शब्दकल्पद्रुमः/भारविः

पृष्ठ ३/५०३

भारविः, पुं, कविविशेषः । स च किरातार्ज्जुनीय- नामकग्रन्थकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । शतपुष्पः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तस्य ग्रन्थस्य प्रथम- श्लोकोऽयम् । “श्रियः कुरूणामधिपस्य पालनीं प्रजासु वृत्तिं यमयुङ्क्त वेदितुम् । स वर्णिलिङ्गी विदितः समाययौ युधिष्ठिरं द्बैतवने वनेचरः ॥” भारवृक्षः, पुं, (काक्षीनामकगन्धद्रव्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भारहरः, पुं, (हरतीति । हृ + पदाद्यच् । भारस्य हरः ।) भारवाहकः । इति शब्दरत्नावली ॥ भारहारः, पुं, (भारं हरतीति । हृ + अण् ।) भारवाहकः । इति शब्दरत्नावली ॥ भारिः, पुं, (इभस्य अरिः । पृषोदरादित्वात् इलोपः ।) सिंहः । इति हेमचन्द्रः ॥ भारिकः, पुं, (भारोऽस्ति वाह्यतयास्य । “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) भार- वाहकः । भारी इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । भारवाहः २ । इत्यमरः । २ । १० । १५ ॥ भारहरः ३ भारहारः ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३७ । ५६ । “तत्र चाग्रागताः केचित् तमूचुः काष्ठ- भारिकाः ॥”) भारिटः, पुं, पक्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । श्याम- चटकः २ शैशिरः ३ कणभक्षकः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ भारी, [न्] पुं, (भारोऽस्त्यस्यास्मिन् वेति । भार + इनिः ।) भारवाहकः । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः ॥ (यथा, मनौ । २ । १३८ । “चक्रिणो दशमीस्थस्य रोगिणो भारिणः स्त्रियाः । स्रातकस्य च राज्ञश्च पन्था देयो वरस्य च ॥”) भारयुक्ते, त्रि ॥ भारौही, स्त्री, (भारं वहतीति । वह् + ण्वि । स्त्रियां ङीप् । ततः शसादावजादौ ऊट् ।) भारवाहिका । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ भार्गवः, पुं, (भृगोरपत्यम् तद्गोत्रापत्यमिति । भृगु + अण् ।) परशुरामः । शुक्राचार्य्यः । (यथा, महाभारते । १ । ६६ । ४५ । “तस्मिन्नियुक्ते विधिना योगक्षेमाय भार्गवे । अन्यमुत्पादयामास पुत्त्रं भृगुरनिन्दितम् ॥”) धन्वी । गजः । इति मेदिनी । वे, ४५ ॥ भारत- वर्षमध्ये प्राच्यदेशान्तर्गतदेशविशेषः । यथा, -- “ब्रह्मोत्तराः प्रविजया भार्गवा ज्ञेयमर्द्दकाः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ (कुलालः । यथा, महाभारते । १ । १९२ । १ । “गत्वा तु तां भार्गवकर्म्मशालां पार्थौ पृथां प्राप्य महानुभावौ ॥” “भृगुः स्वघटवृत्तिः जीविकार्थं भृगुणा व्यव- हरतीति भार्गवः कुलालः ।” इति तट्टीकायां नीलकण्ठः ॥ मार्कण्डेयः । यथा, महाभारते । १३ । २२ । १५ ।

“इत्युक्त्वा ते जग्मुराशु चत्वारोऽमिततेजसः । पृथिवीकाश्यपश्चाग्निः प्रकृष्टायुश्च भार्गवः ॥” शौनकः । यथा, महाभारते । १ । १८ । ६ । “तथेति चाब्रवीद्विष्णुर्ब्रह्मणा सह भार्गवः ॥” भृगुवंशीये, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ९९ । ४१ । “शृणु रामस्य राजेन्द्र ! भार्गवस्य च धीमतः ॥”) भार्गवप्रियः, पुं, (भार्गवस्य प्रियः ।) हीरकः । शुक्राधिष्ठातृदेवताकत्वात् ॥ भार्गवी, स्त्री, (भार्गव + ङीप् ।) पार्व्वती । (भृगोरपत्यं स्त्री । भृगु + अण् + ङीप् ।) लक्ष्मीः । (अस्या भृगुसुतात्वमुक्तं यथा, विष्णु- पुराणे । १ । ९ । १४६ । “एतत् ते कथितं ब्रह्मन् ! यन्मां त्वं परि- पृच्छसि । क्षीराब्धौ श्रीयथा जाता पूर्ब्बं भृगुसुता सती ॥”) दूर्व्वा । इति मेदिनी । वे, ४५ ॥ (यथा, वैद्यक- रत्नमालायाम् । “सहस्रवीर्य्या दूर्व्वा तु मङ्गल्या भार्गवी रुहा ॥”) नीलदूर्व्वा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “नीलदूर्व्वा रुहानन्ता भार्गवी शतपर्व्विका । शष्पं सहस्रवीर्य्या च शतवल्ली च कीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) श्वेतदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भृगुवंशीय- स्त्रीमात्रे । यथा, महाभारते । १ । ७३ । ३३ । “कस्माच्चिरायितोऽसीति पृष्टस्तामाह भार्ग वीम् । हतोऽहमिति चाचख्यौ पृष्टो ब्राह्मण- कन्यया ॥”) भार्गी, स्त्री, (भृज् + घञ । भर्गोऽस्त्यस्या इति । “ज्योत्स्नादिभ्य उपसंख्यानम् ।” ५ । २ । १०३ । इत्यस्य वार्त्ति० । इति अण् । ततो ङीप् ।) वृक्षविशेषः । वामनहाटी इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । गर्द्दभशाखी २ फञ्जी ३ अङ्गार- वल्लरी ४ ब्राह्मी ५ ब्राह्मण यष्टिः ६ वान्तारिः ७ भृङ्गजा ८ पद्मा ९ यष्टिः १० भारङ्गी ११ वातारिः १२ कामजित् १३ सुरूपा १४ भ्रमरेष्टा १५ शक्रमाता १६ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कासश्वास- शोफव्रणक्रिमिदाहज्जरनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अन्यत् ब्राह्मणयष्टिकाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ भार्द्वाजी, स्त्री, (भारद्वाजी । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) भारद्वाजी । वनकार्पासी । इति शब्दरत्नावली ॥ भार्य्या, स्त्री, (भरणीया इति । भृ + “ॠह- लोर्ण्यत् ।” ३ । १ । १२४ । इति ण्यत् । टाप् । यद्वा भया दीप्त्या आर्य्या ।) वेदविधा- नेनोढा । विधिपूर्ब्बकविवाहिता । तत्पर्य्यायः । पत्नी २ पाणिगृहीती ३ द्वितीया ४ सह- धर्म्मिणी ५ जाया ६ दाराः ७ सहधर्म्मिणी

८ धर्म्मचारिणी ९ दारः १० कलत्रम् ११ कलत्रकम् १२ ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ अस्याः प्रशंसा यथा, -- “सा भार्य्या या प्रियं ब्रूयात् स पुत्त्रो यस्तु जीवति । स जीवति गुणो यस्य धर्म्मो यस्य स जीवति ॥ गुणधर्म्मविहीनो यो निष्फलं तस्य जीवनम् ॥ सा भार्य्या या गृहे दक्षा सा भार्य्या या प्रियंवदा ॥ सा भार्य्या या पतिप्राणा सा भार्य्या या पति- व्रता । नित्यस्नाता सुगन्धा च नित्यञ्च प्रियवादिनी ॥ अल्पभुक् स्वल्पभाषी च सततं मङ्गलैर्युता । सततं धर्म्मबहुला सततञ्च पतिप्रिया ॥ सततं प्रियवक्त्री च सततं ऋतुकामिनी । पितृदेवक्रियायुक्ता सर्व्वसौभाग्यवर्द्धिनी ॥ यस्येदृशी भवेद्भार्य्या देवेन्द्रो न स मानुषः ॥” अस्या दोषा यथा, -- “यस्य भार्य्या विरूपाक्षी कश्मला कलहप्रिया । उत्तरोत्तरवादा स्यात् सा जरा न जरा जरा ॥ य स्य भार्य्याश्रितान्यत्र परवेश्माभिकाङ्क्षिणी । कुक्रिया त्यक्तलज्जा च सा जरा न जरा जरा ॥” “यस्य भार्य्या गुणज्ञा च भर्त्तारमनुगामिनी । अल्पाल्पेन तु सन्तुष्टा सा प्रिया न प्रिया प्रिया ॥ दुष्टा भार्य्या शठं मित्रं भृत्याश्चोत्तरदायकाः । ससर्पे च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः । आपत्सु मित्रं जानीयात् युद्धे शूरं वने शुचिम् । भार्य्याञ्च विभवे क्षीणे दुर्भिक्षे च प्रियातिथिम् ॥” इति गारुडे नीतिसारे १०८ । १०९ अध्यायौ ॥ (तथा च महाभारते । १ । ७४ । ३९ -- ४५ । “सा भार्य्या या गृहे दक्षा सा भार्य्या या प्रजावती । सा भार्य्या या पतिप्राणा सा भार्य्या या पतिव्रता ॥ अर्द्धं भार्य्या मनुष्यस्य भार्य्या श्रेष्ठतमः सखा । भार्य्यामूलं त्रिवर्गस्य भार्य्यामूलं तरिष्यतः ॥ भार्य्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्य्या गृहमेधिनः । भार्य्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्य्यावन्तः श्रियान्विताः ॥ सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियंवदाः पितरो धर्म्मकार्य्येषु भवन्त्यार्त्ताश्च मातरः ॥ कान्तारेष्वपि विश्रामो जनस्याध्वनिकस्य वै । यः सदारः स विश्वास्यस्तस्माद्दाराः परा गतिः ॥ संस्मरन्तमपि प्रेतं विषमेष्वेकपातिनम् । भार्य्यैवान्वेति भर्त्तारं सततं या पतिव्रता ॥ प्रथमं संस्थिता भार्य्या पतिं प्रेक्ष्य प्रतीक्षते । पूर्ब्बं मृतञ्च भर्त्तारं पश्चात् साध्वनुगच्छति ॥”) बृहस्पतिरुवाच । “यस्य नास्ति सती भार्य्या गृहेषु प्रियवादिनी । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ सुशीला सुन्दरी शान्ता गता यस्य गृहोदरात् । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ भावानुरक्ता वनिता हृता यस्य च शत्रुणा ।

पृष्ठ ३/५०४

अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ दैवेनापहृता यस्य पतिसाध्या पतिव्रता । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ यस्य माता गृहे नास्ति भार्य्या चाप्रियवादिनी । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ प्रियाशून्यं गृहं यस्य पूर्णं स्त्रीधनबन्धुभिः । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ भार्य्याशून्या वनसमाः सभार्य्याश्च गृहा गृहाः । गृहिणी च गृहं प्रोक्तं न गृहं गृहमुच्यते ॥ अशुचिः स्त्रीविहीनश्च दैवे पैत्रे च कर्म्मणि । यदह्ना कुरुते कर्म्म न तस्य फलभाग्भवेत् ॥ दाहिकाशक्तिहीनश्च यथा मन्दो हुताशनः । प्रभाहीनो यथा सूर्य्यः शोभाहीनो यथा शशी ॥ शक्तिहीनो यथा जीवो यथात्मा च तनूं विना । विनाधारं यथा धेयो यथेशः प्रकृतिं विना ॥ न च शक्तो यथा यज्ञः फलदां दक्षिणां विना । कर्म्मिणे च फलं दातुं सामग्रीमूलमेव च ॥ विना स्वर्णं स्वर्णकारो यथाशक्तः स्वकर्म्मणि । यथाशक्तः कुलालश्च मृत्तिकाञ्चनवि द्विजाः ! ॥ तथा गृही न शक्तश्च सन्ततं सर्व्वकर्म्मणि । भार्य्यामूलाश्च पुत्त्राश्च भार्य्यामूला गृहास्तथा ॥ भार्य्यामूलं सुखं शश्वद्गृहस्थानां गृहे सदा । भार्य्यामूलः सदा हर्षो भार्य्यामूलञ्च मङ्गलम् ॥ भार्य्यामूलश्च संसारो भार्य्यामूलञ्च सौरतम् । यथा रथश्च रथिनां गृहिणाञ्च तथा गृहम् । सारथिस्तु यथा तेषां गृहस्थानां तथा प्रिया ॥ सर्व्वरत्नप्रधानञ्च स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि । सा गृहीता गृहस्थेनैवेत्याह कमलोद्भवः ॥ यथा जलं विना पद्मं पद्मं शोभां विना यथा । तथैव च गृहं शश्वद्गृहिणां गृहिणीं विना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५६ अध्यायः ॥ तस्या अत्याज्यत्वं यथा, -- “अनपत्याञ्च युवतीं कुलजाञ्च पतिव्रताम् । त्यक्त्वा भवेद्यः सन्न्यासी ब्रह्मचारी यतीति वा ॥ बाणिज्ये वा प्रवासे वा चिरं दूरं प्रयाति यः । तीर्थाय तपसे वापि मोक्षार्थं जन्म खण्डितुम् ॥ न मोक्षस्तस्य भवति धर्म्मस्य स्खलनं ध्रुवम् । अभिशापेन भार्य्याया नरकञ्च परत्र च ॥ इहैव च यशोनाश इत्याह कमलोद्भवः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११२ अः ॥ बहुभार्य्यस्यैकस्या भजने दोषादि यथा, -- “गदतो यत् श्रुतं पूर्ब्बं नारदाय पितुर्मुखे । दक्षस्य धर्म्मशास्त्रार्थं तत् शृणुष्व निशापते ! ॥ बहुदारः पुमान् यस्तु रागादेकां भजेत् स्त्रियम् । स पापभाक् स्त्रीजितश्च तस्याशौचं सनातनम् ॥ यद्दुःखं जायते स्त्रीणां स्वाम्यसम्भोगजं यथा । न तस्य सदृशं दुःखं किञ्चिदन्यद्धि विद्यते ॥ मतीमृतुमतीं जायां यो नेयात् पुरुषाधमः । ऋतुघस्रेषु शुद्धेषु भ्रूणहा स हि जायते ॥ भार्य्या स्याद्यावदात्रेयी तावत् कालं विरो- धकम् । तस्यास्तु सङ्गमे किञ्चित् विहितञ्चापि नाचरेत् ॥

बहुभार्य्यस्य भार्य्याणामृतुमैथुननाशनम् । न किञ्चिद्विद्यते कर्म्म शास्त्रेणापि यदीरितम् ॥ तोषयेत् सततं भार्य्या विधिवत् पाणिपीडिताः । तासां तुष्ट्या तु कल्याणमकल्याणमतोऽन्यथा ॥ सन्तुष्टो भार्य्यया भर्त्ता भर्त्त्रा भार्य्या तथैव च । यस्मिन्नेतत्कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम् ॥ यया विरुध्यते स्वामी सौभाम्यमददृप्तया । सपत्नीसङ्गमं कर्त्तुं सा स्याद्वेश्या भवान्तरे ॥ इहापि लोके वाच्यत्वमधर्म्मञ्चापि विन्दति । न च पितृकुलं स्वामिकुलं तस्याः प्रमोदते ॥ विरुध्यमाने पत्यौ यत् सपत्न्या वा प्रवर्त्तिते । अतीव दुःखं भवति तदकल्याणकृत्तयोः ॥” इति कालिकापुराणे २० अध्यायः ॥ रजस्वला भार्य्या अत्याज्या । यथा, -- “न धिनोतीह यो दारान् रजसा कलुषीकृतः । प्रेतपैत्र्याहृते कुण्डे रेतसाञ्च पिबत्यसौ ॥ यो जहाति रजः कृत्वा पित्र्यं स्वं तेजसा नरः । सोऽश्नाति फलमप्येवं यो न दद्यादृतुं पुनः ॥ यो बिभर्त्ति स मत्तो वै बहूनां रजसि स्थितः । रेतः पिबति तन्मग्नो पितृभ्यो योऽप्यपिण्डदः ॥ यो जहाति हि निर्द्दोषां भार्य्याञ्चैव रजस्वलाम् । शुद्धिमान् संवृतः कृत्तगर्भस्य दुरितं वहेत् ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ कालविशेषे तद्गमननिषेधो यथा, -- “न दिवापि स्त्रियं गच्छेत् कदाचिदिच्छयापि च । न पर्व्वसु न सन्ध्यासु नाद्यर्त्तु चतूरात्रिषु ॥ नोदक्यां न दिवा गच्छेत् न सगर्भां न व्रत- स्थिताम् । अभिगच्छेदविद्वान् यस्तदायुःक्षयमेव च ॥ बन्ध्याष्टमे परित्याज्या नवमे च मृतप्रजा । एकादशे स्त्रीजननी सद्यस्त्वप्रियवादिनी ॥ न वक्त्रेऽभिगमं कुर्य्यात् पाणिग्राही तु योषितः । कुर्य्याच्चेत् पितरस्तस्य पतन्ति रेतसोभुजः ॥ भार्य्याधीनं सुखं पुंसां भार्य्याधीनो धनागमः । भार्य्याधीना मखोत्पत्तिर्भार्य्याधीनः सुखोदयः ॥ यत्र भार्य्या गृहं तत्र भार्य्याधीनो गृहे वसेत् । न गृहेणगृहस्थः स्यात् भार्य्यया कथ्यते गृही ॥” इति पराशरस्मृतिः ॥ भार्य्याटः, पुं, (भार्य्यया अटति वर्त्तते इति । अट गतौ + पदाद्यच् ।) अन्यार्थं स्वस्त्रीदाता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भार्य्याटिकः, पुं, (अट गतौ + भावे घञ् । भार्य्यया आटो मतिर्भ्रमणं वा अस्त्यस्येति । भार्य्याट + ठन् ।) स्त्रीजितः । हरिणविशेषः । इति मेदिनी । के, २०५ ॥ (मुनिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥) भार्य्यापती, पुं, (भार्य्या च पतिश्च तौ । “राज- दन्तादिषु परम् ।” २ । २ । ३१ । इति साधुः ।) योषित्पती । नित्यद्विवचनान्तोऽयं शब्दः । तत्पर्य्यायः । दम्पती २ जम्पती ३ जायापती ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ३८ ॥

भार्य्यारुः, पुं, (भार्य्यां ऋच्छतीति । ऋ गतौ + उण् ।) मृगभेदः । क्रीडया परभार्य्यायां पुत्त्रो- त्पादकः । शैलभेदः । इति मेदिनी । रे, १९२ ॥ भार्य्यावृक्षः, पुं, (भार्य्यावत् प्रियो वृक्षः ।) पत्तङ्ग- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भालं, क्ली, (भाल दीप्तौ + भावे क्विप् । भां लाति गृह्णातीति । ला + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) भ्रुवोरूर्द्ध्वभागः । कपाल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ललाटम् २ अलिकम् ३ गोधि ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “स्वामिन् भङ्गुरयालकं सतिलकं भालं विला- सिन् कुरु प्राणेश ! त्रुटितं पयोधरतटे हारं पुन- र्योजय ॥”) तेजः । इति मेदिनी । ले, ४२ ॥ भालदर्शनं, क्ली, (भाले ललाटे दर्शनमस्येति ।) सिन्दूरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भालदृक्, [श्] पुं, (भाले ललाटे दृक् नेत्रं यस्य ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ११० ॥ भालाङ्कः, पुं, (भालस्येव अङ्को यत्र भाले अङ्को यस्येति वा ।) करपत्रम् । शाकभेदः । रोहित- मत्स्यः । महालक्षणसम्पन्नपुरुषः । कच्छपः । हरः । इति मेदिनी । के, १३३ ॥ (भालस्य अङ्कः ।) ललाटचिह्नञ्च ॥ भाललोचनः, पुं, (भाले ललाटे लोचनं नेत्रं यस्य ।) शिवः । इति भालदृक्शब्ददर्शनात् ॥ (यथा, काशीखण्डे । २९ । १३० । “भाललोचनभावज्ञा भूतभव्यभवत्प्रभुः ॥”) भालुकः, पुं, (भलते हिनस्ति प्राणिनः इति । भल हिंसायाम् + बाहुलकात् उकः । ततः प्रज्ञा- द्यण् ।) भल्लूकः । यथा, भरतधृतकोषान्तरे । “भालूको भालुको भल्लोऽच्छभल्लोऽच्छोऽपि भल्लुकः ॥” भालूकः, पुं, (भलते हिनस्ति जीवानिति । भल + “ऊलूकादयश्च ।” उणा० । ४ । ४१ । इति ऊकः । ततः प्रज्ञाद्यण् ।) भल्लूकः । यथा, -- “भालूको भालुको भल्लोऽच्छभल्लोऽच्छोऽपि भल्लूकः ॥” इति भरतधृतकोषान्तरम् ॥ भाल्लुकः, पुं, भल्लूकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ भाल्लूकः, पुं, भल्लूकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ भावः, पुं, (भावयति चिन्तयति पदार्थानिति । भू + णिच् + पचाद्यच् । भवतीति । भू + “भव- तेश्चेति वक्तव्यम् ।” इति काशिकोक्तेर्णो वा ।) नाट्योक्तौ विद्वान् । मानसविकारः । सत्ता । (यथा, श्रीमद्भगवद्गीतायाम् । २ । १६ । “नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥”) स्वभावः । अभिप्रायः । (यथा, रामायणे । २ । २ । १९ ।

पृष्ठ ३/५०५

“तस्य धर्म्मार्थविदुषो भावमाज्ञाय सर्व्वशः । ब्राह्मणा बलमुख्याश्च पौरजानपदैः सह ॥”) चेष्टा । आत्मा । जन्म । इत्यमरः । ३ । ३ । २०६ ॥ (चित्तम् । यथा, मनुः । ४ । २२७ । “दानधर्म्मं निषेवेत नित्यमैष्टिकपौर्त्तिकम् । परितुष्टेन भावेन पात्रमासाद्य भक्तितः ॥”) क्रिया । लीला । पदार्थः । (यथा, रघुः । ३ । ४१ । “अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दनः ॥”) विभूतिः । बुधः । जन्तुः । रत्यादिः । इति मेदिनी । वे, २१ ॥ गौरवितः । अभिनयान्तरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (विषयः । यथा, हितोपदेशे । “अवश्यम्भाविनो भावा भवन्ति महतामपि । नग्नत्वं नीलकण्ठस्य महाहिशयनं हरेः ॥” पर्य्यालोचना । यथा मनुः । ६ । ८० । “यदा भावेन भवति सर्व्वभावेषु निस्पृहः । तदा सुखमवाप्नोति प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ॥” प्रेम । यथा, गीतायाम् । १० । ८ । “इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥”) धात्वर्थः । (यथा, सुग्धबोधे वोपदेवः । “देशाध्वकालभावं वाटैः ।” क्रियान्तरापेक्षि- क्रियाविशिष्टः तत्र सप्तमी विहिता तथा च मुग्धबोधटीकायां रामतर्कवागीशः । “यस्य क्रियया क्रियान्तरमपेक्ष्यते स इह भावः ॥”) योनिः । उपदेशः । इति धरणिः ॥ संसारः । इत्यनेकार्थकोषः ॥ नवग्रहाणां शयनादिद्बादश- चेष्टाः । यथा, -- “शयनञ्चोपदेशश्च नेत्रपाणिः प्रकाशनम् । गमनं गमनेच्छा च सभायां वसतिस्तथा ॥ आगमनं भोजनञ्च नृत्यलिप्सा च कौतुकम् । निद्रा ग्रहाणां भावाश्च द्वादशैते प्रकीर्त्तिताः ॥” भावानयनक्रमो यथा, -- “यद्राशौ विद्यते खेटस्तेन तं परिपूरयेत् । पुनरंशेन संपूर्य्य स्वर्क्षं तत्र नियोजयेत् ॥ जातदण्डं तथा लग्नमेकीक्वत्य सदा बुधैः । रविणा भागहारेण शेषं कार्य्ये नियोजयेत् ॥ अंशेन नवसंख्यया । खर्क्षं ग्रहाणां जन्म- नक्षत्रम् । तद्यथा, -- “विशाखानलतोयानि वैष्णवं भगदैवतम् । पुष्या पौष्णोयमः सर्पो जन्मभान्यर्कतः क्रमात् ॥” ऋक्षो राशिः । यदा मेषे ग्रहस्तदा १ एक- पूरितग्रहसंख्याङ्कः । यदा वृषे ग्रहस्तदा २ द्विपूरितो ग्रहसंख्याङ्कः कार्य्यः ॥ * ॥ जाया- सुतमृत्युतुङ्गस्वगृहत्रिकोणस्थानस्थितपापग्रहाणां निद्राशयनभावयोः फलम् । “निद्रायाञ्च यदा पापो जायास्थाने शुभं वदेत् । यदि पापः शुभैर्दृष्टो नाशुभैश्च कदाचन ॥ यदि वा शत्रुगेही स्याच्छयने यदि वेक्षितः । तदा नारीसमं तस्य नाशो भवति निश्चितम् ॥ शुभाशुभैर्यदा दृष्टः शुभग्रहसमन्वितः । नारी च म्रियते तस्य प्रथमा च विशेषतः ॥ सुतस्थाने स्थितः पापो निद्रायां शयनेऽपि वा ।

