शब्दकल्पद्रुमः/भूकलः

पृष्ठ ३/५२२

भूकलः, पुं, (भुवः पृथिव्याः कलः ।) दुर्विनीताश्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूकश्यपः, पुं, (भुवि पृथिव्यां कश्यप इव भुवः कश्यप इति वा । “तदस्य कश्यपस्यांशस्तेजसा कश्यपोपमः । वसुदेव इति ख्यातो गोधु तिष्ठति भूतले ॥” इति हरिवंशीयवचनेनास्य कश्यपांशसम्भूत- त्वात् तथात्वम् ।) वसुदेवः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ भूकाकः, पुं, (भुवि ख्यातः काकः ।) स्वल्पकङ्कः । क्रौञ्चः । नीलकपोतः । इति शब्दरत्नावली ॥ भूकुम्भी, स्त्री, (भुवि कुम्भीव ।) भूपाटली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूकुष्माण्डी, स्त्री, (भुवि कुष्माण्डीव ।) विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूकेशः, पुं, (भुवः पृथिव्याः केश इव ।) शैवलः । वटः । इति मेदिनी । शे, २६ ॥ भूकेशा, स्त्री, (भूकेश + ठाप् ।) राक्षसी । इति शब्दरत्नावली ॥ भूकेशी, स्त्री, (भूकेश + स्त्रियां ङीप् ।) अवल्- गुजः । इति मेदिनी । शे, २७ ॥ भूक्षित्, पुं, (भुवं क्षितिं क्षिणोतीति + क्षिद् + क्विप् ।) शूकरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भूखर्ज्जूरी, स्त्री, (भूसंलग्ना खर्ज्जूरी । शाक- पार्थिवादिवत् समासः ।) क्षुद्रखर्ज्जूरी । तत्- पर्य्यायः । भूयुक्ता २ वसुधाखर्ज्जूरिका ३ भूमिखर्ज्जूरी ४ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शिशिरत्वम् । दाहपित्तहरत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूगरं, क्ली, (भुवः पृथिव्या गरम् ।) विषम् । इति राजनिघण्टः भूगर्भः, पुं, भवभूतिः । स च मालतीमाधवादि- नाटककर्त्ता । इति जटाधरः ॥ (भूः सर्व्व- भूताश्रयभूता पृथ्वी गर्भे कुक्षौ यस्येति । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । २१ । “हिरण्यगर्भो भूगर्भो माधवो मधुसूदनः ॥”) भूगोलः, पुं, (भूर्गोलो मण्डलमिव ।) भुवनकोषः । (यदुक्तं सूर्य्यसिद्धान्ते । “मध्ये समन्तादण्डस्य भूगोलो व्योम्नि तिष्ठति । बिभ्राणः परमां शक्तिं ब्रह्मणो धारणा- त्मिकाम् ॥”) तस्य विवरणम् । यथा, -- “प्रकृतेस्तु महान् जातोऽहङ्कारो महतः पुनः । तन्मात्राणि ह्यहङ्कारात् शब्दः स्पर्शोऽथ रूपकम् ॥ रसो गन्धश्च पञ्चैव गुणा नाम प्रकीर्त्तिताः ।

पञ्चेमानि महाभाग ! महाभूतानि संग्रहात् । तेभ्य एव प्रजातानि सर्व्वाणि गुणवन्ति च ॥ भूमिरापस्तथा वायुरग्निराकाशमेव च । गुणोत्तराणि सर्व्वाणि तेषां भूमिः प्रधानतः ॥ शब्दः स्पर्शश्च रूपञ्च रसो गन्धश्च पञ्चमः । भूमावेते गुणाः प्रोक्ता ह्रसन्ति परतः क्रमात् ॥ चत्वारोऽप्सु गुणा बह्मन् ! गन्धस्तत्र न वर्त्तते । शब्दः स्पर्शश्च रूपञ्च त्रय एव हि तेजसि ॥ शब्दः स्पर्शोऽथ वायोस्तु आकाशे शब्द एव हि । एते पञ्च गुणाः प्रोक्ता महाभूतेषु पञ्चमु ॥ वर्त्तन्ते सर्व्वभूतेषु येषु लोकाः प्रतिष्ठिताः । अन्योन्यं नातिवर्त्तन्ते सम्यग्भवति वै तदा ॥ यदा तु विषमं भावमाविशन्ति परस्परम् । तदा देहवियोगः स्याद्देहिनां नान्यथा द्बिज ! ॥ अनुपूर्ब्बा विनश्यन्ति जायन्ते चापि सर्व्वशः । सर्व्वाण्यपरिमेयाणि तदेषां रूपमैश्वरम् ॥ तत्र तत्र हि दृश्यन्ते धातवः पाञ्चभौतिकाः । तेषां मनुष्यास्तर्केण प्रमाणानि प्रचक्षते ॥ अचिन्त्याः स्वलु ये भावा न तांस्तर्केण योजयेत् । प्रकृतिभ्यः परं यत्तु तदचिन्त्यस्य लक्षणम् ॥ * ॥ जम्बुद्वीपं प्रवक्ष्यामि वात्स्यायन महामुने ! ॥ परिमण्डलो महाभाग ! द्बीपोऽसौ चक्रवत् स्थितः । नदीगिरिप्रतिच्छन्नो विविधैः पत्तनैरपि ॥ षनैर्जनपदैर्वृक्षैस्तथा पुष्पफलोपगैः । लवणेन समुद्रेण समन्तात् परिवारितः ॥ प्रागायता महाभाग ! षडेते रत्नपर्व्वताः । अवगाढा ह्युभयतः सागरौ पूर्ब्बपश्चिमौ ॥ हिमवान् हेमकूटश्च निषधश्च नगोत्तमः । नीलः श्वेतः शृङ्गवांश्च रत्नधातुविचित्रिताः ॥ अयुतानि योजनानि उच्छ्रायास्तेषु कीर्त्तिताः । पृथुत्वे च द्विसाहस्रयोजनास्ते च पर्व्वताः ॥ तेषामन्तरविष्कम्भे नवसाहस्रयोजनः । वर्षे वर्षे प्रमाणन्तु वर्षाणि त्रीणि दक्षिणे ॥ तत्र पुण्या जनपदास्तेषु वर्षेषु तापस ! । वसन्ति तेषु सर्व्वाणि सत्त्वानि विविधानि च ॥ दक्षिणे भारतं वर्षमुत्तरे लवणोदधेः । कूलादेव महाभाग ! तस्य सीमा हिमालयः ॥ ततः किंपुरुषं वर्षं हेमकूटादधस्ततः । हरिवर्षं ततो ज्ञेयं निषधोऽवधिरुच्यते ॥ एवमेवोत्तरे त्रीणि वर्षाणि च तपोधन ! । कुरुवर्षं सिन्धुकूलात् शृङ्गवानवधिः स्मृतः ॥ हिरण्मयं ततो वर्षं श्वेतावधि निगद्यते । रम्यकञ्च ततो वर्षं नीलस्तस्यावधिः स्मृतः ॥ दक्षिणेन तु नीलस्य निषधस्योत्तरेण तु । प्रागायतो महाभाग ! माल्यवान्नाम पर्व्वतः ॥ पश्चिमे तु तथैवास्ते पर्व्वतो गन्धमादनः ॥ पूर्व्वे समुद्रकूलात्तु भद्राश्वं नाम वर्षकम् ॥ माल्यवानवधिस्तस्य केतुमालञ्च पश्चिमे । गन्धमादनसीमान्तं नवसाहस्रयोजनम् ॥ * ॥ परिमण्डलस्तयोर्म्मध्ये मेरुः कनकपर्व्वतः ।

आदित्यतरुणाभासो विधूम इव पावकः ॥ लक्षयोजन उच्छ्रायो मूर्द्ध्नि द्वाविंश एव च । योजनानां सहस्राणि मूले चापि तु षोडश ॥ विस्तृतः स महाभाग ! भूमिष्ठं मूलमस्य तु । प्रविष्टमन्तर्भूम्यां वै षोडशैव सहस्रकम् ॥ ऊर्द्ध्वमन्तश्च तिर्य्यक् च लोकानावृत्य तिष्ठति । तस्य चेलावृतं वर्षं सर्व्वतः परिकीर्त्तितम् ॥ विहगः सुमुखो यस्तु सुपर्णस्यात्मजः किल । स वै विचिन्तया मास सौवर्णान् प्रेक्ष्य वायसान् ॥ मेरुरुत्तममध्यानामवराणाञ्च पक्षिणाम् । अविशेषकरो यस्मात्तस्मादेनं त्यजाम्यहम् ॥ तमादित्योऽनुपर्य्येति सततं ज्योतिषां वरः । चन्द्रमाश्च सनक्षत्रो वायुश्चैव प्रदक्षिणम् ॥ स पर्व्वतो महाभाग ! दिव्यपुष्पसमन्वितः । भवनैरावृतः सर्व्वैर्जाम्बूनदमयैः शुभैः ॥ तत्र देवगणा ब्रह्मन् ! गन्धर्व्वासुरराक्षसाः । अप्सरोगणसंयुक्ताः शैले क्रीडन्ति सर्व्वदा ॥ अवष्टम्भकरास्तस्य मन्दरो मेरुमन्दरः । मुपार्श्वः कुमुदश्चेति चतुर्दिक्षु स्थिता द्बिज ! ॥ अयुतयोजनोन्नाहास्तावद्विस्तारसंयुताः । चतुर्ष्वेतेषु धर्म्मज्ञ ! चूतजम्बूकदम्बकाः ॥ न्यग्रोधश्चापि चत्वारः पादपा व्राह्मणर्षभ ! । सहस्रयोजनोन्नाहास्तावद्बिटपविस्तृताः ॥ केतुभूताः पर्व्वतानां विशालाः शतयोजनम् । हदाश्च तत्र चत्वारः पयोमध्विक्षुवारिदाः ॥ देवोद्यानानि चत्वारि द्वे चैत्ररथनन्दने । सर्व्वतोभद्रमित्येवं तथा वैभ्राजकं वनम् ॥ तेषु देवस्त्रियो नित्यं विहरन्ति सुरैः सह । गन्धर्व्वाः किन्नराश्चेव तथान्ये सिद्धचारणाः ॥ गायन्तो मधुरं दिव्यं स्त्रीभिः क्रीडन्ति तापस ! । चूतो यो मन्दरोत्सङ्गेऽयुतयोजनमुच्छ्रितः ॥ फलान्यमृतकल्पानि पतन्त्यस्य सुदूरतः । तेषां विशीर्य्यमाणानां रसेनाजनि या नदी ॥ अरुणोदा नाम सैव वहते मन्दराचलात् । यज्जलस्पर्शमात्रेण भवानीशिवयोर्गणाः ॥ स्वदेहसौरभेणापि समन्ताद्दशयोजनम् । सुगन्धयन्ति वातेन वात्स्यायन ! तदद्भुतम् ॥ एवं जम्बूफलानाञ्च पततां मेरुमन्दरे । हस्तिकायप्रमाणानां रसैर्जाता महानदी ॥ सैव जम्बूनदी नाम दक्षिणेन इलावृतम् । तीरयोरुभयोरेव जम्बूरसपरिप्लुता ॥ मृत्तिकैव सुवर्णं स्यात् वार्य्यर्ककिरणान्वयात् । तत्र जाम्बूनदं हेम नानाभरणसंज्ञितम् ॥ देवोपदेवगन्धर्व्वा धारयन्ति सह स्त्रिया । यो वै महाकदम्बश्च सुपार्श्वोपरि तापस ! ॥ तत्कोटरेभ्यः पञ्चैव मधुधाराः सवन्ति वै । पञ्चायामपरीणाहाः पश्चिमेन इलावृतम् ॥ यासां रसांश्च भुञ्जानाः सुमुखोद्गारवायुना । सुगन्धयन्ति धर्म्मज्ञ ! समन्तात् शतयोजनम् ॥ कुमुदाग्रनिरूढो यः शतवल्यो वटो महान् । स्कन्धेभ्यस्तस्य नद्यस्तु उत्तरेण इलावृतम् ॥ पयस्विनीदधिह्रदाघृतकुल्यामधुस्रवाः ।

पृष्ठ ३/५२३

गुडस्रवेति पञ्चैव यासां रसनिषेवणात् ॥ बलीपलितदौर्गन्ध्यजरादोषो न विद्यते । कुरङ्गकुरवः शङ्खः कुसुम्भः शिखरस्तथा ॥ वैकङ्कश्च त्रिकूटश्च पर्व्वतौ रुचकर्षभौ ॥ पतङ्गनिषधौ नागसितिवासत्रिकूटकाः । हंसवैदूर्य्यकपिला द्बौ कालञ्जरजारुधी ॥ गिरयो मूलदेशे तु सुमेरोः परिकल्पिताः ॥ जठरो देवकूटश्च द्बौ नगौ मेरुपूर्ब्बतः । अष्टादशसहस्राणि योजनान्युदगायतौ ॥ पृथुतुङ्गौ द्बिसाहस्रयोजनं तापसर्षभ ! । पवनः पारिपात्रश्च मेरोः पश्चिमतः स्थितौ ॥ तथा प्रमाणौ कैलासकरवीरौ तु दक्षिणे । प्रागायतावुत्तरेण त्रिशृङ्गमकरौ तथा ॥ अष्टाभिरेतैर्गिरिभिर्भाति काञ्चनपर्व्वतः । मेरोर्मूर्द्धनि विप्राग्र्य ! मध्ये विश्वसृजः पुरी । चतुरस्रा शातकौम्भी योजनायतविस्तृता ॥ दिक्पालानां तथा पूर्य्यः पूर्ब्बादिषु यथाक्रमम् । ब्रह्मपुर्य्याश्चतुर्थेन भागेन परिकल्पिता ॥ तत्र ब्रह्मा च रुद्रश्च शक्रश्चापि मुरेश्वरः । समेत्य विविधैर्यज्ञैर्यजन्ते भूरिदक्षिणैः ॥ तुम्बुरुर्नारदश्चैव विश्वावसुर्हाहाहूहूः । अभिगम्यामरश्रेष्ठं स्तुवन्ति विविधैः स्तवैः ॥ सप्तर्षयो महात्मानः कश्यपश्च प्रजापतिः । तत्र गच्छन्ति भद्रं ते सदा पर्व्वणि पर्व्वणि ॥ तस्यैव मूर्द्धन्युशना काव्यो दैत्यैर्महीयते । तस्य हैमानि रत्नानि तस्येमे रत्नपर्व्वताः ॥ तस्मात् कुवेरो भगवांश्चतुर्थं भागमश्नुते । ततः कलांशं वित्तस्य मनुष्येभ्यः प्रयच्छति ॥ पार्श्वे तस्योत्तरे दिव्यं सर्व्वर्त्तुकुसुमान्वितम् । कर्णिकारवनं रम्यं शिलाजालसमुद्गतम् ॥ तत्र साक्षान्महादेवो भीमैर्भूतैः समावृतः । पार्व्वत्या सह देवेशो रमते भूतभावनः ॥ कर्णिकारमयीं मालां दधदापादलम्बिनीम् ॥ तस्य शैलस्य शिखरात् क्षीरधारा महामते ! । विश्वरूपा परिमिता भीमनिर्घातनिस्वना ॥ पुण्या पुण्यतमैर्ज्जुष्टा गङ्गा भागीरथी शुभा । तां धारयामास तदा दुर्द्धरां पर्व्वतैरपि ॥ शतं वर्षसहस्राणां शिरसैव पिनाकधृक् । मेरोस्तु शिखराद्देवी भिद्यमाना चतुर्विधा ॥ सीता चालकनन्देति वङ्क्षुर्भद्रेति कीर्त्तिता । सीता तु ब्रह्मसदनात् केशरादिमहाचलान् ॥ अतिक्रम्य प्रस्रवन्ती गन्धमादनमूर्द्धसु । पतित्वा द्विज ! वर्षञ्च भद्राश्वं पुनती क्रमात् । प्राच्यां दिशि महाभाग ! प्रविष्टा लवणोदधिम् ॥ माल्यवच्छिखराद्वङ्क्षुः पतित्वा केतुमालके । प्रतीच्यां दिशि विप्रेन्द्र ! प्रविवेश सरित्पतिम् ॥ भद्रा चोत्तरतो मेरुशिखरात् पतिता गिरीन् । अतिक्रम्य शृङ्गवतः शृङ्गाद्बेगेन पातुका । उत्तरांश्च कुरून् प्राप्य प्रविष्टा लवणार्णवम् ॥ तथैवालकनन्दा च पतन्ती गिरिमूर्द्धसु । हिमालयं विनिर्भिद्य भारतं वर्षमेत्य च । लवणाम्बुधिमभ्येति दक्षिणस्यां दिशिद्बिज ! ॥

मेरोस्तु पश्चिमे पार्श्वे केतुमालो महामते ! । आयुर्दशसहस्राणि वर्षाणां तत्र मानवे ॥ सुवर्णवर्णाश्च नराः स्त्रियश्चाप्सरसोपमाः । वीतरोगशोकभया नित्यमानन्दवर्त्तिनः । जायन्ते मानवास्तत्र प्रतप्तकनकप्रभाः ॥ * ॥ गन्धमादनशृङ्गेषु कुवेरः सह राक्षसैः । अप्सरोगणगन्धर्व्वैर्मोदते गुह्यकाधिपः ॥ गन्धमादनपार्श्वे तु गण्डशैलाः सहस्रशः । एकादशसहस्राणि वर्षाणां परमायुषः ॥ तत्र हृष्टा नराः सर्व्वे बलवीर्य्यपराक्रमाः । स्त्रियश्चोत्पलपत्राभाः सर्व्वाः सुप्रियदर्शनाः ॥ उत्तराः कुरवश्चैव भारतञ्च महामते ! । धनुसंस्थे महाभाग ! द्विवर्षे दक्षिणोत्तरे ॥ इलावृतं मध्यमन्तु पञ्चवर्षाणि चैव हि । उत्तरोत्तरमेतेभ्यो वर्षमुद्रिच्यते गुणैः ॥ अपरेषु च वर्षेषु सर्व्वेषु भारतं विना । आयुःप्रमाणं लोकानां दशवर्षसहस्रकम् ॥ एवमेषा महाभाग ! पृथिवी पर्व्वतैश्चिता ॥” इति पद्मपुराणे भूमिखण्डे भूगोलवर्णने १२८ अध्यायः ॥ शेष उवाच । “नवस्वतेषु वर्षेषु भगवान् भूतभावनः । अनुग्रहाय लोकानामास्ते मायावपुर्द्धरः ॥ इलावृते तु भगवान् भव एकः सहोमया । आस्ते विहारनिरतो नान्यस्तत्र पुमान् द्बिज ! ॥ भवानीशापतो ब्रह्मन् ! प्रविशेन्न कदाचन । यत्र प्रविष्टो मोहेन सुतो वैवस्वतस्य वै ॥ इलः स्त्रीभावमापन्नो यस्यां जातः पुरूरवाः । तत्र सङ्कषणं देवं कलां विष्णोर्महात्मनः । भवो भवान्या सहितः स्तौति भक्तिसमन्वितः ॥ भद्राश्वे द्बिज ! वर्षे तु हयशीर्षाकृतिर्हरिः । वसते वर्षपुरुषास्तं स्तुवन्ति जगद्गुरुम् ॥ * ॥ हरिवर्षे तु भगवान्नरसिंहवपुर्धरः । स्तूयते दैत्यपतिना प्रह्लादेन महात्मना ॥ केतुसाले च भगवान् कामदेवस्वरूपवान् । प्रजापतेदुहितृभिः सहैव रमया मुदा ॥ स्तूयते परया भक्त्या जगन्मोहनरूपधृक् ॥ * ॥ रम्यके भगवानास्ते मत्स्यरूपी दयापरः । मनुर्वैवस्वतस्तञ्च स्तौति भक्त्या कृतैः स्तवैः ॥ * ॥ हिरण्मये तु भगवानास्ते कूर्म्मतनुं दधत् । प्रेताधिराजस्तं स्तौति भक्त्या परमया युतः ॥ कुरुवर्षे च भगवान् वराहः सेव्यते जनैः । तं देवी यं क्षितिः स्तौति तद्बर्षपतिभिः सह ॥ वर्षे किंपुरुषे ब्रह्मन् ! भगवानादिपूरुषः । सीतया विहरन्नास्त सततं लक्ष्मणाग्रजः ॥ तञ्च किंपुरुषैः सार्द्धं भक्त्या मारुतनन्दनः । पार्ष्णिसेनेन च सह स्तौति भक्त्या विभावितः ॥ भारते च तथा वर्षे नरनारायणावृषी । नारदः स्तौति भगवान् भगवन्तौ कृतानतिः ॥ द्वीपेऽस्मिन् बहवः सन्ति गिरयः सरितस्तथा । देशाश्च बहवो ब्रह्मंस्तांस्ते वक्ष्याम्यनुक्रमात् ॥ मेरोरुत्तरतः सर्व्वान् पर्य्यायेण ब्रवीम्यहम् ।

