ् + “कर्म्मण्यधिकरणे च ।” ३ । ३ । ९३ । इति किः ।) समुद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पयोधिकं, क्ली, (पयोधौ समुद्रे कायति प्रका- शते इति । कै + कः ।) समुद्रफेनः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/०४७

पयोनिधिः, पुं, (पयांसि निधीयन्तेऽस्मिन् । धा धारणे + अधिकरणे किः ।) समुद्रः । यथा, -- “न गणितं यदि जन्म पयोनिधौ हरशिरःस्थितिभूरपि विस्मृता ।” इति नैषधे । ४ । ५० ॥ (पय इव शुक्लः सत्त्व- गुणः निधीयतेऽत्र इति विग्रहे । शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८७ । “लम्बनो लम्बितोष्ठश्च महामायः पयोनिधिः ॥”) पयोरः, पुं, (पयो जलं रातीति । रा + कः ।) खदिरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पयोलता, स्त्री, (पयः क्षीरं तेनाढ्या लता ।) क्षीरविदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पयोव्रतः, पुं, (पयोमात्रपानसाध्यो व्रतः ।) पयो- मात्रपानरूपव्रतविशेषः । यथा, -- “पुण्यां तिथिं समासाद्य युगमन्वन्तरादिकम् । पयोव्रतस्त्रिरात्रं स्यादेकरात्रमथापि वा ॥” इति मात्स्ये १५२ अध्यायः ॥ * ॥ द्वादशाहसाध्यविष्णुव्रतविशेषः । यथा, -- कश्यप उवाच । “एतन्मे भगवान् पृष्टः प्रजाकामस्य पद्मजः । यदाह ते प्रवक्ष्यामि व्रतं केशवतोषणम् ॥ फाल्गुनस्यामले पक्षे द्बादशाहं पयोव्रतः । अर्च्चयेदरविन्दाक्षं भक्त्या परमयान्वितः ॥ सिनीबाल्यां मृदालिप्य स्नायात् क्रोडविदीर्णया । यदि लभ्येत वै स्रोतस्येतन्मन्त्रमुदीरयेत् ॥ त्वं देव्यादिवराहेण रसायाः स्थानमिच्छता । उद्धृतासि नमस्तुभ्यं पाप्मानं मे प्रणाशय ॥ निर्व्वर्त्तितात्मनियमो देवमर्च्चेत् समाहितः । अर्च्चायां स्थण्डिले सूर्य्ये जले वह्नौ गुरावपि ॥ नमस्तुभ्यं भगवते पुरुषाय महीयसे । सर्व्वभूतनिवासाय वासुदेवाय साक्षिणे ॥ नमोऽव्यक्ताय सूक्ष्माय प्रधानपुरुषाय च । चतुर्विंशद्गुणज्ञाय गुणसंख्यानहेतवे ॥ नमो द्विशीर्ष्णे त्रिपदे चतुःशृङ्गाय तन्तवे । सप्तहस्ताय यज्ञाय त्रयीविद्यात्मने नमः ॥ नमः शिवाय रुद्राय नमः शक्तिधराय च । सर्व्वविद्याधिपतये भूतानां पतये नमः ॥ नमो हिरण्यगर्भाय प्राणाय जगदात्मने । योगैश्वर्य्यशरीराय नमस्ते योगहेतवे ॥ नमस्त आदिदेवाय साक्षिभूताय ते नमः । नारायणाय ऋषये नराय हरये नमः ॥ नमो मरकतश्यामवपुषेऽधिगतश्रिये । केशवाय नमस्तुभ्यं नमस्ते पीतवाससे ॥ त्वं सर्व्ववरदः पुंसां वरेण्य वरदर्षभ ! । अतस्ते श्रेयसे धीराः पादरेणुमुपासते ॥ अन्ववर्त्तन्त यं देवाः श्रीश्च तत्पादपद्मयोः । स्पृहयन्त इवामोदं भगवान्मे प्रसीदताम् ॥ एतैर्मन्त्रैर्हृषीकेशमावाहनपुरस्कृतम् । अर्च्चयेच्छ्रद्धया युक्तः पाद्योपस्पर्शनादिभिः ॥ अर्च्चित्वा गन्धमाल्याद्यैः पयसा स्नापयेद्बिभुम् । वस्त्रोपवीताभरणपाद्योपस्पर्शनैस्ततः ॥ गन्धधूपादिभिश्चार्च्चेद्द्बादशाक्षरविद्यया ।

सृतं पयसि नैवेद्यं शाल्यन्नं विभवे सति ॥ ससर्पिः सगुडं दत्त्वा जुहुयान्मूलविद्यया । निवेदितं तद्भक्ताय दद्याद्भुञ्जीत वा स्वयम् ॥ दत्त्वाचमनमर्च्चित्वा ताम्बूलञ्च निवेदयेत् । जपेदष्टोत्तरशतं स्तुवीत स्तुतिभिः प्रभुम् ॥ कृत्वा प्रदक्षिणं भूमौ प्रणमेद्दण्डवन्मुदा । कृत्वा शिरसि तच्छेषं देवमुद्वासयेत्ततः ॥ द्व्यवरान् भोजयेद्बिप्रान् पायसेन यथोचितम् । भुञ्जीत तैरनुज्ञातः शेषं सेष्टः सभाजितैः ॥ ब्रह्मचार्य्यथ तद्रात्र्यां श्वोभूते प्रथमेऽहनि । स्नातः शुचिर्यथोक्तेन विधिना सुसमाहितः ॥ पयसा स्नापयित्वार्च्चेद्यावद्व्रतसमापनम् । पयोभक्ष्यो व्रतमिदं चरेद्बिष्ण्वर्च्चनादृतः ॥ पूर्ब्बवज्जुहुयादग्निं ब्राह्मणांश्चापि भोजयेत् । एवन्त्वहरहः कुर्य्याद्द्वादशाहं पयोव्रतम् ॥ हरेराराधनं होममर्हणं द्बिजतर्पणम् । प्रतिपद्दिनमारभ्य यावत् शुक्लत्रयोदशीम् ॥ ब्रह्मचर्य्यमधःस्वप्नं स्नानं त्रिसवनञ्चरेत् । वर्ज्जयेदसदालापं भोगानुच्चावचांस्तथा ॥ अहिंस्रः सर्व्वभूतानां वासुदेवपरायणः । त्रयोदश्यामथो विष्णोः स्नपनं पञ्चकैर्विभोः ॥ कारयेच्छास्त्रदृष्टेन विधिना विधिकोविदैः । पूजाञ्च महतीं कुर्य्याद्वित्तशाठ्यविवर्ज्जितः ॥ चरुं निरूप्य पयसि शिपिविष्टाय विष्णवे । सूक्तेन तेन पुरुषं यजेत सुसमाहितः ॥ नैवेद्यञ्चातिगुणवद्दद्यात् पुरुषतुष्टिदम् । आचार्य्यं ज्ञानसम्पन्नं वस्त्राभरणधेनुभिः ॥ तोषयेदृत्विजश्चैव तद्विद्ध्याराधनं हरेः । भोजयेत्तान् गुणवता सदन्नेन शुचिस्मिते ॥ अन्यांञ्च ब्राह्मणान् शक्त्या ये च तत्र समागताः । दक्षिणां गुरवे दद्यादृत्विग्भ्यश्च यथार्हतः ॥ अन्नाद्येनाश्वपाकांश्च प्रीणयेत् समुपागतान् । भुक्तवत्स्वथ सर्व्वेषु दीनान्धकृपणेषु च ॥ विष्णोस्तत् प्रीणनं विद्वान् भुञ्जीत सह बन्धुभिः । नृत्यवादित्रगीतैश्च स्तुतिभिः स्वस्तिवाचनैः ॥ कारयेत्तत्कथाभिश्च पूजां भगवतोऽन्वहम् । एतत् पयोव्रतं नाम पुरुषाराधनं परम् ॥ पितामहेनाभिहितं मया ते समुदाहृतम् । त्वञ्चानेन महाभागे ! सम्यक् चीर्णेन केशवम् ॥ आत्मना शुद्धभावेन नियतात्मा भजाव्ययम् । अयं वै सर्व्वयज्ञाख्यः सर्व्वव्रतमिति स्मृतम् ॥ तपःसारमिदं भद्रे दानञ्चेश्वरतर्पणम् । त एव नियमाः साक्षात्त एव च यमोत्तमाः ॥ तपो दानं व्रतं यज्ञो येन तुष्यत्यधोक्षजः । तस्मादेतद्व्रतं भद्रे प्रयता श्रद्धया चर ॥ भगवान् परितुष्टस्ते वरानाशु विधास्यति ॥” इति श्रीभागवते ८ स्कन्धे १६ आध्यायः ॥ पयोष्णिजाता, स्त्री, (पयोष्णी नाम्नी नदी जाता अस्याः । पृषोदरात् साधुः ।) सरस्वती नदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पयोष्णी, स्त्री, (पयः सलिलं उष्णं उष्णगुणं वा ऽस्याः ।) नदीविशेषः । सा बिन्ध्याचलदक्षिणे

प्रसिद्धा । अस्या जलगुणाः । “पयोष्णीसलिलं रुच्यं पवित्रं पापनाशनम् । सर्व्वामयहरं सौख्यबलकान्तिप्रदं लघु ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ परं, क्ली, (पॄ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) केवलम् । इति मेदिनी ॥ मोक्षः । यथा । कैवल्यममृतं परम् । इति मुक्तिपर्य्याये रत्नावली ॥ (ब्रह्म ब्रह्मा च । यदुक्तं श्रुतौ । “द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये परञ्चापरमेव च ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । २० । “प्रभूतस्त्रिककुद्धाम पवित्रं मङ्गलं परम् ॥” ब्रह्मण आयुः । यथा, मार्कण्डेये । ४६ । ४२ । “एवन्तु ब्रह्मणो वर्षमेकं वर्षशतन्तु तत् । शतं हि तस्य वर्षाणां परमित्यभिधीयते । पञ्चाशद्भिस्तथावर्षैः परार्द्धमिति कीर्त्त्यते ॥”) परं, [म्] व्य, नियोगः । क्षेपः । इति मेदिनी ॥ परः, पुं, (पॄ + अच् ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ७ । ६७ । “इतः परानर्भकहार्य्यशस्त्रान् वैदर्भि ! पश्यानुमता मयासि ॥”) ब्रह्मण आयुः । यथा, -- “कालसंख्यां समासेन पूर्ब्बार्द्धद्वयकल्पिताम् । स एव स्यात् परः कालस्तदन्ते परिपूज्यते ॥ निजेन तस्य मानेन चायुर्व्वर्षशतं स्मृतम् । तत् पराख्यं तदर्द्धञ्च परार्द्धमभिधीयते ॥” अपि च । “त्रीणि कल्पशतानि स्युस्तथा षष्टिर्द्धिजोत्तमाः । ब्रह्मणः कथितं वर्षं पराख्यं तच्च तत् पदम् ॥” इति कौर्म्मे ५ अध्यायः ॥ (शिवः । यथा, तत्रैव । १३ । १७ । ९७ । “कपिलः कपिशः शुक्ल आयुश्चैव परोऽपरः ॥”) परः, त्रि, श्रेष्ठः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३५५ । “परमोहनाय मुक्तो निष्करुणो तरुणि ! तव कटाक्षोऽयम् । विशिख इव कलितकर्णः प्रविशति हृदयं निःसरति ॥”) अरिः । दूरः । अन्यः । उत्तरः । इति मेदिनी ॥ * ॥ न्यायमते द्रव्यगुणकर्म्मवृत्तिसत्ता । इयं व्यापक- जातिः । यथा, -- “सामान्यं द्विविधं प्रोक्तं परञ्चापरमेव च । द्रव्यादित्रिकवृत्तिस्तु सत्ता परतयोच्यते ॥ परभिन्ना तु या जातिः सैवापरतयोच्यते । द्रव्यत्वादिकजातिस्तु परापरतयोच्यते ॥ व्यापकत्वात् परापि स्यात् व्याप्यत्वादपरापि च ॥” इति भाषापरिच्छेदे । ८ -- ९ ॥ * ॥ परान्नादिभक्षणादेः श्रीनाशकत्वं यथा, -- “परान्नञ्च परस्वञ्च परशय्या परस्त्रियः । परवेश्मनि वासश्च शक्रादपि हरेच्छ्रियम् ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ * ॥ श्रेष्ठवाचकपरशब्दप्रयोगाः । यथा, -- “अन्नदातुः शतगुणोऽमीष्टदेवः परः स्मृतः । गुरुस्तस्माच्छतगुणो विद्यामन्त्रप्रदायकः ॥

पृष्ठ ३/०४८

अज्ञानतिमिराच्छन्नं ज्ञानदीपेन चक्षुषा । यः सर्व्वार्थं दर्शयति तत्परः कोऽपि बान्धवः ॥ गुरुदत्तेन मन्त्रेण तपसेष्टसुरं लभेत् । सर्व्वज्ञत्वं सर्व्वसिद्धिं तत्परः कोऽपि बान्धवः ॥ पितरं मातरं भार्य्यां गुरुपत्नीं गुरुं परम् । यो न पुष्णाति कापट्यात् स महापातकी शिव ! ॥ नास्ति वेदात् परं शास्त्रंनहि कृष्णात् परः सुरः । नास्ति गङ्गासमं तीर्थं न पुष्पं तुलसीपरम् ॥ क्षमावती भूपरा न पुत्त्रान्नास्ति परः प्रियः । न च दैवात् परः शक्तो व्रतं नैकादशीं विना ॥ शालग्रामात् परो यन्त्रो न क्षेत्रं भारतात् परम् । परं पुण्यस्थलानाञ्च पुण्यं वृन्दावनं यथा ॥ मोक्षदानां यथा काशी वैष्णवानां यथा शिवः । न पार्व्वत्याः परा साध्वी न गणेशात् परो वशी ॥ न च विद्यासमो बन्धुर्नास्ति कश्चिद्गुरोः परः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे गणपतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ परःशतं, त्रि, शतात् परम् । शताधिकसंख्या । इत्यमरः । ३ । १ । ६४ ॥ परःश्वः, [स्] व्य, श्वो दिनात् परमहः परःश्वः परः सहस्रवत् पारस्करादित्वात् सुट् परःश्व इति मधुः । सुटं नेच्छन्त्यन्ये परश्व इत्याहुः । अतिक्रान्ते पूर्ब्बतरे दिने परश्वो जात इति प्रयोगो गौणः तत्र परञ्च तत् श्वश्चेति कर्म्म- धारयः । इति भरतः ॥ श्वः पराहः । इत्य- मरः । ३ । ४ । २२ ॥ पर्शु । इति भाषा ॥ परःसहस्रं, त्रि, सहस्रात् परम् । सहस्राधिक- संख्या । इत्यमरटीका ॥ परकीयं, त्रि, (परस्येदम् । “गहादिभ्यश्च ।” ४ । २ । १३८ । इति छः । “कुग्जनस्य परस्य च ।” इति कुक् ।) परसम्बन्धि । (यथा, मनुः । ४ । २०१ । “परकीयनिपानेषु न स्नायाच्च कदाचन ॥”) परकीया, स्त्री, (परकीय + टाप् ।) नायिका- भेदः । अस्या लक्षणं यथा । अप्रकटपर- पुरुषानुरागा । सा च द्विविधा । परोढा १ कन्यका च २ । कन्यायाः पित्राद्यधीनतया परकीयत्वम् । अस्या गुप्तैव सकला चेष्टा ॥ * ॥ परोढा यथा, -- “अयं रेवाकुञ्जः कुसुमशरसेवासमुचितः समीरोऽयं वेलादरविलसदेलापरिमलः । इयं प्रावृड्धन्या नवजलदविन्यासचतुरा पराधीनं चेतः सखि ! किमपि कर्त्तुं मृगयते ॥” * गुप्ताविदग्धालक्षिताकुलटानुशयानामुदिताप्रभृ- तीनां परकीयायां एवान्तर्भावः । गुप्ता त्रिविधा । वृत्तसुरतगोपना १ वर्त्तिष्यमाण- सुरतगोपना २ वर्त्तमानसुरतगोपना च ३ । त्रिविधा यथा, -- “श्वश्रूः क्रुध्यतु विद्बिषन्तु सुहृदो निन्दन्तु वा यातर- स्तस्मिन् किन्तु न मन्दिरे सखि ! पुनः स्वापो विधेयो मया । आखोराक्रमणाय कोणकुहरादुत्फालमातन्वती मार्ज्जारी नखरैः खरैः कृतवती कां कां न मे दुर्द्दशाम् ॥” * ॥

विदग्धा द्विविधा । वाग्विदग्धा १ क्रियाविदग्धा चेति २ । प्रथमा, -- “निविडतमतमालमल्लिवल्ली- विचकिलराजिविराजितोपकण्ठे । पथिकसमुचितस्तवाद्यतीव्रे सवितरि तत्र सरित्तटे निवासः ॥” द्वितीया यथा, -- “दासाय भवननाथे वदरीमपनेतुमादिशति । हेमन्ते हरिणाक्षी पयसि कुठारं विनिक्षि- पति ॥” * ॥ लक्षिता यथा, -- “यद्भूतं तद्भूतं यद्भूयात्तदपि वा भूयात् । यद्भवतु तद्भवतु वा विफलस्तव गोपनायासः ॥” * कुलटा यथा, -- “एते वारिकणान् किरन्ति पुरुषान् वर्षन्ति नाम्भोधराः शैलाः शाद्बलमुद्बमन्ति न सृजन्त्येते पुनर्नाय- कान् । त्रैलोक्ये तरवः फलानि सुवते नैवारभन्ते जनान् धातः ! कातरमालपामि कुलटाहेतोस्त्वया किं कृतम् ॥” अपि च । “पृथ्वी तावत्त्रिकोणा विपुलनदनदीग्रावरुद्धं तदर्द्धं तस्यामेवास्ति शैलो विपिनमपि तथा क्षेत्र- कासारकूपाः । लोकानामर्द्धनारी शिशुरपि जरसः कोऽपि रोगी विवेकी मिथ्यावादो ममायं मुखरमुखवरः पुंश्चली पुंञ्चलीति ॥” * ॥ अनुशयाना त्रिविधा । वर्त्तमानस्थानविघट्टनेन भाविस्थानाभावशङ्कया स्वानधिष्ठितसङ्केतस्थले भत्तगमनानुमानेन प्रत्येकं उदाहरणानि । “समुपागतवति चैत्रे निपतति पत्रे लवङ्गलति- कायाः । सुदृशः कपोलपाली शिव शिव तालीदलद्युतिं लेभे ॥” * ॥ “निद्रालुकेकिमिथुनानि कपोतपोत- व्याधूतनूतनमहीरुहपल्लवानि । तत्रापि तन्वि ! न वनानि कियन्ति सन्ति खिद्यस्व न प्रियतमस्य गृहं प्रयाहि ॥ कर्णकल्पितरसालमञ्जरी- पिञ्जरीकृतकपोलमण्डलः । निष्पतन्नयनवारिधारया राधया मधुरिपुर्निरीक्ष्यते ॥” * ॥ मुदिता यथा, -- “गोष्ठेषु तिष्ठति पतिर्वधिरा ननन्दा नेत्रद्बयस्य न च पाटवमस्ति यातुः । इत्थं निगद्य सुतनुः कुचकुम्भसीम्नि रोमाञ्चकञ्चुकमुदञ्चितमाततान ॥” * ॥ कन्यका यथा, --

‘किञ्चित्कुञ्चितहारयष्टिसरलभ्रूवल्लिसाचिस्मितं प्रान्तभ्रान्तविलोचनद्युतिभुजा पर्य्यस्तकर्णोत्- पलम् । अङ्गुल्या स्फुरदङ्गुलीयकरुचा कर्णस्य कण्डूयनं कुर्व्वाणा नृपकन्यका सुकृतिनं सव्याजमालो- कते ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ परक्षेत्रं, क्ली, (परस्य क्षेत्रं पत्न्यादि ।) परपत्नी । (यथा, मनुः । ३ । १७५ । “तौ तु जातौ परक्षेत्रे प्राणिनौ प्रेत्य चेह च । दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयेते प्रदायिनाम् ॥”) परशरीरम् । परभूमिः । यथा, -- “वृषापेहि परक्षेत्रादायाति क्षेत्ररक्षकः ।” इति चन्द्रालोकः ॥ (तथा च मनुः । ८ । ३४१ । “द्विजोऽध्वगः क्षीणवृत्तिर्द्बाविक्षू द्वे च मूलके । आददानः परक्षेत्रान्न दण्डं दातुमर्हति ॥”) परग्रन्थिः, पुं, (परेण ग्रन्थिर्यत्र ।) पर्व्वावधिः । अङ्गुलिपर्व्व । इति हारावली ॥ परच्छन्दः, त्रि, (परस्य छन्दो यत्र ।) परा- धीनः । इति हेमचन्द्रः ॥ परच्छिद्रं, क्ली, (परस्य छिद्रम् ।) परदोषः । यथा, “नीचः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति । आत्मनो विल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ परजातः, त्रि, (परेण जातः । परपुष्टत्वात्तथा- त्वम् ।) परैधितः । औदासीन्येन परपुष्टः । परपोषितत्वात् । परस्माज्जातः । इत्यमरभरतौ ॥ अन्येनोत्पन्नश्च ॥ (कोकिले पुं । एष हि काकेन पुष्टो भवतीति प्रसिद्धिः ॥) परजितः, त्रि, (परेण जितः ।) परपुष्टः । शत्रुणा पराजितः । इति केचित् ॥ परञ्जः, पुं, (परं जयतीति । जि जये + बाहुलकात् डः ।) तैलयन्त्रम् । छुरिकाफलः । फेनः । इति मेदिनी ॥ परञ्जनः, पुं, (परायाः पश्चिमस्या दिशो जनः स्वामी । निपातनात् साधुः ।) वरुणः । इति हेमचन्द्रः ॥ परञ्जयः, पुं, (परां पश्चिमां दिशं जयति स्वामि- त्वेन । जि + अच् । सर्व्वनाम्नः वृत्तौ पुंवद्भावः मुम् च ।) वरुणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शत्रु- जयकर्त्ता । परान् जयतीति खप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ परतन्त्रः, त्रि, (परस्तन्त्रं प्रधानं यस्य ।) परा- धीनः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १ । १५ । “परतन्त्रं कथं हेतुमात्मानमनुपश्यसि । कर्म्मणां हि महाभाग ! सूक्ष्मं ह्येतदतीन्द्रियम् ॥” परस्य तन्त्रं इति विग्रहे क्ली । परकीय- शास्त्रम् । परं श्रेष्ठं तन्त्रमिति विग्रहे । उत्- कृष्टशास्त्रम् । उत्तमपरिच्छदम् ॥) परत्रभीरुः, त्रि, (परत्र परलोकान्तरघटना- विषये भीरुः ।) धार्म्मिकः । परकालभय- शीलः । यथा, --