तदाशुभं भवेत्तस्य नात्र कार्य्या विचारणा ॥ तुङ्गस्थाने स्वगृहे वा त्रिकोणे वा यदा भवेत् । अपत्यस्य तदा नाशो जायते नात्र संशयः ॥ शुभग्रहो यदा तत्र क्रूरो वा यदि वेक्षितः । तदा प्रथमापत्यस्य नाशो भवति निश्चितम् ॥ मृत्युस्थाने स्थितः पापो निद्रायां शयनेऽपि वा । तदात्मनोऽपमृत्युः स्याद्राजतोऽपरतोऽपि वा ॥ शुभग्रहो यदा तत्र मृत्युस्थानेऽपि संस्थितः । तदा च मरणं तस्य मृत्युस्थाने विशेषतः ॥ पापग्रहैर्यदा दृष्टः शुभो वा शत्रुवीक्षितः । तदा तस्य शिरश्छेदो मुनिना परिकीर्त्तितः ॥ एवं क्रमेण बोद्धव्यं ग्रहभावे सुबुद्धिना । बलाबलविचारेण जायते च शुभाशुभम् ॥ ज्योतिर्वित्सु च सर्व्वेषु परिहारः कृतो मया । शयनादिकभावेषु ज्ञातव्यञ्चोपदेशतः ॥ एकादशे वा दशमालये वा धनालये वा यदि वा विलग्ने । पापेन युक्तो न शुभग्रहश्चे- त्तथापि सिद्धिं महतीं वदन्ति ॥” फलं यथा, -- “मन्दाग्निः पित्तशूली च जायते शयने नरः । १ । उपवेशे भवेच्छिल्पी श्यामवर्णस्तथा नरः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ भवेत् क्रूरो जलदोषो भवेन्नरः । ३ । पुण्यवान् धार्म्मिकश्चैव धनवांश्च प्रकाशने ॥ ४ ॥ गमने च रवेर्जातः कृपणो धनसंयुतः । बहुभाषी क्षमी क्रोधी लुब्धचित्तः सदा भवेत् ॥ ५ ॥ अल्पभोक्ता शीघ्रगामी दीर्घायुर्नृपवल्लभः । शूरः श्रीमान् सुशीलश्च गमनेच्छाभवो नरः ॥ ६ ॥ सभायाञ्च रवेर्जातः खलो दाता क्षमी भवेत् । दयालुः पण्डितो धीमान् गुणवान् पण्डित- प्रियः ॥ ७ ॥ आगमने भवेन्मूर्खः कुरूपो धनवान् भवेत् । ८ । भोजने भक्षको मांसलुब्धो महावपुर्बली ॥ ९ ॥ नृत्यलिप्सौ सुन्दरो वाग्मी पण्डितस्य गृहा- धिपः । १० । उत्साही च महाभोगी कोतुके च दिवाकरे ॥ ११ ॥ दाता भोक्ता प्रियः पुत्त्रकलत्राणां न संशयः । लिङ्गे देहे करे चैव गुदे रोगी तथैव च । निद्रायाञ्च भवेद्भानोः क्रोधनो रक्तनेत्रकः ॥ १२ ॥ इति रवेस्तुङ्गातुङ्गे बलाबले वा बोध्यम् ॥ * ॥ “शयने च विधौ क्रोधी दरिद्रो बहुलम्पटः । १ । उपवेशे महारोगी धनवांश्च भवेन्नरः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ नेत्ररोगी श्लीपदी बहुभाषकः । क्रूरः खलोऽतिशूरश्च जायते च विधौ तदा ॥ ३ ॥ प्रकाशने निशानाथे धनवांश्च भवेन्नरः । दक्षो बुद्धिमान् दाता च परदारेषु लम्पटः ॥ ४ ॥ अरोगी वित्तहा चैव क्रूरकर्म्मा धनान्वितः । शिरोरोगी दन्तशूली जायते गमने विधौ ॥ ५ ॥ नानामतिर्महाक्रोधी सम्पदी च भवेन्नरः । गमनेच्छुविधौ जातो धनहीनो भवेत्तदा ॥ ६ ॥ दाता च धार्म्मिकश्चैव राजपात्रो भवेत् सदा ।

सभायाञ्च विधौ नित्यं जायते पुरुषोत्तमः ॥ ७ ॥ नित्यक्रोधी महादुःखी भवेदागमने विधौ । ८ । भोजने च भवेल्लुब्धो भक्षकश्च महासुरः ॥ ९ ॥ यो जातो नृत्यलिप्सायां गुणवान् धार्म्मिको भवेत् । बहुपात्रो घनी दाता जायते नात्र संशयः ॥ १० ॥ कौतुके च भवेद्रोगी नानाविद्यासु तत्परः । उत्साही च महाक्रोधी जायते च सुनिश्चि- तम् ॥ ११ ॥ निद्रायां दद्रुरोगी स्यात् क्लेशपापरुजान्वितः । पुत्त्रशोकमहादुःखी नित्यं भ्रमति मेदिनीम् ॥ १२ इति चन्द्रस्य ॥ * ॥ शयने च कुजे जातो लक्ष्मीबहुकुरङ्गकः । क्षणक्रोधी महादक्षः कृपणो जायते नरः ॥ १ ॥ उपवेशे यदा भौमे जायते च नराधमः । धनवान् क्रूरकर्म्मा च निष्ठुरो जातिवर्ज्जितः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ च यो जातः अक्षिरोगी भवेन्नरः । पुत्त्रदारधनैर्युक्तो दारिद्र्येणैव दह्यते ॥ ३ ॥ प्रकाशने कुजे जातो धनवान् पण्डितः सुधीः । नारी च म्रियते तस्य प्रथमा च विशेषतः ॥ ४ ॥ गमने च यदा जातः प्रवासी नित्यदुःखितः । शरीरे च भवेद्रोगः कण्ड्वादिकुष्ठदद्रुकः ॥ ५ ॥ प्रवासी गमनेच्छायां गुदरोगी भवेच्च सः । धनहीनः कुकर्म्मा च जायते क्षितिजस्य च ॥ ६ सभायाञ्च यदा जातो धार्म्मिको बहुसम्पदः । गुणवांश्च महादाता शिरोरोगी भवेद्धुवम् ॥ ७ कुजस्यागमने नित्यं खञ्जो भवति नान्यथा । कर्णरोगी पित्तशूली जायते च नराधमः ॥ ८ ॥ भोजने भूमिजस्यापि यो जातो मांसलुब्धकः । बृहत्कायो महाक्रोधी नित्योत्साही धना- न्वितः ॥ ९ ॥ कुजस्य नृत्यलिप्सायां यो जातो धनवान् भवेत् । दाता भोक्ता सदा मानी राजपात्रो भवेच्च सः ॥ १० ॥ कौतुके क्षितिजस्यापि जातो भवति पण्डितः । नानाधनेन संयुक्तो बहुपुत्त्रो द्विभार्य्यकः ॥ ११ ॥ निद्रायां भूमिपुत्त्रस्य यो जातो भूर्ख एव सः । कलहो बान्धवैः सार्द्धं शोकक्लेशरुजान्वितः ॥ १२ इति मङ्गलस्य ॥ “बुधस्य शयने जातो धनवान् क्षुधितः सदा । अङ्गच्छेदो भवेद्वापि खञ्जो भवति नान्यथा ॥ १ ॥ उपवेशे च यो जातः प्रवासी जायते ध्रुवम् । कवितागुणधीयुक्तो गौरवर्णो महाशयः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ च यो जातः श्लीपदादिरुजान्वितः । चक्षूरोगी विशेषात् स्यात् पुत्त्रनाशी भवेद्- ध्रुवम् ॥ ३ ॥ प्रकाशने भवेज्जातो राजपात्री धनान्वितः । नानाधनेन संयुक्तो जायते वेदपारगः ॥ ४ ॥ गमने यो नरो जातः प्रवासी नित्यदुःखितः शरीरे क्षतमाप्नोति नित्यमृणी भवेच्च सः ॥ ५ ॥ यो जातो गमनेच्छायां लम्पटो दुष्टचित्तकः । स्त्रीवशो दुष्टभार्य्यश्च कामुको बहुभाषकः ॥ ६ ॥

पृष्ठ ३/५०६

सभायाञ्च बुधे जातो मूर्खो भवति पण्डितः । धनवान् धार्म्मिकश्चैव चिररोगी भवेत्तु सः ॥ ७ ॥ क्रूरः खलो हतमूर्खः पापशीलो भवेन्नरः । बुधस्यागमने नित्यं जायते च नराधमः ॥ ८ ॥ भोजने च भवेत् सौख्य धनहीनो भवेन्नरः । परद्बेषी प्रवासी च शोषगात्रव्यथान्वितः ॥ ९ ॥ यो जातो नृत्यलिप्सायां धनवान् पण्डितः कविः । उत्साही च महाहृष्टो भुनक्ति सुख- मद्भुतम् ॥ १० ॥ कौतुके च यदा जातो भवेत् सर्व्वजनप्रियः । अर्शोरोगी दद्रुयुक्तो धनवानल्प शस्यकः ॥ ११ ॥ निद्रायाञ्च यदा जातः सर्व्वदुःखैकपात्रताम् । नानाक्लेशमवाप्नोति रोगशोकयमक्षयम् ॥ १२ ॥” इति बुधस्य ॥ * ॥ “धनवान् लम्पटः श्यामः स्थूलो व्रणरुजान्वितः । जीवस्य शयने जातो मानवो नात्र संशयः ॥ १ ॥ उपवेशे गुरोर्जातो बहुभाषी च रोगवान् । पशुघाती महाशिल्पी श्लीपदी रोगसंयुतः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ गुरोर्जातः काशरोगी धनी भवेत् । क्षतादिश्चरणे नित्यं जायते नात्र संशयः ॥ ३ ॥ गुरोः प्रकाशे धनवान् लिङ्गगुह्ये रुजान्वितः । दक्षो लम्पटपापी च श्यामवर्णो रुजान्वितः ॥ ४ ॥ सर्पभीतो गूढकर्म्मा साहसी गमनोन्मुखे । परवित्तेन धनवान् पुमान् भवति वाक्पतौ ॥ ५ ॥ गुरोश्च गमनेच्छायां जातो भवति मानवः । शूली धनी प्रवासी च सेवाकर्म्मणि तत्परः ॥ ६ ॥ बक्ता दाता च धनवान् राजसेवान्वितो नरः । शूलरोगी भवेन्नित्यं सभायां वाक्पतौ स्थिते ॥ ७ ॥ धार्म्मिकस्तीर्थविन्मानी धनी चागमने गुरोः । परदारेषु संलुब्धो जायते नात्र संशयः ॥ ८ ॥ भोजने बहुसौख्याढ्यो मांसलुब्धो महासुरः । कामुकः प्रियवाक्यश्च जायते नात्र संशयः ॥ ९ ॥ नृत्यलिप्से शठो वाग्मी धनवान् सात्विकस्तथा । महदैश्वर्य्यसंयुक्तो जीवस्य च भवेन्नरः ॥ १० ॥ कौतुके च गुरोर्जातो धनवान् धार्म्मिकः सदा । नृत्योत्साही महत्सङ्गो भुनक्ति सुखमद्- भुतम् ॥ ११ ॥ निद्रायाञ्चैव यो जातश्चक्षूरोगी भवेच्च सः । कृपणो बहुभाषी च दुःखितो भ्रमते महीम् ॥ ११ ॥” इति गुरोः ॥ * ॥ “शुक्रस्य शयने जातो लम्पटो बहुभाषकः । दन्तरोगी महाक्रोधी नीचो भवति नित्यशः ॥ १ ॥ उपवेगे तथा जातो बलवान् दाम्भिकः सदा । नित्यप्रवासी रोगी च जायते नीचसंस्थिते ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ भृगोर्दुःखी रोगशोकसमन्वितः । धनहीनो महारोगी मानवः स्यान्न संशयः ॥ ३ ॥ भृगोः प्रकाशने जातो विद्याधनसमन्वितः । दाता च धार्म्मिकश्चैव कोर्त्तिमान् जायते नरः ॥ ४ ॥ शुक्रम्य गमने जातः पादमूले रुजान्वितः । नित्योत्साही महाशिल्पी भवेत्तीर्थगतौ रतः ॥ ५ ॥

गमनेच्छौ यदा जातो भ्रातृनाशो भवेद्ध्रुवम् । माता च म्रियते तस्य शैशवे व्याधिसंयुतः ॥ ६ ॥ सभायाञ्च भृगोर्जातो राजपात्रो महाधनी । कुलशीली महादक्षः केवलं शूलरोगवान् ॥ ७ ॥ भृगोरागमने जातो दुःखितो बहुलम्पटः । दद्रुरोगी पुत्त्रशोकी जायते च नराधमः ॥ ८ ॥ शुक्रस्य भोजने जातो बलवान् दाम्भिकः सदा । महाधनी भवेन्नित्यं बाणिज्येन विशेषतः ॥ ९ ॥ यो जातो नृत्यलिप्सायां स वाग्मी जायते ध्रुवम् । पाण्डित्यं कविता चैव वर्द्धते च दिने दिने ॥ यदि चैव भवेन्नीचे मूर्खो भवति निश्चितम् । तुङ्गस्थाने विशेषेण राजपात्रो महाधनी ॥ कामुको बहुकान्तश्च परयोषित्प्रियः सदा । श्यामवर्णस्तथा मानी याज्ञिको बहुभा- षकः ॥ १० ॥ शुक्रस्य कौतुके जातो धनवान् सात्विकः सदा । महाहृष्टो महावन्धुः कौतुकी च भवेत् सदा ॥ बहुपुत्त्रकलत्रश्च नानासुखसमन्वितः । नीचे तद्विपरीतः स्यात् दुःखशोकसम- न्वितः ॥ ११ ॥ निद्रायाञ्च भृगोर्जातो भवेद्रोगी स निश्चितम् । नित्यक्लेशी महादुःखी जायते नात्र संशयः ॥ जायायाञ्च सुतस्थाने यति निद्रा भृगोर्भवेत् । तदा सर्व्वविनाशः स्याद्विष्णुना परिकी- र्त्तितः ॥ १२ ॥” इति शुक्रस्य ॥ * ॥ “शयने च शनेर्जातो लम्पटो बहुभाषकः । गुह्यस्थाने भवेद्रोगी कोषवृद्धिश्च जायते ॥ लग्नात् सप्ताष्टमे चैव शयनस्थः शनैश्चरः । तदा नित्यप्रवासी स्याच्छत्रुक्षयी भवेच्च सः ॥ १ ॥ उपवेशे यदा जातः श्लीपदी दद्रुसंयुतः । धनहीनो भवेत्तस्य पीडा भवति नित्यशः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ यदा जातो मूर्खो भवति पण्डितः । धनवान् धार्म्मिकश्चैव द्विभार्य्यो बहुभाषकः ॥ ३ ॥ प्रकाशने च यो जातो राजपात्रो भवेच्च सः । नानागुणेन गुणवान् धार्म्मिकः पण्डितः शुचिः ॥” मतान्तरे । जायास्थाने च लग्ने च प्रकाशने यदा शनिः । तदा सर्व्वविनाशः स्याज्जातिध्वंसो भवेद् ध्रुवम् ॥ ४ ॥ गमने च यदा जातः पादमूले रुजान्वितः । तीर्थे च गतिमान्नित्यं पुत्त्रदारैर्विवर्ज्जितः ॥ ५ ॥ यो जातो गमनेच्छायां श्लीपदी रोगसंयुतः । दन्ताघाती महाक्रोधी कृपणः परनिन्दकः ॥ ६ ॥ सभायाञ्च शनेर्जातः पुत्त्रदारधनैर्युतः । सर्व्वत्र लभते वित्तं नानारत्नसमन्वितम् ॥ ७ ॥ आगमने यदा जातो महाक्रोधी रुजान्वितः । सर्पादिभिश्च संदष्टो भ्रातृनाशी भवेद्ध्रुवम् ॥ ८ ॥ भोजने चैव यो जातो मन्दाग्निश्च महानपि । अर्शोरोगी तथा शूली चक्षूरोगी भवेच्च सः ॥ ९ ॥ यो जातो नृत्यलिप्सायां नर्त्तको बहुभाषकः । जीवतो दुःखितश्चैव प्रवासी परसेवकः ॥ १० ॥

कौतुके च शनेर्जातो राजपुत्त्रो महाशयः । दाता भोक्ता महादक्षो धार्म्मिकः पण्डितः शुचिः ॥ ११ ॥ निद्रायाञ्च शनेर्जातो धनवान् पण्डितः शुचिः । चक्षूरोगी पित्तशूली द्विभार्य्या बहुपुत्त्रकः ॥ विशेषतश्च धर्म्मस्थे कर्म्मस्थे च कदाचन । यदि दैवाद्भवेन्निद्रा नाशो भवति निश्चितम् ॥ कर्म्मनाशो धर्म्मनाशः क्षुधार्त्तो दुःखितः सदा । नित्यप्रवासी रोगी च कार्य्यनाशः पदे पदे ॥ स्वमित्रगेहे षष्ठे वा केन्द्रे वा स्वगृहे पुनः । तदा सर्व्वं विचार्य्यञ्च वैपरीत्येन चिन्तनम् ॥ जायायाञ्च सुतस्याने यदि निद्रा भवेत् पुनः । तदा सर्व्वं शुभं विद्याद्विष्णुना परि- कीर्त्तितम् ॥ १२ ॥ इति शनेः ॥ * ॥ शयने च यदा राहोर्जन्म यस्य भवेत् पुनः । तस्य क्लेशो महादुःखं जायते च न संशयः ॥ १ ॥ उपवेशे च यो जातः श्लीपदी रोगसंयुतः । बहुहानिर्नरेन्द्रस्य पीडा भवति नित्यशः ॥ २ ॥ नेत्रपाणौ यदा जातश्चक्षूरोगी भवेद्ध्रुवम् । सर्पाघातो महाभीतिर्द्बिभार्य्यो बहुभाषकः ॥ ३ ॥ प्रकाशने च यो जातो धनवान् धार्म्मिकः पुनः । नित्यप्रवासी चोत्साही सात्त्विको धार्म्मिकः शुचिः ॥ ४ ॥ गमने चैव यो जातो नानारोगैर्धनक्षयः । दन्ताघाती महाक्रोधी पिशुनः परनिन्दकः ॥ ५ ॥ यो जातो गमनेच्छायां बहुपुत्त्रो महाधनः । पण्डितो गुणवान् दाता जायते च नरोत्तमः ॥ ६ ॥ सभायाञ्च यदा जातः कृपणो धनसंयुतः । नानागुणेन गुणवान् धार्म्मिकः पण्डितः शुचिः ॥ ७ ॥ आगमने च यो जातो लम्पटो बहुभाषकः । सुहृद्बन्धुविनाशः स्यान्नानाक्लेशश्च जायते ॥ ८ ॥ भोजने च महादुष्टो मन्दाग्निश्च रुजान्वितः । कृपणः कलहाढ्यश्च दुःखितो नित्यसेवकः ॥ ९ ॥ यो जातो नृत्यलिप्सायां खञ्जो भवति नान्यथा । पुत्त्रनाशो भवेत्तस्य जायानाशो भवेद्ध्रुवम् ॥ १० ॥ कौतुके च यदा जातो गुणैः सर्व्वैः समन्वितः । नानाधनेन् धनवान् राजसेवासु तत्परः ॥ यदि दैवाद्भवेत्तुङ्गी स्वगृही वा कदाचन । तदा सर्व्वं वैपरीत्यं जायते च न संशयः ॥ ११ ॥ यो जातो राहुनिद्रायां दुःखितः सर्व्वतस्तथा । नानास्थाने गतो वापि धनपुत्त्रविवर्ज्जितः ॥ जायायाञ्च सुतस्थाने यदि निद्रां विधुन्तुदः । तदा सर्व्वं वैपरीत्यं शतजायासमन्वितः ॥ १२ ॥ नानाशास्त्रं समालोक्य क्रियते ग्रन्थसंग्रहः । बलाबलविचारेण युक्त्या सञ्चिन्तयेद्बुधः ॥” इति ग्रहाणां शयनादिद्बादशभावविवेकः समाप्तः ॥ इति जातरत्नः कोष्ठीप्रदीपश्च ॥ अथ तन्वादिद्वादशभावाः । ते च नराणां जन्मलग्नावधिकद्बादशस्थानानि । यथा, --

पृष्ठ ३/५०७

“सामर्थ्यं तनु कल्यते समुदये वित्तं कुटुम्बं ततो विक्रान्तिं सहजं तृतीयभवने योधञ्च सञ्चि- न्तयेत् । बन्धुं वाह्यसुखालयानपि ततो धीमन्त्रपुत्त्रांस्ततः षष्ठेऽथ क्षतविद्विषौ मदगृहे कामं स्त्रियं वर्त्म च ॥ रन्ध्रायुर्मृतयोऽष्टमे गुरुतपो भाग्यानि चित्तन्ततो मानाज्ञास्पदकर्म्मणां दशमभे कुर्य्यात्ततश्चिन्त- नम् । प्राप्त्यायावथ चिन्तयेद्भवगृहे ऋप्फे तु मन्त्रि- व्ययौ सौम्यस्वामियुतीक्षणैरुपचयस्तेषां क्षतिस्त्वन्यथा ॥ इति द्वादशभावविवेकः ॥ अरातिव्रणयोः षष्ठे चाष्टमे मृत्युरन्ध्रयोः । अयस्य द्वादशस्थाने वैपरीत्येन चिन्तनम् ॥” अरात्यादिभावापवादः ॥ अथ तन्वादिद्वादशभावस्थग्रहफलम् । “लग्ने सूर्य्येऽक्षिरोगी शशिनि बलयुतो रूप- वान् वित्तयुक्तो भौमे व्यङ्गः सुवाग्मी शशधरतनये सर्व्व- शास्त्रार्थवेत्ता । जीवे दाता पवित्रः सुकविरथ गते भार्गवे मण्डलेशः शौरौ कण्डूतिगात्रस्तमसि च नियतं वञ्चितो धर्म्महीनः ॥ १ ॥ वित्तेऽर्के चैव रोगी सततगदयुतो रात्रिनाथे घनाढ्यो भौमे नित्यं प्रवासी कृषिसुतधनवान् सोमपुत्त्रे प्रधानः । जीवे लक्ष्मीप्रमोदी विलसति भृगुजे दर्पितः स्त्रीनिकेतः सौरौ दीनोऽति नित्यं तमसि च नियतं चौरि- कावित्तिजीवी ॥ २ ॥ भ्रातर्य्यर्के सधर्म्मः स भवति नियतं भ्रातृहा रात्रिनाथे हिस्रो भौमेऽनुजानां सपदि वधकरो भूमिका- वृत्तिजीवी । सौम्ये सत्यस्य हन्ता भवति सुरगुरौ कामदेव- स्वरूपः शुक्रे राज्याधिकारी रविजदनुजयोर्भ्रातृहन्ता धनाढ्यः ॥ ३ ॥ अर्के बन्धौ सुदुःखी स्वजनपरिवृतः शीतगौ जानुरोगी भौमे कुग्रामवासी भवति शशिसुते भ्रातृपुत्त्रा- न्बितोऽपि । जीवे रत्नोपभोगी त्रिदशरिपुगुरौ सर्व्वसोख्या- धिकारी सौरौ गेहे निवासी भवति शशिरिपौ मन्द- कर्म्मा कुचेलः ॥ ४ ॥ पुत्त्रस्थेऽर्के नरोऽसौ प्रथमसुतहतः सिंहराशौ सुपुत्त्रः स्रोमे सर्व्वाधिकारी भवति धरणिजे पुत्त्रशोका- कुलोऽसौ ।

सौम्ये सुस्थः सुदेहः प्रचुरधनयुतो देवपूज्ये सुपुत्त्रः कन्यायुक्तो हि शुक्रे रविजदनुजयोः पुत्त्रपौत्त्रै- र्विहीनः ॥ ५ ॥ षष्ठेऽर्के शत्रुहन्ता रिपुगणरहितः क्षीणचन्द्रे गतायुः पूर्णे शत्रुञ्च हन्याद्भवति धरणिजे हीनदेहो- ऽतिदीनः । सौम्ये शास्त्रार्थयुक्तस्त्रिदशपतिगुरौ राज्य- सौख्योपभोगी दैत्याचार्य्येऽतिरोगी रविजदनुजयोः पापभुङ्- नित्यदुःखी ॥ ६ ॥ पत्न्यामर्के च जायापतिरतिविमुखी शीतरश्मौ सुपुत्त्रः सुस्थो भूयान्नरोऽसौ भवति धरणिजे हीन- भार्य्यश्च नूनम् । सौम्ये सुस्थः सुदेहस्त्रिदशपतिगुरौ शास्त्रवेत्ता शतायुः । शुक्रे पुत्त्रप्रमोदी रविजदनुजयोर्हीनभार्य्यश्च नूनम् ॥ ७ ॥ मृत्यौ चार्के समृत्युर्भवति च नियतं शीतरश्मौ गतायु- र्भूमेः पुत्त्रे सुरोगी शशधरतनये शूलरोगी विकर्म्मा । जीवे तीर्थे च मृत्युर्भवति भृगुसुते धार्म्मिक- स्तीर्थगोऽसौ सौरौ शूली गतायुर्भवति विधुरिपौ वेदमुक्तो गतायुः ॥ ८ ॥ धर्म्मे चार्के नरोऽसौ विविधधनयुतः शीतगौ पुण्यकर्म्मा लक्ष्मीवान् पुण्यचेता भवति धरणिजे देव- वित्तापहारी । सौम्पे धर्म्म्यः मुशीलस्त्रिदशपतिगुरौ राज- तुल्यः सुकर्म्मा शुक्रे तीर्थानुरागी रविजदनुजयोः पापशीलः सुदुःखी ॥ ९ ॥ कर्म्मण्यर्के प्रतापी प्रचुरधनयुतः श्लीपदी क्रोधदृष्टिः सोमे श्लेष्मान्वितोऽसौ विविधधनयुतो भूमिजे बन्धुहीनः । नित्योत्साही च सौम्ये प्रचुरधनयुतो देव- पूज्यऽभिमानी दिव्यस्त्रीशोऽपि शुक्रे नृपतिसमधनः सौरिदैत्ये सुखी च ॥ १० ॥ आये चार्के नरोऽसौ पितृधनसहितः शीतगौ चारुशीलो भौमे नित्यं स रोगी शशधरतनये सर्व्वदा क्रोधयुक्तः । जीवे श्रीमान् प्रदाता करितुरगपतिर्भार्गवे शास्त्रविज्ञः छत्री रत्नादियुक्तो रविजदनुजयोः क्रूरकर्म्मा कुचेलः ॥ ११ ॥

अर्के संस्थे व्ययेऽसौ पुरधनरहितः सर्व्वरोगी सुदुःखी सोमे खेदान्वितोऽसौ भवति धरणिजे द्यूतरक्तो विबुद्धिः । सौम्ये धर्म्मार्थकारी दिनकररहिते देवपूज्ये- ऽभिमानी शुक्रे शास्त्रानुरागी रविजदनुजयोः क्रूरकर्म्मा कुचेलः ॥ १२ ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ स्त्रीणां यौवनकाले स्वभावजाष्टाविंशत्यलङ्का- रान्तर्गताङ्गजप्रथमालङ्कारः । यथा, -- “यौवने सत्त्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः । अलङ्कारास्तत्र भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः ॥” तत्र भावः । “निर्व्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिया ॥” जन्मतः प्रभृति निर्विकारे मनसि उद्बुद्धमात्रो विकारो भावः । यथा, -- “स एव सुरभिः कालः स एव मलयानिलः । सैवेयमवला किन्तु मनोऽन्यदिव दृश्यते ॥” इति साहित्यदर्पणे तृतीयपरिच्छेदः ॥ * ॥ भावस्य लक्षणान्तरं यथा, -- “शरीरेन्द्रियवर्गस्य विकाराणां विधायकाः । भावा विभावजनिताश्चित्तवृत्तय ईरिताः ॥ पुराणे नाट्यशास्त्रे च द्वयोस्तु रतिभावयोः । समानार्थतया चात्र द्बयमैक्येन लक्ष्यते ॥” * ॥ पूर्ब्बोक्तमानसविकाररूपभावस्य विवरणं यथा, रजःसत्त्वतमोमयश्चित्तविकारो भावः । चित्त- वृत्तिविशेषो भाव इत्यन्ये । अतएव मनो- विकारो रत्यादिर्भाव उक्तः । भावयति जनयति रसान् भावः अन् । तथा च भरतः । “नानाभिनयसम्बन्धान् भावयन्ति रसानिमान् । यस्मात्तस्मादमी भावा विज्ञेया नाटकोक्तिषु ॥” भावाश्च त्रिविधाः स्थायिनो व्यभिचारिणः सात्त्विकाश्च । तत्र स्थायिनो यथा, -- “रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयन्तथा । जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभावाः प्रकीर्त्तिताः ॥ व्यभिचारिणी यथा, -- “निर्व्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूयामदम्रमाः । आलस्यञ्चैव दैन्यञ्च चिन्ता मोहो धृतिः स्मृतिः ॥ व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा । गर्व्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च ॥ स्वप्नो विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता । मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च ॥ त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः । त्रयस्त्रिंशदमी भावाः प्रयान्ति रससंस्थितम् ॥” सात्त्विका यथा, -- “स्वेदः स्तम्भोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विका मता इति ॥ रत्यादयः स्थायिनोऽष्टौ निर्व्वेदाद्या व्यभि- चारिणस्त्रयस्त्रिंशत् स्वेदादयः सात्त्विका अष्टौ चेति ऊनपञ्चाशद्भावाः पञ्चाशद्भावा इत्यन्ये । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