दक्षिणेन तु नीलस्य मेरोः पार्श्वे तथोत्तरे ॥ उत्तराः कुरवो नाम पुण्याः सिद्धनिषेविताः । तत्र वृक्षा मधुफला नित्यं पुष्पफलोपगाः ॥ सुगन्धीनि च पुष्पाणि फलानि रसवन्ति च । सर्व्वे कामदुघा वृक्षा लताः कामप्रपूरिकाः ॥ अपरे क्षीरिणो नाम तरवो मुनिपुङ्गव ! । ये स्रवन्ति सदा क्षीरं रसैरमृतसन्निभम् ॥ वस्त्राणि च प्रसूयन्ते फलेष्वाभरणानि च । सर्व्वा मणिमयी भूमिः सूक्ष्महाटकबालुका ॥ सर्व्वर्त्तुसुखदा नित्यं पङ्कशर्करवर्ज्जिता । स्वर्गभोगावशेषेण जायन्ते तत्र मानवाः ॥ शुक्लाभिजनसम्पन्नाः सर्व्वे चारुमुखाम्बुजाः । मिथुनानि च जायन्ते स्त्रियः सुरसुतोपमाः ॥ तेषान्ते क्षीरिणां क्षीरं पिबन्त्यमृतसन्निभम् । मिथुनं जायते काले समन्ताच्च प्रवर्द्धते ॥ तुल्यरूपगुणोपेतं तुल्यवेशवयस्तथा । निरामया निराबाधाः सदानन्दविवर्त्तिनः ॥ एकादशसहस्राणि तत्र वर्षाणि वै जनाः । जीवन्ति ते महाभाग ! न चान्योन्यं हनन्ति च ॥ भारुण्डा नाम शकुनास्तीक्ष्णतुण्डा महाबलाः । तान्निर्हरन्तीह मृतान् दरीषु प्रक्षिपन्ति च ॥ उत्तराः कुरवो ब्रह्मन् ! व्याख्यातास्ते समा- सतः । * । हिरण्मये रम्यके च एष धर्म्मः प्रकीर्त्तितः ॥ मेरोः पार्श्वमहं पूर्ब्बं वक्ष्ये ब्रह्मन् ! यथातथम् । भद्राश्वे भद्रश्रवा नाम तत्र ब्रह्मन् ! महीपतिः ॥ भद्रसालवनं यत्र कालाम्रश्च महाद्रुमः । कालाम्रो नाम वृक्षोऽसौ सिद्धचारणसेवितः ॥ योजनैकसमुत्सेधो नित्यपुष्पफलः शुभः । तत्र ते पुरुषाः श्वेतास्तेजोयुक्ता महाबलाः ॥ कुमुदाभाः स्त्रियस्तत्र चारुनासाः सुलोचनाः । चन्द्राभचारुरूपाश्च पूर्णेन्दुसदृशाननाः ॥ नृत्यगीतकलाभिज्ञाश्चन्द्रशीतलकान्तयः । दशवर्षसहस्राणि तत्रायुर्ब्राह्मणर्षभ ! ॥ कालाम्ररसपानेन नित्यं सुस्थिरयौवनाः । दक्षिणेन तु नीलस्य निषधस्योत्तरेण तु ॥ सुदर्शनो नाम महान् जम्बूवृक्षः सनातनः । सर्व्वकामफलः पुण्यः सिद्धचारणसेवितः ॥ द्बीपख्यातिकरः श्रीमान् सहस्रयोजनोच्छ्रितः । अरत्नीनां सहस्रञ्च शतानि दश पञ्च च ॥ परिणाहस्तु वृक्षस्य रसानां रसभेदिनाम् । तरुणादित्यवर्णाश्च जायन्ते तत्र मानवाः ॥ * ॥ तथा माल्यवतः शृङ्गे दृश्यते हव्यवाहनः । नाम्ना सम्बर्त्तकी नाम कालाग्निः प्रलयेऽन्तकृत् ॥ तथा माल्यवतः शृङ्गे पूर्ब्बे पूर्ब्बानुगण्डिकाः । योजनानां सहस्राणि पञ्चषण्माल्यवान् द्विज ! ॥ महारजतसङ्काशा जायन्ते तत्र मानवाः । ब्रह्मलोकच्युताः सर्व्वे जायन्ते तत्र वै नराः ॥ तपस्तप्यन्ति ते तीव्रं भवन्ति ह्यूर्द्ध्वरेतसः । रक्षणार्थन्तु भूतानां न विशन्ति दिवाकरम् ॥ षष्टिस्तानि सहस्राणि षष्टिरेव शतानि च । अरुणस्याग्रतो यान्ति परिवार्य्य दिवाकरम् ॥

पृष्ठ ३/५२४

षष्टिं वर्षसहस्राणि षष्टिमेव शतानि च । आदित्यतप्तास्ते सर्व्वे विशन्ति शशिमण्डलम् ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डे भूगोले १२९ अध्यायः ॥ * ॥ शेष उवाच । दक्षिणेन तु श्वेतस्य निषधस्योत्तरेण तु । वर्षं रमणकं नाम जायन्ते तत्र मानवाः ॥ शुक्लाभिजनसम्पन्नाः सर्व्वे सुप्रियदर्शनाः । दशवर्षसहस्राणि शतानि दश पञ्च च ॥ जीवन्ति ते महाभाग ! नित्यं मुदितमानसाः । दक्षिणेन तु नीलस्य निषधस्योत्तरेण तु ॥ वर्षं हिरण्मयं नाम तत्र हैमन्वती नदी । तत्र चायं महाभाग ! पक्षिराट् पतगोत्तमः ॥ यक्षानुगाश्च बहवो धनिनश्च महाबलाः । एकादशसहस्राणि वर्षाणां ते महामते ! ॥ आयुःप्रमाणं जीवन्ति शतानि दश पञ्च च । शृङ्गाणि च विचित्राणि त्रीण्येव ब्राह्मणर्षभ ! ॥ एकं मणिमयं तत्र द्वितीयं रौक्ममद्भुतम् । सर्व्वरत्नमयञ्चैव तृतीयं तत्र शोभते ॥ यत्र स्वयम्प्रभा देवी नित्यं वसति शाण्डिली । हेमकूटस्तु सुमहान् कैलासो नाम पर्व्वतः ॥ यत्र वै पवनो राजा गुह्यकैः सह मोदते । अस्त्युत्तरेण कैलासं मैनाकं पर्व्वतं प्रति ॥ हिरण्यशृङ्गः सुमहान् दिव्यो मणिमयो गिरिः । तस्य पार्श्वे महद्दिव्यं शुभ्रकाञ्चनबालुकम् ॥ रम्यं बिन्दुसरो नाम यत्र राजा भगीरथः । दृष्ट्वा पुण्यापगां गङ्गामुवास बहुलाः समाः ॥ यूपा मणिमयास्तत्र चैत्याश्चापि हिरण्मयाः । तत्रेष्ट्वा तु गतः सिद्धिं सहस्राक्षो महायशाः ॥ स्रष्टा भूतपतिर्यत्र सर्व्वलोकैः सनातनः । उपास्यते तीग्मतेजा यत्र भूतैः समन्ततः ॥ नरनारायणौ ब्रह्मा मनुः स्थाणुश्च पञ्चमः । तत्र दिव्या त्रिपथगा प्रथमन्तु प्रतिष्ठिता ॥ ब्रह्मलोकादपक्रान्ता सप्तधा प्रतिपद्यते । वस्वोकसा वा नलिनी पावनी च सरस्वती ॥ जम्बूनदी च सीता च गङ्गा सिन्धुश्च सप्तमी । अचिन्त्या दिव्यसङ्काशा प्रभावैश्च समन्विता ॥ उपासते यत्र सत्रं सहस्रयुगपर्य्यये । दृश्यादृश्या च भवति तत्र तत्र सरस्वती ॥ एता दिव्याः सप्त गङ्गास्त्रिषु लोकेषु विश्रुताः । रक्षांसि वै हिमवति हेमकूटे तु गुह्यकाः ॥ सपा नागाश्च निषधे गोकर्णञ्च तपोवनम् । देवासुराणां सर्व्वेषां श्वेतपर्व्वत उच्यते ॥ गन्धर्व्वा निषये नित्यं नीले ब्रह्मर्षयस्तथा । शृङ्गवांश्च महाभाग ! देवानां प्रतिसञ्चरः । इत्येतानि महाभाग ! सप्त वर्षाण्यनुक्रमात् ॥ भूतान्यपि निविष्टानि गतिमन्ति ध्रुवाणि च ॥ तेषामृद्धिर्बहुविधा दृश्यते दैवमानुषी । अशक्या परिसंख्यातुं श्रद्धेया तु बुभुत्सुना ॥ इलावृते तु भगवान् भवान्या सह मोदते । इत्येवमष्टौ वर्षाणि कथितानि तवानघ ! ॥ * ॥ कर्म्मक्षेत्रं महापुण्यं भारतं शृणु सांप्रतम् । प्रियमिन्द्रस्य देवस्य मनोर्वैवस्वतस्य च ॥

पृथोस्तु ब्रह्मन् ! वैण्यस्य तथेक्ष्वाकोर्महात्मनः । ययातेरम्बरीशस्य मान्धातुर्नहुषस्य च ॥ तथैव मुचुकुन्दस्य शिवेरौशीनरस्य च । सोमकस्य च राजर्षेर्गाधेश्चैव महात्मनः ॥ ऋषभस्य तथैलस्य दिलीपस्य महात्मनः । कुशिकस्य च धर्म्मज्ञ ! नृगस्य नृपतेस्तथा ॥ अन्येषाञ्च महाभाग ! क्षत्त्रियाणां बलीयसाम् ॥ शृणु मे गदतो ब्रह्मन् ! सर्व्वपापप्रणाशनम् ॥ महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमानृक्षवानपि । बिन्ध्यश्च पारिपात्रश्च सप्तैते कुलपर्व्वताः ॥ तेषां सहस्रशो ब्रह्मन् ! गिरयस्तु समीपतः । धातुचित्राः सत्त्ववन्तो महान्तश्चित्रसानवः ॥ आर्य्या म्लेच्छाश्च धर्म्मज्ञ ! तैर्मिश्राः पुरुषा द्विज ! । नदीं पिबन्ति विपुलां गङ्गां सिन्धु सरस्वतीम् ॥ शतद्रुं चन्द्रभागाञ्च विपापां स्थूलबालुकाम् । गोदावरीं नर्म्मदाञ्च यमुनाञ्च महानदीम् ॥ दृशद्वतीं विपाशाञ्च बाहुदां सरिताम्बराम् । नदीं वेत्रवतीञ्चैव पयोष्णीं देविकामपि ॥ वेदस्मृतिं वेदशिनीं चित्रसेनाञ्च निम्नगाम् । करीषिणीं चित्रवहां कृष्णवेण्वां सुपुण्यदाम् ॥ इराबतीं वितस्ताञ्च त्रिदिवामिक्षुलां कृमिम् । गोमतीं धूतपापाञ्च निचितां लोहितावनीम् ॥ कौशिकीं त्रिदिवां कृत्यां सरयूञ्च महामते ! । चर्म्मण्वतीं वेत्रवतीं चन्दनाञ्च महानदीम् ॥ रहस्यां शतकुम्भाञ्च हन्तिसोमां दिशन्तथा । शरावतीं पयोष्णीञ्च वाजिनीं पुरमालिनीम् ॥ पूर्ब्बाभिरामां धीराञ्च वापीं शीतवलीमपि । पलाशिनीं पापहरां सुप्रयोगां महामते ! ॥ कावेरीञ्चुलुकाञ्चापि वेण्वां भीमरथीमपि । रहस्यां शतकुम्भाञ्च कुशचीरां महानदीम् ॥ पलाशिनीं पापहरां हेमां घृतवतीं तथा । मरुतीं प्रवरां मेलां महेन्द्रां पाटलावतीम् ॥ पुरावतीमनुष्णाञ्च कुशधारां महानदीम् । सदानीरामधृष्याञ्च तथा चीरवतीमपि ॥ करीषिणीमशिक्नीञ्च विपुलां सहिरण्मयीम् । सदाकान्तां शिवाञ्चैव पञ्चमीञ्च महानदीम् ॥ विण्वां वीरकराञ्चापि विश्वामित्रां कपिञ्जलाम् । वसुं सुवस्त्रां गौरीञ्च कुवेरामम्बुवाहिनीम् ॥ रथचित्रां ज्योतिरथां तुङ्गवेण्वां महानदीम् । वैलन्दीं पिञ्जलाञ्चैव तुङ्गवेण्वां महानदीम् ॥ विदिशां कृष्णवेण्वाञ्च हविःस्रावां महापगाम् । सन्ध्यां समासां वेदास्वां भारद्वाजीञ्च निम्नगाम् ॥ शीघ्राञ्च पिच्छिलाञ्चैव कौशिकीं निम्नगामपि । दुर्गां मन्त्रशिलाञ्चैव ब्रह्ममेध्यां दृशद्वतीम् ॥ परोक्षामथ रोहीञ्च सामान्यां वरणामसिम् । सुरसां तपसां दासीं पर्णासाञ्च महानदीम् ॥ मालवीं वृषभां भासां ब्रह्ममेध्यां बृहद्वतीम् । एताश्चान्याश्च बह्व्यो वै महानद्यो द्विजर्षभ ! ॥ सदा निरामया कृष्णा मन्दगा मन्दवाहिनी । चित्रोपला चित्ररथा दुर्गापि पापहारिणी ॥ ब्रह्माणी च महागौरी कोषा चापि महानदी ।

शुक्तिमती मनङ्गा च मञ्जला वाहिनी तथा ॥ कुमारी ऋषिकुल्या च नदी मन्दाकिनी तथा । सुवर्णा च तथा गङ्गा मारिषा च सरस्वती ॥ लौहित्यं करतोया च तथैव वृषकाह्वया । विश्वस्य मातरश्चैताः सर्व्वाश्चैव महाफलाः ॥ तथा नद्यस्त्वप्रकाशाः शतशश्च सहस्रशः । इत्येताः सरितो ब्रह्मन् ! समाख्यातास्तवानघ ! ॥ वक्ष्यामि पर्व्वतांश्चापि भारते सन्ति ये द्विज ! । मलयो मङ्गलप्रस्थो मैनाकश्च त्रिकूटकः ॥ ऋषभः कूटकः कोल्लः सह्यो देवगिरिस्तथा । श्रीशैलो ऋष्यमूकश्च शुक्तिमानृक्ष एव च ॥ द्रोणश्च पारिपात्रश्च रैवतः ककुभस्तथा । गोवर्द्धनश्चित्रकूटो नीलो गोकर्ण एव च ॥ कोकामुख इन्द्रकीलस्तथा कामगिरिर्द्विज ! । अतःपरं जनपदान् वक्ष्यामि द्बिजसत्तम ! ॥ विख्याताः कुरुपाञ्चालाः शाल्ला माद्रेय- जाङ्गलाः । मत्स्याः कुशट्टा मौद्गल्या भोजाः सिन्धुकुलि- न्दकाः ॥ सूरसेनाः पुलिन्दाश्च कुन्तयः केशिकोशलाः । पाञ्चालाः कौशलाश्चैव बोधा मालास्तथैव च ॥ चेदिमत्स्यकरूषाश्च नैकपृष्ठा युगन्धराः । उत्तमाश्च दशार्णाश्च काशयोऽपरकाशयः ॥ कुन्तयोऽवन्तयश्चैव मलजा विजयास्तथा । आधिराज्याः सकुट्टाश्च चक्रवक्रातयः शकाः ॥ मानवास्योपवाहाश्च यकृल्लोमान एव च । वाह्वीका वाटधानाश्च शङ्कलाशर्म्मचण्डकाः ॥ मल्लाः मुदेष्णाः प्रह्रादा महिषाः शशिका- स्तथा । अपरान्ताः परान्ताश्च आभीराः काल- तोयकाः ॥ अटवीशिखराश्चैव मेरुभूताश्च मारिष ! । उपविष्णानुविष्णाश्च जङ्गलाः कुरुवर्णकाः ॥ कुट्टाः परान्ता माहेया मागधा मालवज्जटाः । अन्ध्राश्च बहवो ब्रह्मन् ! कक्षाः सामुद्र- निष्कुटाः ॥ बहिर्गिर्य्योऽङ्गमलदा अन्तर्गिर्य्यस्तथैव च । सह्युत्तराः प्रावृषेयाः सुदेष्टा यामुनास्तथा ॥ शका निषादा निषधा भार्गवाश्च द्विजर्षभ ! । पुण्ड्रा भोगाः किराताश्च तथैवानर्त्तनैरृताः ॥ तीरग्रहाः शूरसेनाः कुन्तलाः कुशलास्तथा । तिलभावा मसावाश्च गान्धारा दर्शकास्तथा ॥ काश्मीराः सिन्धुसौवीरा इजिका कन्यका- गणाः । अभीसाहा कुलूताश्च मधुमत्ताः कुकुन्दकाः ॥ रत्नवट्टाश्च धर्म्मज्ञ ! सौचला वाह्लिकास्तथा । दर्व्वीवरा लता दर्व्वाः मुदामानः सुमल्लिकाः ॥ वनायवो दशाः पार्श्वरोमाणः कुशिकास्तथा । रत्नवट्टाश्च धर्म्मज्ञ ! वाडयामरथोरगाः ॥ रन्ध्राः करीषकाश्चापि कुलिन्दोपेत्यकास्तथा । कच्छा गोपालकच्छाश्च मूषिका वानवासिकाः ॥ किराता वर्व्वराः सिद्धाः पार्व्वतीयाश्च मारिष ! ।