पृष्ठ ३/०४९

“परत्रभीरुं धर्म्मिष्ठमुद्युक्तं क्रोधवर्ज्जितम् ॥” इति मिताक्षरायां कात्यायनः ॥ परत्वं, क्ली, परस्य भावः । परता । न्यायमते तद्- द्विविधम् । दैशिकम् १ । तत्तु बहुतरसूर्य्य- संयोगज्ञानजन्यगुणः । कालिकम् २ तच्च बहु- तरकालान्तरितत्त्वज्ञानजन्यगुणः । एतद्द्वयं मूर्त्तपदार्थगुणः । दैशिकपरत्वस्यासमवायि- कारणं दिक्शरीरसंयोगः । कालपरत्वस्यासम- वायिकारणं कालपिण्डसंयोगः । ते अपेक्षा- बुद्धिजन्ये । तन्नाशनाश्ये च । यथा, -- “परत्वञ्चापरत्वञ्च द्बिविधं परिकीर्त्तितम् । दैशिकं कालिकञ्चापि मूर्त्त एव तु दैशिकम् ॥ परत्वं सूर्य्यसंयोगभूयस्त्वज्ञानतो भवेत् । अपरत्वं तदल्पत्वबुद्धितः स्यादितीरितम् ॥ तयोरसमवायी तु दिक्संयोगस्तदाश्रये । दिवाकरपरिष्पन्दपूर्ब्बोत्पन्नत्वबुद्धितः ॥ परत्वमपरत्वन्तु तदनन्तरवुद्धितः । अत्र त्वसमवायी तु संयोगः कालपिण्डयोः ॥ अपेक्षा बुद्धिनाशाच्च नाशस्तेषां निरूपितः ।” इति भाषापरिच्छेदः ॥ परदारः, (परस्य दाराः ।) परभार्य्या । तद्गमने दोषो यथा, कर्म्मलोचनम् ॥ “परदाररताश्चैव परद्रव्यहराश्च ये । अधोऽधो नरके यान्ति पीड्यन्ते यमकिङ्करैः ॥” “ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यो यो रतः परयोषिति । याति तस्यापूजितस्य रुष्टा लक्ष्मीर्गृहादपि ॥ इहातिनिन्द्यः सर्व्वत्र नाधिकारी स्वकर्म्मसु । परत्रैबान्धकूपे च यावद्वर्षशतं वसेत् ॥ अपि च । “किन्तज्जपेन तपसा मौनेन च व्रतेन च । सुरार्च्चनेन तीर्थेन स्त्रीभिर्यस्य मनो हृतम् ॥ सर्व्वमायाकरण्डश्च धर्म्ममार्गार्गलं नृणाम् । व्यवधानञ्च तपसां दोषाणामाश्रमं परम् ॥ कर्म्मबन्धनिबद्धानां निगडं कठिनं सुत ! । प्रदीपरूपं कीटानां मीनानां वडिशं यथा ॥ विषकुम्भं दुग्धमुखमारम्भे मधुरोपमम् । परिणामे दुःखबीजं सोपानं नरकस्य च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३० । ६१ अध्यायः ॥ * ॥ “यस्तु पाणिगृहीतीं तां हित्वान्यां योषितं व्रजेत् । अगम्यागमनं तद्धि सद्यो नरककारणम् ॥ नित्यं नैमित्तिकं काम्यं यागयोग्यव्रतादिकम् । चेत्रतीर्थाटनं तस्मिन् वासो धर्म्मक्रियादिकम् ॥ स्वाध्यायादि तपो दैवं पैत्रं कर्म्म वरानने ! । यात्येतन्निष्फलं सर्व्वं परस्त्रीगमनान्नृणाम् ॥ परदाराभिगमनात् कोटि एकादशीव्रतम् । अपरं किमु वक्तव्यं निष्फलं निरये स्थितिः ॥ सत्यं सत्यं पुनः सत्यं सत्यमेव ब्रवीमि ते । परयोनौ पतन् बिन्दुः कोटिपूजां विनाशयेत् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ७५ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “त्याज्यं धर्म्मान्वितैर्नित्यं परदारोपसेवनम् ।

नयन्ति परदारा हि नरकानेकविंशतिम् ॥ सर्व्वेषामेव वर्णानामेष धर्म्मो ध्रुवोऽन्धक ! ॥ एवं पुरा सुरपते ! देवर्षिरसितोऽव्ययः । प्राह धर्म्मव्यवस्थानं खगेन्द्रायारुणाय हि । तस्मात् सुदूरतो वर्जेत् परदारान् विचक्षणः । नयन्ति निकृतिप्रज्ञं परदाराः पराभवम् ॥” इति वामने ६३ अध्यायः ॥ परदुःखं, क्ली, (परेषां दुःखम् ।) अन्यजनपीडा । यथा, -- “त्यक्त्वात्मसुखभोगेच्छां सर्व्वसत्त्वसुखैषिणः । भवन्ति परदुःखेन साधवो नित्यदुःखिताः ॥ परदुःखातुरा नित्यं स्वसुखानि महान्त्यपि । नापेक्षन्ते महात्मानः सर्व्वभूतहिते रताः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ परद्वेषी, [न्] त्रि, (परेभ्योद्वेष्टीति । पर + द्विष् + णिनिः ।) विदूषकः । परद्वेष्टा । इति शब्द- माला ॥ परध्यानं, क्ली, (परं श्रेष्टं ध्यानम् ।) ध्यान- विशेषः । यथा, -- “ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयन् ॥ यत्तद्ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (परस्य ब्रह्मणोध्यानं यद्वा परं ब्रह्मविषयकं- ध्यानमिति । ब्रह्मचिन्तनम् ॥ परेषां ध्यानमिति- विग्रहे । परानिष्टचिन्तनम् ॥) परन्तपः, त्रि, (परान् शत्रून् तापयतीति । तप सन्तापे “द्बिषत्परयोस्तापेः ।” ३ । २ । ३९ । इति खच् । “खचि ह्रस्वः ।” ६ । ४ । ९४ । इति उपधाया ह्रस्वस्ततो मुम् ।) परतापी । (यथा, भट्टिः । १ । १ । “अभून्नृपो विबुधसखः परन्तपः श्रुतान्वितो दशरथ इत्युदाहृतः ॥”) (जितेन्द्रियः । इति चिन्तामणिः ॥ तामस- मनोः पुत्त्रभेदः । यथा, हरिवंशे । ७ । २४ । “द्युतिस्तपस्यः सुतपास्तपोमूलस्तपोशनः । तपोरतिरकल्माषस्तन्वीधन्वी परन्तपः । तामसस्य मनोरेते दशपुत्त्रा महाबलाः ॥” नृपविशेषः । असौ हि मगधेश्वरः । यदुक्तं रघौ । ६ । २१ । “असौ शरण्यः शरणोन्मुखाना- मगाधसत्त्वो मगधप्रतिष्ठः । राजा प्रजारञ्जनलब्धवर्णः परन्तपो नाम यथार्थनामा ॥”) परपदं, क्ली, (परं श्रेष्ठं पदम् ।) श्रेष्ठस्थानम् । मुक्तिः । यथा, -- “कल्याणानां निदानं कलिमलमथनं जीवनं सज्जनानां पाथेयं यन्मुमुक्षोः सपदि परपदप्राप्तये प्रस्थि- तस्य ।” इति महानाटकम् ॥ (परस्य परेषां वा पदं स्थानमितिविग्रहे- परराष्ट्रम् ॥)

परपाकनिवृत्तः पुं, (परार्थात् पाकात् निवृत्तः ।) परोद्देश्यकपाकरहितः । पञ्चयज्ञाकर्त्ता । यथा, -- “गृहीत्वाग्निं समारोप्य पञ्चयज्ञान्न निर्वपेत् । परपाकनिवृत्तोऽसौ मुनिभिः परिकीर्त्तितः ॥” इति मिताक्षरायां प्रायश्चित्ताध्यायः ॥ परपाकरतः, पुं, (परस्य पाके रतः ।) परपाक- रुचिः । प्रातः पञ्चयज्ञान्निर्व्वर्त्य परान्नभोजी । यथा, -- मिताक्षरायां प्रायश्चित्ताध्याये । “पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥” * ॥ परपाकनिवृत्तपरपाकरतयोरन्नभोजने दोषो यथा, -- “परपाकनिवृत्तस्य परपाकरतस्य च । अपचस्य च भुक्त्वान्नं द्विजश्चान्द्रायणञ्चरेत् ॥” इति मिताक्षरायां प्राथश्चित्ताध्यायः ॥ परपिण्डादः, त्रि, (परस्य पिण्डं अन्नादिकंअत्तीति । अद् लौ भक्षणे + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् ।) परान्नोपजीवी । इत्यमरः । ३ । १ । २० ॥ परपुरुषः, पुं, (परः श्रेष्ठः पुरुषः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (परोऽन्यः पुरुषः ।) अन्यपुमान् । उपनायकः । यथा, -- “राजन् जीवावधानं कुरु शृणु निभृतं प्रेय- सीनां कुचेष्टा एका ते कीर्त्तिकान्ता जगदटनपरा विश्वभोग्या- परा श्रीः । या वा पाणौ गृहीता विधिवदसिलता शुद्ध- धारेति मत्वा सोत्कण्ठं सापि नित्यं परपुरुषशतं मारभावा- दुपैति ॥” इति कर्णाटराजम्प्रति कालिदासः ॥ परपुष्टः, पुं, (परेण काकेन पुष्टः पालितः । डिम्ब- स्फोटनाक्षमया कोकिलया हि नीडस्थं काकडिम्बमपसार्य्य स्वडिम्बे तत्र स्थापिते काक्या निजडिम्बबुद्ध्या तत्परिपाल्यते इति प्रसिद्धेरस्य तथात्वम् ।) कोकिलः । इति मेदिनी ॥ परेण पोषिते त्रि । इति धरणिः ॥ परपुष्टमहोत्सवः, पुं, (परपुष्टानां कोकिलानां महोत्सवो यत्र । आम्रमुकुलोद्गमे हि कोकि- लानां आनन्दो जायते ।) आम्रः । इति शब्द- माला ॥ परपुष्टा, स्त्री, (परेण परपुरुषेण पुष्टा पालिता ।) वेश्या । इति मेदिनी ॥ पराश्रया । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ परसाडा इति भाषा ॥ परपूर्व्वा, स्त्री, परोऽन्यः पूर्ब्बो भर्त्ता यस्याः सा पत्यन्तरग्रहणात् प्रागन्येन गृहीतासीदित्यर्थः । अस्या लक्षणं यथा, मानवे ५ अध्यायः ॥ “पतिं हित्वापकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्ब्बेति चोच्यते ॥” अस्याः प्रकारो यथा, -- “परपूर्ब्बाः स्त्रियस्त्वन्याः रुप्त प्रोक्तां यथाक्रमम् । पुनर्भस्त्रिविधा तासां स्वैरिणी तु चतुर्व्विधा ॥” इति मिताक्षरायां नारदः ॥

पृष्ठ ३/०५०

परप्रतिनप्ता, [ऋ] पुं, (प्रतिनप्तुः परः अन्तरः ।) वृद्धप्रपौत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ परप्रपौत्त्रः पुं, (प्रतिनप्तुः परः अन्तरः ।) वृद्धप्रपौत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ परभागः, पुं, (परस्य श्रेष्ठस्य भागः ।) गुणोत्- कर्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ५ । ७० ॥ “आभाति लब्धपरभागतयाऽधरोष्ठे लीलास्मितं सदशनार्च्चिरिव त्वदोयम् ॥”) सुसम्पत् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शेषांशश्च ॥ परभुक्ता, स्त्री, (परेण परपुरुषेण भुक्ता ।) अन्य- पुरुषसम्भोगविशिष्टा । यथा, -- “परभुक्ताञ्च कान्ताञ्च यो भुङ्क्ते स नरधः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ न सा दैवे न सा पैत्रे पाकार्हा पापसंयुता । तस्या आलिङ्गने भर्त्ता भ्रष्टश्रीस्तेजसा हतः ॥ देवताः पितरस्तस्य हव्यदाने च तर्पणे । सुखिनो न भवन्त्येवमित्याह कमलोद्भवः ॥ तस्माद्यत्नेन भार्य्याञ्च रक्षणं कुरुते सुधीः । अन्यथा पापिनीभर्त्ता निश्चितं नरकं व्रजेत् ॥ पदे पदे सावधानः कान्तां रक्षति पण्डितः । न प्रतीतिस्थली योषा दोषाणाञ्च करण्डिका ॥ कलत्रं पाकपात्रञ्च सदा रक्षितुमर्हति । परस्पर्शादशुद्वाञ्च शुद्धां स्वस्पर्शने सदा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १८ अध्यायः ॥ * ॥ अन्येन भक्षिते त्रि ॥ परभृत्, पुं, (परान् कोकिलान् विभर्त्तीति । डु भृञलि भृतिपुष्टौ + क्विप् । परेषां भृदिति केचित् ।) काकः । इत्यमरः । २ । ५ । २० ॥ (परजनपोषके, त्रि । यथा, भागवते । २ । २ । ५ । “चीराणि किं पथि न सन्ति दिशन्ति भिक्षां नैवाङ्घ्रिपाः परभृतः सरितोऽप्यशुष्यन् ॥”) परभृतः, पुं, (परेण काकेन भृतः पुष्टः ।) कोकिलः । इत्यमरः । २ । ५ । १९ ॥ (यथा, मृच्छकटीये । “परभृत इव नीडे रक्षितो वायसीभिः ॥” स्त्रियां टाप् । यथा, रघौ । ९ । ४७ । “परभृताभिरितीव निवेदिते स्मरमते रमते स्म बधूजनः ॥” तथाच कुमारे । ६ । २ । “चूतयष्टिरिवाभ्यासे मधौ परभृतोन्मुखी ॥” अत्र मल्लिनाथः । “परभृतया कोकिलया उन्मुखी मुखरा । परभृतेति क्रियाशब्दविव- क्षायां ‘जातेरस्त्री’ इति ङीप् प्रत्ययो न भवति । अथवा भृद्भरणं सम्पदादित्वात् क्विप् । परैः भृत्यस्यास्तया परभृता इति व्यासेन व्याख्यातम् । पदमञ्जरीकारस्तु परैः भ्रियते इति कर्म्मणि क्विपमाह ॥”) परपोषिते त्रि ॥ परम्, व्य, (पॄ पूर्त्तौ + अम् ।) नियोगः । क्षेपः । इति मेदिनी ॥ पश्चात् ॥ (किन्त्वर्थे । यथा, पञ्चतन्त्रे । “तेषां सर्व्वे शास्त्रपारगाः परं बुद्धिरहिताः ॥” अधिकम् । यथा, रघुः । १ । १७ । “रेखामात्रमपि क्षुण्णादामनोर्वर्त्मनः परम् ॥” अनन्तरम् । यथा, तत्रैव । १ । ६६ । “नूनं मत्तःपरं वंश्याः पिण्डविच्छेददर्शिनः ॥”)

परम, व्य, अनुज्ञा । इति मेदिनी ॥ हाँ इति भाषा । तथा च । ओमेवं परमं मते । इत्य- मरः । ३ । ४ । १२ ॥ त्रीणि मते अनुमतौ । ओं कुरु ओमित्युक्तवतः । एवं वाढं एवं यदाह भगवान् । परमन्ते आवसं ममेदं परमम् । त्रयं प्रकारेऽपि । इति भरतः ॥ परमः, त्रि, (परं उत्कृष्टं मातीति । “आतो- ऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ४ । इति कः ।) परः । उत्कृष्टः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ९ । ३१९ । “सर्व्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः परमं दैवतं हि तत् ॥”) प्रधानम् । (यथा, मनुः । ६ । ९६ । “एवं संन्यस्य कर्म्माणि स्वकार्य्यपरमोऽस्पृहः ॥”) आद्यः । ओङ्कारः । इति विश्वः ॥ (यथा, कुमारे । ६ । ३५ । “ततः परममित्युक्त्वा प्रतस्थे मुनिमण्डलम् ॥”) अग्रेसरः । इति हेमचन्द्रः ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ५१ । मन्त्रवित् परमोमन्त्रः सर्व्वभावकरो हरः ॥”) परमगतिः, स्त्री, (परमा गतिः ।) मुक्तिः । मोक्ष- हेतौ त्रि । यथा । गुणातीतोऽपीशस्त्रिगुणसचि- वस्त्राक्षरभयस्त्रिमूर्त्तिर्यः सृष्टिस्थितिविलयकर्म्माणि कुरुते । कपापारावारः परमगतिरेष त्रिजगतां नमस्तस्मै कस्मैचिदमितमहिम्ने पुरभिदे ॥ इति मङ्गलवादः ॥ तस्या लक्षणं यथा, -- “यां विप्राः सर्ष्वतः शान्ता विशुद्धा ज्ञाननिश्चयाः । गतिं गच्छन्ति सन्तुष्टास्तामाहुः परमां गतिम् ॥” इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ परमगवः, पुं, स्त्री, परमश्चासौ गौश्चेति श्रेष्ठगौः । परमपदः, पुं, क्ली, (पद्यते ज्ञानिभिः प्राप्यते इति पदम् । ततः कर्म्मधारयः ।) श्रेष्ठस्थानम् । पर- देवताचरणः । यथा । स्वपुष्पैराकीर्णं कुसुम- धनुषो मन्दिरमहो पुरो ध्यायन् ध्यायन् यदि जपति भक्तस्तव मनुम् । स गन्धर्व्वश्रेणीपति- रपि कवित्वामृतनदीनदीनः पर्य्यन्ते परमपद- लीनः प्रभवति ॥ इति कर्पूराख्यस्तोत्रम् ॥ परमब्रह्म, [न्] क्ली, (परमं ब्रह्म ।) परमेश्वरः । नारायणः । यथा । सत्यतपा उवाच । “यदेतत् परमं ब्रह्म त्वया प्रोक्तं महामुने ! । तस्य रूपं न जानन्ति योगिनोऽपि महात्मनः ॥ अनामगोत्ररहितममूर्त्तं मूर्त्तिवर्ज्जितम् । कथं तज्ज्ञायते ब्रह्म संज्ञानामविवर्ज्जितम् ॥ तत्तस्य संज्ञां कथय येन जानाम्यहं गुरो ! ॥” दुर्व्वासा उवाच । “यदेतत् परमं ब्रह्म वेदवादेषु पठ्यते । स देवः पुण्डरीकाक्षः स्वयं नारायणः परः ॥ स यज्ञैर्विविधैरिष्टैर्दानैर्दत्तैश्च सत्तम ! । प्राप्यते परमो देवः स्वयं नारायणो हरिः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ परमर्षिः, पुं, (परमश्चासौ ऋषिश्चेति ।) अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “ऋषिर्हिंसागतौ धातुर्विद्यासत्यतपःश्रुतैः ।