पृष्ठ ३/५०८

(प्रधानव्यभिचारिप्रभृतयो भावशब्देनोच्यन्ते । यदुक्तं साहित्यदर्पणे तृतीयपरिच्छेदे । “सञ्चारिणः प्रधानानि देवादिविषया रतिः । उद्बुद्धमात्रः स्यायी च भाव इत्यभिधीयते ॥”) भगवद्भावो यथा, -- “शुद्धसत्त्वविशेषात्मा प्रेमसूर्य्यांशुसाम्यभाक् । रुचिभिश्चित्तमासृण्यकृदसौ भाव उच्यते ॥” इति भक्तिरसामृतसिन्धुः ॥ * ॥ भावकः, पुं, (भाव एव स्वार्थे कन् ।) भावः । मानसो विकारः । इति हलायुधः ॥ (भवतीति । भू + कर्त्तरि ण्वुल् ।) सत्ताश्रये, त्रि । इति संक्षिप्तसारः ॥ भावतः त्रि, (भवत अयमिति । भवत् + अण् ।) भवदीयः । शत्रन्तभवच्छब्दादण्प्रत्ययनिष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ भावत्कः, त्रि, (भवतामयमिति । भवत् + “भवत- ष्ठक्छसौ ।” ४ । २ । ११५ । इति ठक् ।) भवदीयः । भवच्छब्दात् ठक्प्रत्ययनिष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ यथा, भट्टिपञ्चमसर्गे । “भावत्कं दृष्टवत्स्वेतदस्मास्मधि सुजीवितम् ॥” भावनं क्ली, (भू + णिच् + ल्युट् ।) भव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चाल्ता इति भाषा ॥ (भावे ल्युट् ।) भावना । इति मेदिनी । ने, १०१ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “सुखदुःखादिभिर्भावैर्भावस्तद्भावभावनम् ॥” भावयतीति । भू + णिच् + ल्युः । उत्पादके, त्रि । यथा, महाभारते । १ । २२४ । ४५ । “दृष्ट्वैव च स राजानं शङ्करो लोकभावनः । उवाच परमप्रीतः श्वेतकिं नृपसत्तमम् ॥”) भावना, स्त्री, क्ली, (भू + णिच् + युच् ।) ध्यानम् । (यथा, गीतायाम् । २ । ६६ । “नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥”) पर्य्यालोचनम् । अधिवासनम् । इति मेदिनी । ने, १०१ ॥ त्रिविधा भावना यथा, -- “त्रिविधा भावना विप्र ! विश्वमेतन्निबोध मे । ब्रह्माख्या कर्म्मसंज्ञा च तथा चैवोभयात्मिका ॥ ब्रह्मभावात्मिका ह्येका कर्म्मभावात्मिकापरा । उभयात्मिका तथैवान्या त्रिविधा भावभावना ॥ सनन्दनादयो ब्रह्मभावभावनया युताः । कर्म्मभावनया चान्ये देवाद्याः स्थावराश्चराः ॥ हिरण्यगर्भादिषु च ब्रह्मकर्म्मात्मिका द्विधा । बोधाधिकारयुक्तेषु विद्यते भावभावना ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ७ अध्यायः ॥ त्रिविधभावनाश्रयजीवात्मकत्वात्तदुपचारेण त्रिविधा भावनेत्युच्यते । एतद्धि हरेः स्थूलं रूपम् । अतः पररूपप्राप्त्युपायत्वात् तत्र प्रथमं मनः मन्धार्य्यमिति भावः । भावना नाम ज्ञानविशेषजा वासना । तां त्रिविधामपि संज्ञामादिशति ब्रह्माख्येति । तामेव विषय- त्रैविध्येन विविनक्ति ब्रह्मभावनात्मिकेति । भाव- भावना भावो वस्तु तद्बिषया भावना त्रिविधा ।

तत्र वयं ब्रह्मैव भावयामः । वयं कर्म्मैव कुर्म्मः । वयन्तूभयमिदमनुसन्दध्म इत्येवं त्रिविधा भावना । भावनायुक्तान् जीवानुदाहरति सन- न्दनादय इति द्वाभ्याम् । इति तट्टीका ॥ भावबोधकः, पुं, (भावस्य रत्यादेर्वोधकः अनु- भावकः ।) अनुभावः । इत्यमरः । २ । ७ । २१ ॥ भावस्य रत्यादेर्बोधकः सूचको गुणक्रियादिरनुभावः । अनुभाव्यते प्रतीतियोग्यतां नीयते रत्यादिरने- नेति अनुभावः घञ् । तत्र रतेरनुभावाः लोचनचातुर्य्यभ्रूक्षेपादयः । हासस्य च कपोला- कुञ्चनानासोत्फुल्लनादयोऽनुभावा एवं अन्यत्रा- नुमन्तव्यम् । किंवा भावाननुभावयतीति अन् अनुभावो मुखरागादिः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ भाववृत्तः, पुं, (भावः सत्ता वृत्तः प्रवृत्तोऽस्मा- दिति । यद्वा, भावः सृष्टिः तत्र वृत्तः प्रवृत्तः ।) ब्रह्मा । इति सन्ध्याव्याख्यायां स्मृतिः ॥ भावाटः, पुं, (भावं भावेन वाटतीति । अट् + अण् अच् वा ।) भावकः । साधुः । निवेशः । कामुकः । नटः । इति मेदिनी । टे, ५२ ॥ भावानुगा, स्त्री, (भावं मूर्त्तपदार्थमनुगच्छ- तीति । अनु + गम् + डः । टाप् ।) छाया । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भक्त्यादिना अनुगते, त्रि ॥) भावालीना, स्त्री, (भावेषु मूर्त्तपदार्थेषु आलीना ।) छाया । इति राजनिर्घण्टः ॥ भावितः, त्रि, (भाव्यते स्मेति । भू + णिच् + क्तः ।) वासितः । प्राप्तः । इति मेदिनी । ते, १४० ॥ विशोधितः । (यथा, महाभारते । १३ । १६ । ३८ । “ये चैनं प्रतिपद्यन्ते भक्तियोगेन भाविताः । तेषामेवात्मनात्मानं दर्शयत्येष हृच्छयः ॥”) चिन्तितः । मिश्रितः । भू क शुद्धिचिन्तयोर्मि- श्रणे च इत्यस्मात् ञ्यन्तात् क्तप्रत्ययनिष्पन्नो- ऽयम् ॥ (समर्पितः । यथा, महाभारते । १ । ५ । ३२ । “एतत् संसूचितं ब्रह्मंस्तापत्रयचिकित्सितम् । यदीश्वरे भगवति ! कर्म्म ब्रह्मणि भावितम् ॥” “भगवति भावितं समर्पितम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ सिक्ताः । यथा, सुश्रुते चिकि- त्सितस्थाने । १ अध्याये । “भल्लातकान् वासयेत्तु क्षीरे प्राङ्मूत्र- भावितम् ॥”) भावित्रं, क्ली, (भवतीति । भू + “भूवादिगॄभ्यो णित्रन् ।” उणा० ४ । १७० । इति णित्रन् ।) त्रैलोक्यम् । स्वर्गमर्त्यपातालम् । इत्युणादिकोषः ॥ भाविनी, स्त्री, स्त्रीविशेषः । इत्यमरः ॥ भावः शृङ्गारचेष्टाविशेषो विद्यतेऽस्याः भाविनी । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, हरिवंशे । ११७ । ३६ । “सा हि तस्याभवज्ज्येष्ठा पत्नी कृष्णस्य भाविनी । पतिव्रता गुणोपेता रूपशीलगुणान्विता ॥”) स्त्रीमात्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्कन्दस्य मातृगणानामन्पतमा । यथा, महाभारते । ९ । ४६ । ११ ।

“शतघण्टा शतानन्दा भगनन्दा च भाविनी । वपुष्मती चन्द्रशीता भद्रकाली च भारत ! ॥”) वर्त्तमानप्रागभावप्रतियोगिनी च ॥ भावी, [न्] त्रि, (भविष्यतीति । भू + “भुवश्च ।” उणा० ४ । ८ । इति इनिः । स च णिद्- भवति ।) भविष्यत्कालादिः । वर्त्तमानप्राग- भावप्रतियोग्युत्पत्तिकः । यथा, -- “वीरप्रतिपदा नाम तव भावी महोत्सवः ॥” इति कार्त्तिकशुक्लप्रतिपदमधिकृत्य बलिं प्रति भगवद्वाक्यम् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ भावुकं, क्ली, (भवतीति । भू + “लषपतपदस्थाभू- वृषेति ।” ३ । २ । १५४ । इति उकञ् ।) मङ्गलम् । (यथा, प्रद्युम्नविजये १ अङ्के । “शक्र ! सर्व्वत्र कुशलमस्माकम् । अपि भावुकं वः सुराणाम् ॥”) तद्बति, त्रि । इत्यमरः । १ । ४ । २६ ॥ भावुकः, पुं, (भू + उकञ् ।) नाट्योक्तौ भगिनी- पतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ भावुकः, त्रि, भवनाश्रयः । भवति यः । इति कर्त्तरि भूधातोर्ञुकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ रसविशेष- भावनाचतुरः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, -- “निगमकल्पतरोर्गलितं फलं शुकमुखादमृतद्रवसंयुतम् । पिबत भागवतं रसमालयं सुहुरहो रसिका भुवि भावुकाः ॥” इति श्रीभागवते । १ । १ । ३ ॥ लग्नपलितप्रियान्धस्थूलसुभगाढ्यशब्दोपपदभू- धातोरभूततद्भावार्थे कर्त्तरि वाच्ये खुकञ्- प्रत्ययेन लग्नम्भावुक इत्यादयश्च निष्पन्नाः ॥ भाव्यं, क्ली, अवश्यभवितव्यम् । इति भूधातो- रवश्यम्भावार्थे भावे ध्यण्प्रत्ययेन निष्पन्नम् । यथा । विप्रेण शुचिना भाव्यम् । इति मुन्ध- बोधव्याकरणम् ॥ प्रयोगदर्शनात् कर्त्तरि च तत्र त्रि । यथा, -- “कृतस्य करणं नास्ति दैवाधिष्ठितकर्म्मणः । भावीत्यवश्यं यद्भाव्यं तत्र ब्रह्माप्यवाधकः ॥” इति कालिकापुराणे ३८ अध्यायः ॥ भाष, ङ ऋ वाचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, भाषते । ऋ, अवीभषत् अवभाषत् । इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ भाषणं, क्ली, (भाष् + भावे ल्युट् ।) कथनम् । यथा । “संलापो भाषणं मिथः ।” इत्यमरः ॥ (यथा, सर्व्वदर्शनसंग्रहे । आर्हतदर्शने । “हास्यलोभभयक्रोधप्रत्याख्यानैर्निरन्तरम् ॥ आलोच्य भाषणेनापि भाषयेत् सूंनृतं व्रतम् ॥”) भाषा, स्त्री, (भाष्यते शास्त्रव्यवहारादिना प्रयु- ज्यते इति । भाष् + “मुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०२ । इत्यप्रत्ययः । टाप् ।) रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ वाक्यम् । वाग्देवता । तत्- पर्य्यायः । ब्राह्मी २ भारती ३ गीः ४ वाक् ५ वाणी ६ सरस्वती ७ व्याहारः ८ उक्तिः ९ लपितम् १० भाषितम् ११ वचनम् १२ वचः

पृष्ठ ३/५०९

१३ । इत्यमरः । १ । ६ । १ ॥ त्रयोदश वचने । पूर्ब्बसप्तकं वागधिकृतायां देवतायाञ्च । इति तट्टीकायां भरतः ॥ शास्त्रीयाष्टादशभाषा यथा । संस्कृतम् १ प्राकृता २ उदीची ३ महाराष्ट्री ४ मागधी ५ मिश्रार्द्धमागधी ६ शकाभीरी ७ श्रवन्ती ८ द्राविडी ९ ओड्रीया १० पाश्चात्या ११ प्राच्या १२ वाह्लीका १३ रन्तिका १४ दाक्षिणात्या १५ पैशाची १६ आवन्ती १७ शौरसेनी १८ । एतासां लक्षणोदाहरणानि प्राकृतलङ्केश्वर- व्याकरणे द्रष्टव्यानि ॥ अथ भाषाविभागः । “पुरुषाणामनीचानां संस्कृतं स्यात् कृतात्मनाम् । शौरसेनी प्रयोक्तव्या तादृशीबाञ्च योषिताम् ॥ आसामेव तु गाथान्तु महाराष्ट्रीं प्रयोजयेत्। अत्रोक्ता मागधी भाषा राजान्तःपुरचारि- णाम् ॥ चेटानां राजपुत्त्राणां श्रेष्ठिनाञ्चार्द्धमागधी । प्राच्या विदूषकादीनां धूर्त्तानां स्यादवन्तिका ॥ योधनागरिकादीनां दाक्षिणात्याहि दीव्यताम् । शकाराणां शकादीनां शाकारीं संप्रयोजयेत् ॥ वाह्लीकभाषा दिव्यानां द्राविडी द्रविडादिषु । आभीरेषु तथाभीरी चाण्डाली पुक्कसादिषु ॥ आभीरी शावरी चापि काष्ठपत्रोपजीविषु । तथैवाङ्गारकारादौ पैशाची स्यात् पिशाच- वाक् । चेटीनामप्यनीचानामपि स्यात् शौरसेनिका ॥ बालानां षण्डकानाञ्च नीचग्रहविचारिणाम् । उन्मत्तानामातुराणां सैव स्यात् संस्कृतं क्वचित् ॥ ऐश्वर्य्येण प्रमत्तस्य दारिद्र्योपस्कृतस्य च । भिक्षुबल्कधरादीनां प्राकृतं संप्रयोजयेत् ॥ संस्कृतं संप्रयोक्तव्यं लिङ्गिनीषूत्तमासु च । देवीमल्लिसुतावेश्याष्वपि कैश्चित्तथोदितम् ॥ यद्देशो नीचपात्रस्तु तद्देशे तस्य भाषितम् । कार्य्यतश्चोत्तमादीनां कार्य्यो भाषाविपर्य्ययः ॥ योषित्सखीबालवेश्याकितवाप्सरसां तथा । वैदग्ध्यार्थं प्रदातव्यं संस्कृतञ्चान्तरान्तरा ॥ एषामुदाहरणान्याकारेषु बोद्धव्यानि । भाषा- लक्षणानि भाषार्णवे । इति साहित्यदर्पणे ६ परिच्छेदः ॥ अथ भाषापादः । तत्र भाषास्वरूपमाहतुः कात्यायनबृहस्पती । “प्रतिज्ञादोषनिर्मुक्तं साध्यं सत्कारणान्वितम् । निश्चितं लोकसिद्धञ्च पक्षं पक्षविदो विदुः ॥ स्वल्पाक्षरः प्रभूतार्थो निःसन्दिग्धो निराकुलः । विरोधिकारणैर्मुक्तो विरोधिप्रतिरोधकः ॥ यदा त्वेवंविधः पक्षः कथितः पूर्ब्बवादिना । दद्यात्तत्पक्षसम्बद्धं प्रतिवादी तदोत्तरम् ॥ प्रतिज्ञा साध्याभिधायिका वाक् । तस्या दोषैः परस्परविरुद्धार्थपदादिभिस्त्यक्तं साध्यं साधना- र्हाभिमतं पक्षं विदुः । अन्यथा प्रतिज्ञादोषेण साध्यदोषः स्यात् । अतएवोक्तम् ।

“वचनस्य प्रतिज्ञात्वं तदर्थस्य च पक्षता । असङ्करेण वक्तव्ये व्यवहारेषु वादिभिः ॥” वक्तव्ये पक्षप्रतिज्ञे पूर्ब्बोक्ते । नारदेनापि । “सारस्तु व्यवहाराणां प्रतिज्ञा समुदाहृता । तद्धानौ हीयते वादी तरंस्तामुत्तरो भवेत् ॥” उत्तरो विजयी । यद्यप्यन्यत्र साध्यं तद्- विशिष्टधर्म्माधर्म्मी पक्ष इति भेदः तथाप्यत्र बाक्प्रतार्य्यर्णादिघर्म्मविशेषविशिष्टतया धर्म्मि- णोऽधमर्णपदैरेव साध्यत्वात् साध्यपक्षयोरभेदा- भिधानम् । उपसंहारे च एवंविधः पक्ष इति । मिताक्षरायान्तु । भाषा प्रतिज्ञा पक्ष इति नार्थान्तरमित्युक्तम् । भाषार्थमुक्त्वा भाषास्वरूप- प्रपञ्चमाह । स्वल्पाक्षर इति । निराकुलः पौर्व्वापर्य्यविपर्य्यासादिशून्यः । तत्र । “द्यूते च व्यवहारे च प्रवृत्ते यज्ञकर्म्मणि । यानि पश्यन्त्युदासीनाः कर्त्ता तानि न पश्यति ॥” इति गृह्यसंग्रहवचनादुदासीनेभ्यो ज्ञात्वा शोधयेत् ॥ * ॥ तच्छोधनमाह बृहस्पतिः । “न्यूनाधिकं पूर्ब्बपक्षं तावद्वादी विशोधयेत् । न दद्यादुत्तरं यावत् प्रत्यर्थी सभ्यसन्निधौ ॥” तल्लिखनप्रकारमाह व्यासः । “पाण्डुलेखेन फलके भूमौ वा प्रथमं लिखेत् । न्यूनाधिकन्तु संशोध्य पश्चात् पत्रे निवेशयेत्” फलकं काष्ठादिपट्टकम् । कात्यायनः । “पूर्ब्बपक्षं स्वभावोक्तं प्राड्विवाकोऽथ लेखयेत् । पाण्डुलेखेन फलके ततः पत्रेऽभिलेखयेत् ॥ शोधयेत् पूर्ब्बपक्षन्तु यावन्नोत्तरदर्शनम् । उत्तरेणावरुद्धस्य निवृत्तं शोधनं भवेत् ॥ अन्यदुक्तं लिखेद्योऽन्यदर्थिप्रत्यर्थिनां वचः । चौरवच्छासयेत्तन्तु धार्म्मिकः पृथिवीपतिः ॥” स्वभावोक्तमकृत्रिमम् । एतच्च स्वरविशेषादिना सुज्ञेयम् । अतएव याज्ञवल्क्यः । “छलं निरस्य भूतेन व्यवहारान्नयेन्नृपः । भूतमप्यनुपन्यस्तं हीयते व्यवहारतः ॥” भूतं तत्त्वार्थसम्बन्धम् । नारदः । “भूतं तत्त्वार्थसम्बन्धं प्रमादाभिहितं छलम् । किन्तु राज्ञा विशेषेण स्वधर्म्ममभिरक्षता ॥ मनुष्यचित्तवैचित्र्यात् परीक्षा साध्वसाधु वा । सर्व्वेष्वर्थविवादेषु वाक्छलेनावसीदति ॥ पशुस्त्रीभूम्यृणादाने शास्योऽप्यर्थान्न हीयते ॥” सर्व्वेष्वर्थविवादेषु प्रमादाभिधानेऽपि नावसी- दति । अत्रोदाहरणं पशुस्त्रीत्यादि । अर्थ- विवादग्रहणान्मन्युकृतविवादेषु प्रमादाभिधाने प्रकृतार्थादप्यर्थाद्वीयत इति गम्यते । यथाह- मनेन शिरसि पादेन ताडितः इत्यभिधाय केवलं हस्तेन ताडितः इति वदन्न केवलं दण्ड्यः पराजीयते च । ततश्च त्वं मह्यमृणं धारयसि मत्त ऋणत्वेन गृहीततावद्धनकत्वादिति भाषा- शरीरम् । एतच्च संस्कृतदेशभाषान्यतरेण यथा- बोधं वक्तव्यं लेख्यं वा । मूर्खाणामपि वादिप्रति- वादितादर्शनात् । अतएवाध्यापनेऽपि तथोक्तं विष्णुधर्म्मोत्तरे ।

“संस्कृतैः प्राकृतैर्वाक्यैर्यः शिष्यमनुरूपतः । देशभाषाद्युपायैश्च बोधयेत् स गुरुः स्मृतः ॥ इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ भाषापरिच्छेदः, पुं, विश्वनाथन्यायपञ्चाननकृत- न्यायपरिभाषाग्रन्थः । अस्य अयमाद्यश्लोकः । “नूतनजलधररुचये गोपवधूटीदुकूलचौराय । तस्मै नमः कृष्णाय संसारमहीरुहस्य बीजाय ॥” तस्यायमन्त्यश्लोकः । “सोऽयं क इति बुद्बिस्तु साजात्यमवलम्बते । तदेवौषधमित्यादौ सजातीयेऽपि दर्शनात् ॥” अस्य टीका सिद्धान्तमुक्तावली ॥ भाषापादः, पुं, (भाषायाः पादः ।) चतुष्पाद्ब्य- वहारान्तर्गतप्रथभपादः । तस्य लक्षणं यथा, -- “अर्थवद्धर्म्मसंयुक्तं परिपूर्णमनाकुलम् । साध्यवद्वाचकपदं प्रकृतार्थानुबन्धि च ॥ प्रसिद्धमविरुद्धञ्च निश्चितं साधनक्षमम् । संक्षिप्तं निखिलार्थेञ्च देशकालाविरोधि च ॥ वर्षर्त्तुमासपक्षाहोवेलादेशप्रदेशवत् । स्थानावसथसाध्याख्याजात्याकारवयोयुतम् ॥ साध्यप्रमाणसंख्यावदात्मप्रत्यर्थिनाम च । परात्मपूर्ब्बजानेकराजनामभिरङ्कितम् ॥ क्षमालिङ्गात्मपीडावत्कथिताहर्त्तृदायकम् । यदावेदयते राज्ञे तद्भाषेत्यभिधोयते ॥” इति मिताक्षरायां व्यवहाराध्यायः ॥ अस्य विवरणं भाषाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ भाषितं, क्ली, (भाष्यते इति । भाष् + भावे क्तः ।) वचनम् । इत्यमरः । १ । ६ । १ ॥ (यथा, मनौ । ८ । २३ । “आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्ठया भाषितेन च । नेत्रवक्त्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥” भाष्यते स्मेति । भाष् + कर्म्मणि क्तः ।) कथिते त्रि ॥ (यथा, कामन्दकीये नीतिसारे । ५ । २४ । “प्रविश्य सानुरागस्य चित्तं चित्तज्ञसम्मतः । समर्थयंश्च तत्पक्षं साधु भाषेत भाषितः ॥”) भाष्यं, क्ली, (भाष्यते विवृततया वर्ण्यते इति । भाष + ण्यत् ।) चूर्णिः । इति स्वामी ॥ सूत्र- विवरणग्रन्थः । तस्य लक्षणम् । “सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र पदैः सूत्रानुसारिभिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः ॥” इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ सूत्रो- क्तार्थप्रपञ्चकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (भाष्यते अत्रेति । ण्यत् ।) गृहविशेषः । इति माध- वीति मथुरेशः ॥ (भाष् + ण्यत् ।) कथ- नीये त्रि ॥ भाष्यकारः, पुं, (भाष्यं चूर्णिं करोतीति । कृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) महा- भाष्यकर्त्ता मुनिः । तत्पर्य्यायः । गोनर्द्दीयः २ पतञ्जलिः ३ चूर्णिकृत् ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ “अहञ्च भाष्यकारश्च कुशाग्रीयधियायुभौ । नैव शब्दाम्बुधेः पारं किमन्ये जडबुद्धयः ॥” इति दुर्गसिंहः ॥ भास ऋ ङ भासि । दीप्तौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ

पृष्ठ ३/५१०

अवीभसत् अबभासत् । ङ भासते । इति दुर्गादासः ॥ भास्, स्त्री, (भासते इति । भास + “भ्राजभास- र्विद्युतोर्जिपॄजुग्रावस्तुवः क्विप् ।” ३ । २ । १७७ । इति क्विप् ।) प्रभा । अस्य शब्दस्य प्रथमान्त- रूपं भाः । इत्यमरः । १ । ४ । ३४ ॥ मयूखः । इति मेदिनी । से, ७ ॥ इच्छा । इति धरणिः ॥ भासः, पुं, (भास्यते इति । भास + भावे घञ् ।) दीप्तिः । (यथा, महाभारते । ८ । ५८ । ३१ । “चन्द्रनक्षत्रभासैश्च वदनैश्चारुकुण्डलैः ।”) (भासन्ते गावोऽत्र । भास + आधारे घञ् ।) गोष्ठम् । (भासते दीप्यते इति । भास् + कर्त्तरि अच् ।) कुक्कुटः । गृघ्रः । इति विश्वः । स्वनाम- ख्यातपक्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । शकुन्तः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३४ । ७० । “कृत्रिमं भासमारोप्य वृक्षाग्रे शिल्पिभिः कृतम् । अभिज्ञातं कुमाराणां लक्ष्यभूतमुपादिशत् ॥” पर्व्वतभेदः । यथा, महाभारते । १४ । ४३ । ४ ॥ “हिमवान् पारिपात्रश्च सह्यो बिन्ध्यस्त्रिकूट- वान् । श्वेतो नीलश्च भासश्च कोष्ठवांश्चैव पर्व्वतः ॥”) (स्त्रियां ङीप् । प्राधायाः कन्या । यथा, महा- भारते । १ । ६५ । ४६ । “अनवद्यां मनुं वंशामसुरां मार्गणप्रियाम् । अनूपां सुभगां भासीमिति प्राधा व्यजायत ॥”) भासः, [स्,] क्ली, (भास् + आसस् ।) दीप्तिः । इति द्विरूपकोषः ॥ भासन्तः, पुं, (भासते इति । भास् + तॄभूवहि- वसिभासीति ।” उणा० ३ । १२८ । इति झच् ।) सूर्य्यः । चन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥ भासपक्षी ॥ इति मेदिनी । ते, १३९ ॥ नक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ भासन्तः, त्रि, (भासते इति । भास + झच् ।) सुन्दराकारः । इति मेदिनी । ते, १३९ ॥ भासन्ती, स्त्री, (भासन्त । गौरादित्वात् ङीष् ।) नक्षत्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ भासुः, पुं, (भास् + बाहुलकादुन् ।) सूर्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भासुरं, क्ली, (भासते इति । भास् + “भञ्जभास- मिदो घुरच् ।” ३ । २ । १६१ । इति घुरच् ।) कुष्ठौषधम् । इति जटाधरः ॥ भासुरः, पुं, (भास + घुरच् ।) स्फटिकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वीरः । इति धरणिः । कर्त्तरि घुरप्रत्ययनिष्पन्नत्वेन दीप्तियुक्ते, त्रि ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । ५ । ५ । “मणिमयूखचयांशुकभासुराः सुरवधूपरिभुक्तलतागृहाः ॥”) भासुरपुष्पा, स्त्री, (भासुराणि पुष्पाण्यस्याः । टाप् ।) वृश्चिकाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भास्करं, क्ली, (भाः करोतीति । कृ + “दिवा- विभानिशाप्रभा भास्करान्तानन्तादीति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) सुवर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