पृष्ठ ३/५२५

ओड्रम्लेच्छाः ससैरिन्ध्रा वैदेहास्ताम्रलिप्तकाः ॥ तथापरे जनपदा दक्षिणा ब्राह्मणर्षभ ! । द्रविडाः केरलाः प्राच्या विकल्पमृषकास्तथा ॥ कोवेट्टकास्तथा चोलाः सौहृदा मलका मलाः । ध्वजिन्युत्सवसंकेता कोङ्कवेङ्कटमालवाः ॥ दण्डकाः कोरकाः प्राच्याः कुकुराङ्गार- मारिकाः । तथैव बिन्ध्यचूलिकास्त्रिगर्त्ताः साल्लसेनयः ॥ समङ्गाः कवकाश्चैव तथैवापरवर्त्तकाः । मूषकास्तनबालाश्च पुलिन्दा वर्व्वरैः सह ॥ मुनिवाटाः शिवाटाश्च सरा वेगवशास्तथा । विदर्भा ऋषिकाः काकजनाश्च ब्राह्मणर्षभ ! ॥ यवनाश्च शकाम्भोजास्तङ्गनाः परतङ्गनाः । सकृद्वहाः कुलत्थाश्च दारुणा म्लेच्छजातयः ॥ उत्तराश्चापरे म्लेच्छा हूनाः पारसिकैः सह । तथैव च मलाश्चीना दशार्णा दशमालिकाः ॥ अङ्गवङ्गकलिङ्गाश्च पह्नवा गिरिगह्वराः । खासीकाश्चान्तचाराश्च वैश्यशूद्रकुलानि च ॥ शूद्राभीराश्च दरदा ये चान्ये म्लेच्छभूमयः । आत्रेयाश्च भरद्वाजास्तथैव स्तनपोषकाः ॥ ह्रेषकाश्च कलिङ्गाश्च किरातानाञ्च जातयः । तोमरा हन्यमानाश्च तथैव करभञ्जकाः ॥ एते चान्ये जनपदाः प्राच्योदीच्यास्तथैव च । उद्देशेन मया देशास्तव संकीर्त्तिता द्बिज ! ॥ वर्षे तु भारते ब्रह्मन् ! त्रिवर्गस्य फलं भवेत् । दुह्यते कामधुग्धेनुर्भूमिः सम्यगनुष्ठिता ॥ तस्मिन् शुभाशुभं कर्म्म यथोक्तफलदं नृणाम् । अन्यानि यानि वर्षाणि भूमिस्वर्गाणि तानि वै ॥ भारते विहितं कर्म्म यागध्यानादिलक्षणम् । फलं जनयते सम्यक् विकर्म्म नरकाण्यपि ॥ तत्र सिद्धा नरा ब्रह्मन् ! तपसाराधनेन च । प्रयान्त्रि परमं लोकमपवर्गञ्च मारिष ! ॥ कृतं त्रेता द्वापरञ्च कलिश्च ब्राह्मणर्षभ ! । भारते तु क्रमेणैवं भवन्ति हि युगानि वै ॥ चत्वारि च सहस्राणि वर्षाणां ब्राह्मणर्षभ ! । आयुःसंख्या कृतयुगे संख्याता भारते द्बिज ! ॥ त्रीण्येव तु सहस्राणि त्रेतायां भारते नृणाम् । द्वे सहस्रे द्बापरे तु शतमेकं कलौ स्मृतम् ॥ तत्रापि च स्थितिर्नास्ति कलौ ब्राह्मणसत्तम ! । गर्भस्थाश्च म्रियन्ते च तथा जाता म्रियन्ति च ॥ महाबला महासत्त्वा ज्ञानिनो धर्म्मतत्पराः । तपस्विनो ध्याननिष्ठाः कृते जायन्ति मानवाः ॥ त्रेतायां सर्व्ववर्णाश्च स्वधर्म्मनिरताः सदा । द्वापरे च महाभाग ! क्रूराश्च परहिंसकाः ॥ लुब्धाश्चानृतिकाश्चैव क्रोधना दुष्कृते रताः । कलौ खलु भविष्यन्ति भारते तापस ! प्रजाः ॥ सर्व्वेषामपि वर्षाणां भारतं प्रवरं द्विज ! । सिध्यन्ति मानवा ह्यत्र हरिभक्तिपरायणाः ॥ प्रायो भागवताः सर्व्वे भारते द्बिजसत्तम ! । नानारूपाणि तीर्थानि फलदानि नृणामपि ॥ * ॥ जम्बूद्वीपो मया प्रोक्तो लक्षयोजनविस्तृतः । समानेन प्रमाणेन वेष्टितो लवणाम्भसा ॥

अष्टावत्र उपद्वीपा मुनिभिः परिकीर्त्तिताः । सिन्धुमध्ये महाभाग ! नानाविधजनाश्रिताः ॥ नामानि तेषां वक्ष्यामि शृणु वात्स्यायन द्विज ! । सगरस्य सुतैरश्वान्वेषणे परितो महीम् ॥ खनद्भिः कल्पिता विप्र ! द्वीपा अष्टौ महार्णवे । स्वर्णप्रस्थश्चन्द्रशल्कः सिंहलावर्त्तनौ यथा ॥ पञ्चजन्यस्तथा मन्दहरिणो रमणकाह्वयः । लङ्केति कथिता विप्र ! जम्बुद्बीपस्य तेऽन्तरा ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डे भूगोलवर्णने १३० अध्यायः ॥ * ॥ शेष उवाच । “प्लक्षद्वीपं प्रवक्ष्यामि शृणु वात्स्यायन द्बिज ! । यन्मानं जम्बुद्वीपस्य तथैव लवणोदधेः ॥ ततो द्विगुणमानोऽसौ प्लक्षद्बीपो महामते ! । जम्बुद्वीपस्य च यथा वेष्टनं लवणाम्भसा ॥ समानेन प्रमाणेन पुरः परिखया यथा । परिखाया उपवनं यथा भवति वेष्टनम् ॥ प्लक्षद्वीपस्तथैवासौ संवेष्ट्य लवणोदधिम् । द्विलक्षयोजनायामो वर्त्तते द्विजसत्तम ! ॥ तत्र जम्बूप्रमाणोऽस्त्रि द्बीपख्यातिकरस्तरुः । प्लक्षो नाम महाभाग ! स्वर्णवर्णोऽग्निधाम च ॥ तत्र वर्षाणि सप्तैव सुभद्रं यवसं शिवम् । अमृताक्षमशान्तानि क्रमादभयमित्यपि ॥ सप्तैव सीमागिरयो नद्यः सप्त च कीर्त्तिताः । मणिकूटो वज्रकूटो ज्योतिष्मानिन्द्रसेनकः ॥ हिरण्यष्ठीवो मेघमालः सुपर्णः सेतुशैलका । अरुणनृमणा चैव सावित्र्यसिवमी तथा ॥ सत्यम्भवा सुप्रभा च वात्स्यायन ! धृतम्भवा । एताः सप्त महानद्यो दर्शनादेव पावनाः ॥ वर्णानां ब्राह्मणादीनां तत्र नामान्यनुक्रमात् । हंसश्चैव पतङ्गश्चोर्द्ध्वायनश्च तृतीयकः ॥ सत्याङ्गश्च चतुर्थो वै सर्व्वे धर्म्मार्थकोविदाः । अन्ये च पर्व्वतास्तत्र नद्यश्चैव महाफलाः ॥ प्रागायतो महाभाग ! मलयो नाम पर्व्वतः । ततो मेघाः प्रवर्त्तन्ते प्रभवन्ति च सर्व्वतः ॥ ततः परेण विप्रेन्द्र ! जलधारस्तु पर्व्वतः । तस्माद्गृह्णाति वै तोयं वासवः पृथिवीकृते ॥ वर्षासु हि ततो वृष्टिस्ततः शस्यसमुद्भवः । रैवतो नाम तत्राथ गिरिर्यत्र प्रतिष्ठितः ॥ रैवती नाम नक्षत्रं दृश्यते दिवि मोदिता । उत्तरेण तु तस्याथ श्यामो नाम गिरिर्महान् ॥ प्रांशुः श्रीमान्महामेघप्रभयोज्ज्वलविग्रहः । यस्य श्रिया श्यामवर्णाः प्रजास्तत्र महामते ! ॥ अतःपरं महाभाग ! दुर्गो नाम महागिरिः । केशरी केशरयुतो यस्माद्वातः प्रवर्त्तते ॥ प्लक्षो नाम महाद्वोपो यत्र पूज्यस्तु शङ्करः । तत्र गच्छन्ति सिद्धाश्च चारणा दैवतानि च ॥ धार्म्मिकाश्च प्रजा ब्रह्मन् ! जरामृत्युविवर्ज्जिताः । दीर्घायुषः सत्यपरा वर्द्धन्ते भोगवर्द्धिताः ॥ नद्यश्चान्या महापुण्या गङ्गा च बहुधा मता । महानदी मणिजला सीतासी वेणिका तथा ।

सहस्राणां शतान्येवं नद्यः संख्या न शक्यते ॥ तत्र पुण्या जनपदाश्चत्वारो लोकसम्मताः ॥ मगाश्च मशकाश्चैव मानसा मन्दगास्तथा ॥ मगा ब्राह्मणभूयिष्ठाः स्वकर्म्मनिरता द्बिज ! । मशकेषु तु राजन्या धार्म्मिकाः सर्व्वकामदाः । मानसे च महाभाग ! वैश्यधर्म्मनिषेविणः । मन्दगेषु तथा शूद्राः शूरा धर्म्मार्थनिश्चिताः ॥ न तत्र राजा विप्रेन्द्र ! न दण्डो न च दण्ड्यता । सधर्म्मेणैव ते सर्व्वे रक्षन्ति च परस्परम् ॥ * ॥ प्लक्षद्वीपसमानेन समुद्रेण वृतो बहिः । इक्षुरसजलेनैव नानारत्नवता द्विज ! ॥ शाल्मलोऽपि तथा द्वीपः प्लक्षाद्द्विगुणमानतः । चतुर्लक्षयोजनेन सुरोदेनावृतो महान् ॥ यत्र वै शाल्मली नाम द्बिलक्षयोजनोच्छ्रिता । द्वीपख्यातिकरो वृक्षः सुपर्णेन कृतालयः ॥ तत्र वर्षाणि सप्तैव कथ्यन्तेऽत्र सुरोचनम् । सौमनस्यं रमणकं देववर्षमिति क्रमात् ॥ पारिभाद्रमाप्यायनमभिज्ञातमिति द्विज ! । सेतुशैलाश्च सप्तैव सुरसः शतशृङ्गकः ॥ वामदेवश्च कुन्दश्च कुमुदः पुष्पवर्षकः । सहश्रुतिरिति ब्रह्मन् ! नद्यः सप्तैव कीर्त्तिताः ॥ अनुमतिः सिनीवाली नन्दा राका सरस्वती । रजनी च कुहूश्चैव महानद्यः सुपुण्यदाः ॥ तत्र विप्रादयो वर्णाः क्रमान्नामानि बिभ्रति । आद्यः श्रुतधरो वर्णस्ततो वीर्य्यधरः स्मृतः । वसुन्धरस्तृतीयस्तु चतुर्थस्तु इषुन्धरः । सर्व्वे ते सोममात्मानं भगवन्तं यजन्ति हि ॥ सुरोदं परिवेष्ट्योऽथ ततो द्बिगुणमानकः । * । कुशद्वीपो घृतोदेन समानेनावृतो द्विज ! ॥ कुशस्तम्बो महांस्तत्र द्वीपख्यातिं करोति च । जाज्वल्यमानो दीप्त्यैव महाज्वलनराशिवत् ॥ तत्र वर्षाणि सप्तैव समानानि प्रमाणतः । वसुदानं दृढरुचिर्नाभिगुप्तं महामते ! ॥ सत्यव्रतं विप्रनाम देवनामेति सप्तमम् । सप्तैव सीमागिरयः कीर्त्तिता द्विजसत्तम ! ॥ वभ्रुश्चैव चतुःशृङ्गः कपिलश्चित्रकूटकः । देवानीक ऊर्द्ध्वरोमा द्रविणश्चेति सप्तमः ॥ महानद्यश्च सप्तैव सर्व्वपापप्रणाशनाः । रसकुल्या मधुकुल्या मित्रविन्दा च मानद ! ॥ श्रुतविन्दा देवगर्भा मन्त्रमाला घृतच्युता । तत्र विप्रादयो वर्णा नामान्तरभृतो द्बिज ! ॥ कुशलः प्रथमो वर्णः कोविदम्भूर्द्वितीयकः । अतिमुक्तस्तृतीयस्तु चतुर्थः कुलकः स्मृतः ॥ ते सर्व्वे ज्ञानसम्पन्ना जातवेदस्वरूपिणः । भजन्ते भगवन्तं वै कर्म्मकौशलयाजिनः ॥ * ॥ घृतोदाच्च तथा द्वीपो द्बिगुणः क्रोञ्चसंज्ञकः । क्षीरोदेन समानेन वेष्टितो ब्राह्मणर्षभ ! ॥ क्रोञ्चो नाम गिरिर्यत्र द्वीपख्यातिकरो महान् । महासेनशराघातकृतच्छिद्रो महामते ! ॥ क्षीरोदेनाभिषिक्तश्च सततं वीचिसञ्चयैः । वर्षाणि तत्र सप्तैव तेषां नामानि मे शृणु ॥ आम्रो मधुरुहो मेघपृष्ठश्चापि वनस्पतिः ।

पृष्ठ ३/५२६

लोहितार्णः सुधामा च भ्राजिष्ठश्चापि सप्तमः । गिरयश्चापि सप्तैव वर्षसीमाकरा द्विज ! । शुक्लोऽथ वर्द्धमानश्च भोजन उपबर्हणः ॥ नन्दमो नन्दनश्चैव सर्व्वतोभद्र इत्यपि । सप्त तत्र महानद्यः पावना ब्राह्मणर्षभ ! ॥ अभया चामृतौघा च तृप्तिरूपवती तथा । तीर्थवत्यार्य्यका शुक्ला पवित्रवत्यपि स्मृता ॥ विप्रादयस्तथा वर्णाः ख्याता नामान्तरेण तु । पुरुषः प्रथमो वर्णो द्बितीयो ऋषभः स्मृतः ॥ तृतीयो द्रविणो नाम देवसंज्ञश्चतुर्थकः । मूर्त्तिं जलमयीं विष्णोर्ध्यायन्ति च यजन्ति च ॥ * ॥ एवं परस्तात् क्षीरोदात् शाकद्वीपो द्विजर्षभ ! । आयामेन स विज्ञेयो द्वात्रिंशल्लक्षयोजनः ॥ दधिमण्डोदकेनैव समानेन स सिन्धुना । परीतो भाति तत्रास्ति शाको नाम महीरुहः ॥ द्वीपख्यातिकरः श्रीमान् वासयन् द्वीपमेव तम् । वर्षाणि तत्र सप्तैव पुरोजवमनोजवौ ॥ धूम्रानीको वेपमानो विश्वाधारश्च मारिष ! । बहुरूपश्चित्ररेफो गिरयोऽपि च सप्त वै ॥ ईशान उरुशृङ्गश्च बलभद्रो महानसः । शतकेशवनामा च सहस्रस्रोत एव च ॥ देवपालोऽपि सप्तैते वर्षसीमप्रवर्त्तकाः । नद्यः सप्तैव विख्याता आयुर्द्धाप्यनघा द्विज ! ॥ सहश्रुतिः पञ्चनदी निरृतिरपराजिता । विख्यातोभयसृष्टिश्च महापुण्या महाफलाः ॥ विप्रादयस्तथा वर्णा ख्याता नामान्तरेण तु । आद्यो ऋतव्रतो नाम ततः सत्यव्रतः स्मृतः ॥ दानव्रतानुव्रतौ च तृतीयश्च चतुर्थकः । भगवन्तं वायुरूपं भजन्ते च यजन्ति च ॥ * ॥ तथैव दधिमण्डोदात् परस्तात् पुष्करो महान् । द्विगुणेन प्रमाणेन द्वीपः स्वादूदकेन तु ॥ परिवीतः समानेन सिन्धुना ब्राह्मणर्षभ ! । यत्र पुष्करमत्युच्चं ज्वलज्ज्वलनसन्निभम् ॥ द्वीपख्यातिकरं पत्रसहस्रायुतशोभितम् । यदाहुरासनं विश्वसृजस्तस्य प्रजापतेः ॥ द्वीपमध्येऽवधिगिरिरेक एव महामते ! । स मानसोत्तरो नाम प्राकार इव वेष्टकः ॥ तस्य पूर्ब्बापरौ पार्श्वौ देवर्षे ! तत्र मारिष ! । सिन्धोर्वेष्टनमत्रैकं गिरेर्वेष्टनकं परम् ॥ रमणकं धातकञ्च द्वे वर्षे नामतः स्मृते । मानं तस्य गिरेर्विप्रायुतयोजनमुच्छ्रितम् ॥ तावदेव तथायामस्तस्योपरि पुराणि च । चत्वारि लोकपालानामिन्द्रादीनां द्विजर्षभ ! ॥ यः परिक्रममाणस्य मेरुं विप्र ! विवस्वतः । मूर्द्ध्ना बिभर्त्ति शैलेन्द्रश्चक्रं सम्बत्सरात्मकम् ॥ अध्यासते च द्बौ पार्श्वौ प्रजास्तस्य महाबलाः । तत्र संज्ञान्तरं नास्ति वर्णानां ब्राह्मणर्षभ ! ॥ स्वादूदकस्य परतो लोकालोकाचलो महान् । लोकस्य चाप्यलोकस्य मध्ये गिरिवरः स्थितः ॥ प्राकार इव संवेष्ट्य लोकान् सर्व्वान्महामते ! । लोकालोकाचलो नाम तेनासौ परिकीर्त्तितः ॥ मानसोत्तरमेर्व्वोस्तु अन्तरे यावती मही ।

तावती काञ्चनी भूमिर्लोकालोकात्परे द्विज ! ॥ यत्र प्रणिहितं वस्तु कथञ्चिन्नोपलभ्यते । सौवर्णी कान्तिरुद्दीप्ता सर्व्ववर्णप्रमाथिनी ॥ अतः सर्व्वाणि सत्त्वानि तां भूमिं वर्जयन्ति हि । लोकालोको गिरिर्यस्तु लोकान्ते वर्त्तते महान् ॥ आवृणोति स तेजांसि सूर्य्यादीनामपि द्विज ! । तमतिक्रम्य ज्योतींषि क्षमन्ते न प्रवर्त्तितुम् ॥ तावदुन्नाहवान् ब्रह्मन्नायामेन च तादृशः । आयामविस्तरे पृथ्वी पञ्चाशत्कोटियोजना ॥ तस्याश्चतुर्थभागोऽयं लोकालोकाचलो गिरिः । तस्योपरिष्टाच्चत्वारो गजेन्द्राः सुमहाबलाः ॥ नियुक्ता ब्रह्मणा भूमिं करैराकृष्य संस्थिताः । भगवानपि तत्रैव विष्वक्सेनादिभिर्वृतः ॥ पार्श्वदप्रवरैर्ब्रह्मन् ! भुजैर्बहुभिरुच्छ्रितैः । धारयन् जगतीमास्ते आकल्पमपि मारिष ! ॥ योऽन्तर्विस्तार एतस्या भूभ्यास्ते परिवर्णितः । तावती भूरलोकाख्या सान्द्रसन्तमसावृता ॥ ततो योगेश्वरगतिर्योगिनां प्राप्यमुत्तमम् । स्थानं भगवतः साक्षात् श्वेतद्वीप इतीर्य्यते ॥ इति ते कथितं ब्रह्मन् ! भूगोलस्योपवर्ण- नम् ॥ व्यास उवाच । य इदं शृणुयात् सूत ! भूगोलस्यानुवर्णनम् । प्रदक्षिणीकृता तेन सशैलवनकानना । ससागरा च सद्वीपा सवर्षा च वसुन्धरा ॥ इति श्रीपद्मपुराणे भूमिखण्डे भूगोलवर्णनं नाम १३१ अध्यायः ॥ * ॥ ज्योतिषशास्त्रोक्तभूगोलम् ॥ यथा, -- “सिद्धिं साध्यमुपैति यत्स्मरणतः क्षिप्रं प्रसादात्तथा यस्याश्चित्रपदास्वलंकृतिरलं लालित्यलीला- वती । नृत्यन्ती मुखरङ्गगेव कृतिनां स्याद्भारती भारती तं ताञ्च प्रणिपत्य गोलममलं बालावबोधं ब्रुवे ॥” गोलग्रन्थकथने कारणमाह । ‘मध्याद्यं द्युसदां यदत्र गणितं तस्योपपत्तिं विना प्रौढिं प्रौढसभासु नैति गणको निःसंशयो न स्वयम् । गोले सा विमला करामलकवत् प्रत्यक्षतो दृश्यते तस्मादस्म्युपपत्तिबोधविषये गोलप्रबन्धोद्यतः ॥’ अथ गोलप्रशंसया गोलानभिज्ञगणकोपहास- माह । ‘भोज्यं यथा सर्व्वरसं विनाज्यं राज्यं यथा राजविवर्ज्जितञ्च । सभा न भातीव सुवक्तृहीना गोलानभिज्ञो गणकस्तथैव ॥ वादी व्याकरणं विनैव विदुषां धृष्टः प्रविष्टः सभां