एषा सन्निचयो यस्मात् ब्रह्मणश्च ततस्त्वृषिः ॥ विवृत्तिसमकालन्तु बुद्ध्या व्यक्तिरृषिस्त्वयम् । ऋषते परमं यस्मात् परमर्षिस्ततः स्मृतः ॥ गत्यर्थादृषतेर्धातोर्नामानि वृत्तिकारणम् । यस्मादेष स्वयं भूतस्तस्माच्च ऋषिता मता ॥” इति मात्स्ये १२० अध्यायः ॥ भेलादिऋषिविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वेदव्यासो हि परमर्षिः । यथा, महाभारते । १ । १ । १७ । “द्वैपायनेन यत् प्रोक्तं पुराणं परमर्षिणा ॥”) परमस्वधर्म्मा, [न्] त्रि, परमस्वो धर्म्मो यस्य । इति कर्म्मधारयपूर्ब्बपदबहुव्रीहौ सिद्धान्त- कौमुदी ॥ परमहंसः, पुं, (परमः श्रेष्ठः हंसः सोऽहं आत्मा यस्य ।) सन्न्यासिविशेषः । अस्य लक्षणं यथा । जातरूपवेरो निर्द्वन्द्वो निराग्रहस्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक् सम्पन्नः शुद्धमानसः प्राणसंधारणार्थं यथोक्तकाले भैक्षमाचरन् लाभालाभौ समौ कृत्वा शून्यागारदेवगृहतृणकूटवल्मीकवृक्षमूल- कुलालशालाग्निहोत्रनदीपुलिनगिरिकुहरकन्दर- कोटरनिकरस्थण्डिलेष्वनिकेतवासी निष्प्रयत्नो निर्म्ममः शुक्लध्यानपरायणः अध्यात्मनिष्ठः शुभा- शुभकर्म्मनिर्मूलनाय सन्न्यासेन देहत्यागं करोति यः सएव परमहंसो नामेति जीवन्मुक्तिविवेकः ॥ (अयं हि चतुर्व्विधाबधूतेषु श्रेष्ठः । यदुक्तं महानिर्व्वाणतन्त्रे । “चतुर्णामबधूतानां तुरीयो हंस उच्यते । त्रयोऽत्ये भोगयोगाढ्यामुक्ताः सर्व्वे शिवोपमाः ॥” परमहंसेन हि यज्ञोपवीतादिचिह्नानि परि- त्यज्य कौपीनादिकं धारणीयम् । यदुक्तं सूत- संहितायां ज्ञानयोगे । “परमहंसस्त्रिदण्डञ्च रज्जुं गोबालमिश्रितम् । शिक्यं जलपवित्रञ्च पवित्रञ्च कमण्डलुम् ॥ पक्षिणीमजिनं सूचीं मृत् खनिर्त्री कृपाणिकाम् । शिखां यज्ञोपवीतञ्च नित्यकर्म्म परित्यजेत् ॥ कौपीनं छादनं वस्त्रं कन्थां शीतनिवारिकाम् । योगपट्टं वहिर्वस्त्रं पादुकां छत्रमद्भुतम् ॥ अक्षमालाञ्च गृह्णीयात् वैणवं दण्डमव्रणम् । अग्निरित्यादिभिर्मन्त्रैः कुर्य्यादुद्धूमनं मुदा ॥ आमिति च त्रिमिः प्रोच्य परमहंसस्त्रिपुण्ड्रकम् ॥” अविदुषा परमहंसेन एकदण्डन भाव्यम् । विदुषा तु दण्डादिकं किमपि न धारणीयम् ॥ यदुक्तं निर्णयसिन्धौ । “परमहंसस्यैकदण्ड एव सोऽप्यविदुवः । विदुषान्तु सोऽपि नास्ति । न दण्डं न शिखां नाच्छादनं धरति परमहंसः ॥” परमहंसास्तु केवलं प्रणवजपतत्परा एव भवन्ति । यदुक्तं सूतसंहितायाम् । “प्रणवाद्यास्त्रयोवेदाः प्रणवे पर्य्यवस्थिताः । तस्मात् प्रणवमेवैकं परमहंसः सदा जपेत् ॥ विविक्तदेशमाश्रित्य सुखासीनः समाहितः । यथाशक्ति समाधिस्थो भवेत् सन्न्यासिनां वरः ॥” परमहंसास्तु “तत्त्वमसि” इत्यादि महावाक्याव-

पृष्ठ ३/०५१

लम्बनेन आत्मज्ञानानुशीलिनो भवन्ति “सोऽहं” शिवोऽहं” इत्यादि वदन्तस्तत्त्वज्ञानावलम्बनस्य परिचयं प्रयच्छन्ति च । एषामध्यक्षो हि स्वामीत्याख्यया प्रसिद्धः । एते हि तीर्थभ्रमण- निपुणास्तीर्थस्थानस्थाश्च । मतस्य परमहंसस्य शरीरं भूमौ निखातत्वम् । यदुक्तं वायु- संहितायाम् । “मृते न दहनं कार्य्यं परमहंसस्य सर्व्वदा । कर्त्तव्यं खननं तस्य नाशौचं नोदकक्रिया ॥” परमहंसस्तु दण्डिपरमहंसावधूतपरमहंसभेदेन द्विविघः । ये तु दण्डं परित्यज्य पारमहंस्य- व्रतावलम्बनं कुर्व्वन्ति ते दण्डिपरमहंसाः । ये चावधूतवृत्त्यनुष्ठानेन परमहंसास्ते एवा- वधूतपरमहंसाः । परं सर्व्वे एव प्रणवोपासकाः इति ॥ * ॥ शुक्लयजुर्व्वेदगत उपनिषद्विशेषः । इति मुक्ति कोपनिषत् ॥) परमाणुः, पुं, (परमः सर्व्वचरमकोऽणुः ।) पृथिव्यादिभूतचतुष्टयानां द्ब्यणुकानामवयवः । स च नित्यः निरवयवः ततः किमपिसूक्ष्मं नास्ति । यथा, -- “नित्यानित्या च सा द्वेधा नित्या स्यादणुलक्षणा । अनित्या तु तदत्या स्यात् सैवावयवयोगिनी ॥” पारिमाण्डल्यनामकतत्परिमाणन्तु न कस्यापि कारणम् । यथा, “पारिमाण्डल्यभिन्नानां कारणत्वमुदाहृतम् ॥” जलादिपरमाणुरूपस्य नित्यत्वम् । पार्थिवपर- माणुरूपस्यानित्यत्वम् । पार्थिवपरमाणुरूप- स्यानित्यत्वम् । यथा, भाषापरिच्छेदे ॥ “जलादिपरमाणौ तन्नित्यमन्यत् सहेतुकम् ।” तैरेव परमाणुभिराद्युपादानैर्द्व्यणुकत्रसरेण्वादि- क्रमेण स्थूलक्षितिजलतेजोमरुतः सृजति परमे- श्वरः । यथा आयोजनं परमाणुकर्म्म तथा च सर्गाद्यकालीनं द्ब्यणुकारम्भकपरमाणुकर्म्म यत्नजन्यं प्रयत्नवदात्मसंयोगजन्यं वा कर्म्मत्वात् अस्मदादिशरीरकर्म्मवत् इति कुसुमाञ्जलिः ॥ प्रलयेऽतिस्थूलस्थूलनाशानन्तरं परमाणुक्रिया- विभागपूर्ब्बसंयोगनाशादिक्रमेण द्व्यणुकनाशा- त्तिष्ठन्ति परमाणव एवेति । यथा, -- “दोधूयमानास्तिष्ठन्ति प्रलये परमाणवः ।” इति प्राचीनकारिका ॥ तस्य महत्त्वाभावादतीन्द्रियत्वम् । यथा । महत्त्वं षड्विधे हेतुरिति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ कालविशेषः । यथा, श्रीभागवते ३ । ११ । ४-५ ॥ “स कालः परमाणुर्वै यो भुङ्क्ते परमाणुताम् । सतो विशेषभुग् यस्तु कालः स परमो महान् ॥ अणुर्द्वौ परमाणू स्यात्त्रसरेणुस्त्रयः स्मृतः । जालार्करश्म्यवगतः खमेवानुपतन्नगात् ॥” अस्यार्थः । एतदेव प्रपञ्चयति स इत्यादिना । सतः प्रपञ्चस्य परमाणुतां परमाण्ववस्थां यो भुङ्क्ते स कालः परमाणुः तस्यैवाविशेषं साकल्यं यो भुङ्क्ते स परममहान् । अयमर्थः

ग्रहर्क्षताराचक्रस्थ इत्यादिना यत् सूर्य्यपर्य्यटनं वक्ष्यति तत्र सूर्य्यो यावता परमाणुदेशमति- क्रामति तावान् कालः परमाणुः । यावता च द्वादशराश्यात्मकं सर्व्वं भुवनकोषमतिक्रामति स परममहान् संवत्सरात्मकः तस्यैवावृत्त्या युगमन्वन्तरादिक्रमेण द्विपरार्द्धान्तत्वमिति । तथा च पञ्चमे सूर्य्यगत्यैव कालादिविभागं वक्ष्यति । ५ । इदानीं द्व्यणुकादिलक्षणपूर्व्वकं मध्यमकालावस्थां कथयति द्वौ परमाणू अणुः स्यात् त्रयोऽणव- स्त्रसरेणुः स तु प्रत्यक्ष इत्याह जालार्केति गवाक्षप्रविष्टेष्वर्करश्मिष्ववगतः कोऽसौ योऽति- लघुत्वेन खमेवानुपतन् अगात् गतः । न गामिति पाठे खमेवानुपतन्नवगतः न तु गां पृथ्वीम् । इति श्रीधरस्वामी ॥ परमाण्वङ्गकः, पुं, (परमाणुरङ्गं यस्य । कप् ।) विष्णुः । इति शब्दमाला ॥ परमात्मा, [न्] पुं, (परमः केवलः आत्मा ।) परं ब्रह्म । तत्पर्य्यायः । आपोज्योतिः २ चिदात्मा ३ । यथा, -- “परमात्मा परं ब्रह्म निर्गुणः प्रकृतेः परः । कारणं कारणानाञ्च श्रीकृष्णो भगवान् स्वयम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २३ अध्यायः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १५ । “पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः ॥” महादेवः । यथा, तत्रैव । १३ । १७ । १३७ । “प्रीतात्मा परमात्मा च प्रयतात्मा प्रधानधृक् ॥”) परमाद्वैतः, पुं, (परमः अद्वैतः द्वैतवर्ज्जितः ।) विष्णुः । यथा, -- “नमस्ते ज्ञानसद्भाव नमस्ते ज्ञानदायक । नमस्ते परमाद्वैत नमस्ते पुरुषोत्तम ! ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ परमान्नं, क्ली, देवपित्रन्नत्वात् परममुत्कृष्टमन्नम् । परमाणामुत्कृष्टानां देवादीनामन्नमिति वा । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । पायसः २ । इत्य- मरः । २ । ७ । २४ ॥ क्षीरिका ३ । तस्य पाकप्रकारो यथा, -- “शुद्धेऽर्द्धपक्वे दुग्धे तु घृताक्तांस्तण्डुलान् क्षिपेत् । ते सिद्धाः क्षीरिका ख्याता सा सिताज्ययुतो- त्तमा ॥” अस्य गुणाः । “क्षीरिका दुर्ज्जरा बल्या धातुपुष्टिप्रदा गुरुः । विष्टम्भिनी हरेत् पित्तरक्तपित्ताग्निमारुतान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ परमायुः, [स्] क्ली, (परमं आयुः ।) जीवित- कालः । यथा, -- “शतं वर्षाणि विंशत्या निशाभिः पञ्चभिः सह । परमायुरिदं प्रोक्तं नराणां करिणामिह ॥ अब्दा द्बात्रिंशदश्वानां शुनां द्वादशवत्सराः । पञ्चविंशतिवर्षाणि खरस्य करभस्य च ॥ चतुर्व्विंशतिरब्दानां वृषस्य महिषस्य च । मृगशूकरवस्तादिपशूनां षड्दशान्विताः ॥” इति शब्दमाला ॥ * ॥

अथायुरानयनम् । “अज्ञानादायुषः सर्व्वं विफलं कीर्त्तितञ्च यत् । तस्मादानयनं तस्य स्फुटार्थमभिधीयते ॥ नीचान्तरस्य खेटस्य भागस्तुङ्गगुणो भवेत् । चेष्टा केन्द्रस्तु चेत् षड्भादधिकं चक्रशोधितम् ॥ नान्यथा तस्य भागादि चेष्टा गुणक उच्यते । गुणश्चेत् षष्टि ६० तो न्यूनं तदा द्ब्याप्तं सखा- नलः ३० ॥ एवं तुङ्गगुणश्चेष्टा गुणो यत् स्यात् तयोर्वधात् । मूलं कलादिकं तत् स्याद्गुणकस्फुट उच्यते ॥ अथाश्रयगुणं वक्ष्ये क्षेत्रादिसप्तवर्गजम् । वर्गे क्षेत्रादिके स्वर्क्षे ग्राह्यस्त्रिंशत् ३० कलागुणः ॥ अधिमित्रगृहे तत्त्वम् २५ मित्रेवित्र्यंशजातयः । २१ । ४० । समे पञ्चदश ग्राह्याः शत्रौ स्वत्र्यंशकोरगाः ८ । २० पञ्चात्यरौ ५ तदैक्यं यत् क्षेत्रोत्थगुणयुक् पुनः । स्वर्क्षे वर्गोत्तमे स्वांशे स्वत्र्यं शे स्यादयं गुणः ॥ अधीष्टर्क्षे युगांशोनस्त्र्यंशोनो मित्रवेश्मनि । समे द्व्याप्तो रिपौ त्र्याप्तो युगांशस्त्वतिशत्रुभे ॥ एवं स्यादाश्रयगुणो विशेषो यः स उच्यते । स्वत्र्यंशकः स्वांशको वा वर्गोत्तमगतोऽपि वा ॥ यदि स्यादधिमित्रर्क्षे तदा तत्राश्रये गुणे । गजनेत्रे समुद्राक्षी २८ । ३४ कलाद्यं मिश्रयेद्बुधः । एवं मित्रगृहे तद्वद्भूपस्त्रिंशद्बिमिश्रयेत् १६ । ३० । शत्रुक्षेत्रे तु षड्लिप्तां कुनेत्रविकलां त्यजेत् ॥ ६ ॥ २१ अधिशत्रुगृहे वाणस्त्र्यब्धी ५ । ४३ लिप्तादिकं त्यजेत् । आश्रयस्य गुणस्यास्य बधः स्फुटगुणस्य यः ॥ तन्मूलं कर्म्मयोग्यः स्याद्गुण आयुर्व्विधौ स्मृतः । खेटानाञ्च तनोर्भागाः खाब्धि ४० शिष्टाः कली- कृताः ॥ पुनः शून्यरसा ६० भ्यस्ताः क्रमात् स्यादायुषः पलम् । जन्मलग्नं ग्रहेणोनं न्यूनं चक्रार्द्धतो यदि ॥ तत्कला स्यात्तदाहारो नायं षड्भाधिके विधिः । खखधृत्या १८०० खखाङ्केन ९०० गुणितं पल- मायुषः ॥ क्रमतः पापसौम्यानां हाराप्तं शोधनं भवेत् । खखधृत्यूनहारश्चेद्धारो हारदलं क्रमात् ॥ आयुः पलघ्नं शून्याभ्रं धृत्याप्ता शोधनं तथा । आयुःपलं शोधनोनमेवं चक्रार्द्धशोधनम् ॥ चक्रार्द्धशोधने त्वेकराशौ द्ब्यादिग्रहे सति । एकस्याधिकवीर्य्यस्य हानिं सत्यः प्रभासते ॥ आयुःपलं हतं स्वीयैर्गुणैर्योग्यैः कलादिभिः । षष्ट्याप्तम् ६० तत् पुनः सूर्य्यसहस्राप्ताः १२०० समादयः । तनोरायुः पलं सूर्य्यः सहस्राप्ताः समादयः । चेल्लग्नं बलवद्योज्या राशितुल्याः समास्तथा ॥ द्वादशाहतभागाद्यैर्दिनाद्यैश्चापि संयुताः । एवं सूर्य्यादिलग्नानामंशायुः प्रस्फुटं भवेत् ॥ सूच्चान्तरितखेटस्य कला आयुःपलं भवेत् । तच्चेत् षड्भः कलान्यूनं तदा तांद्द्विगुणाच्च्युतम् ॥

पृष्ठ ३/०५२

अथवा । “सुनीचान्तरितः खेटः सवड्भः सकलीकृतः । आयुःपलमिदं प्राज्ञैर्ज्ञेयं पैण्डादिकत्रये ॥ त्र्यंशोनं शत्रुभस्थस्य विनारमायुषः पलम् । अस्तगस्य द्विभागोनं हित्वा शुक्रशनैश्चरौ ॥ एकस्य यदि खेटस्य त्र्यंशार्द्धहानिसम्भवः । अधिकैका तदा हानिः कर्त्तव्यात्र विपश्चिता ॥ चक्रार्द्धशोधनं कार्य्यं पूर्ब्बवत् सति सम्भवे । एवमायुःपलं पैण्डे जीवः प्रोक्ते निसर्गजे ॥ पैण्डं यथागतं सौरेर्भानोर्व्विंशांशवर्ज्जितम् । चन्द्रस्य वेदभागाढ्यं भृगो २० र्व्विंशांशसंयुतम् ॥ कुजगुर्व्वो ४ र्युगांशोनं ज्ञस्यार्द्धं तत् शरांशयुक् । आयुःपलं निसर्गाख्ये रविकव्योर्यथागतम् ॥ दशांशोनदलं ज्ञस्य जीवस्य विद्दशांशकम् । दशांशं भूमिपुत्त्रस्य विंशत्यंशं निशापतेः ॥ दशघ्नं श्रुतिभिर्भक्तं शनेरायुःपलं भवेत् । जीवोक्तं सप्तभागोनं सर्व्वेषामायुषः पलम् ॥ आयुः पलस्य खाभ्राष्टदिग्भागेन १०८०० समा- युतम् । इत्थमायुःपलं खाष्टदशाप्तम् १०८० स्यात् समा- दिकम् ॥ पैण्डनैसर्ग्यजीवोक्ते भवेदायुः खगामिनाम् ।” अथवा । “रवेरायुःपलं त्र्याप्तं विनखांशं दिनादिकम् । पैण्डमायुर्भवेदिन्दोर्व्वाणघ्नम् ५ द्बादशो १२ द्धृतम् । कुजगुर्व्वो ४ र्युगे नाप्तं बुधस्य पञ्चभिर्हृतम् । कवेः शैल ७ हतं विंशत्याप्तं २० सौरेर्गुणोद्धृतम् । विधोरायुःपलं लब्धं खरसैः स्याद्दिनादिकम् ॥ निसर्गे शशिपुत्त्रस्य ३ रामघ्नं खयमोद्धृतम् । रविकव्योर्गुणेनाप्तं कुजस्य खगुणोद्धृतम् ॥ गुरोस्त्रिघ्नं खचन्द्राप्तं १० शनेस्तर्कां ६ शतो- लितम् ॥” अथवा । “आयुःपलमिनादीनां खाब्धिषण्णाग ८६४० भागयुक् । द्बिघ्नं सप्ताप्तमायुः स्याद्दिनाद्यं जीवभाषितम् ॥ विराशिलग्नविकला खखखार्क १२००० हृतातनोः । तदंशकसमं ज्ञेयमायुः पैण्डादिकत्रये ॥ अंशतुल्यं तनोरायुर्व्वदन्ति बहवो बुधाः । केचिद्राशिसमं केचित्तस्य यस्याधिपो बली ॥ लग्नस्फुटस्य लिप्ताभिर्हन्यादायुर्द्युचारिणाम् । प्रत्येकं चन्द्रलिप्ताभि २१६००० र्भजेद्बर्षाधिकं भवेत् ॥ अनेन हीनस्वस्वायुर्लग्ने पापग्रहे सति । दृष्टे तु सौम्यखेटेन तस्यार्द्धेन तदा वियुक् ॥ व्याखानमुत्पलस्यैव बृहज्जातकभाषितम् । केचित् प्राहुर्लग्नराशिं त्यक्त्वा लिप्तादिका क्रिया ॥ अन्ये लग्नस्थपापस्य भावोत्थफलताडितम् । पुराप्तं शोध्यमायुर्यत् तत्षष्ट्याप्तं विशोधयेत् ॥ तत्रापि लग्ने पापौ चेत् बलिष्ठस्य फलेन तत् । साम्ये पुष्टफलेनैव क्रिया कार्य्या विचक्षणैः ॥ पापेऽपि लग्ने लग्नेशे न कर्त्तव्या त्वियं क्रिया ।