भास्करः, पुं, (भाः करोतीति । कृ + “दिवा- विभेति । ३ । २ । २१ । इति टः ।) सूर्य्यः । (यथा, मनौ । २ । ४८ । “प्रतिगृह्येप्सितं दण्डमुपस्थाय च भास्करम् । प्रदक्षिणं परीत्याग्निं चरेद्भैक्ष्यं यथाविधि ॥”) अग्निः । इति मेदिनी । रे, १९१ ॥ वीरः । इति घरणिः ॥ अर्कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भास्कराचार्य्यः । स च सिद्धान्तशिरोमण्यादि- ज्योतिर्ग्रन्थकर्त्ता ॥ भास्करप्रियः, पुं, (भास्करस्य प्रियः ।) पद्मराग- मणिः । इति केचित् । चुणि इति भाषा ॥ भास्करेष्टा, स्त्री, (भास्करस्य इष्टा ।) आदित्य- भक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ भास्वरं, क्ली, (भासते इति । भास् + “स्थेश भासपिसकसो वरच् । ३ । २ । १७५ । इति वरच् ।) कुष्ठौषधम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भास्वरः, पुं, (भासते इति । भास् + “स्थेशभास- पिसकसो वरच् । ३ । २ । १७५ । इति वरच् ।) दिनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सूर्य्यः । इति केचित् । दीप्तियुक्ते, त्रि । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ११ । ११ । “स डौण्डुभं परित्यज्य रूपं विप्रर्षभस्तदा । स्वं रूपं भास्वरं भूयः प्रतिपेदे महायशाः ॥” सूर्य्यस्यानुचरविशेषः । स च भगवता सूर्य्येण तारकासुरवधसाहाय्यार्थं स्कन्दाय दत्तः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ३० । “सुभ्राजो भास्वरश्चैव यौ तौ सूर्य्यानुयायिनौ । तौ सूर्य्यः कार्त्तिकेयाय ददौ प्रीतः प्रतापवान् ॥”) भास्वान्, [त्] पुं, (भासः सन्त्यस्येति । भास् + “तदस्यास्त्यस्मिन्नितिमतुप् ।” ५ । २ । ९४ । इति मतुप् । मस्य वः ।) सूर्य्यः । (यथा, मार्क- ण्डेयपुराणे । १०१ । १६ । “यथा चाराधितो देव्या सोऽदित्या कश्यपेन च । आराधितेन चोक्तं यत् तेन देवेन भास्वता ॥”) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ दीप्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ वीरः । इति मेदिनी ॥ दीप्तिविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । १ । २ । “यं सर्व्वशैलाः परिकल्प्य वत्सं मेरौ स्थिते दोग्धरि दोहदक्षे । भास्वन्ति रत्नानि महौषधीश्च पृथूपदिष्टां दुदुहुर्धरित्रीम् ॥” प्रकाशकः । यथा, मनौ । १ । ७७ । “वायोरपि विकुर्व्वाणाद्विरोचिष्णु तमोनुदम् । ज्योतिरुत्पद्यते भास्वत्तद्रूपगुणमुच्यते ॥” “भास्वत् प्रकाशकम् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूक- भट्टः ॥) भिक्ष, ङ लाभार्थलोभोक्तिक्लिशि । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-याचने द्विक०-लाभे लोभोक्तौ च सक०-क्लिशि अक०-सेट् ।) अर्थो याचनम् । लोभादुक्तिर्लोभोक्तिः । ङ, भिक्षते भूमिं नृपात् पण्डितः । लभत इत्यर्थः । भिक्षते दातारं धनं भिक्षुः । याचत इत्यर्थः । भिक्षते

दातारं दीनः । लोभाद्वदतीत्यर्थः । भिक्षते जनः । क्लिश्यतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ भिक्षा, स्त्री, (भिक्ष याचनादौ + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०२ । इति अः । ततष्टाप् ।) लोभ- याचनम् । चाओया इति मागा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । याच्ञा २ अर्थना ३ अर्द्दना ४ । इत्यमरः । ३ । २ । ६ ॥ प्रार्थनम् ५ याचना ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (तदुक्तम् । “बाणिज्ये वसते लक्ष्मीस्तदर्द्धं कृषिकर्म्मणि । तदर्द्धं राजसेवायां भिक्षायां नैव नैव च ॥”) सेवा । भृतिः । इति नानार्थे अमरः ॥ भिक्षितवस्तु । इति मेदिनी ॥ (सा च ग्रास- प्रमाणा । ग्रासमात्रा भवेद्भिक्षेति शातातप- वचनात् ॥ यथा, मनुः । ३ । ९४ । “कृत्वैतद्बलिकर्म्मैवमतिथिं पूर्ब्बमाशयेत् । भिक्षाञ्च भिक्षवे दद्याद्बिधिवद् ब्रह्मचारिणे ॥”) उपनीतस्य भिक्षाविधिर्यथा, -- “भिक्षामाहृत्य शिष्टानां गृहेभ्यः प्रयतो- ऽन्वहम् । निवेद्य गुरवेऽश्नीयाद्वाग्यतस्तदनुज्ञया ॥ भवत्पूर्ब्बञ्चरेद्भैक्षमुपनीतो द्विजोत्तमः । भवन्मध्यन्तु राजन्यो वैश्यस्तु भवदुत्तरम् ॥ मातरं वा स्वसारं वा मातुर्व्वा भगिनीं निजाम् । भिक्षेत भिक्षां प्रथमं या चैनं नावमानयेत् ॥ सजातीयगृहेष्वेव सार्व्ववर्णिकमेव वा । भैक्षस्याचरणं प्रोक्तं पतितादिविवर्जितम् ॥ वेदयज्ञैरहीनानां प्रशस्तानां स्वकर्म्मसु । ब्रह्मचार्य्याहरेद्भैक्षं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्वहम् ॥ गुरोः कुले न भिक्षेत न ज्ञातिकुलबन्धुषु । अलाभे त्वन्यगेहानां पूर्ब्बं पूर्ब्बं विवर्जयेत् ॥ सर्व्वद्वारि चरेद्भैक्षं पूब्बोक्तानामसम्भवे । नियम्य प्रयतो वाचं दिशन्त्वनवलोकयन् ॥ समाहृत्य तु तद्भैक्षं यावदर्थममायया । भुञ्जीत प्रयतो नित्यं वाग्यतोऽनन्यमानसः ॥ भैक्षेण वर्त्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेद्व्रती । भैक्षेण व्रतिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता ॥” इति कूर्म्मपुराणे उपविभागे १२ अध्यायः ॥ * ॥ सायं प्रातर्भिंक्षाटनाभावो यथा, -- “कारयित्वा तु कर्म्माणि कारुम्पश्चान्न वञ्चयेत् । सायं प्रातर्गहद्वारान् भिक्षार्थं नावघट्टयेत् ॥” इति तत्रैव १५ अध्यायः ॥ * ॥ सा त्रिविधा यथा, -- “हन्तकारमथाग्रं वा भिक्षां वा शक्तितो द्विजः । दद्यादतिथये नित्यं बुद्ध्वैतं परमेश्वरम् ॥ भिक्षामाहुर्ग्रासमात्रमग्रन्तस्माच्चतुर्गुणम् । पुष्कलं हन्तकारान्तं तच्चतुर्गुणमुच्यत ॥ गोदोहमात्रं कालं वै प्रतीक्षेदतिथिः स्वयम् । अभ्यागतान् यथाशक्ति पूजयेदतिथिं यथा ॥ भिक्षां वै भिक्षवे दद्याद्बिधिवद्ब्रह्मचारिणे । दद्यादन्नं यथाशक्ति त्वर्थिभ्यो लोभवर्जितः ॥ सर्व्वेषामप्यलाभे तु अन्नं गोभ्यो निवेदयेत् ॥” इति तत्रैव १७ अध्यायः ॥

पृष्ठ ३/५११

भिक्षाकः, पुं, (भिक्षते इति । भिक्ष + “जल्प- भिक्षकुट्टलुण्टवृङः षाकन् ।” ३ । २ । १५५ । इति षाकन् ।) भिक्षुकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ भिक्षाकी, स्त्री, (भिक्षाक + षित्वात् ङीष् ।) भिक्षुकी । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ भिक्षाचरः, पुं, स्त्री, (भिक्षां चरतीति । भिक्षा + चर + “भिक्षासेनादायेषु च ।” ३ । २ । १७ । इति टः ।) भिक्षुकः । इति सिद्धान्तकोमुदी ॥ (स्वनामख्यातो भोजनरपतेः पुत्त्रः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । १७ । “राज्ञ्यां विभवमत्यां यं भोजो हर्षनृपात्मजः । जातं मृतद्वित्रिपुत्त्रानन्तरं गुरुभिः शिशुम् । आयुष्कामैस्तमाबद्ध्वाभव्यभिक्षाचराभिधम् ॥”) भिक्षाटनं, क्ली, (भिक्षार्थमटनं गमनम् ।) भिक्षार्थगमनम् । यथा, -- “अर्द्धं दानववैरिणा गिरिजयाप्यर्द्धं हरस्याहृतं देवेत्थं जगतीतले स्मरहराभावः समुन्मीलति । गङ्गा वारिधिमम्बरं शशिकला नागाधिपः क्ष्मातलं सर्व्वज्ञत्वमधीश्वरत्वमगमत् त्वां माञ्च भिक्षा- टनम् ॥” इत्युद्भटः ॥ भिक्षाशित्वं, क्ली, (भिक्षाशिनो भिक्षुकस्य भावः । भिक्षाशिन् + त्व ।) पैशुन्यम् । इति हारा- वली ॥ भिक्षाशी, [न्] त्रि, (भिक्षां अश्नातीति । अश + णिनिः ।) भिक्षुकः । इत्युणादिकोषः ॥ यथा, -- “भिक्षाशी विचरेद्ग्रामं वन्यैर्यदि न जीवति ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ भिक्षुः, पुं, (भिक्षणशीलः । भिक्ष याचने + “सनाशंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) ब्रह्मचार्य्याद्याश्रमचतुष्टयान्तर्गतचतुर्थाश्रमी । आश्रमशब्दोऽयं धर्म्मिपरो धर्म्मपरश्च । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । परिव्राट् २ कर्म्मन्दी ३ पाराशरी ४ मस्करी ५ इत्यमरः । २ । ७ । ४२ ॥ परिव्राजकः ६ पराशरी ७ व्रजकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य धर्म्मो यथा, -- “भिक्षोर्धर्म्मं प्रवक्ष्यामि तन्निबोधत सत्तमाः । वनाद्गृहाद्वा कृत्वेष्टिं सर्व्ववेदसदक्षिणाम् ॥ प्राजापत्यां तदन्ते तु अग्निमारोप्य चात्मनि । सर्व्वभूतहितः शान्तस्त्रिदण्डी सकमण्डलुः ॥ सर्व्वारामं परिव्रज्य भिक्षार्थी ग्राममाश्रयेत् । अप्रमत्तश्चरेद्भैक्ष्यं सायाह्ने नातिलक्षितः ॥ रहिते भिक्षुकैर्ग्रामे यात्रामात्रमलोलुपः । भवेत् परमहंसो वा एकदण्डो यमादिकृत् ॥ सिद्धयोगस्त्यजन् देहममृतत्वमिहाप्नुयात् । योगमभ्यस्य मितभुक् परां सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ दातातिथिप्रियो ज्ञानी गृही श्राद्धेऽपि मुच्यते ।” इति गारुडे १०३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “चतुर्थश्चाश्रमो भिक्षोः प्रोच्यते यो मनी- षिभिः ।

तस्य स्वरूपं गदतो मम श्रोतुं नृपार्हसि ॥ पुत्त्रद्रव्यकलत्रेषु त्यक्तस्नेहो नराधिप ! । चतुर्थमाश्रमस्थानं गच्छेन्निर्द्धूतमत्सरः ॥ त्रैवर्णिकांस्त्यजेत् सर्व्वानारम्भानवनीपते ! । मित्रादिषु समो मैत्रः समस्तेष्वेव जन्तुषु ॥ जरायुजाण्डजादीनां वाङ्मनःकर्म्मभिः क्वचित् । युक्तः कुर्व्वीत न द्रोहं सर्व्वसङ्गांश्च वर्जयेत् ॥ एकरात्रस्थितिर्ग्रामे पञ्चरात्रस्थितिः पुरे । तथा तिष्ठेद्यथा प्रीतिर्द्बेषो वा नास्य जायते ॥ प्राणयात्रानिमित्तञ्च व्यङ्गारे भुक्तवज्जने । काले प्रशस्तवर्णानां भिक्षार्थे पर्य्यटेद् गृहान् ॥ कामः क्रोधस्तथा दर्पमोहलोभादयश्च ये । तांस्तु दोषान् परित्यज्य परिव्राण्णिर्म्ममो भवेत् ॥ अभयं सर्व्वसत्त्वेभ्यो दत्त्वा यश्चरते मुनिः । न तस्य सर्व्वभूतेभ्यो भयमुत्पद्यते क्वचित् ॥ कृत्वाग्निहोत्रं स्वशरीरसंस्थं शारीरमग्निञ्च मुखे जुहोति । विप्रस्तु भैक्षोपगतैर्हविर्भि- श्चिताग्निना स व्रजति स्म लोकान् ॥ मोक्षाश्रमं यश्चरते यथोक्तं शुचिः सुसङ्कल्पितबुद्धियुक्तिः । अनिन्धनं ज्योतिरिव प्रशान्तं स ब्रह्मलोकं श्रयति द्बिजातिः ॥” इति बिष्णुपुराणे ३ अंशे ९ अध्यायः ॥ * ॥ बुद्धभेदः । इति जटाधरः ॥ श्रावणीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोकिलाक्षः । इति भाव- प्रकाशः ॥ भिक्षुकः, पुं, स्त्री, (भिक्षुरेव । भिक्षु + स्वार्थे कन् । यद्बा, भिक्षते इति । भिक्ष + उक ।) भिक्षोपजीवी । तत्पर्य्यायः । मार्गणः २ याच- नकः ३ वनीयकः ४ याचकः ५ । इति जटाधरः ॥ अर्थी ६ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ३ । २४३ । “ब्राह्मणं भिक्षुकं वापि भोजनार्थमुपस्थितम् । ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः शक्तितः प्रतिपूजयेत् ॥” पारिभाषिकभिक्षुका यथा, अत्रिः । “ब्रह्मचारी यतिश्चैव विद्यार्थी गुरुपोषकः । अध्वगः क्षीणवृत्तिश्च षडेते भिक्षुकाः स्मृताः ॥”) भिक्षुसंघाटी, स्त्री, (भिक्षुं संघटते इति । भिक्षु + सम् + घट + अण् । गौरादित्वात् ङीष् ।) चीवरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३३ अध्याये । “पुरीषं कौक्कुटं केशांश्चर्म्मसर्पत्वचन्तथा । जीर्णञ्च भिक्षुसं घाटीं धूपनायोपकल्पयेत् ॥”) भिण्डः, पुं, (भण्यते इति । भण् + डः । पृषोदरा- दित्वात् साधुः ।) भिण्डाक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भिण्डकः, (भिण्ड । स्वार्थे कन् ।) भिण्डाक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिण्डा, स्त्री, (भिण्ड + अजादित्वात् टाप् ।) क्षुपविशेषः । भिण्डी इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । भिण्डीतकः २ भिण्डः ३ भिण्डकः ४ क्षेत्र-

सम्भवः ५ चतुष्पदः ६ चतुःपुण्डः ७ सुशाकः ८ अस्रपत्रकः ९ करपर्णः १० वृत्तबीजः ११ । अस्या गुणाः । अम्लरसत्वम् । उष्णत्वम् । ग्राहित्वम् । रुचिकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिण्डीतकः, पुं, (भिण्डी सती तकति हसतीति । तक् + अच् ।) भिण्डावृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भित्तं, क्ली, (भिद्यते स्मेति । भिद् + क्तः । “भित्तं शकलम् ।” ८ । २ । ५९ । इति निष्ठातकारस्य नत्वाभावो निपात्यते ।) खण्डम् । इत्यमरः । १ । ३ । १६ ॥ भित्तिः, स्त्री, (भिद्यते इति । भिद् + क्तिन् ।) गृहादेर्मृदिष्टकादिमयी वृतिः । काँथ इति भित् इति च ख्याता । तत्पर्य्यायः । कूड्यम् २ । इत्य- मरः । २ । २ । ४ ॥ भित्तिका ३ कुड्यम् ४ कुड्यकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, विश्वकर्म्मप्रकाशे । पञ्चमाध्याये । “मानेनानेन विस्तारो भित्तीनान्तु विधीयते । पादे पञ्चगुणं कृत्वा भित्तीनामुच्छ्रयो भवेत् ॥”) प्रभेदः । सम्बिभागः । अवकाशः । इति विश्वः । प्रदेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ । ५ । ४३ । “अथोपरिष्टाद् भ्रमरैर्भ्रमद्भिः प्राक् सूचितान्तःसलिलप्रवेशः । निर्धौतदानामलगण्डभित्तिः र्वन्यः सरित्तो गज उन्ममज्ज ॥”) भित्तिका, स्त्री, (भिद्यते भिनत्ति वेति । भिदिर विदारणे + “कृतिभिदिलतिभ्यः कित् ।” उणा० ३ । १४७ । इति तिकन् । कित् स्यात् ।) कुड्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पल्ली । इति हेमचन्द्रः ॥ भित्तिचौरः, पुं, (चोरयतीति । चुर + अच् । चौर एव स्वार्थे अण् । चौरः । भित्त्या कुड्यादि- भेदेन चौरः ।) चौरविशेषः । सिँदाल चोर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । खानिनः २ कूड्य- च्छित् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ भित्तिपातनः, पुं, (पातयतीति । पत + णिच् । कर्त्तरि ल्युः । भित्तीनां पातनः ।) महामूषकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भित्, [द्] स्त्री, (भिद्यते इति । भिद् + “सत् सूद्विषद्रुहदुहयुजविदभिदेति ।” ३ । २ । ६१ । इति क्विप् ।) प्रभेदः । इति जटाधरः ॥ (भिनत्तीति । भिद् + तच्छीलादिषु “अन्यतो- ऽपि दृश्यते ।” इति क्विप् ।) भेदकर्त्तरि त्रि ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १७४ । ८ । “भिनत्पुरो न भिदो अदेवीर्न नमो वधरदेवस्य पीयोः ॥”) भिद इर् औ ञ ध भिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) भित् कियद- वयवविदारणम् । ञ ध भिनत्ति भिन्ते कूलं नदी । औ भेत्ता । इर् अभिदत् अभैत्सीत् । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ३/५१२

भिदकं, क्ली, (भिनत्तीति । भिद् + “बहुलमन्य- त्रापि ।” उणा० २ । ३७ । इति क्वुन् ।) वज्रम् । खड्गे, पुं । इत्युणादिकोषः ॥ भिदा, स्त्री, (भेदनमिति भिद् + “षिद्भिदादि- भ्योऽड् ।” ३ । ३ । १०४ । इति । अङ् । टाप् ।) वस्त्रादेर्घिदारणम् । चेरा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । विदरः २ स्फुटनम् ३ । इत्यमरः । ३ । २ । ५ ॥ धन्याकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भेदः । यथा । प्रायश्चित्तस्य पूर्ब्बाहकृत्यं बाल्यभिदा तथा । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ भिदिः, पुं, (भिनत्तीति । भिद + “कॄगशॄपॄकुटि- भिदिच्छिदिभ्यश्च ।” उणा० ४ । १४२ । इति इः । स च कित् ।) वज्रम् । इति द्विरूप- कोषः ॥ भिदिरं, क्ली, (भिनत्ति विदारयतीति । भिद् + “इषिमदिमुदिखिदिच्छिदिभिदिमन्दीति ।” उणा० १ । ५२ । इति किरच् ।) वज्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः त्रिकाण्डशेषश्च ॥ भिदुः, पुं, (भिनित्ति विदारयतीति । भिद् + “पॄभिदिव्यधिगृधिधृषिदृशिभ्यः ।” उणा० १ । २४ । इति कुः ।) वज्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भिदुरं, क्ली, (भिनत्तीति । भिद् + “विदिभिदि- च्छिदेः कुरच् ।” ३ । २ । १६२ । इति । कुरच् ।) वज्रम् । इत्यमरः । १ । १ । ५० ॥ प्लक्षवृक्षे पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिद्यः, पुं, (भिनत्ति कूलमिति । भिद् + “मिद्यो द्ध्यौ नदे ।” ३ । १ । ११५ । इति क्यप् । निपा- तितश्च ।) नदः । इति हेमचन्द्रः ॥ मुग्धबोध- व्याकरणञ्च ॥ (यथा, भट्टौ । ६ । ५९ । “समुत्तरन्तावव्यथ्यौ नदान् भिद्योद्ध्यसन्निभान् । सिध्यतारामिव ख्यातां शवरीमापतुर्वने ॥”) भिद्रः, पुं, क्ली, (भिनत्तीति । भिद् “स्फायितञ्चि वञ्चिशकिक्षयिक्षुदिसृपितृपीति ॥” उणा० ३ । १३ । इति रक् ।) वज्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः उणादिकोषश्च ॥ भिन्दिपालः, पुं, (भिदि + इन् । भिन्दिं विदारणं पालयतोति पालि + अण् ।) हस्तप्रमाण- काण्डः । नालिकास्त्रमिति ख्यातम् । इति भरतः ॥ हस्तक्षेप्यलगुडः । इति स्वामी ॥ तत्पर्य्यायः । सृगः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ९१ ॥ (यथा, वैशम्पायनसंहितायाम् । ३ । “भिन्दिपालस्तु वक्राङ्गो नम्रशीर्षो बृहच्छिराः । हस्तमात्रोत्सेधयुक्तः करसम्मितमण्डलः ॥” भिण्डिबालः भिन्दिवालश्चापि इत्येवं पाठद्वयं दृश्यते ।) भिन्नः, त्रि, (भिद्यते स्मेति । भिद् + क्तः ।) भेद- विशिष्टः । भाङ्गा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दारितः २ । भेदितः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । १०० ॥ विदारितः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । भविष्यपर्व्वणि । ५३ । १६ । “भ्रान्तमुद्भ्रान्तमाविद्धं प्रविद्धं बहुनिःसृतम् । आकरं विकरं भिन्नं निर्मर्यादममानुषम् ॥”)

सङ्गतः । अन्यः । फुल्लः । इति मेदिनी । ने, १४ ॥ क्षतरोगविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “शक्तिकुन्तेषु खड्गाग्रविषाणैराशयो हतः । यत्किञ्चित् प्रस्रवेत्तद्धि भिन्नमित्यभिधीयते ॥” आशयः कोष्ठः । तस्यौषधं यथा, -- “छिन्ने भिन्ने तथा विद्धे क्षते वासृगतिस्रवेत् । रक्तक्षयात्तत्र रुजः करोति पवनो भृशम् ॥ स्नेहपानपरीषेकलेपांस्तत्रोपनाहनम् । कुर्व्वीत स्नेहवस्तिञ्च मारुतघ्नौषधैर्भिषक् ॥ खड्गादिच्छिन्नगात्रस्य तत्कालं पूरितो व्रणः । गाङ्गेरुकीमूलरसैः सद्यः स्याद्गतवेदनः ॥ कषायमधुराः शीताः क्रियाः सर्व्वाः प्रयोजयेत् । सद्यो ब्रणानां सप्ताहात् पश्चात् पूर्ब्बोक्त- माचरेत् ॥ आमाशयस्थे रुधिरे विदध्याद्वमनं नरः । तस्मिन् पक्वाशयस्थे तु गृह्णीयात् सविरेचनम् ॥ क्वाथो वंशत्वगेरण्डश्वदंष्ट्राश्मभिदा कृतः । हिङ्गुसैन्धवसंयुक्तः कोष्टस्थं स्रावयेदसृक् ॥ यवकोलकुलत्थानां निःस्नेहेन रसेन च । भुञ्जीतान्नं यवागूं वा पिबेत् सैन्धवसंयुताम् ॥ जातीनिम्बपठोलपत्रकटुकादार्व्वीनिशाशारिवा मञ्जिष्ठाभयतिक्ततुत्थमधुकैर्नक्ताह्वबीजैः समैः । सर्पिःसिद्धमनेन सूक्ष्मवदना मर्म्माश्रिताः स्राविणो गम्भीराः सरुजो व्रणाः सगतिकाः शुध्यन्ति रोहन्ति च ॥ वृद्धवैद्योपदेशेन पारम्पर्य्योपदेशतः । जातीघृते तु संसिद्धे क्षेप्तव्यं सिक्थकं बुधैः ॥” जात्यादिघृतम् । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (अथोपाङ्गचिकित्सा । “छिन्नं भिन्नं तथा भग्नं क्षतं पिच्छितमेवच ॥ दग्धन्तेषां प्रतीकारः प्रोक्तश्चोपाङ्गसंज्ञकः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥) भिन्नकः, पुं, (भिन्न + संज्ञायां कन् ।) बौद्धः । यथा, “भिन्नकः क्षपणोऽर्ह्रीको बौद्धो वैनायिकः स्मृतः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (भिन्न + “अनत्यन्तगतौ क्तात् ।” ५ । ४ । ४ । इति कन् । ईषद् भिन्ने, त्रि ।) भिन्नगात्रिका, स्त्री, (भिन्नं गात्रमस्याः । कप् । टाप् । अत इत्वम् ।) कर्कटी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ भिन्नभिन्नात्मा, [न्] पुं, (भिन्नभिन्नो भेदयुक्त आत्मा यस्य ।) चणकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भिन्नयोजनी, स्त्री, (भिन्नं योजयतीति । युज् + णिच् + णिनिः । ङीप् ।) पाषाणभेदकवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ भिन्नार्थकः, त्रि, (भिन्नोऽर्थो यस्य । कप् ।) अन्यः । इत्यमरः । ३ । १ । ८२ ॥ भिया, स्त्री, (भीयते इति । भी + “षिद्भिदा- दिभ्योऽङ् ।” ३ । ३ । १०४ । इति अङ् । इयङ् । टाप् ।) भयम् । इति हेमचन्द्रः । २ । ३०१ ॥

