शब्दकल्पद्रुमः/पाणिः

पृष्ठ ३/१०२

पाणिः, स्त्री, (पणायन्ते व्यवहरन्त्यस्यामिति । पण + “अशिपणाय्यो रुडायलुकौ च ।” उणां ४ । १३२ । इति इण् आयप्रत्ययस्य लुक् च ।) पण्यवीथी । हट्टः । इत्युणादिकोषः ॥ पाणिः, पुं, (पणायन्ते व्यवहरन्त्यनेन । पण ङ व्यवहारे + “अशिपणाय्यो रुडायलुकौ च ।” उणां ४ । १३२ । इति इण् आयप्रत्ययस्य लुक् च ।) स च मणिबन्धावध्यङ्गुलिपर्य्यन्तभागः । स तु गर्भस्थबालकस्य मासद्वयेन भवति ॥ इति सुखबोधः ॥ तत्पर्य्यायः । पञ्चशाखः २ शयः ३ समः ४ हस्तः ५ करः ६ । इत्यमरभरतौ ॥ भुजः ७ । इति जटाधरः ॥ कुलिः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ भुजादलः ९ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । २ । १९ । “मृगनाभिसुगन्धां तां कृत्वा कान्तां मनो- रमाम् । जग्राह दक्षिणे पाणौ मुनिर्म्मन्मथपीडितः ॥”) कुलिकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुलियाकडा इति भाषा ॥ पाणिकच्छपिका, स्त्री, (कच्छपः कूर्म्मस्तदाकारो- ऽस्त्यस्याः । कच्छप + ठन् । टापि अत इत्वञ्च । पाणिभ्यां कृता कच्छपिका कूर्म्माकृतिमुद्रा ।) कूर्म्ममुद्रा । यथा, -- “पाणिकच्छपिकां कुर्य्यात् कूर्म्ममन्त्रेण साधकः । तत्र संस्कृतपुष्पेण पूजयेदात्मनो वपुः ॥ पूजितं तेन पुष्पेण देवत्वं स्वस्य जायते ॥” कूर्म्ममन्त्रो यथा, -- “द्वितीयं वैष्णवीतन्त्रं बीजं बिन्द्विन्दुसंयुतम् । षष्ठस्वरो परिचरं कूर्म्मबीजं प्रकीर्त्तितम् ॥” इति कालिकापुराणे ५६ अध्यायः ॥ पाणिगृहीती, स्त्री, (पाणिर्गृहीतो यस्याः । “पाणिगृहीती भार्य्यायाम् ।” ४ । १ । ५२ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ङीष् ।) विधानेनोढा । इत्यमरः । २ । ६ । ५ ॥ पाणिग्रहणं, क्ली, (पाणेर्ग्रहणं यत्र ।) विवाहः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८२ ॥ (यथा, रघुः । ७ । २९ । “इति स्वसुर्भोजकुलप्रदीपः सम्पाद्य पाणिग्रहणं स राजा । मर्हीपतीनां पृथगर्हनार्थं समादिदेशाधिकृतानधिश्रीः ॥”) पाणिघः, पुं, (पाणिं पाणिना वा हन्तीति । हन + “पाणिघताडघौ शिल्पिनि ।” ३ । २ । ५५ । इति टक् टिलोपो घत्वञ्च निपात्यते ।) पाणिवादः । पाणिना मृदङ्गादिवाद्यम् । पाणिं वा हन्ति यः । यः पाणिनैव मृदङ्गादिवाद्य- मतपादयति तत्र । यः पाणिना मृदङ्गमिव पाणिं वादयति तत्र च । इत्यमरभरतौ ॥ पाणिघातः, पुं, (पाणिना हन्तीति । हन् + अशिल्पित्वात् अण् ।) पाणिताडकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (हन + भावे घञ् । पाणिना घातो हननमिति । पाणिहननम् ॥)

पाणिजः, पुं, (पाणौ जायते इति । पाणि + जन् + “सप्तम्यां जनेर्डः ।” ३ । २ । ९७ । इति डः ।) नखः । इति हलायुधः ॥ पाणितलं, क्ली, (पाणितलमिव परिमाणमस्त्य- स्येति । अच् ।) कर्षपरिमाणम् । तोलकद्बयम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “कोलद्वयञ्च कर्षः स्यात् स प्रोक्ता पाणिमालिका । अक्षं पिचुःपाणितलं किञ्चित्पाणिश्च तिन्दुकम् ॥ विडालपदकञ्चैव सुवर्णं कवलग्रहः । उदम्बरश्च पर्य्यायैः कर्ष एव निगद्यते ॥” इति शार्ङ्गधरे पूर्ब्बखण्डे प्रथमेऽध्याये ॥ पर्य्यायान्तरं यथा, -- “विद्याद्द्वौ द्रंक्षणौ कर्षं सुवर्णञ्चाक्षमेव च । विडालपदकन्तच्च पिचुम्पाणितलन्तथा ॥ तिन्दुकञ्च विजानीयात् कवडग्रहमेव च ॥” इति चरके कल्पस्थाने द्वादशेऽध्याये ॥ पाणेस्तलम् ।) हस्ताधोभागः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १४३ । “स्पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् । गात्राणि चैव सर्व्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥”) पाणिनः, पुं, (पणिनो मुनेर्गोत्रापत्यम् । पणिन् + अण् । “गाथिविदथिकेशिगणिपणिनश्च ।” ६ । ४ । १६५ । इति न टिलोपः ।) पाणिनि- मुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पाणिनिः, पुं, (पणिनो मुनेर्युवापत्यम् । पणिन् + इञ् । न टिलोपः ।) मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । आहिकः २ दाक्षीपुत्त्रः ३ शालङ्की ४ पाणिनः ५ शालातुरीयः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ (अयं हि पणिन्-वंशसम्भूतः प्रसिद्धो व्याकरण- कर्त्ता । अस्य माता दाक्षी इत्याख्यया विश्रुता । यथा, पातञ्जलकारिकायाम् । १ । १ । २० । “सर्व्वे सर्व्वपदादेशा दाक्षीपुत्त्रस्य पाणिनेः ॥” तथाच शिक्षायाम् । ५६ । “शङ्करः शाङ्करीं प्रादाद्दाक्षीपुत्त्राय धीमते । वाङ्मयेभ्यः समाहृत्य देवीं वाचमिति स्थितिः ॥” अस्य शालातुरीय इत्याख्यापि दृश्यते । यथा, अभिधानचिन्तामणौ । ३ । ५१५ । “ -- अथ पाणिनौ । शालातुरीयदाक्षेयौ -- ॥” “गान्धारप्रदेशविशेषशलातुरग्रामजातत्वा- देवास्य तथा नाम ।” इति चिन्तामणिटीका ॥ परे तु शलातुरग्रामोऽस्य जन्मस्थानमिति न स्वीकुर्व्वन्ति । यतः शलातुरोऽभिजनोऽस्य इति व्युत्पत्त्या शालातुरशब्देन शलातुरदेशोद्भवे जने एवार्थो नावगम्यते । अष्टाध्यायीसूत्र- पाठस्य “तूदीशलातुरवर्म्मतीकूचवारात् ढक् छण् ढञ् यकः ।” ४ । ३ । ९४ । सूत्रात् अभि- जनार्थे एव छण्प्रत्ययः । वृत्तिकारभट्टोजी- दीक्षितेन तु “अभिजनश्च ।” ४ । ३ । ९० । इति सूत्रे “यत्र स्वयं वसति स निवासः । यत्र पूर्ब्बैरुषितं सोऽभिजनः ।” इत्यभिजनशब्द- स्यार्थः प्रदर्शितः । अतः स्पष्टतः शलातुर-

प्रदेशः पाणिनेः पूर्ब्बपुरुषाणां वासस्थानमित्ये- वावगम्यते नतु तस्येति । पुरा किल कात्यायननामा मुनिः सप्तलक्ष- श्लोकात्मकं बृहत्कथामिधानं ग्रन्थं विरचय्य काणभूतये श्रावयामास । सोमदेवभट्टस्तु ततः सारांशं समुद्धृत्य कथासरित्सागर इत्याख्यया प्रसिद्धं ग्रन्थं निर्म्मितवान् तस्मादेषाख्यायिका समधिगम्यते । यथा, तत्रैव । ४ । २० -- ९५ । “अथ कालेन वर्षस्य शिष्यवर्गो महानभूत् । तत्रैकः पाणिनिर्नाम जडबुद्धितरोऽभवत् ॥ स शुश्रूषापरिक्लिष्टः प्रेषितो वर्षभार्य्यया । अगच्छत् तपसे खिन्नो विद्याकामो हिमालयम् ॥ तत्र तीव्रेण तपसा तोषितादिन्दुशेखरात् । सर्व्वविद्यामुखं तेन प्राप्तं व्याकरणं नवम् ॥ ततश्चागत्य मामेव वादायाह्वयते स्म सः । प्रवृत्ते चावयोर्वादे प्रयाताः सप्तवासराः ॥ अष्टमेऽह्नि मया तस्मिन् जिते तत्समनन्तरम् । नभःस्थेन महाघोरो हूङ्कारः शम्भुना कृतः ॥ तेन प्रनष्टमैन्द्रन्तदस्मद्व्याकरणं भुवि । जिताः पाणिनिना सर्व्वे मूर्खीभूता वयं पुनः ॥ अथ संजातनिर्व्वेदः स्वगृहस्थितये धनम् । हस्ते हिरण्यदत्तस्य विधाय बणिजो निजम् ॥ उक्त्वा तच्चोपकोशायै गतवानस्मि शङ्करम् । तपोभिराराधयितुं निराहारो हिमाचलम् ॥” “अत्रान्तरे तुषाराद्रौ कृत्वा तीव्रतरं तपः । आराधितो मया देवो वरदः पार्व्वतीपतिः ॥ तदैव तेन शास्त्रं मे पाणिनीयं प्रकाशितम् । तदिच्छानुग्रहादेव मया पूर्णीकृतञ्च तत् ॥” “वर्षोऽथ मन्मुखादैच्छत् श्रोतुं व्याकरणं नवम् । ततः प्रकाशितं स्वामिकुमारेणैव तस्य तत् ॥ ततो व्याडीन्द्रदत्ताभ्यां विज्ञप्तो दक्षिणां प्रति । गुरुर्वर्षोऽब्रवीत् स्वर्णकोटिर्मे दीयतामिति ॥ अङ्गीकृत्य गुरोर्वाक्यं तौ च मामित्यवोचताम् । एहि राज्ञः सखे ! नन्दात् याचितुं गुरुदक्षिणाम् गच्छामो नान्यतोऽस्माभिरियत् काञ्चनमाप्यते । नवाधिकाया नवतेः कोटीनामधिपो हि सः ॥” इत्युपाख्यानेन पाणिनिः कात्यायनस्य राज्ञो- नन्दस्य च समसामयिक इत्येवायाति । परं कात्यायनपाणिन्योः शब्दशास्त्रपाठेन पाणिनिः कात्यायनात् पूर्ब्बतन इत्यनायासेनैव विज्ञायते । यतः कात्यायन एव पाणिनिकृतव्याकरणस्य वार्त्तिककारः । स च स्वकृतग्रन्थे विदुषां वरं पाणिनिं आचार्य्यत्वेन स्वीकृतवान् । [६ । ४ । १०४ । सूत्त्रस्य वार्त्तिं ।] पाणिनिस्तु स्वीय- व्याकरणे पूर्ब्बतनानां बहूनां विदुषां नामोल्लेखं कृतवान् परं कुत्रापि कात्यायनस्य नाम नाभि- हितवानतः स्पष्टतोऽवगम्यते पाणिनिः कात्या- यनात् वृद्धतर इति । अनेन महात्मना पाणिना रचितं व्याकरणं पाणिनीयाष्टकमित्याख्यया प्रसिद्धम् । कात्ययन

पृष्ठ ३/१०३

एवास्य वार्त्तिकं विधाय तीव्रसमालोचना- ञ्चकार । परं पतञ्जलिः सूत्रपाठस्य वार्त्तिकस्य च महाभाष्यं विधाय सर्व्वतः प्रमादपरिशून्योऽयं पाणिनीयाष्टाध्यायीग्रन्थ इति प्रदर्शयन् कात्या- यनतीव्रदृष्टेः ररक्षैणं समादरणीयं ग्रन्थमुत्त- मम् । अष्टाध्यायीप्रारम्भे तु चतुर्द्दशसूत्राणि सन्ति तानि तु प्रत्याहारसूत्राणि । अष्टाध्यायीसूत्रपाठे, आपिशलिः । ६ । १ । ९२ । गालवः । ६ । ३ । ६१ । चाक्रवर्म्मणः । ६ । १ । १३० । स्फोटायनः । ६ । १ । १२३ । काश्यपः । ८ । ४ । ६७ । गार्ग्यः । ८ । ४ । ६७ । भार- द्वाजः । ७ । २ । ६३ । सेनकः ५ । ४ । ११२ । शाकटायनः । ३ । ४ । १११ । शाकल्यः । १ । १ । १६ । एतेषां पूर्ब्बतनवैयाकरणानां नामानि सन्ति । अत्र ३९९६ संख्यकानि सूत्राणि विद्यन्ते । काश्मीरराजस्य जयापीडस्य राजत्वसमये पाणिनिव्याकरणं वार्त्तिकेन महाभाष्येण च सह विशेषविद्यार्थिसुधीवरविद्बज्जनशिक्षार्थं प्रचलितमासीत् । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ६३८ -- ६४० । “नितान्तं कृतकृत्यस्य गुणवृद्धिविधायिनः । श्रीजयापीडदेवस्य पाणिनेश्च किमन्तरम् ॥ भाष्यव्याख्याक्षणे श्लोकैर्व्वैलक्षण्यहतैः कृतः । सोऽयं तस्य विपर्य्यासो बुधैरिव विवर्त्तितः ॥ कृतविप्रोपसर्गस्य भूतनिष्ठाविधायिनः । श्रीजयापीडदेवस्य पाणिनेश्च किमन्तरम् ॥” कात्यायनकृतवार्त्तिकात् पतञ्जलिकृतमहा- भाष्याच्च अन्या अपि अष्टाध्यायीसूत्रपाठस्य उल्लिखितमहाभाष्यस्य च बह्व्यष्टीकाः सन्ति बाहुल्यभिया तासां नामानि न प्रदत्तानि ॥ * ॥) पाणिनीयं, त्रि, (पाणिनिना प्रोक्तं उपदिष्टं वा । पाणिनि + “वृद्धाच्छः ।” ४ । २ । ११४ । इति छः ।) पाणिनिना कृतं ग्रन्थादि । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ पाणिन्धमः, त्रि, (पाणिं धमतीति । ध्मा शब्दाग्नि- संयोगयोः + “उग्रंपश्येरम्मदपाणिन्धमाश्च ।” ३ । २ । ३७ । इति खश् मुम् च ।) हस्तकर्म्म- ताकाग्निसंयोगकर्त्ता । एवं शब्दकर्त्ता च । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (“पाणयो ध्मायन्ते ऽस्मिन्निति पाणिन्धमोऽध्वा । अन्धकाराद्यावृत इत्यर्थः । तत्र हि सर्पाद्यपनोदनाय पाणयः शब्द्यन्ते ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) पाणिन्धयः, त्रि, (पाणिभ्यां धयति पिबतीति । धेट पाने + “नाडीशुनीस्तनकरमुष्ठिपाणि- नासिकात् ध्मश्च ।” इति सूत्रात् खश्प्रत्ययेन साधुः ।) पाणिद्वारा पानकर्त्ता । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ पाणिपादं, क्ली, पाणिश्च पादश्च द्वयोः समाहारः । पाणिपादयोः समाहारः । इति व्याकरणम् ॥ पाणिपीडनं, क्ली, (पाणेः पीडनं ग्रहणं यत्र ।) पाणिग्रहणम् । विवाहः । इत्यमरः ॥ (पाणिभ्यां पीडनमिति विग्रहे क्रोधादिना हस्तमर्द्दनम् ॥)

पाणिभुक्, [ज्] पुं, (पाणिनेव भुज्यते दीयतेऽनेन चर्व्वादिहव्यं यद्वा, पाणिरिव भुज्यते यज्ञादि- स्थले व्यवह्नियते इति । भुज् + क्विप् ।) उडुम्बर- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पाणिना भुङ्क्ते इति । भुज् + क्विप् ।) पाणिकरणकभोक्तरि, त्रि ॥ पाणिमर्द्दः, पुं, (पाणिं मृद्नातीति । पाणि + मृद् + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) कर- मर्द्दकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाणिमुक्तं, क्ली, (पाणिभ्यां मुक्तं परित्यक्तम् ।) अस्त्रम् । इति हलायुधः ॥ पाणिरुहः, पुं, (पाणौ रोहतीति । रुह + “इगुप- धज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) नखः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाणिवादः, त्रि, (पाणिं पाणिना वा वादयतीति । वद + णिच् + अण् ।) पाणिघः । मृदङ्गादि- वादकः । इत्यमरः ॥ (पाणिना वाद्यते इति । वद् + णिच् + कर्म्मणि घञ् । मृदङ्गादौ, क्ली । यथा, रामायणे । २ । ६५ । ४ । “अपदानान्युदाहृत्य पाणिवादान्यवादयन् ॥”) पाणिवादकः, त्रि, (पाणिं पाणिना वा वादय- तीति । वद् + णिच् + ण्वुल् ।) पाणिवादः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८९ ॥ (यथा, रामा- यणे । २ । ६५ । ४ । “ततस्तु स्तुवतां तेषां सूतानां पाणिवादकाः । अपदानान्युदाहृत्य पाणिवादान्यवादयन् ॥”) पाणिसर्ग्या, स्त्री, (पाणिभ्यां सृज्यतेऽसौ । सृजौ श विसर्गे + “पाणौ सृजेण्येत् वाच्यः ।” इति ण्यत् । “चजोः कुः घिण्ण्यतोः ।” ७ । ३ । ५२ । इति कुत्वम् ।) रज्जुः । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ पाणीतलं, क्ली, (पाणितलं निपातनात् दीर्घः ।) तोलकद्वयम् । यथा, -- “विडालपदकर्षौ च् पाणीतलमुडुम्बरम् ॥” इति शब्दमाला ॥ पाणौकरणं, क्ली, (पाणौ क्रियतेऽनेनास्मिन् वा । कृ + ल्युट् । सप्तम्याः अलुक् ।) विवाहः । इति जटाधरः ॥ पाण्डरं, क्ली, (पाण्डरो वर्णोऽस्त्यस्येति । अच् ।) कुन्दपुष्पम् । गैरिकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पाण्डरः, पुं, (पाण्डरः शुक्लवर्णोऽस्त्यस्येति । अच् ।) मरुवकवृक्षः । (पडि + अर + दीर्घश्च ।) श्वेतवर्णः । (पर्व्वतविशेषः । स तु मेरोः पश्चिमे वर्त्तते । यथा, मार्कण्डेये । ५५ । १० । “अञ्जनः कुक्कुटः कृष्णः पाण्डरश्चाचलोत्तमः ॥” “पश्चिमेन तथा मेरोर्विस्कम्भात् पश्चिमाद्बहिः । एतेऽचलाः समाख्याताः -- ॥” ऐरावतकुलोत्पन्ननागविशेषः । यथा, महा- भारते । १ । ५७ । ११ -- १२ । “पारावतः पारिजातः पाण्डरो हरिणः कृशः । विहङ्गः शरभो मेदः प्रमोदः संहतापनः ॥ ऐरावतकुलादेते प्रविष्टा हव्यवाहनम् ॥” पक्षिविशेषः । यथा, ज्योतिस्तत्त्वधृतवचनम् ।

“गृध्रः कङ्कः कपोतश्च उलूकः श्येन एव च । चिल्लश्च धर्म्मचिल्लश्च भासः पाण्डर एव च । गृहे यस्य पतन्त्येते गेहं तस्य विपद्यते ॥”) तद्बर्णविशिष्टे, त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, हरिवंशे । ८२ । ५० । “असिताम्बरसंवीतं पाण्डरं पाण्डरासनम् ॥”) पाण्डरपुष्पिका, स्त्री, (पाण्डरं शुक्लवर्णं पुष्प- मस्याः । कप् । ततः कापि अत इत्वम् ।) शीतलावृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पाण्डवः, पुं, (पाण्डोस्तदाख्यया प्रसिद्धस्य राज्ञो- ऽपत्यम् । पाण्डु + “ओरञ् ।” ४ । २ । ७१ । इत्यञ् ।) पाण्डुनन्दनः । पञ्चपाण्डवोत्पत्ति- र्यथा, -- वैशम्पायन उवाच । “संवत्सरधृते गर्भे गान्धार्य्या जनमेजय ! । आह्वयामास वै कुन्ती गर्भार्थे धर्म्ममच्युतम् ॥ सा बलिं त्वरिता देवी धर्म्मायोपजहार ह । जजाप मन्त्रं विधिवद्दत्तं दुर्व्वाससा पुरा ॥ संगम्य सा तु धर्म्मेण योगमूर्त्तिधरेण ह । लेभे पुत्त्रं वरारोहा सर्व्वप्राणिहितं वरम् ॥ ऐन्द्रे चन्द्रसमायुक्ते मुहूर्त्तेऽभिजितेऽष्टमे । दिवामध्यगते सूर्य्ये तिथौ पुण्येऽभिपूजिते ॥ समृद्धयशसं कुन्ती सुषाव प्रवरं सुतम् । जातमात्रे सुते तस्मिन् वागुवाचाशरीरिणी ॥ एष धर्म्मभृतां श्रेष्ठो भविष्यति नरोत्तमः । विक्रान्तः सत्यवाक् चैव राजा पृथ्व्यां भविष्यति ॥ युधिष्ठिर इति ख्यातः पाण्डोः प्रथमजः सुतः । भविता प्रथितो राजा त्रिषु लोकेषु विश्रुतः । यशसा तेजसा चैव वृत्तेन च समन्वितः ॥ १ ॥ * ॥ धार्म्मिकं तं सुतं लब्ध्वा पाण्डुस्तां पुनरब्रवीत् । प्राहुः क्षात्त्रं बलं ज्येष्ठं बलज्येष्ठं सुतं वृणु ॥ ततस्तथोक्ता भर्त्त्रा तु वायुमेवाजुहाव सा । तस्माज्जज्ञे महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः ॥ तमप्यतिबलं जातं वागुवाचाशरीरिणी । सर्व्वेषां बलिनां श्रेष्ठो जातोऽयमिति भारत ! ॥ इदमत्यद्भुतञ्चासीज्जातमात्रे वृकोदरे । यदङ्कात् पतितो मातुः शिलां गात्रैरचूर्णयत् ॥ कुन्ती व्याघ्रभयोद्विग्ना सहसोत्पतिता किल । नान्वबुध्यत तं सुप्तमुत्सङ्गे स्वे वृकोदरम् ॥ वज्रसंहननः सोऽथ कुमारो न्यपतद्द्गिरौ । पतता तेन शतधा शिला गात्रैर्विचूर्णिता ॥ तां शिलां चूर्णितां दृष्ट्वा पाण्डुर्विस्मयमागतः । यस्मिन्नहनि भीमस्तु जज्ञे भरतसत्तम ! ॥ दुर्य्योधनोऽपि तत्रैव प्रजज्ञे वसुधाधिप ! ॥ २ ॥ * ॥ जाते वृकोदरे पाण्डुरिदं भूयोऽन्वचिन्तयत् । कथन्नु मे वरः पुत्त्रो लोकश्रेष्ठो भवेदिति ॥ दैवे पुरुषकारे च लोकोऽयं संप्रतिष्ठितः । तत्र दैवन्तु विधिना कालयुक्तेन लभ्यते ॥ इन्द्रो हि राजा देवानां प्रधान इति नः श्रुतम् । अप्रमेयबलोत्साहो वीर्य्यवानमितद्युतिः ॥ तं तोषयित्वा तपसा पुत्त्रं लप्स्ये महाबलम् । यं दास्यति स मे पुत्त्रं स गरीयान् भविष्यति ॥

पृष्ठ ३/१०४

कर्म्मणा मनसा वाचा तस्मात्तप्स्ये महत्तपः । ततः पाण्डुर्महाराजो मन्त्रयित्वा महर्षिभिः ॥ दिदेश कुन्त्याः कौरव्यो व्रतं सांवत्सरं शुभम् । आत्मना च महाबाहुरेकपादस्थितोऽभवत् ॥ उग्रं स तप आतस्थे परमेण समाधिना । आरिराधयिषुर्देवं त्रिदशानां तमीश्वरम् ॥ सूर्य्येण सह धर्म्मात्मा पर्य्यवर्त्तत भारत ! । तन्तु कालेन महता वासवः प्रत्यपद्यत ॥ शक्र उवाच । पुत्त्रं तव प्रदास्यामि त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् । ब्राह्मणानां गवाञ्चैव सुहृदाञ्चार्थसाधकम् ॥ दुर्हृदां शोकजननं सर्व्वबान्धवनन्दनम् । सुतं तेऽग्र्यं प्रदास्यामि सर्व्वामित्रविनाशनम् ॥ इत्युक्तः कौरवो राजा वासवेन महात्मना । उवाच कुन्तीं धर्म्मात्मा देवराजवचः स्मरन् ॥ उदर्कस्तव कल्याणि तुष्टो देवगणेश्वरः । दातुमिच्छति मे पुत्त्रं यथासङ्कल्पितं हृदा ॥ अतिमानुषकर्म्माणं यशस्विनमरिन्दमम् । नीतिमन्तं महात्मानमादित्यसमतेजसम् ॥ दुराधर्षं क्रियावन्तमतीवाद्भुतदर्शनम् । पुत्त्रं जनय सुश्रोणि ! धाम क्षत्त्रियतेजसाम् ॥ लब्धः प्रसादो देवेन्द्रात् तमाह्वय शुभानने ! ॥ एवमुक्ता ततः शक्रमाजुहाव यशस्विनी । अथाजगाम देवेन्द्रो जनयामास चार्ज्जुनम् ॥ जातमात्रे कुमारे तु वागुवाचाशरीरिणी । महागम्भीरनिर्घोषा नभो नादयती तदा ॥ शृण्वतां सर्व्वभूतानां तेषाञ्चाश्रमवासिनाम् । कुन्तीमाभाष्य विस्पष्टमुवाचेदं शुचिस्मिताम् ॥ कार्त्तवीर्य्यसमः कुन्ति ! शिवितुल्यपराक्रमः । एष शक्र इवाजेयो यशस्ते प्रथयिष्यति ॥ अदित्या विष्णुना प्रीतिर्यथाभूदभिवर्द्धिता । तथा विष्णुसमः प्रीतिम्बर्द्धयिष्यति ते सुतः ॥ एष मद्रान् वशे कृत्वा कुरूंश्च सह सोमकैः । चेदिकाशिकरूषांश्च कुरुलक्ष्मीं वहिष्यति ॥ एतस्य भुजवीर्य्येण खाण्डवे हव्यवाहनः । मेदसा सर्व्वभूतानां तृप्तिं यास्यति वै पराम् ॥ ग्रामणीश्च महीपालान् एष जित्वा महाबलः । भ्रातृभिः सहितो वीरस्त्रीन् मेधानाहरिष्यति ॥ जामदग्न्यसमः कुन्ति ! वायुवेगपराक्रमः । एष वीर्य्यवतां श्रेष्ठो भविष्यति महायशाः ॥ तथा दिव्यानि चास्त्राणि निखिलेनाहरिष्यति । विप्रनष्टां श्रियञ्चायमाहर्त्ता पुरुषर्षभः ॥ एतामत्यद्भुतां वाचं कुन्ती शुश्राव भारत ! । वाचमुच्चरितामुच्चैस्तां निशम्य तपस्विनाम् ॥ बभूय परमो हर्षः शतगृङ्गनिवासिनाम् । तथा देवरथानाञ्च सेन्द्राणाञ्च दिवौकसाम् । आकाशे दुन्दमोनाञ्च बभूव तुमुलः स्वनः । उदतिष्टन्महाघोषः पुष्पवृष्टिभिरावृतः ॥” ३ ॥ * ॥ वैशम्पायन उवाच । “कन्तीपुत्त्रषु जातेषु धृतराष्ट्रात्मजेषु च । महराजसता पाण्डुं रहो वचनमब्रवीत् ॥ न मेऽस्ति त्वयि मन्तापो विगुणेऽपि परन्तप ।