अंशायुषि न कार्य्यैवं हानिः प्राज्ञैः कथञ्चन ॥ लग्नस्य वीर्य्यादंशोत्थं पैण्डं भानोर्व्वलाधिकात् । निसर्गोऽयं विधोर्ब्बीर्य्यादायुः साध्यं विचक्षणैः ॥ त्रयश्चेद्बलहीनाः स्युर्जीवोक्तं साधयेत्तदा । लग्नेन्दोर्लग्नभान्वोश्च सूर्य्येन्दोः समवीर्य्ययोः ॥ तदायुषो यदैक्यार्द्धं तदुक्तं श्रीधरादिभिः । नाक्षत्रसावनादायुः पृथक्शून्यनगांशकैः ॥ साष्टसूर्य्यांशकै १२८ र्हीनं सौरं वर्षादिकं भवेत् ॥ पथ्याशिनः सधर्म्मा येसच्छीलाढ्या जितेन्द्रियाः । गुरुदेवद्विजे भक्तास्तेषामेवायुरीरितम् ॥ ये पापा लुब्धकृपणा देवब्राह्मणनिन्दकाः । बन्धुगुर्व्वङ्गनासक्तास्तेषां मृत्युरकालजः ॥” इति तोषण्यामायुर्दायाध्यायः ॥ परमायुषः, पुं, (परमं आयुर्यस्य । पृषोदरादि- त्वादच् । दीर्घकालजीवित्वादस्य तथात्वम् ।) असनवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ परमार्थः, पुं, (परमः श्रेष्ठः अर्थः ।) उत्कृष्ट- वस्तु । यथार्थः । यथा, -- “प्रपञ्चो यदि वर्त्तेत निवर्त्तेत न संशयः । मायामात्रमिदं द्वैतमद्वैतं परमार्थतः ॥” इति माण्डूक्यवार्त्तिकम् ॥ (तथा च कुमारे । ५ । ७५ । “उवाच चैनं परमार्थतो हरं न वेत्सि नूनं यत एवमात्थ माम् ॥” परमः मुख्यः अर्थः प्रयोजनमिति विग्रहे । मोक्षः । सुखम् । सुखभोगः दुःखाभावः ॥ इति न्यायदर्शनम् ॥) परमार्हतः, पुं, (परमः अर्हन् देवता उपास्यतया अस्त्यस्य । परमार्हत् + अच् ।) जैनराजर्षि- विशेषः । इति हेसचन्द्रः ॥ परमृत्युः, पुं, परेभ्यो मृत्युरस्य । (रोगादिना मृत्योरभावात् अस्य तथात्वम् ।) काकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ परमेश्वरः, पुं, (परमश्चासौ ईश्वरश्चेति ।) शिवः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महालिङ्गार्च्चनतन्त्रे शिवशतनाम प्रकरणे, -- “सहस्रारे महापद्मे त्रिकोणनिलयान्तरे । विन्दुरूपे महेशानि ! परमेश्वर ईरितः ॥”) विष्णुः । यथा, -- “इदन्तु द्वादशं प्रोक्तं पत्रं वै केशवस्य हि । द्वादशारं तथा चक्रं यन्नाभिद्विभुजं तथा ॥ त्रिव्यूहन्त्वेकमूर्त्तिश्च तथोक्तः परमेश्वरः ।” इति वामने ५८ अध्यायः ॥ (स्त्रियां ङीप् । दुर्गा । यथा, -- देवीभागवते । ७ । ३० । ७० । “देवकी मथुरायान्तु पाताले परमेश्वरी ॥”) परमेष्ठिनी, स्त्री (परमेष्ठिन् + ङीप् ।) ब्राह्मी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वामनहाटी इति भाषा ॥ परमेष्ठिनः शक्तिश्च ॥ परमेष्ठी, [न्] पुं, (परमे व्योम्नि चिदाकाशे ब्रह्म- पदे वा तिष्ठतीति । स्थागति निवृत्तौ “परमे कित् ।” उणां । ४ । १० । इति इनिः स च

कित् । “हलदन्तात् सप्तम्याः संज्ञा- याम् ।” ६ । ३ । ९ । इत्यलुक् “स्थास्थिन् स्थणाम् । इति षत्वम् । परमे स्थानेऽनावृत्त- लक्षणे तिष्ठतीति कुल्लूकभट्टः ॥) ब्रह्मा । इत्यमरः । १ । १ । १६ । (यथा, मनुः । १ । ८० । “मन्वन्तराण्यसंख्यानि सर्गः संहार एव च । क्रीडन्निवैतत् कुरुते परमेष्ठी पुनः पुनः ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५८ । “ऋतुः सुदर्शनः कालः परमेष्ठी परिग्रहः ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । ३ । ३७ । ५८ । “क्रियतां दर्शने यत्नो देवस्य परमेष्ठिनः ॥”) दर्शनात्तस्य कौन्तेय ! संसिद्धः सर्व्वमेष्यसि ॥”) जिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ शालग्रामविशेषः । यथा, -- “परमेष्ठी च शुक्लाभः पद्मचक्रसमन्वितः । चित्राकृतिस्तथा पृष्ठे शुषिरञ्चातिपुष्कलम् ॥ परमेष्ठी लोहिताभश्चक्रमेकं तथा युतम् । विम्बाकृतिस्तथा रेखा शुषिरञ्चातिपुष्कलम् ॥” इति ब्रह्मपुराणम् ॥ “परमेष्ठी च शुक्लाभश्चक्रपद्मसमन्वितः । स वर्त्तुलस्तथा पीतः पृष्ठे च शुषिरं ध्रुवम् ॥” इति पुराणसंग्रहः ॥ “परमेष्ठी तु रक्ताभश्चक्रपद्मसमन्वितः । द्विधाकृतस्तथा पृष्ठे शुषिरञ्चापि वर्त्तुलम् ॥ पीतवर्णयुतो वापि भुक्तिमुक्तिवरप्रदः ॥” इति वैश्वानरसंहिता ॥ * ॥ गुरुविशेषः । यथा, -- “आदौ सर्व्वत्र देवेशि ! मन्त्रदः परमो गुरुः । परापरगुरुस्त्वं हि परमेष्ठी त्वहं गुरुः ॥” इति बृहन्नीलतन्त्रे २ पटलः ॥ मन्त्रदाता गुरुः प्रोक्तो मन्त्रस्तु परमो गुरुः । परापरगुरुस्त्वं हि परमेष्ठिगुरुस्त्वहम् ॥” इति तन्त्रान्तरम् ॥ (अजमीडपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ९४ । ३१ । “अजमीडो वरस्तेषां तत्मिन् वंशः प्रतिष्ठितः । षट् पुत्त्रान् सोऽप्यजनयत् तिसृषु स्त्रीषु भारत ! । ऋक्षं धूमिन्यथोनिली दुष्मन्तपरमेष्ठिनौ ॥” परमस्थानस्थिते वाच्यलिङ्गः । यथा, मार्क- ण्डेये । ७६ । २ । “अन्यजन्मनि जातोऽसौ चक्षुषः परमेष्ठिनः । चाक्षुषत्वमतस्तस्य जन्मन्यस्मिन्नपि द्विज ! ॥”) परम्परः, पुं, (परं पिपर्त्तीति । पॄलि पूर्त्तौ + अच् । “तत्पुरुषे कृतीति” अलुक् ।) प्रपौत्त्रादिः । मृगभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रपौत्त्रतनयः । इति मेदिनी ॥ परम्परा, स्त्री, अन्वयः । (यथा, कुमारे । ६ । ४९ । “गगनादवतीर्णा सा यथां वृद्धपुरःसरा । तोयान्तर्भास्कराली च रेजे मुनिपरम्परा ॥”) सन्तानः । बधः । हिंसा । इति हेमचन्द्रः ॥ परी- पाटी । अनुक्रमः । इति शब्दरत्नावली ॥ यथा, “इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् । विवस्वान् मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥

पृष्ठ ३/०५३

एवं परम्पराप्राप्तं तथा राजर्षयो विदुः । स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप ! ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां ४ अध्यायः ॥ परम्पराकं, क्ली, (परम्परया कायते प्रकाशते इति । कै + कः । परम्परास्थापितपशुहननात् तथात्वम् ।) यज्ञार्थपशुहननम् । तत्पर्य्यायः । शमनम् २ प्रोक्षणम् ३ । इत्यमरः । २ । ७ । २६ ॥ घातनम् ४ वधः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ परम्परीणं, त्रि, (परांश्च परतरांश्च अनुभवति । “परोवरपरम्परेति ।” ५ । २ । १० । इति स्वः । प्रकृतेः परम्परभावो निपात्यते ।) परम्परा- प्राप्तम् । यथा, भट्टिः । ५ । १५ । “लक्ष्मीं परम्परीणां त्वं पुत्त्रपौत्त्रीणतां नय ॥” पररुः, पुं, (पिपर्त्ति देहादिकं पूरयतीति । पॄ + बाहुलकात् अरुः ।) केशराजः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ परलोकः, पुं, (परो लोकः ।) लोकान्तरम् । तच्च स्वर्गादि । यथा, -- “समज्ञानाल्पभूयिष्ठपान्थवैमत्यमेत्य यम् । लोके प्रयाति पन्थानं परलोकेन तं कुतः ॥” इति नैषधम् ॥ परलोकगमः, पुं, (परलोके लोकान्तरे गमो गमनं यस्मात् ।) मृत्युः । इति हेमचन्द्रः ॥ परवशः, त्रि, (परस्य परेषां वा वशः वशीभूतः ।) अन्यवशीभूतः । तत्पर्य्यायः । परायत्तः २ परा- घीनः ३ परच्छन्दः ४ परवान् ५ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । ४ । १५९ । “यद्यत् परवशं कर्म्म तत्तद् यत्नेन वर्ज्जयेत् । यद्यदात्मवशन्तु स्यात्तत्तत् सेवेत यत्नतः ॥”) परवाणिः, पुं, (परं धर्म्मं वाणयति प्रकाशयति । वण शब्दे + णिच् + इन् । धातूनामनेकार्थत्वादत्र प्रकाशार्थः ।) धर्म्माध्यक्षः । वत्सरः । इति मेदिनी ॥ (परं शत्रुं सर्पमित्यर्थः बाणयतीति ।) कार्त्तिकेयवाहनो मयूरः । इति शब्दमाला ॥ परवान्, [त्] त्रि, (परः स्वामी अस्त्यस्य । “तदस्यास्त्यस्मिन्निति ।” ५ । २ । ९४ । इति मतुप् मस्य वः ।) पराधीनः । इत्यमरः । ३ । १ । १६ (यथा, रघौ । २ । ५६ । “भवानपीदं परवानवैति महान् हि यत्नस्तव देवदारौ ॥”) परव्रतः, पुं, (परं व्रतमस्य ।) घृतराष्ट्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ परशं, क्ली, (स्पृशतीति । पृषोदरादित्वात् साधुः । अस्य स्पर्शनात् अपरस्य धातोः स्वर्णत्वं जायते अतोऽस्य तथात्वम् ।) रत्नविशेषः । यथा, -- “मुक्तामाणिक्यपरशमणिरत्नाकरान्वितम् । कृष्णशुभ्रहरिद्रक्तमणिराजिविराजितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४ अध्वायः ॥ परशव्यं, त्रि, परशवे हितम् । तस्मै हितादा- वुदन्तगवादेर्यत् । इति संक्षिप्तसारसूत्रम् ॥ (पां उपगवादिभ्यो यत् । परशुहितम् । इति व्याकरणम् ॥)

परशुः, पुं, (परान् शत्रून् शृणाति हिनस्त्यनेनेति । शॄ हिंसायाम् + “आङ्परयोः खनिशॄभ्यां डिच्च ।” उणां । १ । ३४ । इति कुः स च डित् ।) अस्त्र- विशेषः । टाङ्गी इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पर्शुः २ परश्वधः ३ पर्श्वधः ४ स्वधितिः ५ कुठारः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८९ । १४ । “ततः परशुहस्तं तमायान्तं दैत्यपुङ्गवम् । आहत्य देवीबाणौघैरपातयत भूतले ॥”) परशुधरः, पुं, (धरतीति धरः । धृ + अच् । ततः परशोर्धरः ।) गणेशः । इति हलायुधः ॥ (परशुरामः । परशुशस्त्रप्रधानत्वादस्य तथा- त्वम् ॥) परशुरामः, पुं, (परशुना कुठाराख्यशस्त्रेण रामः रमणं यस्य । परशुशस्त्रबलेनैव दुष्ट- क्षत्त्रियवंश्यान् निहत्यात्मानं रमयति इति तात् पर्य्यार्थः ।) भगवतः षोडशावतारः । यथा, -- “अवतारे षोडशमे पश्यन् ब्रह्मद्रुहो नृपान् । त्रिःसप्तकृत्वः कुपितो निःक्षत्त्रामकरोन्महीम् ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्घे २ अध्यायः ॥ तत्पर्य्यायः । जामदग्न्यः २ पर्शुरामः ३ परशु- रामकः ४ भार्गवः ५ भृगुपतिः ६ भृगूला- पतिः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्योत्- पत्त्यादिकं यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “अथ काले व्यतीते तु जमदग्निर्महातपाः । विदर्भराजस्य सुतां प्रयत्नेन जितां स्वयम् ॥ भार्य्यार्थे प्रतिजग्राह रेणुकां लक्षणान्विताम् । सा तस्मात् सुषुवे पुत्त्रान् चतुरो वेदसम्मतान् ॥ रुमण्वन्तं सुषेणञ्च विश्वं विश्वावसुन्तथा । पश्चात्तस्यां स्वयं जज्ञे भगवान् मधुसूदनः ॥ कार्त्तबीर्य्यवधायाशु शक्राद्यैः सकलैः सुरैः । याचितः पञ्चमः सोऽभूत्तेषां रामाह्वयस्तु यः ॥ भारावतारणार्थाय जातः परशुना सह । सहजः परशुस्तस्य तं जहाति कदाच न ॥ अयं निजपितामह्याश्चरुभुक्तिविपर्य्ययात् । ब्राह्मणः क्षत्त्रियाचारो रामोऽभूत् क्रूरकर्म्मकृत् । स वेदानखिलान् ज्ञात्वा धनुर्व्वेदांश्च सर्व्वशः । स्वतातात् कृतकृत्योऽभूद्वेदविद्याविशारदः ॥” इति कालिकापुराणे ८५ अध्यायः ॥ अवशिष्टं पाद्मोत्तरखण्डे ५० अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ (अयमेव पितुरादेशात् परशुना स्वमातुः शिर- श्चिच्छेद ततः प्रसन्नात् पितुर्वरं लब्ध्वा मातरं पुनर्जीवयामास । यदुक्तं महाभारते । ३ । ११६ । ५ -- १८ । “फलाहारेषु सर्व्वेषु गतेष्वथ सुतेषु वै । रेणुका स्नातुमगमत् कदाचिन्नियतव्रता ॥ सा तु चित्ररथं नाम मार्त्तिकावतकं नृपम् । ददर्श रेणुका राजन्नागच्छन्ती यदृच्छया ॥ क्रीडन्तं सलिले दृष्ट्वा सभार्य्यं पद्ममालिनम् । ऋद्धिमन्तं ततस्तस्य स्पृहयामास रेणुका ॥ व्यभिचाराच्च सा तस्मात् क्लिन्नाम्भसि विचेतना । प्रविवेशाश्रमं त्रस्ता तां वै भर्त्ता त्वबुध्यत ॥

स (जमदग्निः) तां दृष्ट्वा च्युतां धैर्य्यात् ब्राह्म्या लक्ष्म्या विवर्ज्जिताम् । धिक्शब्देन महातेजा गर्हयामास वीर्य्यवान् ॥ ततो ज्येष्ठो जामदग्न्यो रुमण्वान्नाम नामतः । आजगाम सुषेणश्च वसुर्व्विश्वावसुस्तथा ॥ तानानुपूर्ब्ब्या भगवान् वधे मातुरचोदयत् । न च ते जातसम्मोहाः किञ्चिदूचुर्व्विचेतसः ॥ ततः शशाप तान् क्रोधात्ते शप्ताश्चेतनां जहुः । मृगपक्षिसधर्म्माणः क्षिप्रमासन् जडोपमाः ॥ ततो रामोऽभ्यात् पश्चादाश्रमं परवीरहा । तमुवाच महाबाहुं जमदग्निर्म्महातपाः ॥ जहीमां मातरं पापां मा च पुत्त्र ! व्यथां कृथाः । तत आदाय परशुं रामो मातुः शिरोऽहरत् ॥ ततस्तस्य महाराज ! जमदग्नेर्महात्मनः । कोपोऽभ्यगच्छत् सहसा प्रसन्नश्चाब्रवीदिदम् ॥ ममेदं वचनात्तात ! कृतं ते कर्म्म दुष्करम् । वृणीष्व कामान् धर्म्मज्ञ ! यावतो वाञ्छसे हृदा ॥ स वव्रे मातुरुत्थानमस्मृतिञ्च वधस्य वै । पापेन तेन चास्पर्शं भ्रातॄणां प्रकृतिन्तथा ॥ अप्रतिद्वन्दतां युद्धे दीर्घमायुश्च भारत ! । ददौ च सर्व्वान् कामांस्तान् जमदग्निर्महा- तपाः ॥” अयं पुनर्बलदर्पितं आश्रमात् वत्स्यहारिणं कार्त्तवीर्य्यार्ज्जुनं हतवान् । अनेन जातामर्षा- स्तस्यार्ज्जुनस्य सुतास्ततःप्रभृति कालं प्रतीक्ष- माणाः कदाचित् रामविरहितमाश्रममागत्य तस्य पितरं जमदग्निं निजघ्नुः । रामस्तु अस्मात् पितृवधामर्षात् त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं निःक्षत्रिया- मकरोत् । ततो गच्छति काले दाशरथिना रामेण हतगर्व्वो दक्षिनाशां गत्वा महेन्द्रे गिरौ उग्रेण तपसा कालं यापयति ॥) परश्वः, [स्] व्य, श्वः परदिनम् । आगामि- दिनात् परदिनम् । इत्यमरः । ३ । ४ । २२ ॥ अस्य टीका परश्वःशब्दे द्रष्टव्या । गतदिनात् पूर्ब्बदिनम् । पर्शु इति भाषा ॥ यथा, -- “परश्वश्च महाभाग ! स्नातुं गङ्गाह्रदं गता । अवतीर्णा विकृष्टास्मि वृद्धनागेन केनचित् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे अबीक्षिञ्चरितम् ॥ परश्वधः, पुं, (पर + श्वि + अन्येभ्योऽपीति डः । ततः परश्वं दधातीति । “आतोनुपेति” ३ । २ । ३, इति कः । कुठारः । इत्यमरः । २ । ८ । ९२ ॥ (यथा, रघौ । ६ । ४२ । धारां शितां रामपरश्वधस्य सम्भावयत्युत्पलपत्रसाराम् ॥”) परसंज्ञकः, पुं, (परा श्रेष्ठा संज्ञा अस्य । ततः कप् ।) आत्मा । इति शब्दरत्नाबली ॥ परस्परं, त्रि, (“सर्व्वनाम्ने द्बे वाच्ये समासवच्च बहुलम् ।” वार्त्तिं असमासवद्भावे पूर्ब्बपदस्य सुपः सुर्व्वक्तव्यः । कस्कादित्वात् विसर्जनीयस्य सः ।) अन्योन्यम् । इतरेतरम् । यथा, -- “वनानि तोयानि च नेत्रकल्पैः पुष्पैः सरोजैश्च निलीनभृङ्गैः ।

पृष्ठ ३/०५४

परस्परां विस्मयवन्ति लक्ष्मी- मालोकयाञ्चक्रुरिवादरेण ॥” इति भट्टिः । २ । ५ ॥ परस्मैपदं, क्ली, (परस्मै परार्थं परबोधकं पदम् । दशलकाराणां प्रत्येकं पूर्ब्बनवविभक्तयः । यथा, “लडादिषु पूर्ब्बे नव परस्मैपदं परे नव आत्मने- पदं परिभाष्यन्ते । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ (ताश्च पाणिनिमते । तिप् तस् झि । सिप् थस् थ । मिप् वस् मस् ॥) वोपदेवेनास्य पसंज्ञा कृता । यथा । “नवशः पमे ञितोऽन्य- ङिद्भ्यां घे ।” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ परस्वधः, पुं, (परश्वध + निपातनात् सत्वम् ।) परश्वधः । कुठारः । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ परा, व्य, विमोक्षः । प्राधान्यम् । प्रातिलोम्यम् । धर्षणम् । आभिमुख्यम् । भृशार्थम् । विक्रमः । गतिः । वधः । इति मेदिनी ॥ * ॥ उपसर्ग- विशेषः । अस्यार्थः । भङ्गः । अनादरः । प्रत्या- वृत्तिः । न्यग्भावः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ परा, स्त्री, (पॄ + अच् + ततः टाप् ।) बन्ध्या- कर्कोटकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः गुणा यथा, -- “बन्ध्याकर्कोटकी लघ्वी कफणुद्व्रणशोधिनी । सर्पदर्पहरी तीक्ष्णा विसर्पविषहारिणी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नाभिरूपमूलाधारात् प्रथमोदितनादस्वरूप- वर्णः । यथा, -- “मूलाधारात् प्रथममुदितो यस्तु भावः पराख्यः ॥” इत्यलङ्कारकौस्तुभे प्रथमकिरणः ॥ (पूरयति सागरं भक्तमनोरथञ्चेति व्युत्पत्या गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । १०६ । “परानन्दा प्रकृष्टार्था प्रतिष्ठा पालनी परा ॥” गायत्त्री । यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ९० । “पार्व्वती परमोदारा परब्रह्मात्मिका परा ॥”) पराकः, पुं, (परं अत्यन्तं अकं दुःखं उपवासादि- जन्यशारीरिकादिक्लेशो यत्र यस्माद्वा ।) व्रत- विशेषः । खड्गः । इति मेदिनी ॥ क्षुद्रः । रोगविशेषः । जन्तुविशेषः । इति विश्वः ॥ * ॥ पराकव्रतमाह मनुः । ११ । २१५ । “यतात्मनोऽप्रमत्तस्य द्वादशाहमभोजनम् । पराको नाम कृच्छ्रोऽयं सर्व्वपापापनोदनः ॥” पराके पञ्च धेनवः पराकस्य प्राजापत्यपञ्चक- तुल्यत्वात् । यथा अङ्गिराः । “षड्भिर्व्वर्षैः कृच्छ्रचारी ब्रह्महा तु विशुध्यति । मासि मासि पराकेण त्रिभिर्व्वर्षैर्व्यपोहति ॥” अत्र षड्भिर्व्वर्षैः साशीतिशतप्राजापत्यानि पूर्ब्बमुक्तानि तथा प्रतिमास्येकैकपराकेण वर्षे द्बादश पराकाः वर्षत्रये षट्त्रिंशत् पराकाः । ततश्च षट्त्रिंशत् पराकाशीत्युत्तरप्राजापत्य- शतयोः प्रत्येकं ब्रह्मवधपापक्षयैककार्य्यकरत्वात् तुत्यत्वं षट्त्रिंशतश्च पञ्चगुणमशीत्युत्तरशतं