भिरिण्टिका, स्त्री, श्वेतगुञ्जा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिल्ल, पुं, (भेलयति भिलत्तीति वा । भिल् + बाहुलकात् । लक् ।) म्लेच्छजातिविशेषः । भील इति भाषा । यथा, हेमचन्द्रे । “माला भिल्लाः किराताश्च सर्व्वऽपि म्लेच्छ- जातयः ॥” अपि च । “रजकश्चर्म्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्त्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते अन्त्यजाः स्मृताः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ स च ब्राह्मणकन्यायां तीवराज्जातः । यथा, -- “पुलिन्दमेदभिल्लाश्च पुल्लो मल्लश्च धावकः । कुन्दकारो डोखलो वा मृतपो हस्तिपस्तथा । एते वै तीवराज्जाताः कन्यायां ब्राह्मणस्य च ॥” इति पराशरपद्धतिः ॥ भिल्लगवी, स्त्री, (भिल्लानां गवी ।) गवयी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिल्लतरुः, पुं, (भिल्लप्रियस्तरुः । लोध्रपुष्पेण हि भिल्लादयोऽङ्गभूषणादिकं कुर्व्वन्तीति प्रसिद्धे- रस्य तथात्वम् ।) लोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिल्ली, स्त्री, (भिल्ल + ङीप् । भिल्लानां प्रियत्वा- दस्यास्तथात्वम् ।) लोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भिष्, रुग्जये । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) भिषक् भेषजं भेषति । इति दुर्गादासः ॥ भिषक्, [ज्] बिभेति रोगो यस्मादिति । भीलि भीत्याम् + “भियः षुक् ह्रस्वश्च ।” उणा० १ । १३७ । इति अजिः षुगागमो ह्रस्वत्वञ्च ।) वैद्यः । इत्यमरः । २ । ६ । ५७ ॥ (अस्य प्राशस्त्यादिकं यथा, -- “भिषग्बुभूषुर्मतिमान् अतः स्वगुणसम्पदि । परं प्रयत्नमातिष्ठेत् प्राणदः स्याद् यथा नृणाम् ॥ तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोम्याय कल्प्यते । स चैव भिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत् ॥ सम्यक् प्रयोगं सर्व्वेषां सिद्धिराख्यातिकर्म्मणाम् ॥ सिद्धिराख्यातिसर्व्वैश्च गुणैर्युक्तं भिषक्तमम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ “एतदवश्यमध्येयमधीत्य च कर्म्माप्यवश्यमुपा- सितव्यमुभयज्ञो हि भिषग्राजार्हो भवति ॥” यस्तु केवलशास्त्रज्ञः कर्म्मस्वपरिनिष्ठितः । स मुह्यत्यातुरम्प्राप्य प्राप्य भीरुरिवाहवम् ॥ यस्तु कर्म्मसु निष्णातो धार्ष्ट्याच्छास्त्रबहिष्कृतः । स सत्सु पूजां नाप्नोति वधञ्चार्हति राजतः ॥ उभावेतावनिपुणावसमर्थौ स्वकर्म्मणि । अर्द्धवेदधरावेतावेकपक्षाविव द्विजौ ॥ ओषध्योऽमृतकल्पास्तु शस्त्राशनिविषोपमाः । भवन्त्यज्ञैरुपहृतास्तस्मादेतौ विवर्ज्जयेत् ॥ छेद्यादिष्वनभिज्ञो यः स्नेहादिषु च कर्म्मसु । स निहन्ति जनं लोभात् कुवैद्यो नृपदोषतः ॥ यस्तूभयज्ञो मतिमान् स समर्थोऽर्थसाधने । आहवे कर्म्मनिर्वोढुं द्बिचक्रः स्यन्दनो यथा ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥)

पृष्ठ ३/५१३

दण्डनीयभिषग् यथा, -- “अज्ञातौषधिमन्त्रस्तु यश्च व्याधेरतत्त्ववित् । रोगिभ्योऽर्थं समादत्ते स दण्ड्यश्चौरवद्भिषक् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तस्यान्नस्याभोज्यत्वं यथा, -- “शूद्रान्नं ब्राह्मणो भुक्त्रा तथा रङ्गावतारिणः । चिकित्सकस्य क्रूरस्य तथा स्त्रीमृगजीविनाम् ॥ शौण्डिकान्नं सूतिकान्नं भुक्त्वा मासं व्रती भवेत् ॥” व्रती यावकेन । तत्र धेनुद्वयम् । इति प्राय- श्चित्तविवेकः ॥ अपि च । “पूयञ्चिकित्सकस्यान्नं पुंश्चल्यास्त्वन्नमिन्द्रियम् । विष्ठा वार्द्धु षिकस्यान्नं शस्त्रविक्रयिणो मलम् ॥” इति मानवे ४ अध्यायः ॥ (शतधन्वनः क्षेत्रजः पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३८ । ६ । “कृतवर्म्माग्रजस्तेषां शतधन्वा तु मध्यमः । देवर्षेश्च्यवनात् तस्य भिषग्वैतरणश्च यः ॥” औषधम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । २४ । ९ । “शतं ते राजन् भिषजः सहस्रमुर्व्वी गभीरा सुमतिष्टे अस्तु ॥” “हे राजन् ! वरुण ! ते तव शतं भिषजः सहस्रं बन्धनिवारकाणि शतसहस्रसंख्याका- न्यौषधानि वैद्या वा सन्ति ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) भिषक्प्रिया, स्त्री, (भिषजः प्रिया ।) गुडुची । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्या गुडूचीशब्दे ज्ञातव्या ॥) भिषग्जितं, क्ली, (भिषजा जितम् ।) औषधम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (चिकित्सा ॥ यथास्य पर्य्यायः । “चिकित्सितं प्रतीकारश्चिकित्सा च भिषग्- जितम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाभ् ॥) भिषग्भद्रा, स्त्री, (भिषजि औषधे वैद्ये वा भद्रा शुभदायिका ।) भद्रदन्तिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ भिषङ्माता, [ऋ] स्त्री, (भिषजां मातेव ।) वासकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायः । “वासको वाशिका वासा भिषङ्माता च सिंहिका । सिंहास्यो वाजिदन्ता स्यादटरूषोऽटरूषकः ॥ आटरूषो वृषस्ताम्रः सिंहपर्णश्च स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) भिस्सटा, स्त्री, (भिस्सामन्नं टीकते इति । टीक गतौ + “अन्येभ्योऽपीति डः । ततः पृषोदरा- दित्वात् साधुः ।) दग्धान्नम् । इत्यमरः । २ । ९ । ४९ ॥ अस्य रूपान्तरम् । भिस्सिटा । भिष्मिटा । भिष्मिष्टा । भिष्मिका । इति तट्टीका- सारसुन्दरी ॥ भिस्सा, स्त्री, (बभस्तीति । भस दीप्तौ + बाहुल- कात् सः । छन्दसि बहुलमितीत्वम् । ब्राह्मण-

भिस्सेति भाष्यप्रयोगाल्लोकेऽपि । यद्बा, भेदन- मिति भित् । भिद् + क्विप् । भिदं स्यतीति । सो + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” इति कः । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) अन्नम् । इत्यमरः । २ । ९ । ४८ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “भक्तमन्नं तथान्धश्च क्वचित् कूरञ्च कीर्त्तितम् । ओदनोऽस्त्री स्त्रियां भिस्सादीदिविः पुंसि- भाषितः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) भिस्सिटा, स्त्री, (भिस्सामन्नं टीकते इति । टीक गतौ + डः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) दग्धा- न्नम् । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ भी, ग गि भृत्याञ्च । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या० -पर० सक०-अनिट् ।) ग, भीनाति । गि, भिनाति । भीनः भीनिः । गिनैव क्र्यादित्वसिद्धौ ग्रग्रहणं प्वादित्वविकल्पार्थं चकारात् भीत्याञ्च । इति दुर्गादासः ॥ भी, ञि लि भीत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०-पर०-अक०-अनिट् ।) ञि, भीतोऽस्ति । लि, बिभेति । इति दुर्गादासः ॥ भीः, स्त्री, (भी भीत्याम् + सम्पदादित्वात् क्विप् ।) भयम् । इत्यमरः । १ । ७ । २१ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३८७ । “पूर्ब्बाधिको गृहिण्याम् बहुमानः प्रेमनर्म्म- विश्वासः । भीरधिकेयं कथयति रागं बालाविभक्तमिव ॥”) भीतं, क्ली, (भी लि भीत्याम् + क्तः ।) भयम् । भययुक्ते, त्रि । इति मेदिनी । ते, ४० ॥ (यथा, मनुः । ७ । ९४ । “यस्तु भीतः परावृत्तः संग्रामे हन्यते परैः । भर्त्तुर्यद्दुष्कृतं किञ्चित् तत्सर्व्वं प्रतिपद्यते ॥”) भीतिः, स्त्री, (भी + क्तिन् ।) भयम् । इत्यमरः । १ । ७ । २१ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८४ । १६ । “दुर्गे ! स्मृता हरसि भीतिमशेषजन्तोः स्वस्थैः स्मृता मतिमतीव शुभां ददासि ॥”) कम्पः । इति विश्वः ॥ भीमं, त्रि, (बिभेत्यस्मादिति । भी + “भियः षुग्वा ।” उणा० १ । १४७ । बिभेतेर्मक् धातोर्वा षुगागमश्च । इति मक् ।) भयहेतुः । तत्- पर्य्यायः । भैरवम् २ दारुणम् ३ भीषणम् ४ भीष्मम् ५ घोरम् ६ भयानकम् ७ भयङ्करम् ८ प्रतिभयम् ९ । इत्यमरः । १ । ७ । २० ॥ (यथा, रघुः । १ । १६ । “भीमकान्तैर्नृ पगुणैः स बभूवोपजीविनाम् । अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्नैरिवार्णवः ॥”) भीमः, पुं, (बिभेत्यस्मादिति । भी + मक् ।) भया- नकरसः । यथा, -- “भयानको भयस्थायिभावः कालाधिदैवतः । स्त्री नीचप्रकृतिः कृष्णो मतस्तत्त्वविशारदैः ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शिवः । (यथा, मार्कण्डेये । ५२ । ७ । “भवं सर्व्वं तथेशानं तथा पशुपतिं प्रभुः ।

भीममुग्रं महादेवमुवाच स पितामहः ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५२ । “अतुलः शरभो भीमः समयज्ञो हविर्हरिः ॥”) मध्यमपाण्डवः । (यथा, महाभारते । १ । १२३ । १३ । “तस्माज्जज्ञे महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः ॥” अस्य विवरणादिकं भीमसेनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) अम्लवेतसः । इति मेदिनी । मे, २१ ॥ महादेव- स्याष्टमूर्त्त्यन्तर्गताकाशमूर्त्तिः । यथा । भीमाय आकाशमूर्त्तये नमः । इति तिथ्यादितत्त्वे शिवपूजाप्रयोगः ॥ (गन्धर्व्वविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । ४३ । “भीमश्चित्ररथश्चैव विख्यातः सर्व्वविद्बशी ॥” पुरुवंशीयस्य ईलिनस्य पुत्त्रः । यथा, तत्रैव । १ । ९४ । १८ । “ईलिनो जनयामास दुष्मन्तप्रभृतीन् नृपान् । दुष्मन्तं शूरभीमौ च प्रवसुं वसुमेव च ॥”) भीमनादः, पुं, (भीमो भैरवो नादो यस्य ।) सिंहः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (भीमो नादः शब्दः । इति विग्रहे भयानकशब्दः । यथा, चातकाष्टके । १ । “वातैर्विधूनय विभीषय भीमनादैः सञ्चूर्णय त्वमथवा करकाभिघातैः । त्वद्वारिबिन्दुपरिपालितजीवितस्य नान्या गतिर्भवति वारिद ! चातकस्य ॥” भयानकशब्दविशिष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १५६ । ३१ । “भीमनादं सुताम्रोष्ठं तीक्ष्णदंष्ट्रं महा- रवम् ॥”) भीमरथः, पुं, (भीमो भयानको रथोऽस्य ।) तामसमनुवंशजातासुरविशेषः । स च कूर्म्म- रूपिणा हरिणा हतः । यथा, -- “हरिणा कूर्म्मरूपेण हतो भीमरथोऽसुरः ॥” इति गारुडे गयामाहात्म्ये ८६ अध्यायः ॥ (धृतराष्ट्रस्य पुत्त्रभेदः । यथा, महाभारते । १ । ११७ । ११ । “उग्रभीमरथौ वीरौ वीरबाहुरलोलुपः ॥”) भीमरथी, स्त्री, जनानामवस्थाविशेषः । यथा, -- “सप्तसप्ततिके वर्षे सप्तमे मासि सप्तमी । रात्रिर्भीमरथी नाम नराणां दुरतिक्रमा ॥” इति शब्दमाला ॥ अपि च । “सप्तसप्ततिवर्षाणां सप्तमे मासि सप्तमी । रात्रिर्भीमरथी नाम नराणामतिदुस्तरा । तामतीत्य नरो योऽसौ दिनानि यानि जीवति ॥ क्रतुभिस्तानि तुल्यानि सुवर्णशतदक्षिणैः । गतिः प्रदक्षिणं विष्णोर्जल्पनं मन्त्रभाषणम् । ध्यानं निद्रा सुधा चान्नं भीमरथ्याः फलश्रुतिः ॥” इति वैद्यकम् ॥ नदीभेदः । यथा राजनिर्घण्टे । मलापहा भीमरथी च घट्टगा पथ्या च कृष्णा जलसाम्यगा गुणैः ॥”

पृष्ठ ३/५१४

(इयं हि सह्यपर्व्वतोद्भवा । यथा, विष्णुपुराणे । २ । ३ । ११ । “गोदावरी भीमरथी कृष्णवेण्यादिकास्तथा । सह्यपादोद्भवा नद्यः स्मृताः पापभयापहाः ॥”) भीमविक्रान्तः, पुं, (भीमश्चासौ विक्रान्तश्चेति ।) सिंहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भयानकविक्रम- विशिष्टे, त्रि ॥ भीमशासनः, पुं, (भीमं शासनं यस्य ।) यमः । इति शब्दरत्नावली ॥ भीमसेनः, पुं, मध्यमपाण्डवः । स च कुन्तीगर्भे पवनाज्जातः । तत्पर्य्यायः । भीमः २ वीरवेणुः ३ वृकोदरः ४ वकजित् ५ कीचकजित् ६ किर्म्मरिजित् ७ जरासन्धजित् ८ हिडिम्बजित् ९ कटव्रणः १० नागबलः ११ गुणाकरः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य जन्मविवरणं यथा, “धार्म्मिकस्तं सुतं लब्ध्वा पाण्डुस्तां पुनरब्रवीत् । प्राहुः क्षात्त्रं बलं ज्येष्ठं बलज्येष्टं सुतं वृणु ॥ ततस्तथोक्ता भर्त्त्रा तु वायुमेवाजुहाव सा । तस्माज्जज्ञे महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः ॥ तमप्यतिबलं जातं वागुवाचाशरीरिणी । सर्व्वेषां बलिनां श्रेष्ठो जातोऽयमिति भारत ! ॥ इदमत्युद्भुतञ्चासीज्जातमात्रे वृकोदरे । यदङ्कात् पतितो मातुः शिलां गात्रैरचूर्णयत् ॥ कुन्ती व्याध्रभयोद्विग्ना सहसोत्पतिता किल । नान्बबुध्यत तं सुप्तमुत्सङ्गे स्वे वृकोदरम् ॥ वज्रसंहननः सोऽथ कुमारो न्यपतद्गिरौ । पतता तेन शतधा शिला गात्त्रैर्विचूर्णिता ॥” इति महाभारते आदिपर्व्वणि पाण्डवोत्पत्ति- नामाध्यायः ॥ (गन्धर्व्वविशेषः । यथा, महाभारते । १ । १२३ । ५२ । भीमसेनोग्रसेनौ च ऊर्णायुरनघस्तथा ॥”) कर्पूरभेदः । यथा, -- “पोतासो भीमसेनस्तदनुशितकरः शङ्करा- वाससंज्ञः पांशुः पिञ्जोऽब्जसारस्तदनु हिमयुता वालुका जूटिका च । पश्चादस्यास्तुषारस्तदुपरि सहिमः शीतलः पत्रिकाख्या कर्पूरस्येति भेदा गुणरसमहसा वैसदृश्येन दृश्याः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ भीमहासं, क्ली, (भीमे ग्रीष्मादौ हासः प्रकाशो यस्य ।) इन्द्रतूलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ युडिर सुता इति भाषा ॥ ग्रीष्महासमपि पाठः ॥ भीमा, स्त्री, (भी + मक् + स्त्रियां टाप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ रोचनाख्यगन्धद्रव्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कशा । इति शब्दमाला ॥ (नदीविशेषः । तद्यथा, -- “कावेरी वीरकान्ता च भीमा चैव पयोष्णिका । विभावरी विशाला च गौरीदा मदनस्वसा ॥ पार्व्वती चापरा नद्यो दक्षिणाद्रिगमा हिमाः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने सप्तमेऽध्याये ॥)

भीमादेवी, स्त्री, दुर्गा । यथा, -- “पुनश्चाहं यदा भीमं रूपं कृत्वा हिमाचले । रक्षांसि क्षययिष्यामि मुनीनां त्राणकारणात् ॥ तदा मां मुनयः सर्व्वे स्तोष्यन्त्यानम्रमूर्त्तयः । भीमादेवीति विख्यातं तन्मे नाम भविष्यति ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ भीमैकादशी, स्त्री, (भीमेनोपासिता एकादशी । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) भैमी । सा च माघशुक्लैकादशी । भीमद्बादशीत्वेन ख्याता च । यथा, -- मत्स्य उवाच । “पुरा रथन्तरे कल्पे परिपृष्टो महात्मना । मन्दरस्थो महादेवः पिनाकी ब्रह्मणा स्वयम् ॥ ब्रह्मोवाच । कथमारोग्यमैश्वर्य्यमनन्तममरेश्वर ! । स्वल्पेन तपसा देव ! भवेन्मोक्षोऽथ वा नृणाम् ॥ किमज्ञातं मया देव ! त्वत्प्रसादादधोक्षज ! । स्वल्पकेनापि तपसा महत् फलमिहोच्यते ॥ मत्स्य उवाच । इति पृष्टः स विश्वात्मा ब्रह्मणा सोकभावनः । उमापतिरुवाचेदं मनसः प्रीतिकारकम् ॥ ईश्वर उवाच । अस्माद्रथन्तरात् कल्पात् त्रयोविंशतिमो यदा । वाराहो भविता कल्पस्तस्य मन्वन्तरे शुभे ॥ वैवस्वताख्ये संजाते सप्तमे सप्तलोकधृक् । द्वापराख्यं युगं तस्मिन् सप्तविंशतिमे तदा ॥ तस्यान्ते स महानीलो वासुदेवो जनार्द्दनः । भारावतरणार्थाय त्रिधा विष्णुर्भविष्यति ॥ द्वैपायनो मुनिस्तद्वद्रौहिणेयोऽथ केशवः । कंसादिदर्पमथनः केशवः शोकनाशनः ॥ पुरी द्वारवती नाम सांप्रतं वा कुशस्थली । दिव्यानुभावसंयुक्तामधिवासाय शार्ङ्गिणः ॥ त्वष्टा ममाज्ञया ब्रह्मन् ! करिष्यति जगत्पतेः ॥ तस्यां कदाचिदासीनः सभायाममितद्युतिः । भार्य्याभिर्वृष्णिभिः सार्द्ध्वं भूभृद्भिर्भूरिदक्षिणैः ॥ कुरुभिर्देवगन्धर्व्वैरभितः कैटभार्द्दनः । प्रवृत्तासु पुराणीषु धर्म्मसम्बन्धिनीषु च ॥ कथासु भीमसेनेन परिपृष्टः प्रतापवान् । त्वया पृष्टस्य धर्म्मस्य रहस्थस्यास्य भेदकृत् ॥ भविता स तदा ब्रह्मन् ! कर्त्ता चैव वृकोदरः । प्रवर्त्तकोऽस्य धर्म्मस्य पाण्डुसूनुर्महाबलः ॥ तस्य तीक्ष्णो वृको नाम जठरे हव्यवाहनः । मया दत्तः स धर्म्मात्मा तेन चासौ वृकोदरः ॥ अतीवान्नादशीलश्च नागायुतबलो महान् । भविष्यत्यजरः साक्षात् कन्दर्प इव बुद्धिमान् ॥ धार्म्मिकस्याप्यशक्तस्य तीव्राग्नित्वादुपोषणे । इमं व्रतमशेषाणां व्रतानामधिकं यतः ॥ कथयिष्यति विश्वात्मा वासुदेवो जगद्गुरुः । अशेषयज्ञफलदमशेषाघविनाशनम् ॥ अशेषदुष्टशमनमशेषसुरपूजनम् ॥ पवित्राणां पवित्रञ्च मङ्गलानाञ्च मङ्गलम् । भविष्यञ्च भविष्याणां पुराणानां पुरातनम् ॥

वासुदेव उवाच । यद्यष्टमीचतुर्द्दश्यां द्वादशीष्वथ भारत ! । अन्येष्वपि दिनर्क्षेषु न शक्तस्त्वमुपोषितुम् ॥ ततः पुण्यामिमां भीम ! तिथिं पापप्रणा- शिनीम् । उपोष्य विधिनानेन गच्छेद्बिष्णोः परं पदम् ॥ माघमासस्य दशमी यदा शुक्ला भवेत्तदा । घृतेनाभ्यञ्जनं कृत्वा तिलैः स्नानं समाचरेत् ॥ तथैव विष्णुमभ्यर्च्य नमो नारायणाय च । कृष्णाय पादौ संपूज्य शिरः सर्व्वात्मनेति च ॥ वैकुण्ठायेति वै कण्ठमुरः श्रीवत्सधारिणे । शङ्खिने चक्रिणे तद्वद्गदिने वरदाय वै ॥ सर्व्वे नारायणस्यैवं संपूज्या बाहवः क्रमात् । दामोदरायेत्युदरं मेढ्रं पञ्चशराय वै ॥ ऊरू सौभाग्यनाथाय जानुनी भूतधारिणे । नमो नीलाय वै जङ्घे पादौ विश्वसृजे पुनः ॥ नमो देव्यै नमः शान्त्यै नमो लक्ष्म्यै नमः श्रिये । नमः पुष्ट्यै नमस्तुष्ट्यै धृष्ट्यै हृष्ट्यै तथा श्रियै ॥ नमो विहङ्गनाथाय वायुवेगाय पक्षिणे । विषप्रमाथिने नित्यं गरुडञ्चाभिपूजयेत् ॥ एवं संपूज्य गोविन्दमुमापतिविनायकौ । गन्धैमांल्यैस्तथा धूपैर्भक्षैर्नानाविधैस्तथा ॥ गव्येन पयसा सिद्धां कृशरामथ वाग्यतः । सर्पिषा सह भुक्त्वा च गत्वा शतपदं बुधः ॥ न्यग्रोधन्दन्तधावनमथवा खादिरं बुधः । गृहीत्वा धावयेद्दन्तानाचान्तः प्रागुदङ्मुखः ॥ ब्रूयात् सायन्तनीं कृत्वा सन्ध्यामस्तमिते रवौ । नमो नारायणायेति त्वामहं शरणं गतः ॥ एकादश्यां निराहारः समभ्यर्च्य च केशवम् । रात्रिञ्च सकलां स्थित्वा स्नानञ्च पयसापि च ॥ सर्पिषा विश्वदहनं हुत्वा ब्राह्मणपुङ्गवैः । सहैव पुण्डरीकाक्ष ! द्वादश्यां क्षीरभोजनम् ॥ करिष्यामि यतात्माऽहं निर्विघ्नेनास्तु तच्च मे । एवमुक्त्वा स्वपेद्भूमावितिहासकथां पुनः ॥ * ॥ श्रुत्वा प्रभाते संजाते नदीं गत्वा विशाम्पते ! । स्नानं कृत्वा मृदा तद्वत् पाषण्डानभिवर्जयेत् ॥ उपास्य सन्ध्यां विधिवत् कृत्वा च पितृतर्पणम् । प्रणम्य च हृषीकेशममलञ्चाप्यनीश्वरम् ॥ गृहस्य पुरतो भक्त्या मण्डपं कारयेद्बुधः । दशहस्तमथाष्टौ वा करान् कुर्य्याद्बिशाम्पते ! ॥ चतुर्हस्तां शुभां कुर्य्याद्वेदीमरिनिसूदन ! । चतुर्हस्तप्रमाणञ्च विन्यसेत्तत्र तोरणम् ॥ आरोप्य कलसं तत्र दिक्पालान् पूजयेत्ततः । मासमात्रेण संपूर्णमधःकृष्णाजिने स्थितः ॥ तस्य धाराश्च शिरसा धारयेत् सकलां निशाम् । धाराभिर्भूरिभिर्भूरिफलं वेदविदो विदुः ॥ यस्मात्तस्मात् कुरुश्रेष्ठ ! धारा धार्य्याः स्वश- क्तितः । तथैव विष्णोः शिरसि क्षीरधाराः प्रपातयेत् ॥ अरत्निमात्रं कुण्डञ्च कृत्वा तत्र त्रिमेखलम् । योनिवक्त्रञ्च तं कृत्वा ब्राह्मणैर्यवसर्पिषी ॥ तिलांश्च विष्णुदैवत्यैर्मन्त्रैरेकाग्निवत्तदा ।