नावरत्वे वरार्हायाः स्थित्वा चानघ ! नित्यदा ॥ गान्धार्य्याश्चैव नृपते ! जातं पुत्त्रशतन्तथा । श्रुत्वा न मे तथा दुःखमभवत् कुरुनन्दन ! ॥ इदन्तु मे महद्दुःखं तुल्यतायामपुत्त्रता । दिष्ट्या त्विदानीं भर्त्तुर्मे कुन्त्यामप्यस्ति सन्ततिः ॥ यदि चापत्यसन्धानं कुन्तिराजसुता मयि । कुर्य्यादनुग्रहो मे स्यात्तव चापि हितं भवेत् ॥ संस्तम्भो मे सपत्नीत्वात् वक्तुं कुन्तिसुतां प्रति । यदि तु त्वं प्रसन्नो मे स्वयमेनां प्रचोदय ॥ पाण्डुरुवाच । ममाप्येष सदा माद्रि ! हृद्यर्थः परिवर्त्तते । न तु तां प्रसहे वक्तुमिष्टानिष्टविवक्षया ॥ तव त्विदं मतं मत्वा प्रयतिष्याम्यतःपरम् । मन्ये ध्रुवं मयोक्ता सा वचनं प्रतिपत्स्यते ॥ वैशम्पायन उवाच । ततः कुन्तीं पुनः पाण्डुर्विविक्त इदमब्रवीत् । कुलस्य मम सन्तानं लोकस्य च कुरु प्रियम् ॥ मम चापिण्डनाशाय पूर्ब्बेषामपि चात्मनः । मत्प्रियार्थञ्च कल्याणि ! कुरु कल्याणमुत्तमम् । यशसेऽर्थाय चैव त्वं कुरु कर्म्म सुदुष्करम् ॥ एवमुक्ताब्रवीन्माद्रीं सकृच्चिन्तय दैवतम् । तस्मात्ते भवितापत्यमनुरूपमसंशयम् ॥ ततो माद्री विचार्य्यैवं जगाम मनसाश्विनौ । तावागम्य सुतौ तस्यां जनयामासतुर्यमौ ॥ नकुलं सहदेवञ्च रूपेणाप्रतिमौ भुवि । तथैव तावपि यमौ वागुवाचाशरीरिणी ॥ रूपसत्त्वगुणोपेतावेतावत्यश्विनावपि । भासतस्तेजसात्यर्थं रूपद्रविणसम्पदा ॥ नामानि चक्रिरे तेषां शतशृङ्गनिवासिनः । भक्त्या च कर्म्मणा चैव तथाशीर्भिर्विशाम्पते ॥ ज्येष्ठं युधिष्ठिरेत्येवं भीमसेनेति मध्यमम् । अर्ज्जुनेति तृतीयञ्च कुन्तीपुत्त्रानकल्पयन् ॥ पूर्ब्बजं नकुलेत्येवं सहदेवेति चापरम् । माद्रीपुत्त्रावकथयंस्ते विप्राः प्रीतमानसाः ॥” इति महाभारते १ । १२३ -- १२४ ॥ तेषां पुत्त्रा यथा, -- “प्रतिबिन्ध्यः सुतः सोमः श्रुतकीर्त्तिस्तु चार्ज्जुनात् । शतानीकः श्रुतकर्म्मा द्रौपद्याः पञ्च विक्रमात् ॥” तेषां भार्य्या यथा, गारुडे १३९ अध्याये । “यौधेयी च हिडिम्बा च काशी चैव सुभद्रिका । विजया वै वेणुमती पञ्चभ्यस्तु सुताः क्रमात् ॥ देवको घटोत्कचश्च अभिमन्युश्च सर्व्वशः । अहोत्रो निरपत्रश्च परिक्षिदभिमन्युजः ॥” पाण्डवेयः, त्रि, (पाण्डोरियं इत्यञ् ङीप् च पाण्डवी कुन्ती माद्री च तयोरपत्यम् इति । ढक् ।) पाण्डोरपत्यम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (युधिष्ठिरप्रभृतयः पञ्च भ्रातरः । यथा, महाभारते । १ । २०३ । १५ । “यावन्नायाति वार्ष्णेयः कर्षन् यादववाहिनीम् । राज्यार्थे पाण्डवेयानां पाञ्चाल्यसदनं प्रति ॥” अभिमन्युपुत्त्रो नरपतिः परीक्षित् । यथा, भागयते । १ । ४ । ७ ।

“कथं वा पाण्डवेयस्य राजर्षेर्मुनिना सह । संवादः समभूत्तात ! यत्रैषा सात्वती श्रुतिः ॥”) पाण्डवाभीलः, पुं, (अभीः अभयं लातीति । ला + कः । पाण्डवोऽभीलो यस्मात् । पाण्डवाना- मभियमभयं लातीति वा ।) कृष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पाण्डवायनः, पुं, (पाण्डवानामयनं रक्षर्ण यस्मात् ।) कृष्णः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३१ ॥ पाण्डित्यं, क्ली, (पण्डितस्य भावः कर्म्म वा । इति “वर्णदृढादिभ्यः ष्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इति ष्यञ् ।) पण्डितधर्म्मकर्म्मणी । यथा, -- “रसज्ञा पाण्डित्यच्छिदुरशशिधामभ्रमभरान् ॥” इति मुरारिः ॥ (यथा, च महाभारते । ५ । ३१ । २ । “उत बालाय पाण्डित्यं पण्डितायोत बालताम् । ददाति सर्व्वमीशानः पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरन् ॥”) पाण्डुः, पुं, (पडि गतौ + “मृगय्वादयश्च ।” उणां । १ । ३८ । इति कुप्रत्ययः निपातनात् धातो- र्द्दीर्घश्च ।) पाण्डुरफलीक्षुपः । पटोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लपीतमिश्रितवर्णः । तत्- पर्य्यायः । हरिणः २ । पाण्डुरः ३ । इत्यमरः ॥ पाण्डरः ४ । इति हड्डः ॥ “सितपीतसमायुक्तः पाण्डुवर्णः प्रकीर्त्तितः ॥” इति सुभूतिः ॥ भेदोऽपि दृश्यते यथा, -- “पाण्डुरस्तु रक्तपीतभागी प्रत्यूषचन्द्रवत् । पाण्डुस्तु पीतभागार्द्धः केतकीधूलिसन्निभः ॥” इति भरतः ॥ तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा रघुः । ३ । २ । “शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेन सालक्ष्यत लोध्रपाण्डुना ॥” नृपतिविशेषः । स तु शन्तनुपुत्त्रविचित्रवीर्य्यस्य क्षेत्रे व्यासाज्जातः । (यथा, महाभारते । १ । ११८ । ५ । “राजा पाण्डुर्महारण्ये मृगव्यालनिषेविते । चरन् मैथुनधर्म्मस्थं ददर्श मृगयूथपम् ॥” अस्य देहपाण्डुताकारणं नामनिरुक्त्यादिकं च यथा, महाभारते । १ । १०६ । १५-१८ । “अम्बालिकामथाभ्यागादृषिं दृष्ट्वा च सापि तम् । विषण्णा पाण्डुसङ्काशा समपद्यत भारत ! । तां भीतां पाण्डुसङ्काशां विषण्णां प्रेक्ष्य भारत ! ॥ व्यासः सत्यवतीपुत्त्र इदं वचनमब्रवीत् । यस्मात् पाण्डुत्वमापन्ना विरूपं प्रेक्ष्य मामिह ॥ अस्मादेष सुतस्ते वै पाण्डुरेव भविष्यति । नाम चास्यैतदेवेह भविष्यति शुभानने ! ॥”) नागभेदः । श्वेतहस्ती । सितवर्णः । रोग विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ पाण्डुरोगनिदानम् । यथा, -- “पाण्डुरोगाः स्मृताः पञ्च वातपित्तकफैस्त्रयः । चतुर्थः सन्निपातेन पञ्चमो भक्षणान्मृदः ॥ व्यायाममम्लं लवणानि मद्यं मृदं दिवास्वप्नमतीवतीक्ष्णम् ।

पृष्ठ ३/१०५

निषेवमाणस्य समेत्य रक्तं दोषास्त्वचं पाण्डरतां नयन्ति ॥ * ॥ तस्य पूर्ब्बरूपाणि यथा, -- त्वक्स्फोटनष्ठीवनगात्रसाद- मृद्भक्षणप्रेक्षणकूटशोथाः । विण्मूत्रपीतत्वमथाविपाको भविष्यतस्तस्य पुरःसराणि ॥ * ॥ वातिकस्य तस्य लक्षणं यथा, -- त्वङ्मूत्रनयनादीनां रूक्षकृष्णारुणाभताः । वातपाण्ड्वामये कम्पतोदानाहभ्रमादयः ॥ * ॥ पैत्तिकस्य लक्षणं यथा, -- पीतमूत्रशकृन्नेत्रो दाहतृष्णाज्वरान्वितः । भिन्नविट्कोऽतिपीताभः पित्तपाण्ड्वामयी नरः ॥ श्लैष्मिकस्य लक्षणं यथा, -- कफप्रसेकश्वयथुतन्द्रालस्यातिगौरवैः । पाण्डुरोगी कफाच्छुक्लैस्त्वङ्मूत्रनयनाननैः ॥ * ॥ त्रिदोषजस्य लक्षणं यथा, -- ज्वरारोचकहृल्लासच्छर्द्दितृष्णाक्लमान्वितः । पाण्डुरोगी त्रिभिर्द्दोषैस्त्याज्यः क्षीणो हतेन्द्रियः ॥ मृज्जस्य संप्राप्तिर्यथा, -- मृत्तिकादनशीलस्य कुप्यत्यन्यतमो मलः । कषाया मारुतं पित्तमूषरा मधुरा कफम् ॥ कोपयेन्मृद्रसादींश्च रौक्ष्याद्भुक्तञ्च रूक्षयेत् । पूरयत्यविपक्वैव स्रोतांसि विरुणद्ध्यपि ॥ इन्द्रियाणां बलं हत्वा तेजो वीर्य्यौजसी तथा । पाण्डुरोगं करोत्याशु बलवर्णाग्निनाशनम् ॥ * ॥ मृत्तिकाभक्षणजन्यपाण्डुलक्षणं यथा, -- मृद्भक्षणाद्भवेत् पाण्डुस्तन्द्रालस्यनिपीडितः सकासश्वासशूलार्शःसदारुचिसमन्वितः ॥ शूनाक्षिकूटगण्डभ्रूः शूनपान्नाभिमेहनः । कृमिकोष्ठोऽतिसार्य्येत मलं सासृक्कफान्वितम् ॥ तस्य असाध्यलक्षणं यथा, -- ज्वरारोचकहृल्लासच्छर्द्दितृष्णाक्लमान्वितः । पाण्डुरोगी त्रिभिर्दोषैस्त्याज्यः क्षीणो हतेन्द्रियः ॥ पाण्डुरोगश्चिरोत्पन्नः खरीभूतो न सिध्यति । कालप्रकर्षाच्छूनानां यो वा पीतानि पश्यति ॥ बद्धाल्पविट् सहंरितं सकफं योऽतिसार्य्यते । दीनः श्वेतातिदिग्धाङ्गश्छर्द्दिमूर्च्छातृषान्वितः ॥ स नास्त्यसृक्क्षयाद्यश्च पाण्डुः श्वेतत्वमाप्नुयात् ॥ पाण्डुदन्तनखो यस्तु पाण्डुनेत्रश्च यो भवेत् । पाण्डुसंघातदर्शी च पाण्डुरोगी विनश्यति ॥ अन्तेषु शूनं परिहीणमध्यं म्लानं तथान्तेषु च मध्यशूनम् । गुदे च शेफस्यथ मुष्कयोश्च शूनं प्रताम्यन्तमसंज्ञकल्पम् ॥ विवर्ज्जयेत् पाण्डुकिनं यशोऽर्थी तथातिसारज्वरपीडितञ्च ॥” इति माधवकरः ॥ (यथा च, -- “पित्तप्रधानाः कुपिता यथोक्तैः कोपनैर्मलाः । तत्रानिलेन बलिना क्षिप्तं पित्तं हृदि स्थितम् ॥ धमनीर्दश सम्प्राप्य व्याप्नुवत् सकलां तनुम् ।

श्लेष्मत्वग्रक्तमांसानि प्रदूष्यान्तरमाश्रितम् ॥ त्वङ्मांसयोस्तत् कुरुते त्वचि वर्णान् पृथग्- विधान् । पाण्डुहारिद्रहरितान् पाण्डुत्वं तेषु चाधिकम् ॥ यतोऽतः पाण्डुरित्युक्तः स रोगस्तेन गौरवम् ॥ धातूनां स्याच्च शैथिल्यमोजसश्च गुणक्षयः ॥ ततोऽल्परक्तमेदस्को निःसारः स्यात् श्लथेन्द्रियः । मृद्यमानैरिवाङ्गैर्ना द्रवता हृदये न च ॥ शूनाक्षिकूटसदनः कोपनः ष्ठीवनोऽल्पवाक् । अन्नद्विट् शिशिरद्वेषी शीर्णरोमा हतानलः ॥ सन्नसक्थी ज्वरी श्वासी कर्णक्ष्वेडी भ्रमी श्रमी । स पञ्चधा पृथग्दोषैः समस्तैर्मृत्तिकादनात् ॥ प्राग्रूपमस्य हृदयस्पन्दनं रूक्षता त्वचि । अरुचिः पीतमूत्रत्वं स्वेदाभावोऽल्पवह्निता ॥ सादः श्रमोऽनिलात्तत्र गात्ररुक्तोदकम्पनम् । कृष्णरुक्षारुणसिरानखविण्मूत्रनेत्रता ॥ शोफानाहास्यवैरस्यविट्शोषाः पार्श्वमूर्द्धरुक् । पित्ताद्धरितपीताभसिरादित्वं ज्वरस्तमः ॥ तृट्स्वेदमूर्च्छाशीतेच्छादौर्गन्ध्यं कटुवक्त्रता । वर्च्चोभेदोऽम्लको दाहः कफात् शुक्लसिरादिता ॥ तन्द्रालवणवक्त्रत्वं रोमहर्षः स्वरक्षयः । कासः श्छर्द्दिश्च निचयान्मिश्रलिङ्गोऽतिदुःसहः ॥ मृत्कषायानिलं पित्तमूषरा मधुराकफम् । दूषयित्वा रसादींश्च रौक्ष्याद्भुक्तं विरूक्ष्य च ॥ स्रोतांस्यपक्वैवापूर्य्य कुर्य्याद्रुद्ध्वा च पूर्ब्बवत् । पाण्डुरोगं ततः शूननाभिपादास्यमेहनः ॥ पुरीषं कृमिमन्मुञ्चेद्भिन्नं सासृक्कफं नरः ॥” इति वाभटे निदानस्थाने । १३ । १ -- १३ ॥) तस्यौषषं यथा, -- “लोहचूर्णं तक्रपीतं पाण्डुरोगहरं भवेत् ॥” इति गारुडे १८० अध्यायः ॥ अपि च । “सुप्तरात्रं गवां मूत्रे भावितं चायसो रजः । पाण्डुरोगप्रशान्त्यर्थं पयसा प्रपिबेन्नरः ॥ १ ॥ गोमूत्रसिद्धं मण्डूरचूर्णं सगुडमश्नतः । पाण्डुरोगः क्षयं याति पङ्क्तिशूलञ्च दारुणम् ॥ २ अयोमलं सुसन्तप्तं भूयो गोमूत्रसाधितम् । मधुसर्पिर्युतं लीट्वा पाण्डुरोगी सुखी भवेत् ॥ ३ ॥ पुनर्नवात्रिवृद्व्योषविडङ्गं दारु चित्रकम् । कुष्ठं हरिद्रे त्रिफला दन्ती चव्यं कलिङ्गकम् ॥ कटुका पिप्पलीमूलं मुस्तं शृङ्गी च कारवी । यमानी कट्फलञ्चेति पृथक्पलमितं मतम् ॥” ४ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (अस्य सकारणलक्षणचिकित्सादीनि यथा, -- “शृणु पुत्त्र ! प्रवक्ष्यामि पाण्डुरोगं महागदम् । पञ्चैव पाण्डुरोगास्ते सम्भवन्तीह मानुषे ॥ वातिकः पैत्तिकश्चैव श्लैष्मिकः सान्निपातिकः । पञ्चमो रूक्षणः प्रोक्तो वक्ष्ये चैषान्तु सम्भवम् ॥ दीर्घाध्वना पीडितो वा ज्वरेण रक्तस्रावो पीडितो वा व्रणेन । चिन्तायासादोधनाद्बै मनुष्ये चायं पाण्डुर्जायते सेवते यः ॥

क्षारञ्चाम्लं कल्यमैरेयसेवा अव्यायामान्मैथुनातिश्रमेण । निद्रानाशे नातिनिद्रा दिवापि योगैश्चैतैर्मृत्तिकाभक्षणेन ॥ अतिशिथिलशरीरे रोगसम्पीडिते वा लवणकटुकषाया सेवनाम्लेन मृद्भिः । अतिसुरतमजस्रं सेवनातिक्रमेण नयति रुधिरशोषं तेन वै पाण्डुरोगम् ॥ तेनाक्षिकूट श्वयथुः शरीरे पाण्डुत्वमायाति सपीतमूत्रः । निष्ठीवते त्वक् प्रविदीर्य्यते च संजायते तस्य पुरःसराणि ॥ तोदः परूषत्वशिरोगुरुत्वं त्वङ्मूत्रनेत्रे नखकालिमा स्यात् । वातात्मकं तन्मनुजस्य विद्धि लिङ्गैरुपेतोऽनिलपाण्डुरोगः ॥ आमत्वपीतत्वकरो हि लोके बिभर्त्ति शोषं कटुकास्यता च । मन्दज्वरो वै भृशशोषमोहः पीतच्छविः पीतभवो हि पाण्डुः ॥ तन्द्रालुताशोफकफेन युक्तः आलस्यकस्वेदगुरुत्वमेव । संजायते तस्य कफात्मकोऽसौ नरस्य पाण्डुत्वभवो विकारः ॥ तन्द्रालस्यं श्वयथुवमथू काशहृन्नासशोषा विड्भेदः स्यात् परुषनयने सज्वरो वै क्षुधार्त्तः । मोहस्तृष्णाक्लममथ मनुजस्याशु पश्येत् सुदूरं त्याज्यो वैद्यैर्निपुणमतिभिः सन्निपातोत्थपाण्डुः ॥ मृत्तिकाभक्षणेनाथ शृणु पुत्त्र ! गदो महान् । पाण्डुरोगो गरिष्ठोऽपि भवेद्धातुक्षयङ्करः ॥ मृद्भक्षणाच्चैव मलं प्रकीर्य्य स्रोतांसि रुन्धन्ति च मृत्तिकायाः । तेनैव नासृक् परिवर्त्तयन्ति न तर्पयन्ते वपुषं रसेन ॥ क्षारात् कषायान्मधुरस्य पानात् स कोपयत्याशु नरस्य मृत्स्ना । श्लेष्मप्रकोपान्मधुरान् करोति मृतस्ना न जग्धा हितकारिणी स्यात् ॥ विकृतिमुपगतास्ते मारुताद्यास्त्रयस्तु वलवदनरुचीनां नाशयन्त्याशु दोषाः । भवति विकलमेवं पाण्डुरोगे शरीरं भवति जठरपाण्डू रोग आशुप्रवीणः ॥” “गोमूत्रमध्ये मतिमान् स्नापयेत् सप्तरात्रि- कम् । तस्मात् चूर्णन्तु मधुना देयं पाण्ड्वामयापहम् ॥ त्र्यूषणं त्रिफला मुस्ता विडङ्गं चित्रकं समम् । भागमेकं लौहचूर्णमिक्षुद्रावे विभावयेत् ॥ सप्ताहमथ लोहखल्वितं पुनरपि ध्रुवं प्रवरं स्यात् । शीलितन्तु मधुनापि घृतेन पाण्डुरोगहृदयामयापहम् ॥

पृष्ठ ३/१०६

कामलार्शो हलीमकहारि कथितं सुमतिभिश्च पण्डितैः ॥ इति लौहचूर्णवटकम् ॥ * ॥ त्र्युषणं त्रिफलया सह चिन्नकं मेघचव्यसुरदारुसमाक्षिकम् । ग्रन्थिकञ्च शिखिभृङ्गराजकं योजयेत् पलिकभागिकानिमान् ॥ चूर्णिताद्द्विगुणमेव योजयेत् लौहचूर्णमपि कज्जलप्रभम् । अष्टभागसममूत्रकल्पितं पाचितं पुनरभवद्वरप्रदम् । सेवयेद्वलमुपक्रमं तथा तक्रसंयुतमिहास्तिशोभनम् । नाशयेच्च कफकामलान् क्रिमीन् पाण्डुकुष्ठगुदजान् हलीमकम् ॥ इति मण्डुरवटकम् ॥” * ॥ पथ्यापथ्यान्यस्य यथा, -- “गोधूमशालियवषष्टिकमुद्गकानां श्यामाढकीघृतयुतं सपयःसतक्रम् । गाञ्जीववास्तकमथो शतपुष्पवर्त्ता पथ्यं हितं निगदितं मनुजस्य पाण्डौ ॥ शाल्यन्नमुद्गगोधूममसूराश्चाढकी यवाः । जाङ्गलानि च मांसानि भोजने च प्रशस्यते ॥ तिक्तानि रूक्षाणि कषायकाणि तीव्राणि दाहीन्यपि काञ्जिकानि । सुराम्लसौवीरकबीजपूरान् तैलानि वर्ज्ज्यानि च पाण्डुरोगे ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने नवमेऽध्याये ॥ * ॥ अस्य चिकित्सान्तरं यथा, -- “पाण्ड्वामयी पिबेत् सर्पिरादौ कल्याणकाह्वयम् । पञ्चगव्यं महातिक्तं शृतं वारग्वधादिना ॥ दाडिमात् कुडवो धान्यात् कुडवार्द्धं पलं पलम् । चित्रकात् शृङ्गवेराच्च पिप्पल्यर्द्धपलञ्च तैः ॥ काङ्कतैर्विंशतिपलं घृतस्य सलिलाढके । सिद्धं हृत्पाण्डुगुल्मार्शःप्लीहवातकफार्त्तिनुत् । दीपनं श्वासकासघ्नं मूढवातानुलोमनम् ॥ दुःखप्रसविनीनाञ्च बन्ध्यानाञ्च प्रशस्यते । स्नेहितं वामयेत्तीक्ष्णैः पुनःस्निग्धञ्च शोधयेत् । पयसा मूत्रयुक्तेन बहुशः केवलेन वा ॥ दन्तीफलरसे कोष्णे काश्मर्य्याञ्जलिमासुतम् । द्राक्षाञ्जलिं वा मृदितं तत् पिबेत् पाण्डुरोग- जित् ॥ मूत्रेण पिष्टां पथ्यां वा तत्सिद्धं वा फलत्रयम् । स्वर्णक्षीरी त्रिवृच्छ्यामा भद्रदारु महौषधम् ॥ गोमूत्राञ्जलिना पिष्टं शृतं तेनैव वा पिबेत् । साधितं क्षीरमेभिर्वा पिबेद्दोषानुलोमनम् ॥ मूत्रे स्थितं वा सप्ताहं पयसा यो रजः पिबेत् । जीर्णे क्षीरेण भुञ्जीत रसेन मधुरेण वा ॥ शुद्धश्चोभयतो लिह्यात् पथ्यां मधुघृतद्रुताम् । विशालां कटुकां मुस्तां कुष्ठं दारुकलिङ्गकः ॥ द्वाविंशाद्विपिचुर्मूर्व्वा कर्षार्द्धांशाद्युणप्रिया । पीत्वा तच्चूर्णमम्भोभिः सुखैर्लिह्यत्ततो मधु ॥

पाण्डुरोगं ज्वरं दाहं कासं श्वासमरोचकम् । गुल्मानाहामवातांश्च रक्तपित्तञ्च तज्जयेत् ॥ वासागुडूचीत्रिफला कट्वीभूनिम्बनिम्बजः । क्वाथः क्षौद्रयुतो हन्ति पाण्डुपित्तास्रकामलाः ॥” “गुडनागरमण्डू रतिलांशान्मानतः समान् । पिप्पलीद्विगुणान् दद्यात् गुटिकां पाण्डुरोगिणे ॥ ताप्यं दार्व्व्यास्त्वचं चव्यं ग्रन्थिकं देवदारु च ॥ व्योषादि नरकञ्चैतच्चूर्णयेद्द्विगुणं ततः । मण्डूरञ्चाञ्जननिभं सर्व्वतोऽष्टगुणेऽथ तत् ॥ पृथग्विपक्वे गोमूत्रे वटकीकरणक्षमे । प्रक्षिप्य वटकान् कुर्य्यात् तान् खादेत्तक्रभोजनः ॥ एते मण्डू रवटकाः प्राणदाः पाण्डु रोगिणाम् । कुष्ठान्यजरकं शोफमूरुस्तम्भमरोचकम् ॥ अर्शांसि कामलां मेहान् प्लीहानं शमयन्ति च । ताप्याद्रिजतुरौप्यायोमलाः पञ्चपलाः पृथक् ॥ चित्रकत्रिफला व्योषविडङ्गैः पालिकैः सह । शर्कराष्टपलीन्मिश्राश्चूर्णिता मधुना द्रुताः ॥ पाण्डुरोगं विषं कासं यक्ष्माणं विषमं ज्वरम् । कुष्ठान्यजरकं मेहं शोफं श्वासमरोचकम् ॥ विशेषाद्धन्त्यपस्मारं कामलां गुदजानि च । कौटजत्रिफलानिम्बपटोलघननागरैः ॥ भावितानि दशाहानि रसैर्द्वित्रिगुणानि वा । शिलाजतुपलान्यष्टौ तावती सितशर्करा ॥ त्वक्क्षीरी पिप्पली धात्री कर्कटाख्याः पलो- न्मिताः । निर्दग्धाः फलमूलाभ्यां पलं युक्त्या त्रिजातकम् ॥ मधुत्रिपलसंयुक्तं कुर्य्यादक्षसमान् गुडान् । दाडिमाम्बुपयःपक्षिरसतोयसुरासवान् ॥ तान् भक्षयित्वानुपिबेन्निरन्नो भुक्त एव वा । पाण्डुकुष्ठज्वरप्लीहतमकार्शो भगन्दरम् ॥ हृण्मूत्रपूतीशुक्राग्निदोषशोषगरोदरम् । कासासृग्दरपित्तासृक् शोफगुल्मगलामयान् ॥ मेहवर्ध्मभ्रमान् हन्युः सर्व्वदोषहराः शिराः ॥” इति वाभठे चिकित्सास्थाने षोडशेऽध्याये ॥ * ॥ “व्यवायमम्लं लवणानि मद्यं मृदं दिवास्वप्नमतीवतीक्ष्णम् । निषेवंमानस्य प्रदूष्य रक्तं कुर्व्वन्ति दोषास्त्वचि पाण्डुभावम् ॥ पाण्ड्वामयोऽष्टार्द्धविधः प्रदिष्टः पृथक्समस्तैर्युगपच्च दोषैः । सर्व्वेषु चैवैष्विह पाण्डु भावो यतोऽधिकोऽतः खलु पाण्डु रोगः ॥” “कृष्णेक्षणं कृष्णसिरावनद्धं तद्वर्णविण्मूत्रनखाननञ्च । वातेन पाण्डु मनुजं व्यवस्ये- द्युक्तं तथान्यैस्तदुपद्रवैश्च ॥ पीतेक्षणं पीतसिरावनद्धं तद्वर्णविण्मूत्र नखाननञ्च । पित्तेन पाण्डुं मनुजं व्यवस्येद्- युक्तं तथान्यैस्तदुपद्रवैश्च ॥ शुक्लेक्षणं शुक्लसिरावनद्धं तद्वर्णविण्मूत्रनखाननञ्च ।