जल्पन्नल्पमतिः स्मयात् पटुवटुभ्रूभङ्गवक्रो- क्तिभिः । ह्रीतः सन्नुपहासमेति गणको गोलानभिज्ञ- स्तथा ज्योतिर्व्वित् सदसि प्रगल्भगणकप्रश्नप्रपञ्चो- क्तिभिः ॥’ अथ गोलस्वरूपमाह । ‘दृष्टान्त एवावनिभग्रहाणां संस्थानमानप्रतिपादनार्थम् । गोलः स्मृतः क्षेत्रविशेष एव प्राज्ञैरतः स्याद्गणितेन गम्यः ॥’ अथ गणितप्रशंसामाह । ‘ज्योतिःशास्त्रफलं पुराणगणकैरादेश इत्युच्यते नूनं लग्नबलाश्रितः पुनरयं तत्स्पष्टखेटाश्रयम् । ते गोलाश्रयिणोऽन्तरेण गणितं गोलोऽपि न ज्ञायते तस्मात् यो गणितं न वेत्ति स कथं गोलादिकं ज्ञास्यति ॥’ अथ ज्योतिषशास्त्रश्रवणाधिकारिलक्षणमाह । ‘द्बिविधगणितमुक्तं व्यक्तमव्यक्तसंज्ञं तदवगमननिष्ठः शब्दशास्त्रे पटिष्ठः । यदि भवति तदेदं ज्योतिषं भूरिभेदं प्रपठितुमधिकारी सोऽन्यथा नाधिकारी ॥’ व्याकरणवर्णनमाह । ‘यो वेद वेदवदनं सदनं हि सम्यग्- ब्राह्म्यं सवेदमपि वेद किमन्यशास्त्रम् । यस्मादतः प्रथममेतदधीत्य धीमान् शास्त्रान्तरस्य भवति श्रवणेऽधिकारी ॥’ अथ गोलग्रन्थस्य प्रवृत्त्यर्थमन्योक्तप्रकारेणाह । ‘गोलं श्रोतुं तव यदि मतिर्भास्करीयं शृणु त्वं नो संक्षिप्तो न च बहु वृथा विस्तरः शास्त्र- तत्त्वम् । लीलागम्यः सुललितपदः प्रश्नरम्यः स यस्मा- द्विद्वन् ! विद्वत्सदसि पठतां पण्डितोक्तिं व्यनक्ति ॥’ अथ भूसंस्थानं प्रश्नश्लोकद्वयेन आह । ‘भ्रमद्भचक्रचक्रान्तर्गगने गगनेचरैः । वृता धृता धरा केन येन नेयमियादधः ॥ किमाकारा कियम्माना नानाशास्त्रविचार- णात् । कीदृग्द्वीपकुलाद्रीन्द्रसमुद्रैर्मुद्रितोच्यताम् ॥’ अथ ग्रहस्फुटीकरणोपपत्तिप्रश्नं श्लोकद्वयेनाह । ‘संसिद्धो द्युगणाद्युगादिभगणैः खेटोऽनु- पातेन यः स्यात्तस्यास्फुटता कथं कथमभूत् स्पष्टीकृति- र्नैकधा । किं देशान्तरमुद्गमान्तरमहो बाह्वन्तरं किञ्चरं किञ्चोच्चंमृदु चञ्चलञ्च तदिदं कस्तात ! पातः स्मृतः ॥ किं केन्द्रं किमु केन्द्रजं किमु चलं किम्बाचलं तत्फलं कस्मात्तत्सहितः कुतश्च रहितः खेटस्फुटो जायते ।

पृष्ठ ३/५२७

किं दृक् कर्म्म तथोदयास्तसमये द्वेधा विदध्यु- र्बुधाः सर्व्वं मे विमलं वदामलमलं गोलं विजानासि चेत् ॥’ अथ त्रिप्रश्नोदितदिनमानभेदप्रश्नं श्लोकद्वयेनाह । ‘महदहः किमहो रजनी तनु- र्दिनमणौ गणकोत्तरगोलगे । ननु तनुर्दिवसो महती निशा वद विचक्षण ! दक्षिणदिग्गते ॥ भवति किं द्युनिशं द्युनिवासिनां द्युमणिवर्षमितञ्च सुरद्विषाम् । पितृषु किं शशिमासमितं तथा युगसहस्रयुगं द्रुहिणस्य किम् ॥’ अथ राश्युदयमानकालभेदप्रश्नञ्चाह । ‘भवलयस्य किलार्कलवाः समाः किमसमैः समयैः खलु राशयः । समुपयान्त्युदयं किमु गोलवि- न्नविषयेष्वखिलेष्वपि ते समाः ॥’ अथ द्युज्याकुज्यादिसंस्थानप्रश्नं वृत्तार्द्धेनाह । ‘द्युज्याकुज्यापमसमनराग्राक्षलम्बादिकानां विद्वन् ! गोले वियति हि यथा दर्शय क्षेत्र- संस्थाम् ॥’ अथ चन्द्रार्कग्रहणयोः दिक्कालभेदाद्युपपत्ति- प्रश्नान् श्लोकोत्तरार्द्बेनाह । ‘तिथ्यन्ते चेत् ग्रह उडुपतेः किन्न भानोस्तदानीं इन्दोः प्राच्यां भवति हि रवेः प्रग्रहः किं प्रती- च्याम् ॥’ लम्बनं वद किं का च नतिमतिमतां वर ! । तत्संस्कृतिस्तिथौ बाणे किं ते सिद्धे कुतः कुतः ॥’ अथ शृङ्गोन्नतौ चन्द्रस्य शुक्लस्य क्षयवृद्धिप्रश्न- माह । ‘शुक्लस्य द्विजराज एष महसो हान्याः कुवृत्तः कुतः सद्वृत्तत्वगतोऽप्यहो भ्रमवशाद्दोषातिसङ्गा- दिव । संप्राप्याथ पुनस्त्रयीतनुमतस्तस्याश्रये नैव किं शुक्लस्य क्रमशस्तथैव महसो वृद्ध्यैति सद्वृत्त- ताम् ॥’ अथ प्रथमप्रश्नस्य पृथिवीसंस्थानोपपत्तेरुत्तरं विवक्षुरादिसर्गे पृथिव्यादीनां तत्त्वानामादितत्त्वं निखिलजगज्जननैकबीजं परं ब्रह्म मनसा प्रणिपत्यादौ तावत् तज्जयमाह । ‘यस्मात् क्षुब्धप्रकृतिपुरुषाभ्यां महानस्य गर्भे- ऽहं कारोऽभूत् खकशिखिजलोर्व्यस्ततः संह- तेश्च । ब्रह्माण्डं यज्जठरगमहीपृष्ठनिष्ठो विरिञ्चि- र्विश्वं शश्वत् सृजति परमं ब्रह्म तत्तत्त्वमाद्यम् ॥’ अथ भूमेः स्वरूपमाह । भूमेः पिण्डः शशाङ्कज्ञकविरविकुजेज्यार्कि- नक्षत्रकक्षा वृत्तैर्वृत्तो वृतःसन्मृदनिलसलिलव्योमतेजो- मयोऽयम् ।

नान्याधारः स्वशक्त्या वियति च नियतं तिष्ठती- हास्य पृष्ठे निष्ठं विश्वञ्च शश्वत् सदनुजमनुजादित्यदैत्यं समन्तात् ॥ सर्व्वतः पर्व्वतारामग्रामचैत्यद्रुमैश्चितः । कदम्बकुमुमग्रन्थिः केशरप्रकरैरिव ॥’ अथ पुराणेषु भूमेराधारपरम्परा या पठिता तां निराकुर्वन्नाह । मूर्त्तो धर्त्ता चेद्धरित्र्यास्तदन्य- स्तस्याप्यन्योऽप्येवमत्रानवस्था । अन्त्ये कल्प्या चेत् स्वशक्तिः किमाद्ये किं नो भूमिः साष्टमुर्त्तेश्च मूर्त्तिः ॥’ अथ कथमियं भूमेः स्वशक्तिरित्याशङ्कां परि- हरन्नाह । ‘यथोष्णतार्कानलयोश्च शीतता विधौ द्रुतिः के कठिनत्वमश्मनि । मरुच्चलो भूरचला स्वभावतो यतो विचित्राः खलु वस्तुशक्तयः ॥ आकृष्टशक्तिश्च मही तया यत् खस्थं गुरु स्वाभिमुखं स्वशक्त्या । आकृष्यते तत् पततीव भाति समे समन्तात् कुरियं यतः खे ॥’ अथ बौद्धानां युक्तिमाह । ‘भपञ्जरस्य भ्रमणावलोका- दाधारशून्या कुरितिप्रतीतिः । खस्थं न दृष्टं गुरु च क्षमातः खेऽधः प्रयातीति वदन्ति बौद्धाः ॥ द्बौ द्बौ रवीन्दू भगणौ च तद्व- देकान्तरौ तावुदयं व्रजेताम् । यदब्रुवन्नेवमनर्थवादान् ब्रवीम्यतस्तान् प्रतियुक्तियुक्तम् ॥’ अथ तेषां युक्तिभङ्गमाह । ‘भूः खेऽधः खलु यातीति बुद्धिर्बौद्ध ! मुधा कथम् । यातायातञ्च दृष्ट्वापि खेयत् क्षिप्तं गुरु क्षितिम् ॥’ अथ जिनानां युक्तिभङ्गमाह । ‘किं गण्यं तव वैगुण्यं द्वैगुण्यं यो वृथाकृथाः । भार्केन्दूनां विलोक्याह्ना ध्रुवमत्स्यपरिभ्रमम् ॥’ भूगोलस्य समतां निराकर्त्तुमाह । ‘यदि समा मुकुरोदरसन्निभा भगवती धरणी तरणिः क्षितेः । उपरि दूरगतोऽपि परिभ्रमन् किमु नरैरमरैरिव नेक्षते ॥ यदि निशाजनकः कनकाचलः किमु तदन्तरगः स न दृश्यते । उदगयं ननु मेरुरथांशुमान् कथमुदेति स दक्षिणभागतः ॥’ अथ प्रत्यक्षविरोधशङ्कां निरस्यन्नाह । ‘समो यतः स्यात् परिधेः शतांशः पृथ्वी च पृथ्वी नितरां तनीयान् । नरश्च तत्पृष्ठगतस्य कृस्ना समेव तस्य प्रतिभात्यतः सा ॥’

स्वोक्तस्य भूपरिधिप्रमाणस्य उपपत्तिमाह । ‘पुरान्तरं चेदिदमुत्तरं स्यात् तदक्षविश्लेषलवैस्तदा किम् । चक्रांशकैरित्यनुपातयुक्त्या युक्तं निरुक्तं परिधेः प्रमाणम् ॥’ तदेव दृढीकुर्व्वन्नाह । ‘निरक्षदेशात् क्षितिषोडशांशे भवेदवन्ती गणितेन यस्मात् । तदन्तरं षोडशसंगुणं स्याद् भमानमस्माद्बहु किं तदुक्तम् ॥ शृङ्गोन्नतिग्रहयुतिग्रहणोदयास्त- च्छायादिकं परिधिना घटतेऽमुना हि । नान्येन तेन जगुरुक्तमहीप्रमाण- प्रामाण्यमन्वययुजा व्यतिरेककेण ॥’ अथ भूगोलपुरनिवेशमाह । ‘लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक्पश्चिमे रोमकपत्तनञ्च । अधस्ततः सिद्धपुरं सुमेरुः सौम्येऽथ याम्ये बडवानलश्च ॥ कुवृत्तपादान्तरितानि तानि स्थानानि षड्गोलविदो वदन्ति । वसन्ति मेरौ सुरसिद्धसंघा और्व्वे च सर्व्वे नरकाः सदैत्याः ॥ यो यत्र तिष्ठत्यवनीतलस्य- मात्मानमस्या उपरिस्थितञ्च । स मन्यतेऽतः कुचतुर्थसंस्था मिथश्च ते तिर्य्यगिवामनन्ति ॥ अधःशिरस्का कुदलान्तरस्था च्छाया मनुष्या इव नीरतीरे । अनाकुलास्तीर्य्यगधःस्थिताश्च तिष्ठन्ति ते तत्र वयं यथात्र ॥’ अथ द्वीपानां समुद्राणाञ्च संस्थानमाह । ‘भूमेरर्द्धं क्षारसिन्धोरुदक्स्थं जम्बुद्वीपं प्राहुराचार्य्यवर्य्याः । अर्द्धेऽन्यस्मिन् द्वीपषट्कस्य याम्ये क्षारक्षीराद्यम्बुधीनां निवेशः ॥ लवणजलधिरादौ दुग्धसिन्धुश्च तस्मा- दमृतममृतरश्मिः श्रीश्च यस्माद्बभूव । महितचरणपद्मः पद्मजन्मादिदेवै- र्वसति सकलवासो वासुदेवश्च यत्र ॥ दध्नो घृतस्येक्षुरसस्य तस्मान्- मद्यस्य च स्वादुजलस्य चान्त्यः । स्वादूदकान्तर्घडवानलोऽसौ पाताललोकाः पृथिवीपुटानि ॥ चञ्चत्फणा मणिगणांशुकृतप्रकाशा एतेषु सासुरगणाः फणिनो वसन्ति । दीव्यन्ति दिव्यरमणीरमणीयदेहैः सिद्धाश्च तत्र हि लसत्कनकावभासैः ॥ शाकं ततः शाल्मलमत्र कौशं क्रौञ्चञ्च गोमेदकपुष्करे च । द्वयोर्द्वयोरन्तरमेकमेकं समुद्रयोर्द्वीपमुदाहरन्ति ॥’

पृष्ठ ३/५२८

अथ जम्बुद्वीपमध्ये गिरिनिवेशवशेन नवखण्डा- न्याह । ‘लङ्कादेशाद्धिमगिरिरुदक् हेमकूटश्च तस्मा- त्तस्माञ्चान्यो निषध इति ते सिन्धुपर्य्यन्त- दैर्घ्याः । एवं सिद्धादुदगपि पुरात् शृङ्गवच्छुक्लनीला- वर्षाण्येषां जगुरिह बुधा अन्तरे द्रौणिदेशान् ॥ ‘भारतवर्षमिदं ह्युदगस्मात् किन्नरवर्षमतो हरिवर्षम् । सिद्धपुराच्च तथा कुरु तस्माद्- विद्धि हिरण्मयरम्यकवर्षे ॥ माल्यवांश्च यमकोटिपत्तनाद्- रोमकाच्च किल गन्धमादनः । नीलशैलनिषाधवधी च तौ अन्तरालमनयोरिलावृतम् ॥ माल्यवज्जलधिमध्यवर्त्ति यत्तत्तु भद्रतुरगं जगुर्बुधाः । गन्धशैलजलराशिमध्यगं केतुमालकमिला कलाविदः ॥ निषधनीलसुगन्धसुमाल्य- कैरलमिलावृतमावृतमाबभौ । अमरकेलिकुलाय समाकुलं रुचिरकाञ्चनचित्रमहीतलम् ॥’ अथ मेरुसंस्थानमाह । इह हि मेरुगिरिः किल मध्यगः कनकरत्नमयस्त्रिदशालयः । द्रुहिणजन्मकुपद्मजकर्णि- केति च पुराणविदः समवर्णयन् ॥ विष्कम्भशैलाः खलु मन्दरोऽस्य सुगन्धशैलो विपुलः सुपार्श्वः । तेषु क्रमात् सन्ति च केतुवृक्षाः कदम्बजम्बूवटपिप्पलाख्याः ॥ जम्बूफलामलगलद्रसतः प्रवृत्ता जाम्बूनदीरसयुता मृदभूत् सुवर्णम् । जाम्बूनदं हि तदतः सुरसिद्धसंघाः शश्वत् पिबन्त्यमृतपानपराङ्मुखास्ते ॥ वनं तथा चित्ररथं विचित्रं तेष्वप्सरोनन्दननन्दनञ्च । धृत्याह्वयं यत् धृतिकृत् सुराणां भ्राजिष्णु वैभ्राजमिति प्रसिद्धम् ॥ सरांस्यथैतेष्वरुणञ्च मानसं महाह्रदं श्वेतजलं यथाक्रमम् । सरःसु रामारमणश्रमालसाः मुरा रमन्ते जलकेलिलालसाः ॥ सद्रत्नकाञ्चनमयं शिखरत्रयञ्च मेरौ मुरारिकपुरारिपुराणि तेषु । तेषामधः शतमखज्वलनान्तकानां रक्षोऽम्बु पानिलशशीशपुराणि चाष्टौ ॥’ तत्र अन्यविशेषमाह । ‘विष्णुपदीविष्णुयदात् पतिता मेरौ चतुर्द्धासीत् विष्कम्भाचलमस्तकशस्तसरः संगता गता वियति ।

सीताख्या भद्राश्वं सालकनन्दा च भारतं वर्षम् चक्षुश्च केतुमालं भद्राख्या चोत्तरान् कुरून् याता ॥ या कर्णिताभिलसिता दृष्टा स्पृष्टावगाहिता पीता । उक्ता स्मृता स्तुता वा पुनाति बहुधापि पापिनः पुरुषान् ॥ यां चलिते दलिताखिलबन्धो गच्छति बल्गति तत्पितृसंघः । प्राप्ततटो विजितान्तकदूतो याति नरो निरयात् सुरलोकम् ॥’ अथ भारतवर्षमध्ये नव खण्डानि सप्त कुका- चलांश्चाह । ‘ऐन्द्रं कसेरुसकलं किल ताम्रपर्ण- मन्यद्गभस्तिमदतश्च कुमारिकाख्यम् । नागञ्च सौम्यमिह वारुणमन्त्यण्डं गान्धर्व्वसंज्ञमिति भारतवर्षमध्ये ॥ वर्णव्यवस्थितिरिहैव कुमारिकाख्ये शेषेषु चान्त्यजजना निवसन्ति सर्व्वे । माहेन्द्रशुक्तिमलयर्क्षकपारिपात्राः सह्यः सबिन्ध्य इह सप्त कुलाचलाख्याः ॥’ अथ लोकव्यवस्थामाह । ‘भूर्लोकाख्यो दक्षिणे व्यक्षदेशा- दस्मात् सौम्योऽयं भुवः स्वश्च मेरुः । लभ्यः पुण्यैः खे महः स्याज्जनोऽतो- ऽनल्पानल्पैः स्वैस्तपः सत्यमन्त्यः ॥’ दिग्व्यवस्थामाह । ‘लङ्कापुरेऽर्कस्य यदोदयः स्या- त्तदा दिनार्द्ध्वं यमकोटिपुर्य्यां । अधस्ततः सिद्धपुरेऽस्तकालः स्याद्रोमके रात्रिदलं तदैव ॥ यत्रोदितोऽर्कः किल तत्र पूर्ब्बा तत्रापरा यत्र गतः स चास्तम् । तन्मत्स्यतोऽन्ये च ततोऽखिलाना- मुदक्स्थितो मेरुरिति प्रसिद्धम् ॥’ अथ विशेषमाह । ‘अथोज्जयिन्याः कुचतुर्थभागे प्राच्यां दिशि स्याद्यमकोटिरेव । ततश्च पश्चान्न भवेदवन्ती लङ्कैव तस्याः ककुभि प्रतीच्याम् ॥ तथैव सर्व्वत्र यतो हि यत् स्यात् प्राच्यां ततस्तन्न भवेत् प्रतीच्याम् । निरक्षदेशादितरत्र तस्मात् प्राचीप्रतीच्यौ च विचित्रसंस्थे ॥’ अथ भचक्रभ्रमणव्यवस्थामाह । ‘निरक्षदेशे क्षितिमण्डलोपगौ ध्रुवौ नरः पश्यति दक्षिणोत्तरौ । तदाश्रितं खे जलयन्त्रवत्तथा भ्रमद्भचक्रं निजमस्तकोपरि ॥ उदग्दिशं याति यथा यथा नर- स्तथा तथा खान्नतमृक्षमण्डलम् । उदग्ध्रुवं पश्यति चोन्नतं क्षिते-

स्तदन्तरे योजनजाः पलांशकाः ॥ योजनसंख्या भांशै ३६० र्गुणिता कुपरिधिहृता ४९६७ भवन्त्यंशाः । भूमौ कक्षायां वा भागेभ्यो योजनानि च व्यस्तम् ॥’ अथ देवदैत्यानां ध्रुवर्क्षसंस्थानमाह । ‘सौम्यं ध्रुवं मेरुगताः खमध्ये याम्यञ्च दैत्या निजमस्तकोर्द्ध्वे । सव्यापसव्यं भ्रमदृक्षचक्रं विलोकयन्ति क्षितिजप्रसक्तम् ॥ उत्तरगोले क्षितिजादूर्द्ध्वं परितो भ्रमन्तमादि- त्यम् । सव्यं त्रिदशाः सततं पश्यन्त्यसुरा अपसव्यं याम्ये ॥ द्वन्द्वान्तमारोहति यैः क्रमेण तैरेव वृत्तैरवरोहती नः । यत्रैव दृष्टः प्रथमं स देवै- स्तत्रैव तिष्ठन्न विलोक्यते किम् ॥ दिनं सुराणामयनं यदुत्तरं निशेतरत् सांहितिकैः प्रकीर्त्तितम् । दिनोन्मुखेऽर्के दिनमेव तन्मतं निशा तथा तत्फलकीर्त्तनाय वै ॥ विधूर्द्ध्वभागे पितरो वसन्तः स्वाधःसुधादीधितिमामनन्ति । पश्यन्ति तेऽर्कं निजमस्तकोर्द्ध्वे दर्शे यतोऽस्माद्युगलं तदैषाम् ॥ कृष्णे दले पक्षदलेऽभ्युदेति शुक्रेऽस्तमेत्य तत एव सिद्धम् । भार्द्धान्तरत्वान्न विधोरधःस्थं तस्मान्निशीथः खलु पौर्णमास्थाम् ॥ यदतिदूरगतो द्रुहिणः क्षितेः सततमाप्रलयं रविमीक्षिते । भवति तावदयं शयितस्य तद्- युगसहस्रयुगं द्युनिशं विधेः ॥’ अथ भूपरिधिमानं प्राक्कथितमपि विशेषार्थ- माह । ‘प्रोक्तो योजनसंख्यया कुपरिधिः सप्ताङ्गनन्दा- ब्धय ४९६७ स्तद्व्यासः कुभुजङ्गशायकभवः सिद्धांशके १ नाधिकः । १५८१ । २४ पृष्ठक्षेत्रफलं यथा युगगुणत्रिंशच्छराष्टाद्रयो ७८५३०३४ भूमेः कन्दुकजालवत् कुपरिधिव्यासाहतेः प्रस्फुटम् ॥’ भूपृष्ठफलस्य लल्लोक्तस्य दूषणमाह । ‘दुष्टं कन्दुकपृष्ठजालवदिलागोले फलं जल्पितं लल्लेनास्य शतांशकोऽपि न भवेद्यस्मात्फलं वास्तवम् । तत् प्रत्यक्षविरुद्धमुद्धतमिदं नैवास्तु वा चास्तु वा हे प्रौढा गणका विचारयत तन्मध्यस्थबुद्ध्या भृशम् ॥’