भवतीति । अतः प्राजापत्यपञ्चकतुल्यः पराकः । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ “द्वादशाहोपवासेन पराकः सर्व्वपापहा ॥” इति गरुडपुराणे प्रायश्चित्तप्रकरणम् ॥ पराक्, [च] त्रि, परा अञ्चतीति । (परा + अञ्च + क्विप् ।) प्रतिलोमगमनाश्रयः ॥ पराक्पुष्पी, स्त्री, (पराक् पुष्पं यस्याः ।) अपा- मार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अपामार्गशब्दे- ऽस्या विवृतिरुक्ता ॥) पराक्रमः, पुं, (पराक्रम्यतेऽनेन । (क्रम + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२१ । इति घञ् । “नोदात्तोप- देशस्य ।” ७ । ३ । ३४ । इति न वृद्धिः ।) तत्पर्पायः । द्रविणम् २ तरः ३ सहः ४ बलम् ५ शौर्य्यम् ६ स्थाम ७ शुष्मम् ८ शक्तिः ९ प्राणः १० । इत्यमरः । २ । ८ । १०२ ॥ महः ११ शूष्म १२ सामर्थ्यम् १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये । ९२ । १३ । “पराक्रमञ्च युद्धेषु जायते निर्भयः पुमान् ॥”) विक्रमः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २० । २५ । “यस्य मित्रगुणान् मित्राण्यमित्राश्च पराक्रमम् । कथयन्ति सदा सत्सु पुत्त्रवांस्तेन वै पिता ॥”) उद्योगः । इति मेदिनी ॥ निष्क्रान्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विष्णुः । यथा, महा- भारते । १३ । १४९ । ४४ । “औषधं जगतः सेतुः सत्यधर्म्मः पराक्रमः ॥”) परागः, पुं, (परागच्छतीति । गम + अन्येभ्यो- पीति डः ।) पुष्पधूलिः । तत्पर्य्यायः । सुमनो- रजः २ कौसुमरेणुः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । १७ ॥ पुष्परेणुः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशती । ५०६ ॥ “लिप्तं न मुखं नाङ्गं न पक्षती न चरणाः परागेण । अस्पृशतेव नलिन्या विदग्धमधुपेन मधु पीतम् ॥”) धूलिः ॥ (यथा, रघुः । ४ । ३० । “प्रतापोऽग्रे ततः शब्दः परागस्तदनन्तरम् । ययौ पश्चाद्रथादीति चतुस्कन्धेव सा चमूः ॥”) स्नानीयद्रव्यम् ॥ गिरिप्रभेदः ॥ विख्यातिः ॥ उपरागः ॥ चन्दनम् । इति मेदिनी ॥ स्वच्छन्द- गमनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पराङ्गदः, पुं, (परं अङ्गं काशीमृत्यौ शिवत्वं ददातीति । दा + कः ।) शिवः । इति शब्द- माला ॥ पराङ्गवः, पुं, (पराङ्गं जलवृद्ध्या प्रचुरशरीरं वाति प्राप्नोतीति । वा + कः ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पराङ्मुखः, त्रि, (पराक् प्रतिलोमगामि मुखं यस्य ।) विमुखः । तत्पर्य्यायः । पराचीनः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३३ ॥ (यथा, मनुः । १० । ११९ । “स्वधर्म्मो विजयस्तस्य नाहवे स्यात् पराङ्मुखः ॥ तन्त्रोक्तमन्त्रविशेषे, पुं । यथा, तन्त्रसारे । “कामबीजं मुखे माया शिरस्यङ्कुशमेव च । असौ पराङ्मुखः प्रोक्तो मध्ये तु बिन्दुलाञ्छितः ॥”)

पराचितः, त्रि, (परेण आचितः पालितः ।) परपुष्टः । परद्वारा प्रतिपालितः । तत्पर्य्यायः । परिस्कन्दः २ परजातः ३ परैधितः ४ । इत्य- मरः । २ । १० । १८ ॥ परिष्कन्दः ५ । इति भरतः ॥ पराचीनः, त्रि, (पराञ्चति अनभिमुखीभवतीति । अञ्चु + “ऋत्विग्दधृक् ।” ३ । २ । ५९ । इति क्विन् ततः स्वार्थे “विभाषाञ्चेरदिक् स्त्रियाम् ।” ५ । ४ । ८ । इति खः ।) पराङ्मुखः । इत्य- मरः । ३ । १ । ३३ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ३२ । २८ । “ज्ञानमेकं पराचीनैरिन्द्रियैर्ब्रह्म निर्गुणम् । अवभात्यर्थरूपेण भ्रान्त्या शब्दादिधर्म्मिणा ॥”) पराजयः, पुं, (परा + जि + अप् ।) रणे भङ्गः । इत्यमरः । २ । ८ । १११ ॥ (अत्र रण इत्युप- लक्षणं वस्तुतस्तु विद्यावादादावपीतिबोद्धव्यम् ।) तत्पर्य्यायः । भङ्गः २ हारी ३ हारिः ४ परा- भवः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ७ । १९९ । “अनित्यो विजयो यस्माद्दृश्यते युध्यमानयोः । पराजयश्च संग्रामे तस्माद्युद्धं विवर्ज्जयेत् ॥”) पराजितः, त्रि, (परा + जि + कर्म्मणि क्तः ।) कृतपराजयः । हारितः । तत्पर्य्यायः । परा- भूतः २ विजितः ३ निर्जितः ४ जितः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ “इदं वाच्यमिदमवाच्यमेवं सति पराजितो भवतीति इमानि खलु पदानि भिषग्- वादमार्गज्ञानार्थमधिगम्यानि भवन्ति ।” इति चरके विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) पराञ्जः, पुं, (परान् अनक्तीति । अञ्जु व्याप्तौ + अच् ।) तैलयन्त्रः । फेनः । छुरिकादलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ परात्परः, पुं, परात् श्रेष्ठादपि परः श्रेष्ठः । स च श्रीकृष्णः । यथा, -- “देवाः कालस्य कालोऽहं विधातुर्विधिरेव च । संहारकर्त्तुः संहर्त्ता पातुः पाता परात्परः ॥” इति ब्रह्यवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ६ अध्यायः ॥ परात्प्रियः पुं, (परादपि प्रियः ।) तृणविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका । उलु इति भाषा ॥ परादनः, पुं, (परमुत्कृष्टं अदनं यस्य यद्वा परान् शत्रून् अत्ति भक्षयति नाशयतीत्यर्थः आदयति विजापयति स्वारोहिणं संग्रामे इति वा अद ल्युः णिच् ल्युर्वा ।) पारसीघोटकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पराधीनः, त्रि, (परस्य परेषां वा अधीनः ।) परवशः । तत्पर्य्यायः । परतन्त्रः २ परवान् ३ नाथवान् । इत्यमरः । ३ । १ । १६ ॥ तस्य जीवन्मृतत्वं यथा, -- “स्वाधीनवृत्तेः साफल्यं न पराधीनवृत्तिता । ये पराधीनकर्म्माणो जीवन्तोऽपि च ते मृताः ॥” इति गरुडपुराणें ११३ अध्यायः ॥ परानसा, स्त्री, चिकित्सा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ परान्नं, क्ली, (परस्य अन्नम् ।) अन्यस्वामिकभक्त- पिष्टकादि ॥ परकर्त्तृकशस्यपाकजद्रव्यमात्रम् । परस्पृष्टान्नम् । तस्य त्याज्यत्वं यथा, --

पृष्ठ ३/०५५

“परान्नं परवासश्च नित्यं धर्म्मरतस्त्यजेत् ।” इति स्मृतिः ॥ संयमदिने तस्य त्याज्यत्वं यथा, -- “कांस्यं मांसं मसूरञ्च चणकं कोरदूषकम् । शाकं मधु परान्नञ्च त्यजेदुपवसन् स्त्रियम् ॥” * ॥ पारणदिने तस्य त्याज्यत्वं यथा, -- “अभ्यङ्गञ्च परान्नञ्च तैलं निर्म्माल्यलङ्घनम् । तुलसीचयनं द्यूतं पुनर्भोजनमेव वा ॥ वस्त्रपीडां तथा क्षारं द्वादश्यां वर्ज्जयेद्बुधः ॥” * ॥ तद्भोक्तुर्यागादेर्विफलत्वं यथा, -- “परपाकेन जुष्टस्य द्बिजस्य गृहमेधिनः । इष्टं दत्तं तपोऽधीतं यस्यान्नं तस्य तद्भवेत् ॥” * ॥ तद्भुक्त्वा पुत्त्रोत्पादने दोषो यथा, -- “यस्यान्नेन तु भुक्तेन भार्य्यां समधिगच्छति । यस्यान्नं तस्य ते पुत्त्रा अन्नाद्रेतः प्रवर्त्तते ॥” * ॥ ब्राह्मणादिस्वामिकान्नभोजने दोषो यथा, -- “ब्राह्मणान्नेन दारिद्र्यं क्षत्त्रियान्नेन प्रेष्यताम् । वैश्यान्नेन तु शूद्रत्वं शूद्रान्नैर्नरकं व्रजेत् ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ * ॥ परान्नभोजनेन तीर्थगमने फलस्याल्पत्वं यथा, -- “षोडशांशं स लभते यः परान्नेन गच्छति । अर्द्धं तीर्थफलं तस्य यः प्रसङ्गेन गच्छति ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ महागुरुनिपाते तस्य त्याज्यत्वं यथा, -- “अन्यश्राद्धं परान्नञ्च गन्धं माल्यञ्च मैथुनम् । वर्ज्जयेद्गुरुपाते तु यावत् पूर्णो न वत्सरः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ तद्भोक्तुर्मन्त्रसिद्धिहानिर्यथा, -- “जिह्वा दग्धा परान्नेन करौ दग्धौ प्रतिग्रहात् । मनो दग्धं परस्त्रीभिः कथं सिद्धिर्व्वरानने ! ॥” इति तन्त्रम् ॥ * ॥ तद्भोजने प्रतिप्रसवो यथा, -- “गुर्व्वन्नं मातुलान्नं वा श्वशुरान्नं तथैव च । पितुः पुत्त्रस्य चैवान्नं न परान्नमिति स्मृतिः ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ परान्नः, त्रि, (परान्नं नित्यमस्त्यस्य । “अर्श आदिभ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इति अच् ।) परान्नोपजीवी । तत्पर्य्यायः । परपिण्डादः २ । इत्यमरः । ३ । १ । २० ॥ परापं, त्रि (परागता आपो यस्मात् । “अवर्णा- न्ताद्वा ।” ६ । ३ । ९७ । इत्यस्य वार्त्तिं इत्यनेन पक्षे अप ईदभावः ।) पक्षे ईत्वे परेपम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ परापरं, क्ली, (परमापिपर्त्ति । आ + पॄ + अच् ।) परू- षकम् । इति भावप्रकाशः ॥ (अस्य विवरणं परूष- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ परञ्चापरञ्च द्बयोः समाहारः ।) परमपरञ्च ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ६ । २७ । “एताश्च सहयज्ञेन प्रजानां कारणं परम् । परापरविदः प्राज्ञास्ततो यज्ञान् वितन्वते ॥”) परापरगुरुः, पुं, (परमादपि परः श्रेष्ठः परापरः । पृषोदरादित्वात् साधुः ततः कर्म्मधारयः ।) गुरु- विशेषः । स तु भगवती । (यथा, --

“आदौ सर्व्वत्र देवेशि ! मन्त्रदः परमो गुरुः । परापरगुरुस्त्वं हि परमेष्ठी त्वहं गुरुः ॥” इति बृहन्नीलतन्त्रे २ पटलः ॥ (तन्त्रान्तरे च यथा, -- “मन्त्रदाता गुरुः प्रोक्तो मन्त्रस्तु परमो गुरुः । परापरगुरुस्त्वं हि परमेष्ठिगुरुस्त्वहम् ॥”) पराभवः, पुं, (पराभूयते इति पराभवनमित्यर्थः । परा + भू + भावे अप् ।) तिरस्कारः । (यथा, मार्कण्डेये । १८ । २८ । “मद्यासक्तोऽहमुच्छिष्टो नचैवाहं जितेन्द्रियः । कथमिच्छथ मत्तोऽपि देवाः शत्रुपराभवम् ॥”) अस्य पर्य्यायः । न्यक्कारः २ तिरस्क्रिया ३ परि- भावः ४ विप्रकारः ५ परिभवः ६ अभिभवः ७ अत्याकारः ८ निकारः ९ । इति हेमचन्द्रः ॥ विनाशः । इति मेदिनी ॥ पराभूतः, त्रि, (पराभूयते स्म । परा + भू + क्त ।) पराजितः । इत्यमरः । २ । ८ । ११२ ॥ परामर्शः, पुं, (परामृश्यते इति । परामर्शन- मित्यर्थः । परा + मृश् + भावे घञ् ।) युक्तिः । विवेचनम् । तत्पर्य्यायः । वितर्कः २ उन्नय- नम् ३ विमर्षणम् ४ अध्याहारः ५ तर्कः ६ ऊहः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ तर्कशास्त्रे तु व्याप्ति- विशिष्टपक्षधर्म्मताज्ञानम् । यथा, -- “व्याप्यस्य पक्षधर्म्मत्वधीः परामर्श उच्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ अस्यार्थः “व्याप्तिविशिष्टस्य पक्षेणसह वैशिष्ठ्या वगाहिज्ञानमनुमितिजनकम् । तच्च व्याप्यः पक्षे इति ज्ञानं पक्षो व्याप्यवान् इति ज्ञानं वा ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ स चानुमित- व्यापारः । यथा, -- “व्यापारस्तु परामर्शः करणं व्याप्तिधीर्भवेत् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ अस्यार्थः । “अनुमायामनुमितौ व्याप्तिज्ञानं कारणं परामर्शो व्यापारः । तथा हि । येन पुरुषेण महानसादौ धूमे वह्नेर्व्याप्तिर्गृहीता पश्चाच्च स एव पुरुषः क्वचित् पर्व्वतादौ अवि- च्छिन्नमूलां धूमरेखां पश्यति तदनन्तरं धूमो वह्निव्याप्य इत्येवं रूपं व्याप्तिस्मरणं तस्य पुरु- षस्य भवति पश्चाच्च वह्निव्याप्यधूमवान् पर्व्वत इति ज्ञानं भवति स एव परामर्श इत्युच्यते ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ परामृतं, क्ली (परममृतं वारि यस्मात् ।) वर्ष- णम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (परममृतं अम- रणधर्म्मकं ब्रह्मात्मभूतं यस्य । इति विग्रहे वाच्यलिङ्गः । यथा, मुण्डकोपनिषदि । ३ । २ । ६ । “वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः सन्न्यासयोगात् यतयः शुद्धसत्त्वाः । ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्व्वे ॥”) परामृष्टः, त्रि, (परामृश्यते स्म । परा + मृश् + कर्म्मणि क्तः ।) सम्बन्धः । सम्बन्धयुक्तः । यथा, -- “क्लेशकर्म्मविपाकाशयैरपरामृष्टः । इति कुसु-

माञ्जलिकारिकाव्याख्याने रामभद्रः ॥ कृतपरा- मर्शः । विवेचितः ॥ परायणं, त्रि, आसङ्गवचनम् । इत्यमरः । ३ । २ । २ ॥ परं केवलमयनमासक्तिस्थानमिति परायणम् । यथा धर्म्मपरायणो धर्म्मासक्तः । इति भरतः ॥ आश्रयः । (यथा, मनुः । ४ । १० । “वर्त्तयंश्च शिलोञ्छाभ्यामग्निहोत्रपरायणः ॥” तत्परम् । अभीष्टम् । इति मेदिनी ॥ (नित्य- प्रतिष्ठा । यथा, रामायणे । २ । ४८ । १७ । “पादच्छायासुखं भर्त्तुस्तादृशस्य महात्मनः । स हि नाथोजनस्यास्य स गतिः स परायणम् ॥” “परायणं शाश्वतप्रतिष्ठा ।” इति रामानुजः ॥) परायत्तं, त्रि, (परस्य परेषां वा आयत्तम् ।) पराधीनम् । यथा, -- “तत्रायत्तवशाधीनच्छन्दवन्तः परात्परे ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ परारि, व्य (पूर्ब्बतरे वत्सरे इत्यर्थे “सद्यः परुत्- परारीति ।” ५ । ३ । २२ । इति पूर्ब्बतरस्य परभावः आरि च संवत्सरे ।) पूर्व्वतरवत्सरे । गततृतीयवर्षे । इत्यमरभरतौ ॥ (परस्य अरिः ।) परशत्रौ त्रि ॥ परारित्नः, त्रि, (परारि भवः । “चिरपरुत्परा- रिभ्यस्त्नो वक्तव्यः ।” ४ । ३ । २३ । इत्यस्य वार्त्तिं इत्यनेन त्नः ।) पूर्ब्बतरवत्सरसम्बन्धी । इति व्याकरणम् ॥ परारुः, पुं, (परार्च्छतीति । परा + ऋ + उन् ।) कारवेल्लः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कारवेल्लशब्दे- ऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) परारुकः, पुं, (परार्च्छतीति । परा + ऋ + उकः ।) प्रस्तरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ परार्द्धं क्ली, (परार्द्ध्यति सर्व्वोत्कृष्टतया वर्द्ध्वते इति । ऋध्यैर वृद्धौ + अच् ।) दशमध्यसंख्या । लक्ष- लक्षकोटिः । १००,०००,०००,०००,०००,००० इदं चरमसंख्या अष्टादशाङ्कपर्य्यन्तम् । इति हेमचन्द्रः ज्योतिषश्च ॥ (यथा, नैषधे । ३ । ४० । “यदि त्रिलोकीगणनापरा स्यात् तस्याः समाप्तिर्यदि नायुषः स्यात् । पारे परार्द्धं गणितं यदि स्यात् गणेयनिःशेषगुणोऽपि स स्यात् ॥”) ब्रह्मण आयुषोऽर्द्धम् । यथा, -- “निजेन तस्य मानेन चायुर्व्वर्षशतं स्मृतम् । तत् पराख्यं तदर्द्धञ्च परार्द्धमभिधीयते ॥” इति कौर्म्मे ५ अध्यायः ॥ (तथा, मार्कण्डेये । ४६ । ४२ -- ४३ । “शतं हि तस्य (ब्रह्मणः) वर्षाणां परमित्यभि- धीयते । पञ्चाशद्भिस्तथावर्षैः परार्द्धमिति कीर्त्त्यते ॥ एवमस्य परार्द्धन्तु व्यतीतं द्बिजसत्तम् ! । यस्यान्तेऽभून्महाकल्पः पाद्म इत्यभिविश्रुतः ॥”) परार्द्ध्यः, त्रि, (परार्द्धं परार्द्धसंख्यावत् प्रधानत्व- मर्हतीति । परार्द्ध + यत् यद्वा परस्मिन्नर्द्धे भवः । “परावराधमोत्तमपूर्ब्बांच्च ।” ४ । ३ । ५ । इति

पृष्ठ ३/०५६

यत् ।) प्रधानः । श्रेष्ठः । इत्यमरः । ३ । १ । ५८ । (यथा, रघुः । १० । ६४ । “ताभ्यस्तथाविधान् स्वप्नान् श्रुत्वा प्रीतो हि पार्थिवः । मेने परार्द्ध्यमात्मानं गुरुत्वेन जगद्गुरोः ॥”) परावतं, क्ली, (परावततीति । परा + अव + बाहु- लकात् अतच् ।) परूषकम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ परावर्त्तः, पुं, (परा वर्त्त्यते इति । परा + वृत् + अप् ।) परिवर्त्तः । विनिमयः । इति हेमचन्द्रः ॥ परावहः, पुं, (परा वहतीति । वह् + अच् ।) सप्तवाय्वन्तर्गतसप्तमवायुः । स तु परिवहवायो- रूर्ड्घस्थितः । इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ (यथा, हरिवंशे २३६ अध्याये । “आवहः प्रवहश्चैव विवहश्च समीरणः । परावहः संवहश्च उद्वहश्च महाबलः ॥”) पराविद्धः, पुं, (परा + व्यध + क्तः ।) कुवेरः । इति शब्दमाला ॥ परावेदी, स्त्री, (परमुत्कर्षमाविन्दतीति । विद् + अण् । स्त्रियां ङीप् ।) बृहती । इति केचित् ॥ पराशरः, पुं, (अस्य निरुक्तिरुक्ता यथा, महा- भारते । १ । १७९ । ३ । “परासुः स यतस्तेन वशिष्ठः स्थापितो मुनिः । गर्भस्थेन ततो लोके पराशर इति स्मृतः ॥” “परासोराशासनमवस्थानं येन स पराशरः । आङ्पूर्ब्बाच्छासतेर्डरन् ।” इति नीलकण्ठः ॥) व्यासपिता । शक्त्रिमुनिपुत्त्रः । यथा, -- “सुतं त्वजनयच्छक्त्रेरदृश्यन्ती पराशरम् । काली पराशरात् जज्ञे कृष्णद्वैपायनं मुनिम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ (अयं हि द्बादशाध्यायात्मिकां धर्म्मसंहितां कृत- वान् । सा च कलिकर्त्तव्यधर्म्मविषया । यदुक्तं तत्रैव । “कृते तु मानवो धर्म्मस्त्रेतायां गौतमः स्मृतः । द्वापरे शङ्खलिखितः कलौ पाराशरः स्मृतः ॥” तत्र संहितायां १ मे अध्याये युगभेदे धर्म्मभेदादि- कथनम् । २ अः आचारधर्म्मगृहधर्म्मादिकथ- नम् । ३ अः अशौचव्यवस्था आत्महरणादि- दोषाः । ४ अः प्रायश्चित्तमतान्त्येष्टिक्रियाकुश- पुत्तलिकादिकथनम् । ५ अः प्राणिदष्टप्रायश्चित्त- अवस्था । ६ अः प्राणिवधप्रायश्चित्तकथनम् । ७ अः द्रव्यशुद्ध्यादि । ८ अः गोवधादिप्राय- श्चित्तम् । ९ अः गोवधापवादादि । १० अः अगम्यागमनादिप्रायश्चित्तम् । ११ अः अमेध्य- भक्षणादि प्रायश्चित्तेम् । १२ अः प्रायश्चि त्ताङ्ग- स्नानमेदादि ॥ * ॥ अयं खलु मत्स्यगन्धायां सत्यवत्यां वेदव्यास- मुनुपादितवान् । एतद्विवरणमुक्तं यथा देवी- भागवते । २ स्कन्धे । २ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ परान् आश्वणाति हिनस्तीति । शृ गि हिंसे + अच् ।” नागभेदः । यथा, महाभारते ।