पृष्ठ ३/५१५

कृत्वा च वैष्णवं सम्यक् चरुं गोक्षीरसंयुतम् ॥ निष्पावार्द्धप्रमाणां षै धारामाज्यस्य पातयेत् ॥ जलकुम्भान् महावीर ! स्थापयित्वा त्रयोदश । भक्षैर्नानाषिधैर्युक्तान् सितवस्त्रैरलङ्कृतान् । युतानौडुम्बरैः पात्रैः पञ्चरँत्नसमन्वितान् ॥ चतुर्भिर्बह्वृचैर्होमस्तत्र कार्य्य उदङसुखैः । रुद्रजापश्चतुर्भिश्च यजुर्व्वेदपरायणैः ॥ वैष्णवानि च सामानि चतुरः सामवेदिनः । अरिष्टवर्द्धसहितान्यभितः परिपाठयेत् ॥ एवं द्वादश तान् विप्रान् वस्त्रमाल्यानुलेपनैः । पूजयेदङ्गुलीयैश्च कटकैर्हेमसूत्रकैः ॥ वासोभिः शयनीयैश्च वित्तशाट्यविवर्जितः । एवं क्षपातिवाह्या वै गीतमङ्गलनिस्वनैः । उपाध्यायस्य च पुनर्द्विगुणं सर्व्वमेव तु ॥ * ॥ ततः प्रभाते विमले समुत्थाय त्रयोदश । गा वै दद्यात् कुरुश्रेष्ठ ! सौवर्णमुखसंयुताः ॥ पयस्विनीः शीलवतीः कांस्यदोहनसंयुताः । रौप्यखुराः सवस्त्राश्च चन्दनेनाभिषेचिताः ॥ तांस्तु तेषां ततो भक्त्या भक्ष्यभोज्येन तर्पितान् । कृत्वाथ ब्राह्मणान् सर्व्वानन्नैर्नानाविधैस्तथा ॥ भुक्त्वा चाक्षारलवणमात्मना च विसर्जयेत् ॥ अनुगम्य पदान्यष्टौ पुत्त्रभार्य्यासमन्वितः । प्रीयतामत्र देवेशः केशवः क्लेशनाशनः ॥ शिवस्य हृदये विष्णुर्विष्णोश्च हृदये शिवः । यथान्तरं न पश्यामि तथा मे स्वस्ति चायुषः ॥ एवमुच्चार्य्य तान् कुम्भान् गाश्चैव शयनानि च । वासांसि चैव सर्व्वेषां गृहाणि प्रापयेद्बुधः ॥ अभावे बहुशय्यानामेकामपि मुसंस्कृताम् । शय्यां दद्याद्गुरौ भीम ! सर्व्वोपस्करसंयुताम् ॥ इतिहासपुराणानि वाचयित्वातिवाहयेत् । तद्दिनं नरशार्दूल ! य इच्छेद्बिपुलां श्रियम् ॥ तस्मात्त्वं सत्त्वमालम्ब्य भीमसेन ! विमत्सरः । कुरु व्रतमिदं सम्यक् स्नेहाद्यद्वाक्यमीरितम् । त्वया कृतमिदं वीर ! त्वन्नामाख्यं भविष्यति । सा भीमद्वादशी ह्येषा सर्व्वपापहरा शुभा । या तु कल्याणिनी नाम पुरा कल्पेषु पट्यते ॥” त्वमादिकर्त्ता भव शौकरेऽस्मिन् कल्पे महावीरवरप्रधान ! । यस्याः स्मरणकीर्त्तनमप्यशेषं विनष्टपापस्त्रिदशाधिपः स्यात् ॥ दृष्ट्वा च यामप्सरसामपीशा- वेश्याकृतामप्यभवान्तरेषु । आभीरकन्येति कुतूहलेन सैवोर्व्वशी संप्रति नाकपृष्ठे ॥ जातापि सा वैश्यकुलोद्भवापि पुलोमकन्या पुरुहूतपत्नी । तत्रापि तस्याः परिचारिकेयं मम प्रिया संप्रति सत्यभामा ॥ स्नातः पुरा मण्डलमेष तद्ब- त्तेजोमयं देवशरीरमाप । अस्याञ्च कल्याणतिथौ विवस्वान् सहस्रधारेण सहस्ररश्मिः ॥

इदमेव कृतं महेन्द्रमुख्यै- र्वसुभिश्चैव पुरा सुरादिभिश्च । फलमत्र न शक्यतेऽभिवक्तुं यदि जिह्वाकोटयो मुखे स्युः ॥ कलिकल्मषविदारिणीमनन्ता- मिति कथयिष्यति यादवेन्द्रसूनुः । अपि नरकगतान् पितॄनशेषा- नलमुद्धर्त्तुमिहैव यः करोति ॥ य इदमनघं शृणोति चातिभक्त्या परिपठतीह परोपकारहेतोः । तिथिमिह सकलार्थभाङ्नरेन्द्र- स्तव चरणेन स साम्यतामुपैति ॥ कल्याणिनी नाम पुरा बभूव या द्वादशी माघदिनेऽभिपूज्या । सा पाण्डुपुत्त्रेण कृता भविष्य- त्यनन्तपुण्यानघ ! भीमपूर्ब्बा ॥” इति मत्स्यपुराणे भविष्यद्व्रतोद्देशे भीम- द्वादशी नाम ६५ अध्यायः ॥ भीरुः, त्रि, (बिभेतीति । भी भये + “भियः क्रुक्लुकनौ ।” ३ । २ । १७४ । इति क्रुः ।) भय- शीलः । (यथा, मनौ । ७ । ६२ । “तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् । शुचीनाकरकर्म्मान्ते भीरूनन्तर्निवेशने ॥”) तत्पर्य्यायः । त्रस्नुः २ भीरुकः ३ भीलुकः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । २६ ॥ भीलुः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ भीरुः, स्त्री, (बिभेतीति । भी + “भियः क्रुक्लुकनौ ।” ३ । २ । १७४ । इति क्रुः ।) भयशीला स्त्री । भयप्रकृतिका । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, विष्णु- पुराणे । १ । १५ । ३३ । “सत्यं भीरु ! वदस्येतत् परिहासोऽथवा शुभे ! । दिनमेकमहं मन्ये त्वया सार्द्धमिहासितम् ॥”) शतावरी । इति धरणिः, अमरश्च ॥ (यथा, -- “बहुपुत्त्री वरा भीरुः शतमूली शतावरी । महापुरुषदन्ता च पीवरीन्दीवरी वरी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कण्टकारी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शतपादिका । इति शब्दरत्नावली ॥ अजा । छाया । स्त्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ भीरुः, पुं, (बिभेतीति । भी + क्रुः ।) शृगालः । इति शब्दमाला ॥ व्याघ्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ इक्षुभेदः । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । श्लेष्मकारित्वम् । स्वादुत्वम् । अविदाहित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ भीरुकं, क्ली, (भीरु + संज्ञायां कन् ।) वनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ भीरुकः, पुं, (भीरु + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) पेचकः । इति शब्दरत्नावली ॥ इक्षुभेदः । भोररी इति हिन्दीभाषा ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४५ अध्याये । “पौण्ड्रको भीरुकश्चैव वंशकः शतपोरकः । कान्तारस्तापसेक्षुश्च काष्ठेक्षुः सूचिपत्रकः ॥”)

अस्य गुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “वातपित्तप्रशमनो मधुरो रसपाकयोः । सुशीतो वृं हणो बल्यः पौण्ड्रको भीरुकस्तथा ॥” भीरुकः, त्रि, (बिभेतीति । ञिभी भये + “भियः क्रुकन् ।” उणा० २ । ३१ । इति क्रुकन् ।) भययुक्तः । इत्यमरः ॥ कातरः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ भीरुपत्री, स्त्री, (भीरूणीव पत्राण्यस्याः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) शतमूली । इत्यमरः । २ । ४ । १०१ ॥ भीरुहृदयः, पुं, (भीरु हृदयमस्य ।) मृगः । इति जटाधरः ॥ भीरूः, स्त्री, (भीरु + “ऊङुतः ।” ४ । १ । ६६ । इति ऊङ् ।) भयशीला नारी । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ भीलभूषणा, स्त्री, (भूषयतीति । भूष् + कर्त्तरि ल्युः । टाप् । भीलानां भूषणा ।) गुञ्जा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भीलुः, त्रि, (बिभेतीति । भी + क्लु ।) भीरुः । भयशीलः । इति शब्दरत्नावली ॥ भीलुकः, पुं, (बिभेतीति । भी + “भियः क्रुक्लु- कनौ । ३ । २ । १७४ । इति क्लकन् ।) भीरुः । इत्यमरः । ३ । १ । २६ ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ३२ । ५२ । “एतदेवानिमित्तं नः किमन्येनाध्वभीलुक ! । यस्त्वमस्माभिरानीतः काकशङ्की पदे पदे ॥”) भल्लुकः । इति शब्दरत्नावली ॥ भीषणः, पुं, (भीषयते इति । भी + णिच् + “भियो हेतुभये षुक् ।” ७ । ३ । ४० । इति षुक् । भीषिधातुस्ततो नन्द्यादित्वात् ल्युः ।) भयानकरसः । इत्यमरटीकायां भरतः, मेदिनी च ॥ कुन्दुरुकः । कपोतः । हिन्तालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिवः । इति शब्दरत्नावली । शल्लकी इति मेदिनी ॥ (भयोत्पादने क्ली, । यथा, महाभारते । १५ । ७ । ४ । “व्यसनं भेदनञ्चैव शत्रूणां कारयेत्ततः । कर्षणं भीषणञ्चैव युद्धे चैव बलक्षयम् ॥”) भीषणः, त्रि, (भीषयते इति । भी + णिच् + ततो नन्द्यादित्वात् ल्युः । षुगागमश्च ।) गाढः । दारुणः । इति मेदिनी । णे, ६९ ॥ (यथा, रघौ । १२ । ४० ॥ “पर्णशालामथ क्षिप्रं विकृष्टासिः प्रविश्य सः । वैरूप्यपौनरुक्तेन भीषणां तामयोजयत् ॥”) भीष्मं, त्रि, (बिभेत्यस्मादिति । भी + “भियः षुग् वा ।” उणा० । १ । १४७ । इति मक् । वा षुगागमश्च ।) भयानकम् । इत्यमरः । १ । ७ । २० ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । ११ । ६ । १ । ३ । “सहोवाच भीष्मं वत भोः पुरुषान् वा ।” “भीष्मं भयङ्करं ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) भीष्मः, पुं, (बिभेत्यस्मादिति । भी + मक् । षुग् वेति पक्षे षुक् ।) भयानकरसः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ शिवः । राक्षसः । इति हेमचन्द्रः ॥ गाङ्गेयः । स च शान्तनुराज-

पृष्ठ ३/५१६

चक्रवर्त्तिनो गङ्गायां भार्य्यायां जातः । स परम- धर्म्मात्मा महावीरः । येन पितुर्दासकन्या- विवाहार्थं पितृराज्यं त्यक्तं, यश्च स्वस्य विवाहं त्यक्त्वा ऊर्द्ध्वरेता जातः । इति श्रीभागवतम् ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “अथ तामष्टमे जाते पुत्त्रे प्रहसतीमिव । उवाच राजा दुःखार्त्तः परीप्सन् सुतमात्मनः ॥ मा वधीः कासि कस्यासि किञ्च हंसि सुता- निति । पुत्त्रघ्नि ! सुमहत् पापं संप्राप्तं ते सुगर्हिते ! ॥” स्त्र्युवाच । “पुत्त्रकाम ! न ते हन्मि पुत्त्रं पुत्त्रवतांवर ! । जीर्णस्तु मम वासोऽयं यथा स समयः कृतः ॥ अहं गङ्गा जह्नुसुता महर्षिगणसेविता । देवकार्य्यार्थसिद्ध्यर्थमुषिताहं त्वया सह ॥ अष्टौ ये वसवो देवा महाभागा महौजसः । वशिष्ठशापदोषेण मानुषत्वमुपागताः ॥ तेषां जनयिता नान्यस्त्वदृते भुवि विद्यते । मद्विधा मानुषी धात्री लोके नास्ति कदाचन ॥ तेषाञ्च जननीहेतोर्मानुषत्वमुपागता । जनयित्वा वसूनष्टौ जिता लोकास्त्वयाक्षयाः ॥ देवानां समयस्त्वेष वसूनां संश्रुतो मया । जातं जातं मोक्षयिष्ये जन्मतो मानुषादिति ॥ तत्ते शापाद्विनिर्मुक्ता आपवस्य महात्मनः । स्वस्ति तेऽस्तु गमिष्यामि पुत्त्रं पाहि महा- व्रतम् ॥ एष पर्य्यायवासो मे वसूनां सन्निधौ कृतः । मत्प्रसूतं विजानीहि गङ्गादत्तमिमं सुतम् ॥” इत्यादिपर्व्वणि भीष्मोत्पत्तिनाम १०० अध्यायः ॥ भीष्मजननी, स्त्री, (भीष्मस्य जननी माता ।) गङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भीष्मपञ्चकं, क्ली, (भीष्मेण कृतमुपदिष्ठं वा पञ्चकं एकादश्यादिपूर्णिमान्तपञ्चतिथिकर्त्तव्यम् ।) कार्त्तिकशुक्लपक्षीयैकादश्यादिपूर्णिमान्तपञ्च- तिथिकर्त्तव्यव्रतविशेषः । यथा, -- श्रीनारद उवाच । “भगवन् ! यत् त्वया प्रोक्तं भीष्मस्य च दिनं महत् । माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि तस्य मे कथय प्रभो ! ॥ कथं स्नानञ्च किं दानं को विधिः कस्य पूजनम् । किं फलं केन वाकारि तन्मे कथय विस्तरात् ॥” ब्रह्मोवाच । तद्भीष्मपञ्चकस्येदं माहात्म्यं विधिपूर्ब्बकम् । वक्ष्यामि फलसंयुक्तं येनेदञ्च कृतं पुरा ॥ अयोध्या नगरी या च कलिकल्मषनाशिनी । वैष्णवी स्वर्गरम्या च कलिकल्मषनाशिनी ॥ हस्त्यश्वरथपत्त्याठ्या विष्णुचक्रप्रतिष्ठिता । तस्यामासीन्नरवरः सूर्य्यवंशोद्भवो मुने ! ॥ अतिथिर्नाम देवर्षे ! धर्म्मात्मा नैकयज्ञकृत् । तेन दत्तं पुरा राज्ञा कृतं यज्ञमनूत्तमम् ॥ भार्य्यया चन्द्रभाविन्या सार्द्ध्वं भीष्मस्य पञ्चकम् । चिकीर्षः परिपप्रच्छ वशिष्ठं तद्विधिं द्बिज ! ॥”

वशिष्ठ उवाच । “शृणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि व्रतं सौभाग्य- दायकम् । रहस्यं भीष्मपञ्चाख्यं विष्णुतुष्टिप्रदायकम् ॥ कार्त्तिके मासि राजेन्द्र ! प्रारभ्यैकादशीतिथिम् । यावत् पञ्चदशी रम्या भविता चन्द्रपूर्णिता । पञ्चभीष्ममिति ख्यातं तिथयः पुण्यदाः स्मृताः ॥ प्रातःकाले समुत्थाय शौचं कृत्वा यथाविधि । स्नात्वा सभार्य्यः पुरुषो नद्यादौ विमले जले ॥ तर्पयेद्भीद्मवर्म्माणं कुरुवंशपितामहम् । पितृभिस्तिलयुक्तैश्च जलाञ्जलिभिरुद्धृतैः ॥ वैयाघ्रपद्यगोत्राय साङ्कृतिप्रवराय च । तिलतोयाञ्जलिं तस्मै प्रयच्छेद्भीष्मवर्म्मणे ॥ सन्तर्प्य कौरवश्रेष्ठं कुर्य्यादाचमनं ततः । अर्च्चयित्वा विधानेन चन्दनादिभिरावृतः । अर्घ्यं दद्याद्यतात्मा च मन्त्रेणानेन भूपते ! ॥ बसूनामवताराय शान्तनोरात्मजाय च । अर्घ्यं ददामि भीष्माय आजन्मब्रह्मचारिणे ॥ इत्थं समापयेद्वतृस ! भीष्मपञ्चविधिं नरः । नियमेनोपवासेन पञ्चगव्येन वा पुनः ॥ पयोमूलफलाहारैर्हव्यैर्नानाविधैरपि । नरो वा यदि वा नारी मुक्तपापो दिवं व्रजेत् ॥ भुङ्क्ते स विपुलान् भोगान् कार्त्तिकं न त्यजेद्धि यः । अतोऽशक्तो नयेत् पञ्चभीष्माख्यं हरिपूर्णितम् ॥ श्रुत्वैतद्विष्णुभक्तोऽसौ भक्त्या त्वचलया सह । दम्पती च यथा भीष्मं लब्ध्वा तौ तु महाफलम् ॥ स्वल्पायासेन विप्रेन्द्र ! कृतं ताभ्यां हि तत् पुरा । प्राप्तं राज्यं महीमेतां समुद्रवलयान्विताम् ॥ प्रभुज्य प्रचुरान् कामान् व्रतकामौ यथा मुने ! । दिव्याम्बराभरणौ तौ दिव्यमाल्यानुलेपितौ ॥ दिव्यदेहविमानेन सर्व्वकिन्नरसेवितौ । अप्सरोगीतनृत्येन स्तुतौ देवमहर्षिभिः । सम्प्राप्तौ विष्णुलोकञ्च भीष्मपञ्चव्रतान्मुने ! ॥” ब्रह्मोवाच । “इत्येतत् कथितं वत्स ! माहात्म्यं कात्तिको- द्भवम् । भीष्मपञ्चकमाहात्म्यं सेतिहासं पुरातनम् ॥ तत् सर्व्वं कुरु विप्रेन्द्र ! यदि ते भक्तिरच्युते । निश्चलः कायमनसा वचसा सुमनीभव ॥” “शृण्वन्ति मर्त्याश्च पठन्ति ये वै भूखण्डमध्ये भगवद्गुणान् मुने ! । मतिञ्च लब्ध्वा भगवत्यशेषतः कथामुपेन्द्रस्य पुरं प्रयान्ति ॥” कलिमलमपहृत्य प्राणिनो देवदेवं सुभगसकलभोगान् भोजयित्वा च यान्ति । हरिपुरममरेशैर्गीतवाद्यैर्विशालै- र्विहितसकलकृत्यास्तोषयन्ते हरिं ये ॥ एतत् कार्त्तिकमाहात्म्यं भक्त्या यः शृणुयान्नरः । सर्व्वपापविनिर्म्मुक्तः स कृष्णे लभते रतिम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे कार्त्तिकमहात्म्ये १३२ अध्यायः ॥

अपि च । “सदा हरेर्व्रतं श्रेष्ठं ततः स्याद्दक्षिणायने । चातुर्म्मास्ये ततस्तस्मात् कार्त्तिके भीष्मपञ्चकम् ॥ ततः श्रेष्ठतमं शुक्ल एकादश्यां समाचरेत् । स्नायात्त्रिकालं पित्रादीन् यवाद्यैरर्च्चयेद्धरिम् ॥ यजेन्मौनी घृताद्यैस्तु पञ्चगव्येन वारिभिः । स्नापयित्वाथ कर्पू रमुखैश्चैवानुलेपयेत् ॥ घृताक्तगुग्गुलोर्धूपं द्विजः पञ्चदिनं दहेत् । नैवेद्यं परमान्नन्तु जपेदष्टोत्तरं शतम् ॥ ॐ नमो वासुदेवाय घृतव्रीहितिलोदकम् । षडक्षरेण मन्त्रेण स्वाहान्तेन तु होमयेत् ॥ प्रथमेऽह्नि हरेः पादौ यजेत् पद्मैर्द्वितीयके । विल्वपत्रैर्जानुदेशं नाभिं भृङ्गेण चापरे ॥ स्कन्धौ विल्वैर्जवाभिश्च पञ्चमेऽह्नि शिरोऽर्च्चयेत् । मालत्या भूमिशायी स्याद्गोमयं प्राशयेत् क्रमात् ॥ गोमूत्रक्षीरदधि च पञ्चमे पञ्चगव्यकम् । नक्तं कुर्य्यात् पञ्चदश्यां व्रती स्याद्भुक्तिमुक्ति- भाक् ॥” इति गारुडे भीष्मपञ्चादिव्रतं नाम १२३ अध्यायः ॥ वकपञ्चकम् । यथा, -- “आरभ्यैकादशीं पञ्च दिनानि व्रतमाचरेत् । भगवत् प्रीतये भीष्मषञ्चकं यदि शक्रुयात् ॥ तथा धात्रीव्रतं पौर्णमास्यां कुर्व्वीत कार्त्तिके । तथा नवम्वां शुक्लायामक्षयं नवमीव्रतम् ॥ पैतामहादिकृच्छ्राणि मासोपोषणमेव च । समर्थः कार्त्तिके कुर्य्यात् ज्ञात्वा पाद्मादितो विधिम् ॥” इदि श्रीहरिभक्तिविलासे १६ विलासः ॥ भीष्मरत्नं, क्ली, (भीष्मं भयानकं रत्नं दुर्लभत्वात् ।) हिमालयोत्तरदेशजातशुक्लबर्णप्रस्तरविशेषः । तस्योत्पत्त्यादि यथा, -- सूत उवाच । “हिमवत्युत्तरे देशे वीर्य्यं पतितं सुरद्विषस्तस्य । सम्प्राप्तमुत्तमानामाकरतां भीष्मरत्नानाम् ॥ शुक्लाः शङ्खाब्जनिभाः श्योनाकसन्निभाः प्रभावन्तः । प्रभवन्ति ततस्तरुणा वज्रनिभा भीष्मपाषाणाः । हिमाद्रिप्रतिबद्धं शुद्धमपि श्रद्धया विधत्ते यः । भीष्ममणिं ग्रीवादिषु स सम्पदं सर्व्वदा लभते ॥ गुणयुक्तस्य तस्यैव धारणान्मुनिपुङ्गव ! । विषाणि तानि नश्यन्ति सर्व्वाण्येव महीतले ॥” विषमानाबाधन्ते ये तमरण्यनिवासिनः समी- पेऽपि । द्वीपिवृक्षशरभकुञ्जरसिंहव्याध्रादयो हिंस्राः ॥ तस्योत्कवलितकृतिनो भवन्ति भयं न चापि समुपस्थितम् । भीष्ममणिर्गुणयुक्तः सम्यक् संप्राप्ताङ्गुलित्रितयः । पितृतर्पणे पितॄणां तृप्तिर्बहुवार्षिकी भवति ॥ शाम्यन्त्युद्भूतान्यपि सर्पाण्डजाखुवृश्चिक- विषाणि । सलिलाग्निवैरितस्करभयानि भीमानि नश्यन्ति ॥

पृष्ठ ३/५१७

सैबलबलाहकाभं परुषं पीतप्रभं प्रभाहीनम् । मलिनद्युतिं विवर्णं दूरात् परिवर्जयेत् प्राज्ञः ॥ मूल्यं प्रकल्प्यमेषां विबुधवरैर्देशकालविज्ञानात् । दूरे भूतानां बहु किञ्चिन्निकटप्रसूतानाम् ॥” इति गारुडे भीष्मरत्नपरीक्षा नाम ७६ अः ॥ भीष्मसूः, स्त्री, (भीष्मं सूते प्रसूते इति । सू प्रसवे + क्विप् ।) गङ्गा । इत्यमरः । १ । १० । ३१ ॥ भीष्माष्टमी, स्त्री, (भीष्मस्य अष्टमी भीष्मनाशिका अष्टमी वा ।) माघशुक्लाष्टमी । तत्र भीष्मस्य तर्पणादिकं कर्त्तव्यम् । यथा, भविष्योत्तरे । “शुक्लाष्टम्यान्तु माघस्य दद्याद्भीष्माय यो जलम् । संवत्सरकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥” धवलधृता स्मृतिः । “अष्टम्यान्तु सिते पक्षे भीष्माय तु तिलोदकम् । अन्नञ्च विधिवद्दद्युः सर्व्वे वर्णा द्विजातयः ॥” सर्व्वे वर्णा इत्युपादानात् ब्राह्मणशूद्रयोरप्पधि- कारः । द्विजातय इति सम्बोधनम् ॥ स्मृति- रत्नाकरे विष्णुधर्म्मोत्तरम् । “मध्याह्नव्यापिनी ग्राह्या श्राद्धे भीष्माष्टमी तिथिः । स्नाने च तर्पणे दाने ग्राह्या सूर्य्योदयी परा ॥ यदा कदाचित् कुम्भांशं गता सूर्य्योदयी परा । पूर्ब्बस्यामेव कर्त्तव्यं तर्पणं श्राद्धमेव च ॥ यदैकस्मिन् भवेन्मासि कदाचिन्माकरी द्वयम् । भीष्माष्टमी द्बयं वापि तदा ग्राह्या परा तिथिः ॥ व्राह्मणस्त्वन्यवर्णानां यः करोत्यौर्द्ध्वदेहिकम् । तद्वर्णत्वमसौ याति इह लोके परत्र च ॥” इति मरीचिवचनन्तु भीष्मकृत्येतरपरम् ॥ तथा च स्मृतिः । “ब्राह्मणाद्यास्तु ये वर्णा दद्युर्भीष्माय नो जलम् । संवत्सरकृतं पुण्यं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ असवर्णजलदाननिषेधस्तु प्रकरणवलादपि भ्रात्रादिविषय इति श्रीदत्तः ॥ तर्पणमन्त्रस्तु । “वैयाघ्रपद्यगोत्राय सांकृतिप्रवराय च । अपुत्त्राय ददाम्येतत् सलिलं भीष्मवर्म्मणे ॥ भीष्मः शान्तनवो वीरः सत्यवादी जितेन्द्रियः । आभिरद्भिरवाप्नोतु पुत्त्रपौत्त्रोचितां क्रियाम् ॥” इत्याशंसामन्त्रः । पुत्त्रपौत्त्रोचितामित्यभिधानात् पितृकर्म्मरीत्या । ब्राह्मणः पितृतर्पणानन्तरं क्षत्त्रियस्तु तत्पूर्ब्बं तर्पयेत् । इति संवत्सर- प्रदीपादयः ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ भुक्तं, त्रि, (भुज् + कर्म्मणि क्तः ।) भक्षितम् । इत्यमरः । ३ । २ । ११ ॥ (यथा, मनुः । २ । ५५ । “पूजितं ह्यशनं नित्यं बलमूर्ज्जञ्च यच्छति । अपूजितन्तु तद्भुक्तमुभयं नाशयेदिदम् ॥” उपभुक्तम् । यथा, रघुः । ४ । ७ । “मनुप्रभृतिभिर्मान्यैर्भुक्ता यद्यपि राजभिः । तथाप्यनन्यपूर्ब्बेव तस्मिन्नासीद्वसुन्धरा ॥” भावे क्तः ।) भक्षणे, क्ली । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ५८ । १२ । “आसितं शयितं भुक्तं सूत ! रामस्य कीर्त्तय । जीविष्याम्यहमेतेन ययातिरिव साधुषु ॥”)