कफेन पाण्डुंमनुजं व्यवस्येद् युक्तं तथान्यैस्तदुपद्रवैश्च ॥ सर्व्वात्मके सर्व्वमिदं व्यवस्येद् वक्ष्यामि लिङ्गान्यथ कामलायाः ॥” चिकित्सान्तरं यथा, -- “साध्यन्तु पाण्ड्वामयिनं समीक्ष्य स्निग्धं घृतेनोर्द्धमधश्च शुद्धम् ॥ सम्पादयेत् क्षौद्रघृतप्रगाढै र्हरीतकीचूर्णयुतैः प्रयोगैः । पिबेद्घृतं वा रजनीविपक्वं यत्त्रैफलं तैल्वकमेव वापि ॥ विरेचनद्रव्यकृतं पिबेद्धि योगांश्च वैरेचनिकान् घृतेन ॥” “उभे बृहत्यौ रजनीं शुकाख्यां शुकादनीञ्चापि सकाकमाचीम् । आदारिविम्बीं सकदम्बपुष्पीं विपाच्य सर्पिर्व्विपचेत् कषाये ॥ तत् पाण्डुतां हन्त्युपयुज्यमानं क्षीरेण वा मार्गधिकां यथाग्निः । हितञ्च यष्टीमधुकं कषायं चूर्णं समं वा मधुनावलिह्यात् ॥ गोमूत्रयुक्तं त्रिफलादनानां दत्त्वायसश्चूर्णमनल्पकालम् । प्रवालमुक्ताञ्जनशङ्खचूर्णं लिह्यात्तथा काञ्चनगैरिकोत्थम् ॥ आजं शकृद्वा कुडवप्रमाणं विडं हरिद्रा लवणोत्तमञ्च । पृथक् पलांशानि समग्रमेत- च्चूर्णं हिताशी मधुनावलिह्यात् ॥ मण्डूरलोहाग्निविडङ्गपथ्या व्योषांशकः सर्व्वसमानताप्यः । मूत्रासुतोऽयं मधुनावलेहः पाण्ड्वामयं हन्त्यचिरेण घोरम् ॥” इत्युत्तरतन्त्रे चतुश्चत्वारिंशत्तमेऽध्याये सुश्रुते- नोक्तम् ॥ * ॥ चिकित्सार्थमस्य वटिकौषधं यथा, “लौहचूर्णं निशायुग्मं त्रिफला कटुरोहिणी । प्रलिह्यान्मधुसर्पिर्भ्यां कामला पाण्डुरोगनुत् ॥” इति निशालौहम् ॥ “शुद्धसूतं तथा गन्धं मृतहेमाभ्रगुग्गुलु । जैपालबीजं तुल्यञ्च घृतेन गुडकीकृतम् ॥ भक्षयेद्बदराभान्ताच्छोथपाण्डु प्रशान्तये । पञ्चाननवटी ख्याता अनुपानञ्च पूर्ब्बवत् ॥” इति पञ्चाननवटी ॥ “पलं सूतं पलं गन्धं वह्निपथ्या पलं पलम् । मुस्तैलापत्रकानाञ्च प्रतिसार्द्धपलं क्षिपेत् ॥ त्र्यूषणं पिप्पलीमूलं विषञ्चापि पलं पलम् । नागकेशरतः कर्षमेरण्डस्य पलन्तथा ॥ पुरातनगुडेनैव तुल्येनैव विमिश्रयेत् । मर्द्दयेत् कनकद्रावैरेककं वा घृतान्वितम् ॥ गुडेन वदराण्डाभान् कारयेद्भक्षयेन्निशि । पाण्डु रोगहरः सोऽयं रसः कामेश्वरः स्वयम् ॥” इति कामेश्वरो रसः ॥

पृष्ठ ३/१०७

इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे पाण्डुरोगाधि- कारे ॥ * ॥ * ॥) पाण्डुः, स्त्री, (पडि + कुः । निपातनात् दीर्घत्वम् ।) माषपर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ माषाणी इति भाषा ॥ पाण्डुवर्णस्त्री । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ पाण्डुकः, पुं, (पाण्डु + संज्ञायां कन् ।) पाण्डु- रोगः । पाण्डुराजा । इति शब्दरत्नावली ॥ पाण्डुवर्णः । इति हलायुधः ॥ पाण्डुकण्टकः, पुं, (पाण्डुवर्णानि कण्टकान्यस्येति ।) अपामार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुकम्बलः, पुं, (पाण्डुवर्णः कम्बलः नित्यकर्म्म- धारयः ।) श्वेतप्रावारः । प्रस्तरभेदः । इति मेदिनी । ले, १७० ॥ पाण्डुवर्णकम्बलः । इति भरतः ॥ पाण्डुकम्बली, [न्] पुं, (पाण्डुवर्णकम्बलेन परि- वृतः । पाण्डुकम्बल + “पाण्डुकम्बलादिनिः ।” ४ । २ । ११ । इति इनिः ।) पाण्डुवर्णकम्बलावृत- रथः । इत्यमरः । २ । ८ । ५४ ॥ पाण्डुकम्बल- युक्ते, त्रि ॥ पाण्डुतरुः, पुं, (पाण्डुवर्णस्तरुरिति कर्म्मधारयः ।) धववृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुनागः, पुं, (पाण्डुवर्णो नाग इव । यद्बा, नाग इव पाण्डुरिति राजदन्तादिवत् समासः ।) पुन्नागवृक्षः । इति शब्दारत्नावली ॥ (पाण्डु- वर्णो नाग इति विग्रहे ।) श्वेतहस्ती श्वेत- सर्षपश्च ॥ पाण्डुपत्री, स्त्री, (पाण्डुपत्रमस्या इति जातित्वात् ङीप् ।) रेणुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायो- ऽस्या यथा, -- “रेणुका राजपुत्त्री च नन्दिनी कपिला द्बिजा । भस्मगन्धा पाण्डुपत्री स्मृता कौन्ती हरेणुका ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पाण्डुपृष्ठः, त्रि, (पाण्डुपृष्ठं यस्य ।) पाण्डु- वर्णपृष्ठयुतः । अलक्षणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पाण्डुफलः, पुं, (पाण्डूनि फलानि यस्य ।) पटोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुफला, स्त्री, (पाण्डुफलमस्या इति टाप् ।) चिर्भिटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुभूमः, त्रि, (पाण्डुर्भूमिरत्र इति । “कृष्णो- दकपाण्डु सङ्ख्यापूर्ब्बाया भूमेरजिष्यते ।” ५ । ४ । ७५ । इत्यस्य सूत्रस्य वार्त्तिकोक्त्या अच् समासे ।) पाण्डु वर्णभूमियुक्तदेशः । यथा, -- “पाण्डू दक् कृष्णतो भूमिः पाण्डूदक् कृष्ण मृत्तिका ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ पाण्डुमृत्, स्त्री, (पाण्डुः पाण्डुवर्णा मृत् मृत्तिका यत्र ।) पाण्डुभूमिः । पाण्डुर्मृत् इति कर्म्मधारये ।) खटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डु रः, पुं, (पाण्डुरस्यास्तीति । पाण्डु + “नग- पांशुपाण्डुभ्यश्च ।” ५ । २ । १०७ । इत्यस्य सूत्रस्य वार्त्तिकोक्त्या रः ।) श्वेतपीतमिश्रित- वर्णः । तद्बति, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १७ ॥

(यथा, भागवते । ८ । ८ । ३ । “तत उच्चैःश्रवा नाम हयोऽभूच्चन्द्रपाण्डुरः । तस्मिन् बलिः स्पृहाञ्चक्रेनेन्द्र ईश्वरशिक्षया ॥”) कामलारोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वित्र- रोगे, क्ली । इति हलायुधः ॥ पाण्डुरङ्गः, पुं, (पाण्डुराणि अङ्गान्यस्येति ।) फलशाकविशेषः । पाटराङ्गा इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । क्रिमिश्लेष्मपित्तनाशित्वम् । तिक्त- त्वम् । लधुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ पाण्डुरद्रुमः, पुं, (पाण्डुरः श्वेतः श्वेतपीतमिश्रित- वर्णो वा द्रुमो वृक्षः ।) कुटजवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, भाव- प्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “कुटजः कूटजः कौटो वत्सकों गिरिमल्लिका । कालिङ्गः शक्रशाखी च मल्लिका पुष्प इत्यपि । इन्द्रो यवफलः प्रोक्तो वृक्षकः पाण्डु रद्रुमः ॥”) पाण्डुरपृष्ठः, त्रि, (पाण्डुरं पृष्ठमस्य ।) लक्षण- हीनः । इति हेमचन्द्रः ॥ पाण्डुवर्णपृष्ठयुक्तश्च ॥ पाण्डुरफली, स्त्री, (पाण्डुरं पाण्डुवर्णं फलं अस्याः । जातित्वात् ङीष् ।) क्षुद्रक्षुपविशेषः । तत्- पर्य्यायः । पाण्डुः २ धूसरा ३ वृत्तबीजका ४ भूरिपलितदा ५ पाण्डुफली ६ । अस्या गुणाः । शिशिरत्वम् । गौल्यत्वम् । कृच्छ्रास्रदोषपित्त- मूत्राघातनाशित्वम् । बल्यत्वम् । वृष्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुरा, स्त्री, (पाण्डुरस्त्यस्या इति ततष्टाप् च ।) माषपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुर- वर्णा च ॥ पाण्डुरागः, पुं, (पाण्डुरं पाण्डुरत्वं आ सम्यक्- रूपेण गच्छतीति । गम + डः । यद्वा, पाण्डुः रागोऽस्येति ।) दमनकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पाण्डुवर्णयुक्ते, त्रि ॥ पाण्डुरेक्षुः, पुं, (पाण्डुरः श्वेतवर्ण इक्षुः ।) श्वेतेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुलेखः, पुं, (पाण्डुर्लेखः ।) पाण्डुलिपिः । मुसविदा इति पारस्यभाषा ॥ यथाह व्यासः । “पाण्डुलेखेन फलके भूमौ वा प्रथमं लिखेत् । न्यूनाधिकन्तु संशोध्य पश्चात् पत्रे निवेशयेत् ॥ फलकं काष्ठादिपट्टकम् ।” इति व्यवहार- तत्त्वम् ॥ पाण्डुलोमशा, स्त्री, (पाण्डूनि लोमानीवाङ्गा- न्यस्त्यस्याः ।) माषपर्णी ॥ इति रत्नमाला ॥ पाण्डुबर्णलोमयुक्ता च ॥ पाण्डुलोमा, स्त्री, (पाण्डु लोम यस्याः ।) माष- पर्णी । इति जटाधरः ॥ पाण्डुवर्णलोमयुक्ते, त्रि ॥ पाण्डुशर्करा, स्त्री, (पाण्डुः शर्करा इव यस्यां रोगावस्थायामित्यर्थः ।) रोगविशेषः । यथा, गारुडे १८२ अध्यये । “पिष्टं वै मालतीमूलं ग्रीष्मकाले समाहृतम् । साधितं छागदुग्धेन पीतं शर्करयान्वितम् ॥ हरेन्मूत्रनिरोधञ्च हरेद्वै पाण्डुशर्कराम् ॥” पाण्डुशर्म्मिला, स्त्री, द्रौपदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पाण्डुसोपाकः, पुं, वर्णसङ्करविशेषः । स तु चाण्डाला द्वैदेह्यां जातः ॥ (अस्योत्पत्तिविवरणम् । यथा, मनौ । १० । ३७ । “चण्डालांत् पाण्डुसोपाकस्त्वक्सारव्यवहारवान् । आहिण्डिको निषादेन वैदेह्यामेव जायते ॥” “वैदेह्यां चण्डालात् पाण्डुसोपाकाख्यो वेण- व्यवहारजीवी जायते ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ क्वचित् पाण्डुसौपाकोऽपि पाठो दृश्यते । यथा, महाभारते । १३ । ४८ । २६ । “चण्डालात् पाण्डुसौपाकस्त्वक्सारव्यवहार- वान् ॥”) पाण्यः, त्रि, (पण व्यवहारस्तुत्योः + ण्यत् ।) स्तुत्यः । स्तवनीयः । (“पण्या गौः व्यवहर्त्तव्ये- त्यर्थः । पाण्यमन्यत् स्तुत्यर्हमित्यर्थः ।” इति “सिद्धान्तकौमुद्याम् । ३ । १ । १०१ । इत्यस्य सूत्रस्य वृत्तौ व्याख्यातम् ॥) पातः, पुं, (पत + घञ् ।) पतनम् । (यथा, महाभारते । ३ । १३३ । २६ । “वडवे इव संयुक्ते श्येनपाते दिवौकसाम् । कस्तयोर्गर्भमाधत्ते गर्भं सुषुवतुश्च कम् ॥”) त्राते, त्रि । इति मेदिनी ॥ (पातयति चन्द्र- सूर्य्यौ छादयतीति । पत + णिच् + अच् ।) राहुः । यथा, -- “ताडितः खदहनैर्द्दिनसङ्ख्यः षट्कषट्कशरहृत्फलमांशाः । स्वं ध्रुवे कुमुदिनीपतिपातो राहुमाहुरिह केऽपि तदेव ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ पातकं, क्ली, (पातयति अधो गमयति दुष्क्रिया कारिणमिति । पत + णिच् + ण्वुल् ।) नरक- साधनमिति यावत् । तत्पर्य्यायः । अशुभम् २ दुष्कृतम् ३ दुरितम् ४ पापम् ५ एनः ६ पाप्मा ७ किल्विषम् ८ कलुषम् ९ किण्वम् १० कल्मषम् ११ वृजिनम् १२ तमः १३ अंहः १४ कल्कम् १५ अघम् १६ पङ्कम् १७ । इति हेम- चन्द्रः ॥ तत्तु नवविधं यथा । अतिपातकम् १ महापातकम् २ अनुपातकम् ३ उपपातकम् ४ सङ्करीकरणम् ५ अपात्रीकरणम् ६ जातिभ्रंश- करम् ७ मलावहम् ८ प्रकीर्णकम् ९ । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ एषां विवरणं तत्तच्छब्दे द्रष्टव्यम् ॥ कायवाङ्मनःकृतानि दशविधपापानि यथा, -- “अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः । परदारोपसेवा च कायिकं त्रिविधं स्मृतम् ॥ पारुष्यमनृतञ्चैव पैशुन्यञ्चापि सर्व्वशः । असम्बद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्व्विधम् ॥ परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम् । वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म्म मानसम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ पातङ्गिः, पुं, (पतङ्गस्य सूर्य्यस्यापायमिति । पतङ्ग + “अत इञ् ।” ४ । १ । १५ । इति इञ ।) शनैश्चरः । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ३/१०८

पातञ्जलं, क्ली, (पतञ्जलिना स्वनामविश्रुतमह- र्षिणा प्रणीतं प्रोक्तं वा इति अण् ।) पतञ्जलि- मुनिप्रणीतपादचतुष्ठयात्मकयोगकाण्डनिरूपक- दर्शनशास्त्रविशेषः ॥ तत्र प्रथमे पादे अथ योगानुशासनमिति योगशास्त्रारम्भे प्रतिज्ञां विधाय योगश्चित्तवृत्तिनिरोध इत्यादिना योग- लक्षणमभिधाय समाधिं सप्रपञ्चं निरदिक्षद्भग- वान् पतञ्जलिः ॥ १ ॥ द्बितीये तपःस्वाध्याये- श्वरप्रणिधानानि क्रियायोग इत्यादिना व्युत्थित- चित्तस्य क्रियायोगं यमादीनि पञ्च बहिरङ्गानि साधनानि ॥ २ ॥ तृतीये । देशबन्धश्चित्तस्य धार- णेत्यादिना धारणाध्यानसमाधित्रयमन्तरङ्गं संयमपदवाच्यं तत्रावान्तरफलं विभूतिजातम् ॥ ३ ॥ चतुर्थे जन्मौषधिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धय इत्यादिना सिद्धिप्रपञ्चनपुरःसरं परमं प्रयो- जनं कैवल्यम् ॥ ४ ॥ प्रधानादीनि पञ्चविंशति- तत्त्वानि साङ्ख्योक्तान्येवात्रापि । षड्विंशस्तु परमेश्वरोऽधिकः । इति सर्व्वदशनसंग्रहः ॥ पातनं, क्ली, (पत + णिच् + भावे ल्युट् ।) अधो नयनम् । यथा “ऊर्द्ध्वाधस्तिर्य्यक्पातनादिभी रसस्य नानाविधा शुद्धिरुक्ता ।” इति रत्नावली ॥ पाता, [ऋ] त्रि, (पाति रक्षतीति । पा रक्षणे + तृच् ।) रक्षिता । यथा, -- “संहारकर्त्तुः संहर्त्ता पातुः पाता परात्परः । ममाज्ञयायं संहर्त्ता नाम्ना तेन हरः स्मृतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ६ अध्यायः ॥ गन्धपत्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वायुइ इति भाषा ॥ पातालं, क्ली, (पतन्त्यस्मिन् दुष्क्रियावन्त इति । पत + “पतिचण्डिभ्यामालञ् ।” उणां । १ । ११६ । इति आलञ् । पादस्य तले वर्त्तते इति पृषोदरात् साधुरित्येके ।) विवरम् । वडवानलः । इति मेदिनी ॥ लग्नाच्चतुर्थस्थानम् । यथा, -- “पातालं हिवुकञ्चैव सुहृदम्भश्चतुथकम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ स्वनामख्यातभुवनविशेषः । तत्पर्य्यायः । अधो- भुवनम् २ बलिसद्म ३ रसातलम् ४ नागलोकः ५ । इत्यमरः ॥ अधः ६ उरगस्थानम् ७ ॥ * ॥ सप्तपातालानि यथा, -- “अतलं नितलञ्चैव वितलञ्च गभास्तमत् । तलं सुतलपाताले पातालानि तु सप्त वै ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ शेष उवाच । “कथयामि महाभाग ! पातालस्य विनिर्णयम् । क्रमादेव निबोधैतत् सावधानो द्विजर्षभ ! ॥ पातालानि च सप्तैव मुनयः संप्रचक्षते । अतलं वितलञ्चैव सुतलञ्च तलातलम् ॥ महातलञ्च विख्यातं ततो ज्ञेयं रसातलम् । ततः पातालमित्येवं सप्त पातालसंज्ञकाः ॥ एते स्वर्गाधिकसुखा विलस्वर्गाः प्रकीर्त्तिताः । समृद्धभवनोद्यानविहाराक्रीडचत्वराः ॥

या च सा मेदिनी ब्रह्मन् ! धत्ते स्थावरजङ्गमान् । अधस्तस्या यदतलं योजनायुततो द्विज ! ॥ मयपुत्त्रो महामायो वसत्यत्र महासुरः । येन सृष्टाः पुरा माया षडूर्द्ध्वनवतिः किल ॥ १ ॥ तदधो वितलं नाम योजनानां ततोऽयुते । हरो विहरते तत्र भगवान् हाटकेश्वरः ॥ सुपार्श्वदैर्भूतगणैर्भवान्या च सह प्रभुः । प्रवृत्ता च सरित् तत्र हाटकी नाम विस्तृता ॥ २ ॥ अधः सुतलमित्येतत् योजनानां ततोऽयुते । तत्रोदारश्रवाः पुण्यश्लोको वैरोचनिर्ब्बलिः ॥ ३ ॥ तलातलं ततोऽधस्तात् सुतलाद्योजनायुते । मयो नाम दानवेन्द्रस्त्रिपुराधिपतिर्म्महान् । निवसत्यत्र सुचिरं मायानां परमाश्रयः ॥ ४ ॥ महातले ततोऽधस्ताद्योजनानामथायुते । सर्पाणां काद्रवेयाणां गणः क्रोधवशाह्वयः ॥ गरुडात् सर्व्वदा भीतः सकुटुम्बः सुहृद्वृतः । निवसत्यनभिज्ञातः पक्षिराजेन गह्वरे ॥ ५ ॥ रसातले ततोऽधस्ताद्योजनानामथायुते । निवसन्ति दानवाश्च शक्राद्भीता निरन्तरम् ॥ ६ ॥ पाताले तु ततोऽधस्ताद्योजनानां द्विजायुते । नागलोकेश्वराः शूरा निवसन्ति महाबलाः ॥” ७ इति पाद्मे पातालखण्डे १ । २ । ३ अध्यायाः ॥ * अपि च अग्निपुराणे । “अतलं सुतलञ्चैव वितलञ्च गभस्तिमत् । महातलं रसातलं पातालं सप्तमं स्मृतम् ॥ रुक्मभौमं शिलाभौमं पातालं नीलमृत्तिकम् । रक्तपीतश्वेतकृष्णभौमानि च भवन्त्यपि ॥ पातालानाञ्च सप्तानां लोकानाञ्च यदन्तरम् । शुषिरं तानि कथ्यन्ते भुवनानि चतुर्द्दश ॥ अष्टाविंशतिविख्यातास्ततो नरककोटयः । नरकाणामधस्तात्तु धूमः कालाग्निसम्भवः ॥ तस्याधस्तादनन्ताख्यो रुद्रः सर्व्वमयो महान् । तदधो धर्म्मचक्रन्तु येनेदं धार्य्यते जगत् ॥” * ॥ अन्यच्च । “दशसाहस्रमेकैकं पातालं मुनिसत्तम् ! । अतलं वितलञ्चैव नितलञ्च गभस्तिमत् ॥ महाख्यं सुतलञ्चाग्र्यां पातालञ्चापि सप्तमम् । कृष्णाशुक्लारुणापीताशर्कराशैलकाञ्चनाः ॥ भूमयो यत्र मैत्रेय ! वरप्रासादशोभिताः । तेषु दानवदैतेयजातयः शतसंघशः ॥ निवसन्ति महाभागा अहयश्च महामुने ! । स्वर्लोकादपि रम्याणि पातालानीति नारद ! ॥ दिवार्करश्मयो यत्र प्रभां तन्वन्ति नातपम् । शशिनश्च न शीताय निशि द्योताय केवलम् ॥ पातालानामधश्चास्ते विष्णोर्या तामसी तनुः । शेषाख्यायद्गुणान् वक्तुं न शक्ता दैत्यदानवाः ॥ योऽनन्तः पठ्यते सिद्धैर्द्देवदेवर्षिपूजितः । यस्यैषा सकला पृथ्वी फणामणिशिखारुणा । आस्ते कुसुममालेव कस्तद्वीर्य्यं वदिष्यति ॥ यदा विजृम्भतेऽनन्तो मदाघूर्णितलोचनः । तदा चलति भूरेषा साद्रितोयाब्धिकानना ॥” इति विष्णुपुराणे । २ । ५ । अध्यायः ॥

पातालः, पुं, (पतति जारणाद्यर्थं पारदादिकं यत्र । पत + आलञ् ।) औषधपाकार्थयन्त्र- विशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तत्प्रकारो यथा, वैद्यके । “ऊर्द्ध्वमापस्तले वह्निर्मध्ये तु रससंग्रहः । पातालयन्त्रमेतद्धि शोधयेत् सूतकादिकम् ॥” पातालगरुडी, स्त्री, (पातालाख्या गरुडी ।) लता- विशेषः । छेउडा इति हिन्दीभाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । बत्सादनी २ सोमवल्ली तिक्ताङ्गा ४ मेचकाभिधा ५ तार्क्षी ६ सौपर्णी ७ गारुडी ८ र्दीर्घकाण्डा ९ दृढकाण्डा १० महाबला ११ दीर्घवल्ली १२ दृढलता १३ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । पित्तदाहास्रदोषविषदोषनाशि- त्वम् । वृष्यत्वम् । सन्तर्पणत्वम् । रुच्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “छिलिहिण्डो महामूलः पातालगरुडाह्वयः । छिलिहिण्डः परं वृष्यः कफघ्नः पवनापहः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पातालनिलयः, पुं, (पाताले पातालं वा निलयो यस्य ।) दैत्यः । इति हलायुधः ॥ सर्पः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पातालौकाः, [स्] पुं, (पातालमोकः स्थान- मस्येति ।) दैत्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ पाताल- वासिनि, त्रि ॥ पातिः, पुं, (पाति रक्षतीति । पा + “पातेरतिः ।” उणां । ५ । ५ । इति अतिप्रत्ययः ।) प्रभुः । स्वामी । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ पातिकः, पुं, (पातः पतनं जले निमज्जनोन्मज्जन- मेवास्त्यस्येति । पात + ठन् ।) शिशुमारः । इति शब्दमाला ॥ पातिली, स्त्री, (पातिः सम्पातिः पक्षियूथं लीयते- ऽत्र । ली + डः । ङीष् च ।) वागुरा । (पातिः स्वामी लीयतेऽस्याम् ।) नारी । मृत्पात्र- भेदः । इति मेदिनी ॥ पातिल् इति भाषा ॥ पातुकः, त्रि, (पत + “लषपतपदस्थेति ।” ३ । २ । १५४ । इति उकञ् ।) पतयालुः । पतन- शीलः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ९१ । ४२ । “यमो राजा धार्म्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः । संयच्छन् भवति प्राणानसंयच्छंस्तु पातुकः ॥”) प्रपाते जलहस्तिनि च पुं । इति मेदिनी ॥ पात्रः, त्रि, (नानागुणालङ्कृतो जनः । “अपात्रः पात्रतां याति यत्र पात्रो न विद्यते ॥” इत्युणादिवृत्तिकृदुज्ज्वलदत्तः ॥ तथा च महाभारते । १३ । ६९ । २२ । “शुभे पात्रे ये गुणा गोप्रदाने तावान् दोषो ब्राह्मणस्वापहारे ॥”) पाधातोस्त्रप्रत्ययनिष्पन्नत्वादेकतकारवानयम् ॥ पात्रं, क्ली, पाति रक्षति क्रियामाधेयं वा । पिब- न्त्यनेनेति वा । पा रक्षणे पा पाने वा + “सर्व्व- धातुभ्यः ष्ट्रन् ।” उणां ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् ।)

पृष्ठ ३/१०९

आधेयधारणवस्तु । तत्पर्य्यायः । अमत्रम् २ भाजनम् ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ३३ ॥ भाण्डम् ४ कोशः ५ कोषः ६ पात्री ७ कोशी ८ कोषी ९ कोशिका १० कोषिका ११ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । २ । ४० । “सकलगुणगणानामेकपात्रं पवित्र- मखिलभुवनमातुर्नाट्यवद्यद्विचित्रम् ॥”) योग्यम् । स्रुवादि । राजमन्त्री । तीरद्वयान्त- रम् । इति मेदिनी ॥ पातार इति भाषा ॥ पर्णम् । नाट्यानुकर्त्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ आढकपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ * ॥ (यथा, चरके कल्पस्थाने १२ अध्याये । “ -- चतुः प्रस्थमथाढकम् । पात्रं तदेव विज्ञेयं -- ॥”) पात्राणां विधिर्यथा, -- “हेमपात्रेण सर्व्वाणि लभते चेति तान्मुने ! । अर्घ्यं दत्त्वा तु रौप्येण आयूराज्यसुतान् लभेत् ॥ ताम्रपात्रेण सौभाग्यं धर्म्मं मृण्मयसम्भवैः । वार्क्षपात्राणि रम्याणि नैष्ठिकादिषु कारयेत् ॥ शैलानि क्रूरजातीनां रक्तानि सर्व्वकामिनाम् । धातूत्तमानि पात्राणि नृपराष्ट्रविवृद्धये ॥ त्रपुसीसकलौहानि अन्त्यजादिषु कारयेत् । विवाहयज्ञश्राद्धेषु प्रतिष्ठासु विशेषतः ॥ पात्राणाञ्चाद्वरः कार्य्यः पात्राण्येवोत्तमानि च । पात्रेषु पृथिवी दुग्धा सुधा पात्रेषु धार्य्यते ॥ देवाः सोमः क्रतुर्यज्ञः पात्राण्येवं विदुर्बधाः । बलिहोमक्रियादीनि विना पात्रैर्न सिध्यति ॥ तस्माद्यज्ञाङ्गमेवातः पात्रञ्चाग्र्यं महामुने ! ॥” तत्परिमाणादिर्यथा, -- “षट्त्रिंशदङ्गुलं पात्रञ्चोत्तमं परिकीर्त्तितम् । मध्यमं तत्त्रिभागेण भागं कन्यसमीरितम् ॥ वस्वङ्गुलप्रमाणन्तु तत् पात्रं कारयेत् क्वचित् । नानाविचित्ररूपाणि पौण्डरीकाकृतीनि च ॥ शङ्खनीलोत्पलाकारपात्राणि परिकल्पयेत् । रत्नादिरचितान् कुर्य्यात् काञ्चीमूलसुसञ्चितान् ॥ यथाशोभं यथालाभं तथा पात्राणि कारयेत् । विना पात्रेण यः कुर्य्यात् प्रतिष्ठायाज्ञिकीं क्रियाम् । विफला भवते सर्व्वा वाहनादिधनापहा ॥” इति देवीपुराणम् ॥ * ॥ भोजनपात्राणि भोजनशब्दे द्रष्टव्यानि ॥ पात्रटः, पुं, (पाता इव पिबन्निव वा अटतीति । अट् + अच् ।) कर्पटकः । कृशे, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ पात्रटीरः, पुं, (पातेव रक्षन्निव पिबन्निव वा अट- तीति + अट + बाहुलकात् ईरन् ।) युक्तव्यापार- मन्त्री । लौहपात्रम् । कांस्यपात्रम् । रजतपा- त्रम् । सिंहाणम् । पावकः । इति शब्दमाला मेदिनी च ॥ रे, २८१ । पिङ्गाशः । वायसः । कङ्कः । इति शब्दरत्नावली ॥ पात्रपालः, पुं, (पात्रं पालयतीति । पाल + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तुला-