१ । ५७ । १८ । “वराहको वीरणकः सुचित्र- श्चित्रवेगिकः । पराशरस्तरुणको मणिस्कन्ध- स्तथारुणिः ॥”) पराशरी, [न्] पुं, पराशरेण प्रोक्तं भिक्षुसूत्रं पाराशरं तद्विद्यतेऽस्याध्ययनायेति ष्णः इन् च । पराशरीति ह्नस्वादिश्च । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पाराशरी । चतुर्थाश्रमी ॥ पराश्रया, स्त्री, (पर आश्रयो यस्याः ।) वृक्षो- परिजातलताविशेषः । परसाडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । बन्दा २ वृक्षादनी ३ वृक्षरुहा ४ जीवन्तिका ५ वशिनी ६ पुत्त्रिणी ७ बन्द्या ८ परपुष्टा ९ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अन्याश्रिते, त्रि ॥) परासनं, क्ली, (परा + अस् + भावे ल्युट् ।) मारणम् । वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११३ ॥ परासुः, त्रि, (परागताः प्रस्थिता असवः प्राणा यस्य ।) मृतः । इत्यमरः । २ । ८ । ११७ ॥ (यथा, रघौ । ९ । ७८ । “तौ दम्पती बहु विलप्य शिशोः प्रहर्त्त्रा शल्यं निखातमुदहारयतामुरस्तः । सोऽभूत् परासुरथ भूमिपतिं शशाप हस्तार्पितैर्नयनवारिभिरेव वृद्धः ॥” परासुपरीक्षा वैद्यके यथा, -- “तस्य चेत् परिदृश्यमानं पृथक्त्वेन पादजङ्घोरु- स्फिगुदरपार्श्व-पृष्ठेषिका-पाणिग्रीवा-ताल्वोष्ठ- ललाटं स्विन्नं शीतं प्रस्तब्धं दारुणं वीतमांस- शोणितं वा स्यात् । परासुरयं पुरुषो न चिरात् कालं करिष्यतीति विद्यात् । तस्य चेत् परि- मृश्यमानानि पृथक्त्वेन गुल्फजानुवङ्क्षण-गुद- वृषण-मेढ्रनाभ्यंशस्तनमणिकहनुपर्शुका नासिका कर्णाक्षिभ्रूशङ्खादीनि स्रस्तानि व्यस्तानि च्युतानि स्थानेभ्यः स्युः परामुरयं पुरुषो न चिरात् कालं करिष्यतीति विद्यात् ।” “तस्य चेदुच्छासोऽतिदीर्घोऽतिह्रस्वो वा स्यात् परासुरिति विद्यात् । तस्य चेन्मन्ये परिदृश्य- मानेन न स्पन्देयातां परासुरिति विद्यात् । तस्य चेद्दन्ताः प्रतिकीर्णाः श्वेता जातशर्कराः स्युः परासुरिति विद्यात् । तस्य चेत् पक्ष्माणि जटावद्धानि स्युः परासुरिति विद्यात् । तस्य चेच्चक्षुषी प्रकृतिहीने विकृतियुक्ते अत्युत्- पिण्डिते अतिप्रविष्टे अतिजिह्मे अतिविषमे अतिप्रस्रुते अतिविमुक्तबन्धने सततोन्मिषिते सततनिमिषिते निमेषोन्मेषातिप्रवृत्ते बिभ्रान्त- दृष्टिके विपरीतदृष्टिके हीनदृष्टिके व्यस्तदृष्टिके नकुलान्धे कपोतान्धे अङ्गारवर्णे कृष्णनील- पीतश्यावताम्रहरितहारिद्रशुक्लवैकारिकाणां वर्णानामन्यतमेनाभिसंप्लुते वा स्यातां परासु- रिति विद्यात् । तथास्य केशलोमान्यायच्छेत् । तस्य चेत् केशलोमान्यायस्यमानानि प्रलुच्येरन् नचेत् वेदयत् परासुरिति विद्यात् । तस्य चेदुदरे शिराः प्रदृश्येरन् । श्यावताम्र- नील-हारिद्रशुक्ला वा स्युः परासुरिति विद्यात् ।

तस्य चेन्नखा वीतमांसशोणिताः पक्वजाम्बर- वर्णाः स्यः परासुरिति विद्यात् । अथास्याङ्गुलीरायच्छेत्तस्य चेदङ्गुलय आयस्य- माना नचेत् स्फुटेयुः परासुरिति विद्यात् ॥” इति चरकेणेन्द्रियस्थाने चतुर्थेऽध्याय उक्तम् ॥ “वाताष्ठीला तु हृदये यस्योर्द्ध्वमनुयायिनी । रुजान्नविद्वेषकरी स परासुरसंशयम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने एकत्रिंशत्तमेऽध्याये ॥) परासुता, स्त्री, (परासोर्मृतस्य भावः । परासु + तल् स्त्रियां टाप् ।) मृतत्वम् । निद्रापरवशता । इति पुराणम् ॥ परास्कन्दी, [न्] पुं, (परान् आस्कन्दितुं शील- मस्य । आ + स्कन्द + णिनिः ।) चौरः । इत्य- मरः । २ । १० । २५ ॥ परास्तं, त्रि (परास्यते स्म । परा + अस् + क्तः ।) निरस्तम् । पराजितम् । यथा, -- “ह्नीर्गिरास्तु वरमस्तु पुनर्म्मा- स्वीकृतैव परवागपरास्ता ॥” इति नैषधे ५ सर्गः ॥ पराहः, पुं, (परमुत्तरवर्त्ति अहः । “राजाहः सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) पर- दिनम् । यथा । पूर्ब्बाहे तद्विधत्वेऽपि पराहे त्रिसन्ध्याव्यापित्वे पराह एव । इति सावित्री- व्रते तिथितत्त्वम् ॥ पराह्णः, पुं, (परञ्च तदहश्चेति कर्म्मधारयः । “अह्नोऽह्न एतेभ्यः ।” ५ । ४ । ८८ । इति अह्नादेशः । ततः नस्य णः ।) अपराह्णः । विकालः । (केषाञ्चिन्मते अयं पराह्णोऽपि ॥) परि, व्य, सर्व्वतोभावः । वर्ज्जनम् । व्याधिः । शेषः । इत्थम्भूतः । आख्यानम् । भागः । वीप्सा । आलिङ्गनम् । लक्षणम् । दोषाख्यानम् । निर- सनम् । पूजा । व्याप्तिः । भूषणम् । इति मेदिनी ॥ उपरमः । शोकः । इति हेमचन्द्रः ॥ सन्तोष- भाषणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । सर्व्वतोभावः । अतिशयः । वीप्सा । इत्थम्भावः । चिह्नम् । भागः । त्यागः । नियमः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ परिकथा, स्त्री, (परितः कथा ।) वाङ्मयभेदः । यथा, “अथ वाङ्मयभेदाः स्युश्चम्पुः खण्टकथा कथा । आख्यायिका परिकथा कलापकविशेषकौ ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ परिकम्पः, पुं, (परितः कम्पो यस्मात् ।) भयम् । कम्पः । इति मेदिनी ॥ परिकरः, पुं, (परिकीर्य्यते इति । कॄ शविक्षेपे + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् । यद्बा परिक्रियतेऽनेनेति पुंसीति घः ।) पर्य्यङ्कः । परिवारः । इत्यमरः । ३ । ३ । १६५ ॥ समा- रम्भः । बृन्दः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रगाढ- गात्रिकाबन्धः । (यथा, मार्कण्डेये । १६ । २५ । “गाढं परिकरं बद्धा शुक्लसादाय चाधिकम् । स्कन्धे भर्त्तारमादाय जगाम मृदुगामिनी ॥”) विवेकः । इति विश्वः । सहकारी । यथा, --

पृष्ठ ३/०५७

“परिकरः सहकारी स च व्याप्तिपक्षधर्म्मत्वादिः ।” इति सामान्यनिरुक्तौ जगदीशः ॥ (अलङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ७५ । “उक्तिर्विशेषणैः साभिप्रायैः परिकरो मतः ॥” उदाहरणं यथा तत्रैव । “अङ्गराज ! सेना- पते ! द्रोणोपहासिन् ! कर्ण ! रक्षैनं भीमाद्- दुःशासनम् ॥”) परिकर्त्ता, [ऋ] पुं, (परिकरोतीति । परि + कृ + तृच् ।) अनूढज्येष्ठे कनिष्ठविवाहस्य याजकः । इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ परिकर्म्म, [न्] क्ली, (परिक्रियते इति । परि + कृ + मनिन् ।) कुङ्कुमादिना शरीरशोभाधान- रूपसंस्कारः । इति भरतः ॥ स्नानोद्वर्त्तनादि । इति स्वामी ॥ शरीरसंस्कारमात्रम् । इत्यन्ये ॥ तत्पर्य्यायः । अङ्गसंस्कारः २ । इत्यमरः । २ । ६ । १२१ ॥ प्रतिकर्म्म ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा कुमारे । ४ । १९ । “विबुधैरसि यस्य दारुणैः असमाप्ते परिकर्म्मणि स्मृतः । तमिमं कुरु दक्षिणेतरं चरणं निर्म्मितरागमेहि मे ॥”) परिकर्म्मा, [न्] पुं, (परितः कर्म्म यस्य ।) परि- चारकः । सेवकः । इति रत्नमाला ॥ परिकर्म्मी, [न्] त्रि, (परिकर्म्म विद्यतेऽस्य । परिकर्म्म + णिनिः ।) परिकर्म्मा । इति हेम- चन्द्रः ॥ परिकाङ्क्षितः, त्रि, (परित्यक्तं काङ्क्षितं अभिलाषो येन ।) तपस्वी । इति शब्दरत्नावली ॥ परिकूटं, क्ली, (परि सर्व्वतो भूषितं कूटम् ।) पुरद्वारकूटकम् । तत्पर्य्यायः । हस्तिनखः २ नगरद्बारकूटकम् ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ परिक्रमः, पुं, (परिक्रमणम् । क्रमु पादविक्षेपे + भावे घञ् । “नोदात्तोपदेशस्येति ।” ७ । ३ । ३४ । इति उपधाया न वृद्धिः ।) क्रीडार्थं पद्भ्यां गमनम् । तत्पर्य्यायः । विहारः २ । इत्यमरः । ३ । २ । १६ ॥ प्रदक्षिणम् । यथा, -- वराह उवाच । “शृणु भद्रे ! महापुण्यं पृथिव्यां सर्व्वतो दिशम् । परिक्रम्य यथाध्वानं प्रमाणगणितं शुभम् ॥ भूम्याः परिक्रमे सम्यक् प्रमाणं योजनानि च । षष्टिकोटिसहस्राणि षाष्टिकोटिशतानि च ॥ तीर्थान्येतानि देवाश्च तारकाश्च नभस्तले । गणितानि समस्तानि वायुना जगदायुषा ॥ ब्रह्मणा लोमशेनैव नारदेन ध्रुवेण च । जाम्बवता सपुत्त्रेण रावणेन हनूमता ॥ एतैरनेकधा देवैः ससागरवना मही । क्रमिता बालिना चैव वाह्यमण्डलरेखया ॥ अन्तरा भ्रमणेनैव सुग्रीवेण महात्मना । तथा च पूर्ब्बदेवेन्द्रैः पञ्चभिः पाण्डुनन्दनैः ॥ योगसिद्धैस्तथा कैश्चिन्मार्कण्डेयमुखैरपि । क्रमिता न क्रमिष्यन्ति न पूर्ब्बे नापरे जनाः ॥ अल्पसत्त्वबलोपेतैः प्राणिभिश्चाल्पबुद्धिभिः ।

मनसापि न शक्यन्ते गमनस्य च का कथा ॥ सप्तद्वीपे तु तीर्थानि भ्रमणाद् यत् फलं भवेत् । प्राप्यते त्ताधिकं तस्मान्मथुरायाः परिक्रमे ॥ मथुरां समनुप्राप्य यस्तु कुर्य्यात् प्रदक्षिणम् । प्रदक्षिणीकृता तेन सप्तद्वीपा वसुन्धरा ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन सर्व्वकामानभीप्सुभिः । कर्त्तव्या मथुरां प्राप्य नरैः सम्यक् प्रदक्षिणा ॥” इति वराहपुराणम् ॥ परिक्रमसहः, पुं, (परिक्रमं विहारं सहते इति । सह + पचाद्यच् ।) छागलः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ परिक्रिया, स्त्री, (परिकरणम् । परि + कृ + शच् । “रिङ् शयग्लिङ्क्षु ।” ७ । ४ । २८ । इति रिङ् ।) परिखाजलादिना वेष्टनम् । तत्पर्य्यायः । परि- सर्पः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २० ॥ (एकाह- यागविशेषः । यदुक्तं आश्वलायनश्रौते । ९ । ५ । १२ । “सद्यस्क्रिया अनुक्रिया परिक्रिया वा स्वर्ग- कामः ॥” “परिक्रियाप्येकाहा भवति एषामन्य- तमेन स्वर्गकामो यजेत ॥” इति नारायणी ॥) परिक्षित्, पुं, (परि सर्व्वतोभावेन क्षीयते हन्यते दुरितं येन । परि + क्षि + क्विप् । कलिशासन- कर्त्तृत्वादस्य तथात्वम् । यद्वा, परिक्षीणेषु कुरुषु क्षियति ईष्टे इति । तथा चोक्तं महा- भारते । १० । १६ । २ -- ३ ॥ “विराटस्य सुतां पूर्ब्बं स्नुषां गाण्डीवधन्वनः । उपप्लव्य गतां दृष्ट्वा व्रतवान् ब्राह्मणोऽब्रवीत् ॥ परिक्षीणेषु कुरुषु पुत्त्रस्तव भविष्यति । एतदस्य परिक्षित्त्वं गर्भस्थस्य भविष्यति ॥”) अभिमन्युपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । परीक्षित् २ पारि- क्षीतः ३ परिक्षितः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (अयं पुनर्युधिष्ठिरादनन्तरं कलियुगस्यारम्भे राजचक्रवर्त्ती आसीत् । कुरुक्षेत्रयुद्धे परि- क्षीणे कुरुकुले अभिमन्युपत्न्या उत्तराया गर्भा- ज्जातः । अयमेव गर्भस्थः क्रुद्धाश्वत्थामप्रयुक्तेन ब्रह्मास्त्रेण निहतोऽपि पुनर्भगवतः कृष्णस्य प्रभावात् जीवितं लब्धवान् । अयमेव वृषरूपिणं धर्म्मं निगृह्णन्तं कलिं प्रशशास । ततो गच्छति काले एकदाऽसौ मृगयां विहरन् क्षुधातृट- पीडितः मौनव्रतावलम्बिनः शमीकस्य मुने- राश्रमं गत्वा प्रत्युत्तरदानपराङ्मुखस्य तस्य स्कन्धे धनुष्कोट्या मृतं सर्पमासञ्जयामास । अनेना- पराधेनेमं राजनं शमीकस्य पुत्त्रः शृङ्गी नामा तपस्वी इतः सप्तमेऽहनि तक्षकदष्टोऽयं मृतो भविष्यतीत्यभिशप्तवान् । एतदाकर्ण्यायं गङ्गातीरे मुनिप्रभृतिभिरीश्वरनामकीर्त्तनादिकमालोचयन् प्रायोपवेशने स्थितस्तक्षकदष्टो मृतश्च । इत्ये- तत्कथा महाभारते विस्तरतो द्रष्टव्या ॥ (कुरुपुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३२ । ९० । “कुरोस्तु पुत्त्राश्चत्वारः सुधन्वा सुधनुस्तथा । परिक्षित्तु महाबाहुः प्रवरश्चारिमेजयः ॥ अविक्षित्-पुत्त्रः । यथा, महामारते । १ । ९४ । ५० । “अविक्षितः परिक्षिच्च शवलाश्वश्च बीर्य्यवान् ॥”)

परिक्षिप्तं, त्रि, (परितः क्षिप्यते स्म इति । क्षिप् + क्त ।) परिखादिना वेष्टितम् । तत्- पर्य्यायः । निवृतम् २ । इत्यमरः । ३ । १ । ८८ ॥ सर्व्वतोभावेन क्षेपयुक्तञ्च ॥ परिखा, स्त्री, (परितः खन्यते इति । खन् + “अन्येष्वऽपीति ।” ३ । २ । १०१ । डः ।) राजघान्यादिवेष्टनखातम् । इति भरतः ॥ गड- खाइ इति खाना इति च यस्याः प्रसिद्धिः । तत्पर्य्यायः ॥ खेयम् । इत्यमरः । १ । १० । २९ ॥ (यथा, मनुः । ७ । १९६ । “भिन्द्याच्चैव तडागानि प्राकारपरिखास्तथा । समवस्कन्दयेच्चैनं रात्रौ वित्रासयेत्तथा ॥”) तस्या मानं यथा, -- “प्रस्थे च परिखामानं शतहस्तं प्रशस्तकम् । परितः शिविराणाञ्च गम्भीरं दशहस्तकम् ॥” सङ्केतपूर्ब्बकञ्चैव परिखाद्वारमीप्सितम् । शत्रोरगम्यं मित्रस्य गम्यमेव सुखेन च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २०२ अध्यायः ॥ परिख्यातः, त्रि, परिसर्व्वतोभावेन ख्यातः प्रथितः । इति परिपूर्ब्बख्याधातोः कर्त्तरि क्तप्रत्यय- निष्पन्नः ॥ विख्यातः ॥ परिगणितः, त्रि, (परिसर्व्वतोभावेन गण्यते स्म । परि + गण + क्त ।) सर्व्वतोभावेन गणना- युक्तः । यथा । “परिगणितव्यतिरिक्तेषु संसर्ग- कृतविशेषो नादरणीयः परिगणनानर्थक्यात् ।” इति जीमूतवाहनः ॥ परिगतः, त्रि, (परि + गम् + क्त ।) प्राप्तः । विस्मृतः । ज्ञातः । चेष्टितः । इति मेदिनी ॥ गतः । इति हेमचन्द्रः ॥ वेष्टितः । यथा, -- “अथ सवल्कदुकूलकुथादिभिः परिगतोज्ज्वलदुद्धतबालधिः ।” इति भट्टिकाव्ये । १० । १ ॥ परिगृह्या, स्त्री, (परि सर्व्वतोभावेन गृह्यते या परि + ग्रह + कर्म्मणि क्यप् ।) नारी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ परिग्रहः, पुं, (परिग्रहणमिति । परि + ग्रह + “ग्रह वृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) प्रतिग्रहः । (यथा, पञ्चतन्त्रे । ४ । ७ । “कण्ठाश्लेषपरिग्रहे शिथिलता यन्नादराच्चुम्बसे तत्ते धूर्त्त ! हृदि स्थिता प्रियतमा काचिन्ममे- वापरा ॥”) सैन्यपश्चाद्भागः । पत्नी । भार्य्या । (यथा, रघुः । ९ । १४ । “समनुकम्प्य सपत्नपरिग्रहा- ननलकानलकानवमां पुरीम् ॥”) परिजनः । परिवारः । आदानम् । (यथा, रघुः । ९ । ४६ । “अनुभवन्नवदोलमृतूत्सवं पटुरपि प्रियकण्ठजिघृक्षया । अनयदासनरज्जुपरिग्रहे भुजलताजलतामवलाजनः ॥”) स्वीकारः । (यथा, रघुः । १८ । ३८ ।