भुक्तसमुज्झितं, त्रि, (आदौ भुक्तं पश्चात् समु- ज्झितं परित्यक्तम् । स्नातानुलिप्तवत्समासः ।) पूर्ब्बं भुक्तं तत् शेषं पश्चात् समुज्झितं त्यक्तम् । तत्पर्य्यायः । फेला २ । इत्यमरः । २ । ९ । ५६ ॥ पिण्डम् ३ फेलिः ४ । इति भरतधृतरभसः ॥ भुक्तिः, स्त्री, (भुज् + क्तिन् ।) भोजनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ भोगः । यथा, -- “भुक्तिस्त्रिपुरुषी सिद्ध्येदपरेषां न संशयः । अनिर्वृत्ते सपिण्डत्वे सकुल्यानां न सिद्ध्यति ॥ आहर्त्ता शोधयेद्भुक्तिमागमञ्चापि संसदि । तत्सुतो भुक्तिमेवैकां पौत्त्रादिषु न किञ्चन ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ (यथा, मनुः । ८ । २५२ । “एतैर्लिङ्गैर्नयेत् सीमां राजा विवदमानयोः । पूर्ब्बभुक्त्या च सततमुदकस्यागमेन च ॥”) रविर्भुक्तिर्यथा, -- “सार्द्धसप्तझसे मेषे वसुः सार्द्धो घटे वृषे । दशैव मकरे द्वन्दे पलानि प्रतिवासरम् । कुलीरसिंहप्रमदातुलालिकार्मुकेषु च । पलान्येकादश तथा रविभुक्तिं प्रचक्षते ॥” इति ज्योतीरत्नमाला ॥ भोगः । दखल इति पारस्यभाषा । स च प्रमाणचतुष्टयान्तर्गतप्रमाणविशेषः । यथा । लिखिताद्यभावे दिव्यमाह याज्ञवल्क्यः । “प्रमाणं लिखितं भुक्तिः साक्षिणश्चेति कीर्त्ति- तम् । एषामन्यतमाभावे दिव्यान्यतममुच्यते ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ तद्विवरणं यथा । अथ भुक्तिः । तत्र याज्ञ- वल्क्यः । “पश्यतोऽब्रुवतो हानिर्भूमेर्व्विंशतिवार्षिकी । परेण भुज्यमानाया धनस्य दशवार्षिकी ॥” विवादमकुर्व्वतः समक्षं भूस्वामिनः परेणा- सपिण्डादिना भुज्यमानाया भूमेर्व्विंशतिवर्ष- निर्वृत्ता स्वत्वहानिः । अत्र लोकव्यवहार- कर्म्मत्वाद्वर्षगणना सावनेन । यथा च विष्णु- धर्म्मोत्तरम् । “सत्राण्युपास्यान्यथ सावनेन लौक्यञ्च यत् स्याद्व्यवहारकर्म्म ॥” तत्रैव । “सावने च तथा मासि त्रिंशत् सूर्य्योदयाः स्मृताः ॥” इति ॥ विशेषयति व्यासः । “वर्षाणि विंशतिं यस्य भूर्भक्ता तु परैरिह । सति राज्ञि समर्थस्य तस्य सेह न सिध्यति ॥” समर्थस्य बालत्वादिदोषरहितस्य । धनस्य दशवर्षनिर्वृत्ता स्वत्वहानिः । तथा च मनु- नारदौ । “यत्किञ्चिद्दशवर्षाणि सन्निधौ प्रेक्षते धनी । भुज्यमानं परैस्तूष्णीं न स तल्लब्धुमर्हति ॥” यत्किञ्चिद्धनजातं समक्षमेव प्रीत्यादिव्यति

रेकेण परैर्दशवर्षाणि भुज्यमानं स्वामी तूष्णीं प्रेक्षते मा भुज्यतामिति प्रतिषेधं न रचयति नासौ तल्लब्धुं योग्यो भवति तत्र तस्य स्वाम्यं नश्यतीत्यर्थः । गोतमः । अजडापौगण्डधनं दशवर्षभुक्तं परैः सन्निधौ भोक्तुरिति । जडो विकलेन्द्रियः । पौगण्डः पूतोऽनुत्पन्नश्मश्रुर्गण्डः कपोलो यस्य सः । तदाह नारदः -- “बाल आषोडशाद्वर्षात् पौगण्डश्चापि शब्द्यते ॥” अत्रापौगण्डः प्रकीर्त्तित इति कुल्लूकभट्टेन लिखितम् । तत्पाठेऽपि अपौगण्डस्तु पौगण्ड इति द्विरूपकोषादविरोधः । तस्माद्याज- नादिरिव वचनाद्दशवर्षविंशतिवर्षादिकालैर्भोग एव स्वत्वं जनयति । यथा कालप्राप्तिवशेन बीजमङ्कुरं जनयति तरवश्च कुसुममिति । स्वामिना चापरित्यक्तेऽपि शास्त्रोक्तकालीन- भोगात् स्वाम्यमन्यस्य भवति । यथा जयेन राज्ञः परराष्ट्रधन इति । एवमेव श्रीकरवालो- कजोग्लोकभबदेवभट्टशूलपाणिकुल्लूकभट्टचण्डेश्व- रनव्यवर्द्धमानोपाध्यायप्रभृतयः ॥ व्यवहारो- ऽप्येतादृगेव । एतद्विरुद्धवचनान्यन्यथा व्याख्ये- यानि । तत्रोपेक्षया स्वत्वहानिं भुक्त्या च स्वत्व- माह नारदः -- “भुज्यमानान् परैरर्थान् यस्तान्मोहादुपेक्षते । समक्षं तिष्ठतोऽप्यस्य तान् भुक्तिः कुरुते वशे ॥” व्यक्तमाह बृहस्पतिः -- “स्थावरं सिद्धिमाप्नोति भुक्त्या हानिमुपेक्षया ।” उपेक्षया क्षमया । तत्कारणञ्च स्वामिनः सुशीलत्वमहेच्छत्वदयालुत्वादि । एवञ्च विंशति- वर्षात् पूर्ब्बं स्वकृतिसाध्यकर्षणपालनाद्यैरुत्- पन्नद्रव्य एव स्वत्वम् । एवं दशवर्षात् पूर्ब्बं स्वकृतिसाध्यदोहनपालनाद्यैरुत्पन्नदुग्धादौ एव स्वत्वम् । तत्तत्कालपरतस्तु भूमौ गवादिधने च स्वत्वमिति । पूर्ब्बं तत्तन्नाशकभोगे तु चौर्य्य- दोषो भवत्येव ॥ * ॥ भोगे तु स्वत्वहानिमा- ध्यादीनां व्यावर्त्तयति पश्यतोऽब्रुवत इत्यभिधाय याज्ञवल्क्यः -- “आधिसीमोपनिःक्षेपजडबालधनैर्विना । तथोपनिधिराजस्त्रीश्रोत्रियाणां धनैरपि ॥” आधिर्बन्धकद्रव्यम् । उपनिःक्षेपः । वासनस्थमनाख्याय समुद्रं यन्निधीयते ॥” इति नारदोक्तेः ॥ वासनस्थं निःक्षेपाधारभूतसम्पुटादिस्थम् । समुद्रं ग्रन्थ्यादियुतम् । जडो बुद्धिविकलः । बालोऽप्राप्तषोडशवर्षः । उपनिधिः प्रीत्या भोगार्थमर्पितः । ततश्च आध्यादिभिर्जडादि- धनैश्च विना अन्यानि धनानि उक्तभोगकालेन स्वामिनो नश्यन्ति एतानि तु स्वामिनो न नश्यन्ति न वा भोक्तुर्भवन्ति ॥ * ॥ मिताक्षरायां स्मृतिः -- “द्वारमार्गक्रियाभोगजलवाहादिषु क्रिया । भुक्तिरेव तु गुर्व्वी स्यान्न दिव्यं न च साक्षिणः ॥”

पृष्ठ ३/५१८

याज्ञवल्क्यः । “आगमो ह्यधिको भोगाद्विना पूर्ब्बक्रमागतात् । नागमः कारणं तत्र भुक्तिः स्तोकापि यत्र नो ॥ आगमस्तु कृतो येन सोऽभियुक्तस्तमुद्धरेत् । न तत्सुतस्तत्सुतो वा भुक्तिस्तत्र गरीयसी ॥ योऽभियुक्तः परेतः स्यात्तस्य रिक्थी तमुद्धरेत् । न तत्र कारणं भुक्तिरागमेन विना कृता ॥” भूम्यादावागमः पूर्ब्बपुरुषक्रमादागतभोगाद्- बलवान् । अतः क्रमागतभोग आगमाद्वलवान् । तथा च बृहस्पतिः -- “अनुमानाद्गुरुः साक्षी साक्षिभ्यो लिखितं गुरु । अव्याहता त्रिपुरुषी भुक्तिस्तेभ्यो गरीयसी ॥” त्रिपुरुषभोगमाह व्यासः -- “प्रपितामहेन यद्भुक्तं तत्पुत्त्रेण विना च तम् । तौ विना यस्य पित्रा च तस्य भोगस्त्रिपौरुषः ॥ पिता पितामहो यस्य जीवेच्च प्रषितामहः । त्रयाणां जीवतां भोगो विज्ञेयस्त्वेकपूरुषः ॥” आगमोऽपि बलवान्न भवति यत्र स्तोकापि भुक्तिर्नास्ति । तथा च नारदः । “विद्यमानेऽपि लिखिते जीवत्स्वपि च साक्षिषु । विशेषतः स्थावराणां यन्न भुक्तं न तत् स्थिरम् ॥” इति दीपकलिका ॥ यत्र वादिन्यौ स्वस्वागमबलप्रवृत्तौ आगमयोश्च पूर्ब्बापरभावो न निश्चीयते तत्र यस्य भुक्ति- स्तस्यागमो बलीयान् न त्वन्यस्येत्यर्थ इति मिता- क्षरा ॥ अर्थात् यत्रागमपौर्ब्बापर्य्यनिश्चयस्तत्र । “सर्व्वेष्वेव विवादेषु बलवत्युत्तरा क्रिया । आधौ प्रतिग्रहे क्रीते पूर्ब्बा तु बलवत्तरा ॥” इति याज्ञवल्क्यवचनान्निर्णयः ॥ आगमस्त्विति आ सम्यग्गम्यते प्राप्यते स्वं भवति येन क्रयादिना स आगम इति व्यवहार- मातृका ॥ आगमः साक्षिपत्रादिकमिति याज्ञ- वल्क्यदीपकलिका ॥ आगमो धनोपार्ज्जनोपायः क्रयादिरिति मैथिलाः ॥ तत्रान्येनाभियुक्त आगमकर्त्ता तत्कूटतामुद्धरेत्तत्पुत्त्रपौत्त्रौ नाग- ममुद्धरेतां किन्तु भुक्तिरेव तत्र प्रमाणम् । विशे- षयति बृहस्पतिः । “आहर्त्ता शोधयेद्भुक्तिमागमञ्चापि संसदि । तत्सुतो भुक्तिमेवैकां पौत्त्रादिषु न किञ्चन ॥” इति शूलपाणिधृतम् ॥ तत्पुत्त्रादौ न किञ्चनेति मैथिलधृतम् ॥ आहर्त्ता अर्जनकर्त्ता । अत्र पुत्त्रस्य भुक्तिशोधनमात्रम् । भुक्तिशोधनमाहतुर्व्यासकात्यायनौ । “सागमो दीर्घकालश्च निश्छिद्रोऽन्यरवोज्झितः । प्रत्यर्थिसन्निधानञ्च पञ्चाङ्गो भोग इष्यते ॥” प्रमाणमिति शेषः । सागमः क्रयादियुक्तः । एष च भूमिविषयकविंशतिवर्षधनविषयकदश- वर्षान्यूनकालभोगपरः । योऽभिभुक्त इति यो भोगे क्रियमाणे परेणाभियुक्तः परेतो मृतः स्यान्नागमसुद्धृतवान् तदा तत्पुत्त्रादिरेव तमु- द्धरेत् । तथाह नारदः ।

“अथारूढविवादस्य प्रेतस्य व्यवहारिणः । पुत्त्रेण सोऽर्थः संशोध्यो न तु भोगो निवर्त्तयेत् ॥ भोगः केवलभोगः । तथा च स एव । आदौ तु कारणं दानं पश्चाद्भुक्तिस्तु सागमेति । एष स विवादभोगः षष्ट्यब्देतरपरः । तथाविध- भोगस्यागमं विनापि प्रामाण्यात् । तथा च व्यासः । “वर्षाणि विंशतिं भुक्ता स्वामिनाव्याहता सती । भुक्तिः सा पौरुषी भूमेर्द्विगुणा तु द्विपौरुषी ॥ त्रिपौरुषी तु त्रिगुणा न तत्रान्वेष्य आगमः ॥” एतद्वचनमसमक्षभोगविषयकमिति समक्षविंश- तिवर्षभोगविषयकवचनेनाविरुद्धम् । एतादृक्- स्मृत्युक्तकाश एव कात्यायनः । “स्मार्त्तकाले क्रिया भूमेः सागमा भुक्तिरिष्यते । अस्मार्त्ते त्वागमाभावात् क्रमात्त्रिपुरुषागता ॥” षष्टिवर्षैकपुरुषभुक्तौ त्रिपुरुषभुक्तिव्यपदेशस्य फलमाह न तत्रेत्यादि । अतएव नारदः । “अन्यायेन तु यद्भुक्तं पित्रा पूर्ब्बतरैस्त्रिभिः । न तच्छक्यमपाकर्त्तुं क्रमात्त्रिपुरुषागतम् ॥” अन्यायेनेत्यत्रानागममिति शूलपाणिधृतपाठः । तुरप्यर्थः । पित्रा सह पितरमादा त्रिभि- रित्यर्थः । यत्तु । “अनागमन्तु यो भुङ्क्ते बहून्यब्दशतान्यपि । चौरदण्डेन तं पापं दण्डयेदवनीपतिः ॥” इति दण्डविधायकव्यासवचनं तद्धर्म्मशास्त्रविरो- धात् न मुख्यार्थपरम् । तदाह स एव । “यत्र विप्रतिपत्तिः स्याद्धर्म्मशास्त्रार्थशास्त्रयोः । अर्थशास्त्रार्थमुत्सृज्य धर्म्मशास्त्रार्थमाचरेत् ॥” एवमेव शूलपाणिः । वस्तुतस्तु अनागममिति दण्डविधायकवचनं स्त्रीधननरेन्द्रधनपरम् । “स्त्रीधनञ्च नरेन्द्राणां न कदाचन जीर्य्यति । अनागमं भुज्यमानमपि वर्षशतैरपि ॥” इति स्वत्वनिषेधकनारदवचनैकवाक्यत्वात् । यत्र विप्रतिपत्तिः स्यादिति वचनस्याप्येतदुदा- हरणम् । यत्रैकस्य जयेऽवधार्य्यमाणे मित्र- लब्धिरपरस्य जयेऽवधार्य्यमाणे धनलब्धिस्तत्र । “हिरण्यभूमिलाभेभ्यो मित्रलब्धिर्वरा यतः । अतो यतेत तत्प्राप्ताविति वेदविदां मतम् ॥” इति याज्ञवल्क्योक्तार्थशास्त्रमुत्सृज्य क्रोध- लोभविवर्ज्जित इति धर्म्मशास्त्रमवलम्ब्य व्यव- हारं पश्येत् । अतएव । “सभ्येनावश्यवक्तव्यं धर्म्मार्थसहितं वचः ॥” इति कात्यायनोक्तमिति । भवदेवस्तु व्यासवच- नन्तु प्रतिवादिनोऽसन्निधाने पुरुषैकद्वयभोगा- भिप्रायं त्रैपुरुषिकभोगस्य तत्रापि प्रमाणत्वा- दित्याहुः ॥ अथ भुक्तिस्वत्वापवादः । तत्र बृहस्पतिः । “भुक्तिस्त्रैपुरुषी सिद्ध्येदपरेषां न संशयः । अनिवृत्ते सपिण्डत्वे सकुल्यानां न सिद्ध्यति ॥ अस्वामिना च यद्भुक्तं गृहक्षेत्रापणादिकम् ॥ सुहृद्वन्धुसकुल्यस्य न तद्भोगेव हीयते ॥

विवाह्य श्रोत्रियैर्भुक्तं राज्ञामात्यैस्तथैव च । सुदीर्घेणापि कालेन तेषां तत्तु न सिद्ध्यति ॥” आपणो विक्रयस्थानम् । विवाह्यो जामाता । इति च व्यवहारतत्त्वम् ॥ भुक्तिप्रदः, पुं, (भुक्तिं भोगं प्रददातीति । प्र + दा + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः ।) मुद्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भोग- दातरि, त्रि ॥ भुग्नः, त्रि, (भुज मोटने + क्तः । “ओदितश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति निष्ठातस्य नः ।) रोगा- दिना कुटिलीकृतः । तत्पर्य्यायः । रुग्नः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ९१ ॥ वक्रः । इति भुज- धात्वर्थदर्शनात् । (यथा, -- “साश्रुणी कलुषे रक्ते भुग्ने लुलितपक्ष्मणी । अक्षिणी पिण्डिकापार्श्वमूर्द्ध्वपर्व्वास्थिरुग्भ्रमः ॥” इति वाभटे निदानस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥ यथा, च भट्टिः । ११ । ८ । “पीने भटस्योरसि वीक्ष्य भुग्नां स्तनुत्वचः पाणिरुहान् सुभध्या ॥”) भुज, ओ श औ वक्रणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) वक्रणमिति वक्रं करोतीति ञौ रूपम् । ओ, भुग्नः । श, भुजति लतां वायुः । औ, भोक्ता । इति दुर्गा- दासः ॥ भुज, ध औ त्राणे । भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०-पर०-सक०-अनिट् ।) ध, भुनक्ति । औ, अभौक्षीत् । त्राणं पालनम् उपभोगश्च तस्मात् पालने परस्मैपदम् । इति बोध्यम् । भुनक्ति पृव्यिवीं राजा पालयतीत्यर्थः । उप- भोगे तु वृद्धो जनो दुःखशतानि भुङ्क्ते इति । दिवं मरुत्वानिव भोक्ष्यते महीमिति रघुः । एवं सुखमुपभुङ्क्ते इत्यादि च बोध्यम् । भुजोऽ- शने इत्यत्र भक्षणमात्रस्य ग्रहणेऽपि उपभोगस्य भक्षणजन्यतृप्तिजनकत्वविवक्षया सिद्धिरिति विद्यानिवासः । इति दुर्गादासः ॥ भुजः, पुं स्त्री, (भुजति वक्रो भवतीति । भुज + “इगुपघज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । यद्वा, भुज्यतेऽनेनेति । भुज + “हलश्चेति ।” ३ । ३ । १२१ । इति घञ् । इत्यत्र काशिकोक्तेः घञ् । “भुजन्युब्जौ पाण्युपतापयोः ।” ७ । ३ । ६१ । इति घञि गुणाभावः कुत्वाभावश्च निपा- त्यते ।) तत्पर्य्यायः । बाहुः २ प्रवेष्टः ३ दोः ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ८० ॥ बाहः ५ वाहा ६ भुजा ७ दोषः ८ दोषा ९ । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ करः १० । इति मेदिनी । जे, १३ ॥ (यथा, रघुः । २ । ७४ । “भुजे भुजङ्गेन्द्रसमानसारे भूयः स भूमेर्धुरमाससञ्ज ॥”) तस्य शुभाशुभलक्षणम् यथा, -- “कक्षा चाश्वदला श्रेष्ठा सुगन्धिन्यूर्द्धरोमिका । अन्यथा अर्थहीनानामसौ निःस्वस्य रोमशौ ॥ निर्म्मांसौ चैव भुग्नाल्पौ श्लिष्टौ च विपुलौ भुजौ ।

पृष्ठ ३/५१९

आजानुलम्बिनौ बाहू वृत्तौ पीनौ नृपेश्वरे ॥ निःस्वानां रोमशौ ह्रस्वौ श्रेष्ठौ करिकरप्रभौ ।” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ (हस्तिशुण्डः । यथा, महाभारते । ३ । २७० । २१ । “नकुलस्तस्य नागस्य समीपपरिवर्त्तिनः । सविषाणं भुजं मूले खड्गेन निरकृन्तत ॥”) ग्रहस्पष्टीकरणार्थं राशित्रयादूनकेन्द्रग्रहादिः । राशित्रयादधिकनवपर्य्यन्तषडन्तरितावशेषः । नवराशिभ्योऽधिकं चेत् तदा द्वादशराशिभ्यः शोध्यश्च भुजः स्यात् । यथा, -- “दोस्त्रिभोनं त्रिभोर्द्ध्वं विशेष्यं रसै- श्चक्रतोऽङ्काधिकं स्याद्भुजोनं त्रिभम् । कोटिरेकैककं त्रित्रिभैः स्यात् पदं सूर्य्यमन्दोच्चमष्टाद्रयोऽंशा भवेत् ॥” इति ग्रहलाघवम् ॥ क्षेत्रस्य परिमाणविशेषः । यथा, -- “कोटिश्चतुष्टयं यत्र दोस्त्रयं तत्र का श्रुतिः । कोटिं दोः कर्णतः कोटिश्रुतिभ्याञ्च भुजं वद ॥ इष्टो बाहुर्यः स्यात्तत्स्पर्द्धिन्यां दिशीतरो बाहुः । त्र्यस्रे चतुरस्रे वा सा कोटिः कीर्त्तिता तज्ज्ञैः ॥ तत्कृत्योर्योगपदं कर्णः दोः कर्णवर्गयोर्विवरात् । मूलं कोटिः तच्छ्रुतिकृत्योरन्तरात् पदं बाहुः ॥” इति लीलावत्यां क्षेत्रव्यवहारः ॥ भुजकोटरः, पुं, (भुजस्य कोटर इव ।) कक्षः । इति हेमचन्द्रः । ५ । २५३ ॥ भुजगः, पुं, (भुजं वक्रं गच्छतीति । गम् + डः । ३ । २ । ३८ । इत्यत्र “खच्च डिद्वाच्यः ।” वार्त्तिकोक्तेः डित् । ततः टिलोपः ।) सर्पः । इत्यमरः । १ । ८ । ६ ॥ (यथा, मेघदूते । ६२ । “तस्मिन् हित्वा भुजगवलयं शम्भुना दत्तहस्ता । क्रोडाशैले यदि च विचरेत् पादचारेण गौरी ॥”) भुजगदारणः, पुं, (भुजगं दारयतीति । दॄ + णिच् + ल्युः ।) गरुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भुजगाभोजी, [न्] पुं, (भुजगं आ सम्यक्प्रकारेण भुङ्क्ते इति । भुजग + आ + भुज + णिनिः ।) मयूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भुजान्तकः, पुं, (भुजगस्य अन्तकः ।) गरुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भुजगाशनः, पुं, (भुजगमश्नातीति । अश + ल्युः । भुजगः अशनं यस्येति वा ।) गरुडः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भुजङ्गः, पुं, (भुजं वक्रं गच्छतीति । गम + खच् । “खच्च डिद्वाच्य” इति वार्त्तिं डित्त्वपक्षे टिलोपः ।) सर्पः । (यथा, रघुः । ९ । ७९ । “आक्रान्तपूर्ब्बमिव मुक्तविषं भुजङ्गं प्रोवाच कोशलपतिः प्रथमापराद्धः ॥”) षिड्गः । इत्यमरः । १ । ८ । ६ । मेदिनी च ॥ (सीसम् । तद्यथा, -- “सीसं वध्रञ्च वप्रञ्च योगेष्टं नागनामकम् ॥” नागनामकम् । नागः भुजङ्ग इत्यादि ।) इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ अपरञ्च तदर्थे ।

“त्रिंशद्भागा भुजङ्गस्य गन्धपाषाणपञ्चकम् ॥ शुरतालकयोर्द्वौ द्वौ वङ्गस्यैकोऽञ्जनात्त्रयम् । अन्धमूषीकृतं ध्मातं पक्वं विमलमञ्जनम् ॥” इति वाभटे उत्तरतन्त्रे त्रयोदशेऽध्याये ॥) भुजङ्गघातिनी, स्त्री, (भुजङ्गं सर्पं तद्विषं वा हन्तीति । हन + णिनिः । स्त्रियां ङीप् ।) वृक्षविशेषः । कङ्कालिका इति ख्यातः । तत्- पर्य्यायः । सूरिः २ सर्पाक्षी ३ क्षुत्करी ४ स्पृहा ५ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सर्पनाशिनी च ॥ भुजङ्गजिह्वा, स्त्री, (भुजङ्गस्य जिह्वेव आकृति- र्यस्याः ।) महासमङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भुजङ्गस्य जिह्वा ।) सर्परसना च ॥ (विवरण- मस्या महासमङ्गाशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) भुजङ्गप्रयातं, क्ली, (भुजङ्गवत्प्रयातं गतिरिव भङ्गीमान् शब्दविन्यासो यस्य ।) द्वादशाक्षर- पादच्छन्दः । यथा, कालिदासकृतश्रुतबोधे । “यदाद्यञ्चतुर्थन्तथा सप्तमञ्चेत्- तथैवाक्षरं ह्रस्वमेकादशाद्यम् । शरच्चन्द्रविद्बेषिवक्त्रारविन्दे तदुक्तं कवीन्द्रेर्भुजङ्गप्रयातम् ॥” (अधिकन्तु छन्दःशब्दे ज्ञातव्यम् ।) भुजङ्गभुक्, [ज्] पुं, (भुजङ्गं भुङ्क्ते इति । भुज् + क्विप् ।) गरुडः । इति शब्दरत्नावली ॥ मयूरः । इत्यमरः । २ । ५ । ३० ॥ (मयूरार्थे पर्य्यायो यथा, -- “मयूरश्चन्द्रकी केकी मेघरावो भुजङ्गभुक् । शिखी शिखाबलो वर्ही शिखण्डी नीलकण्ठकः ॥ शुक्लोपाङ्गः कलापी च मेघनादः कलाप्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) भुजङ्गभोजी, [न्] पुं, (मुजङ्गं भुङ्क्ते इति । भुज + णिनिः ।) राजसर्पः । इति हेमचन्द्रः ॥ भुजङ्गमः, पुं, (भुज कौटिल्ये + इगुपधेति कः । भुजः कुटिलीभवन् गच्छतीति । भुज + गम् + “गमेः सुपि बाच्यः ।” ३ । १ । ३८८ । इत्यस्य वार्क्तिकात् खच् । “खच्चडिद्वाच्यः ।” इति डिदभावे टिलोपाभावः ।) सर्पः । इत्य- मरः । १ । ८ । ६ । (यथा, रघुः । ६ । ७७ । “आरूढमद्रीनुदधीन् वितीर्णं भुजङ्गमानां वसतिं प्रविष्टम् ॥”) सीसके, क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भुजङ्गलता, स्त्री, (भुजङ्गवत् कुटिला तत्प्रिया वा लता ।) नागवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भुजङ्गहा, [न्] पुं, (भुजङ्गं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) गरुडः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भुजङ्गाक्षी, स्त्री, (भुजङ्गस्य अक्षीव पुष्पं यस्याः । “अक्ष्णोऽदर्शनात् ।” ५ । ४ । ७६ । इति अच् । गौरादित्यात् ङीष् ।) रास्ना । इत्यमरः । २ । ४ । ११५ ॥ (रास्ना मेदनाइ इति लोके । तथास्याः पर्य्यायान्तरम् । “नाकुली सरसा नागसुगन्धा गन्धनाकुली । नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी सर्पाक्षी विषनाशिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

