शब्दकल्पद्रुमः/फ

पृष्ठ ३/३७८

फ फ, फकारः । द्वाविंशतितमव्यञ्जनवर्णः । (पवर्गस्य द्बितीयवर्णश्च ।) अस्योच्चारणस्थानं ओष्ठः । इति व्याकरणम् ॥ (यदुक्तं सिद्धान्तकौमुद्याम् । “उपूपध्मानीयानामोष्ठौ ॥”) तस्य तत्त्वं यथा, -- “फकारं शृणु चार्व्वङ्गि । रक्तविद्यल्लतोपमम् । चतुर्व्वर्गप्रदं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा ॥ पञ्चप्राणमयं वर्णं सदा त्रिगुणसंयुतम् । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं त्रिबिन्दुसहितं सदा ॥” इति कामधेनुतन्त्रे पञ्चमपटकः ॥ * ॥ “वक्रा वामगता रेखा ततोऽधःसङ्गता भवेत् । तस्मादूर्द्ध्वगता भूत्वा दक्षमारभ्य कुण्डली ॥ ब्रह्मा रुद्रश्च विष्णुश्च कुण्डली ब्रह्मरूपिणी । मात्रा वामाद्दक्षिणतः क्रमशः परिकीर्त्तिता ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ तत्पर्य्यायः । “फकारश्च महेशानि ! शिखी चैव जनार्द्दनः ॥” इति रुद्रयामलोक्तवर्णाभिधानम् ॥ अस्य ध्यानं यथा, -- “प्रलयाम्बुदवर्णाभां ललज्जिह्वां चतुर्भुजाम् । भक्ताभयप्रदां नित्यां नानालङ्कारभूषिताम् ॥ एवं ध्यात्वा फकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा, -- “फः सखी दुर्गिणी धूम्रा वामपार्श्वो जनार्द्दनः । जया पादः शिखा रौद्री फेत्कारः शाखिनी- प्रियः ॥ उमा विहङ्गमः कालः कुब्जिनीप्रियपावकौ । प्रलयाग्निर्नीलपादोऽक्षरः पशुपतिः शशी ॥ फुत्कारो यामिनी व्यक्ता पावनो मोहवर्द्धनः । निष्फलवागहङ्कारः प्रयागो ग्रामणीः फलम् ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ (पद्यादौ अस्य प्रयोगेन भयसम्भावना । यदुक्तं वृत्तरत्नाकरटीकायाम् । “दोधः सौख्यं मुदं नः सुखभयमरणक्लेशदुःखं पवर्गः ॥”) फं, क्ली, (फक्व असद्व्यवहारे + डः ।) रूक्षोक्तिः । फुत्कृतिः । निष्फलभाषणम् । इति मेदिनी । फे, १ ॥ फः, पुं, यक्षसाधनम् । स्फानम् । झञ्झावातः । इति मेदिनी । फे, १ ॥ वर्द्धकः । जृम्भानिष्फारः । स्फुटः । फललाभः । इति विश्वः ॥ संज्ञाविशेषः । यथा । “हसोऽन्तः फः । हसो विरामश्च फसंज्ञः स्यात् ।” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ फक्क, असद्व्यवहारे । शनैर्गतौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) कोपधः । फक्कति खलः कुत्सितं व्यवहरतीत्यर्थः । फक्वति वृद्धो मन्दं गच्छतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ फक्किका, स्त्री, (फक्व + “धात्वर्थनिर्द्देशे ण्वुल् वक्तव्यः ।” इति वार्त्तिकोक्त्या ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) असद्व्यवहारः । फाकि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । चोद्यम् २ देश्यम् ३ पूर्ब्बपक्षः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, नैषधे । २ । ९५ । “फणिभाषितभाष्यफक्विका विषमा कुण्डलनामवापिता ॥”) न्यायसम्बन्धिव्याख्या । यथा, -- “श्रीमता मथुरानाथतर्कवागीशधीमता । विषदीकृत्य दर्श्यन्ते द्वितीयमणिफक्विकाः ॥” इत्यनुमानखण्डटीकारम्भे मथुरानाथः ॥ फञ्जिका, स्त्री, (भनक्ति रोगानिति । भञ्ज आम- र्द्दने + ण्वुल् । पृषोदरादित्वात् भस्य फः । टापि अत इत्वम् ।) ब्राह्मणयष्टिका । इत्य- मरः । २ । ४ । ८९ ॥ (यथा, वैद्यकरसेन्द्रसार- संग्रहे ज्वराधिकारे बृहच्चूडामणिरसे । “निर्गुण्डी फञ्जिका वासारविमूलत्रिकण्टकैः ॥” “फञ्जिका ब्राह्मणयष्टिका ।” इति तट्टीका ॥) देवताडः । दुरालभा । इति शब्दचन्द्रिका ॥

फञ्जिपत्रिका, स्त्री, (भनक्ति रोगानिति भञ्जि । पृषोदरादित्वात् भस्य फः । फञ्जि रोगहारकं पत्रं यस्याः । कप् । ठाप् । अत इत्वम् ।) आखुपर्णी । इति रत्नमाला ॥ (विवृतिरस्या आखुपर्णीशब्दे ज्ञातव्या ॥) फञ्जी, स्त्री, (भनक्ति रोगानिति । भञ्ज + अच् । पृषोदरादित्वात् भस्य फः । गौरादित्वात् ङीष् ।) भार्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, वैद्यक- चक्रपाणौ श्वासाधिकारे । “अमृता नागरफञ्जीव्याघ्रीपर्णाससाधितः क्वाथः । पीतः सकणाचूर्णः कासश्वासौ निहन्त्याशु ॥” तथाचास्या गुणाः हारीते प्रथमस्थाने दशमे- ऽध्याये । “वत्सादनी तथा फञ्जी तैलपर्णी तु सिंहिका । चक्रमर्द्दक इत्यन्ये दुर्ज्जरा वातकोपनाः ॥”) फट्, व्य, अनुकरणशब्दः । अस्त्रबीजम् । यथा । फडस्त्रं शस्त्रमायुधम् । इति बीजवर्णाभिधा- नम् ॥ * ॥ शान्तिकुम्भक्षालने अर्घ्यपात्रक्षालने अर्घ्यजलेन पूजोपकरणाभ्युक्षणे अन्तरीक्षग- विघ्नोत्सारणे विकिरक्षेपणे गन्धपुष्पाभ्यां करशोधने अघमर्षणे पापपुरुषताडने कराङ्ग- न्यासे नैवेद्यप्रोक्षणे होमाग्नेः क्रव्यादांशत्यागे होमाग्न्यावाहने तदग्निप्रोक्षणादौ च फडिति- मन्त्रस्य प्रयोगः ॥ (यथा, भागवते । ६ । ८ । १० । “सविसर्गं फडन्तं तत् सर्व्वदिक्षु विनिर्द्दिशेत् ॥” विशीर्णादौ, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ७ । ३ । “देवां£शो यस्मै त्वेडे तत्सत्यमुपरि प्रुता भङ्गेन हतोऽसौ फट् ॥” “असौ द्वेष्यो हतो निहतः सन् फट् विशीर्णो भवतु ञिफला विशरणे अस्य क्विबन्तस्यैतद्रूपम् । फलतीति फट् डलयोरैक्यम् । स्वाहाकारस्थाने फडित्यभिचारे प्रयुज्यते ।” इति तद्भाष्ये वेद- दीपे महीधरः ॥) फटः, पुं स्त्री, (स्फुट विकसने + पचाद्यच । पृषो- दरादित्वात् साधुः) फणा । इत्यमरजटाधरौ ॥ फटा, स्त्री, (फट + स्त्रियां टाप् ।) फणा । (यथा, पञ्चवन्त्रे । ३ । ८३ । “निर्व्विषेणापि सर्पेण कर्त्तव्या महती फटा । विषं भवति मा वास्तु फटाटोपो भयङ्करः ॥”) दम्भः । इति मेदिनी । टे, २३ ॥ कितवः । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ “स्यात् पवर्गद्बितीयादि फटायान्तु स्फटापि च ॥” इतिभरतधृतशब्दभेदः ॥ फडिङ्गा, स्त्री, (फडिति शब्दं इङ्गति गच्छतीति । इङ्ग गतौ + अच् । टाप् ।) झिल्लिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फडिङ्ग इति भाषा ॥ फण, ण निःस्नेहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) फेणतुः पफणतुः । निःस्नेहः अनायासेनोत्पत्तिः । फणति वाञ्छितं श्रीमताम् । अनायासेन जातम् । अस्यैव ञ्यन्तस्य

पृष्ठ ३/३७९

निष्ठायां अनायासकृतं फाण्टं इत्यमरः ॥ अतएव रमानाथोऽपि घटादौ फण गतौ इत्यत्र गतेरन्यत्र । फाणयति जनोऽनायासेन जनयतीत्यर्थ इत्याह । इति दुर्गादासः ॥ फण, मि ण गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) मि, फणयति फाणयति । ण, फेणतुः पफणतुः । इति दुर्गादासः ॥ फणः, त्रि, (फनति विस्तृतिं गच्छतीति । फण + अच् ।) सर्पस्य विस्तृतमस्तकम् । यथा । फटा- यान्तु फणा द्वयोरित्यमरः ॥ शशोर्णं कारणं फणम् । इति क्लीवकाण्डे चन्द्रगोमी ॥ तत्- पर्य्यायः । फणा २ फणम् ३ फटा ४ फटः ५ स्फटः ६ स्फटा ७ । इत्यमरभरतौ ॥ दर्व्वी ८ भोगः ९ स्फुटः १० । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३८१ ॥ स्फुटा ११ दर्व्विः १२ फटी १३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ११४ । १५ । “परिवादं ब्रुवाणो हि दुरात्मा वै महाजने । प्रकाशयति दोसांस्तु सर्पः फणमिवोच्छ्रितम् ॥” जत्रूर्द्ध्वस्थमर्म्मविशेषः । यथा, सुश्रुते । ३ । ६ । “जत्रूर्द्ध्वं मर्म्माणि चतस्रो धमन्योऽष्टौ मातृकाः द्वे कृकाटिके द्वे विधुरे द्वौ फणौ द्बावपाङ्गौ द्वावावर्त्तौ द्बावुत्क्षेपौ द्बौ शङ्खावेका स्थपनी पञ्च सीमन्ताश्चत्वारि शृङ्गाटकान्येकोऽधिपति- रिति ॥”) फणकरः, पुं, (फणः कर इवास्येति । फणस्य करो वा ।) भुजङ्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ फणधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । फणस्य धरः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ फणधरधरः, पुं, (फणधरस्य सर्पस्य धरः ।) शिवः । इति कविकल्पलता ॥ फणभृत्, पुं, (फणं बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् तुक् च ।) सर्पः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३६९ ॥ (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ४ । “व्याप्तव्योमतले मृगाङ्कधवले निर्धौतदिङ्मण्डले देवत्वद्यशसि प्रशान्ततमसि प्रौढे जगत् प्रेयसि । कैलासन्ति महीभृतः फणभृतः शेषन्ति पाथोधयः क्षीरोदन्ति सुरद्विपन्ति करिणो हंसन्ति पुंस्कोकिलाः ॥”) फणवान्, [त्] पुं, (फणोऽस्यास्तीति । फण + मतुप् । मस्य वः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ फणा, स्त्री, (फणति प्रसारसङ्कोचं गच्छतीति । फण गतौ + अच् । टाप् ।) सर्पफटा । इत्य- मरः । १ । ८ । ९ ॥ (यथा, अभिज्ञानशकु- न्तले ६ अङ्के । “ज्वलति चलितेन्धनोऽग्निर्विप्रकृतः पन्नगः फणां कुरुते । तेजस्वी संक्षोभात् प्रायः प्रतिपद्यते तेजः ॥”) फणाकरः, पुं, (करोतीति । कृ + अच् । फणाया करः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ फणाधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । फणाया धरः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥

फणाभरः, पुं, (बिभर्त्ति धरतीति । भृ + पचाद्यच् । फणाया भरः ।) सर्पः । इति हारावली । १५ ॥ फणावान्, [त्] पुं, (फणास्यास्तीति । फणा + मतुप् । मस्य वः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ फणिकेसरं, क्ली, (फणीव केसरोऽस्य ।) नाग- केसरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य नागकेसरशब्दे ज्ञातव्याः ॥) फणिखेलः, पुं, (फणिना सह खेलतीति । खेल + अच ।) भारतीपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भारै इति भाषा ॥ फणिचक्रं, क्ली, (फण्याकारं चक्रम् ।) विवाहादि- कर्म्मसु शुभाशुभज्ञानार्थं सप्तविंशतिनक्षत्र- घटितसर्पाकारत्रिनाडिकचक्रम् । यथा, -- “अश्विन्यादि लिखेच्चक्रं सर्पाकारं त्रिनाडिकम् । तत्र वेधवशाज्ज्ञेयं विवाहादौ शुभाशुभम् ॥ त्रिनाडीवेधनक्षत्रमश्विन्यार्द्रायुगोत्तराः । हस्तेन्द्रमूलवारुण्यः पूर्ब्बभाद्रपदास्तथा ॥ याम्यः सौम्यो गुरुर्योनिश्चित्रा मित्रजलाह्वयम् । धनिष्ठा चोत्तरा भाद्रा मध्यनाडीव्यवस्थिताः ॥ कृत्तिका रोहिणी सर्पो मघा स्वातीविशाखके । उत्तरा श्रवणा पौष्णं पृष्ठनाडीव्यवस्थिताः ॥ अश्वादिनाडीवेधर्क्षे षष्ठं द्वितीयकं क्रमात् । याम्यादितुर्य्यतुर्य्यञ्च कृत्तिकादिद्विषट्ककम् ॥ एवं निरीक्षयेद्बेधं कन्यामन्त्रे गुरौ सुरे । पण्यस्त्रीस्वामिमित्रेषु देशे ग्रामे पुरे गृहे ॥ एकनाडीस्थधिष्टानि यदि स्युर्व्वरकन्ययोः । तदा वेधं विजानीयाद्गुर्व्वादिषु तथैव च ॥ प्रकटं यस्य जन्मर्क्षं तस्य जन्मर्क्षतो व्यधः । प्रनष्टं जन्मभं यस्य तस्य नामर्क्षतो भवेत् । द्वयोर्जन्मभयोर्व्वेधे न कर्त्तव्यं कदाचन ॥ एकनाडीस्थिता चेत् स्याद्भर्त्तुर्नाशाय चाङ्गना । तस्मान्नाडीव्यधो वीक्ष्यो विवाहे शुभमिच्छता ॥ प्राङ्नाड्या वेधतो भर्त्ता भध्यनाड्यो भयन्तथा । पृष्ठनाडीव्यधे कन्या म्रियते नात्र संशयः ॥ एकनाडीस्थिता यत्र गुरुर्मन्त्रश्च देवता । तत्र द्वेषं रुजं मृत्युं क्रमेण फलमादिशेत् ॥ समासन्ने वधे शीघ्रं दूरवेधे चिरेण तु । वेधान्तरभमानेन वर्षे दुष्टं प्रजायते ॥ प्रभुः पण्याङ्गना मित्रं देशो ग्रामः पुरं गृहम् । एकनाडीगता भव्या अभव्या वेधवर्ज्जिताः । एकराश्यादियोगे तु नाडीदोषो न विद्यते ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ अपि च । “सर्पाकारो घटनविशेषः कृत्तिकादियमदैवतशेषः । पृष्ठे सुतहतिसङ्कटरोगः क्रोडे कान्तापुत्त्रवियोगः । मध्ये रेखे विहितविवाह उभयोर्म्मरणं वदति वराहः ॥ क्रोडे पृष्ठे यश उद्दामम् मध्ये क्रोडे बहुसम्मानम् ।

मध्ये पृष्ठे भवति विवाहो बहुसुतवित्तमिति च मुनिराह ॥” इति समयप्रदीपः ॥ * ॥ तस्य विन्यासो यथा, -- पृष्ठे १ ६ ७ १२ १३ १८ १९ २४ २५ मध्ये २ ५ ८ ११ १४ १७ २० २३ २६ क्रोडे ३ ४ ९ १० १५ १६ २१ २२ २७ ॥ फणिजिह्वा, स्त्री, (फणिजिह्वेव आकृतिरस्त्यस्या इति अच् ।) महाशतावरी । महासमङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ फणिज्झकः, पुं, (फणिनामुज्झकः बहिष्कारक उत्पादक इति यावत् । पृषोदरादित्वात् साधुः । फणितुल्यबहुपत्रपुष्पवत्त्वात् तथात्वम् ।) क्षुद्र- पत्रतुलसी ॥ (रक्तवर्णतुलसी च । तत्पर्य्यायश्च यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “मुगन्धाको गन्धनामा तीक्ष्णगन्धः फणिज्- झकः ॥”) जम्बीरभेदः । इति केचित् ॥ जम्बीरसामान्यः । इति केचित् ॥ तत्पर्य्यायः । समीरणः २ मरुवकः ३ प्रस्थपुष्पः ४ जम्बीरः ५ । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, -- “मारुतोऽसौ मरुवको मरुन्मरुरपि स्मृतः । फणी फणिज्झकश्चापि प्रस्थपुष्पः समीरणः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) फणितः, त्रि, (फण गतौ + क्तः ।) गतः । निःस्नेहितः ॥ फणितल्पगः, पुं, (फणी शेष एव तल्पं फणि- तल्पं तस्मिन् गच्छतीति । गम + डः ।) विष्णुः । सर्पशय्यायां गच्छति यः । इति व्युत्पत्तिः ॥ फणिप्रियः, पुं, (फणिनां प्रियः भक्ष्यत्वात् ।) वायुः । इति शब्दरत्नावली ॥ फणिफेनः, पुं, (फणिनां फेन इव उग्रगुणत्वात् ।) अहिफेनः । आफिं इति भाषा । यथा, -- “जातीफलं टङ्गणमम्रकञ्च हिङ्गूलगन्धं परिमर्द्द्य यामम् । भागद्वयं स्यात् फणिफेनकस्य गान्धालिकापत्ररसेन मर्द्द्यम् ॥” इति रत्नावली ॥ फणिवल्ली, स्त्री, (फणीव दीर्घा वल्ली ।) नाग- वल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ फणिहन्त्री, स्त्री, (फणिनो हन्त्रीति । हन् + तृच् + ङीप् ।) गन्धनाकुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ फणिहृत्, स्त्री, (फणिनो हरति स्वगन्धेन अपसा- रयतीति । हृ + क्विप् । तुगागमश्च ।) क्षुद्र- दुरालभा । इति राजनिर्घण्टः ॥ फणी, [न्] पुं, (फणास्त्यस्येति । फणा + “ब्रीह्या- दिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति इनिः ।) सर्पः । इत्यमरः ॥ (यथाच सुश्रुते कल्पस्थाने ४ अध्याये । “ज्ञेया दर्व्वीकराः सर्पाः फणिनः शीघ्रगामिनः । मण्डलैर्विविधैश्चित्राः पृथवो मन्दगामिनः ॥”

पृष्ठ ३/३८०

तद्दंशनप्रतीकारविधिर्यथा, -- “फणिनां विषवेगे तु प्रथमे शोणितं हरेत् । द्वितीये मधुसर्पिर्भ्यां पाययेतागदं भिषक् ॥ नस्यकर्म्माञ्जने युञ्ज्यात्तृतीये विषनाशने । वान्तं चतुर्थे पूर्ब्बोक्तां यवागूमथ दापयेत् ॥ शीतोपचारं कृत्वादौ भिषक्पञ्चमषष्ठयोः । दापयेच्छोधनं तीक्ष्णं यवागूञ्चापि कीर्त्तिताम् ॥ सप्तमे त्ववपीडेन शिरस्तीक्ष्णेन शोधयेत् । तीक्ष्णमेवाञ्जनं दद्यात्तीक्ष्णशस्त्रेण मूर्द्ध्नि च ॥ कुर्य्यात्काकपदं चर्म्म सासृग्वा पिशितं क्षिपेत् ॥” इति च सुश्रुते कल्पस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) सर्पिणीनामकौषधिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (केतुः । यथा, ग्रहभावप्रकाशे । “कविरत्यन्तधवलः फणी कृष्णः शनिस्तथा ॥” सीसकं अस्य विषयो यथा, -- “रसो गन्धष्टङ्गणः सोषणोऽयं फणी पिप्पलीत्येष धुस्तूरपिष्ठः जयेत् सन्निपातं द्बिगुञ्जकानुपानं भवेदर्कमूलाम्बु सव्योषचूर्णम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ज्वराधिकारे पञ्च- वक्त्ररसे ॥ मरुवकनामौषधं यथा, -- “मारुतोऽसौ मरुवको मरुन्मरुरपि स्मृतः । फणी फणिज्झकश्चापि प्रस्थप्रष्पः समीरणः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे ॥) फणीश्वरः, पुं, (फणिनामीश्वरः ।) अनन्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ फण्डः, पुं, (फणति । फण गतौ + “ञमन्तात् डः ।” उणा० १ । ११३ । इति डः ।) जठरम् । इत्यणादिकोषः ॥ फत्कारी, पुं, (फत् इत्यव्यक्तशब्दं करोतीति । कृ + णिनिः ।) पक्षिमात्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फरं, क्ली, (फलतीति । फल् + अच् । लस्य रत्यम् ।) फलकम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ फरुवकं, क्ली, पूगपात्रम् । इति हारावली । १३७ ॥ फर्फरीकः, पुं, (स्फुरतीति । स्फुर स्फुरणे + “फर्फ- रीकादयश्च ।” उणा० ४ । २० । इति ईकन् धातोः फर्फरादेशश्च ।) चपेटः । मार्द्दवे, क्ली । इति मेदिनी । के, २०० ॥ फर्फरीका, स्त्री, (फर्फरीक + टाप् ।) पादुका । (स्फुरतीति ईकन् । टाप् । मनसि स्फुरणा- देव तथात्वम् ।) मदनः । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ फल, निष्पत्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) “इह नवशुककोमला मणीनां रविकरसम्बलिताः फलन्ति भासः ॥ इति भारविः ॥ निष्पादनेऽपि वाल्मीकिः । फलति स्म यस्य चरितस्तोत्राय दिव्या गिरः ॥” इति दुर्गादासः ॥ फल, ज गतौ । इति कविकस्त्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) ज, फालः फलः । इति दुर्गादासः ॥

फल, ञि आ भिदि । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ञि, फुल्लोऽस्ति । आ, फलितं फुल्तं तेन । फलति काष्ठं कुठारः । इति दुर्गादासः ॥ फलं, क्ली, (फलतीति । फल निष्पत्तौ ञि फला विशरणे वा + अच् ।) लाभः । (यथा, शकु- न्तलायाम् । १ अङ्के । “शान्तमिदमाश्रमपदं स्फुरति च बाहुः कुतः फलमिहास्य । अथवा भवितव्यानां द्बाराणि भवन्ति सर्व्वत्र ॥”) शस्यम् । (यथास्य भक्षणविधिः । “फलानि सर्व्वभक्ष्यांश्च प्रदद्याद्बै दलेषु च ॥” “फलानि सर्व्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च । तानि दक्षिणपार्श्वे तु भुञ्जानस्योपकल्पयेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४६ अध्यायः ॥ यथा च शकुन्तलायाम् । “उदेति पूर्ब्बं कुसुमं ततः फलं घनीदयः प्राक् तदनन्तरं पयः ॥”) फलकम् । (शारिफलकार्थे यथा, महाभारते । ४ । १ । २४ । “वैदूर्य्यान् काञ्चनान् दान्तान् फलैर्ज्योतीरसैः सह । कृष्णाक्षान् लोहिताक्षांश्च निर्व्वत्स्यामि मनो- रमान् ॥”) हेतुकृतम् । इत्यमरः ॥ जातीफलम् । व्युष्टिः । त्रिफला । (यथा, -- “हरीतकी चामलकी विभीतकमिदं त्रयम् । त्रिफला फलमित्युक्तं तच्च ज्ञेयं फलत्रिकम् ॥” इति वैद्यकपरिभाषायाम् ॥) कक्कोलम् । इति मेदिनी । ले, ३३ ॥ वाणाग्रम् । आर्त्तवम् । इति शब्दरत्नावली ॥ फालः । इति हेमचन्द्रः ॥ दानम् । इति धरणिः ॥ मुष्कः । यथा, -- “अफलो भुज्यते मेषः सफलस्तु न भुज्यते ।” इति रामायणम् ॥ (प्रमेयभेदः । यथा, -- “आत्मशरीरेन्द्रियार्थबुद्धिमनः प्रवृत्तिदोषप्रेत्य- भावफलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम् ॥” इति गोतम- सूत्रम् । तत्रैव फलसूत्रम् यथा । “प्रवृत्तिदोषजनितो- ऽर्थः फलम् ॥” “सुखदुःखसंवेदनं फलम् । सुख- विपाकं कर्म्मदुःखविपाकञ्च तत् पुनर्देहेन्द्रिय- विषयबुद्धिषु सतीषु भवतीति सह देहादिभिः फलमभिप्रेतम् । तथाहि प्रवृत्तिदोषजनितो- ऽर्थः फलमेतत् सर्व्वं भवति तदेतत् फलमुपात्तमु- पात्तं हेयं त्यक्तं त्यक्तमुपादेयमिति नास्य हानोपादानयोर्निष्ठा पर्य्यवसानं वास्ति स खल्वयं हानोपादानस्रोतसोह्यते लोकः ।” इति वात्स्यायनः ॥) जीवस्य कर्म्मफलभुक्तिर्यथा, -- “जीवः कर्म्मफलं भुङ्क्ते आत्मा निर्लिप्त एवच । आत्मनः प्रतिविम्बश्च देही जीवः स एव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २३ अध्यायः ॥