पृष्ठ ३/०५८

“लोकेन भावी पितुरेव तुल्यः सम्भावितो मौलिपरिग्रहात् सः ॥”) मूलम् । कन्दः । शापः । शपथः । इत्यमरभरतौ ॥ राहुवक्त्रस्थभास्करः । इत्यजयः ॥ (पुत्त्रदारादि- भर्त्तव्यपरिमाणम् । यथा, मनुः । १० । १२४ । “प्रकल्प्या तस्य तैर्वृत्तिः स्वकुटुम्बाद् यथार्हतः । शक्तिञ्चावेक्ष्य दाक्ष्यञ्च भूतानाञ्च परिग्रहम् ॥” परिगृह्यतेऽनेनेति विग्रहे हस्तः ॥ विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५८ । “ऋतुः सुदर्शनः कालः परमेष्ठी परिग्रहः ॥” “शरणार्थिभिः परितो गृह्यते सर्व्वगतत्वात् परितो ज्ञायत इति वा । पुष्पादिभिर्भक्तैरर्च्चितं परिगृह्णाति इति वा परिग्रहः ॥” इति शाङ्कर- भाष्यम् ॥ साधनम् । यथा, रघुः । ९ । २१ । “अजिनदण्डभृतं कुशमेखलां यतगिरं मृगशृङ्गपरिग्रहाम् ॥” “मृगशृङ्गं परिग्रहः कण्डूयनसाधनं यस्यास्ताम् ॥” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) परिग्राहः, पुं, (परि + ग्रह् + “परौ यज्ञे ।” ३ । ३ । ४७ । इति घञ् ।) यज्ञवेदिविशेषः । इति केचित् ॥ परिघः, पुं, (परि हन्यतेऽनेनेति । परि + हन् + “परौ षः ।” ३ । ३ । ८४ । इति अप् घादेशश्च ।) लोहबद्धलगुडः । लोहमय- लगुडः लोहमुखलगुडः । तत्पर्य्यायः । परि- घातनः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ९१ ॥ परि- घातकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ६७ । २४ । “बाहूनामुत्तमाङ्गानां कार्म्मुकाणाञ्च भारत ! । गदानां परिघाणाञ्च हस्तानाञ्चोरुभिः सह ॥”) परिघातः । परितो हननम् । इत्यमरभरतौ ॥ विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गत ऊनविंशति- योगः । (यथा, ज्योतिषे । “वज्रोऽसृक् च व्यतीपातो वरीयान् परिघस्तथा ॥” अस्य अर्द्धांशं परित्यज्य शुभं कर्म्म कुर्य्यात् । यदुक्तं तत्रैव । “परिघस्य त्यजेदर्द्धं शुभकर्म्म ततः परम् ॥”) अथ परिघयोगजातफलम् । “उत्पत्तिकाले परिघो यदि स्या- न्नरस्तदा वंशकुठारकल्पः । असत्यसाक्षी क्षमया विहीनः स्वल्पानुभोक्ता विजितारिपक्षः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ अर्गलः । इति मेदिनी ॥ मुद्गरः । शूलः । इत्य- जयः ॥ कलसः । काचघटः । गोपुरम् । सद्म । इति शब्दरत्नावली ॥ ॥ * ॥ (कार्त्तिकानुचर- विशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ३३ । “परिघञ्च वटञ्चैव भीमञ्च सुमहाबलम् । दहतिं दहनञ्चैव प्रचण्डौ वीर्य्यसम्मतौ ॥ अंशोऽप्यनुचरान् पञ्च ददौ स्कन्दाय धीमते ॥” चण्डालविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । १३८ । ११४ ।

“लम्बकर्णो महावक्त्रो मलिनो घोरदर्शनः । परिघो नाम चण्डालः शस्त्रपाणिरदृश्यत ॥”) परिघातः, पुं, (परिहन्यतेऽनेन । परि + हन् + घञ् । “हनस्तोऽचिण्णलोः ।” इति तः ।) अस्त्रम् । हननम् । इति धरणिः ॥ परिघातनः, पुं, (परितो घातनं यस्मात् ।) परिघा- स्त्रम् । इत्यमरः । २ । ८ । ९१ ॥ सर्व्वतो- भावेन हनने क्ली ॥ परिघोषः, पुं, (परितो घोषो यस्मिन् ।) मेघ- शब्दः । शब्दः । अवाच्यः । इति मेदिनी ॥ परिचयः, पुं, (परि समन्तात् चयनं बोधो ज्ञान- मित्यर्थः । परि + चि + अप् ।) विशेषेण ज्ञानम् । चेना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । संस्तवः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २३ ॥ प्रणयः ३ । इति भरतः ॥ (यथा, माघे । ७ । ६१ । “न परिचयो मलिनात्मनां प्रसाधनम् ॥” अभ्यासः । यथा, माघे । २ । ७५ । “हेतुः परिचयस्थैर्य्ये वक्तर्गुणनिकैव सा ॥” नादस्य अवस्थाविशेषः । यथा, हठयोगदीपि- कायाम् । ४ । ६९ । “आरम्भश्च घटश्चैव तथा परिचयोऽपि च । निष्पत्तिः सर्व्वयोगेषु स्यादवस्थाचतुष्टयम् ॥”) परिचरः, पुं, (परितश्चरतीति । परि + चर + पचाद्यच् ।) युद्धकाले परप्रहारात् रथरक्षकः । प्रजासामन्तव्यवस्थापनकारी । इति केचित् ॥ सेनायां राज्ञो दण्डनायकः । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । परिधिस्थिः २ । इत्य- मरः । २ । ८ । ६२ ॥ सहायः ३ । इति रत्न- माला ॥ (परिचर्य्याकारकः । यथा वैद्यके, -- “उपचारज्ञता दाक्ष्यमनुरागश्च भर्त्तरि । शौचञ्चेति चतुर्थोऽयं गुणः परिचरे जने ॥” इति चरके सूत्रस्थाने नवमेऽध्याये ॥ “स्निग्धोऽजुगुप्सुर्बलबान् युक्तो व्याधितरक्षणे । वैद्यवाक्यकृदश्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुस्त्रिंशेऽध्याये ॥) परिचरणकर्म्म, [न्] क्ली, (परिचरणं सेवैव कर्म्म ।) परिचर्य्या । तद्बैदिकपर्य्यायाः । इर- ज्यति १ विधेम २ सपर्य्यति ३ नमस्यति ४ दुर- स्यति ५ ऋध्नोति ६ र्णद्धि ७ ऋच्छति ८ सपति ९ बिवासति १० । इति दश परिचरण- कर्म्माणः । इति वेदनिघण्टौ ३ अध्याये ॥ परिचर्य्या, स्त्री, (परिचर्य्यते परिचरणमित्यर्थः । परि + चर् + “परिचर्य्यापरिसर्य्येति ।” ३ । ३ । १०१ । इत्यस्य वार्त्तिं इति शो यक् च निपात्यते ।) सेवा । (यथा, देवीभागवते । १ । ४ । ११ । “अथवा वार्द्धके प्राप्ते परिचर्य्यां करिष्यति । पुत्त्रः परमधर्म्मिष्ठः पुण्यार्थं कलविङ्कयोः ॥”) तत्पर्य्यायः । वरिवस्या २ शुश्रूषा ३ उपा- सनम् ४ । इत्यमरः । २ । ७ । ३५ ॥ परिसर्य्या ५ उपासना ६ उपास्तिः ७ । इति भरतः ॥ शुश्रू- षणा ८ । इति शब्दरत्नावली ॥

परिचाय्यः, पुं, (परिचीयते इति । चिञ्न चित्याम् + “अग्नौ परिचाय्योपचाय्यसमूह्याः ।” ३ । १ । १३१ । इत्यनेन साधुः ।) यज्ञाग्निः । तत्पर्य्यायः । समूह्यः २ उपचाय्यः ३ । इत्यमरः । २ । ७ । २० ॥ (अग्निरिह न वह्निः किन्त्वग्निधारणार्थस्थल- विशेषः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) परिचारकः, त्रि, (परिचरतीति । परि + चर् + ण्वुल् ।) सेवकः । चाकर इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । ७ । २१७ । “तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्य्यैः परिचारकैः । सुपरीक्षितमन्नाद्यमद्यान्मन्त्रैर्विषापहैः ॥”) तत्पर्य्यायः । भृत्यः २ दासेरः ३ दासेयः ४ दासः ५ गोप्यकः ६ चेटकः ७ नियोज्यः ८ किङ्करः ९ प्रेष्यः १० भुजिष्यः ११ । इत्य- मरः । २ । १० । १७ ॥ डिङ्गरः १२ चेटः १३ गोप्यः १४ पराचितः १५ परिष्कन्दः १६ परि- कर्म्मी १७ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २४ ॥ परिचार्य्यः, त्रि, परिचर्य्यतेऽसौ इति । परि + चर + कर्म्मणि ण्यत् । सेव्यः ॥ परिचितः, त्रि, (परि + चि + कर्म्मणि क्तः ।) परिचयविशिष्टः । ज्ञातः । यथा, -- “त्यक्तव्येयं चिरपरिचिता जन्मभूमीति बुद्ध्या मा खिद्यस्व त्रिभुवनजनत्राणहेतोः क्रमाङ्क ! । किन्न त्याज्यं भवति महतां चेत् परस्योपकारी । वाराणस्या मुनिरपि गतो दक्षिणाशामगस्त्यः ॥” इति पदाङ्कदूतः ॥ परिचेयं, त्रि, परि पूर्ब्बचिधातोः कर्म्मणि यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ परिचययोग्यम् । परिचयनीयम् । परिचेतव्यम् ॥ परिच्छदः, पुं, (परिच्छाद्यतेऽनेनेति । परि + छद + णिच् + “पुंसि संज्ञायाम् ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः । “छादेर्घेऽद्ब्युपसर्गस्य ।” ६ । ४ । ९६ । इति उपघाह्रस्वः ।) परिवारः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६७३ । “सहधर्म्मचारिणी मम परिच्छदः सुतनु ! नेह सन्देहः । न तु सुखयति तुहिनदिनच्छत्त्रछायेव सज्जन्ती ॥”) हस्त्यश्ववस्त्रकम्बलाद्युपकरणम् । यथा, -- “परिच्छदे नृपार्हेऽर्थे परिवर्होऽव्ययाः परे ॥” इत्यस्य टीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । १ । १९ । “सेना परिच्छदस्तस्य द्वयमेवार्थसाधनम् । शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिर्मौर्व्वी धुनुषि चातता ॥”) आच्छादनम् । यथा, -- “पयःफेननिभा शय्या दान्ता रुक्मपरिच्छदा ।” इति श्रीभागवतम् ॥ परिच्छन्दः, पुं, (परिच्छन्द्यतेऽनेन । परि + छदि संवरणे + घञ् ।) परिच्छदः । इति हला- युधः ॥ परिच्छन्नः, त्रि, परिपूर्ब्बच्छदघातोः कर्त्तरि कर्म्मणि च क्तप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ परिच्छदविशिष्टः । सर्व्वतो- भावेनाच्छादितः । संवृतः ॥

पृष्ठ ३/०५९

परिच्छिन्नः, त्रि, (परि + छिद् + कर्त्तरि क्तः ।) परिच्छेदविशिष्टः । अवधिप्राप्तः । यथा, -- “परिच्छिन्नामेवं त्वयि परिणता बिभ्रति गिरं न विद्मस्तत्तत्त्वं वयमिह हि यत्त्वं न भवसि ।” इति महिम्नः स्तोत्रम् ॥ सर्व्वतोभावेन छेदविशिष्टश्च ॥ परिच्छेदः, पुं, (परि + छिद् + भावे करणादौ च घञ् ।) ग्रन्थविच्छेदः । यथा, त्रिकाण्डशेषे ॥ “सर्गवर्गपरिच्छेदोद्घाताध्यायाङ्कसंग्रहाः । उच्छासः परिवर्त्तश्च पटलः काण्डमस्त्रियाम् ॥ स्थानं प्रकरणं पर्व्वाह्निकञ्च ग्रन्थसन्धयः ॥” (तत्र काव्ये सर्गः । कोषे वर्गः । अलङ्कारे परि- च्छेदोच्छ्वासौ । कथायामुद्घातः । पुराणसंहि- तादौ अध्यायः । नाटके अङ्कः । तन्त्रे पटलः । ब्राह्मणे काण्डम् । संगीते प्रकरणम् । इति- हासे पर्व्व । भाष्ये आह्निकम् । एवमन्येऽपि पाद- तरङ्गस्तवकप्रपाठकस्कन्धमञ्जरीलहरीशाखा- दयो ग्रन्थसन्धयो ग्रन्थभेदे यथायथं ज्ञेयाः ॥ * ॥) सीमा । अवधिः । यथा, मालतीमाधवे । “परिच्छेदातीतः सकलवचनानामविषयः पुनर्जन्मन्यस्मिन्ननुभवपथं यो न गतवान् । विवेकप्रध्वंसादुपचितमहामोहगहनो विकारः कोऽप्यन्तर्जडयति च तापञ्च कुरुते ॥” परिजनः, पुं, (परिगतो जनः ।) परिवारः । पोष्यवर्गः । यथा, महिम्नः स्तोत्रे । “यदृद्धिं सूत्रान्नो वरद परमोच्चैरपि सती- मधश्चक्रे वाणः परिजनविधेयत्रिभुवनः ॥” नियतसन्निधिवर्त्तिपरिचारकः । यथा, आनन्द- लहर्य्याम् । ३० । “किरीटं वैरिञ्चं परिहर पुरः कैटभभिदः कठोरे कोटीरे स्खलसि जहि जम्भारिमुकुटम् । प्रणम्रेष्वेतेषु प्रसभमभियातस्य भवनं हरस्याभ्युत्थाने तव परिजनोक्तिर्विजयते ॥” “परिजनः नियतसन्निधिवर्त्तिपरिचारकः ।” इत्यस्यश्लोकस्य व्याख्यायांगोपीरमणतर्कपञ्चाननः ॥ परिजल्पितं, क्ली, (परि + जल्प + भावे क्तः ।) दशाङ्गचित्रजल्पान्तर्गतद्वितीयजल्पनम् । यथा, “प्रभोर्निर्द्दयताशाठ्यचापलाद्युपपादनात् । स्वविचक्षणताव्यक्तिर्भङ्ग्यास्यात् परिजल्पितम् ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ परिज्मा, [न्] पुं, (परिजायते इति । परि + जन् + मन् । निपातनात् साधुः ।) चन्द्रः । अग्निः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (पर्य्य- जतीति । अजेः परिपूर्ब्बस्य श्वन्नुक्षन्नित्यादिना मन्प्रत्ययोऽकारलोपः आद्युदात्तत्वञ्च निपा- त्यते । परिगन्ता । इति वेदभाष्यम् ॥) परिज्वा, [न्] पुं, (परि + जु सौत्रधातुः + “श्वन्नुक्षन् पूषन्निति ।” उणां । १ । १५८ । इति कनिन् । इदन्तु उज्ज्वलदत्तमतम् ।) इन्द्रः । अग्निः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ परिडीनकं, क्ली, (परि + डी + क्तः । ततः स्वार्थे कन् ।) पक्षिगतिविशेषः । यथा, --

“डीनं प्रडीनमुड्डीनं संडीनं परिडीनकम् ।” इति जटाधरः ॥ (तथाच महाभारते । ८ । ४१ । २७ । “अतिडीनं महाडीनं खडीनं परिडीनकम् ॥”) परिणतं, त्रि, (परिणमति स्म । परि + नम् + क्तः ।) पक्वम् । इत्यमरः । ३ । १ । ९६ ॥ तिर्य्यग्घातिगजः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । ४ । २९ । “सततमसुमतामगम्यरूपाः परिणतदिक्करिकास्तटीर्बिभर्त्ति ॥”) सर्व्वतोभावेन नतञ्च ॥ परिणयः, पुं, (परिणयनम् । परि + नी + अप् ।) विवाहः । इत्यमरः । २ । ७ । ५७ ॥ परिणामः, पुं, (परिणमनम् । परि + नम् + घञ् ।) विकारः । प्रकृतेरन्यथाभावः । यथा । मुखस्य विकारः क्रोधरक्तता । केचित्तु । प्रकृति- ध्वंसजन्यविकारः । यथा काष्ठस्य विकारो भस्म । मृत्पिण्डस्य घटः । इत्यमरभरतौ ॥ चरमः । शेषः । यथा, -- “परिणामसुखे गरीयसि व्यथकेऽस्मिन् वचसि क्षतौजसाम् । अतिवीर्य्यवतीव भेषजे बहुरल्पीयसि दृश्यते गुणः ॥” इति भारवौ । २ । ४ ॥ (निदानभेदेन यथा, -- “असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरिणाम- भेदात्त्रिविधो वा ॥” “परिणामोऽयोगादियुक्ता ऋतुस्वभावजा शीतादयः । अधर्म्मस्य च रोग- हेतोरत्रैवान्तर्भाव इति भट्टारहरिश्चन्द्रः ॥” इति माधवकरकृतरुग्विनिश्चयस्य पञ्चनिदान- व्याख्याने विजयेनोक्तम् ॥ “कालस्य परिणामेन जरामृत्यनिमित्तजाः । रोगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्प्रतिक्रियः ॥” इति चरके शरीरस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ अर्थालङ्कारभेदः । तल्लक्षणं यथा, -- “परिणामः क्रियार्थश्चेद्विषयी विषयात्मना ॥”) परिणामदर्शी, [न्] त्रि, (परिणामं चरमं पश्य- तीति । दृश् + णिनि ।) चरमकालप्रेक्षी । पश्चा- द्दर्शी । विषयादेः शेषद्रष्टा । इति भारतम् ॥ परिणामशूलः, पुं, (परिणामे चरमावस्थायां शूलं यस्य । यद्वा परिणामे भुक्तान्नादेः परि- पाके उत्पद्यते शूलं यस्मात् ।) रोगविशेषः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “स्वैर्निदानैः प्रकुपितो वायुः सन्निहिते यदा । कफपित्ते समावृत्य शूलकारी भवेद्बली ॥” तस्य लक्षणं यथा, -- “भुक्ते जीर्य्यति यच्छूलं तदेव परिणामजम् । तस्य लक्षणमप्येतत् समासेनाभिधीयते ॥” वातिकस्य तस्य लक्षणं यथा, -- “आध्मानाटोपविण्मूत्रविबन्धारतिवेपनैः । स्निग्धाष्णोपशमप्रायं वातिकं तद्वदेद्भिषक् ॥” पैत्तिकस्य तस्य लक्षणं यथा, --

“तृष्णादाहारतिस्वेदकट्वम्ललवणोत्तरम् । शूलं शीतशमग्रायं पैत्तिकं लक्षयेद्भिषक् ॥” श्लैष्मिकस्य तस्य लक्षणं यथा, -- “छर्द्दिहृल्लाससम्मोहं स्वल्परुग्दीर्घसन्तति । कटुतिक्तोपशान्तौ च तद्विज्ञेयं कफात्मकम् ॥” त्रिदोषजस्य तस्य लक्षणं यथा, -- “संसृष्टलक्षणं बुद्धा द्बिदोषं परिकल्पयेत् । त्रिदोषजमसाध्यन्तु क्षीणमांसबलानलम् ॥” इति माधवकरः । तस्यौषधं यथा, गरुडपुराणे । “लौहचूर्णसमायुक्तं त्रिफलाचूर्णमेव वा । मधुना स्वादितं रुद्र ! परिणामाख्यशूलनुत् ॥” (चिकित्सास्य यथा, -- “वमनं तिक्तमधुरैर्विरेकश्चापि शस्यते । वस्तयश्च हिताः शूले परिणामसमुद्भवे ॥ विडङ्गतण्डुलव्योषं त्रिवृद्दन्तीसचित्रकम् । सर्व्वाण्येतानि संहृत्य श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत् ॥ गुडेन मोदकं कृत्वा भक्षयेत् प्रातरुत्थितः । उष्णोदकानुपानन्तु दद्यादग्निविवर्द्धनम् ॥ जयेत्त्रिदोषजं शूलं परिणामसमुद्भवम् ॥ नागरगुडतिलकल्कं पयसा संसाध्य यः पुमा- नद्यात् । उग्यं परिणामशूलं तस्यापैति सप्तरात्रेण ॥” “तिलनागरपथ्यानां भागं शम्बूकभस्मनाम् । द्विभागगुडसंयुक्तं गुडीं कृत्वाक्षभागिकाम् ॥ शीताम्बुपानं पूर्ब्बाह्णे भक्षयेत् क्षीरभोजनः । सायाह्ने रसकं पीत्वा नरो मुच्येत दुर्ज्जयात् ॥ परिणामसमुत्थाच्चशूलाच्चिरभवादपि । शम्बूकजं त्र्यूषणञ्च पञ्चैव लवणानि च ॥ समांशां गुडिकां कृत्वा कलम्बीकरसेन वा । प्रातर्भोजनकाले वा भक्षयेत्तु यथाबलम् ॥ शूलाद्विमुच्यते जन्तुः सहसा परिणामजात् ॥ यः पिबति सप्तरात्रं शक्तूनेकान् कलाययूषेण । स जयति परिणामरुजं चिरजामपि किमुत- नूतनजाम् ॥ लौहचूर्णं वरायुक्तं विलीढं मधुसर्पिषा । परिणामशूलं शमयेत्तन्मलं वा प्रयोजितम् ॥ सामुद्रं सैन्धवं क्षारो रुचकं रौमकं विडम् । दन्ती लौहरजः किट्टं त्रिवृच्छूरणकं समम् ॥ दधिगोमूत्रपयसा मन्दपावकपाचितम् । तद्यथाग्निबलं चूर्णं पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ जीर्णाजीर्णे तु भुञ्जीत मांसादिघृतसाधितम् । नाभिशूलं प्लीहशूलं यकृद्गुल्मकृतञ्च यत् ॥ विद्रध्यष्ठीलिकं हन्ति कफवातोद्भवन्तथा । शूलानामपि सर्व्वेषामौषधं नास्ति तत् परम् ॥ परिणामसमुत्थस्य विशेषेणान्तकृन्मतम् ॥” इति समुद्राद्यं चूर्णम् ॥ * ॥ “सपिप्पलीगुडं सर्पिः पचेत् क्षीरे चतुर्गुणे । विनिहन्त्यम्लपित्तञ्च शूलञ्च परिणामजम् ॥” इति गुडपिप्पलीघृतम् ॥ * ॥ “क्वाथेन कल्केन च पिप्पलीनां सिद्धं घृतं माक्षिकसंप्रयुक्तम् ।