पृष्ठ ३/५२९

अथ सद्युक्तिमाह । ‘यत् परिध्यर्द्धविष्कम्भं वृत्तं कृत्वा किलांशुकम् । तेनार्द्धं छाद्यते गोलः किञ्चिद्वस्त्रञ्च शिष्यते ॥ गोलक्षेत्रफलाद्यस्माद्वस्त्रक्षेत्रफलं यतः । सार्द्धद्बिगुणितासन्नं तावदेवापरे दले ॥ एवं पञ्चगुणात् क्षेत्रफलात् पृष्ठफलं खलु । नाधिकं जायते तेन परिधिघ्नं कुतः कृतम् ॥ वृत्तक्षेत्रफलं यस्मात् परिधिघ्नं न युक्तिमत् । दुष्टत्वाद्गणितस्यास्य दुष्टं भूपृष्ठजं फलम् ॥” अथान्यथा प्रतिपाद्यते । ‘गोलस्य परिधिः कल्प्यो वेदघ्नज्यामितेर्मितः । मुखवुध्नगरेखाभिर्यद्वदामलके स्थितः ॥ दृश्यन्ते वप्रकास्तद्बत् प्रागुक्तपरिधेर्मितात् । ऊर्द्ध्वाधःकृतरेखाभिर्गोले वप्रान् प्रकल्पयेत् ॥ तत्रैकवप्रकक्षेत्रफलं खण्डैः प्रसाध्यते । सर्व्वज्यैक्यं त्रिभज्यार्द्धहीनं त्रिज्यार्द्ध्वभाजितम् ॥ एवं वप्रफलं तत् स्याद्गोलव्याससमं यतः । परिधिव्यासघातोऽतो गोलपृष्ठफलं स्फुटम् ॥’ अथ भूमेः प्रलयभेदान् प्रलयञ्चाह । ‘वृद्धिर्विधेरह्नि भुवः समन्तात् स्याद्योजनं भूभवभूतिपूर्ब्बैः । ब्राह्य्य लये योजनमात्रवृद्धे- र्नाशो भुवः प्राकृतिकेऽखिलायाः ॥ दिने दिने यन्म्रियते हि भूतै- र्दैनन्दिनं तं प्रलयं वदन्ति । ब्राह्मं लयं ब्रह्मदिनान्तकाले भूतानि यद्ब्रह्मतनुं व्रजन्ति ॥ ब्रह्मात्यये यत् प्रकृतिं प्रायान्ति सर्व्वाण्यतः प्राकृतिकं कृतीन्द्राः । लीनान्यतः कर्म्मपुटान्तरत्वात् पृथक् क्रियन्ते प्रकृतेर्विकारैः ॥ ज्ञानाग्निदग्धाखिलपुण्यपापा मनः समाधाय हरौ परेशे । यद्योगिनो यान्ति निवृत्तिमस्मा- दात्यन्तिकं चेति लयश्चतुर्द्धा ॥’ अथ ब्रह्माण्डगोलमाह । ‘भूभूधरत्रिदशदानवमानवाद्या ये याश्च धिष्ट्यगगनेचरचक्रकक्षाः । लोकव्यवस्थितिरुपर्य्युपरिप्रदिष्टा ब्रह्माण्डभाण्डजठरे तदिदं समस्तम् ॥” अथान्योदितं ब्रह्माण्डमानं पूर्ब्बोक्तमपि प्रस- ङ्गादनुवदति स्म । कोटिघ्नैर्नखनन्दषट्कनखभूभूभृद्भुजङ्गेन्दुभि- र्ज्ज्योतिःशास्त्रविदो वदन्ति नभसः कक्षामिमां योजनैः १८७१२०६९२०००००००० । तद्ब्रह्माण्डकटाहसम्पुटतटे केचिज्जगुर्वेष्टनं केचित् प्रोचुरदृश्यदृश्यकगिरिं पौराणिकाः सूरयः ॥ करतलकलितामलक- वदमलं सकलं विदन्ति ये गोलम् । दिनकरकरनिकरनिहत- तमसो नभसः परिधिरुदितस्तैः ॥

ब्रह्माण्डमेतन्मितमस्तु नो वा कल्पे ग्रहः क्रामति योजनानि । यावन्ति पूर्ब्बैरिह तत्प्रमाणं प्रोक्तं खकक्षाख्यमिदं मतं नः ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोलाध्याये भुवनकोषः समाप्तः ॥ भूच्छायं, क्ली, स्त्री, (भुवश्छाया । “विभाषासेना- सुराच्छायानिशानाम् ।” २ । ४ । २५ । इति तत्पुरुषे विभाषया नपुंसकम् । छायाबाहुल्ये तु केवलं क्लीवत्वं) अन्धकारः । इति शब्दमाला ॥ भूजन्तुः, पुं, (भुवो जन्तुरिव ।) उपरसविशेषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्य भूनागशब्दे द्रष्टव्यः ॥) भूजम्बूः, स्त्री, (भूवो जम्बूरिव सादृश्यात्) विकङ्कत- फलम् । गोधूमः । इति मेदिनी । बे, १४ ॥ भूमिजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतं, क्ली, (भू + क्तः ।) युक्तम् । न्यायः । क्ष्मादिः । पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशपञ्चकम् । (यथा, मनुः । १२ । १४ । “तावुभौ भूतसम्पृक्तौ महान् क्षेत्रज्ञ एव च ॥ उच्चावचेषु भूतेषु स्थितं तं व्याप्य तिष्ठतः ॥” “स च त्रिविधो वैकारिकस्तैजसो भूतादिरिति । भूतादेरपि तैजससहायात्तल्लक्षणान्येव पञ्चत- न्मात्राण्युत्पद्यन्ते । तद्यथा । शब्दतन्मात्रं स्पर्श- तन्मात्रं रूपतन्मात्रं रसतन्मात्रं गन्धतन्मात्र- मिति । तेषां विशेषाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा- स्तेभ्यो भूतानि व्योमानिलानलजलोर्व्व्यः ।” इति सुश्रुते शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये ।) ऋतम् । सत्यम् । इत्यमरभरतौ ॥ पिशाचादि । (यथा, श्रीभागवते । ३ । १४ । २१ । “एषा घोरतमा वेला घोराणां घोरदर्शना । चरन्ति यस्यां भूतानि भूतेशानुचराणि ह ॥”) जन्तुः । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ (यथा, मनुः । ६ । ८ । “स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद्दान्तो मैत्रः समा- हितः । दाता नित्यमनादाता सर्व्वभूतानुकम्पकः ॥” स्थावरजङ्गमात्मकं द्रव्यम् । यथा, मनुः । ८ । ३०६ । “रक्षन् धर्म्मेण भूतानि राजा वध्यांश्च घात- यन् ! यजतेऽहरहर्यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः ॥”) वस्तुतत्त्वम् । यथा, -- “छलं निरस्य भूतेन व्यवहारान्नयेन्नृपः । भूतमप्यनुपन्यस्तं हीयते व्यवहारतः ॥ छलं प्रमादाभिहितम् । निरस्य परित्यज्य । भूतेन वस्तुतत्त्वानुसरणेन । व्यवहारान्नयेदन्तं नृपः । यस्माद्भूतमपि वस्तुतत्त्वमपि अनुपन्यस्त- मनभिहितं हीयते हानिमुपगच्छति व्यवहारतो व्यवहारेण साक्ष्यादिभिः । तस्माद्भूतानुसरणं कर्त्तव्यम् । यथार्थिप्रत्यर्थिनौ सत्यमेव वदतस्तथा ससभ्येन सभापतिना यतितव्यं सामादिभिरुपायै- स्तथा सति साक्ष्यादिनैरपेक्षेणैव निर्णयो भव-

तीति ॥ अथ सर्व्वथापि भूतानुसरणं न शक्यते कर्त्तुं तथा सति साक्ष्यादिभिर्निर्णयः कार्य्य- इत्यनुकल्पः । यथोक्तम् । भूतच्छलानुसारि- त्वाद्विगतिः समुदाहृता । भूतन्तत्त्वार्थयुक्तं यत् प्रमादाभिहितं छलमिति ॥ तत्र भूतानुसारी व्यवहारो मुख्यः । छलानुसारी त्वनुकल्पः । इति मिताक्षरायां व्यवहाराध्यायः ॥ भूतं, त्रि, (भाव्यते स्मेति । “आधृषाद्बेति णिज- भावः । भू + क्तः । भूतिरस्त्यस्येति वा । अर्श- आदित्वात् अच् । अभवदिति वा । भुवो गत्यर्थे इति । भूतार्थे कर्त्तरि क्तः ।) प्राणी । जन्तुः । (यथा, ऋग्वेदे । ३ । २७ । ९ । “धिया चक्रे वरेण्यो भूतानां गर्भमादधे ॥” यथा च चरके शारीरस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ “भूतानाञ्चतुर्व्विधा योनिर्जराय्वण्डस्वेदोद्भिदः ।”) अतीतम् । (यथा, कथासरित्सागरे । १ । २४ । “भूतं भवद् भविष्यद् वा किं तत् स्यात् जगति प्रिये । भवती यन्न जानीयादिति शर्व्वोऽप्युवाच ताम् ॥”) वृत्तम् । (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । १० अध्याये । “गोशकृद्भूतानां वा यवानां शक्तून् कार- यित्वा ॥”) समम् । सदृशम् । इत्यमरभरतौ ॥ प्राप्तम् । (यथा, महाभारते । १३ । ३४ । १५ । “यद् ब्राह्मणमुखात् प्राप्तं प्रतिगृह्णन्ति वैवचः । भूतात्मानो महात्मानस्ते न यान्ति परा- भवम् ॥” “भूतः प्राप्तो वशीकृत आत्मा चित्तं यैस्ते ॥” इति तट्टीकायां नीलकण्ठः ।) सत्यम् । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ (यथा शाकु- न्तले । प्रथमाङ्के । “सूत्रधारः । सस्मितम् । आर्य्ये ! कथयामि ते भूतार्थम् ।”) भूतकालस्य पर्य्यायो यथा । वृत्तम् २ अतीतम् ३ ह्यस्तनम् ४ निभृतम् ५ गतम् ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ उत्तरपदस्थ एव भूतशब्दः समार्थ इति शाब्दिकाः । यथा देवभूतोऽयम् । इति भरतः ॥ (उत्तरपदस्थ भूतशब्दः स्वरूपार्थोऽपि । यथा, मनुः । १ । ५ । “आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलज्ञणम् । अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्व्वतः ॥”) भूतः, पुं, (भू + कर्त्तरि क्तः ।) देवयोनिविशेषः । स च अधोमुस्वोर्द्ध्वमुखादिः पिशाचभेदो रुद्रा- नुचरो बालग्रहः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ५१ । ५३ । “विक्षिपेज्जुहुयाच्चैवानलं मित्रञ्च कीर्त्तयेत् । भूतानां मातृभिः सार्द्धं बालकानान्तु शान्तये ॥”) कुमारः । इति मेदिनी । ते, ४१ ॥ योगीन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ कृष्णचतुर्द्दशी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ भूतनाशकौषधम् । यथा, “श्वेतापराजितामूलं पिष्टं तण्डलवारिणा । तेन नस्यप्रदानं स्याद्भूतबृन्दस्य विद्रवम् ॥

पृष्ठ ३/५३०

अगस्त्यपुष्पनस्यो वै समरीचश्च भूतहृत् । भुजङ्गवर्म्म वै हिङ्गु निम्बपत्राणि वै यवाः । गौरसर्षप एभिः स्याल्लेपो भूतहरः कृतः ॥ गोरोचना मरीचानि पिप्पली सैन्धवं मधु । अञ्जनं कृतमेभिः स्याद् ग्रहभूतहरं शिव ! ॥ अपि च । “वचा त्रिकटुकञ्चैव करञ्जं देवदारु च । मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता शिरीषो रजनीद्बयम् ॥ प्रियङ्गुनिम्बत्रिकटुगोमूत्रेणावघर्षितम् ॥ नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्वर्त्तनं तथा ॥ अपस्मारविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् । भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्बारे च शासनम् ॥” इति गारुडे १९२ । १९९ अध्यायः ॥ शम्भुगणभूता यथा, -- “हते वराहस्य गणे भर्गमासाद्य ते गणाः । चतुर्भागाः स्वयं भूत्वा भूतं कर्म्मेति वै जगुः ॥ भूतत्वमभवत्तेषां चतुर्भागवतां तदा । वचनात् पद्मजातस्य भूतग्रामास्ततो मताः ॥ यो लोकविदितः पूर्ब्बं भूतग्रामश्चतुर्विधः । यतस्तेभ्योऽधिका यत्नैस्तद्भूतग्राम उच्यते ॥ इति वः सर्व्वमाख्यातं भूताः शम्भुगणा यथा ।” इति कालिकापुराणे २९ अध्यायः ॥ (वसुदेवस्य पौरवीगर्भजातद्बादशपुत्त्राणां ज्येष्ठ- तमः । यथा, भागवते । ९ । २४ । ४७ । “पौरव्यास्तनया ह्येते भूताद्या द्वादशाभवन् ॥”) भूतकेशः, पुं, (भूतस्य केश इव ।) स्वनामख्यात- तृणम् । तत्पर्य्यायः । गोलोमी २ । इत्य- मरः । २ । १० । १११ ॥ भूतकेशी ३ अल्प- केशी ४ केशी ५ । इति रत्नमाला ॥ भूतानां केश इव भूतकेशः क्लीवञ्चेति केचित् । स्त्री चेत्यन्ये । अथ द्वयोर्भूतकेशो गोलोमी भूत- केशिकेति वाचस्पतिः । इति भरतः ॥ भूतकेशी, स्त्री, (भूतकेश + गौरादित्वात् ङीष् ।) भूतकेशः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे । ६० अध्याये । “गोलोमी चाजलोमी च भूतकेशी जटा तथा ॥”) शेफालिका । नीलसिन्दुवारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतक्रान्तिः, स्त्री, (भूतानां क्रान्तिः ।) भूतावेशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतगन्धा, स्त्री, (भूतः मर्द्दनं विनापि प्रकटितो- गन्धोऽस्याः ।) मुरानामगन्धद्रव्यम् । इति जटा- धरः ॥ भूतघ्नः, पुं, (भूतं हन्तीति । हन् + टक् ।) उष्ट्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ लशुनः । भूर्जवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतनाशके त्रि ॥ (यथा, तन्त्रसारे । “भूतघ्नैस्तु विकीणैस्तैर्विद्रुताः क्रूरचेतसः । भूतप्रेतपिशाचाश्च वेताला भैरवादयः ॥”) भूतघ्नी, स्त्री, (भूतं हन्तीति । हन् + टक् + ङीप् ।) तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुण्डि- तिका । इति रत्नमाला ॥

भूतचतुर्द्दशी, स्त्री, (भूतप्रिया भूतोद्देशे क्रियां कर्त्तव्या वा चतुर्द्दशी । मध्यपदलोपी समासः ।) गौणकार्त्तिककृष्णचतुर्द्दशी । सा एव यमचतु- र्द्दशी । तत्कृत्यं यथा, पाद्मे । “चतुर्द्दश्यां धर्म्मराजपूजा कार्य्या प्रयत्नतः । स्नानमावश्यकं कार्य्यं नरैर्नरकभीरुभिः ॥ अरुणोदयतोऽन्यत्र रिक्तायां स्नाति यो नरः । तस्याब्दिकभवो धर्म्मो नश्यत्येव न संशयः ॥” स्कान्दे च तत्रैव । “कार्त्तिके कृष्णपक्षे तु चतुर्द्दश्यां विधूदये । अवश्यमेव कर्त्तव्यं स्नानं नरकभीरुभिः ॥ किञ्च पाद्मे तत्रैव । “ततश्च तर्पणं कार्य्यं धर्म्मराजस्य नामभिः । जीवत्पिता न कुर्वीत तर्पणं यमभीष्मयोः ॥ यज्ञोपवीतिना कार्य्यं प्राचीनावीतिना तथा ॥ देवत्वञ्च पितृत्वञ्च यमस्यास्ते द्बिरूपता ॥ नक्तं यमचतुर्द्दश्यां यः कुर्य्याच्छिवसन्निधौ । न तत् क्रतुशतेनापि प्राप्यते पुण्यमीदृशम् ॥ कुमारीवटुकान् पूज्य तथा शैवतपोधनान् । राजसूयफलं तेन प्राप्यते नात्र संशयः ॥ कार्त्तिके भौमवारेण चित्रा कृष्णा चतुर्द्दशी । तस्यां भूतेशमभ्यर्च्य गच्छेच्छिवपुरं नरः ॥ किञ्च । अमावास्याश्चतुद्दश्याः प्रदोषे दीपदानतः । वममार्गान्धकारेभ्यो मुच्यते कार्त्तिके नरः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासः ॥ अपि च । लैङ्गे । “कार्त्तिके कृष्णपक्षे च चतुर्द्दश्यां दिनोदये । अवश्यमेव कर्त्तव्यं स्नानं नरकभीरुभिः ॥ अपामार्गपल्लवञ्च भ्रामयेच्छिरसोपरि । ततश्च तर्पणं कार्य्यं धर्म्मराजस्य नामभिः ॥ नरकाय प्रदातव्यो दीपः संपूज्य देवताः । नरकाय नरकनिवृत्तये । अर्थोऽभिधेयो वै वस्तु प्रयोजननिवृत्तिषु ॥ इति निवृत्तावपि तादर्थ्य इत्यनेन चतुर्थीविधा- नात् । अपामार्गभ्रामणमन्त्रः । शीतलोष्णसमायुक्तसकण्टकदलान्वित । हर पापमपामार्ग ! भ्राम्यमाणः पुनः पुनः ॥ ततः प्रदोषसमये दीपान् दद्यात् प्रयत्नतः । ब्रह्मविष्णुशिवादीनां भवनेषु मठेषु च ॥ भविष्ये । कार्त्तिके भौमवारे च चित्रा कृष्णचतुर्द्दशी । तस्यामाराधितः स्थाणुर्नयेच्छिवपुरं ध्रुवम् ॥ यां काञ्चित् सरितं प्राप्य कृष्णपक्षे चतुर्द्दशीम् । यमुनायां विशेषेण नियतस्तर्पयेद्यमान् ॥ यमाय धर्म्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च । वैवस्वताय कालाय सर्व्वभूतक्षयाय च ॥ ओडुम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने । वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै नमः ॥ एकैकस्य तिलैर्मिश्रांस्त्रीस्तु दद्याज्जलाञ्ज- लीन् । सम्बत्सरकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥”