दानफलं यथा, -- “यथा फलन्ति शस्यानि न्यूनानि वाधिकानि च । कृषकाणां क्षेत्रभेदे पात्रभेदे फलं तथा ॥ सामान्यदिवसे विप्रे दानं समफलं भवेत् । अमायां रविसंक्रान्त्यां फलं शतगुणं भवेत् । चातुर्मास्यां पौर्णमास्यामनन्तं फलमेव च ॥ ग्रहणे शशिनः कोटिगुणञ्च फलमेव च । सूर्य्यस्य ग्रहणे चापि ततो दशगुणं भवेत् ॥ अक्षयायामक्षयञ्चैवासंख्यं फलमुच्यते । एवमन्यत्र पुण्याहे फलाधिक्यं भवेदिह ॥ यथा दाने तथा स्नाने जपेऽन्यत्पुण्यकर्म्मसु । एवं सर्व्वत्र बोद्धव्यं नराणां कर्म्मणां फलम् ॥ सामान्यदेशे दानञ्च विप्रे समफलं भवेत् । तीर्थे देवगृहे चैव फलं शतगुणं स्मृतम् ॥ गङ्गायाञ्च कोटिगुणं क्षेत्रे नारायणे फलम् । एवं सर्व्वत्र बोद्धव्यं फलाधिक्यं क्रमेण च ॥ यथा चैव कोटिगुणं तथा च विष्णुमन्दिरे । केदारे च लक्षगुणं हरिद्बारे तथा फलम् ॥ पुष्करे भास्करक्षेत्रे दशलक्षगुणं फलम् । एवं सर्व्वत्र बोद्धव्यं फलाधिक्यं क्रमेण च ॥ सामान्यब्राह्मणे दानं सममेव फलं भवेत् । लक्षं त्रिसन्ध्यपूते च पण्डिते च जितेन्द्रिये ॥ विष्णुमन्त्रोपासके च बुधे कोटिगुणं भवेत् । एवं सर्व्वत्र बोद्धव्यं फलाधिक्यं गुणं भवेत् ॥ यथा दण्डेन सूत्रेण शरावेण जवेन च । कुम्भं निर्म्माति चक्रेण कुम्भकारो मृदा भुवि । तथैव कर्म्मसूत्रेण फलं धाता ददाति च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३४ अध्यायः ॥ * ॥ स्वप्रियफलस्य विष्णुदेयत्वम् यथा, -- “भक्ष्याणि यानि पेयानि भोज्यान्यभिमतानि च । फलञ्च वल्लभं यच्च तत्तद्देयं जनार्द्दने ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ * ॥ इष्टकफलद्वारा फलपातननिषेधो यथा, -- “न पातयेदिष्टकाभिः फलानि वै फलेन तु । न म्ले च्छभाषां शिक्षेत नाकर्षेच्च पदासनम् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १६ अध्यायः ॥ कर्म्मजन्यशुभादृष्टदुरदृष्टसम्भवस्वर्गनरकादि । तत्त्रिविधं यथा, -- “अनिष्टमिष्टं मिश्रञ्च त्रिविधं कर्म्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सन्न्यासिनां क्वचित् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १८ अध्यायः ॥ “अनिष्टं नारकित्वम् । इष्टं देवत्वम् । मिश्रं मनु- ष्यत्वम् । एवं त्रिविधं पापस्य पुण्यस्य उभय- मिश्रस्य च कर्म्मणो यत् फलं प्रसिद्धं तत् सर्व्व- मत्यागिनामेव प्रेत्य परत्र भवति तेषां त्रिविष- कर्म्मसम्भवात् न तु सन्न्यासिनां क्वचिदपि भवति ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ वेदादीनां फलम् । यथा, वह्निं प्रति मरीचि- वाक्यम् । “स तं प्राह फलं ब्रूहि वेदस्य च धनस्य च । दारश्रुतस्य विप्रादेः स्वर्गापवर्गहेतवे ॥

पृष्ठ ३/३८१

वह्निरुवाच । अग्निहोत्रफला वेदा दत्तमुक्तफलं धनम् । रतिपुत्त्रफला दाराः शीलवृत्तफलं श्रुतम् ॥” इति वह्निपुराणे नित्याह्निकस्नानविधिनामा- ध्यायः ॥ * ॥ लवणादिसंयोगे फलस्यान्नत्वं यथा, “तण्डुलोम्ब्वग्निसंयोगाल्लवणयोगेन पिष्टकम् । फलं त्रितयसंयोगादन्नं भवति तत्क्षणात् ॥” इति रामार्च्चनचन्द्रिकाधृतवचनमिति केचित् ॥ फलः, पुं, (फलतोति । फल + अच् ।) कुटज- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “कण्टकारिकाफलपटोलवार्त्ताकुकारवेल्लक- र्कटिकाकेबुकोरुवूकपर्प्पटककिराततिक्तकर्कोट- कारिष्टकोशातकीवेत्रकरीराटरुषकार्कपुष्पीप्र- भृतीनि ॥”) फलकं, क्लो, पुं, (फल + संज्ञायां कन् ।) चर्म्म । इत्यमरः । २ । ८ । ९० ॥ ढाल इति भाषा ॥ (यथा, विष्णुपादादिकेशान्तवर्णनस्तोत्रे । ३३ । “शार्ङ्गं बाणं कृपाणं फलकमरिगदे पद्मशङ्खौ सहस्रम् विभ्राणाः शस्त्रजालं मम ददतु हरेर्बाहवो मोहहानिम् ॥”) फलकः, पुं, (फल + संज्ञायां कन् ।) अस्थिखण्डम् । इति जटाधरः ॥ नागकेशरम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ काष्ठादिफलकम् । यथा, -- “पाण्डुलेख्येन फलके भूमौ वा प्रथमं लिखेत् । ऊनाधिकन्तु संशोध्यं पश्चात् पत्रे निवेशयेत् ॥” इति व्यवहारतत्त्वे व्यासः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८७ । ५ । “भृकुटीकुटिलात्तस्या ललाटफलकाद्द्रुतम् । काली करालवदना विनिष्क्रान्तासिपाशिनी ॥”) रजकपट्टम् । धोपार पाट इति भाषा । यथा, “शाल्मले फलके श्लक्ष्णे निज्याद्बासांसि नेजकः । न च वासांसि वासोभिर्निर्हरेन्न च वासयेत् ॥” इति मिताक्षरा ॥ फलकपाणिः, पुं, (फलकं पाणौ यस्य ।) चर्म्मी । इत्यमरः ॥ २ । ८ । ७१ ॥ ढाली इति भाषा ॥ फलकर्कशा, स्त्री, (फलेन कर्कशा ।) वनकोलिः । इति केचित् ॥ फलकामः, त्रि, (फलं कामयते इति । कम + अण् ।) कर्म्मफलकामी । यथा, -- “धर्म्मवाणिजिका मूढाः फलकामा नराधमाः । अर्च्चयन्ति जगन्नाथं ते कामान्नाप्नुवन्त्युत ॥” इति मलमासतत्त्वधृतविष्णुधम्मात्तरीयतृतीय- काण्डीयवचनम् । फलकी, [न्] पुं, (फलकं फलकाकारोऽस्त्यस्येति । फलक + इनिः ।) मत्स्यभेदः । फलुइ इति भाषा । (गुणादिकमस्य फलिशब्दे ज्ञात- व्यम् ।) फलकान्विते, त्रि । इति मेदिनी । ने, १९ ॥ फलकृष्णः, पुं, (फले फलावच्छेदे कृष्णः ।) पानीया- मलकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥

फलकेशरः, पुं, (फले केशरा इवास्य ।) नारी- केलवृक्षः । इति जटाधरः ॥ फलकोषकः, पुं, (फलं मुष्क एव कोषो यत्र । ततः कन् ।) मुष्कः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (विवृति- रस्य मुष्कशब्दे ज्ञातव्या ॥) फलग्रहिः, त्रि, (फलं गृह्णातीति । ग्रह + इन् ।) फलेग्रहिः । यथासमयं फलधरवृक्षः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ फलग्राही, [न्] पुं, (फलं गृह्णातीति । ग्रह + णिनिः ।) वृक्षः । इति धरणिः ॥ फलग्रहण- कर्त्तरि, त्रि ॥ फलचमसः, पुं, दधिमिश्रितवटत्वक्चूर्णम् । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ फलचोरकः, पुं, (फलं चोर इवास्य कन् ।) चोरक- नामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलत्रयं, क्ली, (फलस्य त्रयम् ।) द्राक्षापरूष- काश्मर्य्यः । (यथा, -- “द्राक्षपरूषकाश्मर्य्यैः फलत्रयमुदाहृतम् ॥” इति वैद्यकपरिभाषायाम् ॥) त्रिफला । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फलत्रिकं, क्ली, (फलस्य त्रिकम् ।) त्रिफला । (यथा, -- “पथ्याविभीतधात्रीणां फलैः स्यात्त्रिफला समैः । फलत्रिकञ्च त्रिफला सा वरा च प्रकीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) शुण्ठीपिप्पलीमरिचानि । इत्यमरः । २ । ९ । १११ ॥ फलदः, पुं, (फलं ददातीति । दा + “आतोऽनुप- सर्गे ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) वृक्षः । इति धरणिः ॥ फलदः, त्रि, (फलं ददातीति । दा + कः ।) फल- दाता । यथा, -- “विशिष्टफलदा कन्या निष्कामाणां विमुक्तिदा ॥” इति मलमासतत्त्वधृतविष्णुपुराणवचनम् ॥ फलपञ्चाम्लं, क्ली, अम्लपञ्चफलम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ फलपाकः, पुं, (फलेषु पाकोऽस्य ।) करमर्द्दकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पानीयामलकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फलपाकान्ता, स्त्री, (फलपाकेनान्तो नाशो यस्याः ।) ओषधिः । धान्यकदल्यादिः । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ फलपाकी, [न्] पुं, (फलपाकोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) गर्द्दभाण्डः । इति रत्नमाला ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “नन्दीवृक्षस्ताम्रपाकी फलपाकी च पीतनः । गर्द्दभाण्डो गन्धमुण्डो द्बितीयः क्षिप्रपाक्यसौ ॥” इति च वैद्यकरत्नमालायाम्) फलपुच्छः, पुं, (फलं पुच्छ इव यस्य ।) वरण्डालुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ फलपुष्पा, स्त्री, (फलानि पुष्पाणीवास्याः ।) पिण्ड- खर्ज्जूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलपूरः, पुं, (फलेन पूरः पूर्णः ।) बीजपूरः । इत्यमरः । २ । ४ । ७८ ॥ (विवरणमस्य बीज- पूरशब्दे ज्ञातव्यम् ॥)