पृष्ठ ३/०६०

क्षीरानुपानं विनिहन्त्यवश्यं शूलं प्रवृद्धं परिणामसंज्ञम् ॥” इति पिप्पलीघृतम् ॥ * ॥ “मण्डूरं शोधितं पत्रीं लौहजां वा गुडेन तु । भक्षयम्मुच्यते शूलात् परिणामसमुद्भवात् ॥ संशोध्य चूर्णितं कृत्वा मण्डूरस्य पलाष्टकम् । शतावरीरसस्याष्टौ दध्नस्तु पयसस्तथा ॥ पलान्यादाय चत्वारि तथा गव्यस्य सर्पिषः । विपचेत् सर्व्वमेकैध्यं यावत् पिण्डत्वमागतम् ॥ सिद्धन्तु भक्षयेन्मध्ये भोजनस्याग्रतोऽपि वा । वातात्मकं पित्तभवं शूलञ्च परिणामजम् ॥ निहन्त्येव हि योगोऽयं मण्डूरस्य न संशयः ॥” इति शतावरीमण्डूरम् ॥ * ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे शूलाधिकारे ॥ “अजीर्णान्नरसः प्रोक्तो दशमः परिणामजः ।” “जीर्णेऽन्ने च भवेद्यस्तु स ज्ञेयः परिणामजः ॥” “लङ्घनं वमनञ्चैव विरेकश्चानुवासनम् ॥ निरूहो वस्ति कर्म्माणि परिणामे त्रिदोषजे । चित्रकं त्रिवृता दन्ती विडङ्गं कटुकत्रयम् ॥ समं चूर्णं गुडेनाथ क्वारयेन्मोदकान् सुधीः । भक्षयेत् प्रातरुत्थाय पश्चादुष्णोदकं पिबेत् ॥ परिणामोद्भवं शूलं हन्ति शीघ्रं नरस्य च । यवानीहिङ्गु सिन्धूत्थक्षारं सौवर्च्चलाभया । सुरामण्डेन पातव्या परिणामे त्रिदोषजे ॥ हिङ्गव्योषवचाजमोदहबुषा पथ्यायवानी शठी जातीपिप्पलीदाडिमवृकीतिन्तीडिचव्याग्नि- कम् । तस्मादम्लसुवर्च्चला च यवजक्षारं तथा सर्ज्जिका सिन्धूत्थं विडचूर्णकं समकृतं स्याद्बीजपूरे रसे ॥ संभाव्यं सुकृतात्वनेन गुडिका चाक्षप्रमाणा तथा कल्को वातविकारिणां प्रददतः शूलार्शसः प्लीहकान् ॥” “एष हिङ्ग्वादिको नाम सर्व्वशूलार्त्तिनाशनः । सर्व्ववातविकारघ्नः सर्व्वक्षयनिवारणः । परिणामोद्भवं शूलं वारयत्याश्वसंशयम् ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने नवमेऽध्याये ॥ परिणायः, पुं, (परितो वामदक्षिणतो नयनम् । परि + नी + “परिण्योर्नीनोद्यूताभ्रेषयोः ।” ३ । ३ । ३७ । इति घञ् ।) शारीणां समन्तान्नयनम् । इत्यमरः । २ । १० । ४६ ॥ परेरितो दीर्घत्वे परीणायश्च । इति भरतः ॥ परिणाहः, पुं, (परिणह्यतेऽनेन इति । परि + नह + घञ् ।) विस्तारः । तत्पर्य्यायः । विशा- लता २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११४ ॥ ओसार इति चौडा इति च भाषा ॥ (यथा, महा- भारते । ६ । ७ । २२ । “अरत्नीनां सहस्रञ्च शतानि दश पञ्च च । परिणाहस्तु वृक्षस्य फलानां रसभेदिनाम् ॥”) परिणेता, [ऋ] पुं, (परिणयतीति । परि + नी + तृच् ।) वोढा । भर्त्ता २ । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, -- “स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान् परिनेतुः प्रसूतये ।

अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म्म एव मनीषिणः ॥” इति रघुः । १ । २५ ।) परितः [स्] व्य, (परि + “पर्य्यभिभ्याञ्च ।” ५ । ३ । ९ । इति तसिल् ।) सर्व्वतः । चतुर्द्दिगभि- व्याप्तौ । इत्यमरः । ३ । ४ । १३ ॥ (यथा, रघुः । ६ । ९ । “पुरोपकण्ठो पवनाश्रयाणां कलापिनामुद्धतनृत्यहेतौ । प्रध्मातशङ्खे परितो दिगन्तान् तूर्य्यस्वने मूर्च्छति मङ्गलार्थे ॥”) परितापः, पुं, (परिसर्व्वतोभावेन तप्यतेऽनेन । परि + तप् + वञ् ।) दुःखम् । (यथा, भाग- वते । ७ । ८ । ५२ । “स तु जनपरितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश ॥”) नरकान्तरम् । इति मेदिनी ॥ शोकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । २ । २२ । २५ । “एतया तत्त्वया बुद्ध्या संस्तभ्यात्मानमात्मना । व्याहतेऽप्यभिषेके मे परितापो न विद्यते ॥”) भयम् । कम्पः । इति विश्वः ॥ अत्युष्णता च ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १५ । ४९ । “परितापञ्च गात्रेभ्यः पीडाबाधाश्च कृत्स्नशः । अपहन्ति नरव्याघ्र ! दयां कुरु महीपते ! ॥”) परितुष्टः, त्रि, (परि + तुष् + क्तः ।) परितोष- युक्तः । सन्तुष्टः । यथा, -- “यत् प्रार्थ्यते त्वया भूप ! त्वया च कुलनन्दन ! । मत्तस्तत् प्राप्यतां सर्व्वं परितुष्टा ददामि तत् ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये । ९३ । १० ॥ परितोषः, पुं, (परितोषणमिति । परि + तुष् + घञ् ।) सर्व्वतोभावेन तुष्टिः । सन्तोषः । यथा, -- “त्वामुदर ! साधुमन्ये शाकै- रपि यदसि लब्धपरितोषम् । हतहृदयं ह्यधिकाधिक- वाञ्छाशतदुर्भरं न पुनः ॥” इति शान्तिशतके ॥ परित्यागः, पुं, (परित्यजनमिति । परि + त्यज् + घञ् ।) सर्व्वतोभावेन वर्ज्जनम् । तत्पर्य्यायः । छोरणम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ “गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्य्याकार्य्यमजानतः । उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ॥” इति मत्स्यसूक्तम् ॥ परित्राणं, क्ली, (परित्रायते इति । परि + त्रै + ल्युट् ।) मारणोद्यतस्य निवारणम् । तत्- पर्य्यायः । पर्य्याप्तिः २ हस्तवारणम् ३ । इत्य- मरः । ३ । २ । ५ ॥ रक्षणम् । यथा, -- “परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्म्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । ४ । ८ ॥ परिदानं, क्ली, (परिदीयते इति । परि + दा + भावे ल्युट् ।) परीवर्त्तः । विनिमयः । इत्य- मरः । २ । ९ । ८० ॥ परिदायी, [न्] पुं, (परित्यज्य शास्त्रधर्म्मं ददा- तीति । परि + दा + णिनिः ।) अनूढज्येष्ठे

तत्कनिष्ठाय कन्यादाता । “यथा हारीतः । ज्येष्ठेऽनिर्व्विष्टे कनीयान् निर्व्विशन् परिवेत्ता भवति परिविन्नो ज्येष्ठः परिवेदनीया कन्या परिदायी दाता परिकर्त्ता याजकस्ते सर्व्वे पतिताः ।” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ परिदेवनं, क्ली, (परि + दिव + ल्युट् ।) अनुशोच- नोक्तिः । विलापः । इत्यमरः । १ । ६ । १६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २ । १४६ । “परिदेवनञ्च पाञ्चाल्या वासुदेवस्य सन्निधौ । आश्वासनञ्च कृष्णस्य दुःखार्त्तायाः प्रकीर्त्ति- तम् ॥”) परिदेवना, स्त्री, (परिदेवयतीति । परि + दिवि + “ण्यासश्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति युच् । ततष्टाप् ।) शोकनिमित्तो विलापः । यथा, -- “अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ! । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥” इति श्रीभगवद्गीताद्वितीयाध्यायश्लोकव्याख्याने श्रीधरस्वामी ॥ अपि च । “न मन्त्रबलवीर्य्येण प्रज्ञया पौरुषेण च । अलभ्यं लभते मर्त्यस्तत्र का परिदेवना ॥ अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि शौनक ! । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ अयाचितो मया लब्धस्त्वत्प्रेषितः पुनः कुतः । यत्रागतस्तत्र गतस्तत्र का परिदेवना ॥ एकवृक्षे यदा रात्रौ नानापक्षिसमागमः । प्रभाते दश दिशो यान्ति तत्र का परिदेवना ॥ एकसार्थप्रयातानां सर्व्वेषान्तत्र गामिनाम् । यद्येकस्त्वरितो याति का तत्र परिदेवना ॥” इति गरुडपुराणे १११ अध्यायः ॥ परिधानं, क्ली, (परिधीयते यत् । परि + धा + कर्म्मणि ल्युट् ।) परिधेयवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । अन्तरीयम् २ उपसंव्यानम् ३ अधोऽंशुकम् ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ११७ ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । ५ । २३ । “वरं वनं व्याघ्रगजादिसेवितं जलेन हीनं बहुकण्टकावृतम् । तृणानि शय्या परिधानवल्कलं न बन्धुमध्ये धनहीनजीवितम् ॥”) परिधायः, पुं, (परिधीयतेऽत्र । परि + धा + घञ् ।) जनस्थानम् । परिच्छेदः । नितम्बः । इति मेदिनी ॥ (जनस्थानमित्यत्र जलस्थान- मिति केचित् ॥) परिधिः, पुं, (परिधीयतेऽनेन । परि + धा + “उपसर्गे धोः किः ।” ३ । ३ । ९२ । इति किः ।) परिवेशः । चन्द्रसूर्य्यसमीपमण्डलम् । (यथा, रघुः । ८ । ३० । “अनृणत्वमुपेयिवान् बभौ परिधेर्मुक्त इवोष्णदीधितिः ॥”) यज्ञियतरुशाखा । यज्ञियतरोः पलाशादेर्यज्ञ पशुबन्धनार्थं या शाखा निखायते तस्याम् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथाह आपस्तम्बः । “खादिरं पालाशं वैकविंशतिदारुकमिध्वं करोति त्रयः

पृष्ठ ३/०६१

परिधयः पालाशकाष्ठकाः खादिरौदुम्बरबिल्व- रोहितकविकङ्कतानां ये वा यज्ञिया वृक्षा आर्द्राः श्रुष्करसत्वच्काः ॥” इति ॥ * ॥) भूगोलादेर्वेष्टनम् । यथा, -- “व्यासेभनन्दाग्निहते विभक्ते खवाणसूर्य्यैः परिधिस्तु सूक्ष्मः ॥” इति लीलावती ॥ (क्ली, परिधीयते यदिति । परि + धा + कर्म्मणि किः । परिधेयवस्त्रम् । यथा, भाग- वते । ८ । ७ । १७ । “मेघश्यामः कनकपरिधिः कर्णविद्योतविद्यु- न्मूर्ध्नि भ्राजद्बिलुलितकचः स्रग्धरो रक्तनेत्रः ॥” “कनकं सुवर्णमिव पीतं परिधि वस्त्रं यस्य” इति तट्टीका ॥) परिधिस्थः, पुं, (परिधौ तिष्ठतीति । परिधि + स्था + कः ।) परिचरः । इत्यमरः । २ । ८ । ६२ ॥ युद्धकाले परप्रहारात् रथरक्षके । प्रजा- सामन्तव्यवस्थापनकारिणीति केचित् । सेनायां राज्ञो दण्डनायकः । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ परिधेयं, त्रि, (परिधातुं शक्यम् । परि + धा + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् “ईद्यति ।” ६ । ४ । ६५ । इति आत ईत् ततो गुणः ।) परिधानीयम् । परिधातव्यम् । परिधानोपयुक्तवस्त्रादि । यथा, -- “न तु स्वभोग्यतयापि प्राप्ते परिधेयादौ स्मृतेर- दृष्टार्थत्वापत्तेः ।” इति विवादचिन्तामणिः ॥ परिपणं, क्ली, (परिपण्यते व्यवह्रियतेऽनेन । परि + पण् + “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः ।) मूलधनम् । इत्य- मरः । २ । ९ । ८० । पुँजि इति भाषा ॥ परिपन्थकः, पुं, (परिपन्थयति दोषादिकं प्राप्नो तीति । परि + पथि क गतौ + ण्वुल् ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९३ ॥ (यथा, महा- भारते । १० । १६ । ३१ । “हतो दुर्य्योधनः पापो राज्यस्य परिपन्थकः ॥”) परिपन्थी, [न्] त्रि, (परिसर्व्वतो भावेन दोषा- ख्यानं पन्थयितु शीलमस्य । परि + पन्थ + णिनिः ।) शत्रुः । इत्यमरः । २ । ८ । ११ । (यथा, गीतायाम् । ३ । ३४ । “इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥” प्रतिकूलाचारी । यथाह कश्चित् । “अपराधिनि चेत् क्रोधः क्रोधे क्रोधः कथं नहि । धर्म्मार्थकाममोक्षाणां चतुर्णां परिपन्थिनि ॥”) परिपाकः, पुं, (परिपच्यते इति । परि + पच् + घञ् ।) परिपक्वता । यथा, भावप्रकाशे । “इत्यद्भुतं केवलवह्निपक्व- मांसेन मत्स्यः परिपाकमेति ।” नैपुण्यम् । यथा, -- “वीक्ष्य तस्य विनये परिपाकं पाकशासनपदं स्पृशतोऽपि ।” इति नैषधपञ्चमसर्गः ॥

परिपाकिनी, स्त्री, (परिपाकः परिपाकशक्ति- र्विद्यतेऽस्याः । परिपाक + इनि + ङीप् ।) त्रिवृता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ परिपाटिः, स्त्री, (परिपाटनम् । परि + पट् + स्वार्थे णिच् + अच इः । यद्वा परि भागे भागेन पाटिः पाटनं गतिर्यस्याम् ।) पारिपाट्य- विशिष्टः । तत्पर्य्यायः । आनुपूर्ब्बी २ आवृत् ३ अनुक्रमः ४ पर्य्यायः ५ । इत्यमरः । २ । ७ । ३७ ॥ आनुपूर्ब्बम् ६ परिपाटी ७ । इति भरतः ॥ आनुपूर्ब्बम् ८ आनुपूर्ब्बकम् ९ । इति टीका- न्तरम् ॥ क्रमः १० । इति जटाधरशब्दरत्ना- वल्यौ ॥ परिपिष्टकं, क्ली, (परि + पिष् + क्त + संज्ञायां कन् ।) सीसकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ परिपुष्करा, स्त्री, (परितः पुष्करं मुखं यस्याः ।) गोडुम्बा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ राजगोमक् इति भाषा ॥ परिपूतं, क्ली, (परि + पू + क्तः ।) अपास्ततुष- धान्यम् । यथा, मनुः । “परिपूतेषु धान्येषु शाकमूलफलेषु च । निरन्वये शतं दण्डः सान्वयेऽर्द्धशतं दमः ॥” त्रि, सर्व्वतोभावेन पवित्रम् ॥ (यथा, माघे । २ । १६ । “घूर्णयन् मदिरास्वादमदपाठलितद्युती । रेवतीवदनोच्छिष्टपरिपूतपुटे दृशौ ॥”) परिपूर्णता, स्त्री, (परिपूर्णस्य भावः । परिपूर्ण + “तस्य भावस्त्वतलौ ।” ५ । १ । ११९ । इति तल् ततः “त्वान्तं क्लीवन्तलन्तं स्त्रियाम् ।” इति वार्त्तिकोक्तत्वात् स्त्रियां टाप् ।) परिपूर्णत्वम् । सम्पूर्णता । तत्पर्य्यायः । आभोगः २ । इत्य- मरः । २ । ६ । १३७ ॥ परिपूर्णत्वं, क्ली, (परिपूर्णस्य भावः । “तस्य भावस्त्वतलौ ।” ५ । १ । ११९ । इति त्व । ततः क्लीवत्वम् ।) परिपूर्णता । सम्पूर्णत्वम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, -- “दृश्यते परिपूर्णत्वं मुखचन्द्रस्य ते सखि ! । न जाने कञ्चकोरं हि विधाता पालयिष्यति ॥” इत्युद्भटः ॥) परिपेलं, क्ली, (परिपेलति मृदुतां गच्छतीति । पेल गतौ + अच् ।) परिपेलवम् । कैवर्त्ती- मुस्तकम् । इति शब्दमाला ॥ तन्त्रान्तरे यथा, -- “परिपेलं प्लवं बल्यं तत्कुटन्नटसंज्ञकम् । जायते मुस्तकाकारं शेवालकुलसञ्चये ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ परिपेलवं, क्ली, (परि सर्व्वतः पेलवं मृदुता यस्य ।) कैवर्त्तीमुस्तकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १३१ ॥ (अत्यन्तकोमले, त्रि । यथा, बृहत्संहितायाम् । ९४ । ८ । “स्फीतमध्यपरिपेलवं फलं शीघ्रमध्यचिरकालसम्भवम् ॥” गुणादयोऽस्य कैवर्त्तीमुस्तकशब्दे ज्ञयाः ॥) परिप्लवं, त्रि, (परिप्लवते इति । प्लु + अच् ।) चञ्च- लम् । इत्यमरः । ३ । १ । ३५ ।

(यथा, माघे । १४ । ६८ । “मत्कुणाविव पुरा परिप्लवौ सिन्धुनाथशयने निषेदुषः । गच्छतः स्म मधुकैटभौ विभो- र्यस्य नैद्रसुखविघ्नतां क्षणम् ॥” पुं, राज्ञः सुखीनलस्य पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २२ । ४२ । “सुनीथस्तस्य भविता नृचक्षुर्यत्सुखीनलः । परिप्लवः सुतस्तस्मान्मेधावी सुनयात्मजः ॥”) परिप्लुतः, त्रि, (परिप्लु + क्तः ।) जलादिप्लावितः । यथा, मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये १ अध्यायः ॥ “आवां जहि न यत्रोर्व्वी सलिलेन परिप्लुता ॥” परिप्लुता, स्त्री, (परि + प्लु + क्तः । स्त्रियां टाप् ।) मदिरा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५६६ ॥ ग्राम्य- धर्म्मे (मैथुने) वेदनावती योनिः । यथा, -- “परिप्लुतायां भवति ग्राम्यधर्म्मे रुजा भृशम् ।” इति योनिव्यापन्निदाने माधवकरः ॥ (“पित्तलाया नृसंवासे क्षवथूद्गारधारणात् । पित्तसंमूर्च्छितो वायुर्योनिं दूषयति स्त्रियाः ॥ शूनास्पर्शाक्षमासार्त्तिर्नीलपीतमसृक् स्रवेत् । श्रोणीवंक्षणपृष्ठार्त्तिज्वरार्त्तायाः परिप्लुता ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने त्रिंशेऽध्याये ॥) आप्लुते त्रि ॥ परिवर्हः, पुं, (परिवर्ह्यतेऽनेन । वर्ह प्राधान्ये + घञ् ।) परिच्छदः । हस्त्यश्ववस्त्रकम्बलादि । नृपार्होऽर्थः । राजयोग्यद्रव्यं सितच्छत्त्रादि । नृपार्हं सितच्छत्त्रादि अर्थो धनमिति केचित् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, -- “निवेश्य गङ्गामनु तां महानदीं चमूं विधानैः परिवर्हशोभिनीम् । उवास रामस्य तदा महात्मनो विचिन्तमानो भरतो निवर्तनम् ॥” इति रामायणे । २ । ८३ । २६ ।) परिभवः, पुं, (परि + भू + अप् ।) अनादरः । इत्यमरः । १ । ७ । २२ ॥ (यथा, रघुः । १२ । ३७ । “फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य मां । मृग्याः परिभवो व्याघ्र्यामित्यवेहि त्वया कृतम् ॥”) परिभावः, पुं, (परि + भू + “परौ भुवोऽवज्ञाने ।” ३ । ३ । ५५ । इति घञ् ।) परिभवः । इत्य- मरः । १ । ७ । २२ ॥ परिभाषणं, क्ली, (परि + भाष् + ल्युट् ।) सनिन्द उपालम्भः । इत्यमरः । १ । ६ । १४ ॥ उपालम्भो दुर्व्वादः । निन्दया सह वर्त्तमानो य उपा- लम्भस्तत्र सनिन्दे परिभाषणम् । उपालम्भो गुणाविष्करणेन स्तुतिपूर्ब्बकोऽपि भवति । यथा महाकुलस्य भवतः किमिदमुचितं भवति । अत्र तु सस्तुतौ न परिभाषणम् । टीकान्तरे- ऽपि बन्धुलस्य तवागम्यागमनं योग्यमिति निन्दापूर्ब्बः । महाकुलस्य तव कथं विप्रबधः । इति स्तुतिपूर्ब्बश्च उपालम्भः । इति भरतः ॥ * ॥ नियमः । इति मेदिनी ॥ आलापः । इति विश्वः ॥