आचारादत्रचतुर्द्दशशाकभक्षणं कर्त्तव्यम् । तत्र निर्णयामृतम् । “ओलं केमुकवास्तुकं सरषपं कालञ्च निम्बं जयां शालिञ्चीं हिलमोचिकाञ्च पटुकं शौल्फं गुडूचीन्तथा । भण्टाकीं शुनिषण्णकं शिवदिने खादन्ति ये मानवाः प्रेतत्वं न च यान्ति कार्त्तिकदिने कृष्णे च भूते तिथौ ॥” जयां जयन्तीं पटुकं पटोलं शौल्फं शुल्फा इति ख्यातम् । शुनिषण्णकं शुषणिया इति ख्यातम् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ भूतजटा, स्त्री, (भूतस्य जटेव तत्सदृशत्वात् ।) जटामांसी । इति शब्दमाला ॥ (पर्य्यायो यथा, “जटामांसी भूतजटा जटिला च तपस्विनी ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बस्वण्डे प्रथमे भागे ॥) गन्धमांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतद्रावी, [न्] पुं, (भूतान् पिशाचान् द्रावयतीति । द्रु + णिच् + णिनिः ।) भूताङ्कुशवृक्षः । रक्त- करवीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतद्रुमः, पुं, (भूतप्रियो द्रुमः ।) श्लेष्मान्तकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतधात्री, स्त्री, (भूतानि धरतीति । धृ + तृच् । + ङीप् ।) पृथिवी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ८ । ३० । “निष्पन्नशालीक्षुयवादिशस्यां भयौर्वसुक्तामुपशान्तवैराम् । संहृष्टलोकां कलिदोषमुक्तां क्षत्रं तदा शास्ति च भूतधात्रीम् ॥”) भूतनाथः, पुं, (भूतानां नाथः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । २ । ५८ । “तद्भूतनाथानुग ! नार्हसि त्वं ॥”) भूतनायिका, स्त्री, (भूतानां नायिका नियामिका ।) दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ भूतनाशनं, क्ली, (भूतानि प्राणिजातानि नाश्यन्ते अनेनेति । नश + णिच् + ल्युट् ।) रुद्राक्षम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतनाशनः, पुं, (भूतान् नाशयतीति ॥ नश + णिच् + ल्युः ।) भल्लातकः । इति रत्नमाला ॥ सर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतपत्री, स्त्रा, (भूत इव कृष्णं पत्रं यस्याः । ङीष् ।) तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतपुष्पः, पुं, (भूतयुक्तं प्राणिविशिष्टं पुष्पं यस्य ।) श्योनाकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ भूतपूर्णिमा, स्त्री, (भूतानां पूर्णिमा ।) आश्विनी पूर्णिमा । तत्पर्य्यायः ॥ शारदी २ कौमुदी ३ अश्वयुजी ४ शतपर्व्वा ५ रङ्गभूतिः ६ कोजा- गरा ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ भूतब्रह्मा, [न्] पुं, (भूतात्मनो ब्रह्मा ब्राह्मणः ।) देबलः । इति शब्दमाला ॥ भूतभावनः, पुं, (भूतानि क्षित्यादीनि भावयति जनयतीति । भ + णिच + ल्यः ।) विष्णुः ॥

पृष्ठ ३/५३१

(यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १४ । “भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ३३ । “अभिवाद्यो महाकर्म्मा तपस्वी भूतभावनः ॥”) वटुकभैरवः । इति विश्वसारतन्त्रोक्तं तस्याष्टो- त्तरशतनामान्तर्गतनाम ॥ (भूतानि भावयति पालयतीति । भूतपालके, त्रि । इति श्रीधर- स्वामी ॥ यथा गीतायाम् । ९ । ५ । “भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥”) भूतभृत्, पुं, (भूतानि बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् । तुगा- गमश्च) विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १४ । भूतकृत् भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः । इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (भूतधारके, त्रि । यथा, गीतायाम् । ९ । ५ । “भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥”) भूतमारी, स्त्री, (भूतानि मारयतीति । भूत + मृ + णिच् + णिनिः ।) चीडानामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतयज्ञः, पुं, (भूतार्थो यज्ञः । भूतानि काकादि- प्राणिजातानि तान्युद्दिश्य यो यज्ञ इति वा नित्यं गार्हस्थ्यकरणीय पञ्चयज्ञेषु यज्ञभेदः ।) भूतबलिः । ते तु पञ्चमहायज्ञान्तर्गतबलिवैश्व- देवकर्म्मणी । यथा, भूतेभ्यो बलिहरणं भूत- यज्ञः । इति हारीतसूत्रम् ॥ अस्यानुष्ठानं बलिशब्दे द्रष्टव्यम् । (यथा, मनुः । ४ । २१ । “ऋषियज्ञं देवयज्ञं भूतयज्ञञ्च सर्व्वदा । नृयज्ञं पितृयज्ञञ्च यथाशक्ति न हापयेत् ॥”) भूतलिका, स्त्री, (भूतलं पृथ्वीतलं आधारत्वेन अस्त्यस्या इति । भूतल + ठन् टाप् ।) पृक्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतवासः, पुं, (भूतानां वासो यत्र ।) कलिद्रुमः । इत्यमरः । २ । ४ । ५८ ॥ (तथा च पर्य्यायः । “विभीतकस्त्रिलिङ्गः स्यान्नास्कः कर्षफलस्तु सः । कलिद्रुमो भूतवासस्तथा कलियुगालयः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमेभागे ॥ महादेवः । यथा, हरिवंशे उत्तरभविष्ये । १५ । ३३ । “भूतवास ! नमस्तुभ्यं सर्व्वावास ! नमोऽस्तुते ॥”) भूतविक्रिया, स्त्री, (भूतानामिव विक्रियास्याम् ।) अपस्माररोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतवृक्षः, पुं, (भूतप्रियो वृक्षः ।) शाखोटवृक्षः । श्योनाकवृक्षः । इति मेदिनी । षे, ५६ ॥ भूतवेशी, स्त्री, (भूतानामिव वेशोऽस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) श्वेतशेफालिका । इत्य- मरः । २ । ४ । ७१ ॥ (विशेषोऽस्याः श्वेत- शेफालिकाशब्दे द्रष्टव्यः ॥) भूतशुद्धिः, स्त्री, (भूतानां देहारम्भ कपृथिव्यादि पञ्चभूतानां शुद्धिः शोधनम् ।) पूजादौ बीज- विशेषद्वारावामकुक्षिस्थितपापपुरुषदहनपूर्ब्बक- शरीरशोधनम् । तत्प्रयोगो यथा । रमिति जलधारया वह्निप्राकारं विचिन्त्य स्वाङ्के डत्तानौ करौ कृत्वा सोऽहमिति जीवात्मानं हृदयस्थं

दीपकलिकाकारं मूलाधारस्थकुलकुण्डलिन्या सह सुषुम्नावर्त्मना मूलाधारस्वाधिष्ठानमणिपुर- कानाहतविशुद्धाज्ञाख्यषट्चक्राणि भित्त्वा शिरो ऽवस्थिताधोमुखसहस्रदलकमलकर्णिकान्तर्गत- परमात्मनि संयोज्य तत्रैव पृथिव्यप्तेजोवाय्वा- काशगन्धरसरूपस्पर्शशब्दनासिकाजिह्वाचक्षु- स्त्वक्श्रोत्र वाक्पाणिपादपायूपस्थप्रकृतिमनो- बुद्ध्यहङ्काररूपचतुर्व्विंशतितत्त्वानि लीनानि विभाव्य यमिति वायुबीजं धूम्रवर्णं वामनासा- पुटे विचिन्त्य तस्य षोडषवारजपेन वायुना देहमापूर्य्य नासापुटौ धृत्वा तस्य चतुःषष्टि- वारजपेन कुम्भकं कृत्वा वामकुक्षिस्थकृष्णवर्ण- पापपुरुषेण सह देहं संशोष्य तस्य द्वात्रिंशद्- वारजपेन दक्षिणनासया वायुं रेचयेत् । दक्षिणनासापुटे रमिति वह्निबीजं रक्तवर्णं ध्यात्वा तस्य षोडशवारजपेन वायुना देहमा- पूर्य्य नासापुटौ धृत्वा तस्य चतुःषष्टिवारजपेन कुम्भकं कृत्वा पापपुरुषेण सह देहं मूलाधारो- त्थितवह्निना दग्ध्वा तस्य द्बात्रिंशद्वारजपेन वामनासया भस्मना सहवायुं रेचयेत् । ठमिति चन्द्रबीजं शुक्लवर्णं वामनासायां ध्यात्वा तस्य षोडशवारजपेन ललाटे चन्द्रं नीत्वा नासापुटौ धृत्वा वमिति वरुणबीजस्य चतुःषष्टिवारजपेन तस्माल्ललाटस्थचन्द्राद्गलितसुधया मातृका- वर्णात्मिकया समस्तदेहं विरचय्य लमिति पृथ्वी- बीजस्य द्वात्रिंशद्वारजपेन देहं सुदृढं विचिन्त्य दक्षिणेन वायुं रेचयेत् । मात्रासंख्यया वा ॥ * ॥ तदुक्तं गौतमीये । “सुषुम्नावर्त्मना सोऽहमिति मन्त्रेण योजयेत् । सहस्रारे शिवस्थाने परमात्मनि देशिकः ॥ धूम्रवर्णं ततो वायुबीजं षड्बिन्दुलाञ्छितम् । पूरयेदिडया वायुं सुधीः षोडशमात्रया ॥ मात्रया तु चतुःषष्ट्या कुम्भयेच्च सुषुम्नया । द्वात्रिंशन्मात्रया मन्त्री रेचयेत् पिङ्गलाख्यया ॥ पूरयेदनया चैव सञ्चिन्त्य नीलमारुतम् । रक्तवर्णं वह्निबीजं त्रिकोणं स्वस्तिकान्वितम् ॥ तेन पूरकयोगेन मात्रया षोडशाख्यया । चतुःषष्ट्या मात्रया च निर्द्दहेत् कुम्भकेन च । वामपार्श्वस्थितं पापपुरुषं कज्जलप्रभम् । ब्रह्महत्याशिरस्कञ्च स्वर्णस्तेयभुजद्वयम् ॥ सुरापानहृदा युक्तं गुरुतल्पकटिद्वयम् । तत्संसर्गि पदद्बन्द्बमङ्गप्रत्यङ्गपातकम् ॥ उपपातकरोमाणं रक्तश्मश्रु विलोचनम् । खड्गचर्म्मधरं क्रुद्धमेवं कुक्षौ विचिन्तयेत् ॥ मूलाधारोत्थितेनैव वह्निना निर्द्दहेच्च तम् । एवं संदह्य परितो द्वात्त्रिंशन्मात्रया ततः ॥ भस्मना सहितं मन्त्री रेचयेदिडया पुनः । वामनाड्यां चन्द्रबीजं कुन्देन्दुयुतसप्रभम् ॥ भालेन्दुराजे संयोज्य ततः षोडशमात्रया । सुषुम्नया चतुःषष्टिमात्रया तोयबीजकम् ॥ ध्यात्वामृतमयीं वृष्टिं पञ्चाशद्वर्गरूपिणीम् । तया देहं विचिन्त्यैवं मनसा पिङ्गलाध्वना ॥

द्वात्रिंशन्मात्रया मन्त्री लं बीजेन दृढं नयेत् । स्वस्थाने हंसमन्त्रेण पुनस्तेनैव वर्त्मना ॥ जीवं तत्त्वानि चानीय स्वस्थाने स्थापयेत्ततः । इति कृत्वा भूतशुद्धिं मातृकान्यासमाचरेत् ॥ * संक्षेपभूतशुद्धिर्यथा । पुरश्चरणचन्द्रिकायाम् । “अथवान्यप्रकारेण भूतशुद्धिर्विधीयते । धर्म्मकन्दसमुद्भूतं ज्ञाननालसुशोभनम् ॥ ऐश्वर्य्याष्टदलोपेतं परं वैराग्यकर्णिकम् । स्वीयहृत्कमले ध्यायेत् प्रणवेन विकासितम् ॥ कृत्वा तत्कर्णिकासंस्थं प्रदीपकलिकानिभम् । जीवात्मानं हृदि ध्यात्वा मूले सञ्चिन्त्य कुण्डलीम् । सुषुम्नावर्त्मनात्मानं परमात्मनि योजयेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ भूतसञ्चारः, पुं, (भूतस्य सञ्चारः ।) भूतोन्माद- रोगः । तत्पर्य्यायः । आवेशः २ भूतक्रान्तिः ३ ग्रहागमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतसञ्चारी, [न्] पुं, (भूतेषु सञ्चरति इति भूत + सम् + चर णिनिः ।) दावानलः । इति शब्दमाला ॥ भूतसर्गः, पुं, (सृज्यते इति । सृज + भावे घञ् । भूतानां सर्गः ।) भूतसृष्टिः । (यथा, मार्कण्डेय- पुराणे । ४७ । ३१ । “प्रथमो महतः सर्गो विज्ञेयो ब्रह्मणस्तु सः । तन्मात्राणां द्वितीयस्तु भूतसर्गः म उच्यते ॥”) “ब्राह्मं प्रजापतीयञ्च सौम्यमैन्द्रन्तथैव च । गान्धर्व्वमथ कौवेरं रक्षःपैशाचमानुषम् ॥ स्थावरं पाशवं मार्गं सार्पं शाकुनिकन्तथा । चतुर्द्दशविधं ह्येतद्भूतसर्गं प्रकीर्त्तितम् ॥” इति वह्निपुराणोक्तं क्लीवत्वमार्षम् ॥ भूतसारः, पुं, (भूतः गतः सारो यस्य ।) श्योनाक- प्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतहन्त्री, स्त्री, (भूतानि हन्तीति हन + तृच + ङीप् ।) बन्ध्याकर्कोटकी । नीलदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतहरः, पुं, (भूतानि हरतीति हृ + अच् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतहारि, [न्] क्ली, (भूतानि हरतीति हृ + णिनिः ।) देवदारु । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूता, स्त्री, (भूत + टाप् ।) कृष्णचतुर्द्दशी । यथा, स्कान्दे । “ब्रह्माण्डोदरमध्ये तु यानि तीर्थानि सन्ति वै । पूजितानि भवन्तीह भूतायां पारणे कृते ॥” अपि च । “शिवरात्रिव्रते भूतां कामविद्धां विवर्ज्जयेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ भूताङ्कुशः, पुं, (भूतानामङ्कुश इव निवारकत्वात् ।) स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । क्षवकः २ क्षुरकः ३ तीक्ष्णः ४ क्ररः ५ क्षवः ६ राजो- द्वेदनसंज्ञः ७ भूतद्रावी ८ ग्रहाह्वयः ९ । ढ्यस्य गुणाः । तीव्रगन्धत्वम् । उत्कटत्वम् । उष्णत्वम् कटुत्वम् । भूतग्रहादिदोषघ्नत्वम् । कफवात- निकृन्तनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/५३२

भूतात्मा, [न्] पुं, (भूतानामात्मा ।) देहः । (यथा, मनुसंहितायाम् । १२ । १२ । “यः करोति तु कर्म्माणि स भूतात्मोच्यते बुधैः ॥” “यः पुनरेष व्यापारान् करोति शरीराख्यः स पृथिव्यादिभूतारब्धत्वात् भूतात्मेति पण्डितै- रुच्यते ॥” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) परमेष्ठी । इति मेदिनी । ने, २०० ॥ शिवः । युद्धम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विष्णुः । यथा, “भूतकृत् भूतभृत् भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥” इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ (जीवात्मा । यथा, मनुसंहितायाम् । ५ । १०९ । “अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति । विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति ॥” यथा च चरके शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये । तस्मिंश्चरमसंन्यासे समूलाः सर्व्ववेदनाः । समज्ञा ज्ञानविज्ञाना निवृत्तिं यान्त्यशेषतः ॥ अतःपरं ब्रह्मभूतो भूतात्मा नोपलभ्यते । निःसृतः सर्प्पभावेभ्यश्चिह्नं यस्य न विद्यते ॥ गतिब्रह्मविदां ब्रह्म तच्चाक्षरमलक्षणम् । ज्ञानं ब्रह्मविदाञ्चात्र नाज्ञस्तज्ज्ञातुमर्ह- तीति ॥”) भूतार, क्ली, (भूतानां अरिः तन्निवारकत्वात् अभि- धानात् क्लीवत्वम् ।) हिङ्गु । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतार्त्तः, त्रि, (भूतेन ऋतः) भूताविष्टः । इति हैमचन्द्रः । ३ । १५५ ॥ भूताली, स्त्री, (भूतानामालीव) भूपाटली । मुषली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतावासः, पुं, (भूतानामावासः) विभीतकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विष्णुः । यथा, -- “भूतावासो वासुदेवः सर्व्वासुनिलयो लयः ॥” इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ (शरीरम् । यथा, मनुसंहितायाम् । ६ । ७७ । “जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम् । रजस्वलमनित्यञ्च भूतावासमिमं त्यजेत् ॥” शाखोटः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “शाखोटः पीतकनको भूतावासः खरच्छदः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बेखण्डे प्रथमे भागे ॥) भूताविष्टः, त्रि, (भूतेन आविष्टः) पिशाचग्रस्तः । तन्नाशकचक्रम् यथा, -- “पञ्चरेखाः समुल्लिख्य तिर्य्यगूर्द्धक्रमेण हि । पदानि षड्दशापाद्य त्वेकमाद्ये मुनौ त्रयम् ॥ नवमे सप्त दद्यात्तु बाणं पञ्चदशे तथा । द्वितीयेऽष्टावष्ठमे षट् दिशि द्बौ षौडशे श्रुतिः ॥ एकादिना समं ज्ञेयमिच्छाङ्कार्द्धं त्रिकोणके । तदा द्वात्रिंशदादिः स्याच्चतुष्कोष्ठेषु सर्व्वतः ॥ दर्शनाद्धारणात्तासां शुभं स्यादेषु कर्म्मसु । द्वात्रिंशत् प्रसवे नार्य्याश्चतुस्त्रिंशद्गमे नृणाम् ॥ भूताविष्टेषु पञ्चाशन्मृतापत्यासु वै शतम् । द्वासप्ततिस्तु बन्ध्यायां चतुःषष्टी रणाध्वनि ॥ विषे विंशो धान्यकीटेष्वष्टाविंशतिरेव च । चतुरष्टौ च बालानां रोदने परिकीर्त्तिताः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥

१ ८ १८ २३ २० २१ ३ ६ ७ २ २४ १७ २२ १९ ५ ४ ५० ५० ५० ५० भूताविष्टः, त्रि, (भूतेन आविष्टः ।) भूतक्रान्तः । भूतादिना रोगग्रस्तः । (यथा, -- “भूताविष्टेषु पञ्चाशन्मृतापत्यासु वै शतम् ।” इत्यादि ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ भूतविशेषाणामावेश- समयाः । यथा, -- “देवग्रहाः पौर्णमास्यामसुराः सन्ध्ययोरपि । गन्धर्व्वाः प्रायशोऽष्टम्यां यक्षाश्च प्रतिपद्यथ ॥ कृष्णपक्षे च पितरः पञ्चम्यामपि चोरगाः । रक्षांसि निशि पैशाचाश्चतुर्द्दश्यां विशन्ति च ॥ दर्पणादीन् यथाच्छाया शीतोष्णं प्राणिनो यथा । स्वमणिं भास्करार्च्चिश्च यथा देहञ्च देहभृत् ॥ विशन्ति च न दृश्यन्ते ग्रहस्तद्वच्छरीरिणम् ।” इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे षष्टितमेऽध्याये ॥) भूतावेशः, पुं, (भूतानामावेशः) भूतसञ्चारः । भूते पाओया इति भाषा । अस्य पर्य्याय- आवेशशब्दे द्रष्टव्यः ॥ भूतिः, स्त्री, (भवत्यनयेति । भू + “क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ।” ३ । ३ । १७४ । इति क्तिच् ।) महादेवस्य अणिमाद्यष्टप्रकारवैभवम् । इत्य- मरः । १ । १ । ३८ ॥ शम्भुधृतभस्म । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ भस्म ॥ (यथा, शिशुपाल- वधे । १ । ४ । “क्षणं क्षणोत्क्षिप्तगजेन्द्रकृत्तिना स्फुटोपमं भूतिसितेन शम्भुना ॥”) सम्पत्तिः । (उत्तरोत्तरवृद्धिः । यथा, भगवद्- गीतायाम् । १८ । ७४ । “यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्द्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥”) हस्तिशृङ्गारः । इति मेदिनी ते, ४० ॥ (हस्ति- शृङ्गारोऽत्र गजमण्डनम् । यथा, मेघदूते । १९ । “रेवां द्रक्ष्यस्यपलविषमे बिन्ध्यपादे विशीर्णाम् । भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भूतिमङ्गे गजस्य ॥”) जातिः । इति विश्वः ॥ (पितृगणभेदः । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ९६ । ४३ । “विश्वो विश्वभुगाराध्यो धर्म्मो धन्यः शुभाननः । भूतिदो भूतिकृद् भूतिः पितॄणां ये गणा नव ॥” लक्ष्मीः । यथा, भागवते । ४ । १ । ४ । “यस्तयोः पुरुषः साक्षाद् विष्णुर्यज्ञस्वरूपधृक् । या स्त्री सा दक्षिणा भूतेरंशभूतानपायिनी ॥” भूतेर्लक्ष्म्याः । इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) वृद्धिनामौषधम् । रोहिषतृणम् । भूतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भवनमिति । भू + क्तिन्) उत्पत्तिः । सत्ता । इति भूघातोर्भावे क्तिप्रत्य- वेन निष्पन्नम् ॥ भूतिकं, क्ली, (भू + क्तिच् । संज्ञायां कन् ।) भूनिम्बः । कत्तणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ८ ।