फलपूरकः, (फलपूर + स्वार्थे कन् ।) बीजपूरः । इति भावप्रकाशः ॥ फलप्रदः, त्रि, (फलं प्रददातीति । प्र + दा + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः ।) फलदाता । यथा, -- “क्रीणीहि भोः फलानीति श्रुत्वा सत्वरमच्युतः । फलार्थी धान्यमादाय ययौ सर्व्वफलप्रदः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ११ अध्यायः ॥ फलप्रिया, स्त्री, (फलेन प्रीणातीति । प्री + कः । टाप् ।) प्रियङ्गुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणा- दयोऽस्या प्रियङ्गुशब्दे ज्ञेयाः ॥) फलभाक्, [ज्] त्रि, (फलं भजते इति । भज + “भजो ण्विः ।” ३ । २ । ६२ । इति ण्विः ।) फलभागी । यथा, -- “मासपक्षतिथीनाञ्च निमित्तानाञ्च सर्व्वशः । उल्लेखनमकुर्व्वाणो न तस्य फलभाग्भवेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतब्रह्माण्डभविष्यपुराण- वचनम् ॥ फलभूमिः, स्त्री, (फलाय कर्म्मफलभोगाय भूमिः ।) कर्म्मफलभोगस्थानम् । यथा, -- “भरतान्यैरावतानि विदेहाश्च कुरून् विना । वर्षाणि कर्म्मभूम्यः स्युः शेषाणि फलभूमयः ॥” इति हेमचन्द्रः । ४ । १२ ॥ फलमुख्या, स्त्री, (फलेन मुख्या श्रेष्ठा ।) अज- मोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलमुद्गरिका, स्त्री, (फले फलावच्छेदे मुद्गरिका क्षुद्रमुद्गर इव ।) पिण्डखर्ज्जूरः । इति शब्द- माला ॥ फललक्षणा, स्त्री, (फलहेतुका लक्षणा ।) प्रयो- जनवती लक्षणा । यथा, साहित्यदर्पणे । “व्यङ्ग्यस्य गूढागूढत्वाद्द्विधा स्युः फललक्षणाः ।” फलवर्त्तुलं, क्ली, (फलं वर्त्तुलमस्य ।) कालिङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलवान्, [त्] त्रि, (फलमस्यास्तीति । फल + मतुप् । मस्य वः ।) फलयुक्तवृक्षः । तत्पर्य्यायः । फलिनः २ फली ३ । इत्यमरः ॥ फलितः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, मनुः । १ । ४७ । “अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः । पुष्पिणः फलिनश्चैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः ॥”) फलविक्रयिणी, त्रि, (फलविक्रयोऽस्या अस्तीति । इनिः । ङीप् ।) फलविक्रेत्री । कुज्डायिनी इति हिन्दी भाषा । यथा, -- “फलविक्रयिणी तस्य च्युतधान्यकरद्बयम् । फलैरपूरयद्रत्नैः फलभाण्डमपूरि च ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ११ अध्यायः ॥ फलवृक्षकः, पुं, (फलप्रधानो वृज्ञः । संज्ञायां कन् ।) पनसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पनसशब्देऽस्य विशेषो व्याख्यातः ॥) फलशाकं, क्ली, (फलमेव शाकम् ।) षडिधशाका- न्तर्गतफलरुपशाकम् । यथा, राजवल्लमे । “पत्रं पुष्पं फलं नालं कन्दं संस्वेदजं तथा । शाकं षड्विधमुद्दिष्टं गुरु विद्याद्यथोत्तरम् ॥”

पृष्ठ ३/३८२

फलशाडवः, पुं, दाडिमः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ फलशाली [न्], त्रि, (फलेन शालते श्लाघते इति । शाल् + णिनिः ।) फलाश्रयः । यथा, -- “परसमवेतधात्वर्थजन्यफलशालित्वं कर्म्मत्वम् ॥” इति कर्म्मलक्षणे सारमञ्जरी ॥ फलशैशिरः, पुं, (शिशिरं प्राप्तमस्य अण् शैशिरम् । फलं शैशिरं यस्य ।) वदरवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ फलश्रुतिः, स्त्री, (फलस्य कर्म्मफलस्य श्रुतिः श्रव- णम् ।) कर्म्मफलश्रवणम् । यथा, -- “फलशुतिरियं नॄणां न श्रेयो रोचनं परम् । श्रेयो विवक्षया प्रोक्तं यथा भैषज्यरोचनम् ॥” अपि च । “वेदोक्तमेव कुर्व्वाणो निःसङ्गोऽर्पितमीश्वरे । नैष्कर्म्यां लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः ॥” इति श्रीभागवते ११ स्कन्धः । इति मलमासतत्त्वम् ॥ फलश्रेष्ठः, पुं, (फलानां फलवृक्षाणां श्रेष्ठः ।) आम्रवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फलसः, पुं, पनसवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ फलस्नेहः, पुं, (फले स्नेहो यस्य ।) आखोटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलहारी, स्त्री, काली । फलं हरति या ढात् षण्णिति कर्म्मोपपदहृञ् घातोः षणि ईप्प्रत्यय- निष्पन्नोऽयं शब्दः । सा ज्यैष्ठपञ्चदश्यां बहु- फलाद्युपहारैः पूजनीया । यथा, -- “ज्यैष्ठे मासि अमायां वै मध्यरात्रे महेश्वरि ! । पूजयेत् कालिकां देवीं नानाद्रव्योपहारकैः ॥ तत्रैव सितपक्षे तु पञ्चदश्यां निशार्द्धके । पूजयेच्च फलैर्लक्षैः शक्तितो वापि कालिकाम् ॥” इति मायातन्त्रे १७ पटलः ॥ फला, स्त्री, झिञ्झिरिष्टाक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (शमी । तत्पर्य्यायो यथा, -- “शमी शक्तुफला तुङ्गा केशहन्त्री फलाशिवा । मङ्गल्या च तथा लक्ष्मीः शमीरः साल्पिका स्मृता ॥”) फलाठ्या, स्त्री, (फलेन आठ्या सम्पन्ना ।) काष्ठ- कदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलाध्यक्षं, क्ली, (फलानामध्यक्षमिव ।) राजा- दनवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४५ ॥ (क्वचित्, पुं । अस्य पर्य्यायः । “राजादनः फलाध्यक्षोराजन्यः क्षीरिकापिच ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) फलानामधिकृते, त्रि ॥ फलादनः, पुं, (फलानामदनोभक्षकः । यद्बा, फलानां अदनं भक्षणं यस्य ।) शुकपक्षी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४०१ ॥ फलभक्षके, त्रि ॥ फलान्तः, पुं, (फलेषु सत्सु अन्तो नाशो यस्य ।) वंशः । इति शब्दमाला ॥ फलाम्लं, क्ली, (फलमम्लं यस्य ।) वृक्षाम्लम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६अ ॥ “मद्यं मद्योचितानान्तु सर्व्वमांसेषु पूजितम् । अमद्यपानामुदकं फलाम्लं वा प्रशस्यते ॥”)

फलाम्लः, पुं, (फलमम्लमस्य ।) अम्लवेतसः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ फलार्थी [न्] त्रि, (फलं अर्थयते इति । अर्थ + णिनिः ।) फलकामी । यथा, -- “सर्व्वसूक्तेषु कर्त्तव्या प्रतिष्ठा विधिना बुधैः । फलार्थिभिस्त्वप्रतिष्ठं यस्मान्निष्फलमुच्यते ॥” इति मठप्रतिष्ठातत्त्वधृतहयशीर्षपञ्चरात्रीय- सङ्कर्षणकाण्डीयवचनम् ॥ फलाशनः, पुं, (फलानश्नातीति । अश + ल्युः ।) शुकपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ फलभक्षके, त्रि ॥ फलासङ्गः, पुं, (फलेषु आसङ्गः ।) फलासक्तिः ॥ यथा, -- त्यक्त्वा कर्म्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः । कर्म्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित् करोति सः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां ४ अध्यायः ॥ फलिः, पुं, (फल + इन् ।) मत्स्यविशेषः । फलुइ इति भाषा । अस्य गुणाः । स्वादुत्वम् । गुरू- त्वम् । स्निग्धत्वम् । बलकारित्वम् । शुक्रबर्द्धन- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ फलिका, स्त्री, (फलमस्या अस्तीति । फल + ठन् । टाप् ।) निष्पावी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (फला स्वार्थे कनि अत इत्वम् । शरादेरग्रभागः । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३३५ । “न प्राप्यसे कराभ्यां हृदयान्नापैषि वितनुषे बाधाम् । त्वं मम भग्नावस्थितकुसुमायुधविशिख- फलिकेव ॥”) फलितं, त्रि, (फल + तारकादित्वात् इतच् ।) फलमस्य जातम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १७ । १२ । “संपश्यन् विविधान् देशान् लोकांश्च वित्त- धर्म्मिणः । वनानि पादपांश्चैव क्षेत्राणि फलितानि च ॥”) वृक्षे, पुं । इति धरणिः ॥ शैलेये, क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ फलिनः, त्रि, (फलानि सन्त्यस्येति । फल + “बहूलमन्यत्रापि ।” उणा० २ । ४९ । इति इनच् ।) फलवान् । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ पनसे फलवति वृक्षे च पुं । इति राज- निर्घण्टः ॥ फलिनी, स्त्री, (फलमस्या अस्तीति । इनिः । ङीप् ।) प्रियङ्गुवक्षः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “प्रियङ्गुः फलिनी कान्ता लता च महिलाह्वया । गुन्द्रा गुन्द्रफला श्यामा विष्वक्सेनाङ्गना प्रिया ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ यथा, रघौ । ८ । ६१ । “मिथुनं परिकल्पित त्वया सहकारः फलिनी च नन्विमौ अविधाय विवाहसत्क्रिया- मनयो र्गम्यत इत्यसाम्प्रतम् ॥”) अग्निशिखावृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १३६ ॥

फली, [न्] त्रि, (फलमस्यास्तीति । फल + इनिः ।) फलयुक्तवृक्षादिः । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ फली, स्त्री, (फलमस्त्यस्या इति अर्श आदिभ्यः अच् । स्त्रियां ङीप् ।) प्रियङ्गुवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “विश्वक्सेना प्रिया कान्ता प्रियङ्गुः फलिनी- फली ॥” फलि + वा ङीष् ।) फलिमतस्यः । इति शब्द- माला ॥ फलूषः, पुं, लताभेदः । इत्युणादिकोषः ॥ फलेग्रहिः, पुं, (फलं गृह्णातीति । फल + ग्रह + “फलेगृहिरात्मम्भरिश्च ।” ३ । २ । २६ । इति उप- पदस्य एदन्तत्वं ग्रहेरिन् प्रत्ययश्च निपात्यते ।) यथासमयं फलधरवृक्षः । ऋतुप्राप्तौ फलानि गृह्णाति घारयतीति फलेग्रहिः शकृत्स्तम्बादि- त्यादिना इः सूत्रे फले इति निर्द्देशात् एकारः । किंवा फले गृह्णाति इति फलेग्रहिः कर्म्मण्या- धारविवक्षा निपातनात् सप्तम्या अलुक् लुकि फलग्रहिश्च फलेग्रहिः फलग्रहिरिति वाच- स्पतिः । इह ग्रहिर्धारणार्थः स्वीकारार्थश्च अत्र धारणार्थे वृक्ष एव रूढिः । स्वीकारार्थे तु क्रियाशब्दतैव यथा फलेग्रहीन् हंसि वन- स्पतीनामिति भट्टिः ॥ इति रायमुकुटादयः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ फलग्रहणकर्त्तरि, त्रि ॥ फलेग्राहिः, पुं, (फले गृह्णातीति । ग्रह् + इन् । पृषोदरात् वृद्धिः । निपातनात् सप्तम्या अलुक् ।) फलेग्रहिः । इति शब्दरत्नावली ॥ फलेन्द्रः, पुं, (फलेन इन्द्रः ऐश्वर्य्यशालीव । बृहत्- फलत्वादेवास्य तथात्वम् ।) बृहज्जम्बुः । तत्- पर्य्यायः । नन्दः २ राजजम्बुः ३ महाफला ४ सुरभिपत्रा ५ महाजम्बुः ६ । अस्य गुणाः । स्वादुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । गुरुत्वम् । रोचन- त्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ फलेपुष्पा, स्त्री, (फले फलमुखे पुष्पं यस्याः । सप्तम्या अलुक् ।) क्षुद्रक्षुपविशेषः । गूमा इति हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । द्रोणा २ द्रोणपुष्पी ३ । अस्या गुणाः । गुरुत्वम् । स्वादुत्वम् । रूक्षत्वम् । उष्णत्वम् । वातपित्तकारित्वम् । क्षारत्वम् । लवणत्वम् । स्वादुपाकत्वम् । कटु- त्वम् । भेदकत्वम् । कफामकामलाशोथतमक- श्वासजन्तुनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ फलेरुहा, स्त्री, (फले रोहतीति । रुह + कः । सप्तस्या अलुक् ।) पाटलिवृक्षः । इत्यमरः । २ । ३ । ५४ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “पाटलालिप्रिया स्थाली ताम्रपुष्पी फलेरुहा । कामदूती कुवेराक्षी कुम्भी तोयाधिवासिनी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) फलेसक्तः, त्रि, (फले सक्त आसक्तः ।) फलासक्तः । फलकामी । यथा, भगवद्गीतायाम् । “युक्तः कर्म्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठि- कीम् ॥ अयुक्तः कामकारेण फलेसक्तो निबध्यते ॥”