भुजङ्गाख्यः, पुं, (भुजङ्गस्य आख्या आख्या यस्य ।) नागकेशरः । इति शब्दमाला सर्पनामके, त्रि ॥ भुजशिरः, [स्] क्ली, (भुजस्य शिर इव ।) स्कन्धः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ७८ ॥ भुजा, स्त्री, (भुज + टाप् ।) बाहुः । करः । इति मेदिनी । जे, १३ ॥ (यथा, शिशुपालवधे । ७ । ७१ । “अविरतकुसुमावचायखेदा न्निहितभुजालतयैकयोपकण्ठम् ॥”) भुजाकण्टः, पुं, (भुजायाः करस्य कण्ट इव ।) हस्तनखः । इति हेमचन्द्रः ॥ भुजादलः, पुं, (भुजाया बाहोर्दल इव ।) हस्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भुजान्तरं, क्ली, (भुजयोरन्तरं मध्यम् ।) क्रोडम् । इत्यमरः । २ । ६ । ७७ ॥ (वक्षः । यथा, रघुः । ३ । ५४ । “दिलीपसूनोः स बृहद्भुजान्तरं प्रविश्य भीमासुरशोणितोचितः । पपावनास्वादितपूर्ब्बमाशुगः कुतूहलेनेव मनुष्यशोणितम् ॥” भुजस्यान्तरं प्रभेदः ।) हस्तप्रभेदश्च ॥ भुजिः, पुं, (भुनक्ति भुङ्क्ते वा सर्व्वानिति । भुज + “भुजेः किच्च ।” उणा० ४ । १४१ । इति इः । स च कित् । सर्व्वभक्षकत्वादस्य तथा- त्वम् ।) वह्निः । इत्युणादिकोषः ॥ (भुज + भावे इः । भोगः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ९१ । ६ । “आसवं सवितुर्यथा भगस्येव भुजिं हुवे । अग्निं समुद्रवाससम् ॥” “सवितुः प्रेरकस्य देवस्य सवं यथा प्रसवमिव भगस्येव भुजिं भगाख्यस्य देवस्य भोगमिव च समुद्र वाससमग्निं आहुवे आह्वयामि ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ * ॥ भोक्तरि, त्रि । यथा, ॠग्वेदे । ८ । ८ । २ । “भुजी हिरण्यपेशसा कवी गम्भीरचेतसा ॥” “हे भुजी हविषां भोक्तारौ ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) भुजिष्यः, पुं, (भुङ्क्ते स्वाम्युच्छिष्टमिति भुज्यते इति वा भुज + “रुचिभुजिभ्यां किष्यन् ।” उणा० ४ । १७८ । इति किष्यन् ।) स्वतन्त्रः । हस्तसूत्रम् । दासः । इति मेदिनी । ये, ९८ ॥ (यथा, माधे । १५ । ६३ । “किमहो नृपाः समममीभि- रुपपतिसुतैर्न पञ्चभिः । वध्यमभिहत भुजिष्यममुं सह चानया स्थविरराजकन्यया ॥”) रोगः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ भुजिष्या, स्त्री, (भुजिष्य + टाप् ।) दासी । (यथा, रघुः । ६ । ५३ । “अथाङ्गदाश्लिष्टभुजं भुजिष्या हेमाङ्गदं नाम कलिङ्गनाथम् । आसेदुषीं सादितशत्रुपक्षं बालामबालेन्दुमुखीं बभाषे ॥”) गणिका । इति मेदिनी । ये, ९९ ॥

पृष्ठ ३/५२०

भुज्युः, पुं, (भुज्यतेऽत्रेति । भुज भक्षणे + “भुजि मृङ्भ्यां युक्त्युकौ ।” उणा० ३ । २१ । इति युक् ।) भाजनम् । इत्युणादिकोषः । २ । २०३ ॥ भाजनम् । (भुङ्क्ते सर्व्वानिति । भुज + कर्त्तरि युक् ।) अग्निः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (स्वनामख्यातराजविशेषः । यथा, ऋग्- वेदे । ४ । २७ । ४ । “ऋजिप्य ईमिन्द्रावतो न भुज्युं श्येनो जभार बृहतो अधिष्णोः ॥” भुनक्ति पालयतीति । भुज पालने + युक् । रक्षके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २२ । २ । “पूर्ब्बापुषं सुहवं पुरुस्पृहं भुज्युं वाजेषु पूर्ब्बम् ॥” “भुज्युं भुजपालने सर्व्वस्य रक्षकम् ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) भुञ्जन्, [त्] त्रि, (भुज् + शतृ ।) भोगकर्त्ता । भुजधातोः शतृप्रत्ययनिष्पन्नोऽयभ् ॥ भुञ्जानः, पुं, (भुज् + शानच् ।) भोगकर्त्ता । यथा, -- “भुञ्जानो वर्द्धयेत् पापमसत्यं संसदि बृवन् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (तथा च । “अशितश्चोदकं युक्त्या भुञ्जानश्चान्तरा पिबेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४६ अ, ॥) भुरिक्, [ज्] स्त्री, (भरति सर्व्वं धरतीति । भृञ् + “भृञ उच्च ।” उणा० २ । ७२ । इति इजिः । धातोरुकारान्तादेशः ।) पृथिवी । इत्युणादिकोषः ॥ (द्विवचनान्तत्वे । बाहू । द्यावापृथिव्यौ च । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २ । १४ । “रथं न क्रन्तो अपसा भुरिजो रृतं येमुः सुध्य आशुषाणाः ॥” “भुरिजोः बिभ्रतः कर्म्मकरणसामर्थ्यं पदार्थान् वेति भुरिजौ बाहू तयोः । यद्वा, भुरिजोः देवान् मनुष्यांश्च बिभृत इति भुरिजौ द्यावापृथिव्यौ ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) भुवनं, क्ली, (भवन्त्यस्मिन् भूतानीति । भू + “भूसू- धूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि ।” उणा० २ । ८० । इत्यत्र बहुलवचनाद्भाषायामपि प्रयुज्यते ।” इत्युज्ज्वल- दत्तोक्त्या क्युन् ।) जगत् । (यथा, भट्टिः । १ । १ । “गुणैर्व्वरं भुवनहितच्छलेन यं सनातनः पितरमुपागमत् स्वयम् ॥”) सलिलम् । गगनम् । जनः । इति मेदिनी । ने, १०२ ॥ चतुर्द्दशभुवनानि यथा, -- “चतुर्द्दशविधं ह्येतद् भूतसर्गं प्रकीर्त्तितम् । भूर्भुवः स्वर्महश्चैव जनश्च तप एव च ॥ सत्यलोकश्च सप्तैते लोकास्तु परिकीर्त्तिताः । जम्बूः शाकः कुशः क्रौञ्चः शाल्मलो मेदपुष्करः । सप्तद्वीपाः प्रधानानि ह्युपद्वीपैस्तु संयुताः ॥ लवणः क्षीरसंज्ञश्च घृतोदो दधिसंज्ञकः । सुरोदेक्षुरसोदौ च स्वादूदः सप्तमो भवेत् । चत्वारः सागराः ख्याताः पुष्करिण्यश्च ताः स्मृताः ॥ उत्तराः कुरवो रम्यं वर्षं हैमवतं तथा ।

भद्राश्वं केतुमालञ्च तथा वषमिलावृतम् ॥ भारतं हरिवर्षञ्च तथा किंपुरुषावृतम् । एतान्यष्टौ तु वर्षाणि पुण्यानि कथितानि तु ॥ इन्द्रद्युम्नः कसेरुश्च ताम्रवर्णो गभस्तिमान् । नागवीथी तथा सौम्यो गन्धर्व्वो वारुणस्तथा ॥ सागराख्यस्तु नवमो भेदभारतवार्षिकः । इदन्तु भारतं वर्षं कर्म्मभूमिरिति स्मृतम् ॥ शेषाणि द्वीपवर्षाणि भोगस्थानानि सन्त्यपि । भागीरथी पावनी च ह्रदिनी ह्रादिनी तथा ॥ सीता वंक्षुश्च सिन्धुश्च सप्त गङ्गाः प्रकीर्त्तिताः । सुप्रभा काञ्चनी चैव विशाला सुमनोह्रदाः ॥ सरस्वत्योघनादा च सुवेणुर्विमलोदका । एता गङ्गास्तु विख्याताः सप्त पुण्यप्रदाः शुभाः ॥ हिमवान् हेमकूटश्च निषधो नीलपर्व्वतः । श्वेतश्च शृङ्गवान्मेरुर्माल्यवान् गन्धमादनः ॥ महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमानृक्षवानपि । बिन्ध्यश्च पारिपात्रश्च कैलासो मन्दरस्तथा ॥ लोकालोको महांस्तेषु तथैवोत्तरमानसः । एते विंशतिर्विख्याताः पर्व्वतास्तस्थुषां वराः ॥ अतलं सुतलञ्चैव वितलञ्च गभस्तिमत् । महातलं रसातलं पातालं सप्तमं स्मृतम् ॥ रुक्मभौमं शिलाभौमं पातालं नीलमृत्तिकम् । रक्तपीतश्वेतकृष्णभौमानि च भवन्त्यपि ॥ पातालानाञ्च सप्तानां लोकानाञ्च यदन्तरम् । शुषिरं तानि कथ्यन्ते भुवनानि चतुर्द्दश ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ (भूतजातम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । १५७ । ५ । “युवं ह गर्भं जगतीषु धत्थो युवं विश्वेषु भुवने- ष्वन्तः ।” तथा च वाजसनेयसंहितायाम् । ९ । ५ । “यस्यामिदं विश्वं भुवनमाविवेश तस्यां नो देवः सविता धर्म्म साविषत् ॥” * ॥ भावनम् । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८८ । १ । “तस्य भर्म्मणे भुवनाय देवा धर्म्मणे कं स्यधया पप्रथन्त ॥” * ॥ पुं, मुनिविशेषः । यथा, महा- भारते । १३ । २६ । ८ । “नितम्भूर्भुवनो धौम्यः शतानन्दोऽकृतव्रणः ॥”) भुवनको(श)ष, पुं, (भुवनस्य कोष इव ।) भूगोलः । (अस्य विवरणं श्रीभागवते पञ्चमस्कन्धे । १६ । १७ । १८ । अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ तथाच । “जम्बुप्लक्षशाल्मलकुशक्रौञ्च- शाकपुष्करसंज्ञाः सप्त द्बीपाः । लक्षयोजनप्रमाणाज्जम्वु- द्वीपादुत्तरोत्तरद्विगुणाः ॥ १ ॥ लवणसुरासर्पिर्दधिदुग्धस्वच्छोदकसंज्ञैः पर- स्परद्विगुणैः । सप्तसमुद्रैर्बलयाकारैस्ते द्वीपाः परिधिष्ठिताः ॥ योऽसौ मनुपुत्त्रः प्रियव्रतो नाम स सप्तद्वीपा- धिपतिर्बभूव । तस्य अग्नीध्रादयो दश पुत्त्रा बभूवुः ॥ ३ ॥ त्रयः प्रव्रजिताः । शिष्टानां सप्तानां सप्त द्वीपाः पित्रा दत्ताः । तत्र जम्बुद्बीपाधि- पतेराग्नीध्रस्य नव पुत्त्रा जाताः ॥ ४ ॥

नाभिः किंपुरुषश्चैव हरिवर्ष इलावृतः । रम्यो हिरण्मयश्चैव कुरुभद्रश्च केतुमान् ॥ ५ ॥ नववर्षाणि विभज्य पुत्रेभ्यः पित्रा दत्तानि वनं प्रविशता । अग्नीध्रोऽयं हिमाह्वयम् । यस्याधि- पतिर्नाभेः ऋषभः पुत्त्रो बभूव ॥ ६ ॥ ऋषभाद्भरतो भरेतन चिरकालं धर्मेण पालितत्वादिदं भारतं वर्षमभूत् । इलावृतस्य मध्ये मेरुः सुवर्णमय- श्चतुरशीतिसहस्राणि योजनानि तस्योच्छ्रायः । षोडशसहस्रमप्यधस्तादवगाढः तद्द्विगुणो मूल- विस्तारः ॥ ६ ॥ तन्मध्ये ब्रह्मणः पुरी । ऐन्द्र्यामि- न्द्रस्य चामरावती । आग्नेय्यामग्नेस्तेजोवती । याम्यां यमस्य संयमनी । नैरृत्यां निरृतेर्भयं- करी । वारुण्यां वरुणस्य विश्वावती । वायव्यां वायोर्गन्धवती । उदीच्यां सोमस्य विभावरीति नववर्षान्वितं जम्बूद्वीपं पुण्यपर्वतैः पुण्यनदी- भिरन्वितम् ॥ ७ ॥ किंपुरुषादीन्यष्टवर्षाणि पुण्य- वतां भोगस्थानानि साक्षाद्भारतवर्षमेकं कर्म- भूमिश्चातुर्वण्ययुतम् ॥ ८ ॥ तत्रैव कर्म्मभिः स्वर्गं कृतैः प्राप्स्यन्ति मानवाः । मुक्तिश्चात्रैव निष्कामैः प्राप्यते ज्ञानकर्मभिः ॥ ९ ॥ अधोगतिमितो विप्र ! यान्ति वै पापकारिणः । ये पापकारिणस्तान् विद्धि पातालतले नरके कोटिसमन्वितान् ॥ १० ॥ अथ सप्तकुलपर्वताः कथ्यन्ते । माहेन्द्रः । मलयः शुक्तिमान् ऋष्यमृकः सह्यपर्वतः बिन्ध्यः पारियात्रः । इत्येते भारते कुलपर्वताः ॥ ११ ॥ नर्मदासुरसाऋषिकुल्याभी- मरथीकृष्णावेणीचन्द्रभागाताम्रपर्णी इत्येताः सप्त नद्यः गङ्गायमुनागोदावरीतुङ्गभद्राकावेरी- सरयूरित्येता महानद्यः पापध्य्नः ॥ १२ ॥ जम्बुनाम्ना च विख्यातं जम्बुद्वीपमिदं शुभम् । लक्षयोजनविस्तीर्णमिदं श्रेष्ठं तु भारतम् ॥ १३ ॥ अक्षद्वीपादिपुण्या जनपदाः निष्कामा ये स्वध- र्मेण नरसिंहं यजन्ति ते तत्र निवसन्ति अधि- कारक्षयात् मुक्तिं च प्राप्नुवन्ति ॥ १४ ॥ जम्बाद्याः स्वादूदकान्ताः सप्त पयोधयःः । ततः परा हिरण्मयी भूमिः । ततो लोकालोकपर्वतः एष भूर्लोकः ॥ १५ ॥ अस्योपरि अन्तरिक्ष- लोकः खेचराणां रम्यस्तदूर्ध्वं स्वर्गलोकः ॥ १६ ॥ स्वर्गस्थानं महापुण्यं प्रोच्यमानं निबोध मे । भारते कृतपुण्यानां देवानामपि चालयम् ॥ १७ ॥ मध्ये पृथिव्यामद्रीन्द्रो भास्वान् मेरुर्हिरण्मयः । योजनानां सहस्राणि चतुरशीतिमुच्छ्रितः ॥ १८ ॥ प्रविष्टः षोडशाधस्ताद्धरण्यां धरणीधरः । तावत्प्रमाणा पृथिवी पूर्ब्बतश्च समन्ततः ॥ १९ ॥ तस्य शृङ्गत्रयं मूर्ध्रि स्वर्गो यत्र प्रतिष्ठितः । नानाद्रुमलताकीर्णं नानापुष्पोपशोभितम् ॥ २० ॥ मध्यमं पश्चिमं पूर्ब्बं मेरोः शृङ्गाणि त्रीणि वै । मध्यमं स्फाटिकं शृङ्गं वैदूर्यमणिकामयम् ॥ २१ ॥ इन्द्रनीलमयं पूर्ब्बं माणिक्यं पश्चिमं स्मृतम् । योजनानां सहस्राणि नियुतानि चतुर्दश ॥ २२ ॥ उच्छ्रितं मध्यमं शृङ्गं स्वर्गो यत्र त्रिविष्टपः । अप्रभान्तरितं शृङ्गं मूर्ध्नि छत्राकृतिस्थितम् ।

पृष्ठ ३/५२१

पूर्व्वमुत्तरशृङ्गाणां अन्तरं मध्यमस्य च । त्रिविष्टपो नाकपृष्ठे ह्यप्सराः सन्ति निर्वृताः ॥ २४ ॥ आनन्दोऽथ प्रमोदश्च स्वर्गशृङ्गे तु मध्यमे । श्वेतश्च पौष्टिकश्चैव उपशोभनमन्मथौ ॥ २५ ॥ आह्लादः स्वर्गराजा वै स्वर्गशृङ्गे तु पश्चिमे । निर्ममो निरहङ्कारः सौभाग्यश्चातिनिर्म्मलः ॥ २६ ॥ स्वर्गाश्चैव द्बिजश्रेष्ठ ! पूर्ब्बशृङ्गे समास्थिताः । एकविंशानि स्वर्गा वै निविष्टा मेरुमूर्द्धनि ॥ २७ ॥ अहिंसादानकर्तारो यज्ञानां तपसां तथा । तत्तेषु निवसन्ति स्म जनाः क्रोधविवर्जिताः ॥ २८ ॥ जलप्रवेशे चानन्दं प्रमोदं वह्निसाहसे । भृगुप्रपाते सौख्यं च रणं चैवास्य निर्मलम् ॥ २९ ॥ अनाशके तु संन्यासे मृतो गच्छेत्त्रिविष्टपम् । क्रतुयाजी नाकपृष्ठं अग्निहोत्री च निर्वृ- तिम् ॥ ३० ॥ तडागकूपकर्त्ता च लभते पौष्टिकं द्विजः । सुवर्णदायी सौभाग्यं लभन् स्वर्गतपःफलम् ॥ ३१ ॥ शीतकाले महावह्निं प्रज्वालयति यो नरः । सर्व्वसत्त्वहितार्थाय स्वर्गं सोप्सरसं लभेत् ॥ ३२ ॥ हिरण्यगोप्रदाने हि निरहङ्कारमाप्नुयात् । भूमिदानेन शुद्धेन लभते शान्तिकं पदम् ॥ ३३ ॥ रौप्यदानेन स्वर्गं तु निर्मलं लभते नरः । अश्वदानेन पुण्याहं कन्यादानेन मङ्गलम् ॥ ३४ ॥ द्विजेभ्यस्तर्पणं कृत्वा दत्वा वस्त्राणि भक्तितः । श्वेतं तु लभते स्वर्गं यत्र गत्वा न शोचते ॥ ३५ ॥ कपिलागोप्रदानेन परमार्थे महीयते । गोवृषस्य प्रदानेन स्वर्गं मन्मथमाप्नुयात् ॥ ३६ ॥ माधमासे सरित्स्नायी तिलधेनुप्रदस्तथा ॥ छत्रोपानहदाता च स्वर्गं यात्युपशोभनम् ॥ ३७ ॥ देवतायतनं कृत्वा द्विजशुश्रूषकस्तथा । तीर्थयात्रापरश्चैव स्वर्गराज्ये महीयते ॥ ३८ ॥ एकान्नभोजी यो मर्त्यो नक्तभोजी च नित्यशः । उपवासी त्रिरात्राद्यैः शान्तः स्वर्गं शुभं लभेत् ॥ २९ ॥ सरित्स्नायी जितक्रोधो ब्रह्मचारी दृढव्रतः । निर्मलं स्वर्गमाप्नोति यथाभूतहिते रताः ॥ ४० ॥ विद्यादानेन मेधावी निरहङ्कारमाप्नुयात् । येन येन हि भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति ॥ ४१ ॥ तत्तत्स्वर्गमवाप्नोति यद्यदिच्छति मानवः । चत्वारि अतिदानानि कन्या गौर्भूः सरखती ॥ ४२ ॥ नरकादुद्धरन्त्येते जपवाहनदोहनात् । यस्तु सर्व्वाणि दानानि ब्राह्मणेभ्यः प्रय- च्छति ॥ ४३ ॥ संप्राप्य न निवर्त्तेत स्वर्गं शान्तमनामयम् । शृङ्गे तु पश्चिमे यत्र ब्रह्मा तत्र स्थितः स्वयम् ॥ ४४ ॥ पूर्ब्बशृङ्गे स्वयं विष्णुः मध्ये चैव शिवः स्थितः । अतः परं तु विप्रेन्द्र ! स्वर्गाध्वानमिमं शृणु ॥ ४५ ॥ विमलं विपुलं शुद्धमुपर्य्युपरिसंस्थितम् । प्रथमे तु कुमारस्तु द्बितीये मातरः स्थिताः ॥ ४६ ॥ तृतीये सिद्धगन्धर्वा तुर्य्ये विद्याधरा द्बिज ! पञ्चमे नागराजा च षष्ठे तु विनतासुतः ॥ ४७ ॥ सप्तमे दिव्यपितरो धर्म्मराजस्तथाष्टमे ।

नवमे तु तथा दक्ष आदित्यो दशमे पथि ॥ ४८ ॥ भूर्लोकाच्छतसाहस्रादूर्द्ध्वं चरति भास्करः । योजनानां सहस्रे द्बे विष्टम्भनसमं ततः ॥ ४९ ॥ त्रिगुणं परिणाहेन सूर्य्यबिम्बं प्रमाणतः । सोमपुर्य्यां विभावर्य्यां मध्याह्ने चार्य्यमा यदा । महेन्द्रस्यामरावत्यां तदा तिष्ठति भास्करः ॥ ५० ॥ मध्याह्ने त्वमरावत्यां यदा भवति भास्करः । तदा संयमने याम्ये तत्रोद्यंस्तु प्रदृश्यते ॥ ५१ ॥ मेरुं प्रदक्षिणं कुर्व्वन् भात्येव सविता सदा । ध्रुवाधारस्तथोत्तिष्ठन् वालिखिल्यादिभिः स्तुतः ॥ ५२ ॥ इति श्रीनरसिंहपुराणे भूवनकोशे त्रिंशो- ध्यायः ॥ ३० ॥) भुवन्युः, पुं, (भवतीति । “कन्युच् क्षिपेश्च ।” उणा० ३ । ५१ । इति चकारात् भूधातोरपि कन्युच् ।) सूर्य्यः । वह्निः । चन्द्रः । इति मेदिनी । ये, ९८ ॥ प्रभुः । इत्युणादिकोषः ॥ भुवर्लोकः, पुं, (भुवश्चासौ लोकश्चेति ।) भूरादि- सप्तलोकान्तर्गतद्वितीयलोकः । यथा, -- “भूमिसूर्य्यान्तरं यच्च सिद्धादिसुनिसेवितम् । भुवर्लोकस्तु सोऽप्युक्तो द्वितीयो मुनिसत्तम ! ॥” इति विष्णुपुराणे । २ अंशे ७ अध्यायः ॥ (यथा च भागवते । २ । ५ । ८ । “भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः । हृदा स्वर्लोक उरसा महर्ल्लोको महात्मनः ॥”) भुवः, [स्] व्य, (भवतीति । भू + “भूरञ्जिभ्यां कित् ।” उणा० ४ । २१६ । इति असुन् स च कित् ।) आकाशः । इति हेमचन्द्रः ॥ (महाव्याहृतिभेदः । यथा, मनुः । २ । ७६ । “अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरदुहत् भूर्भुवः स्वरितीति च ॥”) भुविः, [स्] क्ली, (भवतीति भवत्यस्मिन् रत्नादीनि वा । भू + “भुवः कित् ।” उणा० २ । ११३ । इति इसिन् । स च कित् ।) समुद्रः । इत्यु- णादिकोषः ॥ भू, सत्तायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) सत्तेह द्विविधा । उत्पत्ति- र्विद्यमानता च । भवति मनुष्योऽथवा विष्णुः । इति दुर्गादासः ॥ भू, क शुद्धिचिन्तयोः । मिश्रणे । इति कविकल्प- द्रुमः । (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क, तृण- वद्भावयति द्विषः सर्व्वान् । त्रयोऽर्थाः । इति दुर्गादासः ॥ भू, क ङ प्राप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) क ङ, भावयते । इति दुर्गादासः ॥ भू, ञ प्राप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वा०-उभ०- सक०-सेट् ।) ञ, भवति भवते धनं धीरः । भवत्येव सत्तायां प्राप्तिसम्पन्नजन्मस्विति भट्ट- मल्लः । भवते दुरितक्षयं यथोक्तक्रतुभिर्भावयते च नाकलोकमिति हलायुधः । केचिदमुं

भ्वाद्यात्मनेपदिनं मत्वा प्राप्तौ परस्मैपदं सत्तार्थ- स्यैवानेकार्थत्वात् समाधत्ते । इति दुर्गादासः ॥ भू, व्य, (भू + क्विप् ।) रसातलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ भूः, स्त्री, (भवत्यस्मिन्निति । भू + अधिकरणे क्विप् ।) पृथिवी । इत्यमरः । २ । १ । २ ॥ (यथा, मनुः । ७ । ६ । “न चैनं भुवि शक्नोति कश्चिदप्यभिवीक्षि- तुम् ॥” यथा च वैद्यकरत्नमालायामस्याः पर्य्यायः । “भूर्भूमिः पृथिवी पृथ्वी मेदिनी वसुधावनिः । क्षितिरुर्व्वी मही क्षौणी क्ष्मा धरा कुर्वसु- न्धरा ॥”) स्थानमात्रम् । इति मेदिनी । भे, १ ॥ (यथा, भागवते । ६ । ४ । ३१ । “यच्छक्तयो वदतां वादिनां वै विवादसंवादभुवो भवन्ति ॥” यज्ञाग्निः । इति जटाधरः ॥ भूकं, क्ली, (भवतीति । भू + “सृकृभूशुषिमुषिभ्यः कक् ।” उणा० ३ । ४१ । इति कक् ।) छिद्रम् । कालः । इति मेदिनी । के, ३० ॥ भूकः, पुं, (भू + कक् ।) अन्धकारः । इति शब्द- माला ॥ भूकदम्बः, पुं, (भुवि कदम्ब इव ।) अलम्बुषवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कोकसीम । इति भाषा ॥ भूकदम्बकः, पुं, (भूकदम्ब + संज्ञायां कन् ।) यवानी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिविशेषो- ऽस्य यवानीशब्दे ज्ञातव्यः ॥) भूकन्दः, पुं, (भुवः पृथिव्याः कन्द इव ।) महा- श्रावणिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ थुलकुडी । इति भाषा ॥ भूकम्पः, पुं, (भुवः पृथिव्याः कम्पः ।) भूमि- कम्पनम् । स च अद्भुतविशेषः । यथा, अद्भुतसागरे । “मेषे वृश्चिकभे गजः प्रचलति व्यासादिभिः कथ्यते चापे मीनकुलीरभे च वृषभे सत्यं चलेत् कच्छपः । यूके कुम्भधरे मृगेन्द्रमिथुने कन्यामृगे पन्नग- स्तेषामेकतमो यदि प्रचलति क्षौणी तदा कम्पते ॥ “कच्छपे मरणं ज्ञेयं मरणञ्चापि पन्नगे । सर्व्वत्र सुखदञ्चैव पृथिव्यां चलिते गजे ॥ प्रथितनरेश्वरमरणं व्यसनान्याग्नेयमारुतयोः । क्षुद्भयमतिवृष्टिभिरुपपीड्यन्ते जनाश्चापि ॥ त्रिचतुर्थपञ्चमदिने मासे पक्षे त्रिपक्षके । भवति यदा भूकम्पः प्रधाननृपनाशनं कुरुते ॥” स च भूमिजोत्पातविशेषः । यथा, -- “चरस्थिरभवं भौमं भूकम्पमपि भूमिजम् । जलाशयानां वैकृत्यं भौमन्तदपि कीर्त्तितम् ॥ भौमं जाप्यफलं ज्ञेयं चिरेण परिपच्यते ।” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ भूकर्व्वुदारकः, पुं, वृक्षविशेषः । छोटालसोडा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षुद्रश्लेप्मान्तकः २ भूशेलुः ३ लघुशेलुः ४ लघुपिच्छिलः ५ लघुशीतः ६ सूक्ष्मफलः ७ लघुभूतद्रुमः ८ भूकर्व्वुदारः ९ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । क्रमिशूलनाशित्वम् । वातप्रकोपणत्वम् । किञ्चित् शीतत्वम् । स्वर्णमारकत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