धटः । इति जटाधरः ॥ पातओयार इति भाषा ॥ पात्रसंस्कारः, पुं, (संस्क्रियते इति । सम् + कृ + घञ् । पात्रस्य संस्कारः शुद्धिः ।) भाजनशुद्धिः । पुरोटिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रायभाटी इति भाषा ॥ पात्री, स्त्री, (पा + ष्ट्रन् । षित्वात् ङीप् ।) पात्रम् । इति त्रिलिङ्गसंग्रहे अमरः । ३ । ५ । ४२ ॥ (यथा, पाद्मे सृष्टिखण्डे तडागविधिप्रकरणे । “पात्रीमादाय सौवर्णीं पञ्चरत्नसमन्विताम् । तत्र निःक्षिप्य मकरं मत्स्यादींश्चैव सर्व्वशः ॥”) पात्रीयं, क्ली, (पात्रे साधु । पात्र + बाहुलकात् च्छः ।) यज्ञपात्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पात्रीरः, पुं, (पात्र्यै राति पात्रीं रातीति वा । रा + कः ।) यज्ञद्रव्यम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ पात्रेसमितः, त्रि, (पात्रे भोजनसमये एव समितः सङ्गतः ।) भोजनादन्यत्र यो न मिलितः सः । भोजनेष्वेव दक्षः । यथा, -- “स पात्रेसमितोऽन्यत्र भोजनान्मिलितो न यः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पापविशेषः । यथा, -- “निधाय हृदये पापं यः परं शंसति स्वयम् । स पात्रेसमितोऽथ स्यात् ॥” इति शब्दमाला ॥ पात्रोपकरणं, क्ली, (पात्रस्य पात्राणां वा उप- करणम् उपभूषणम् ।) उपभूषणम् । यथा, -- “रीतिवर्गादिसंजातं पात्रोपकरणादिकम् । दद्यादायसवर्ज्जन्तु भूषणं न कदाचन ॥ घण्टाचामरकुम्भादिपात्रोपकरणादिकम् । तद्भूषणान्तरे दद्याद्यस्मात्तदुपभूषणम् ॥” इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ पात्त्रं, क्ली, (पततीति । पत + क्विप् । पतं अधः- पतन्तं जनं त्रायते । त्रै + कः । ततः स्वार्थे प्रज्ञा- द्यण् निम्नेऽस्य निरुक्तिश्च दर्शनीया ।) पापि- त्राता । यथा, भविष्यपुराणे । “सर्व्वषामेव पात्त्राणां परं पात्त्रं महेश्वरः । पतन्तं त्रायते यस्मादतीवनरकार्णवात् ॥” महेश्वर इति प्रदर्शकं हेतोरविशेषात् । तथा नन्दिपुराणम् । “पात्त्राण्याध्यात्मिका मुख्या विशुद्धाश्चाग्निहो- त्रिणः । देवताश्च तथा मुख्या गोदानं ह्येतदुत्तमम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ पात्त्रता, स्त्री, (पात्त्रस्य भावः ।) पात्त्रत्वम् । विद्यातपस्याचारयुक्तता । यथा, -- “न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्त्रता । यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पात्त्रं प्रचक्ष्यते ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ पाथं, क्ली, जलम् । इति मेदिनी । थे, ९ ॥ पाथः, पुं, (पातीति । पा + थुट् निपातनात् ।) सूर्य्यः । अग्निः । इति मेदिनी । थे, ९ ॥ पाथः, [स्] क्ली, (पाति रक्षति जीवानिति । पा + “उदके थुट् च ।” उणां । ४ । २०४ ।

इति असुन् थुट् च । “पातेरेवोदके वाच्येऽसुन् तस्य थुडागम इत्युज्ज्वलदत्तः ।) जलम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, काशीखण्डे । २९ । ४९ । “खरसन्तापशमनी खनिः पीयूषपाथसाम् ॥”) पाथिः, [स्] पुं, (पिबति नद्यादिजलमाकर्ष- तीति । “पिबतेस्थुक् च ।” उणां । २ । ११५ । इति इसिन् थुगागमश्च ।) समुद्रः । इत्युणादि- कोषः ॥ चक्षुः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ (पीयते इति । पा + इसिन् थुगा- गमश्च ।) कीलाले, क्ली । इत्युणादिकोषः ॥ पाथेयं, क्ली, (पथि साधुरिति । “पथ्यतिथिवसति स्वपतेर्ढञ् ।” ४ । ४ । १०४ । इति ढञ् ।) पथि व्ययितव्यद्रव्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ पथ- खरच इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । शम्बलम् २ । इत्यमरः ॥ सम्बलम् ३ । इति भरतः ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । २५ । १२ । “लुण्ठिता तस्करैर्मार्गे वस्त्रमात्रा तथा-कृता । पाथेयञ्च हृतं सर्व्वं बालपुत्त्रा निराश्रया ॥”) कन्याराशिः । यथा, -- “क्रियतावुरिजितुमकुलीरलेयपाथेययूककौ- र्पाख्याः । तौक्षिक आकोकेरो हृरोगश्चान्त्यभञ्चेत्थम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ पाथोजं, क्ली, (पाथसि जले जायते इति । जन + डः ।) कमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, नैषधे । १९ । २७ । “अनतिशिथिले पुम्भावेन प्रगल्भबलाः खलु प्रसभमलयः पाथोजास्ये निविश्य निरित्वराः ॥” कमलशब्दे विवरणं सविस्तरं ज्ञेयम् ॥) पाथोदः, पुं, (पाथो जलं ददातीति । दा + कः ।) मेघः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पाथोधरः, पुं, (धरति धारयतीति वा । धृ + अच् । पाथसो धरः । पाथो धारयतीति । धारि + अच् ह्नस्व इत्येके ।) मेघः । इति हलायुधः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । २४० । “अन्तर्ये सततं लुठन्ति गणितास्तानेव पाथोधरै- रार्त्तानापतितांस्तरङ्गवलयैरालिङ्ग्य गृह्णन्नसौ ॥”) पाथोधिः, पुं, (पाथांसि धीयन्तेऽत्र । धा + कि ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ३ । ६८ । “वशीकृतेयं पृथिवी कृत्स्ना भवदनुग्रहात् । जेतुं द्वीपान् कथ्यतान्तु युक्तिः पाथोधिलङ्घने ॥”) पाथोनिधिः, पुं, (पाथांसि जलानि निधीयन्ते- ऽस्मिन् इति । नि + धा + किः ।) समुद्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ पाद, पुं, (पद + णिच् + क्विप् ।) पादः । इति जटाधरः ॥ पादः, पुं, (पद + करणे घञ् ।) पद्यते गम्यते अनेन । पा इति भाषा । स तु गर्भस्थबालकस्य मासद्वयेन भवति । यथा, -- “मासेन तु शिरो द्वाभ्यां बाह्वङ्घ्य्राद्यङ्गविग्रहः ॥” इति भागवतीयतृतीयस्कन्धः ॥

पृष्ठ ३/११०

तत्पर्य्यायः । पत् २ अङ्घ्रिः ३ चरणः ४ । इत्य- मरः ॥ अंह्निः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ ऋग्वेदीयमन्त्रचतुर्थांशः । श्लोकचतुर्थांशः । यथा, पादाश्चेल्लोपे सत्येव पूर्य्येत । इह ऋक्पाद एव गृह्यते । इति वामनः ॥ अविशेषात् श्लोकपादो- ऽपि । इत्यपरे । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ * ॥ पादद्वारा पादाक्रमणादिनिषेधो यथा, -- “पादेन नाक्रमेत् पादमुच्छिष्टं नैव लङ्घयेत् । न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डूयेदात्मनः शिरः ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ पादचालनादिनिषेधो यथा, -- “न पादचालनं कुर्य्यात् पादेन वा कदाचन । नाग्नौ प्रतापयेत् पादौ न कांस्ये धावयेद्बुधः ॥ नातिप्रसारयेद्देवं ब्राह्मणान् गामथापि वा । वाय्वग्निनृपविप्राणां सूर्य्यं वा शशिनं प्रति ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ * ॥ पादेन्द्रियस्याध्यात्मत्वं तस्मिन्नधिभूतमधिदैवतञ्च यथा, महाभारते आश्वमेधिकपर्व्वणि ४२ अध्याये । “अतः परं प्रवक्ष्यामि सर्व्वं विविधमिन्द्रियम् । पादावध्यात्ममित्याहुर्ब्राह्मणास्तत्त्वदर्शिनः ॥ अधिभूतन्तु गन्तव्यं विष्णुस्तत्राधिदैवतम् ॥” वुध्नः । वृक्षमूलम् । तुरीयांशः । चतुर्थभागः । शैलप्रत्यन्तपर्व्वतः । महाद्रिसमीपे क्षुद्रपर्व्वतः । (यथा, हरिवंशे ९४ । २० । “उभयोर्बिन्ध्यर्क्षयोः पादे नगयोस्तां महा- पुरीम् ॥”) मयूखः । किरणः । इति मेदिनी ॥ (शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १२४ । “न्यायनिर्व्वपणः पादः पण्डितो ह्यचलोपमः ॥” चिकित्सापादचतुष्टयं यथा, -- “वैद्यो व्याध्युपसृष्टस्तु भेषजं परिचारकः । एते पादाश्चिकित्सायाः कर्म्मसाधनहेतवः ॥ गुणवद्भिस्त्रिभिः पादैश्चतुर्थो गुणवान् भिषक् । व्याधिमल्पेन कालेन महान्तमपि साधयेत् ॥ वैद्यहीनास्त्रयः पादा गुणवन्तोऽप्यपार्थकाः । उद्गातृहोतृब्रह्माणो यथाध्वर्य्युं विनाध्वरे ॥ तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो दृष्टकर्म्मा स्वयं कृती । लघुहस्तः शुचिः शूरः सज्जोपस्करभेषजः ॥ प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान् व्यवसायी विशारदः । सत्यधर्म्मपरो यश्च स भिषक् पाद उच्यते ॥ आयुष्मान् सत्त्ववान् साध्यो द्रव्यवानात्मावानपि । आस्तिको वैद्यवाक्यस्थो व्याधितः पाद उच्यते ॥ प्रशस्तदेशसम्भूतं प्रशस्तेऽहनि चोद्धृतम् । युक्तमात्रं मनस्कान्तं गन्धवर्णरसान्वितम् ॥ दोषघ्नमग्लानिकरमविकारि विपर्य्यये । समीक्ष्य दत्तं काले च भेषज्रं पाद उच्यते ॥ स्निग्धोऽजुगुप्सुर्बलवान् युक्तो व्याधितरक्षणे । वैद्यवाक्यकृदश्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः ॥” इति च सुश्रुते सूत्रस्थाने ३४ अध्यायः ॥ “कारणं षोडशगुणं सिद्धौ पादचतुष्टयम् ॥” इति चरकं सूत्रस्थाने नवमेऽध्यांये ॥

अस्य शुभलक्षणं यथा, -- “अस्वेदनौ मृदुतलौ कमलोदराभौ श्लिष्टाङ्गुली रुचिरताम्रनखौ सुपार्ष्णी । उष्णौ शिराविरहितौ च निगूढगुल्फौ कूर्म्मोन्नतौ च चरणौ मनुजेश्वरस्य ॥” अशुभलक्षणञ्च यथा, -- “सूर्पाकारविरूक्षपाण्डुरनखौ वक्रौ शिरा- सन्ततौ संशुष्को विरलाङ्गुली च चरणौ दारिद्र- दुःखप्रदौ ॥”) पादकटकः, पुं, (पादस्य कटक इवेति ।) नूपुरः । रवशून्यहंसाकृतिचरणभूषणम् । वेँक मल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । हंसकः २ । इत्यमर- भरतौ ॥ पादकृच्छ्रः, पुं, व्रतविशेषः । यथा, -- “एकभक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च । उपवासेन चैकेन पादकृच्छ्र उदाहृतः ॥” इति गारुडे १०३ अध्यायः ॥ पादगण्डिरः, पुं, (गड्यते क्षर्य्यते पूयरक्तादि यस्मात् यत्र वा पादे इत्यर्थः । गड + किरच् इति गण्डिरः पदः ततो राजदन्तादिवत् परनिपा- तनात् साधुः । गण्डीर इति पाठोऽपि दृश्यते तत्र गड + ईरन्प्रत्ययेन सग्धुरिति ।) श्लीप- दम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गोद इति भाषा ॥ (श्लीपदशब्देऽस्य विवृतिर्व्विज्ञेया ॥) पादग्रहणं, क्ली, (पादयोर्ग्रहणम् इति । ग्रह + भावे ल्युट् ।) अभिवादनम् । पादस्पर्शपूर्ब्बक- प्रणामः । इत्यमरः ॥ तन्निषेधो यथा, “समि- द्वार्य्युदकुम्भपुष्पान्नहस्तो नाभिवादयेत् यच्चा- प्येवं युक्तम् ।” इति बौधायनः ॥ “जपयज्ञजलस्थञ्च समित्पुष्पकुशानलान् । दन्तकाष्ठञ्च भक्ष्यञ्च वहन्तं नाभिवादयेत् ॥” इति लघुहारीतः ॥ न पुष्पाक्षतपाणिर्नाशुचिर्न जपन् न देवपितृ- कार्य्यं कुर्व्वन् । अभिवादयेदित्यनुवृत्तौ शङ्ख- लिखितौ ॥ * ॥ तद्विधिः । “लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकमेव वा । आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्ब्बमभिवादयेत् ॥ ऊर्द्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति । प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान् प्रतिपद्यते ॥” * ॥ तत्प्रकारः । “अभिवादात् परं विप्रो ज्यायांसमभिवादयन् । असौ नामाहमस्मीति स्वं नाम परिकीर्त्तयेत् ॥ नामधेयस्य ये केचिदभिवादं न जानते । तान् प्राज्ञोऽहमिति ब्रूयात् स्त्रियः सर्व्वास्तथैव च ॥ भोः शब्दं कीर्त्तयेदन्ते स्वस्य नाम्नोऽभिवादने । नाम्नां स्वरूपभावो हि भो भाव ऋषिभिः स्मृतः ॥” इति मनुः । २ । १२२ -- १२४ ॥ पादचतुरः, पुं, (पादे पदव्यापारे गमनादौ चतुरः ।) छागः । सैकतम् । पिप्पलः । करकः । परदोषैकप्रवक्ता । इति मेदिनी । रे, ३०४ ॥

पादचारी, [न्] पुं, (पद्भ्यां चरतीति । चर गतौ + णिनिः) पदातिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६२ ॥ पद्भ्यां गमनशीले, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ६ । १२ । २९ । “गिरिराट् पादचारीव पद्भ्यां निर्ज्जरयन् महीम् । जग्रास स समासाद्य वज्रिनं सहवाहनम् ॥”) पादजः, पुं, (पद्भ्यां जायते इति । जन + डः । “पद्भ्यां शूद्रोऽजायत ।” इति श्रुतेर्ब्रह्मणः पद्भ्यां जातत्त्वात्तथात्वम् ।) शूद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ३९ । ६३ । “न विप्रा न च राजानो न वैश्या न च पादजाः ॥” पादोद्भवमात्रे, त्रि ॥) पादत्राणं, क्ली, (पादयोस्त्राणं यस्मात् ।) पादुका इति जटाधरः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सित- स्थाने ११ अध्याये । “अधनस्त्वबान्धवो वा पाद- त्राणातपत्रविरहितो भैक्ष्याशी ग्रामैकरात्रा- नुवासी मुनिरिर्व संयतात्मा योजनशतमधिकं वा गच्छेत् ॥” शीतऋतूपचारेऽस्य व्यवहारो यथा, -- “उष्णत्वभावैर्लघुभिः प्रावृतः शयनम्भजेत् । युक्त्यार्ककिरणान् स्वेदं पादत्राणञ्च सर्व्वदा ॥”) पादपः, पुं, (पादेन मूलेन पिबति रसानिति । पा + कः ।) वृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, हितोप- देशे । १ । ६३ । “यत्र विद्बज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि । निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ॥” पादौ पाति रक्षतीति । पा + रक्षणे + कः ।) पादपीठः । इति मेदिनी । पे, २१ ॥ पादपरुहा, स्त्री, (पादपे वृक्षे रोहतीति । रुह + कः ।) बन्दाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पादपा, स्त्री, (पादौ पाति रक्षतीति । पा + कः + टाप् ।) पादुका । इति मेदिनी । पे, २१ ॥ पादपाशः, पुं, (पादस्य पाशः ।) अश्वपादरज्जुः । तत्पर्य्यायः । दामाञ्चनम् २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २९५ ॥ पादपाशी, स्त्री, (पादपाश + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) खड्डुका । खेडुया इति भाषा ॥ शृङ्खला । शिकली इति भाषा ॥ इति मेदिनी ॥ पादपीठं, क्ली, (पादस्य पीठम् ।) पादस्थाप- नासनम् । पा राखा टुल इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । पदासनम् २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३८२ ॥ (यथा, रघुः । १७ । २८ । “वितानसहितं तत्र भेजे पैतृकमासनम् । चूडामणिभिरुद्घृष्टपादपीठं महीक्षिताम् ॥”) पादपीठिका, स्त्री, (पादपीठं साधनत्वेनास्त्यस्या इति । पादपीठ + ठन् ।) नापितादिशिल्पम् । यथा, -- “नापितादिकशिल्पे तु कारिका पादपीठिका ॥” इति शब्दमाला ॥

पृष्ठ ३/१११

पादप्रक्षालनं, क्ली, (पादयोः प्रक्षालनम् ।) चरणधौतम् । पा धोओया इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । मेधाजनकत्वम् । पवित्रत्वम् । आयुष्य- त्वम् । अलक्ष्मीकलिनाशकत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ (यथा, च, -- “पादप्रक्षालनं पादमलरोगश्रमापहम् । चक्षुःप्रसादनं वृष्यं रक्षोघ्नं प्रीतिवर्द्धनम् ॥” इति चिकित्सितस्थाने चतुर्व्विंशेऽध्याये सुश्रुते- नोक्तम् ॥) पादप्रधारणं, क्ली, (पादौ प्रधार्य्येते कण्टकादिभ्यो रक्ष्येतेऽनेनेति । प्र + धृ + णिच् + ल्युट् ।) पादुका । इति केचित् ॥ पादप्रहारः, पुं, (पादस्य पादेन वा प्रहारः ।) पदाघातः । लाति इति भाषा ॥ यथा । “नायिकापादप्रहारादिना नायकस्य कोपादि- वर्णनम् ।” इति काव्यप्रकाशे सप्तमोल्लासः ॥ (यथा च साहित्यदर्पणे । १० । ४६ । “दासे कृतागसि भवत्युचितः प्रभूणां पादप्रहार इति सुन्दरि ! नात्र दूये । उद्यत्कठोरपुलकाङ्कुरकण्टकाग्रै- र्यद्भिद्यते मृदु पदं ननु सा व्यथा मे ॥”) पादबन्धनं, क्ली, (पादयोर्गोमहिष्यादीनामित्यर्थः । यद्बन्धनम् ।) गोमहिष्यादिबन्धनम् । इति जटा- धरः ॥ यादवशब्दटीकायां भरतश्च ॥ (बध्ना- त्यनेनेति । बन्ध + करणे ल्युट् । पादयोर्बन्धनं तत्साधनवस्तु । गोमहिष्यादीनां पादबन्धन- द्रव्यम् । यथा, हेमचन्द्रः । ४ । ३२१ । “स तु शृङ्खलकः काष्ठमयैः स्यात् पादबन्धनैः ॥”) चरणोद्दानञ्च ॥ पादमूलं, क्ली, (पादयोर्मलम् ।) चरणाधोभागः । यथा, हेमचन्द्रः । “पादमूलं गोहिरं स्यात् पार्ष्णस्तु घुटयोरधः ॥” (यथा, रामायणे । २ । ७८ । २५ । “सा पादमूले कैकेय्या मन्थरा निपपात ह ॥” प्रत्यन्तपर्व्वताधोभागः । यथा, कथासरित्- सागरे । १ । २७ । “महीं भ्रमन्तौ हिमवत्पादमूलमवापतुः ॥”) पादरक्षणं, क्ली, (पादयो रक्षणं यस्मात् ।) पादुका । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७८ ॥ पादरज्जुः, स्त्री, (पादबन्धनार्था रज्जुः ।) हस्ति- पादबन्धनरज्जुः । तत्पर्य्यायः । पारी २ । इति जटाधरः ॥ चरणबन्धनदाममात्रञ्च ॥ पादरथी, स्त्री, (पादस्य रथी क्षुद्रो रथ इव ।) पादुका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पादरोहणः, पुं, (पादैमूलैः रोहतीति । रुह + ल्युः ।) वटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पादवल्मीकः, पुं, (पादे वल्मीक इव ।) श्लीप- दम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । १२९ ॥ (श्लीपद- रोगशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) पादविकः, पुं, (पदवीं धावतीति । पदवी + “माथोत्तरपदपदव्यनुपदं धावति ।” ४ । ४ । ३७ । इति ठक् ।) पथिकः । इति सिद्धान्तकौसुदी ॥

पादविरजाः, [स्] स्त्री, (पादो विरजा धूलि- विहीनो यस्याः ।) पादुका । इति हारा- वली । ७४ ॥ पादशः, [स्] व्य, पादं पादम् । पादशब्दात् वीप्सायां चशस्प्रत्ययनिष्पन्नम् । इति व्याकर- णम् ॥ (यथा, मनुः । १ । ८३ । “अरोगाः सर्व्वसिद्धार्थाश्चतुर्व्वर्षशतायुषः । कृते त्रेतादिषु ह्येषामायुर्ह्नसति पादशः ॥”) पादशैलः, पुं, (पादः महाद्रिसमीपस्थः क्षुद्रपर्व्वतः स एव शैलः ।) प्रत्यन्तपर्व्वतः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पादशोथः, पुं, (पादोद्भवः शोथः । शाकपार्थि- वादिवत् समासः ।) पादगतशोफः । यथा, -- “अनन्योपद्रवकृतः शोथः पादसमुत्थितः । पुरुषं हन्ति नारीन्तु मुखजो गुह्यजो द्वयम् ॥” इति माधवकरः ॥ (यथा च हारीते चिकित्सितस्थाने २६ अः ॥ “शोथो भवेच्च विकलेन्द्रियरोममार्गः क्षीणे बले वपुषि चाम्लकटूष्णसेवया । शैत्यात्तथा विशदपिच्छलसेवनेन रूक्षाभिघातपतनेन च धारणाद्वा ॥ आमाशये गतिरतोऽपि नरस्य यस्य अन्ते प्रधावति ततोऽपि च दोष एषः । करोति पाणिचरणे च पृथक् प्रसूतो द्वन्द्वेन वा भवति शोथविकारचारः ॥ नरस्य चान्तःप्रभवाश्च शोथाः साध्या भवेयुर्विनता मुखेषु । असाध्यकाः सर्व्वशरीरगाश्च पादे स्त्रिया वा वदने नरस्य ॥”) पादस्फोटः, पुं, (पादस्य स्फोटः । पादं स्फोटय- तीति वा । स्फुट् + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । विपा- दिका २ । इत्यमरः ॥ स्फुटी ३ स्फुटिः ४ पाद- स्फोटिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु एका दशक्षुद्रकुष्ठान्तर्गततृतीयकुष्ठम् । यथा, -- “वैपादिकं पाणिपादस्फुटनं तीव्रवेदनम् । पाणिपादस्फुटनं पाण्योः पादयोश्च स्फुटनं विदारणं येन तत् । इति माधवकरः ॥ अस्य चिकित्सा कुष्ठशब्दे द्रष्टव्या ॥ पादहारकः, त्रि, पादाभ्यां ह्नियतेऽसौ । पाद- शब्दात् निपातनात् कर्म्मणि णकप्रत्ययान्तः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (“कृत्यल्युटो बहु- लम् ।” ३ । ३ । ११३ । इति कर्म्मणि ण्वुल् । इति सिद्धान्तकौमुदी ।) चरणद्वारा हरणकर्त्ता ॥ पादाग्रं, क्ली, (पादयोरग्रम् ।) चरणाग्रभागः । तत्पर्य्यायः । प्रपदम् २ । इत्यमरः ॥ पादाङ्गदं, क्ली, (पादस्य अङ्गदमिव ।) नूपुरम् । इत्यमरः ॥ पादात्, पुं, (पादाभ्यामतति गच्छतीति । अत + क्विप् ।) पादातिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (पादाभ्यामत्तीति । अद् + क्विप् । वृक्षः । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥)

पादातं, क्ली, (पदातीनां समूहः । पदाति + “भिक्षादिभ्योऽण् । ४ । २ । ३८ । इत्यण् ।) पत्तिसंहतिः । पदातिसमूहः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ९९ । ८ । “सादिनामन्तरे स्थाप्यं पादातमपि दंशितम् ॥”) पादातः, पुं, (पादाभ्यामततीति । अत + अच् ।) पादातिः । यथा, -- “पदातिपत्तिपादातपादातिकपदाजयः ॥” इत्यमरमाला ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५१ । ४३ । “अयुतं त्रीणि पद्मानि गजारोहाः ससादिनः । रथानामर्व्वुदं चापि पादाता बहवस्तथा ॥”) पादातिः, पुं, (पादाभ्यामततीति । अत + इन् ।) पदातिः । इति हेमचन्द्रः ॥ पादातिकः, पुं, (पादातिरेव । पादाति + स्वार्थे कन् ।) पदातिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६२ ॥ पादारकः, पुं, (पाद इव ऋच्छतीति । ऋ + ण्वुल् ।) पोलिन्दः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पादालिन्दी, स्त्री, (पाद इव अलिन्दो यत्र । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) नौका । इति हारावली । ५९ । पादावर्त्तः, पुं, (पाद इव आवर्त्तते इति । आ + वृत् + अच् ।) अरघट्टकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५९ ॥ रहट् इति हिन्दीभाषा ॥ पादाविकः, पुं, (अव रक्षणे + भावे घञ् । पादेन अवः रक्षणम् । तत्र पादावे पादेन शरीरादि- रक्षणे नियुक्तः । पादाव + “तत्र नियुक्तः ।” ४ । ४ । ६९ । इति ठक् ।) पदातिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ पादी, [न्] पुं, (पादोऽस्त्यस्येति । पाद + इनिः ।) पादविशिष्टजलजन्तुगणः । अस्य गणना गुणाश्च यथा, भावप्रकाशे । “कुम्भीरकूर्म्मनक्राश्च गोधामकरशङ्कवः । घण्डिकः शिशुमारश्चेत्यादयः पादिनः स्मृताः ॥ पादिनोऽपि च ये ते तु कोषस्थानां गुणैः समाः ॥” चतुर्थांशभागी । यथा, मनुः । ८ । २१० । “सर्व्वेषामर्द्धिनो मुख्यास्तदर्द्धेनार्द्धिनोऽपरे । तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थांशाश्च पादिनः ॥” पादुकः, त्रि, (पद्यते गच्छतीति । पद + “लष- पतपदेति ।” ३ । २ । १५४ । इति उकञ् ।) गमनशीलः । पदधातोः कर्त्तरि ञुक्प्रत्यय- निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ पादुका, स्त्री, (पादूरेव । पादू + स्वार्थे कन् ततो ह्नस्वः ।) चर्म्मादिनिर्म्मितपादाच्छादनम् । जुता इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पादूः २ उपानत् ३ । इत्यमरः ॥ पन्नद्धा ४ पादरक्षिका ५ प्राणि- हिता ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ पन्नद्ध्री ७ पाद- रथी ८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौषी ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तस्या धारणविधि- र्यथा, -- “वर्षातपादिके छत्री दण्डी रात्र्यटवीषु च । शरीरत्राणकामो वै सोपानत्कः सदा व्रजेत् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥

पृष्ठ ३/११२

अस्या धारणगुणाः । “पादप्रधारणं वृष्यमोजस्यं चक्षुषोर्हितम् । सुखप्रचारमायुष्यं बल्यं पादरुजापहम् ॥” * ॥ अस्या अधारणे दोषा यथा, -- “पादाभ्यामनुपानद्भ्यां नृणां चंक्रमणं सदा । अनारोग्यमनायुष्यमिन्द्रियघ्नमदृष्टिकृत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तस्या दानफलं यथा, -- “दह्यमानाय विप्राय यः प्रयच्छत्युपानहौ । न तस्य मानसो दाहः कदाचिदपि जायते ॥ यानञ्चाश्वतरीयुक्तं तस्य हेममयं शुभम् । उपतिष्ठति विप्रर्षे सर्व्वरत्नविभूषितम् ॥ दानमत्र यथोत्पन्नं तत्ते वक्ष्यामि पार्थिव । शृणुष्वैकमना भूप ! लोके सर्व्वसुखप्रदम् ॥ जमदग्निर्मुनिः पूर्ब्बं तपःस्वाध्यायकर्शितः । वाणखड्गधरो धन्वी बभूव सततोद्यतः ॥ धनुर्वेदे तथा वेदे सर्व्वास्त्रपारगोऽभवत् । क्षिपन् वाणांस्तथा शश्वत् भार्य्ययानुगतो हि सः ॥ कदा निदाघकाले तु क्षिपन् वाणान् सहस्रशः । तस्यौ स्थाणुरिवासह्यः प्रतिलक्षं महामुनिः ॥ निदाघतीव्रसन्तापाद्गच्छन्त्याः सततं भयात् । भर्त्तुः स्नेहात्तथा यान्त्यास्तस्याश्चण्डायते रविः ॥ क्षुत्तृष्णाश्रमतापार्त्ता तथा यातुं न साशकत् । सुतापाद्देशविभ्रष्टा रेणुका च तपस्विनी ॥ तांदृष्ट्वा स मुनिः प्राह भार्य्यां किन्ते भवेच्चिरम् । कोपार्त्तमाह भर्त्तारं न कोपं कर्त्तुमर्हसि ॥ निदाघतीव्रसन्तापाद् भ्रष्टपादा तृषार्द्दिता । घृणिमदघृणिभिः स्पृष्टा न शशाकाह मार्गि- तुम् ॥ इत्युक्ते स क्रुधाविष्टः प्राह सन्धाय कार्मुके । पृषत्कं मां न जानाति सूर्य्यो विभ्रंशमीयिवान् ॥ यः सन्तपति मे भार्य्यां साध्वीं धर्म्मपरायणाम् । साध्वसाधु अजानन् वै फलमाप्नोतु तस्य हि ॥ इत्युक्त्रा स्थानमातस्थावर्कविभ्रंशहेतवे । प्रतीक्ष्य हि सुघोरेण क्रूररूपधरो मुनिः ॥ तं विज्ञाय मुनिं सूर्य्यो द्विजोऽभूच्चेदमब्रवीत् । किमालोकयसे सूर्य्यं पुनः पुनरतीव हि ॥ सुवाणाञ्चितपाणिस्त्वं कथयस्वाखिलं मुने ! । इत्युक्तः स तमाहेदं पातयिष्याम्यहं रविम् ॥ द्विजस्तु तमुवाचाथ मुने चित्रं विभाति मे । मातुरङ्कगतो यद्बद्बालश्चन्द्रं जिघृक्षति ॥ योजनानां सहस्राणि निमेषाद्याति यो दश । विप्र ! मुक्तेन वाणेन तं कथं पातयिष्यसि ॥ तच्छुत्वा यमदग्निस्तं प्राह शृणु द्विजोत्तम ! । पातयिष्याम्यहं यद्वदिमं सूर्य्यं नभःस्थलात् ॥ वियच्चरो यदा सूर्य्यो मर्त्यलोके त्वतन्द्रितः । मध्याह्ने स्थिरतामेति सर्व्वलोकान्ददर्शिवान् ॥ तत्काले सुमहल्लक्ष्यं भविष्यति दिवाकरः । एवं तं पातयिष्यामि पश्यतस्ते द्विजोत्तम ! ॥ तच्छ्रुत्वा सहसोद्विग्नस्तस्य प्रत्यक्षतां ययौ । सूर्य्यस्तं क्षमयामास दत्त्वा छत्रमुपानहौ ॥ ततःप्रमृति तच्छत्रं द्विजानां परिगीयते ।