कट्फलम् । यमानी । घनसारः । इति हेम- चन्द्रः । भूतिकः, पुं, (भूति । संज्ञायां कन् ।) यमानी । इति रत्नमालाराजनिर्घण्टौ ॥ भूतिकामः, पुं, (भूतिं कामयते इति । कम् + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) राज- मन्त्री । बृहस्पतिः । इति केचित् । ऐश्वर्य्याभि- लाषिणि, त्रि । यथा । वायव्यं श्वेतमालभेत भूतिकामः । इत्यधिकरणमालायां द्वितीयपादे काम्यपशुकाण्डे विध्यर्थवादबोधिका श्रुतिः ॥ भूतिकीलः, पुं, (भूतेः शस्यादिसम्पत्तेः कील इव जलदत्वात् ।) भूखातः । इति शब्दमाला ॥ खाना इति भाषा ॥ भूतिगर्भः, पुं, (भूतिः कवित्वसम्पत्तिर्गर्भेऽन्तर्यस्य । यद्वा भूतिशब्द उपाधिनाम्नोऽन्तर्यस्य ।) भवभूतिकविः । इति भूरिप्रयोगः ॥ भूतिनिधानं, क्ली, (निधीयतेऽस्मिन्निति । नि + धा + अधिकरणे + ल्युट् । ततः भूत्या निधानमिति, षष्ठीसमासः ।) धनिष्ठानक्षत्रम् । इति जटा- धरः ॥ भूतिमान्, [त्] त्रि, ऐश्वर्य्ययुक्तः । भूतिरस्त्यस्य । इत्यर्थे मतुप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २०३ । ४३ । “आयुष्मान् भूतिमांश्चैव श्रुत्वा भवति पर्व्वसु ॥”) भूतीकं, क्ली, (भूतिक । पृषोदरात् साधुः ।) भूनिम्बः । यमानी । भूस्तृणम् । कत्तृणम् । इति मेदिनी । के, १३५ ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तर- तन्त्रे । ३९ अध्याये । “वचां पर्पटकं मुस्तं भूतीकमथ कट्फलम् ॥” यथा च भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे । “कत्तृणं रोहिषं देवजग्धं सौगन्धिकन्तथा । भूतीकं ध्यामपौरञ्च श्यामकं धूमगन्धिकम् ॥”) भूतृणं, क्ली, (भुवस्तृणम् ।) गन्धतृणम् । गन्धस्वड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गन्धखेडम् २ रौहि- षम् ३ गोमयप्रियम् ४ । इति रत्नमाला ॥ पटम् ५ रामकर्पूरम् ६ सत्तृणम् ७ शरम् ८ श्याम- कम् ९ ध्यामकम् १० पौरम् ११ देवजग्धकम् । इति रत्नमालान्तरम् ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “गुह्यबीजन्तु भूतीकं सुगन्धं जम्बुकप्रियम् । भूतृणन्तु भवेच्छत्रा मालातृणकमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) भूतृणः, पुं, (भुवस्तृणः ।) भूस्तृणम् । सुगन्ध रोहिष इति परिमलदगङ्गनि च अन्ध्रदेशे प्रसिद्धः । तत्पर्य्यायः । रोहिषः २ भूतिः ३ भूतिकः ४ कुटुम्बकः ५ मालातृणः ६ समालम्बी ७ छत्रः ८ अतिच्छत्रकः ९ गुह्यबीजः १० सुगन्धः ११ गुच्छालः १२ पुंस्त्वविग्रहः १३ वधिरः १४ अतिगन्धः १५ शृङ्गरोहः १६ करे- न्दुकः १७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । वातसमूहभूतग्रहावेशदारुणविषदोष- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/५३३

भूतेशः, पुं, (भूतानां प्राण्यादीनां प्रमथादीनां बालग्रहाणाञ्च ईशः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३३ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । १०७ । “म्लेच्छैः सञ्छादिते देशे स तदुच्छित्तये नृपः । तपः सन्तोषिताल्लेभे भूतेशात् सुकृती सुतम् ॥”) भूत्तमं, क्ली, (भुवि उत्तमम् ।) सुवर्णम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १० ॥ भूदरीभवा, स्त्री, (भूदर्य्यां भूविले भवतीति । भू + अच् । टाप् ।) आखुपर्णी । इति भावप्रकाशः ॥ भूदारः, पुं, (भुवं दारयतीति । दॄ + कर्म्मण्यण् । ३ । २ । १ । इत्यण् ।) शूकरः । इत्यमरः । २ । ५ । २ ॥ भूदेवः, पुं, (भुवो भुवि वा देवः ।) ब्राह्मणः । इत्यमरः । ३ । ७ । ४ ॥ भूधनः, पुं, राजा । भूरेव धनं यस्य सः । इति केचित् ॥ भूधरः, पुं, (धरतीति । धृ + पचाद्यच् । भुवां धरः इति षष्ठीसमासः ।) पर्व्वतः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ५७ । ११ । “तेषां सहस्रशश्चान्ये भूधरा ये समीपगाः ॥”) यन्त्रभेदः । यथा, -- “जलकच्छपपातालदोलाभूधरबालुकाः । वकाद्या यन्त्रभेदाः स्युर्वज्रान्ध्राद्याश्च मूषकाः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथाचास्य व्यवहारः । “द्विपलं शुद्धसूतस्य सूतार्द्धं गन्धकन्तथा । कन्यानीरेण संमर्द्द्य दिनमेकं निरन्तरम् ॥ रुद्ध्वा तद्भूधरे यन्त्रे दिनैकं मारयेत् पुटे ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥ शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १४ । १५१ । “भूधरो नागमौञ्जी च नागकुण्डलकुण्डली ॥” कृष्णः । यथा, भागवते । ३ । १३ । ४० । “दंष्ट्राग्रकोट्या भगवंस्त्वया धृता विराजते भूधर ! भूः सभूधरा । यथा वनान्निःसरतो दता धृता मतङ्गजेन्द्रस्य सपत्रपद्मिनी ॥”) भूधात्री, स्त्री, (भूलग्ना धात्री ।) भूम्यामली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्य गुणाः । “भूधात्री वातकृत्तिक्ता कषाया मधुरा हिमा । पिपासाकासपित्तास्रकफकण्डूक्षतपाहा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वटुकभैरवः । इति विश्वसारतन्त्रे तस्य शत- नामस्तोत्रम् ॥ भूध्रः, पुं, (भुवं धरतीति । धृ + मूलविभुजादित्वात् । ३ । २ । ५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या कः ।) पर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९३ ॥ भूनागः, पुं, उपरसविशेषः । तत्पर्य्यायः । क्षिति- नागः २ भूजन्तुः ३ रक्तजन्तुकः ४ क्षितिजः ५ क्षितिजन्तुः ६ रक्ततुण्डकः ७ । अस्य गुणाः । वज्रमारकत्वम् । नानाविज्ञानकारकत्वम् ।

रसजारणत्वम् । तत्सत्त्वस्य विषापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूनिम्बः, पुं, (क्षुपविशेषः । चिराता इति भाषा । (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ९ अध्याये । “मधूकभूनिम्बगृष्टिका इति समभागाः कल्कः स्यात् ।”) तत्पर्य्यायः । अनार्य्यतिक्तः २ कैरातः ३ राम- सेनकः ४ किराततिक्तः ५ हैमः ६ काण्ड- तिक्तः ७ किरातकः ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुतिक्तः ९ । इति भावप्रकाशः ॥ (तथा चास्य पर्य्यायान्तरम् । वैद्यकरत्नमालायाम् । “किराततिक्तं कैरातं भूनिम्बः काण्डतिक्तकः ॥”) अस्य गुणाः । वातिकत्वम् । तिक्तत्वम् । कफ- पित्तज्वरापहत्वम् । ब्रणसंरोपणत्वम् । पथ्य- त्वम् । कुष्ठकण्डूतिशोफनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “किरातकोऽन्यो नेपालः सोऽर्द्धतिक्तो ज्वरा- न्तकः । किरातः सारको रूक्षः शीतलस्तिक्तको लघुः ॥ सन्निपातज्वरश्वासकफपित्तास्रदाहनुत् । कासशोषतृषाकुष्ठज्वरव्रणकृमिप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणपर्य्यायान्तरे किराततिक्तशब्दे द्रष्टव्ये ॥ भूनीपः, पुं, (भूमिलग्नो नीपः । शाकपार्थिवादि- वत् समासः ।) भूमिकदम्बः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूनेता, [ऋ] पुं, (भुवो नेता नायकः ।) राजा । इति केचित् ॥ भूपः, पुं, (भुवं पाति रक्षतीति । पा + “आतो- ऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) राजा । इत्यमरः । २ । ८ । १ ॥ अर्थलोभेन प्रजादण्डकरणे तस्य पापं यथा । “अर्थलोभेन यो भूपः प्रजादण्डं करोति च । वृश्चिकानाञ्च कुण्डे स तल्लोमाब्दं वसेद्ध्रुवम् ॥ ततो वृश्चिकजातिश्च सप्तजन्मसु भारते । ततो नरश्चाङ्गहीनो व्याधी शुद्धो भवेन्नरः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ भूपतिः, पुं, (भुवः पतिः ।) वटुकभैरवः । यथा, “भूधरो भूधराधीशो भूपतिर्भूधरात्मकः ।” इति विश्वसारतन्त्रोक्तभैरवस्तोत्रम् ॥ राजा । यथा, -- भूपुत्त्री यस्य पत्नी स तु भवति कथं भूपती राम- चन्द्रः । इति रामायणे केकयीवाक्यम् ॥ ऋषभौघम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूपदः, पुं, (भुवि पदानि मूलान्यस्य ।) वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भूपदी, स्त्री, (भुवि पदं यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) मल्लिका । इत्यमरः । २ । ४ । ७० ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “मल्लिका मदयन्ती च शीतभीरुश्च भूपदी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

भूपलाशः, पुं, (भुवि पलाशमस्य ।) वृक्षभेदः । विशाली इति भाषा । यथा, -- “अक्षोडकः सुकल्कश्च भूपलाशो विशल्यकृत् ।” इति रत्नमाला ॥ भूपाटली, स्त्री, (भुवि जाता पाटलीव ।) वृक्षविशेषः । भूयातानि इति लेनवादवी इति च हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । भूकुम्भी २ भूताली ३ रक्तपुष्पिका ४ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । पारदे प्रयोजकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूपालः, पुं, (भुवं पालयतीति । पालि रक्षणे + “कर्म्मण्यण् । ३ । २ । १ । इत्यण् ।) राजा । इति शब्दमाला ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १८ । ३ । “यदर्थं गृह्यते शुल्कं तदनिंष्पादयन् वृथा । पण्यानां द्वादशं भागं भूपालाय बणिग्जनः ॥” सोमपालस्य पुत्त्रः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । ३४९५ । “सोमपालात्मजो भूभृद् भूपालः प्राकृत- स्तथा ॥”) भूपुत्त्री, स्त्री, (भुवः पुत्त्री ।) सीता । इति शब्द- रत्नावली ॥ (“भूपुत्त्री यस्य पत्नी स भवतु कथं भूपती रामचन्द्रः ॥” इति रामायणम् ॥) भूपेष्टः, पुं, (भूपानामिष्टः ।) राजादनीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूभर्त्ता, [ऋ] पुं, (भुवो भर्त्ता । “याजकादि- भिश्च ।” २ । २ । ९ । इति षष्ठीसमासः ।) पृथिवीपतिः । इति सिद्धान्तकौमुद्यां तत्पुरुष- समासः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । २९१ । “तस्मिन्नहनि भूभर्त्त्रा शोकान्निःश्वसता- निशम् ॥”) भूभुक्, [ज्] पुं, (भुवं भुनक्ति पालयतीति । भुज् + “सत्सूद्विषेति ।” ३ । २ । ६१ । इति क्विप् ।) राजा । इति जटाधरः ॥ (यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । ४ । ६१ । “सापसाराणि दुर्गाणि भुवः सारूपजाङ्गलाः । निवासाय प्रशस्यन्ते भूमुजां भूतिमिच्छताम् ॥”) भूभृत्, पुं, (भुवं बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् । “ह्रस्वस्य पितिकृति तुक् । ६ । १ । ७१ । इति तुगा- गमश्च ।) राजा । (यथा, रघौ । ११ । ८१ । “तेन भूमिनिहितैककोटि तत् कार्म्मुकञ्च बलिनाधिरोपितम् । निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृताम् धूमशेष इव धूमकेतनः ॥”) पर्व्वतः । इति मेदिनी । ते, १४० ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । ६ । १ । “अथ विश्वात्मने गौरी सन्दिदेश मिथः सखीम् । दाता मे भूभृतां नाथः प्रमाणीक्रियतामिति ॥”) भूमयी, स्त्री, (भू + मयट् + ङीप् ।) छाया । सा तु सूर्य्यपत्नी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मृदा- त्मके, त्रि ॥

पृष्ठ ३/५३४

भूमा, [न्] पुं, बहुत्वम् । यथा । “भूयोभूम- भूयिष्ठाः ।” बहोरीयस्विमन् इष्ठान्तस्य एते निपात्यन्ते । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ ईय- सोर्यस् ईयस्वादौ बहोर्भूरादेशः । ईयस्विन्नो- रादिलोपः । इष्ठे यकारागमश्च निपात्यन्ते । अतिशयेन बहुः भूयान् । बहोर्भावः भूमा । अतिशयेन बहुः भूयिष्ठः । इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ बहुत्वविशिष्टः । तत्र वाच्यलिङ्गः । यथा । भूयः भूम । इति प्रभूतशब्दपर्य्याये अमरटीकायां रमानाथः ॥ * ॥ विराट्पुरुषः । यथा । “यत्र नान्यत् पश्यति नान्यत् शृणोति नान्यद्विजानाति स भूमा यो भूमा तदमृतम् ।” इत्यादि श्रुतिभ्यो ब्रह्मनित्यत्वं सत्त्वशुद्धस्य प्रति- भाति । इति वेदान्तसारटीका ॥ भूमिः, स्त्री, (भवन्ति भूतान्यस्यामिति । भू + “भुवः कित् ।” उणा० ४ । ४५ । इति मिः । स च कित् ।) पृथिवी । स्थानमात्रम् । इति मेदिनी । मे, २२ ॥ (यथास्या पर्य्यायः । “भूर्भूमिः पृथिवी पृथ्वी मेदिनी वसुधावनिः । क्षितिरुर्व्वी मही क्षौणी क्ष्मा धरा कुर्वसुन्धरा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) जिह्वा । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ योगिनामवस्थाविशेषः । यथा, -- “निरुद्धे चेतसि पुरा सविकल्पसमाधिना । निर्विकल्पसमाधिस्तु भवेदत्र त्रिभूमिकः ॥ व्युत्तिष्ठते स्वतस्त्वाद्ये द्वितीये परबोधितः । अन्ते व्युत्तिष्ठते नैव सदा भवति तन्मयः ॥ एवं प्राग्भूमिसिद्धावप्युत्तरोत्तरभूमये । विधेया भगवद्भक्तिस्तां विना सा न सिध्यति ॥” इति गीतागूढार्थदीपिकायां मधुसूदनसरस्वती ॥ भूमेः पर्य्यायादयः पृथिवीशब्दे द्रष्टव्याः । अस्या गुणाः । “भूमेः स्थैर्य्यं गुरुत्वञ्च काठिन्यं प्रसवार्थता । गन्धो गुरुत्वं शक्तिश्च संघातः स्थापना धृतिः ॥” इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ अस्यार्थः । स्थैर्य्यमचाञ्चल्यम् १ । गुरुत्वं पतन- प्रतियोगी गुणः २ । काठिन्यम् ३ । प्रसवार्थता धान्याद्युत्पत्तिस्तदर्थता ४ । गन्धः ५ । गुरुत्वं पिण्डपुष्टिः ६ । शक्तिः गन्धग्रहणसामर्थ्यम् ७ । संघातः श्लिष्टावयवत्वम् ८ । स्थापना मनुष्या- द्याश्रयम् ९ । धृतिः पाञ्चभौतिके मनसि यो धृत्यंशः । इति तट्टीका ॥ * ॥ भूमिदानमाहात्म्यम् यथा, -- “सर्व्वेषामेव दानानां भूमिदानमनुत्तमम् । यो ददाति महीं राजन् ! विप्रायाकिञ्चनायवै ॥ अङ्गुष्ठमात्रमथवा स भवेत् पृथिवीपतिः । न भूमिदानसदृशं पवित्रमिह विद्यते ॥ भूमिं यः प्रतिगृह्णाति भूमिं यश्च प्रयच्छति । उभौ तौ पुण्यमापन्नौ नियतं खर्गगामिनौ ॥ यत्किञ्चिद्भूमिदानन्तु सर्व्वदानोत्तमोत्तमम् । महीपते ! नरः कोऽपि भूमिदो भूमिमाप्नुयात् ॥ भूमिदानसमं दानं नास्त्यत्र पृथिवीतले ।

तस्मादल्पमलञ्चैव भुक्तिमुक्तिसुखप्रदम् ॥ यथा तथा प्रकारेण भूमिदाता तु भूमिपः । सुखी स्यात् सर्व्वकालेषु चान्ते स्वर्गमवाप्नुयात् ॥ बृहदल्पतरं वापि भूमिदानं महत्तमम् । यः कश्चिद्ब्राह्मणे दत्त्वा भवतीह महीपतिः ॥ सर्व्वथा सर्व्वदा देया धरित्री ब्राह्मणस्य तु । प्राणान्तेनैव न क्वापि हरणीया जनैरपि ॥ कृत्वा खातादिकं कर्म्म विप्रभूमिं नरो बलात् । करोति यदि राजेन्द्र ! तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥ ब्राह्मणाद्दानग्रहणं विनानुज्ञाञ्च पार्थिव ! । तथा तत्परितोषञ्च तत्तन्मूल्यादिकं विना ॥ विप्रभूमौ भूसुरोऽपि दैवं पैत्रं तथाध्वरम् । हरिसद्म तथारामप्रासादमण्डपं गृहम् ॥ खातादिखननं सेतुबन्धनं भवनं गवाम् । सधान्यफलमूलादिशाकादिक्षेत्रमेव च ॥ पञ्चाम्रवपनं पुष्पोद्यानं वृक्षादिरोपणम् । सवटाश्वत्थतुलसीधात्रीविल्वादिरोपणम् ॥ नित्यं नैमित्तिकं काम्यं स्नानसन्ध्यादिकं तथा । पञ्चयज्ञं तथेष्टार्च्चादिकमेतत्तु चापरम् ॥ श्रीकृष्णसेवनं भक्तभक्तिषोडशपूर्ब्बकम् । का कथा वेतरेषान्तु न कुर्य्यात् पारमार्थिकः ॥ यः कर्म्मफलकामेप्सुर्न करोत्यत्र कर्म्म च । कुरुते मत्ततामोहादज्ञानाद्वा भ्रमादितः । नृपते ! कुर्व्वतामेतत् सर्व्वं स्यान्निष्फलं ध्रुवम् ॥ यद्भू मिरथवा तस्य संपूर्णं फलमेव च । अतो लोके हि धर्म्मात्मा ज्ञानी च सर्व्वधर्म्म- वित् ॥ विवेकी धर्म्मशास्त्रज्ञः पुराणागमवेदवित् । वेदान्तज्ञो मुनिः साधुः कार्ष्णादिर्वा महीपते ! । न कुर्य्याद्भू मिहरणं ब्राह्मणीहरकल्मषम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ४९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । बृहस्पतिः । “षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । उच्छेत्ता चानुमन्ता च तावन्ति नरके वसेत् ॥ तथा । भूमिं दत्त्वा तु यः पत्रं कुर्य्याच्चन्द्रार्ककालिकम् । अनाच्छेद्यमनाहार्य्यं दानलेख्यन्तु तद्बिदुः ॥ महाभारते । अपि पापकृतो राज्ञः प्रतिगृह्णन्ति साधवः । पृथिवीं नान्यदिच्छन्ति पावनीं जननीं यथा ॥ नामास्याः प्रियदत्तेति गुह्यं देव्याः सनातनम् । दाने वाप्यथवादाने नामास्याः परमं प्रियम् ॥” दानादानकाले यत् प्रियदत्ता नामास्याः परमं प्रियमित्युक्तं तेन प्रियदत्तामित्युच्चार्य्य दातव्या प्रतिग्रहीतव्या च । भूमेः पूजायां दानवाक्ये च प्रियदत्तेति विशेषणम् । भूमिर्विष्णुदेवताका । षष्टिवर्षसहस्रावच्छिन्नस्वर्गवासः फलम् । प्रति- ग्रहे तद्भूमेः प्रदक्षिणमात्रम् । भूमेरसन्निधाने तामुद्दिश्य प्रदक्षिणम् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ आर्द्राद्यपादगे रवौ भूमी रजोयुक्ता भवति तत्काले पाठादिनिषेधो यथा ज्योतिषे । “रजोयुक् क्ष्माम्बु वाची च रौद्राद्यपादगे रवौ ।