पृष्ठ ३/३८३

‘फलेसक्तः मम फलायेदं कर्म्म करोमीत्येवं फले- सक्तो नितरां बन्धं प्राप्नोति ।’ इति मलमास- तत्त्वम् ॥ फलोत्तमा, स्त्री, (फलेषु उत्तमा ।) काकली- द्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दुग्धिका । तत्- पर्य्यायो यथा, -- “उत्तमा दुग्धिका दुग्धी फलोत्तमा फलिन्यपि ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) फलोत्पत्तिः, पुं, (फलाय उत्पत्तिरस्य । प्रशस्त- फलानां उत्पत्तिरत्र वा ।) आम्रवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फलोदयः, पुं, (फलस्य उदयो यत्र ।) लाभः । सुरालयः । हर्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (फलस्य उदयः ।) फलोत्पत्तिः । यथा, रघुः । “सोऽहमाजन्मशुद्धानामाफलोदयकर्म्मणाम् । आसमुद्रक्षितीशानामानाकरथवर्त्मनाम् ॥” फल्कः, पुं, (फल निष्पत्तौ + “कृदाघारार्च्चिफलिभ्यः कः ।” उणा० ३ । ४० । इति कः । सूत्रेऽत्र कलिभ्य इति पाठस्य विकल्पितत्वात् बाहुलकात् क इत्येके ।) विसारिताङ्गम् । इत्युणादिकोषः ॥ फल्गु, त्रि, (फल निष्पत्तौ + “फलिपाटिनमि- मनिजनामिति ।” उणा० १ । १९ । इत्युः गुगा- गमश्च ।) असारम् । इत्यमरः । ३ । १ । ५६ ॥ (यथा, माघे । ३ । ७६ । “तरीषु तत्रत्यमफल्गु भाण्डं सांयात्रिकानावपतोऽभ्यनन्दत् ॥”) निरर्थकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । १५ । ३२ । “न फल्गुवाक्यैः प्रतिबोधनीयो राजा तु वीरैरिति नीतिशास्त्रम् ॥”) सामान्यम् । क्षुद्रम् । यथा, भागवते । १ । १३ । ४७ । “अहस्तानि सहस्तानामपदानि चतुष्पदाम् । फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम् ॥”) फल्गुः, स्त्री, (फल निष्पत्तौ + उः । गुगागमश्च ।) गयास्थनदीभेदः । तस्या माहात्म्यादि यथा, -- सार्द्धक्रोशद्बयं मानं गयायां परिकीर्त्तितम् । पञ्चक्रोशं गयाक्षेत्रं क्रोशमेकं गयाशिरः ॥ तत्र पिण्डप्रदानेन तृप्तिर्भवति शाश्वती । नगाज्जनार्द्दनाच्चैव कूपाच्चोत्तरमानसात् ॥ एतद्गयाशिरः प्रोक्तं फल्गुतीर्थं तदुच्यते । तत्र पिण्डप्रदानेन पितॄणां परमा गतिः ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि ये समुद्राः सरांसि च । फल्गुतीर्थं गमिष्यन्ति वारमेकं दिने दिने ॥” इति गारुडे ८३ अध्यायः ॥ अन्यत् गयाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ काकोडम्बरिका । इत्यमरः ॥ काकडुमुर इति भाषा ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “भद्रा मलपूः फल्गुः स्यात् काकडुम्बरिका च सा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) अस्या गुणाः । गुरुत्वम् । ग्राहित्वम् । शीत- लत्वम् । स्वादुत्वम् । तृप्तिकारित्वञ्च । इति

राजवल्लभः ॥ रेणुभेदः । फागु इति प्रसिद्धः । मिथ्यावाक्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वस- न्तर्त्तुः । इति जटाधरः ॥ फल्गुदा, स्त्री, (फल्गुरिति नाम ददाति धारय तीति । दा धारणे + कः ।) गयानदी । यथा, “तत्र देशे गया नाम पुण्यदेशोऽतिविश्रुतः । नदी च फल्गुदा नाम पितॄणां स्वर्गदायिनी ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे ५६ अध्यायः ॥ फल्गुनः, पुं, (फलति कार्य्यादिकमस्मादिति । फल निस्पत्तौ + “फलेर्गुक् च ।” उणा० ३ । ५६ । इति उनन् गुगागमश्च । फल्गुन्यां फल्गुनीनक्षत्रे जातः इति वा । “श्रविष्ठा फल्गुन्यनुराधेति ।” ४ । ३ । ३४ । इति जातार्थ- प्रत्ययस्य लुक् । “लुक् तद्धितलुकि ।” १ । २ । ४९ । इति स्त्रीप्रत्ययस्य च लुक् । एतन्निरुक्तिस्तु फाल्गुनशब्दे द्रष्टव्या ।) अर्ज्जुनः । फाल्गुन- मासः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (फल्गुनी- भवे, त्रि । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) फल्गुनालः, पुं, (फल्गुनेन अलतीति । अल् + अच् ।) फाल्गुनमासः । इति भूरिप्रयोगः ॥ फल्गुनी, स्त्री, (फल्गुन + गौरादित्वात् ङीष् ।) नक्षत्रविशेषः । तच्च पूर्ब्बफल्गुनी उत्तर- फल्गुनी च । इति भरतधृतगोवर्द्धनानन्दः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ४२ । १६ । “उत्तराभ्याञ्च पूर्ब्बाभ्यां फल्गुनीभ्यामहं दिवा । जातो हिमवतः पृष्टे तेन मां फाल्गुनं विदुः ॥) काकोदुम्बरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (फल्- गुन्यां जाता । श्रविष्ठाफल्गुनीति अणो लुकि लुक्तद्धितलुकीति स्त्रीप्रत्ययस्य च लुकि फल्- गुन्यषाढाभ्यां टानौ वक्तव्यौ इति वार्त्तिकोक्त्या टः । टित्वात् ङीप् ॥) फल्गुवाटिका, स्त्री, (फल्गूनां वाटीव इवार्थे कन् ।) काकोदुम्बरिका ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ (“गुणादयोऽस्याः काकोदुम्बरिकाशब्दे ज्ञेयाः ॥”) फल्गुवृन्ताकः, पुं, (फल्गुना वृन्तेनाकायति शोभते इति । आ + कै + कः ।) श्योनाक- प्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ फल्गूत्सवः, पुं, (फल्गूनामुत्सवः ।) फल्गु- करणकगोविन्दोत्सवः । दोलयात्रा इति ख्यातः । यथा, दोलयात्रापद्धतिः । “गोविन्दानुगृहीतन्तु यात्राङ्गं तत् प्रकीर्त्तितम् । फल्गूत्सवं प्रकुर्व्वीत पञ्चाहानि त्र्यहाणि वा ॥” फल्यं, क्ली, (फलाय हितमिति । फल + यत् ।) कुसुमम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फल्लकी [न्] पुं, (फल्लकः फलकस्तदाकारोऽस्त्य- स्येति । इनिः ।) मत्स्यविशेषः । इति शब्द- माला ॥ फलुइ इति भाषा । फल्लफलः, पुं, सूर्पवातः । इति जटाधरः ॥ कुलार वातास इति भाषा ॥ फाः, पुं, सन्तापः । निष्फलभाषणम् । यथा, -- “फिः कोपे फाश्च सन्तापे तथा निष्फलभाषणे ॥” इति शब्दरत्नावली ॥

वृद्धिः । बर्द्धकः । यथा “फा वृद्धौ वर्द्धके पुमान् ।” इति विश्वः ॥ फाटकी, स्त्री, (स्फुट + णुल् । ङीष् । पृषोदरा- दित्वात् साधुः ।) स्फटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ फाणिः, स्त्री, (फाणयतीति । फण गतौ + णिच् + इन् ।) गुडः । करम्भः । इत्युणादिकोषः ॥ फाणितं, क्ली, (फण गतौ + णिच् + क्तः ।) अर्द्धा- वर्त्तितेक्षुरसः । फेणीति ख्यातम् । इत्यमर- भरतौ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ६४ । २३ । फल्गुनी पूर्ब्बसमये ब्राह्मणानामुपोषितः । भक्ष्यान् फाणितसंयुक्तान् दत्त्वा सौभाग्य- मृच्छति ॥”) अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । अभिष्यन्दित्वम् । बृंहणत्वम् । कफशुक्रलत्वम् । वातपित्तश्रमनाशि- त्वम् । मूत्रवस्तिविशोधनत्वञ्च ॥ * ॥ “इक्षो रसस्तु यः पक्वः किञ्चिद्गाढो बहुद्रवः । स एवेक्षुविकारेषु ख्यातः फाणितसंज्ञया ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (यथा च । “शिराहर्षेऽञ्जनं कुर्य्यात् फाणितं मधुसंयुतम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे नेत्ररोगाधिकारे ॥ “फाणितं शक्तवः सर्पि र्दधिमण्डोऽम्लकाञ्जिकम् । तर्पणं मूत्रकृच्छ्रघ्नमुदावर्त्तहरं पिबेत् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २३ अध्याये ॥) फाण्टं, त्रि, (फण्यते स्मेति । फण गतौ + “क्षुब्ध- स्यान्तध्वान्तेति ।” ७ । २ । १८ । इति निपा- तनात् साधुः ।) अनायासकृतम् । इत्यमरः । ७ । १ । ९४ ॥ कषायभेदः । यथा, -- “क्षिप्त्वोष्णतोये मृदितः फाण्ट इत्यमिधीयते ।” अपि च । “क्षुण्णद्रव्यपले सम्यक् जलमुष्णं विनिःक्षिपेत् । पात्रे चतुःपलमिति ततस्तु स्रावयेज्जलम् ॥ सोऽयं चूर्णद्रवः फाण्टो भिषग्भिरभिधीयते ॥” इति वैद्यकपरिभाषा ॥ (तथास्य प्रस्तुतविधिः । “सद्योऽभिष्णु पूतस्तु फाण्टन्तन्मानकल्पने ॥” इति वाभटकल्पस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) फालं, क्ली, (फलाय शस्याय हितम् । फल + अण् । यद्वा, फल्यते विदार्य्यते भूमिरनेनेति । फल + घञ् ।) हलोपकरणम् । इति मेदिनी । ले, ३४ ॥ फालः, पुं, (फल्यते विदार्य्यते क्षेत्रमनेनेनि । फल + करणे घञ् ।) लाङ्गलस्थभूमिविदारक- लौहः । फल्यते विशीर्य्यते मूमिरनेन सः । तत्पर्य्यायः । कृषिकः २ । इत्यमरः । २ । ९ । १३ ॥ कृषकः ३ । फलम् ४ । इति भरतः ॥ कृषि- का ५ । फालम् ६ । इति मुकुटः ॥ कुशिकम् ७ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५५५ ॥ महादेवः । बल- देवः । कार्पासवस्त्रे, त्रि । इति मेदिनी । ले, ३४ ॥ नवविधदिव्यान्तर्गताष्टमदिव्यम् । तस्य विधि- र्यथा । बृहस्पतिः । “आयसं द्बादशपलघटितं फालमुच्यते । अष्टाङ्गुलं भवेद्दीर्घं चतुरङ्गुलविस्तरम् ॥