दत्तं तैर्धार्य्यतेऽन्येषां क्षत्त्रियाणां द्बिजोत्तम ! ॥ यो ददाति द्विजेभ्यस्तु तृतीयायामुपानहौ । वैशाखे शुक्लपक्षे तु सच्छत्रं कनकान्वितम् ॥ न तस्य मानषो दाहो मृत्युलोकेऽभिजायते । सर्व्वव्याधिविनिर्मुक्तः श्रियं पुत्त्रांश्च विन्दति ॥ कालादिह यदा याति मम लोके द्विजोत्तम ! । यानं वाश्वतरीयुक्तं सर्व्वहेममयं शुभम् ॥ दिव्याङ्गनाभिराकीर्णं सर्व्वरत्नविभूषितम् । उपतिष्ठति विप्रेन्द्र ! सर्व्वकामफलप्रदम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ * ॥ विष्णुगृहे सपादुकगमने दोषो यथा, -- वराह उवाच । “वहन्नुपानहौ पद्भ्यां यस्तु मामुपचाक्रमेत् । चर्म्मकारस्तु जायेत वर्षाणान्तु त्रयोदश ॥ तत्र जन्मपरिभ्रष्टः शूकरो जायते पुनः । शूकराच्च परिभ्रष्टः श्वा च तत्रैव जायते ॥ ततः श्वत्वात् परिभ्रष्टो मानुषश्चैव जायते । मद्भक्तश्च विनीतश्च अपराधविवर्ज्जितः ॥ मुक्त्रा तु सर्व्वसंसारं मम लोकाय गच्छति ॥ य एतेन विधानेन वसुधे ! कर्म्म कारयेत् । न स लिप्यति पापेन एवमेतन्न संशयः ॥” इति वराहपुराणे उपानहापराधप्रायश्चित्तम् ॥ अथ देवतापादुकानिर्म्माणपूजनविधिः । यथा, -- “मणिरत्नमयी कार्य्या हेमरूप्यमयी पि वा । चन्दनेनापि कर्त्तव्या पादुकाप्रतिमापि वा ॥ श्रीपर्णा श्रीद्रुमा चापि देवदारुमयी पि वा । षडङ्गुला च सा कार्य्या पादुके पूजयेत् सदा ॥” इति देवीपुराणम् ॥ * ॥ गुरुपादुकास्तोत्रं यथा, -- “ब्रह्मरन्ध्रसरसीरुहोदरे नित्यलग्नमवदातमद्भुतम् । कुण्डलीविवरकाण्डमण्डितं द्वादशार्णसरसीरुहं भजे ॥ १ ॥ तस्य कन्दलितकर्णिकापुटे कॢप्तरेखमकथादिरेखया । कोणलक्षितहलक्षमण्डली- भावलक्ष्यमबलालयं भजे ॥ २ ॥ तत्पुटे पटुतडित्कडारिम- स्पर्द्धमानमणिपाटलप्रभम् । चिन्तयामि हृदि चिन्मयं वपु- बिन्दुनादमणिपीठमण्डलम् ॥ ३ ॥ ऊर्द्ध्वमस्य हुतमुक्शिखासखं तद्विलासपरिबृंहणास्पदम् । विश्वघस्मरमहोत्सदोत्कटं व्यामृषाठियुगमादिहंसयोः ॥ ४ ॥ तत्र नाथचरणारविन्दयोः कुङ्कुमासवझरीमरन्दयोः । द्वन्द्वमिन्दुमकरन्दशीतलं मानसं स्मरति मङ्गलास्पदम् ॥ ५ ॥ पादुकापञ्चकस्तोत्रं पञ्चवक्त्राद्विनिर्गतम् । षडाम्नायफलोपेतं प्रपञ्चे चातिदुर्लभम् ॥” इति रुद्रयामलः ॥

पादुकाकारः, पुं, (पादुकां करोतीति । कृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) चर्म्म- कारः । इति हलायुधः ॥ पादुकाकृत्, पुं, (पादुकां करोतीति । कृ + क्विप् ।) चर्म्मकारः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७८ ॥ पादूः, स्त्री, (पद्यते गभ्यते सुखेन ययेति । पद + “णित्कशिपद्यर्त्तेः ।” उणां १ । ८७ । इति ऊः स च णित् ।) पादुका । इत्यमरः ॥ पादूकृत्, पुं, (पादूं पादुकां करोतीति । कृ + क्विप् । तुक् ।) चर्म्मकारः । इत्यमरः ॥ पादोदकं, क्ली, (पादप्रक्षालनजातं उदकम् । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) चरणधौत- जलम् । चरणामृतम् । यथा, -- “हृदि रूपं मुखे नाम नैवेद्यमुदरे हरेः । पादोदकञ्च निर्म्माल्यं मस्तके यस्य सोऽच्युतः ॥ नैवेद्यमन्नं तुलसीविमिश्रं विशेषतः पादजलं पिबेच्च । योऽश्नाति नित्यं प्रयतो मुरारेः प्राप्नोति सुप्रेमयुतां स भक्तिम् ॥ हत्यां हन्ति यदङ्घ्रिसङ्गतुलसीस्तेयञ्च पादोदकं नैवेद्यं बहुमद्यपानदुरितं गुर्व्वङ्गनासङ्गमम् । भक्त्याधीनमतिः स्थितिर्हरिजने तत्संगतिः सङ्गजा शालग्रामशिलादिमूर्त्तिमहितां जानन्ति के वै हरेः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १०० अध्यायः ॥ * ॥ अथ श्रीचरणोदकाभिषेकमाहात्म्यं पद्मपुराणे । “स स्नातः सर्व्वतीर्थेषु सर्व्वयज्ञेषु दीक्षितः । शालग्रामशिलातोयैर्योऽभिषेकं समाचरेत् ॥ गङ्गागोदावरीरेवानद्यो मुक्तिप्रदास्तु याः । निवसन्ति सतीर्थास्ताः शालग्रामशिलाजले ॥ कोटितीर्थसहस्रैस्तु सेवितैः किं प्रयोजनम् । तीर्थं यदि भवेत् पुण्यं शालग्रामशिलोद्भवम् ॥” तत्रैव गौतमाम्बरीषसंवादे । “येषां धौतानि गात्राणि हरेः पादोदकेन वै । अम्बरीष ! कुले तेषां दासोऽस्मि वशगः सदा ॥ राजन्नेतानि तावच्च तीर्थानि भुवनत्रये । यावन्न प्राप्यते तोयं शालग्रामाभिषेकजम् ॥” स्कान्दे कार्त्तिकमाहात्म्ये । “गृहेऽपि वसतस्तस्य गङ्गास्नानं दिने दिने । शालग्रामशिलातोयैर्योऽभिषिञ्चति मानवः ॥” तत्रैवान्यत्र । “यानि कानि च तीर्थानि ब्रह्माद्या देवता- स्तथा । विष्णुपादोदकस्यैते कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ शालग्रामोद्भवो देवो देवो द्वारवतीभवः । उभयोः स्नानतोयेन ब्रह्महत्या निवर्त्तते ॥” किञ्च । “स वै चावभृतस्नातः स च गङ्गाजलाप्लुतः । विष्णुपादोदकं कृत्वा शङ्खेयः स्नाति मानवः ॥” श्रीनृसिंहपुराणे । “गङ्गाप्रयागगयनैमिषपुष्कराणि पुण्यानि यानि कुरुजाङ्गलयामुनानि ।

पृष्ठ ३/११३

कालेन तीर्थसलिलानि पुनन्ति पापं पादोदकं भगवतः प्रपुनाति सद्यः ॥” स्मृतौ च । “त्रिरात्रिफलदा नद्यो याः काश्चिदसमुद्रगाः । समुद्रगाश्च पक्षस्य मासस्य सरितां पतिः ॥ षण्मासफलदा गोदा वत्सरस्य तु जाह्नवी । पादोदकं भगवतो द्बादशाब्दफलप्रदम् ॥” तन्नित्यता च गरुडपुराणे । “जलञ्च येषां तुलसीविमिश्रितं पादोदकं चक्रशिलासमुद्भवम् । नित्यं त्रिसन्ध्यं प्लवते न गात्रं खगेन्द्र ! ते धर्म्मबहिस्कृता नराः ॥” अथ श्रीचरणोदकपानमाहात्म्यम् । पाद्मे गौत- माम्बरीषसंवादे । “हरेः स्नानावशेषन्तु जलं यस्योदरे स्थितम् । अम्बरीष ! प्रणम्योच्चैः पादपांशुः प्रगृह्यताम् ॥” तत्रैव देवदूतविकुण्डलसंवादे । “ये पिबन्ति नरा नित्यं शालग्रामशिलाजलम् । पञ्चगव्यसहस्रैस्तु सेवितैः किं प्रयोजनम् ॥ कोटितीर्थसहस्रैस्तु सेवितैः किं प्रयोजनम् । नित्यं यदि पिबेत् पुण्यं शालग्रामशिलाजलम् ॥ शालग्रामशिलातोयं यः पिबेद्विन्दुना समम् । मातुः स्तन्यं पुनर्नैव स पिबेन्मुक्तिभाग्नरः ॥” किञ्च । “दहन्ति नरकान् सर्व्वान् गर्भवासञ्च दारुणम् । पीतं यैस्तु सदा नित्यं शालग्रामशिलाजलम् ॥” तत्रैव श्रीयमधूम्रकेतुसंवादे । “शालग्रामशिलातोयं विन्दुमात्रं तु यः पिबेत् । सर्व्वपापैः प्रमुच्येत मुक्तिमार्गे कृतोद्यमः ॥” तत्रैव पुलस्त्यभगीरथसंवादे । “पादोदकस्य माहात्म्यं भगीरथ ! वदामि ते । पावनं सर्व्वतीर्थेभ्यो हत्याकोटिविनाशनम् ॥ धृते शिरसि पीते च सर्व्वास्तुष्यन्ति देवताः । प्रायश्चित्तन्तु पापानां कलौ पादोदकं हरेः ॥” किञ्च । “त्रिभिः सारस्वतं तोयं सप्ताहेन तु नामदम् । सद्यः पुनाति गाङ्गेयं दर्शनादेव यामुनम् ॥ पुनन्त्येतानि तोयानि स्नानदर्शनकीर्त्तनैः । पुनाति स्मरणादेव कलौ पादोदकं हरेः ॥ अर्च्चितैः कोटिभिर्लिङ्गैर्नित्यं यत् क्रियते फलम् । तत् फलं शतसाहस्रं पीतैः पादोदकैर्हरेः ॥ अशुचिर्वा दुराचारो महापातकसंयुतः । स्पृष्ट्वा पादोदकं विष्णोः सदा शुद्ध्यति मानवः ॥ पापकोटियुतो यस्तु मृत्युकाले शिरे मुखे । देहे पादोदकं यस्य न प्रयाति यमालयम् ॥ न दानं न हविर्येषां स्वाध्यायो न सुरार्च्चनम् । तेऽपि पादोदकं पीत्वा प्रयान्ति परमां गतिम् ॥ विशाखाऋक्षसंयुक्ता वैशाखी किं करिष्यति । पिण्डारके महातीर्थे उज्जयिन्यां भगीरथ ! ॥ माघमासे प्रयागे तु स्नानं वै किं करिष्यति । प्रयागं सततं तस्य यस्य पादोदकं हरेः ॥ कार्त्तिके कार्त्तिकीयोगे किं करिष्यति पुष्करे ।

नित्यन्तु पुष्करं तस्य यस्य पादोदकं हरेः ॥ प्रबोधवासरे प्राप्ते मथुरायाञ्च तस्य किम् । नित्यञ्च यामुनं स्नानं यस्य पादोदकं हरेः ॥ काश्यामुत्तरवाहिन्यां गङ्गायान्तु मृतस्य किम् । यस्य पादोदकं विष्णोर्मुखे चैवावतिष्ठते ॥” किञ्च । “हित्वा पादोदकं विष्णोर्योऽन्यतीर्थानि गच्छति । अनर्घ्यरत्नमुत्सृज्य लोष्ट्रं वाञ्छति दुर्म्मतिः ॥ कुरुक्षेत्रसमो देशो विन्दुपादोदकं मतः । पतेद् यत्राक्षयं पुण्यं नित्यं भवति तद्गृहे ॥ गयापिण्डसमं पुण्यं पुत्त्राणामपि जायते । पादोदकेन देवस्य ये कुर्य्युः पितृतर्पणम् ॥ नासुराणां भयं तस्य प्रेतजन्यं न राक्षसम् । न रोगस्य भयं चैव नास्ति विध्नकृतं भयम् ॥ न दुष्टा नैव घोराक्षाश्चापदोत्थभयं नहि । ग्रहाः पीडां न कुर्व्वन्ति वैरा नश्यन्ति दारुणाः ॥ किं तस्य तीथगमने देवर्षीणाञ्च दर्शने । यस्य पादोदकं मूर्द्ध्नि शालग्रामशिलोद्भवम् ॥ प्रीतो भवति मार्त्तण्डः प्रीतो भवति केशवः । ब्रह्मा भवति सुप्रीतः प्रीतो भवति शङ्करः ॥ पादोदकस्य माहात्म्यं यः पठेत् केशवाग्रतः । स याति परमं स्थानं यत्र देवो जनार्द्दनः ॥” ब्रह्माण्डपुराणे श्रीब्रह्मनारदसंवादे । “प्रायश्चित्तं यदि प्राप्तं कृच्छ्रं वा त्वघमर्षणम् । सोऽपि पादोदकं पीत्वा शुद्धिं प्राप्नोति तत्क्षणात् ॥ अशौचं नैव विद्येत सूतके मृतकेऽपि च । येषां पादोदकं मूर्द्ध्नि प्राशनं ये प्रकुर्व्वते ॥ अन्तकालेऽपि यस्येह दीयते पादयोर्जलम् । सोऽपि सद्गतिमाप्नोति सदाचारैर्ब्बहिष्कृतः ॥ अपेयं पिबते यस्तु भुङ्क्ते यश्चाप्यभोजनम् । अगम्यागमना ये वै पापाचाराश्च ये नराः । तेऽपि पूज्या भवन्त्याशु सद्यः पादाम्बुसेवनात् ॥” किञ्च । “अपवित्रं यदन्नं स्यात् पानीयं चापि पापिनाम् । भुक्त्वा पीत्वा विशुद्धः स्यात् पीत्वा पादोदकं हरेः ॥ तप्तकृच्छ्रात् पञ्चगव्यात् महाकृच्छ्राद्विशिष्यते । चान्द्रायणात् पादकृच्छ्रात् पराकादपि सुव्रत । कायशुद्धिर्भवेदाशु पीत्वा पादोदकं हरेः ॥ अगुरुं कुङ्कुमं चापि कर्पूरं चानुलेपनम् । विष्णुपादाम्बुसंलग्नं तद्वै पावनपावनम् ॥ दृष्टिपूतन्तु यत्तोयं विष्णुना प्रभविष्णुना । तद्वै पापहरं पुत्त्र ! किं पुनः पादयोर्जलम् ॥ एतदर्थमहं पुत्त्र ! शिरसा विष्णुतत्परः । धारयामि पिबाम्यद्य माहात्म्यं विदितं मम ॥ प्रियस्त्वमग्रजः पुत्त्र त्वदर्थं गदितं मया । रहस्यं मे त्वनर्हस्य न वक्तव्यं कदाचन ॥ धारयस्व सदा मूर्द्ध्नि प्राशनं कुरु नित्यशः ॥ जन्ममृत्युजरादुःखैर्मोक्षं यास्यसि पुत्त्रक ! ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “सद्यः फलप्रदं पुण्यं सर्व्वपापविनाशनम् । सर्व्वमङ्गलमङ्गल्यं सर्व्वदुःखविनाशनम् ।

दुःस्वप्ननाशनं पुण्यं विष्णुपादोदकं शुभम् ॥ सर्व्वोपद्रवहन्तारं सर्व्वव्याधिविनाशनम् । सर्व्वोत्पातप्रशमनं सर्व्वतापनिवारणम् ॥ सर्व्वकल्याणसुखदं सर्व्वकामफलप्रदम् । सर्व्वसिद्धिप्रदं धन्यं सर्व्वधर्म्मविवर्द्धनम् ॥ सर्व्वशत्रुप्रशमनं सर्व्वभोगप्रदायकम् । सर्व्वतीर्थस्य फलदं मूर्द्ध्नि पादाम्बुधारणम् ॥ प्रयागस्य प्रभासस्य पुष्करस्य च सेवने । पृथूदकस्य तीर्थस्य आचान्तो लभते फलम् ॥ चक्रतीर्थे फलं यादृक् तादृक् पादाम्बुधारणात् ॥ सरस्वत्यां गयायाञ्च गत्वा यत् प्राप्नुयात् फलम् । तत् फलं लभते श्रेष्ठं मूर्द्ध्नि पादाम्बुधारणात् ॥” स्कान्दे । “पादोदकस्य माहात्म्यं देवो जानाति शङ्करः । विष्णुपादच्युता गङ्गा शिरसा येन धारिता ॥ स्थानं नैवास्ति पापस्य देहिनां देहमध्यतः । सवाह्याभ्यन्तरं यस्य व्याप्तं पादोदकेन वै ॥ पादोदं विष्णुनैवेद्यमुदरे यस्य तिष्ठति । नाश्रयं लभते पापं स्वयमेव विनश्यति ॥ महापापग्रहग्रस्तो व्याप्तो रोगशतैरपि । हरेः पादोदकं पीत्वा मुच्यते नात्र संशयः ॥ शिरसा तिष्ठते येषां नित्यं पादोदकं हरेः । किं करिष्यन्ति ते लोके तीर्थकोटिमनोरथैः ॥ अयमेव परो धर्म्म इदमेव परं तपः । इदमेव परं तीर्थं विष्णुपादाम्बु यत् पिबेत् ॥” तत्रैव शिवोमासंवादे । “विलयं यान्ति पापानि पीते पादोदके हरेः । किं पुनर्विष्णुपादोदं शालग्रामशिलाप्लुतम् ॥ विशेषेण हरेत् पापं ब्रह्महत्यादिकं प्रिये ॥ पीते पादोदके विष्णोर्यदि प्राणैर्विमुच्यते । हत्वा यमभटान् सर्व्वान् वैष्णवं लोकमाप्नुयात् ॥ तत्रैव शिवकार्त्तिकेयसंवादे शालग्रामशिला- माहात्म्ये । “छिन्नस्तेन महासेन । गर्भवासः सुदारुणः । पीतं येन सदा विष्णोः शालग्रामशिलाजलम् ॥ ये पिबन्ति नरा नित्यं शालग्रामशिलाजलम् । पञ्चगव्यसहस्रैस्तु प्राशितैः किं प्रयोजनम् ॥ प्रायश्चित्ते समुत्पन्ने किं दानैः किमुपोषणैः । चान्द्रायणैश्च तीर्थैश्च पीत्वा पादोदकं शुचिः ॥ बृहन्नारदीये लुब्धकोपाख्यानारम्भे । हरिपादोदकं यस्तु क्षणमात्रञ्च धारयेत् । स स्नातः सर्व्वतीर्थेषु विष्णोः प्रियतरस्तथा ॥ अकालमृत्युशमनं सर्व्वजाधिविनाशनम् । सर्व्वदुःखोपशमनं हरिपादोदकं शुभम् ॥” तत्रैव तदुपाख्यानान्ते । “हरिपादोदकस्पर्शाल्लुब्धको वीतकल्मषः । दिव्यं विमानमारुह्य मुनिमेनमथाब्रवीत् ॥ हरिपादोदकं यस्मान्मयि त्वं क्षिप्तवान् मुने । प्रापितोऽस्मि त्वया तस्मात्तद्विष्णोः परमं पदम् ॥” हरिभक्तिसुधोदये । “पादं पूर्ब्बं किल स्पृष्ट्वा गङ्गाभूत् स्मर्त्तृमोक्षदा । विष्णोः सद्यस्तु तत्सङ्गि पादाम्बु कथमीष्यते ॥

पृष्ठ ३/११४

तापत्रयानलो योऽसौ न शाम्येत् सकलाब्धिभिः । द्रुतं शाम्यति सोऽल्पेन श्रीमद्बिष्णुपदाम्बुना ॥ अघास्त्राभेद्यकवचं भवाग्निस्तम्भनौषधम् । सर्व्वाङ्गैः सर्व्वथा धार्य्यं पाद्यं शुचिसदः सदा ॥ अमृतत्वावहं नित्यं विष्णुपादाम्बु यः पिबेत् । स पिबत्यमृतं नित्यं मासे मासे तु देवताः ॥ माहात्म्यमियदित्यस्य यो वक्ता सोऽपि निर्भयः । न त्वनर्घ्यमणेर्मूल्यं कलयन्नघमश्नुते ॥” अन्यत्रापि । “स ब्रह्मचारी स व्रती आश्रमी च सदा शुचिः । विष्णुपादोदकं यस्य मुखे शिरसि विग्रहे ॥ जन्मप्रभृतिपापानां प्रायश्चित्तं यदीच्छति । शालग्रामशिलावारि पापहारि निषेव्यताम् ॥” अतएव तेजोद्रविणपञ्चरात्रे श्रीब्रह्मोक्तम् । “पीठप्लणालादुदकं पृथगादाय पुत्त्रक ! । सिञ्चयेन्मूर्द्ध्नि भक्तानां सर्व्वतीर्थमयं हि तत् ॥” इति । “पादोदकस्य माहात्म्यं विख्यातं सर्व्वशास्त्रतः । लेखितुं शक्नुयात् को हि सिन्धूर्मीन् गणयन्नपि ॥ विशेषतश्च पादोदं तुलसीदलसंयुतम् । शङ्खे कृत्वा वैष्णवेभ्यो दत्त्वा प्राग्वत् पिबेत्स्वयम् ॥” अथ शङ्खकृतपादोदकमाहात्म्यं स्कान्दे ब्रह्म- नारदसंवादे । “कृत्वा पादोदकं शङ्खे वैष्णवानां महात्मनाम् । यो दद्यात्तुलसीमिश्रं चान्द्रायणशतं लभेत् ॥ गृहीत्वा कृष्णपादाम्बु शङ्खे कृत्वा तु वैष्णवः । यो वहेत् शिरसा नित्यं स मुनिस्तापसोत्तमः ॥” पाद्मे देवदूतविकुण्डलसंवादे । “शालग्रामशिलातोयं यदि शङ्खभृतं पिबेत् । हत्याकोटिविनाशं तु कुरुते नात्र संशयः ॥” अगस्त्यसंहितायाञ्च । “शालग्रामशिलातोयं तुलसीदलवासितम् । ये पिबन्ति पुनस्तेषां स्तन्यपानं न विद्यते ॥ श्रीविष्णोर्वैष्णवानाञ्च पावनञ्चरणोदकम् । सर्व्वतीर्थमयं पीत्वा कुर्य्यादाचमनं न हि ॥” तदुक्तं स्कान्दे श्रीशिवेन । “विष्णोः पादोदकं पीत्वा पश्चादशुचिशङ्कया । आचामति च यो मोहाद्ब्रह्महा स निगद्यते ॥” श्रुतिश्च । “भगवान् पवित्रो भगवत्पादौ पवित्रौ पादोदकं पवित्रं न तत्पान आचमनीयं यथा हि सोम इति ।” सौपर्णे च । “विष्णुपादोदकं पीत्वा भक्तपादोदकं तथा । य आचामति संमोहात् ब्रह्महा स निगद्यते ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासः ॥ पाद्यं, क्ली, (पादार्थमुदकम् । पाद + “पादार्घा- भ्याञ्च ।” ५ । ४ । २५ । इति यत् ।) पादाय वारि । पादप्रक्षालनार्थजलम् । इत्यमरः ॥ तत्- लक्षणं यथा, -- “पादावनेजनजलग्रहणं पात्रमद्भुतम् । लौहजं वा सरोजातं हैमं राजतमेव वा ॥ ताम्रमचरणमपि वायवेनं सतामिति ॥” इति वैखानसग्रन्थः ॥

“षडङ्गुलं प्रविस्तारमुत्सेधञ्चतुरङ्गुलम् । ओष्ठमेकाङ्गुलं कुर्य्यान्नासिकां चतुरङ्गुलाम् ॥ पृष्ठे पादसमायुक्तं चतुरङ्गुलमानतः । पाद्यपात्रमिति ख्यातं सर्व्वदेवप्रपूजने ॥” इति सिद्धान्तशेखरः ॥ पानं, क्ली, (पा पाने + भावे ल्युट् ।) पीतिः । द्रवद्रव्यस्य गलाधःकरणम् । (यथा, हितोपदेशे । “पयःपानं भुजङ्गानां केवलं विषवर्द्धनम् ॥”) भाजनम् । (पाल रक्षणे + भावे ल्युट् ।) रक्ष- णम् । इति मेदिनी ॥ (पीयते खगादिभि- र्यत्र । पा + अधिकरणे ल्युट् । कुल्या । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५५ ॥ पीयते यदिति । कर्म्मणि ल्युट् । जलम् । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥ * ॥ पाति रक्षतीति । पा + ल्युः । रक्षाकर्त्तरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ९ । ७० । ४ । “व्रतानि पानो अमृतस्य चारुण उभे नृचक्षा अनु पश्यते विशौ ॥” पायनम् । अस्त्रशस्त्राणां तीक्ष्णाग्रतासम्पा- दनव्यापारभेदः । पान् इति भाषा ॥ यदुक्तं बृहत्संहितायाम् । “वडवोष्ट्रकरेणुदुग्धपानं यदि पानेन समीहतेऽर्थसिद्धिम् । झसपित्तमृगाश्च वस्तदुग्धैः करिहस्तच्छिदये सतालगर्भैः ॥ आर्कं पयोहुडुविषाणमसीसमेतं पारावताखुशकृता च युतं प्रलेपः । शस्त्रस्य तैलमथितस्य ततोऽस्य पानं पश्चाच्छितस्य न शिलासु भवेद्विघातः ॥ क्षारे कदल्या मथितेन युक्ते दिनोषिते पायितमायसं यत् । सम्यक् शितं चाश्मनि नैति भङ्गं न चान्यलौहेष्वपि तस्य कौण्ठ्यम् ॥” तथाच शुक्रनीत्याम् । “इदमौशनसञ्च शस्त्रपानं रुधिरेण श्रियमिच्छतः प्रदीप्ताम् । हविषा गुणवत् सुताभिलिप्सोः सलिलेनाक्षयमिच्छतश्च वित्तम् ॥”) पानः, पुं, (पीयते यस्मादिति । पा + अपादाने ल्युट् ।) शौण्डिकः । इति जटाधरः ॥ निःश्वासः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ४ ॥ पानकं, क्ली, (पानाय कायतीति । कै + कः ।) पानद्रव्यविशेषः । तत्प्रकारो यथा, “यथोक्त- परिमितशर्करानिम्बूरसयुक्तोऽथवान्याम्लयुक्तः पक्करसः । इति पाकराजेश्वरः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “पानीयं पानकं मद्यं मृण्मयेषु प्रदापयेत् ॥” क्वचित् पुंस्यपि दृश्यते । यथा, तत्रैव । १ । ३९ । “एभिर्लेपान् कषायांश्च तैलं सर्पींषि पान- कान् ॥” तत्राम्रफलपानकम् । यथा, -- “आम्रमामं जलस्विन्नं मर्द्दितं दृढपाणिना । सिताशीताम्बुसंयुक्तं कर्पूरमरिचान्वितम् ॥