पृष्ठ ३/३८४

अग्निवर्णं ततश्चौरो जिह्वया लेहयेत् सकृत् । न दग्धश्चेच्छुद्धिमियादन्यथा तु स हीयते ॥” चौरोऽत्र गोचौरः । गोचौरस्य प्रदातव्यं तप्त- फालावलेहनमिति स्मृतिरिति मैथिलाः ॥ अत्रापि त्वमग्ने इत्यादिमन्त्रानन्तरं आयसं लेलिहानस्य जिह्वयापि समादिशेदिति पिता- महोक्तेः प्राड्विवाकशोध्याभ्यामग्र्यभिमन्त्रणं कार्य्यम् ॥ * ॥ तत्र प्रयोगः । लौकिकचत्वारिंश- त्तोलकमितं लौहघटितमष्टयवमध्यात्मकाङ्गुलाष्ट- दीर्घं तथाविधचतुरङ्गुलप्रस्तारं फालमग्नौ ताप- येत् । तत्र प्राड्विवाको धर्म्मावाहनादिहवनान्तं कर्म्म कृत्वा दक्षिणां दत्त्वा, -- ‘ॐ त्वमग्ने वेदाश्चत्वारस्त्वञ्च यज्ञेषु हूयसे । त्वं मुखं सर्व्वदेवानां त्वं मुखं ब्रह्मवादिनाम् ॥ जठरस्थोऽसि भूतानां ततो वेत्सि शुभाशुभम् । पापं पुनासि वै यस्मात्तस्मात् पाधक उच्यते ॥ पापेषु दर्शयात्मानमर्च्चिष्मान् भव पावक ! । अथवा शुभभावेन शीतो भव हुताशन ! ॥ त्वमग्ने सर्व्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् । त्वमेव देव जानीषे न विदुर्यानि मानवाः ॥ व्यवहाराभिशस्तोऽयं मानुषः शुद्धिमिच्छति । तदेनं संशयादस्माद्धर्म्मतस्त्रातुमर्हसि ॥’ इत्येतैः फालस्थमग्निं अभिमन्त्रयेत् । शोध्यस्तु प्रतिज्ञापत्रं शिरसि निधाय । ‘त्वमग्ने सर्व्वभूतानामन्तश्चरसि पावक ! । साक्षिवत् पुण्यपापेभ्यो ब्रूहि सत्यं करे मम ॥’ इत्यनेनाभिमन्त्र्य अग्निवर्णं फालं जिह्वया सकृ- ल्लिह्यात् न दग्धश्चेत्तदा शुद्धः ।” इति दिव्य- तत्त्वम् ॥ फालकृष्टः, त्रि, (फालेन कृष्टः ।) फालेन कर्षित- भूम्यादिः । यथा, मानवे । ४ । ४६ । “न मूत्रं पथि कुर्व्वीत न भस्मनि न गोव्रजे । न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्व्वते ॥” फालाः, पुं, (फालयन्तीति । फल + णिच् + अच् ।) जम्बीरबीजानि । इति दुर्गटीकाटिप्पनीकृत्- कुलचन्द्रः ॥ फाल्गुनः, पुं, (फलति निष्पादयतीति । फल् + “फलेर्गुक् च ।” उणा० ३ । ५६ । इति उनन् ततो गुक् । ततः प्रज्ञाद्यण् । यद्वा फल्गुन्यां फल्गुनीनक्षत्रे जातः फल्गुनः । स एव । अण् एतन्निरुक्तिर्यथा, महाभारते । ४ । ४२ । १६ । “उत्तराभ्याञ्च पूर्ब्बाभ्यां फल्गुनीभ्यामहं दिवा । जातो हिमवतः पृष्ठे तेन मां फाल्गुनं विदुः ॥”) गुडाकेशः । नदीजवृक्षः । अर्ज्जुनवृक्षः । तपस्य मासः ॥ यथा, -- “फाल्गुनस्तु गुडाकेशे नदीजार्ज्जुनभूरुहे । तपस्यसंज्ञे मासे तत्पूर्णिमायान्तु फाल्गुनी ॥” इति दन्त्यनान्तवर्गे मेदिनी ॥ अतएव । “फाल्गुने गगने फेने णत्वमिच्छन्ति वर्व्वराः ।” इति कारिका समूलिका । अत्र अणत्वमिच्छ- न्तीति अकारप्रश्लेषो भ्रान्तानाम् ॥ * ॥

(फाल्गुनी पौर्णमासी अस्मिन्निनि । “विभाषा फल्गुनीश्रवणकार्त्तिकीचैत्रिभ्यः ।” ४ । २ । २३ । इति पक्षे अण् ।) वैशाखादिद्बादशमासान्तर्गतैकादशमासः । फल्गुनीनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी यस्मिन् मासे सः । इति तु प्रायिकाभिप्रायम् । स च त्रिविधः । मुख्यचान्द्रो गौणचान्द्रः सौरश्च । यथा । कुम्भस्थरविप्रारब्धशुक्लप्रतिपदादिदर्शान्तो मासो मुख्यचान्द्रः । मुख्यचान्द्रफाल्गुनमासीयपौर्ण- मास्यन्तः कृष्णप्रतिपदादिको मासो गौण- चान्द्रः । कुम्भराशिस्थरविभोगोपलक्षितकाला- त्मको मासः सौरः । इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ तत्पर्य्यायः । तप्रस्यः २ फाल्गुनिकः ३ फल्गुनः ४ । इत्यमरभरतौ ॥ वत्सरान्तकः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “प्रियंवदः सज्जनवल्लभश्च परोपकारी विमलाशयश्च । दाता नितान्तं प्रमदाभिलाषी स्यात् फाल्गुने यस्य जनस्य जन्म ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ अथ फाल्गुनकृत्यम् । तत्र माघ्यनन्तरं फाल्गुनकृष्णाष्टम्यां कालशाकवास्तूकशाकोप- करणान्नेन श्राद्धं कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ गौणचान्द्र- फाल्गुनकृष्णचतुर्द्दश्यां शिवरात्रिव्रतम् । यद्दिने प्रदोषनिशीथोभयव्यापिनी चतुर्द्दशी तद्दिने व्रतमुभयव्याप्त्यनुरोधात् । यदा पूर्ब्बेद्युर्निशीथ- व्यापिनी परेद्युः प्रदोषमात्रव्यापिनी तदा पूर्ब्बे- द्युर्व्रतं प्रधानकालव्याप्त्यनुरोधात् । यदा तु पूर्ब्बेद्युर्न निशीथव्याप्तिः परदिने प्रदोषव्यापिनी तदा परदिने प्रदोषव्यापिनीति वचनात् ॥ * ॥ मुख्यचान्द्रफाल्गुनशुक्लद्वादशी गोविन्दद्वादशी । “फाल्गुने शुक्लपक्षस्य पुष्यर्क्षे द्बादशी यदि । गोविन्दद्वादशी नाम महापातकनाशिनी ॥” महापातकनाशकामो गङ्गायां स्नानमहं करिष्ये । अत्र पद्मपुराणीयो मन्त्रः । “महापातकसंज्ञानि यानि पापानि सन्ति मे । गोविन्दद्बादशीं प्राप्य तानि मे हर जाह्नवि ! ॥” फाल्गुनपौर्णमास्यां दोलयात्रा । तीर्थचिन्ता मणौ ब्रह्मपुराणम् । “नरो दोलागतं दृष्ट्वा गोविन्दं पुरुषोत्तमम् । फाल्गुन्यां संयतो भूत्वा गोविन्दस्य पुरं व्रजेत् ॥” स्कन्दपुराणीयपुरुषोत्तममाहात्म्ये त्रिंशाध्याये । “फाल्गुन्यां क्रीडनं कुर्य्यात् दोलायां मम भूपते ! ॥” इति कृत्यतत्त्वम् ॥ फाल्गुनानुजः, पुं, (फाल्गुनादनुपश्चात् जायते इति । अनु + जन् + ड ।) वसन्तकालः । इति हारावली ॥ अर्ज्जुनस्य कनिष्ठभ्राता च ॥ फाल्गुनिकः, पुं, (फाल्गुनी पौर्णमास्यस्मिन् मासे इति । “विभाषा फाल्गुनीश्रवणेति ।” ४ । २ । २३ । इति ठक् ।) फाल्गुनमासः । इत्यमरः । १ । ४ । १५ ॥

फाल्गुनी, स्त्री, (फल्गुनीभिर्युक्ता पौर्णमासी । “नक्षत्रेण युक्तः कालः ।” ४ । २ । ३ । इति अण् । ततो ङीप् ।) फाल्गुनमासस्य पूर्णिमा । इति मेदिनी । ने, ९६ ॥ पूर्ब्बफल्गुनीनक्षत्रम् । उत्तरफल्गुनीनक्षत्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ फिः, पुं, पापः । निष्फलवाक्यम् । इत्येकाक्षर- कोषः । कोपः । इति शब्दरत्नावली ॥ फिङ्गकः, पुं, (फिङ्ग इति शब्देन कायति शब्दा- यते इति । कै + कः ।) पक्षिविशेषः । फिङ्गा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुलिङ्गः २ कलिङ्गः ३ धूम्याटः ४ । इति शब्दमाला । भृङ्गः ५ । इत्यमरः ॥ फिरङ्गः, पुं, (फौ पापे क्रोधे वा रङ्गोऽनुरागो यस्य ।) स्वनामख्यातम्लेच्छदेशः । यथा, -- “पूर्ब्बाम्नाये नवशतं षडशीतिः प्रकीर्त्तिताः । फिरङ्गभाषया मन्त्रास्तेषां संसाधनाद्भुवि ॥ अधिपा मण्डलानाञ्च संग्रामेष्वपराजिताः । इंरेजा नव षट् पञ्च लण्ड्रजाश्चापि भाविनः ॥” इति मेरुतन्त्रे २३ प्रकाशः ॥ रोगविशेषः । अथ फिरङ्गस्य निरुक्तिमाह । “फिरङ्गसंज्ञके देशे बाहुल्येनैष यद्भवेत् । तस्मात् फिरङ्ग इत्युक्तो व्याधिर्व्याधिविशारदैः ॥” तस्य विप्रकृष्टं निदानमाह । “गन्धरोगः फिरङ्गोऽयं जायते देहिनां ध्रुवम् । फिरङ्गिणोऽतिसंसर्गात् फिरङ्गिण्याः प्रसङ्गतः ॥ व्याधिरागरुजो ह्येष दोषाणामत्र संक्रमः । भ्रवेत्ता लक्षयेत्तेषां लक्षणैर्भिषजां वरः ॥” फिरङ्गिण्याः प्रसङ्गत इति विशेषार्थम् ॥ * ॥ रूपमाह । “फिरङ्गस्त्रिविधो ज्ञेयो वाह्याभ्यन्तरतस्तथा । बहिरन्तर्भवश्चापि तेषां लिङ्गानि च ब्रुवे ॥ तत्र बाह्यः फिरङ्गः स्याद्विस्फोटसदृशोऽल्परुक् । स्फुटितो व्रणवद्भेद्यः सुखसाध्योऽपि स स्मृतः ॥ सन्धेश्चाभ्यन्तरः स स्यादुभयोर्लक्षणैर्युतः । कष्टदोऽतिचिरस्थायी कष्टसाध्यतमश्च सः ॥” उपद्रवान् आह । “कार्श्यं बलक्षयो नासाभङ्गो वह्नेश्च मन्दता । अस्थिशोषोऽस्थिवक्रत्वं फिरङ्गोपद्रवा अमी ॥” साध्यत्वादिकमाह । “बहिर्भवो भवेत् साध्यो नूतनो निरुपद्रवः । आभ्यन्तरस्तु कष्टेन साध्यः स्यादयमामयः ॥ बहिरन्तर्भवो जीर्णः क्षीणस्योपद्रवैर्युतः । बोध्यो व्याधिरसाध्योऽयमित्यूचुर्म्मुनयः पुरा ॥” अथ फिरङ्गस्य चिकित्सा । “फिरङ्गसंज्ञकं रोगं रसः कर्पूरसंज्ञकः । अवश्यं नाशयेदेतदूचुः पूर्ब्बे चिकित्सकाः ॥ लिख्यते रसकर्परप्राशने विधिरुत्तमः । अनेन विधिना खादन्मुखे शीथं न विन्दति ॥ गोघूमचूर्णं संनीय विदध्यात् सूक्ष्मकूपिकाम् । तन्मध्ये निःक्षिपेत् सूतं चतुर्गुञ्जामितं भिषक् ॥ ततस्तु गुटिकां कुर्य्याद्यथा न स्याद्रसो बहिः ।

पृष्ठ ३/३८५

सूक्ष्णचूर्णं लवङ्गस्य तां वटीमवधूलयेत् ॥ दन्तस्पर्शो यथा न स्यात्तथा तामम्भसा गिलेत् । ताम्बूलं भक्षयेत् पश्चाच्छाकाम्ललवणांस्त्यजेत् ॥ श्रममातपमध्वानं विशेषात् स्त्रीनिषेवणम् ॥ इति कर्पूररसः ॥ १ ॥ पारदष्टङ्कमानः स्यात् खदिरष्टङ्कसंमितः । आकारकरभश्चापि ग्राह्यष्टङ्कद्बयोन्मितः ॥ टङ्कत्रयमितं क्षौद्रं खल्ले सर्व्वं विनिःक्षिपेत् । संमर्द्य तस्य सर्व्वस्य कुर्य्यात् सप्त वटीर्भिषक् ॥ स रोगी भक्षयेत् प्रातरेकैकामम्बुना वटीम् । वर्जयेदम्ललवणौ फिरङ्गस्तस्य नश्यति ॥ इति सप्तशाणिकावटी ॥ २ ॥ पारदः कर्षमात्रः स्यात्तावदेव हि गन्धकः । तण्डुला अक्षमात्राः स्युस्तेषां कुर्य्याच्च कज्ज- लीम् ॥ तस्याः सप्त वटीः कुर्य्यात्ताभिर्द्धूमं प्रयोजयेत् । दिनानि सप्त तेन स्यात् फिरङ्गान्तो न संशयः ॥ इति धूमप्रयोगः ॥ ३ ॥ पीतपुष्पवलापत्ररसैष्टङ्कमितं रसम् । हस्ताभ्यां मर्द्दयेत्तावत् यावत् सूतो न दृश्यते ॥ ततः संस्वेदयेद्धस्तादेवं वासरसप्तकम् । त्यजेल्लवणमम्लञ्च फिरङ्गस्तेन नश्यति ॥ ४ ॥ चूर्णयेन्निम्बपत्राणि पथ्यां निम्बाष्टमांसिकाम् । धात्रीञ्च तावतीं रात्रिं निम्बषोडशभागिकाम् ॥ शाणमानमिदं चूर्णमश्नीयादम्भसा सह । फिरङ्गं नाशयत्येव वाह्यमाभ्यन्तरं तथा ॥ ५ ॥ तोपचीनिभवं चूर्णं शाणमानं समाक्षिकम् । फिरङ्गव्याधिनाशाय भक्षयेल्लवणं त्यजेत् ॥ लवणं यदि वा त्यक्तुं न शक्नोति तदा जनः । सैन्धवं स हि भुञ्जीत मधुरोपरसं हि तत् ॥ ६ ॥ अर्द्धकर्षमितं सूतं कुरण्टकरसैः सह । खल्ले विमर्द्दयेत्तत्र पलार्द्धं गुग्गुलुं क्षिपेत् ॥ तत्रार्ककरभं कुष्ठं त्रिफलाञ्च पृथक् पृथक् । अर्द्धकर्षमितं सर्व्वं चूर्णयित्वा तु निःक्षिपेत् ॥ तत् सर्व्वं मधुसर्पिर्भ्यां द्विपलाभ्यां पृथक् पृथक् । मर्द्दयेदथ तत् खादेदर्द्धकर्षमितं रसम् ॥ व्रणः फिरङ्गरोगोत्थस्तस्यावश्यं विनश्यति । अल्पोऽपि चिरजातोऽपि प्रशाम्यति महाव्रणः ॥ एतद्भक्षयतः शोथो मुखस्य च न जायते । वर्जयेदत्र लवणमेकविंशतिवासरान् ॥ ७ ॥ इति फिरङ्गाधिकारः ।” इति भावप्रकाशः ॥ फिरङ्गरोटी, स्त्री, (फिरङ्गप्रिया रोटी । फिर- ङ्गाणां रोटीति वा ।) रोटिकाविशेषः । पाओरोटी इति पाँउरुटि इति च भाषा । सा तु तालस्याथवा खर्ज्जूरस्य रसेन मधुरिका- जलेन वा मिश्रितां गोधूमकणिकामधिक- कालमुत्तमं संमर्द्द्य गोलाकारं स्थूलं स्थूलं निर्म्माय तन्दूरपाकेन निष्पादिता भवति । इति पाकराजेश्वरः ॥ फिरङ्गिणी, स्त्री, (फिरङ्गदेशो जन्मस्थानत्वेना- स्त्यस्या इति । फिरङ्ग + इनि । ङीप् ।) फिरङ्गदेशोद्भवनारी । यथा, --

“गन्धरोगः फिरङ्गोऽयं जायते देहिनां ध्रुवम् । फिरङ्गिणोऽतिसंसर्गात् फिरङ्गिण्याः प्रसङ्गतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ फिरङ्गी [न्] पुं, (फिरङ्ग + इनिः ।) फिरङ्ग- देशोद्भवपुरुषः । अस्य प्रमाणं पूर्ब्बशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ फुः, पुं, मन्त्रकम् । तुच्छवाक्यम् । इति विश्वः ॥ फुकः, पुं, (फुनास्पष्टवाक्येन कायति शब्दायते इति । फु + कै + क ।) पक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फुटः, त्रि, (स्फुटतीति । स्फुट + कः । पृषोदरा- दित्वात् साधुः ।) सर्पफणा । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३८१ ॥ फु(फू)त्, व्य, अनुकरणशब्दः । इति फुत्कारशब्द- दर्शनात् । (यथा, “बालः पयसा दग्धो दध्यपि फुत्कृत्य भक्षयति ।” इति प्राञ्चः ॥) तुच्छ- भाषणम् । इति केचित् ॥ फुत्करः, पुं, (फुदित्यव्यक्तशब्दं करोतीति । कृ + टः ।) अग्निः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फुत्कारः, पुं, (कृ + भावे घञ् । फुदित्यव्यक्तशब्दस्य कारः करणम् ।) फुत्करणम् । फु इति फुँक् इति च भाषा । फुत्कारवति पावके आहुति- निषेधो यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “अल्पे रूक्षे सस्फुलिङ्गे वामावर्त्ते भयानके । आर्द्रकाष्ठैः समुतपन्ने फुत्कारवति पावके ॥ कृष्णार्च्चिषि सुदुर्गन्धे तथा लिहति मेदिनीम् । आहुतिं जुहुयाद्यस्तु तस्य नाशो भवेद्- ध्रुवम् ॥” फुत्कृतिः, स्त्री, (फुदित्यव्यक्तशब्दस्य कृतिः कर- णम् ।) फुत्कारः । यथा, काव्यचन्द्रिका । “स्फुर्ज्जत्फुत्कृतिभीतिसम्भ्रमचमत्कारस्फुरत्- सम्भ्रमा ॥” फुप्फुसः, पुं, पुप्फुसः । कोष्ठविशेषः । स च हृदय- नाडिकासंलग्नाशयविशेषः । फ्याप्डा फुल्का कापासे इति च लोके । इति सुश्रुतः ॥ यथा, -- “स्थानान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च । हृदुण्डुकः फुप्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते ॥” इति माधवकरः । अस्य व्याख्या । “आमस्य स्थानं आमाशयः । नाभेरूर्द्धम् । अग्नेः स्थानं पच्यमानाशयः नाभिमध्यम् । पक्वस्य स्थानं पक्वाशयः नाभे- रधः । मूत्रस्य स्थानं वस्तिः । रुधिरस्य स्थानं यकृत्प्लीहानौ । हृत् हृदयं इक्षुरसपाकमल- वद्यः शोणितमलस्तज्जः उण्डुकः स चान्त्रदेशे व्यवस्थितः पुरीषाधानम् । फुप्फुसः हृदयस्य वामपार्श्वे फुप्फुण्ड इति ख्यातः ।” इति विजय- रक्षितः ॥ (यथा च । “तद्वामे फुप्फुसः प्लीहा दक्षिणाङ्गे यकृन्मतम् । उदानवायोराधारः फुप्फुसः प्रोच्यते बुधैः ॥” इति पूर्ब्बखण्डे पञ्चमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥) फुल्तिः, स्त्री, (फल + क्तिन् । “ति च ।” ७ । ४ । ८९ । इति अत उत् ।) फलनम् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥

फुल्ल, विकासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) ह्रस्वी । लद्वयान्तः । विकास इह कस ज गताविति दन्त्यान्तस्य घञि रूपम् । विपूर्ब्बत्येनार्थान्तरवाचितया विकसनमित्यर्थः । फुल्लति मल्लीकलिका । इति दुर्गादासः ॥ फुल्लः, त्रि, (फुल्लतीति । फुल्ल + अच् । यद्बा, फलतीति । ञि फला विसरणे + क्तः । “आदि- तश्च ।” ७ । २ । १६ । इति इडभावः । “ति च ।” ७ । ४ । ८१ । इति उत्वम् । अनुपसर्गात् । फुल्लक्षीवेति ।” ८ । २ । ५५ । इति निष्ठा तस्य लः ।) विकसितः । इत्यमरः । २ । ४ । ८ ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १२८ । ४१ । “जलञ्च शुशुभे च्छन्नं फुल्लैर्जलरुहैस्तथा ॥”) पुष्पम् । फुल इति भाषा । यथा, -- “श्रीपञ्चम्यां श्रियं देवीं फुल्लैः संपूजयेत् सदा ॥” इति कालिकापुराणम् ॥ फुल्लदाम, [न्] क्ली, (फुल्लानां पुष्पाणां दाम इव ।) छन्दोभेदः । यथा, -- “मो गौ नौ तौ गौ शरहयतुरगैः फुल्लदाम प्रसिद्धम् ॥” उदाहरणं यथा, -- “शश्वल्लोकानां प्रकटितकथनं ध्वस्तमालोक्य कंसं हृष्यच्चेतोभिस्त्रिदिववसतिभिर्व्योमसंस्थैर्वि- मुक्तम् । मुग्धामोदेन स्थगितदशदिशाभोगमाहूतभृङ्गं मौलौ दैत्यारेर्न्यपतदनुपमं स्वस्तरोः फुल्लदाम ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ फुल्लफालः, पुं, (फुल्लं फलतीति । फल + अण् ।) शूर्पवातः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ फुल्लरीकः, पुं, (फल + “फर्फरीकादयश्च ।” उणा० ४ । २० । इति ईकन्प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) देशः । सर्पः । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ फुल्ललोचनः, पुं, (फुल्ले विकसिते लोचने यस्य ।) मृगविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रफुल्लनेत्र- युक्ते, त्रि ॥ फुल्लिः, स्त्री, विकाशः । इङ्धातुकथने तिङ्वत्तिङ् वा इति संक्षिप्तसारसूत्रात् भावे इङ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ फेणः, पुं, (स्फायते वर्द्धते इति । स्फाय + “फेन- मीनौ ।” उणा० ३ । ३ । इति नक् फे-शब्दा- देशश्च । मतान्तरे णत्वम् । दन्त्यनान्तपाठस्तु गरीयान् ।) फेनः । तरलद्रव्योपर्य्युत्थितबुद्बुदा- कारवस्तु । फेना इति भाषा । यथा, -- “पयःफेणनिभा शय्या दान्ता रुक्मपरिच्छदा ॥” इति पुराणम् ॥ हिण्डीरः । इत्यमरः । २ । ९ । १०५ ॥ समुद्र- फेना इति भाषा । अस्य मूर्द्धन्यणान्तस्य प्रमाणं यथा, -- “हंसश्रेण्यो नदीतीरे निनदैः संप्रतीयिरे । यथा सारस्वता मन्त्रा अन्तरे फेणसङ्गता ॥” इत्यमरटीकायां रघुनाथचक्रवर्त्ती ॥