प्रपानकमिदं श्रेष्ठं भीमसेनेन निर्मितम् । सद्यो रुचिकरं बल्यं शीघ्रमिन्द्रियतर्पणम् ॥ अपक्वाम्ररसोद्भूतपानकं वातनाशनम् । कफपित्तकरं किञ्चिन् प्रत्यहं यदि सेवितम् ॥” पक्काम्रस्य तु । “सुपक्कमाम्रस्य फलं सुमुष्टिना सम्मर्दितं शर्करया समन्वितम् । एलालवङ्गार्द्रकवासवासितं वर्णान्वितं कस्य न रोचकं भवेत् ॥ पानकं चाम्रसम्भूतं स्वाद्वम्लं गुरुपित्तजित् । सुहृद्यं श्लेष्मकृद्बल्यं वर्ण्यं वृष्यं रुचिप्रपदम् ॥” अम्लिकाफलपानकं यथा, -- “अम्लिकायाः फलं पक्वं मर्द्दितं वारिणा दृढम् । शर्करा मरिचोन्मिश्रं लवङ्गेन्दुसुवासितम् ॥ अम्लिकाफलसम्भूतं पानकं वातनाशनम् । पित्तश्लेष्मकरं किञ्चित् सुरुच्यं वह्निबोधनम् ॥” निम्बुफलपानकं यथा, -- “भागैकनिम्बुजं तोयं षड्भागं शर्करोदकम् । लवङ्गमरिचोन्मिश्रं पानकं पानकोत्तमम् ॥ निम्बूफलभवं पानमत्यम्लं वातनाशनम् । वह्निदीप्तिकरं रुच्यं समस्ताहारपाचकम् ॥” धान्याकपानकं यथा, -- “शिलायां साधुसम्पिष्टं धान्याकं वस्त्रगालितम् । शर्करोदकसंयुक्तं कर्पूरादिसुसंस्कृतम् ॥ नवीने मृन्मये पात्रे स्थितं पित्तहरं परम् ॥ जम्ब्वाः पानकं यथा, -- “जम्बूफलं स्थूलतरं सुपक्वं सम्मर्द्दितं शर्करयाम्बुनालम् । सुवासितं वेल्लजभृङ्गपत्रे रुचिं विधत्ते विरुचौ जनानाम् ॥ जम्बूफलभवं रुच्यं पानकं कफनाशनम् । कषायं वातकृत् स्तोकं स्वाद्वम्लं ग्राहकं परम् ॥” वीजपूरपानकम् । “मातुलुङ्गरसे योज्यं त्रिगुणं शार्करं जलम् । कर्पूरमरिचोन्मिश्रं पानकं स्यादिदं वरम् ॥ मातुलुङ्गभवं पानं शूलानाञ्च विनाशनम् । श्वासे कासेऽरुचौ वातविड्वन्धेषु च पूजितम् ॥” हेमकिरणन्तु । “शर्करानालिकेलञ्च बीजपूररसप्लुतम् । पटपुतं भवेद्धेमकिरणं नामपानकम् ॥ पानकं हेमकिरणं रुच्यं वृष्यं बलप्रदम् । सुस्निग्धं वातहृच्छुभ्रं किञ्चित् कफकरं गुरु ॥” करमर्द्दपानकं यथा, -- “लवङ्गार्द्रकसंयुक्तं सुपिष्टं वारिणा युतम् । करमर्दं करैर्मर्द्यं सप्तभागसितान्वितम् ॥ वातहृद्रुचिदं भव्यं हृद्यमम्लतरं स्मृतम् । रक्तपित्तकरञ्चोष्णमाकण्ठ्यं कारमर्दितम् ॥” नारङ्गपानकं यथा, -- “सुपक्वनारङ्गफलं निपीडितं संयोजितं शर्करयाति शुभ्रया । सहार्द्रकं चेन्दुकणेन वासितं पानेच्छया केन न संस्तुतक्षणम् ॥”

पृष्ठ ३/११५

नारङ्गफलसम्भूतं पानकं वातनाशनम् । मधुरं विशदं रुच्यं सुस्निग्धं पित्तहृद्दृढम् ॥” चारस्य तु । “चारवृक्षफलजं सशर्करं मर्दितं शिशिरवारिणा दृढम् । ऐलमार्द्रकयुतेन सुवासं भक्तसिक्थमिलितं कृतहासम् ॥ चारस्य फलजं पानं गुरु वृष्यं रुचिप्रदम् । कफपित्तहरं श्रेष्ठं हृद्यं मधुरपाकि च ॥ परुषजीरचुक्रादिद्राक्षादाडिमजं तथा । एकैकं सम्भवं भिन्नं पानकं क्रियते बुधैः ॥ एवमम्लस्य पुष्पस्य फलस्याम्लस्य वा तथा । शर्करामरिचोन्मिश्रं रस्यं स्यात् पानकं वरम् ॥ एवं हि पानकं कार्य्यं सुधिया सुष्ठु यत्कृतम् । गुणा द्रव्यानुसारेण ज्ञातव्याः पानकेषु च ॥” यथास्य गुणाः, -- “श्रमक्षुत्तृट्क्लमहरं पानकं प्रीणनं गुरु । विष्टम्भि मूत्रलं हृद्यं यथाद्रव्यगुणञ्च तत् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ “गौडमम्लमनम्लं वा पानकं गुरु मूत्रलम् । तदेव खण्डमृद्वीकाशर्करासहितं पुनः ॥ साम्लं सुतीक्ष्णं सुहिमं पानकं स्यान्निरत्ययम् । “प्रद्रवाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः । खडान् यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पार्श्वे प्रदापयेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥” पानगोष्ठिका, स्त्री, (पानस्य पानाय वा गोष्ठिका ।) यत्र सम्भूय पीयते । मद्यपानचक्रम् । तत्- पर्य्यायः । आपानम् २ । इत्यमरः । २ । १० । ४३ ॥ चक्रानुष्ठानं यथा श्यामारहस्यधृतम् । चक्रा- कारेण पंक्त्याकारेण वा भिन्नभिन्नासने स्वशक्ति- युक्तश्चेत् युग्मयुग्मक्रमेण पद्मासनेनोपविश्य साम- यिकललाटे चन्दनं दत्त्वा शिवशक्तिबुद्ध्या पुष्पञ्च दद्यात् । ततो यदि गुरुस्तत्र तिष्ठति तदादौ गन्धादिना तं पूजयित्वा तत्पात्रे पुष्पं दत्त्वा शुद्धिसहितं तस्मै समर्प्य प्रणमेत् । गुरोरभावे तत् पात्रं जले क्षिपेत् । ततः शक्तिपात्रं शुद्धि- सहितं शक्त्यै दत्त्वा सामयिकेभ्योऽपि ज्येष्ठानु- क्रमेण वीरपात्रात् परामृतं शुद्धिसहितं दद्यात् । ततः सामयिकोऽपि भक्त्या हस्तद्वयेन संगृह्य तदुपरि मूलमन्त्रमष्टधा जप्त्वा पूर्ब्बवदानन्द- भैरवं भैरवीञ्च सन्तर्प्य गुरून् देवताञ्च सन्त- र्पयेत् । स्वस्वकल्पोक्तविधिना भूतशुद्धिं कुर्य्यात् । ततश्चक्रनायकस्तैःसह पात्रवन्दनं कुर्य्यात् । यथा, “श्रीमद्भैरवशेखरप्रविलसच्चन्द्रामृतप्लावितं क्षेत्राधीश्वरयोगिनीसुरगणैः सिद्धिः समाराधि- तम् । आनन्दार्णवकं महात्मकमिदं साक्षात्त्रिखण्डामृतं वन्दे श्रीप्रथमं कराम्बुजगतं पात्रं विशुद्धिप्रदम् ॥” इत्यभिमन्त्र्य वामहस्तेन पात्रमुत्तोल्य अन्योन्य- वन्दनं कृत्वा गृह्णामीति गुरुशक्तिसाधकेश्वराणा- माज्ञां गृह्णीयात् । ते जुषस्वेति ब्रूयुः । ततो मूला- धारात् कुण्डलिनीं इष्टदेवतास्वरूपां आजि-

ह्वान्तां विभाव्य गुरुपादुकां स्मृत्वा शिवोऽह- मिति विचिन्त्य हस्ताभ्यां पात्रं धृत्वा मूलमुच्च- रन् कुण्डलिनीमुखे देवीं तर्पयेत् । एतदुक्त- मुदयाकरपद्धत्याम् । “कृत्वा मन्त्रतनुं स्मरेत् गुरुपदं देवीं बलां चिन्मयीं पश्चात् वारत्रयं सदासववृतं दीपैर्युतं कज्जलैः । पुष्पादिष्वभिमन्त्रितञ्च निविडं सम्मोहकध्वंसकं ये सञ्चिन्त्य पिबन्ति यान्ति खलु ते भुक्तिञ्च मुक्तिं पराम् ॥” तन्त्रान्तरे च । “सिन्दूरतिलकं भाले पाणौ च मदिरासवम् । कृत्वा पिबेद्गुरुं ध्यायंस्तथा देवीञ्च चिन्मयीम् ॥” ततः पात्रमाधारोपरि संस्थाप्य पुनस्तेन क्रमेण परामृतं गृहीत्वा पात्रवन्दनं कुर्य्यात् । यथा, -- “मद्यं मीनरसावहं यदि तया दत्तञ्च पेयादिभिः किञ्चिच्चञ्चलरक्तपङ्कजदृशा तस्यै समावेदितम् । वामे स्वात्मविशुद्धिशुद्धिकमलं पाणौ विधायात्मके वन्दे पात्रमहं द्वितीयमधुनानन्दैकसंवर्द्धनम् ॥” ततः पूर्ब्बवत् पात्रं स्वीकृत्य अन्यत् पात्रवन्दनं कुर्य्यात् । यथा, -- “सर्व्वाम्नायकलाकलापकलितं कौतूहलद्योतनं चन्द्रोपेन्द्रमहेन्द्रशम्भुवरुणब्रह्मादिभिः सेवितम् । ध्यातं देवगणैः परं मुनिगणैर्म्मोक्षार्थिभिः सर्व्वदा वन्दे पात्रमहं तृतीयमधुना चात्मावबोधक्षमम् ॥” तृतीयपात्राभिवन्दनं कृत्वान्यत् पात्रवन्दनं कुर्य्यात् । यथा, -- “हैमं मीनरसावहं हरिहरब्रह्मादिभिः सेवितं मुद्रामैथुनधर्म्मकर्म्मनिरतं क्षाराम्लतिक्ताश्र- यम् । आचार्य्याष्टकसिद्धिभैरवकलामांसेन संशोधितं पायात् पञ्चमकारतत्त्वसहितं पात्रं चतुर्थं नमः ॥” इति चतुर्थपात्रवन्दनं कृत्वान्यत्पात्रवन्दनं कुर्य्यात् । यथा, -- “आधारे भुजगाधिराजवलये पात्रं महीमण्डलं मद्यं सप्तसमुद्रवारि पिशितं चाष्टौ च दिग्- दन्तिनः । सोऽहञ्चैव विभावयन् प्रतिदिनं तारागणैरक्षितो ऽप्यादित्यप्रमुखैः सुरासुरगणैराज्ञाकरैः किङ्करैः ॥” इति पञ्चमपात्रं स्वीकुर्य्यात् । ततो यावद्दृष्ठ्या- दिकं न चलति तावत् पानादिकं कार्य्यम् । अथास्य प्रमाणं यथा रुद्रयामले । “साधकेभ्यश्च शक्तिभ्यो दद्यान्निर्म्माल्यचन्दनम् । सामयिकैः समं कुर्य्याद्देवि ! पानादिभक्षणम् ॥” अन्यत्रापि । “निविशेच्चक्ररूपेण पंक्त्याकारेण वा यथा । शक्तियुक्तो वसेद्बापि युग्मयुग्मविधानतः । शिवशक्तिधिया सर्व्वं चक्रमध्ये समर्पयेत् ॥” तन्त्रान्तरे च । “ततः पुष्पं समादाय गुरोः पात्रे निवेदयेत् । गुरवे च निवेद्याथ शक्त्यै दत्त्वा स्वयं हरेत् ॥”

भावचूडामणौ च । “साक्षाद्यदि गुरुर्न स्यात्तदातोये विसर्ज्जयेत् ॥” एतत् सर्म्बं कलीतरपरम् । “दिव्यवीरमयो भावः कलौ नास्ति कदाचन ॥” इति कालीविलासवचनात् ॥ पानपात्रं, क्ली, (पानस्य पेयमद्यादेः पात्रम् ।) मद्यपानपात्रम् । मद्यपानस्य भाजनम् । तत्- पर्य्यायः । चषकः २ सरकः ३ अनुतर्षणम् ४ । इत्यमरः ॥ पूर्ब्बद्वयं मद्यपानपात्रे शेषद्वयं मद्य- परिवेशनपात्रे । इति भरतः ॥ चषकम् ५ अनु- तर्षः ६ पारी ७ पारीकम् ८ । इति शब्द- रत्नावली ॥ * ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८२ । २९ । “ददावशून्यं सुरया पानपात्रं धनाधिपः ॥”) अथ पानपात्रपरिमाणादि यथा कुलसारे । “नयनाग्निबाणसंख्यकर्षैस्तु परमेश्वरि ! । पात्रं प्रकर्त्तव्यमित्युक्तं कुलसाधने ॥ इतोऽप्यधिकपात्रन्तु न कर्त्तव्यञ्च साधकैः ॥” कर्षं लौकिकतोलकमित्यर्थः । तदुक्तं कुलोत्तमे । “गुञ्जाद्वादश माषः स्यात्तदष्टौ कर्ष उच्यते ॥” अथोत्तरतन्त्रे । “अनुज्ञां पुरतो लब्ध्वा गृह्णामीति स्वयं वदेत् । जुषस्वेत्यभ्यनुज्ञातो गुरुणा वा कुलीनकैः ॥ गृह्णीयाच्च स्वयं सिद्धो बद्धपद्मासनः सुधीः ॥” कुलार्णवे । “एकासने निविष्टा ये भुञ्जीरंश्चैव भाजने । एकपात्रे पिबेद्द्रव्यं ते यान्ति नरकाधमे ॥” एकपात्रमिति सर्व्वैर्म्मिलित्वा नैकपात्रे पिबेत् । न तु प्रतिवारं द्रव्यपाने भिन्नभिन्नपात्रं कार्य्यं अननुष्ठानलक्षणापत्तेः सम्प्रदायविरोधाच्च ॥ पानबणिक्, [ज्] पुं, (पानाय पेयसुरादेर्विक्र- यार्थं बणिक् पानस्य बणिक् वा ।) शौण्डिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ पानभाजनं, क्ली, (पानाय पानस्य वा भाजनं पात्रम् ।) पानपात्रम् । तत्पर्य्यायः । कंसः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ३२ ॥ “काम्यतेऽसौ कंसः कमुक्ङ्स्पृहि नाम्नीति सः दन्त्यान्तः । स्वार्थे ष्ण्ये कांस्यञ्च । स्वर्णरजतादिनिर्म्मिते पात्रमात्रे- ऽपि कंसः । ‘कंसः स्यात् तैजसे द्रव्ये पान- पात्रेऽपि कांस्यवंत् ।’ इति शाश्वतः ॥ ‘पात्रान्तरे पानपात्रे कांस्यं कंसे त्त तैजसे ।’ इति रभसः ॥ पीयते पानं मद्यादि तस्य भाजनं पानभीज- नम् ।” इति भरतः ॥ पानसं, क्ली, (पनसस्य इदं पनसफले भवं तत्- फलस्य विकार इति वा अण् ।) पनसभव- मद्यम् । इति जटाधरः ॥ पनससम्बन्धिनि, त्रि ॥ पानात्ययः, पुं, (पानाद्धेतोः जातो योऽत्ययः रोग- विशेषः ।) मदात्ययरोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पानिलं, क्ली, (पानमाधारत्वेनास्त्यत्र इति इलच् ।) पानपात्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पानीयं, क्ली, (पीयते इति । पा + अनीयर् ।) जलम् । इत्यमरः । १ । १० । ४ ॥ पातव्ये रक्ष-

पृष्ठ ३/११६

णीये च त्रि ॥ पानार्हद्रव्यविशेषः । पाना इति वङ्गभाषा । शरवत् इति पारस्यभाषा । तत्र अम्लिकापानीयं पित्तवमिनाशकम् । मिष्ट- दाडिमीपानीयं प्रतिश्यायकाशनाशकम् । अम्ल- दाडिमीपानीयं उदरविकारे धारकं क्षुधावृद्धि- कारकञ्च । निम्बूपानीयं छर्दिहृल्लासपित्तज्वर- निवारकं सकलाहारपाचकञ्च । नागरङ्ग- पानीयं कासपित्तविनाशकं अन्तःकरणप्राशस्त्य- जनकञ्च । सेवचन्दनपानीयं बलकारकं उन्माद- मूर्च्छारोगशान्तिकारकं रतिशक्तिवर्द्धकं उदर- विकारोपकारकञ्च । इति पाकराजेश्वरः ॥ (अन्यत् पानकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) जल- दानविधिर्यथा, -- यम उवाच । “एतत्ते कथितं विप्र ! मम लोके तु दुर्लभम् । पानीयं सन्ततन्तस्माद्दातव्यं सुखमिच्छता ॥ अतोऽर्द्धं कारयेत् कूपं वापीं वा बहुपल्वलम् । बहुलोकाकुले देशे सर्व्वसत्त्वोपजीवितम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ तद्दानानन्तरं पाठ्यमन्त्रो यथा, -- “पानीयं प्राणिनः प्राणाः पानीयं पावनं महत् । पानीयस्य प्रदानेन तृप्तिभवति शाश्वती ॥” इति स्मृतिः ॥ तत्पर्य्यायः । “पानीयजीवनवनामृतपुष्कराम्भः- पाथोऽम्बुशम्बरपथःसलिलोदकानि । आपः कवारुणकबन्धजलानि नीरं कीलालवारिकमलानि विषार्णसी च ॥ भुवनं दहनारातिर्वास्तोयं सर्व्वतोमुखम् । क्षीरं घनरसं निम्नगं मेघप्रसवो रसः ॥” अस्य साधारणगुणाः । “पानीयं मधुरं हिमञ्च रुचिदं तृष्णाविशोषापहं मोहभ्रान्तिमपाकरोति कुरुते भुक्तान्नपक्तिं पराम् । निद्रालस्यनिरासनं विषहरं श्रान्तार्त्तिसन्तर्पनं नॄणां धीबलवीर्य्यवृद्धिजननं नष्टाङ्गपुष्टिप्रदम् ॥” सद्यो वृष्ट्यम्बु भूमिस्थं कलुषं दोषदायकम् । चिरस्थितं लघु स्वच्छं पथ्यं स्वादु सुखावहम् ॥” देशभूमिविशेषजलगुणाः । “जातं ताम्रमृदस्तदेव सलिलं वातादिदोषप्रदं देशाज्जाड्यकरञ्च दुर्ज्जरतरं दोषावहं धूसरात् । वातघ्नञ्च शिलाशिरोत्थममलं पथ्यं लघु स्वादुकं श्रेष्ठं श्याममृदस्त्रिदोषशमनं सर्व्वामयघ्नं जलम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ “पिच्छिलं कृमिलं क्लिन्नं पर्णशैवालकर्द्दमैः । विवर्णं विरसं सान्द्रं दुर्गन्धि न हितं जलम् ॥ चन्द्रार्ककरसंजुष्टं वायुना स्फालितं मुहुः । पर्व्वतोपरि यद्वारि समं पौरन्दरेण तत् ॥ तस्यानुगुणमुद्दिष्टं शैलप्रस्रवणोद्भवम् । लेखनं दीपनं रूक्षं किञ्चिद्बातप्रकोपणम् ॥” इति राजवल्लभः ॥

पानीयनकुलः, पुं, (पानीये जले नकुल इव ।) उद्रः । उद्विडाल इति भाषा । यथा, -- “उद्रस्तु जलमार्जारः पानीयनकुलो वसी ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ पानीयपृष्ठजः, पुं, (पानीयपृष्ठे जलोपरि जायते इति । जन + डः ।) कुम्भी । इति रत्नमाला ॥ पाना इति भाषा ॥ पानीयफलं, क्ली, (पानीयजातं फलमिति मध्य- पदलोपी समासः ।) मखान्नम् । इति भाव- प्रकाशः ॥ माखाना इति भाषा । पानीयमूलकं, क्ली, (पानीयमेव मूलमस्य । ततः कप् ।) सोमराजी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पानीयवर्णिका, स्त्री, (पानीयं वर्णयति प्रका- शयतीति । वर्णि + ण्वुल् । टाप् अत इत्वञ्च ।) वालुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ पानीयशालिका, स्त्री, (पानीयस्य जलस्य वित- रणार्थं शालिका शालागृहमित्यर्थः ।) जला- वस्थानगृहम् । पानिशाला इति जलछत्र इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रपा २ । इत्यमरः ॥ तत्कर्त्तृफलं यथा, -- “कूपारामप्रपाकारी तथा वृक्षादिरोपकः । कन्याप्रदः सेतुकारी स्वर्गमाप्नोत्यसंशयम् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वे यमः ॥ पानीयामलकं, क्ली, (पानीयमामलकं पानीयाख्यं आमलकं वा ।) प्राचीनामलकम् । पानि आमला इति भाषा । अस्य गुणाः । दोषत्रय- ज्वरनाशित्वम् । इति भावप्रकाशः ॥ मुख- शुद्धिमलबद्धकारित्वम् । अम्लत्वम् । स्वादुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ पानीयालुः, पुं, (पानीयसम्भूत आलुः ।) कन्द- विशेषः । पनियालु इति हिन्दीभाषा । तत्- पर्य्यायः । जलालुः २ क्षुपालुः ३ वालुकः ४ । अस्य गुणः । त्रिदोषनाशित्वम् । सन्तर्पणकारि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पानीयाश्ना, स्त्री, (पानीयं जलं अश्नातीति । अश ग् भोजने + बाहुलकात् नः ततष्टाप् ।) वल्वजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ पान्थः, त्रि, (पथि कुशलः पन्थानं नित्यं गच्छ- तीति वा । “पथो ण नित्यम् ।” ५ । १ । ७६ । पथः पन्थ च इत्यनेन पन्थादेशे कृते णः । पथिकः । इत्यमरः । २ । ८ । १७ ॥ (यथा, हरिवंशे । ४२ । २ । “यथा निदाघसमये सूर्य्यांशुपरिपीडितः । पान्थो याति जलं दृष्ट्वा त्वरितं तत्पिपा- सया ॥”) पापं, क्ली, (पाति रक्षति अस्मादात्मानमिति । पा + “पानीविषिभ्यः पः ।” उणां । ३ । २३ । इति पः ।) अघर्म्मम् । दुरदृष्टम् । तत्पर्य्यायः । पङ्कम् १ पाप्मा २ पापम् ३ किल्विषम् ४ कल्मषम् ५ कलुषम् ६ वृजिनम् ७ एनः ८ अघम् ९ अहः १० दुरितम् ११ दुष्कृतम् १२ । इत्यमरः ॥ पातकम् १३ तूस्तम् १४ कण्वम् १५

शल्यम् १६ पापकम् १७ । इति शब्दरत्नावली (निषिद्धकर्म्मानुष्ठानविहितकर्म्माननुष्ठानाभ्यां पापोत्पत्तिं सविशेषमाह श्रीसंदाशिवः । “अनुष्ठानं निषिद्धस्य त्यागो विहितकर्म्मणः । नृणां जनयतः पापं क्लेशशोकामयप्रदम् ॥ स्वानिष्टमात्रजननात् परानिष्टोपपादनात् । तदेव पापं द्विविधं जानीहि कुलनायिके ! ॥ परानिष्टकरात् पापान् मुच्यते राजशासनात् । अन्यस्मान्मुच्यते मर्त्त्यः प्रायश्चित्त्या समाधिना ॥ प्रायश्चित्त्याथवा दण्डैर्न पूता ये कृतांहसः । नरकान् न निवर्त्तन्ते इहामुत्र निगर्हिताः ॥” इति श्रीमहानिर्व्वाणतन्त्रे ॥) तद्दशविधं यथा, -- “प्राणाभिपातनं स्तैन्यं परदारमथापि च । त्रीणि पापानि कायेन सर्व्वतः परिवर्ज्जयेत् ॥ असत्प्रलापं पारुष्यं पैशुन्यमनृतन्तथा । चत्वारि वाचा राजेन्द्र ! न जल्पेत न चिन्तयेत् ॥ अनभिध्या परस्वेषु सर्व्वसत्त्वेषु सौहृदम् । कर्म्मणां फलमस्तीति त्रिविधं मनसा चरेत् ॥” इति शान्तिपर्व्वणि दानधर्म्मः ॥ स्मृत्युक्तान्येतानि पातकशब्दे लिखितानि ॥ * ॥ पापस्य पुरुषत्रयानुवर्त्तित्वं यथा, -- “नाधर्म्मश्चरितो राजन् ! सद्यः फलति गौरिव । शनैरावर्त्तमानस्तु मूलान्यपि निकृन्तति ॥ यदि नात्मनि मित्रेषु न चेत् पुत्रेषु नप्तृषु । पापमाचरितं कर्म्म त्रिवर्गमनुवर्त्तते ॥ फलत्येवं ध्रुवं पापं गुरुभुक्तमिवोदरे ॥” इति मात्स्ये २८ अध्यायः ॥ * ॥ तीर्थस्य पापनाशकत्वं तत्र कृतपापस्य वज्र- लेपत्वञ्च । यथा, -- “अन्यत्र हि कृतं पापं तीर्थमासाद्य गच्छति । तीर्थे तु यत् कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥ मथुरायां कृतं पापं तत्रैव च विनश्यति । एषा पुरी महापुण्या यस्यां पापं न विद्यते ॥” इति वाराहे मथुरामाहात्म्यम् ॥ * ॥ शेषपापलक्षणं यथा, -- “अतः परं प्रवक्ष्यामि शेषपापस्य लक्षणम् । ऋणं देवर्षिभूतानां मनुष्याणां विशेषतः ॥ पितॄणाञ्च द्विजश्रेष्ठ ! सर्व्ववर्णेषु चैकतः । ॐकारादिनिवृत्तिश्च पापकार्य्यकृतिश्च या ॥ हत्यादिकं महापापं त्वगम्यागमनं तथा । घृतादिविक्रयं घोरं चाण्डालादिप्रतिग्रहम् ॥ स्वदोषगोपनं पापं परदोषप्रकाशनम् । ईर्षाविद्धं वाक्यदुष्टं निष्ठुरत्वं षडम्बरम् ॥ ढाकित्वं तालवादित्वं नाम्ना वाचाप्यधर्म्मजः । मारणत्वमधार्म्मिक्यं नरकावहमुच्यते ॥ एतैः पापैस्तु संयुक्तः पच्यते यदि शङ्करः ॥” इति वामने ५८ अध्यायः ॥ साङ्कर्य्यनामकपापानि यथा, -- “एकशय्याशनं पंक्तिभाण्डपक्वान्नमिश्रणम् । याजनाध्यापने योनिस्तथैव सहभोजनम् ॥ सहाध्यायस्तु दशमः सहयाजनमेव च ।