पृष्ठ ३/३८६

फेण(न)पः, पुं, स्वयंपतितफलादिजीविमुनिविशेषः । यथा, श्रीभागवते । ३ । १२ । ४३ । “वैखानसा वालिखिल्यौडुम्बराः फेणपा वने । न्यासे कुटीचकः पूर्ब्बं बह्वोदो हंसनिष्क्रियौ ॥” “वने स्थिताश्चत्वारः । तत्र वैखानसाः अकृष्ट- पच्यवृत्तयः । वालिखिल्याः नवेऽन्ने लब्धे पूर्ब्ब- सञ्चितान्नत्यागिनः । औडुम्बराः प्रातरुत्थाय यां दिशं प्रथमं पश्यन्ति तत आहृतैः फला- दिभिर्ज्जीवन्तः । फेणपाः स्वयं पतितैः फला- दिभिर्ज्जीवन्तः । कुटीचकः स्वाश्रमधर्म्मप्रधानः । बह्वोदः कर्म्मोपसर्ज्जनीकृत्य ज्ञानाभ्यासप्रधानः । हंसो ज्ञानाभ्यासनिष्ठः । निष्क्रयः प्राप्ततत्त्वः । एते च सर्व्वे यथोत्तरं श्रेष्ठाः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (फेणं पिबतीति । फेण + पा + कः । फेनपानकर्त्तरि, त्रि । यथा, महा- भारते । १ । ६४ । २२ । “फेनपांश्च तथा वत्सान्न दुहन्ति स्म मानवाः ॥”) फेणी(नी), स्त्री, (स्फायते वर्द्धते इति । स्फाय + नक् । गौरादित्वात् ङीष् ।) स्वनामख्यातमिष्टान्न- विशेषः । यथा, जीर्णमञ्जरी । “वटो वेशवाराल्लवङ्गेन फेणी- समं पर्पटः शिग्रुबीजेन याति ॥” फेत्कारिणी, स्त्री, (फेत् करोतीति । कृ + णिनिः । ङीप् ।) तन्त्रविशेषः । यथा, -- “उन्मत्तभैरवं नारसिंहं डामरभैरवम् । शिवाकारं मलिन्याद्यमसिताङ्गादि यामलम् ॥ सिद्धयोगेश्वरं तन्त्रं योगिनीजालमम्बरम् । दृष्ट्वा कृत्था विधिं फेत्कारिणीतन्त्रं विरच्यते ॥” इति प्रथमश्लोकद्वयम् ॥ “फेत्कारिणीतन्त्र इयं मयोक्ता कृत्या सभस्तागमसारभूता । शत्रोर्विनाशाय धनाय धर्म्म- मोक्षाय सम्यक् प्रयतो नियोज्या ॥” इति फेत्कारिणीतन्त्रस्य शेषश्लोकः ॥ फेत्कारीयः, पुं, तन्त्रविशेषः । तन्त्रसारादिसंग्रहे फेत्कारीये इति शासनं लिखितम् ॥ फेनः, पुं, (स्फायते वर्द्धते इति । स्फाय + “फेन- मीनौ ।” उणा० ३ । ३ । इति नक् फेशब्दा- देशश्च ।) फेणः । फेना इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । हिण्डीरः २ अब्धिकफः ३ । इत्य- मरः । २ । ९ । १०५ । ॥ हिण्डिरः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ समुद्रकफः ५ जलहासः ६ फेनकः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्फायते फेनः स्फायी ङ वृद्धौ नाम्नीति डेनः निपात- नात् सलुक् दन्त्यनान्तः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अस्य दन्त्यनान्तस्य प्रमाणान्तरं यथा, “वानीरं गगनं फेनमूनञ्च दन्त्यनान्वितम् । आहुर्गगनमिच्छन्ति केचिन्मूर्द्धन्यणान्वितम् ॥” इति भरतसेनविरचितं सुखलेखनम् ॥ (यथा, रघुः । १३ । ११ । “मातङ्गनक्रैः सहसोत्पपतद्भि- र्भिन्नान् द्विधा पश्य समुद्रफेनान् ॥”

तरलद्रव्योपरिसमुत्थितवुद्वुदाकारवस्तुमात्रम् । यथा, महाभारते । १ । ३ । ५२ । “भोः फेनं पिबामि यमिमे वत्सा मातॄणां स्तनान् पिबन्त उद्गिरन्ति ॥” * ॥ उशद्रथस्य पुत्त्रः । यथा, हरियंशे । ३१ । २९ । “उशद्रथो महाराज ! फेनस्तस्य सुतोऽभवत् ॥”) फेनकः, पुं, (फेन + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) फेनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिष्टकविशेषः । अस्य गुणाः । लघुत्वम् । रूक्षत्वम् । शुक्र- कारित्वम् । पित्तवायुनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ (यथा च सुश्रुते । १ । ४६ । “हृद्याः पथ्यतमास्तेषां लघवः फेनकादयः ॥” गात्रमार्ज्जनादिवत् क्रियाविशेषः । तस्य गुणा यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २४ अध्याये । “ऊर्व्वोः सञ्जनयत्याशु फेनकः स्थैर्य्यलाघवे । कण्डूकोठानिलस्तम्भमलरोगापहश्च सः ॥”) फेनका, स्त्री, (फेनेन कायतीति । कै + कः । टाप् ।) जलपक्वतण्डुलचूर्णम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ फेनदुग्धा, स्त्री, (फेन इव दुग्धं यस्याः ।) दुग्ध- फेनीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ फेनलः, त्रि, (फेनोऽस्त्यस्येति । फेन + “फेना- दिलच्च ।” ५ । २ । ९९ । इति चात् लच् ।) फेनवान् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ फेनवान्, [त्] त्रि, (फेनोऽस्त्यस्येति । “फेनादि- लच्च ।” ५ । २ । ९९ । इत्यत्र अन्यतरस्या- मित्यनुवृत्तेः पक्षे मतुप् । मस्य वः ।) फेनिलः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १४३ । २० । “तत्र सागरगा ह्यापः कीर्य्यमाणाः समन्ततः । प्रादुरासन् सुकलुषाः फेनवत्यो विशाम्पते ! ॥”) फेनवाही, [न्] पुं, (फेनवत् शुभ्रतां वहतीति । वह् + णिनिः ।) वस्त्रम् । इति शब्दमाला ॥ फेना, स्त्री, (फेनोऽस्ति बाहुल्येनास्याः । फेन + अच् । टाप् ।) सातलाक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ फेनाग्रं, क्ली, (फेनस्याग्रम् ।) वुद्युदम् । इति हारावली । २०५ ॥ फेनायमानः, त्रि, (फेनमुद्वमतीति । फेन + “फेना- च्चेति वाच्यम् ।” ३ । १ । १६ । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या क्यङ् । ततः शानच् ।) उत्थितफेन- दुग्धादिः । फेन इव आचरति यः इत्यर्थे फेन- शब्दात् ङ्यप्रत्ययानन्तरं शानप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ३ । ३४ । “प्रतिश्रोतोवहा नद्यः सरितः शोणितोदकाः । फेनायमानाः कूपाश्च नर्द्दन्ति वृषभा इव ॥”) फेनाशनिः, पुं, (फेन एवाशनिर्वज्रं यस्य । फेनेन वृत्रासुरनाशनादेवास्य तथात्वम् ।) इन्द्रः । इति शब्दमाला ॥ (एतद्वृत्तान्तो यथा, देवी- भागवते । ६ । ६ । ५५ -- ५९ । “इति सञ्चिन्त्य मनसा कथं हन्यां रिपुं रणे । अजेयं सर्व्वदा सर्व्वदेवैश्च दानवैस्तथा ॥

यदि वृत्रं न हन्म्यद्य वञ्चयित्वा महाबलम् । न श्रेयो मम नूनं स्यात् सर्व्वथा रिपुरक्षणात् ॥ अपां फेनं तदापश्यत् समुद्रे पर्व्वतोपमम् । नायं शुष्को न चार्द्रोऽयं न च शस्त्रमिदं तथा ॥ अपां फेनं तदा शक्रो जग्राह किल लीलया । परां शक्तिञ्च सस्मार भक्त्या परमया युतः ॥ स्मृतमात्रा तदा देवी स्वांशं फेने न्यधापयत् । वज्रं तदावृतं तत्र चकार हरिसंयुतम् ॥ फेनावृतं पविं तत्र शक्रंश्चिक्षेप तं प्रति । सहता निपपाताशु वज्राहत इवाचलः ॥”) फेनिका, स्त्री, (फेन इवाकृतिरस्त्यस्याः । फेन + ठन् । टाप् ।) पक्वान्नविशेषः । खाजा इति भाषा । यथा, -- “समिताया घृताद्याया वर्त्तीर्दीर्घाः समाचरेत् । तास्तु सन्निहिता दीर्घाः पीठस्योपरि धारयेत् ॥ वेल्लयेद् वेल्लनेनैता यथैका पर्पटी भवेत् । ततश्छुरिकया तान्तु संलग्नामेव कर्त्तयेत् ॥ ततस्तु वेल्लयेद्भूयः सट्टकेन च लेपयेत् । शालिचूर्णं घृतं तोयं मिश्रितं सट्टकं भवेत् ॥ ततः संवृत्य तां लोप्त्रीं विदधीत पृथक् पृथक् । पुनस्तां वेल्लयेत् लोप्त्रीं यथा स्यान्मण्डलाकृतिः ॥ ततस्तां सुपचेदाज्ये भवेयुश्च पुटाः स्फुटाः । सुगन्धया शर्करया तदुद्धूलनमाचरेत् ॥ सिद्ध्वैषा फेनिकानाम्नी मण्ठकेन समा गुणैः । ततः किञ्चिल्लघुरियं विशेषोऽयमुदाहृतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ फेनिलं, क्ली, (फेनोऽस्त्यस्येति । फेन + “फेना- दिलच्च ।” ५ । २ । ९९ । इति इलच् ।) कोलि- फलम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पुंसि स्त्रियाञ्च कर्क्कन्धुर्वदरी कोलमित्यपि । फेनिलं कुवलं घोठा सौवीरं वदरं महत् । अजप्रिया कुहा कोली विषमो भयकण्टका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मदनफलम् । सफेने, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५३ । १० । “उष्णं नवं प्रपास्यामि फेनिलं रुधिरं बहु ॥”) फेनिलः, पुं, (फेन + इलच् ।) अरिष्टवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३१ ॥ हारिठा इति ख्यातः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “अरिष्टकस्तु माङ्गल्यः कृष्णवर्णोऽर्थसाधनः । रक्तबीजः पीतफेनः फेनिलो गर्भपातबः ॥” इति मावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वदरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्त्रियां टाप् । जलब्राह्मी । यथा, मुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “अम्लपिष्टैः सुशीतैश्च फेनिलापल्लवैस्तथा ॥”) फेरः, पुं, (फे इति शब्दं राति गृह्णातीति । रा ग्रहणे + कः ।) शृगालः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ फेरण्डः, पुं, (फे इत्यव्यक्तशब्देन रण्डतीति । रण्ड + अच् ।) शृगालः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३५५ ॥

फेरवः, पुं, (फे इति रवो यस्य ।) शृगालः ।

इत्यमरः । २ । ५ । ५ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे ।

४७ । ५३ ।

“नृत्यतां तरतां रक्ते नदतां चोत्सवाय सः ।

शूराणां फेरवाणाञ्च भूतानाञ्चाभवद्रणः ॥”)

राक्षसः । इति मेदिनी । वे, ४४ ॥ धूर्त्ते हिंस्रे

च, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥

फेरुः, पुं, (फे इति शब्देन रौतीति । रु ल ध्वनी +

मितद्र्वादित्वात् डुः ।) शृगालः । इत्यमरः ।

२ । ५ । ५ ॥ (यथा, भागवते । ८ । १६ । ७ ।

“गृहेषु येष्वतिथयो नार्चिताः सलिलैरपि ।

यदि निर्यान्ति ते नूनं फेरुराजगृहोपमाः ॥”)

फेल, ऋ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-

पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अपिफेलत् पिफेलतुः ।

इति दुर्गादासः ॥

फेलं, क्ली, (फेल्यते दूरे निक्षिप्यते इति । फेल +

घञ् ।) भुक्तसमुज्झितम् । उच्छिष्टम् । इति

शब्दरत्नावली ॥

फेलकः, पुं, (फेल + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।)

भुक्तसमुज्झितम् । इति जटाधरः ॥

फेला, स्त्री, (फेल्यते इति । फेल + “गुरोश्च

हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इति अः । टाप् ।)

भुक्तसमुज्झितम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५६ ॥

फेलिः, स्त्री, (फेल + इन् ।) उच्छिष्टम् । इति

जटाधरः ॥

फेलिका, स्त्री, (फेलिरेव । स्वार्थे कन् ।) उच्छि-

ष्टम् । फेलाशब्दात् स्वार्थे ष्णिकप्रत्ययेन

निष्पन्ना ॥

फेली, स्त्री, (फेलि + “कृदिकारादक्तिनः ।” इति

पक्षे ङीष् ।) भुक्तसमुज्झितम् । इति शब्द-

रत्नावली ॥