पृष्ठ ३/११७

एकादश समुद्दिष्टा दोषाः साङ्कर्य्यसंज्ञिताः ॥ समीपे चाप्यवस्थानात् पापं संक्रमते नृणाम् । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन साङ्कर्य्यं परिवर्ज्जयेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ “आलापाद्गात्रसंस्पर्शात् संवासात्सहभोज- नात् । आसनाच्छयनाद्यानात् पापं संक्रमते नृणाम् ॥ आसनादेकशय्याया भोजनात् पंक्तिसङ्करात् । ततः संक्रमते पापं घटाद्घट इवोदकम् ॥” इति गारुडे नीतिसारे ११२ अध्यायः ॥ राष्ट्रादिकृतपापेन राजादीनां परस्परं पापित्वं यथा, -- “राजा राष्ट्रकृतात् पापात् पापी भवति वै हरे ! । तथैव राज्ञः पापेन तद्राज्यस्थास्तु ये जनाः ॥ वर्णाश्रमादयः सर्व्वे पापिनो नात्र संशयः । भार्य्यांहोदुष्कृती स्वामी वृजिनात् स्वामिनो- ऽबला ॥ तथा देशिकपापात्तु शिष्यः स्यात् पातकी सदा । शिष्याद्धि पापिनो नित्यं गुरुर्भवति दुष्कृती ॥ पातकी यजमानः स्यात् पापिनोऽङ्ग ! पुरोधसः । पुरोहितस्तथा पापी यजमानांहसो ध्रुवम् ॥” अदत्तपुण्यपापभागित्वं यथा, -- “अदत्तानि च पुण्यानि पापानि च यथा प्रिये ! । प्राप्याणि कर्म्मणा येन तद्यथावन्निशामय ॥ देशग्रामकुलानि स्युर्भागभाञ्जि कृतादिषु । कलौ तु केवलं कर्त्तां फलभुक् पुण्यपापयोः ॥ अकृतेऽपि च संसर्गे व्यवस्थेयमुदाहृता । संसर्गात् पुण्यापापानि यथा यान्ति निबोध तत् ॥ एकत्र मैथुनाद्यानादेकपात्रस्थभोजनात् । फलार्द्धं प्राप्नुयान्मर्त्त्यो यथावत् पुण्यपापयोः ॥ स्पर्शनाद्भाषणाद्वापि परस्य स्तवनादपि । दशांशं पुण्यपाषानां नित्यं प्राप्नोति मानवः ॥ दर्शनश्रवणाभ्याञ्च मनोध्यानात्तथैव च । परस्य पुण्यपापानां शतांशं प्राप्नुयान्नरः ॥ परस्य निन्दापैशुन्यं धिक्कारञ्च करोति यः । तत्कृतं पातकं प्राप्य स्वपुण्यं प्रददाति सः ॥ कुर्व्वतः पुण्यकर्म्माणि सेवां यः कुरुते परः । पत्नी भृत्योऽथ शिष्यो वा सजातीयोऽपि मानवः । तस्य सेवानुरूपेण तस्य तत्पुण्यभाग्भवेत् ॥ एकपंक्तेस्ततो यस्तु लङ्घयन् परिवेशयेत् । तस्य पापशतांशन्तु लभते परिवेशकः ॥ स्नानसन्ध्यादिकं कुर्व्वन् संस्पृशेद्वा प्रभाषते । स पुण्यकर्म्मषष्ठांशं दद्यात्तस्मै सुनिश्चितम् ॥ धर्म्मोद्देशेन यो द्रव्यं परं याचयते नरः । तत् पुण्यं कर्म्मजं तस्य धनं दत्त्वाप्नुयात् फलम् ॥ अपहृत्य परद्रव्यं पुण्यकर्म्म करोति यः । कर्म्मकृत् पापभोक्तात्र धनिनस्तद्भवेत् फलम् ॥ नापनुद्य ऋणं यस्तु परस्य म्रियते नरः । धनी तत् पुण्यमाप्नोति स्वधनस्यानुरूपतः ॥ बुद्धिदस्त्वनुमन्ता च यश्चोपकरणप्रदः । बलकृच्चापि षष्ठांशं प्राप्नु यात् पुण्यपापयोः ॥

प्रजाभ्यः पुण्यपापानां राजा षष्ठांशमुद्धरेत् । शिष्याद्गुरुः स्त्रिया भर्त्ता पिता पुत्त्रात्तथैव च । स्वपतेरपि पुण्यस्य भार्य्यार्द्धं समवाप्नुयात् ॥ परहस्तेन दानादि कुर्व्वतः पुण्यकर्म्मणः । विना भृतकशिष्याभ्यां कर्त्ता षष्ठांशमाहरेत् । आत्मनो वा परस्यापि यदि सेवां न कारयेत् ॥ श्रीकृष्ण उवाच । इत्थं ह्यदत्तान्यपि पुण्यपापा- न्यायान्ति नित्यं परसञ्चितानि । शृणुष्व चास्मिन्नितिहासमग्र्यं पुराभवं पुण्यमतिप्रियञ्च ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे । ७१ । १५७ अध्यायः ॥ क्षुद्रजन्तुप्रभृतीनां वधे पापं तत्प्रायश्चित्तञ्च यथा, -- “वधे च क्षुद्रजन्तूनां हिंसकानाञ्च पण्डितः । कार्षापणं समुत्सृज्य मृत्युकाले प्रमुच्यते ॥ अहिंसकानां क्षुद्राणां वधे शतगुणं ध्रुवम् । प्रायश्चित्तं मृत्युकाले कथितं पद्मयोनिना ॥ वधे विशिष्टजन्तूनां पश्वादीनाञ्च कामतः । ततः शतगुणं पापं निश्चितं मनुरब्रवीत् ॥ नराणां म्लेच्छजातीनां वधे शतगुणं ततः ॥ म्लेच्छानाञ्च शतानाञ्च यत् पापं लभते वधे । सच्छूद्रैकस्य च वधे तत् पापं लभते पुमान् ॥ सच्छूद्राणां शतानाञ्च यत् पापं लभते वधे । तत् पापं लभते नूनं गोवधेनैव निश्चितम् ॥ गवां दशगुणं पापं ब्राह्मणस्य वधे भवेत् । विप्रहत्यासमं पापं स्त्रीवधे लभते नरः ॥” * ॥ पापिदर्शनजन्यपापं यथा, -- “पापं यद्दर्शने तात ! कथयामि निशामय । दुःस्वप्नं पापबीजञ्च केवलं विघ्नकारणम् ॥ गोघ्नञ्च ब्रह्मघ्नं वापि कृतघ्नं कुटिलं तथा । देवघ्नं पितृमातृघ्नं पापं विश्वासघातिनम् ॥ मिथ्यासाक्ष्यप्रदातारं पञ्चातिथ्यविवञ्चकम् । ग्रामयाजिनमेवेति देवविप्रस्वहारिणम् ॥ अश्वत्थघातिनं दुष्टं शिवविष्णुविनिन्दकम् । अदीक्षितमनाचारं सन्ध्याहीनं द्विजन्तथा ॥ देवलं वृषवाहञ्च शूद्राणां सूपकारकम् । शवदाही च शूद्राणां शूद्रश्राद्धान्नभोजिनम् ॥ अवीरां छिन्ननासाञ्च देवब्राह्मणनिन्दकम् । पतिभक्तिविहीनाञ्च विष्णुभक्तिविहीनकम् ॥ शूद्राणां विधवाञ्चैव चण्डालं व्यभिचारिणीम् । शश्वत् कोपयुतं दुष्टमृणग्रस्तञ्च जारजम् ॥ चौरं मिथ्यावादिनञ्च शरणागतघातिनम् । मांसापहारिणञ्चैव ब्राह्मणं वृषलीपतिम् ॥ ब्राह्मणीगामिनं शूद्रं द्विजं वार्द्धुषिकन्तथा । अगम्यागामिनं दुष्टं चतुर्व्वर्णं नराधमम् ॥ मातासपत्नी माता च श्वश्रूश्च भगिनी सुता । गुरुपत्नी पुत्त्रपत्नी सोदरस्य प्रिया सती ॥ मातृष्वसा पितृष्वसा भागिनेयप्रिया तथा । मातुलानी नवोढा च पितृव्यस्त्री रजस्वला ॥ पितृमातृप्रसूश्चैव चागम्याष्टादश स्मृताः । कीर्त्तिताः सामवेदे च परिपाल्याः सतां व्रज ! ॥

एतान् दृष्ट्वा च स्पृष्ट्वा च ब्रह्महत्यां लभेन्नरः । तस्माद्दैवादिमान् दृष्ट्वा सूर्य्यं दृष्ट्वा हरिं स्मरेत् ॥ कामतो यदि पश्यन्ति तत्तुल्यास्ते भवन्ति वै । तस्मात् सन्तो न पश्यन्ति पापभीता व्रजेश्वर ! ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ७ । ७८ अध्यायः ॥ (अनिष्टम् । वधः । इति राजानुजः ॥ यथा, रामायणे । २ । ८ । ३२ । “तस्मात् न लक्ष्मणे रामः पापं किञ्चित् करि- ष्यति । रामस्तु भरते पापं कुर्य्यादेव न संशयः ॥” तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ यथा, महाभारते । १ । ९० । १९ । “पुण्यां योनिं पुण्यकृतो व्रजन्ति पापां योनिं पापकृतो व्रजन्ति । कीटाः पतङ्गाश्च भवन्ति पापा न मे विवक्षास्ति महानुभाव ! ॥”) पापकं, क्ली, (पापमेव । स्वार्थे कन् ।) पापम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७४ । २७ । “मन्यते पापकं कृत्वा न कश्चिद्वेत्ति मामिति । विदन्ति चैनं देवाश्च यश्चैवान्तरपूरुषः ॥” पापेन कायतीति । कै + कः । पापवति, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ७४ । २६ । “एकोहमस्मीति च मन्यसे त्वं न हृच्छयं वेत्सि मुनिं पुराणम् । यो वेदिता कर्म्मणः पापकस्य यस्यान्तिके त्वं वृजिनं करोषि ॥”) पापकृत्, त्रि, (पापं कृतवानिति । पाप + कृ + “सुकर्म्मपापमन्त्रपुण्येषु कृञः ।” ३ । २ । ८९ । इति क्विप् ।) पारकर्त्ता । यथा, -- “ख्यापनेनानुतापेन तपसाध्ययनेन च । पापकृन्मुच्यते पापाद्दानेन च दमेन च ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (यथा च महाभारते । १ । ९० । १९ । “पुण्यां योनिं पुण्यकृतो व्रजन्ति पापां योनिं पापकृतो व्रजन्ति ॥”) पापग्रहः, पुं, (पापोऽशुभकारी ग्रहः ।) अर्द्धोन- चन्द्रः । कुजः । राहुः । शनिः । एतैर्युक्तो बुधः । रविः । यथा, ज्योतिःसारसंग्रहे । “अर्द्धोनेन्दुः कुजो राहुः शनिस्तैर्युत इन्दुजः । रविः पापा भवन्त्येते शुभाश्चान्ये प्रकीर्त्तिताः ॥” पापघ्नः, पुं, (पापं हन्तीति । पाप + हन + “अमनुष्यकर्त्तृके च ।” ३ । २ । ५३ । इति टक् ।) तिलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पापनाशके, त्रि इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ पापचेलिका, स्त्री, (पापमशुभं चेलति गच्छतीति । चेल + ण्वुल् + टाप् । कापि अत इत्वञ्च ।) पाठा । इति रत्नमाला ॥ आकनादि इति भाषा ॥ पापचेली, स्त्री, (पापं चेलतीति । चेल + अच् + गौरादित्वात् ङीष् ।) पाठा । इत्यमरः । २ । ४ । ८५ ॥ पापनापितः, पुं, (पापो नापितः ।) धूर्त्तनापितः इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥

पृष्ठ ३/११८

पापपतिः, पुं, (पापोत्पादकः पतिः ।) उपपतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पापपुरुषः, पुं, (पापः पापमयः पुरुषः ।) पाप- मयाङ्गनरः । यथा, -- “वामपार्श्वस्थितं पापपुरुषं कज्जलप्रभम् । ब्रह्महत्याशिरस्कञ्च स्वर्णस्तेयभुजद्वयम् ॥ सुरापानहृदा युक्तं गुरुतल्पकटिद्वयम् । तत्संसर्गि पदद्वन्द्वमङ्गप्रत्यङ्गपातकम् ॥ उपपातकरोमाणं रक्तश्मश्रुविलोचनम् । खड्गचर्म्मधरं क्रुद्धमेवं कुक्षौ विचिन्तयेत् ॥” इति भूतशुद्धिप्रकरणे तन्त्रसारः ॥ * ॥ “सृष्ट्वादौ पुरुषश्रेष्ठः संसारं सचराचरम् । सर्व्वेषां दमनार्थाय सृष्टवान् पापपूरुषम् ॥ द्विजातिहत्यामूर्द्धानं मदिरापानलोचनम् । सुवर्णस्तेयवदनं गुरुतल्पगतिश्रुतिम् ॥ स्त्रीहत्यानासिकञ्चैव गोहत्यादोषबाहुकम् । न्यासापहरणग्रीवं भ्रूणहत्यागलन्तथा ॥ परस्त्रीगतिवुक्कालं सुहृल्लोकवधोदरम् । शरणापन्नहत्यादिनाभिं गर्व्वकथाकटिम् ॥ गुरुनिन्दासक्थिभागं कन्याविक्रयशेफसम् । विश्वासवाक्यकथनपायुं पितृवधाङ्घ्रिकम् ॥ उपपातकरोमाणं महाकायं भयङ्करम् । कृष्णवर्णं पिङ्गनेत्रं स्वाश्रयात्यन्तदुःखदम् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे २१ अध्यायः ॥ पापमुक्तः, त्रि, पापान्मक्तः । निष्पापः । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ स च यथा, -- “यः समः सर्व्वभूतेषु जितात्मा शान्तमानसः । स पापेभ्यो विमुच्यत ज्ञानवान् स च वेदवित् ॥ गुणागुणपरिज्ञाता ह्यक्षयस्य क्षयस्य च । ध्यानेनैव ह्यसंमूढः स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥ स्वदेहे परदेहे च सुखदुःखेन नित्यशः । विचारज्ञो भवेद्यस्तु स मुच्येतैनसो ध्रुवम् ॥ अहिंसः सर्व्वभूतेषु तृष्णाक्रोधविवर्जितः । शुभन्यासः सदा यश्च स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥ प्राणायामैश्च निर्दह्य अधःसन्धारणानि च । व्यवस्थितमना यस्तु स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥ निराशीः सर्व्वतस्तिष्टेदिष्टार्थेषु न लोलुपः । परीतात्मा त्यजेत् प्राणान् सर्व्वपापात् प्रमुच्यते ॥ श्रद्दधानी जितक्रोधः परद्रव्यविवर्ज्जितः । अनसूयश्च यो मर्त्यः स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥ गुरुशुश्रूषया युक्तो ह्यहिंसानिरतश्च यः । क्षुद्रश्च क्षुद्रशीलश्च स पापेभ्यः प्रमुट्यते ॥ प्रशस्तानि च यः कुर्य्यादप्रशस्तानि वर्जयेत् । योऽभिगच्छति तीर्थानि विशुद्धेनान्तरात्मना । पापादुपरतो नित्यं स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥ उत्थाय ब्राह्मणं गच्छेन्नरो भक्त्या समन्वितः । अभिगम्य प्रयत्नेन स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥” इति वराहपुराणम् ॥ पापरोगः, पुं, (पापोद्भवो रोगः ।) मसूरीरोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ५ । १६४ । “व्यभिचारात्तु भर्त्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्य- ताम् ।

शृगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते ॥” यत्पानजन्यो यद्रोगो भवति तत् सर्व्वं कर्म्म- विपाकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) पापर्द्धिः, स्त्री, (पापानां ऋद्धिर्वृद्धिर्यत्र ।) मृगया । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५९१ ॥ (यथा, पञ्च- तन्त्रे । २ । ७८ । “अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे कश्चित् पुलिन्दः । स च पापर्द्धिं कर्त्तुं वनं प्रस्थितः ॥”) पापलं, क्ली, परिमाणविशेषः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ (पापं लातीति । ला + कः ।) पापग्राहके, त्रि ॥ पापशमनी, स्त्री, (पापं शम्यतेऽनयेति । शम + णिच् + करणे ल्यट् । स्त्रियां ङीप् ।) शमी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पातकनाशिका च ॥ पापात्मा, [न्] पुं, (पापः पापविशिष्ट आत्मा वस्य । पापे अधर्म्मे आत्मा बुद्धिर्यस्येति वा ।) पापी । यथा, -- “पापात्मनां शृणु गतिं विस्तरेण वदाम्यहम् । षडशीतिसहस्राणि योजनानि दुरात्मनाम् ॥ प्रोक्तो मार्गस्य विस्तारः सर्व्वदुःखान्वितस्य च । क्वचित्क्वचित् ज्वलद्बह्निः सन्तप्तः कर्द्दमः क्वचित् । क्वचित्ं क्वचित् द्बिजश्रेष्ठ ! सन्तप्तं ताम्रबालुकम् ॥ क्वचित् क्वचित्तीक्ष्णशिलाः क्वचित्तप्तशिलास्तथा ॥ क्वचित् क्वचिच्छस्त्रवृष्टिः क्वचिदङ्गारवर्षणम् । कुत्रचिद्वह्निवृष्टिश्च कुत्रचित् पङ्कवर्षणम् ॥ उष्णाम्बुवर्षणं क्वापि क्वचित् पाषाणवर्षणम् । ज्वलदग्निरिव क्वापि सन्तप्तो वाति मारुतः ॥ गभीरा अन्धकूपाश्च तृणावृतमुखा द्विज ! । क्वापि कण्टकवृक्षाश्च नाराचसमकण्टकाः ॥ पाषाणश्रेणयः क्वापि दुरारोहाः सपन्नगाः । क्वचिद्गाढान्धकाराश्च क्वचित् शोणित- कन्धराः ॥ क्वचिद्वीरणवृक्षाश्च क्वचित् काशाः क्वचित्शराः । क्वचित् क्वचित् शर्कराश्च लोष्टवश्च क्वचित् क्वचित् ॥ क्वचिदस्थ्नां राशयश्च दुर्गन्धा मांसराशयः । क्वचित् कण्टकराशिश्च शैबालानि क्वचित् क्वचित् ॥ कीलका वलयः क्वापि क्वचिद्व्याघ्रास्तथा शिवाः । खड्गिनः करिणः क्वापि क्वचिदृक्षा भयङ्कराः ॥ एवं बहुविधक्लेशे छायाजलविवर्ज्जिते । तस्मिन्मार्गे द्विजश्रेष्ठ ! पापिनो यान्ति दुःखिनः ॥ नग्ना विमुक्तकेशाश्च प्रेताकारभयङ्कराः । गच्छन्ति पापिनस्तत्र शुष्ककण्ठौष्ठतालुकाः ॥” इति क्रियायोगसारे २२ अध्यायः ॥ पापान्तं, क्ली, (पापं अन्तयतीति । अन्त + “कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) तीर्थघिशेषः । तस्य नामान्तरंम् पृथूदकं अनुकीर्णञ्च । यथा, -- “पृथूदके महातीर्थे त्वनुकीर्णेति नामतः । जुहाव धृतराष्ट्रस्य राष्ट्रं नरपतेस्ततः ॥ हूयमाने तदा राष्ट्रे प्रवृत्ते यज्ञकर्म्मणि । अक्षीयत ततो राष्ट्र नृपतेर्दष्कतेन वै ॥

ततः स चिन्तयामास ब्राह्मणस्य विचेष्टितम् । पुरोहितेन संयुक्तो रत्नान्यादाय सर्व्वशः ॥ प्रसादनार्थं विप्रस्य अनुकीर्णं ययौ तदा । प्रसादितः स राज्ञा च तुष्टः प्रोवाच तं नृपम् ॥ ब्राह्मणा नावमन्तव्याः पुरुषेण विजानता । ब्राह्मणश्चेदवज्ञातो नश्येत्त्रिपुरुषं कुलम् ॥ एवमुक्त्रा स नृपतिमाज्येन पयसा पुनः । उत्थापयामास मृतांस्तस्य राज्ञो हिते स्थितः ॥ तस्मिंस्तीर्थे तु यः स्नाति श्रद्दधानो जितेन्द्रियः । स प्राप्नोति नरो नित्यं मनसा चिन्ततं फलम् ॥ तत्तु तीर्थं सुविख्यातं पापान्तं नाम नामतः । यस्येह यज्ञतृप्तस्य मधु सुस्राव वै नदी ॥ तस्मिन् स्नातोऽथ भक्त्या च मुच्यते सर्व्वपातकैः । फलं प्राप्नोति यज्ञस्य अश्वमेधस्य मानवः ॥ पापान्तमिति विख्यातं तीर्थं पुण्यतमं द्विजाः ॥” इति वामनपुराणे ३८ अध्यायः ॥ पापी, [न्] पुं, (पापमस्त्यस्येति । इनिः ।) पापयुक्तः । यथा, -- “रुधिरौघप्लुताः केचित् केचित् कर्द्दमभूषिताः । केचित् केचित् कृशाङ्गाश्च पथि गच्छन्ति- पापिनः ॥ क्रन्दन्तो व्यथया केचित् स्रवद्वास्पाकुलेक्षणाः । शोचन्तः स्वानि कर्म्माणि केचिद्गच्छन्ति पापिनः ॥ कस्यचिच्चर्म्मपाशस्य बन्धनं पापिनो गले । कङ्काले कस्यचिद्बन्धः कस्यचिच्च भुजद्वये ॥ कस्यचिन्नासिकारन्ध्रे निर्द्दयैर्यमकिङ्करैः । अङ्कुशाग्रं विनिक्षिप्य क्रोधेनाकृष्यते द्बिज ॥ घ्राणे सूचिसमुत्कीर्णे पाशं दत्त्वा दृढं रुषा । आकृष्यते यमप्रेष्यैः केषाञ्चित् सञ्चितैनसाम् ॥ शिक्यस्थान् गुरुपाषाणान् वहन्तः कर्णरन्ध्रकैः । आयोभारांश्च शिश्नाग्रैर्व्रजन्ति पथि पापिनः ॥ कांश्चिद्गृहीत्वा केशेषु कांश्चित् कर्णेषु पापिनः । कांश्चिद्गुदेषु पादेषु नयन्ति यमकिङ्कराः ॥ ग्रीवासु पापिनः कांश्चित् करप्रहरणैर्दृढैः । क्षिप्त्वा क्षिप्त्वा यमप्रेष्या नयन्ति यममन्दिरम् ॥ यान्त्यधःशिरसः केचिदूर्द्ध्वपादास्तथा परे । गच्छन्ति वायुभिः केचिदेकपादाश्च केचन ॥ इत्येवं विकृताकारा आर्त्तरावविराविणः । यमदूतैस्ताड्यमानाः पापिनोऽपि च तत्पथि ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे २२ अध्यायः ॥ पाप्मा, [न्] पुं, (पा + “नामन् सीमन्निति ।” उणां । ४ । १५० । इति मनिन् । पुगागमे निपा- तनात् साधुः ।) पापम् । इत्यमरः । १ । ४ । २३ ॥ (यथा, मनुः । ६ । ८५ । “अनेन क्रमयोगेन परिव्रजति यो द्विजः । स विधूयेह पाप्मानं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥”) पाम, [न्] क्ली, (पा + मनिन् ।) विचर्च्चिका । इत्यमरः । २ । ६ । ५३ ॥ (यथा, माधवकरः । “सूक्ष्मा बह्व्यः पीडरणः श्राववत्यः पामेत्युक्ताः कण्डूकत्यः सदाहा ॥”) पामघ्नः, पुं, (पाम हन्तीति । हन् + टक् ।) गन्धकः । इति जटाधरः ॥

पृष्ठ ३/११९

पामघ्नी, स्त्री, (पाम हन्तीति । हन् + टक् । टित्वात् ङीप् ।) कटुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ पामनः, त्रि, (पामास्त्यस्य इति । “लोमादि- पामादिपिच्छादिभ्यः शनेलचः ।” ५ । २ । १०० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या “पामादिभ्यो नः ।” इति नः ।) पामरोगविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । कच्छुरः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ पामरः, त्रि, (पाम पापादिदौरात्ममस्त्यस्येति । पामन् + “अश्मादिभ्यो रः ।” ४ । २ । ८० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या रः । ततो न लोपे साधुः ।) खलः । नीचः । इति मेदिनी । रे, १८२ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । ३७८ । “दूरात् पामरफुत्कृतैः श्रुतिपथप्राप्तैः प्रबुद्धस्त्वभू- द्दृष्टो निर्झरवारिभिः सहमनाः श्वभ्रे निमज्ज- न्निव ॥” मूर्खः । इति हेमचन्द्रः ॥ पामरोद्धारा, स्त्री, (पामरं उद्धरतीति । उत् + धृ + अण् । ततो अजादित्वात् टाप् ।) गुडूची । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पामा, [न्] स्त्री, (पामन् + “मनः ।” ४ । १ । ११ । इति न ङीप् ।) कच्छूः । इत्यमरः । २ । ६ । ५३ ॥ पाँचडा इति भाषा ॥ अस्या औषधं यथा, -- “हरिद्रा हरितालञ्च दूर्व्वागोमूत्रसैन्धवम् । अयं लेपो हन्ति दद्रुं पामानं वै गरं तथा ॥” अपि च । “माहिषं नवनीतञ्च सिन्दूरञ्च मरीचकम् । पामा विलेपिता नश्येत् बहुलापि वृषध्वज ! ॥” अन्यच्च । “मरीचं त्रिवृतं कुष्ठं हरितालं मनःशिला । देवदारु हरिद्रे द्वे कुष्ठं मांसी च चन्दनम् ॥ विशाला करवीरञ्च अर्कक्षीरं सकृत् पलम् । एषाञ्च कार्षिको भागो विषस्यार्द्धपलं भवेत् ॥ प्रस्थं कटुकतैलस्य गोमूत्रेऽष्टगुणे पचेत् । मृत्पात्रे लौहपात्रे वा शनैर्मृद्बग्निना पचेत् ॥ पामा विचर्च्चिका चैव दद्रुविस्फोटकानि च । अभ्यङ्गेन प्रणश्यन्ति कोमलत्वञ्च जायते ॥ प्रसूतान्यपि श्वित्राणि तैलेनानेन म्रक्षयेत् । चिरोत्थितमपि श्वित्रं विवर्णं तत्क्षणाद्भवेत् ॥” इति गारुडे १९४ । १९८ अध्याययोः ॥ पामारिः, पुं, (पामाया अरिर्नाशकः ।) गन्धकः । इति हेमचन्द्रः ॥ पायसः, पुं, क्ली, श्रीवासः ॥ टारपिन् इति भाषा । पयसा संस्कृतः । (पयसो विकार इत्यण् ।) परमान्नम् । इत्यमरमेदिनीकरौ । अस्य पाक- प्रकारो गुणाश्च । “अतप्ततण्डुलो धौतः परिभृष्टो घृतेन च । खण्डयुक्तेन दुग्धेन पाचितः पायसो भवेत् ॥ पायसः कफकृद्बल्यो विष्टम्भी मधुरो गुरुः ॥” तस्य पित्र्युद्देशेन गङ्गाम्भसि निःक्षेपे फलं यथा, -- “पितॄनुद्दिश्य यो भक्त्या पायसं मधुसंयुतम् । गुडसर्पिस्तिलैः सार्द्धं गङ्गाम्भसि विनिःक्षिपेत् ॥

तृप्ता भवन्ति पितरस्तस्य वर्षशतं हरे ! । यच्छन्ति विविधान् कामान् पतितुष्टाः पिता- महाः ॥” इति स्कान्दे काशीखण्डे २७ अध्यायः ॥ चन्द्रप्रभपायसो यथा, -- “भृष्टजीरचतुर्जातश्चन्द्रकान्तः सुरोचनः ॥” इति राजवल्लभः ॥ पयोविकारे, त्रि । यथा, -- “कन्दुपक्वानि तैलेन पायसं दधि शक्तवः । द्विजैरेतानि भोज्यानि शूद्रगेहकृतान्यपि ॥” इति तिथितत्त्वे वराहपुराणम् ॥ पायिकः, पुं, पदातिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ पायुः, पुं, (पाति रक्षति शरीरं मलनिस्मारणे- नेति । यद्वा, पिबति वस्त्यौषधमनेनेति । पा + “कृवापाजीति ।” उणां १ । १ । इत्युण् । “आतो युक् चिण्कृतोः ।” ७ । ३ । ३३ । इति युक् ।) मलद्वारम् । स तु गर्भस्थस्य सप्त- भिर्मासैर्भवति । इति सुखबोधः ॥ तत्पर्य्यायः । अपानम् २ गुदम् ३ च्युतिः ४ अधोमर्म्म ५ शकृद्द्वारम् ६ त्रिवलीकम् ७ वलिः ८ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७६ ॥ (यथा, पञ्चदशी । १ । २१ । “रजोऽशैःपञ्चभिस्तेषां क्रमात् कर्म्मेन्द्रियाणि तु । वाक्पाणिपादपायूपास्थाभिधानानि जज्ञिरे ॥”) तस्याध्यात्मादि यथा, -- “अवाग् गतिरपानश्च पायुरध्यात्ममुच्यते । अधिभूतं विसर्गश्च मित्रस्तत्राधिदैवतम् ॥” इति महाभारते आश्वमेधिकपर्व्व ॥ (स्वनामख्यातो भरद्वाजपुत्त्रः । यथा, ऋग्वेदे । ६ । ४७ । २४ । “अश्वथः पायवेऽदात् ॥” “पायवे भरद्वाजपुत्त्रायैतत्संज्ञायास्मद्भ्रात्रे चाश्वथोऽश्ववानेतत्संज्ञः प्रस्तोकोऽदात् दत्त- वान् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ पालके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । २ । १ । ७ । “त्वं पायुर्दमे यस्तेऽविधत् ॥”) पाय्यं, क्ली, (मीयतेऽनेनेति । मा माने + “पाय्य- सांनाय्येति ।” ३ । १ । १२९ । इति निपातनात् ण्यद्धात्वादेः पत्वं युगागमश्च ।) परिमाणम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८५ ॥ पानम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ जलम् । निन्दनीये, त्रि । इति विश्वः ॥ (पा पाने + णिच् + ण्यत् । पाययितव्ये । यथा, सुश्रुते । १ । १६ । “घृतञ्च पाय्यः स नरः सुजीर्णे स्निग्धो विरेच्यः स यथोपदेशम् ॥”) पार, त् क कर्म्मसमाप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरां-परं-सकं-सेट् ।) अपपारत् । इति दुर्गादासः ॥ पारं, क्ली, (पारयतीति । पार + पचाद्यच् ।) परतीरम् । नदीलङ्घनाद्गन्तव्यतीरम् । इत्य- मरः । १ । १० । ८ ॥ (यथा, सङ्गीतदर्पणे । “नादाब्धेस्तु परं पारं न जानाति सरस्वती । अद्यापि मज्जनभयात् तुम्बीं वहति वक्षसि ॥”)

पारः, पुं, (पूर्य्यतेऽनेनेति । पॄ + घञ् ।) पारदः इत्यमरटीकायां सारसुन्दरी ॥ प्रान्तभागे, पुं क्ली । इति मेदिनी । रे, ५६ ॥ पारकः, त्रि, (पृ पूर्त्तौ पालने प्रीतौ व्यायाभे च + ण्वुल् ।) पूर्त्तिकारकः । पालनकारकः । प्रीति- कारकः । व्यायामकारकः । एष्वर्थेषु पृधातोः कर्त्तरि णकप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पारक्, [ज्] पुं, (पारयतीति । पार कर्म्म- समाप्तौ + णिच् + “पारेरजिः ।” उणां १ । १३५ । इति अजिः । णिलोपः ।) सुवर्णम् । इत्युणादिकोषः ॥ पारक्यं, क्ली, (परस्मै लोकाय हितम् । पर + ष्यञ् कुक् च ।) परलोकहितकर्म्म । यथा, -- “पादेन तस्य पारक्यं कुर्य्यात् सञ्चयमात्मवान् । अर्द्धेन चात्मभरणं नित्यनैमित्तिकन्तथा ॥ पादस्यार्द्धार्द्धमर्थस्य मूलभूतं विवर्द्धयेत् । एवमाचरतः पुंसो ह्यर्थः साफल्यमृच्छति ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ (परस्य इदमिति । परकीये, त्रि । यथा, मनुः । १० । ९७ । “वरं स्वधर्म्मो विगुणो न पारक्यः स्वनुष्ठितः । परधर्म्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः ॥”) पारगः, त्रि, (पारं गच्छतीति । पार + गम + “अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्व्वानन्तेषु डः ।” ३ । २ । ४८ । इति डः ।) पारगामी । तत्पर्य्यायः । कर्त्तरीकः २ । इति शब्दमाला ॥ (यथा, महा- भारते । ४ । १४ । २१ । “उदतिष्ठन्मुदा सूतो नावं लब्धेव पारगः ॥” तथा च तत्रैव । १ । १४० । १६ । “पारगश्च धनुर्युद्धे बभूवाथ धनञ्जयः ॥”) पारगतः, पुं, (शास्त्रादेः अविद्याया वा पारं गतः ।) जिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ पारगे, त्रि ॥ पारजायिकः, पुं, (परजायां गच्छतीति । पर- जाया + ठक् ।) पारदारिकः । (यथा, महा- भारते । १२ । ६७ । १८ । “वाक्शूरो दण्डपरुषो यश्च स्यात् पारजायिकः । यः परस्वमथादद्यात् त्याज्या नस्तादृशा इति ॥”) पारटीटः, पुं, प्रस्तरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पारणः, पुं, (पारयतीति । पार + णिच् + ल्युः ।) मेघः । इति शब्दमाला ॥ पारणं, क्ली, (पार + भावे ल्युट् ।) उपवास- व्रतान्तरदिवसकर्त्तव्यप्राथमिकभोजनम् । विव- रणमस्य पारणाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पारणा, स्त्री, (पार + युच् + टाप् ।) उपवासव्रता- नन्तरदिवसकर्त्तव्यप्राथमिकभोजनम् । यथा, -- “पारणं पावनं पुंसां सर्व्वपापप्रणाशनम् । उपवासाङ्गभूतञ्च फलदं शुद्धिकारणम् ॥ सर्व्वेष्वेवोपवासेषु दिवापारणमिष्यते । अन्यथा फलहानिः स्यादृते धारणपारणम् ॥ न रात्रौ पारणं कुर्य्यादृते वै रोहिणीव्रतात् । निशायां पारणं कुर्य्याद्वर्ज्जयित्वा महानिशाम् ॥ पूर्ब्बाह्ने पारणं शस्तं कृत्वा विप्र ! सुरार्च्चनम् ।

पृष्ठ ३/१२०

सर्व्वेषां सम्मतं कुर्य्यादृते वै रोहिणीव्रतम् ॥” इति ब्रह्मवैवत्त श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८ अध्यायः ॥ अथ श्रीकृष्णजन्माष्टमीव्रतपारणकालः । “अष्टम्यामथ रोहिण्यां न कुर्य्यात्पारणं क्वचित् । हन्यात् पुराकृतं कर्म्म उपवासार्जितं फलम् ॥ तिथिरष्टगुणं हन्ति नक्षत्रञ्च चतुर्गुणम् । तस्मात् प्रयत्नतः कुर्य्यात्तिथिभान्ते च पारणम् ॥” अत्रोभयवियोगे पारणमुक्तम् । “यदा सार्द्ध- प्रहरनिशाभ्यन्तरे एकस्यैव वियोगस्तदैकतर- वियोगेऽपि पारणम् ॥ तथा च नारदीये । “तिथिनक्षत्रसंयोगे उपवासो यदा भवेत् । पारणन्तु न कर्त्तव्यं यावन्नैकस्य संक्षयः ॥ सांयोगिके व्रते प्राप्ते यद्यप्येको वियुज्यते । तत्रैव पारणं कुर्य्यादेवं वेदविदो विदुः ॥ यद्यैकस्यापि सार्द्धप्रहरनिशाभ्यन्तरे न वियोग- स्तदा तयोरवियोगेऽपि प्रातरुत्सवान्ते पार- णम् । तिथ्यन्ते चोत्सवान्ते वा व्रती कुर्व्वीत पारणम् । इत्युक्तत्वात् ॥ * ॥ महाष्टम्युपवास- पारणं मत्स्यमांसोपहारेण कर्त्तव्यम् । यथा, -- “अष्टम्यां समुपोष्यैव नवम्यामपरेऽहनि । मत्स्यमांसोपहारेण दद्यान्नैवेद्यमुत्तमम् ॥ तेनैव विधिनान्नन्तु स्वयं भुञ्जीत नान्यथा ॥” स्त्रियास्तु पशुमांसभक्षणनिन्दया न तेन पारणं किन्तु मत्स्येन । अष्टम्युपवासपारणे रविवारादौ मांसनिषेधः । एवं मांसाशनत्यागकृतनियमेन नियोगादिष्वपि मांसं वर्ज्जनीयम् ॥ * ॥ अथ श्रीरामनवमीव्रतपारणकालः । “नवमी चाष्टमीविद्धा त्याज्या विष्णुपरायणैः । उपोषणं नवम्यां वै दशम्यामेव पारणम् ॥” अथैकादशीव्रतपारणकालः । “मन्त्रं जपित्वा हरये निवेद्योपोषणं व्रती । द्वादश्यां पारणं कुर्य्याद्वर्ज्जयित्वा ह्युपोदकीम् ॥” द्वादशीलङ्घने दोषमाह नारदीयम् । “महाहानिकरी ह्येषा द्वादशी लङ्घिता नृणाम् ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “द्वादश्याः प्रथमः पादो हरिवासरसंज्ञितः । तमतिक्रम्य कुर्व्वीत पारणं विष्णुतत्परः ॥” अथ श्रवणद्वादश्युपवासपारणकालः । “तिथिनक्षत्रसंयोगे उपवासो यदा भवेत् । तावदेव न भोक्तव्यं यावन्नैकस्य संक्षयः ॥ विशेषेण महीपाल श्रवणं वर्द्धते यदि । तिथिक्षयेण भोक्तव्यं द्वादशीं नैव लङ्घयेत् ॥” तिथिक्षयेण एकादशीक्षयेण भोक्तव्यं द्वादश्यां पारयेदित्यर्थः ॥ * ॥ अथ शिवरात्र्युपवास- पारणकालः । “जयन्ती शिवरात्रिश्च कार्य्ये भद्रजयान्विते । कृतोपवासं तिथ्यन्ते तदा कुर्य्याच्च पारणम् ॥” तिथ्यन्ते पारणन्तु जयन्तीमात्रपरम् । अत्र चतुर्द्दश्यामेव तत् । “ब्रह्माण्डोदरमध्ये तु यानि तीर्थानि सन्ति वै । पूजितानि भवन्तीह भूताहे पारणे कृते ॥” * ॥

पारणदिने वर्ज्यानि यथा, ब्रह्माण्डपुराणम् । “कांस्यं मांसं सुरां क्षौद्रं लोभं वितथभाषणम् । व्यायामञ्च व्यवायञ्च दिवास्वप्नं तथाञ्जनम् ॥ शिलापिष्टं मसूरांश्च द्वादशैतानि वैष्णवः । द्वादश्यां वर्ज्जयेन्नित्यं सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” सूरिसन्तोषे । “कांस्यं मांसं मसूरञ्च चणकं कोरदूषकम् । शाकं मधु परान्नञ्च त्यजेदुपवसन् स्त्रियम् ॥” अत्रोपवसन्निति तद्दिने भोजनासम्भवात् सामीप्यात् पूर्ब्बापरयोर्ग्रहणम् । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ पारतः, पुं, (विविधव्याधिसङ्कटादिभ्यः पारं तनोतीति । तन + अन्येभ्योपीति डः ।) पारदः । इति हेमचन्द्रः । १ । ११६ ॥ पारतन्त्र्यं, क्ली, (परतन्त्रस्य भावः । परतन्त्र + ष्यञ् ।) परतन्त्रता । पराधीनत्वम् । अन्याय- त्तता । यथा, माधवकरः । “दोषाणां समवेतानां विकल्पेऽंशांशकल्पना । स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्याभ्यां व्याधेः प्राधान्यमादि- शेत् ॥” पारत्रिकं, त्रि, (परत्र भवम् । परत्र + ठक् ।) पारलौकिकम् । परत्र भवमित्यर्थे ष्णिकप्रत्यय- निष्पन्नम् ॥ पारदः, पुं, (जरामरणसङ्कटादिभ्यः पारं ददा- तीति । दा + कः ।) धातुविशेषः । पारा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रसराजः २ रसनाथः ३ महारसः ४ रसः ५ महातेजः ६ रसलेहः ७ रसोत्तमः ८ सूतराट् ९ चपलः १० जैत्रः ११ शिवबीजम् १२ शिवः १३ अमृतम् १४ रसेन्द्रः १५ लोकेशः १६ दुर्द्धरः १७ प्रभुः १८ रुद्रजः १९ हरतेजः २० रसधातुः २१ अचि- न्त्यजः २२ खेचरः २३ अमरः २४ देहदः २५ मृत्युनाशकः २६ सूतः २७ स्कन्दः २८ स्कन्दां- शकः २९ देवः ३० दिव्यरसः ३१ रसायनश्रेष्ठः ३२ यशोदः ३३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सूतकः ३४ सिद्धधातुः ३५ पारतः ३६ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ हरबीजम् ३७ रजस्वलः ३८ । इति हेमचन्द्रः ॥ शिववीर्य्यम् ३९ शिवाह्वयः ४० । इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । क्रमिकुष्ठ- नाशित्वम् । चक्षुष्यत्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अस्य भस्मनः पूर्णवीर्य्यं मासत्रय- पर्य्यन्तं तिष्ठति । इति परिभाषा ॥ * ॥ अपि च । “पारदः सकलरोगनाशकः षड्रसो निखिलयोगवाहकः । पञ्चभूतमय एष कीर्त्तितो देहलोहवरसिद्धिकारकः ॥ मूर्च्छितो हरते व्याधीन् बद्धः खेचरसिद्धिदः । सर्व्वसिद्धिकरो लीनो निरुत्थो देहसिद्धिदः ॥ विविधव्याधिभयोदयमरणजरासङ्कटेऽपि मर्त्त्येभ्यः । पारं ददाति यस्मात्तस्मादयं पारदः कथितः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

तस्योत्पत्तिलक्षणे यथा, -- “शिवाङ्गात् प्रच्युतं रेतः पतितं धरणीतले । तद्देहसारजातत्वाच्छुक्लमच्छमभूच्च तत् ॥ अत्र भेदेन विज्ञेयं शिववीर्य्यं चतुर्व्विधम् । श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं तत्तु भवेत् क्रमात् ॥ ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रश्च खलु जातितः । श्वेतं शस्तं रुजां नाशे रक्तं किल रसायने ॥ धातुवादे तु तत् पीतं खे गतौ कृष्णमेव च ॥ पारदः षड्रसः स्निग्धस्त्रिदोषघ्नो रसायनः । योगवाही महावृष्यः सदा दृष्टिबलप्रदः ॥ सर्व्वामयहरः प्रोक्तो विशेषात् सर्व्वकुष्ठनुत् । स्वस्थो रसो भवेद्ब्रह्मा बद्धो ज्ञेयो जनार्द्दनः । रञ्जितः क्रामितश्चापि साक्षाद्देवो महेश्वरः ॥ मूर्च्छित्वा हरति रुजं बन्धनमनुभूय खे गतिं कुरुते । अजरीकरोति हि मृतः कोऽन्यः करुणाकरः सूतात् ॥” रसामृते । “यस्य रोगस्य यो योगस्तेनैव सह योजितः । रसेन्द्रो हन्ति तं रोगं नरकुञ्जरवाजिनाम् ॥” तस्य दोषा यथा, -- “मलं विषं वह्निगिरित्वचापलं नैसर्गिकं दोषमुषन्ति पारदे । उपाधिजौ द्वौ त्रिपुनागयोगजौ दोषौ रसेन्द्रे कथितौ मुनीश्वरैः ॥ मलेन मूर्च्छा मरणं विषेण दाहोऽग्निना कष्टतरः शरीरे । देहस्य जाड्यं गिरिणा सदा स्या- च्चाञ्चल्यतो वीर्य्यहृतिश्च पुंसाम् ॥ वङ्गेन कुष्ठं भुजगेन गण्डो भवेदतोऽसौ परिशोधनीयः ॥ वह्निर्व्विषं मलञ्चेति मुख्या दोषास्त्रयो रसे । एते कुर्व्वन्ति सन्तापं मृतिं मूर्च्छां नृणां क्रमात् ॥ अन्येऽपि दोषाः कथिता भिषग्भिः पारदे यदि । तथाप्येते त्रयो दोषा हरणीया विशेषतः ॥ संस्कारहीनं खलु सूतराजं यः सेवते तस्य करोति बाधास् । देहस्य नाशं विदधाति नूनं कष्टांश्च रोगान् जनयेन्नराणाम् ॥” मारितस्य मूर्च्छितस्य तस्य गुणाः । “पारदः कृमिकुष्ठघ्नो जयदो दृष्टिदः सरः । मृत्युहृच्च महावीर्य्यो योगवाही जराहरः ॥ स्मृत्योजोरूपदो वृष्यो वृद्धिकृद्धातुवर्द्धनः । षण्डत्वनाशनः शूरः खेचरः सिद्धिदः परः ॥ पारदः सकलरोगहा स्मृतः षड्रसो निखिलयोगवाहकः । पञ्चभूतमय एव कीर्त्तित- स्तेन तद्गुणगणैर्व्विराजते ॥” * ॥ अथ रसस्य शोधनविधिः । तत्र स्वेदनम् । “नानाधान्यैर्यथा प्राप्तैस्तुषवर्जैर्जलान्वितैः । मृद्भाण्डं पूरितं रक्षेद्यावदम्लत्वमाप्नुयात् ॥ तन्मध्ये भृङ्गराण्मण्डी विष्णुक्रान्ता पुनर्नवा ।

पृष्ठ ३/१२१

मीनाक्षी चैव सर्पाक्षी सहदेवी शतावरी ॥ त्रिफला गिरिकर्णी च हंसपादी च चित्रकः । समूलं कुट्टयित्वा तु यथालाभं विनिःक्षिपेत् ॥ पूर्ब्बाम्लभाण्डमध्ये तु धान्याम्लकमिदं स्मृतम् । स्वेदनादिषु सर्व्वत्र रसराजस्य योजयेत् ॥” विष्णुक्रान्ता गिरिकर्णी च अपराजितैव श्वेत- नीलपुष्पभेदात् । अत्यम्लमारनालं वा तदभावे प्रयोजयेत् । तदभावे धान्याम्लाभावे । “त्र्युषणं लवणं राजी रजनी त्रिफलार्द्रकम् । महाबला नागबला मेघनादः पुनर्नवा ॥ मेषशृङ्गी चित्रकञ्च नवसारं समं समम् । एतत् समस्तं व्यस्तं वा पूर्ब्बाम्लेनैव पेषयेत् ॥ प्रलिम्पेत्तेन कल्केन वस्त्रमङ्गुलमात्रकम् । तन्मध्ये निःक्षिपेत् सूतं बद्ध्वा तत्त्रिदिनं पचेत् ॥ दोलायन्त्रेऽम्लसंयुक्ते जायते स्वेदितो रसः ॥” मेघनादः चवराइ शाकविशेषः । मेषशृङ्गी मेढा- शृङ्गी । तदलाभे कर्कटशृङ्गी ग्राह्या । नवसारं नौसादर । अन्यच्च । “सूलकानलसिन्धूत्थत्र्युषणार्द्रकराजिकाः । रसस्य षोडशांशेन द्रव्यं युञ्ज्यात् पृथक् पृथक् ॥ द्रव्येष्वनुक्तमानेषु मतं मानमिदं बुधैः । पटावृतेषु चैतेषु सूतं प्रक्षिप्य काञ्जिके ॥ स्वेदयेद्दिनमेकञ्च दोलायन्त्रेण बुद्धिमान् । स्वेदात्तीव्रो भवेत् सूतो मर्द्दनाच्च सुनिर्म्मलः ॥” मूलकंमुरै । अनलश्चित्रकम् । त्र्युषणं त्रिकटु । राजिका राइ ॥ * ॥ अथ मर्द्दनम् । “इष्टिकाचूर्णचूर्णाभ्यामादौ मर्द्यो रसस्ततः । दध्ना गुडेन सिन्धूत्थराजिकागृहधूमकैः ॥” अन्यच्च । “कुमारिकाचित्रकरक्तसर्षपैः कृतैः कषायैर्बृहतीविमिश्रितैः । फलत्रिकेणापि विमर्द्दितो रसो दिनत्रयं सर्व्वमलैर्विमुच्यते ॥” * ॥ अथ मूर्च्छनम् । “त्र्युषणं त्रिफलाबन्ध्याकन्दैः क्षुद्राद्बयान्वितैः । चित्रकोर्णानिशाक्षारकन्यार्ककनकद्रवैः ॥ सूतं कृतेन यूषेण वारान् सप्ताभिमूर्च्छयेत् । इत्थं संमूर्च्छितः सूतस्त्यजेत् सप्तापि कञ्चुकान् ॥” बन्ध्याकन्दः वाझखखसाकन्दः । क्षुद्राद्वयं छोटी- कटैया वडोकटैया । ऊर्णा ऊर्णामेषका । निशा हरिद्रा । क्षारः यवक्षारः । कन्या कुमारिका । अर्कः अर्कपत्ररसः । कनकः धत्तूरपत्ररसः ॥ * ॥ अथोर्द्ध्वपातनम् । “मयूरग्रीवताप्याभ्यां नष्टपिष्टीकृतस्य च । यन्त्रे विद्याधरे कुर्य्याद्रसेन्द्रस्योर्द्ध्वपातनम् ॥ सूतः स्यादूर्द्ध्वपातेन सर्व्वदोषविवर्ज्जितः ॥” मयूरग्रीवा तुतिया । ताप्यः सुवर्णमाषी । नष्ट- पिष्टीकृतस्य कुमारिकाद्रवयोगेन तावन्मर्द्दनं कर्त्तव्यं यावत् पारदः पृथङ्न दृश्यते इत्यर्थः । विद्याधरयन्त्रे डमरुयन्त्रे ॥ * ॥ अथाधःपातनम् । “त्रिफलाशिग्रुशिखिभिर्लवणासुरिसंयुतैः ।

नष्टपिष्टं रसं कृत्वा लेपयेदूर्द्ध्वभाजनम् ॥ ततो दीप्तैरधःपातमुपलैस्तस्य कारयेत् । यन्त्रे भूधरसंज्ञे तु ततः सूतो विशुद्ध्यति ॥ स्वेदनादिक्रियाभिस्तु शोधितोऽसौ यदा भवेत् । तदा कार्य्याणि कुरुते प्रयोज्यः सर्व्वकर्म्मसु ॥” अथ मुख्यदोषहरशोधनविधिः । “गृहकन्या हरति मलं त्रिफलाग्निं चित्रको विषं हन्ति । तस्मादेभिर्मिश्रैर्वारान् संमूर्च्छयेत् सप्त ॥” * ॥ अथ सर्व्वदोषहरः संक्षिप्तः शोधनविधिः । “कुमारिकाचित्रकरक्तसर्षपैः कृतैः कषायैर्बृहतीविमिश्रितैः । फलत्रिकेणापि विमर्द्दितो रसो दिनत्रयं सर्व्वमलैर्विमुच्यते ॥” एवं कदर्थितः सूतः षण्डो भवति निश्चितम् । बह्वौषधीकषायेण स्वेदितः स बली भवेत् ॥ सर्पाक्षीचिञ्चिकाबन्ध्याभृङ्गाब्दैः स्वेदितो बली । ततः स पारकद्रावैः स्विन्नः स्यादतिदीप्तिमान् ॥” सर्पाक्षी नागफणी । चिञ्चिका अम्बिली । बन्ध्या वाँझखखसा । भृङ्गः भृङ्गराजः । अब्दो मुस्ता । पावकः चित्रकः ॥ * ॥ अथ रसस्य मारणविधिः । “धूमसारं रसं तोरीं गन्धकं नवसादरम् । यामैकं मर्द्दयेदम्लैर्भागं कृत्वा समं समम् ॥ काचकूप्यां विनिः क्षिप्य ताञ्च मृद्वस्त्रमुद्रया । विलिप्य परितो वक्त्रे मुद्रां दत्त्वा विशोषयेत् ॥ अधःसच्छिद्रपिठरीमध्ये कूपीं निवेशयेत् । पिठरीं बालुकापूरैर्भृत्वा वा कूपिकागलम् ॥ निवेश्य चुल्ल्यां तदधो वह्निं कुर्य्याच्छनैः शनैः । तस्मादप्यधिकं किञ्चित् पावकं ज्वालयेत् क्रमात् ॥ एवं द्वादशभिर्यामैर्म्रियते रस उत्तमः । स्फोटयेत् स्वाङ्गशीतं तमूर्द्ध्वगं गन्धकं त्यजेत् ॥ अधःस्थञ्च मृतं सूतं गृह्णीयात्तन्तु मात्रया । यथोचितानुपानेन सर्व्वकर्म्मसु योजयेत् ॥” * ॥ अथान्यप्रकारः । “अपामार्गस्य बीजानां मूषायुग्मं प्रकल्पयेत् । तत् संपुटे क्षिपेत् सूतं मलपूदुग्धमिश्रितम् ॥” मलपूः काष्ठोदुम्बरिका । “द्रोणपुष्पीप्रसूनानि विडङ्गमिरिमेदकः । एतच्चूर्णमधश्चोर्द्ध्वं दत्त्वा मुद्रां प्रदीपयेत् ॥ तद्गोलमाधमेत् सम्यक् मृन्मूषासंपुटे सुधीः । मुद्रां दत्त्वा शोषयित्वा ततो गजपुटे पचेत् ॥ एकेनैव पुटेनैव सूतकं भस्म जायते । तत् प्रयोज्यं यथास्थाने यथामात्रं यथाविधि ॥” अथान्यप्रकारः । “काष्ठोडुम्बरिकादुग्धै रसं किञ्चिद्बिमर्द्दयेत् । तद्दुग्धघृष्टहिङ्गोश्च मूषायुग्मं प्रकल्पयेत् ॥ क्षिप्त्वा तत्संपुटे सूतं तत्र मुद्रां प्रदीपयेत् । धृत्वा तद्गोलकं प्राज्ञो मृन्मूषासंपुटेऽधिके ॥ पचेद्गजपुटे तेन सूतकं याति भस्मताम् ॥” अन्यः प्रकारः । “नागवल्लीरसैर्घृष्टः कर्कोटीकन्दगर्भितः ।

मृन्मूषासंपुटे पक्वः सूतो यात्येव भस्मताम् ॥” इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे २ भागे ॥ अथ पारदशिवलिङ्गनिर्म्माणविधिः । “पारदे शिवनिर्म्माणे नानाविघ्नं यतः प्रिये ! । अतएव महेशानि ! शान्तिस्वस्त्ययनं चरेत् ॥ पारदं शिवबीजं हि ताडनं नहि कारयेत् । ताडनाद्वित्तनाशः स्यात्ताडनाद्वित्तहीनता ॥ ताडनाद्रोगयुक्तत्वं ताडनान्मरणं भवेत् । द्वादशं पार्थिवं लिङ्गमुपचारैश्च षोडशैः । पट्टादिसूत्रनिर्म्माणरचितं शुक्लमेव वा ॥ पुरुषस्य यथायोग्यं युग्मवस्त्रं निवेदयेत् ॥ भोगयोग्यं प्रदातव्यं मधुपर्कं कुलेश्वरि ! । अलङ्कारं यथाशक्ति दद्यात् कल्याणहेतवे ॥ पूजयेद्बहुयत्नेन विल्वपत्रेण पार्व्वति ! । तोडलोक्तेन विधिना प्रत्येकेनायुतं जपेत् ॥ आदौ पञ्चाक्षरं मन्त्रमष्टोत्तरशतं जपेत् । पूजान्ते प्रजपेत् पश्चात् प्रासादाख्यं महामनुम् ॥ दक्षिणान्तं समाचर्य्य हविष्याशी जितेन्द्रियः । ताम्बूलञ्च तथा मत्स्यं वर्जयेन्न कदाचन । अस्मिंस्तन्त्रे हविष्यान्नं ताम्बूलं मीनमुत्तमम् ॥ होमयेत् परमेशानि ! दशांशं वा शतांशकम् । होमस्य दक्षिणा कार्य्या तदा विघ्नैर्न लिप्यते ॥ ततः परस्मिन् दिवसे पारदं आनयेत् सुधीः । तस्योपरि जपेन्मन्त्रं सर्व्वबन्धं नवात्मकम् ॥ व्योमबीजं शिवार्णञ्च वर्णाद्यं बिन्दुमस्तकम् । वायुबीजं चेन्दुयुतं त्रितयं त्र्यम्बकं प्रिये ! ॥ इमं मन्त्रं महेशानि ! प्रजपेदौषधोपरि ॥ पारदे प्रजपेन्मन्त्रमष्टोत्तरशतं यदि । तदैवौषधयोगेन बद्धो भवति नान्यथा ॥ ततः परस्मिन् दिवसे शृणु यत् प्राणवल्लभे ! । वरयेत् सर्व्वकर्त्तारं यथोक्तविभवावधि ॥ सुवर्णं चम्पकाकारं कर्णयुग्मे निवेशयेत् । चतुष्कोणयुतं स्वर्णं ग्रीवायां सुमनोहरम् ॥ हस्तद्वये महेशानि ! दद्याद्वलययुग्मकम् । वलयं शुक्लवर्णञ्च अङ्गुरीयं तथैव च ॥ ऊर्म्मीं दद्यात् पीतवर्णां क्षौमवस्त्रयुगं शिवे ! । एवं कृत्वा महेशानि ! शिवरूपं विचिन्तयेत् ॥ अथातः संप्रवक्ष्यामि विधानं शृणु पार्व्वति ! । प्रस्तरे चैव संस्थाप्य झिण्टीपत्ररसेन च । प्रणवेन समालोड्य कुर्य्यात् कर्द्दमवन् प्रिये ! ॥ निर्म्माणयोग्यं तद्द्रव्यं यदि स्यात् सुरसुन्दरि ! । तदा निर्म्माय तल्लिङ्गं पुनर्दृढतरञ्चरेत् ॥ खपुष्पसंयुते वस्त्रे अङ्गारे च करीषके । किञ्चिदुष्णं प्रकर्त्तव्यं यतो दृढतरं भवेत् ॥” इति मातृकाभेदतन्त्रे ८ पटलः ॥ * ॥ सगरराजकृतमुक्तकेशम्लेच्छजातिविशेषः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५१ । १३ । “कैराता दरदा दर्व्वाः शूरा वैयामकास्तथा । औदुम्बरादुर्विभागा पारदाः सह वाह्लिकैः ॥”) अस्य विवरणं पह्नवशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पारदण्डकः, पुं, देशविशेषः । इति शब्दरत्ना- वली । स तु ओड्रदेशैकभाग इति केचित् ॥