तस्यां पाठो बीजवापो नाहिभीर्दुग्धपानतः ॥ रजोयुक् क्ष्मा ऋतुमती पृथ्वी । ज्योतिषे । यस्मिन् वारे सहस्रांशुर्यत्काले मिथुनं व्रजेत् । अम्बु वाची भवेन्नित्यं पुनस्तत्कालवारयोः ॥” मत्स्यसूक्ते । “धरण्यामृतुमत्याञ्च भूमिकम्पे तथैव च । अन्तरागमने चैव विद्यां नैव पठेद्बुधः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ “न स्वाध्यायं वषट्कारं न देवपितृपूजनम् । हलानां योजनञ्चैव बीजानां वपनं तथा । दिनत्रयं न कुर्व्वीत यावत् पृथ्वी रजस्वला ॥ यतिनो व्रतिनश्चैव विधवा च द्बिजस्तथा । अम्बुवाचीदिनेनैव पाकं कृत्वा न भक्षयेत् ॥ स्वपाकं परपाकं वा अम्बुवाचीदिने तथा । भक्षणं नैव कुर्वीत चाण्डालान्नसमं स्मृतम् ॥” इति राजमार्त्तण्डः ॥ अशुद्धां भूमिमाह देवलः । ‘सा अमेध्या मलिना दुष्टा एतत्त्रितयान्यतमा भवति ।’ अत्रामेध्या यथा, -- “प्रसूते गर्भिणी यत्र म्रियते यत्र मानुषः । चाण्डालैरुषितं यत्र यत्र विन्यस्यते शवः ॥ विण्मूत्रोपहतं यत्तु कुणपो यत्र दृश्यते । एवं कश्मलभूयिष्ठा भूरमेध्येति लक्ष्यते ॥” कुणपः शवः । दुष्टा यथा, -- “कृमिकीटपदक्षेपैर्द्दूषिता यत्र मेदिनी । द्रप्सापकर्षर्णेः क्षिप्तैर्वान्तैश्च दुष्टतां व्रजेत् ॥” द्रप्सा घनीभूतश्लेष्मा । मलिना यथा, -- “नखदन्ततनूजत्वक्तुषपांशुरजोमलैः । भस्मपङ्कतृणैर्वापि प्रच्छन्ना मलिना भवेत् ॥ तासाञ्च शुद्धिमाह । “दहनं खननं भूमेरुपलेपनवापने । पर्य्यन्यवर्षणञ्चैव शौचं पञ्चविधं स्मृतम् ॥” वापनं मृदन्तरेण पूरणम् । अत्रामेध्याया- श्चतुष्कं पञ्चकं वा । दुष्टायाः द्विकं त्रिकं वा । मलिनायाः दहनादीनामेकधा शोधनमाह देवलः । “पञ्चधा वा चतुर्द्धा वा भूरमेध्या विशुध्यति । द्विधा दुष्टा त्रिधा वापि शुध्यते मलिनैकधा ॥” अन्यपञ्चप्रकारमाह मनुः । “सम्मार्जनेनाञ्जनेन सेकेनोल्लेखनेन च । गवाञ्च परिवासेन भूमिः शुद्ध्यति पञ्चधा ॥” सम्मार्जनं तृणाद्यपनयनम् । अञ्जनं गोमये- नोपलेपनम् । सेको जलेन प्रक्षालनम् । उल्लि- खनं तक्षणम् । परिवासो गवोपस्थापनम् अत्र सेकपरिवासयोर्निर्लेपस्थापनविषयत्वम् अन्येषाममेध्यलिप्तविषयत्वम् । ब्रह्मपुराणे । “ग्रामाद्दण्डशतं त्यक्त्वा नगराच्च चतुर्गुणम् । भूमेः सर्व्वत्र शुद्धिः स्याद्यत्र लोको न विद्यते ॥” दण्डं चतुर्हस्तः । नगरं महाग्रामः । इति गोपालपञ्चाननकृतशुद्धिनिर्णयः ॥ * ॥ भूमौ वर्ण- लेस्वनादिनिषेधो यथा, -- “न भूभौ विलिखेद्वर्णं मन्त्रं न पुस्तके लिखेत् ।

पृष्ठ ३/५३५

न मुक्त्वा पुस्तकं स्थाप्यं न मुक्तमाहरेत्तु तत् ॥ भूकम्पे ग्रहणे चैव अक्षरं वाथ पुस्तकम् । भूमौ तिष्ठति देवेशि ! जन्मजन्मसु मूर्खता । तदा भवति देवेशि ! तस्मात्तत् परिवर्जयेत् ॥” इति योगिनीतन्त्रे तृतीयभागे ७ पटलः ॥ भूमिकदम्बः, पुं, (भूमिजातः कदम्बः । शाक- पार्थिवादिवत् समासः ।) कदम्बविशेषः । तत्- पर्य्यायः । भूनीपः २ भूमिजः ३ भृङ्गवल्लभः ४ लघुपुष्पः ५ वृत्तपुष्पः ६ विषघ्नः ७ व्रण- हारकः ८ । अस्य गुणाः यथा, राजनिर्घण्टे । “त्रिकदम्बाः कटूष्णाश्च वृष्या दोषहरा हिमाः । कषायतिक्ताः पित्तघ्ना वीर्य्यवृद्धिकराः पराः ॥” भूमिका, स्त्री, (भूमिरिव कायतीति । कै + कः । स्त्रियां टाप् । यद्वा । भूमिरेव स्वार्थे कन् । टाप् ।) रचना । वेशान्तरपरिग्नहः । इति मेदिनी ॥ पात्राणि नाट्येऽधिकृतास्तत्तद्वेशास्तु भूमिकाः । इति हेमचन्द्रः ॥ भूमिः । भूमिरेव भूमिका स्वार्थे कप्रत्ययेन निष्पन्ना । इति व्याकरणम् ॥ वेदान्तमते चित्त- स्यावस्थाविशेषः । यथा । क्षिप्तं मूढं विक्षिप्तं एकाग्रं निरुद्धं इति पञ्चभूमयः । आसुरसम्प- ल्लोकशास्त्रदेहवासनासु वर्त्तमानं चित्तं क्षिप्त- भूमिका । १ । निद्रातन्द्रादिग्रस्तं चित्तं मूढ- भूमिका । २ । कदाचिद्ध्यानयुक्तं चित्तं क्षिप्ता- द्विशिष्टतया विक्षिप्तभूमिका । ३ । तत्र क्षिप्त- मूढयोः समाधित्वशङ्कैव नास्ति विक्षिप्ते तु समाधित्वशङ्का तदितरत् भूमिद्बयं समाधिः । एकाग्रे मनसि सम्भूतमर्थं प्रद्योतयति क्षिणोति च क्लेशान् कर्म्मबन्धनानि श्लथयति निरोधममि- मुखीकरोतीति सः प्रज्ञातो योग एकाग्र- भूमिका । ४ । सर्व्ववृत्तिनिरोधरूपा संप्रज्ञात- समाधिर्निरुद्धभूमिका । ५ । इति वेदान्तसंज्ञा- निरूपणग्रन्थः ॥ भूमिखर्ज्जूरिका, स्त्री, (भूमिजाता खर्ज्जूरिका ।) क्षुद्रखर्ज्जूरी । तत्पर्य्यायः । स्वाद्वी २ दुरा- रोहा ३ मृदुच्छदा ४ । अस्या भेदाः गुणाश्च । “भूमिखर्ज्जूरिका स्वाद्वी दुरारोहा मृदुच्छदा । अथ स्कन्धफला काककर्क्कटी स्वादुमस्तका ॥ पिण्डखर्ज्जूरिका त्वन्या सा देशे पश्चिमे भवेत् । खर्ज्जूरी गोस्तनाकारा पराद्द्वीपादिहागता ॥ जायन्ते पञ्चिमे देशे सा च्छोहोरेति कीर्त्तिता ॥ खर्ज्जूरीत्रितयं शीतं मधुरं रसपाकयोः । स्निग्धं रुचिकरं हृद्यं क्षतक्षयहरं गुरु ॥ तर्पणं रक्तपित्तघ्नं पुष्टिविष्टम्भिशुक्रदम् । कोष्ठमारुतकृद्वल्यं वाह्यवातकफापहम् ॥ ज्वराभिघातक्षुत्तृष्णाकाशश्वासनिवारणम् । मदमूर्च्छामरुत्पित्तमद्योद्भूतगदान्तकृत् ॥ महतीभ्यां गुणैरल्पा स्वल्पखर्ज्जूरिका स्मृता ॥ खर्ज्जूरीतरुतोयन्तु मदपित्तकरं भवेत् । वातश्लेष्महरं रुच्यं दीपनं बलशुक्रकृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥

भूमिखर्ज्जूरी, स्त्री, (भूमिजाता खर्ज्जूरी ।) भूमिखर्ज्जूरिका । इति राजनिर्घण्टः । अस्या गुणपर्य्यायाः भूखर्ज्जूरीशब्दे द्रष्टव्याः ॥ भूमिचम्पकः, पुं, (भूमिजातश्चम्पकः ।) पुष्पवृक्ष- विशेषः । भूँ इचाँपा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ताम्रपुष्पः २ सन्धिबन्धः ३ द्रुघणः ४ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्य मूलं व्रणपाककारकम् ॥ भूमिजं, क्ली, (भूमेर्जायते इति । जन् + डः ।) गौरसुवर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूमिजः, पुं, (भूमेः पृथिव्या जायते इति । जन् + डः ।) मङ्गलग्रहः । नरकराजः । इति मेदिनी । जे, २७ ॥ भूमिकदम्बः । मनुष्यः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भूमिजाते, त्रि । यथा, विष्णुधर्म्मोत्तरे । “चरस्थिरभवं भौमं भूकम्पमपि भूमिजम् ॥”) भूमिजगुग्गुलुः, पुं, (भूमिजो गुग्गुलुः ।) आशा- पुरगुग्गुलुः । तत्पर्य्यायः । दैत्यमेदजः २ दुर्गाह्वः ३ आशापुरसम्भवः ४ मज्जारः ५ मेदजः ६ महिषासुरसम्भवः ७ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । कफवातनाशित्वम् । उमाप्रियत्वम् । भूतघ्नत्वम् । मेध्यत्वम् । सौर- भ्यदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूमिजम्बुः, स्त्री, (भूमिजाता जम्बुः ।) क्षुद्र- जम्बुः । तत्पर्य्यायः नादेयिका २ नादेयी ३ भूजम्बुः ४ भूमिजम्बुका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ काकजम्बुः ६ शीतपल्लवा ७ । इति रत्नमाला ॥ नादेयिका च नादेयी भूजम्बुर्भूमिजम्बुका । भूमिजम्बुलतायां स्यात् केचित्तु भूमिचम्पके ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ भूमिजम्बूः, स्त्री, (भूमिजाता जम्बूरिति मध्यपदलोपी समासः ।) भूजम्बुः । क्षुद्रजम्बुः । तत्पर्य्यायः । ह्रस्वफला २ भृङ्गवल्लभा ३ ह्रस्वा ४ भूजम्बुः ५ भ्रमरेष्टा ६ पिकभक्षा ७ काष्ठजम्बूः ८ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । श्लेष्मपित्त- नाशित्वम् । रुच्यत्वम् । संग्राहित्वम् । हृत्- कण्ठदोषनाशित्वम् । वीर्य्यपुष्टिदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूमिजम्बूका, स्त्री, (भूमिजम्बू + स्वार्थे कन् । टाप् ।) भूमिजम्बुः । इत्यमरः । २ । ४ । ३८ ॥ भूमिजा, स्त्री, (भूमेर्जायते इति । जन् + डः । टाप्) सीता । इति त्रिकाण्डशेषः मेदिनी च । जे, २७ ॥ भूमिजीवी, [न्] पुं, (भूम्या तत्कर्षणादिना जीव- तीति । जीव् + णिनिः ।) वैश्यः । इति शब्द- रत्नावली ॥ भूमिदेवः, पुं, (भूमौ देव इव भूम्या देवो वा ।) ब्राह्मणः । इति हलायुधः ॥ (यथा, किराता- र्ज्जुनीये । ३ । ६ । “अद्य क्रियाः कामदुघाः क्रतूनां सत्याशिषः सम्प्रति भूमिदेवाः । आसंसृतेरस्मि जगत्सु जात स्त्वय्यागते यद्बहुमानपात्रम् ॥”)

भूमिपः, पुं, (भूमिं पाति रक्षतीति । पा + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) राजा । इति जटाधरः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १०० । ८ । “वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नविबोधनाः । पतिं भारतगोप्तारं समपद्यन्त भूमिपाः ॥”) भूमिपक्षः, पुं, (भूमिः पक्ष इव यस्य ।) वाताश्वः । इति हारावली ॥ भूमिपिशाचः, पुं, (भूमौ पिशाच इव तद्वदा- कृतिमत्त्वात् ।) तालवृक्षः । इति हारावली ॥ (विषयोऽस्य तालवृक्षशब्दे ज्ञेयः ॥) भूमिमण्डः, पुं, (भूमिं मण्डयति भूषयतीति । मडि + अण् ।) अष्टपादिका । इति रत्नमाला ॥ मदनलालीति हापरमाली इति च भाषा ॥ भूमिमण्डपभूषणा, स्त्री, (भूमिमण्डपं भूषयतीति । भूषि + ल्युः + टाप् ।) माधवीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूमिरक्षकः, पुं, (रक्षतीति । रक्ष + ण्वुल् । भूमेः रक्षकः । गमनकाले भूमेरुपरि पादाप्रदानात् तथात्वम् ।) वाताश्वः । इति भूरिप्रयोगः ॥ भूमिलाभः, पुं, (भूमेर्लाभोऽत्र ।) मृत्युः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (भूमेर्लाभः ।) भूमिप्राप्तिश्च ॥ भूमिलेपनं, क्ली, (भूमिर्लिप्यतेऽनेनेति । लिप् + ल्युट् ।) गोमयम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३३८ ॥ (भूमेर्लेपनम्) भूमेर्लेपश्च ॥ भूमिवर्द्धनः, पुं, क्ली, (भूमिर्वद्ध्यतेऽनेनेति । वृध् + णिच् + ल्युट् । स्वीयपार्थिवांशप्रदानेन भूमे- र्वर्द्धनादस्य तथात्वम् ।) शवः । इति हेमचन्द्रः ॥ भूमिसम्भवा, स्त्री, (भूमेः सम्भव उत्पत्तिर्यस्याः ।) सीता । इति जटाधरः ॥ भूमिस्पृक्, [श्] पुं, (भूमिं स्पृशतीति । स्पृश् + “स्पृशोऽनुदके क्विन् ।” ३ । २ । ५८ । इति क्विन् ।) मानुषः । वैश्यः । इति मेदिनी । शे, ३८ ॥ चौरविशेषः । अन्धः । खञ्जः । इति शब्द- रत्नावली ॥ भूमी, स्त्री, (भूमिः । कृदिकारादक्तिनः ।” इति पक्षे ङीष् ।) भूमिः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ भूमीन्द्रः, पुं, (भूम्यामिन्द्र इव । भूमेः इन्द्र ईश्वरो वा ।) राजा । इति शब्दरत्नावली ॥ भूमीरुहः, पुं, (भूम्यां रोहतीति । रुह + कः ।) वृक्षः । यथा, -- “दीर्घास्तापयुता यथा विरहिणीश्वासास्तथा वासरा यामिन्यश्चपला यथा कुलबधूदृष्टिः सरोषा प्रिये ! । छाया वाञ्छ्यतमा नवोढवनितावाणीव भूमीरुहा निष्पन्दाः सुचिराद्यथा मिलितयोर्यूनोर्मिथो दृष्टयः ॥” इत्युद्भटः श्लोकः ॥ भूमीसहः, पुं, (भूमेः सहते उत्सहते उत्पद्यते इति सह + अच् । वृक्षविशेषः । भूंरसह इति

पृष्ठ ३/५३६

हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । द्वारदातुः २ वर- दातुः ३ खरच्छदः ४ । अस्य गुणाः । शिशिर- त्वम् । रक्तपित्तप्रसादनत्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ भूम्यामलकी, स्त्री, (भूमिलग्ना आमलकी शाक पार्थिवादित्वात् समासः) क्षुपविशेषः । भूँइ आमला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । बहुपुष्पी २ जडा ३ अध्यण्डा ४ तालिः ५ तामलकी ६ अजटा ७ सूक्ष्मफला ८ क्षेत्रामलकी ९ । इति रत्नमाला ॥ वितुन्नकः १० झटा ११ अमला १२ अज्झटा १३ ताली १४ शिवा १५ । इत्यमरः । २ । ४ । १२७ ॥ झाटा १६ मला १७ झाटामला १८ अमलाज्झटा १९ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ भूम्यामलकिका २० शिवामलकी २१ बहु- पुत्त्रा २२ बहुफला २३ बहुवीर्य्या २४ भूधात्री २५ । अस्या गुणाः । वातकारित्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । हिमत्वम् । पिपासाकासपित्तासृक्कफपाण्डुक्षतनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ भूम्यामली, स्त्री, (भूम्या आमलते आत्मानं धारय- तीति । आ + मल् + अच् ।) भूम्यामलकी । अरुनेली इति हिन्दी भाषा । भूँइ आमला इति वङ्गभाषा । तत्पर्य्यायः । तमाली २ ताली ३ तमालिका ४ उच्चटा ५ दृढपादी ६ वितुन्ना ७ वितुन्निका ८ भूधात्री ९ चारटी १० वृष्या ११ विषघ्नी १२ बहुपत्रिका १३ बहुवीर्य्या १४ अहिभयदा १५ विश्वपर्णी १६ हिमालया १७ अज्झटा १८ वीरा १९ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । अम्लत्वम् । पित्त- मेहदाहनाशित्वम् । शिशिरत्वम् । मूत्र- रोधार्त्तिशमनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूम्याहुल्यं, क्ली, (भूमिमाहोलति आच्छादय- तीति । आ + हुल् + कः । ततः यत् ।) क्षुप- विशेषः । भूञितखड् इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । कुष्ठकेतु २ मार्कण्डीयम् ३ महौ- षधम् ४ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । ज्वरकुष्ठामसिध्मनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूयः, [स्] व्य, (भुवे भावाय यस्यति यतते इति । भू + यस् + क्विप् ।) पुनरर्थम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ४ । २४ । “यच्चोक्तं यच्च नैवोक्तं मयात्र परमेश्वर ! । तत् सर्व्वं त्वं नमस्तुभ्यं भूयो भूयो नमो नमः ॥” भूयान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन बहु- रिति बहु + “द्विवचनविभज्योपपदे तरवीय- सुनौ ।” ५ । ३ । ५७ । इति ईयसुन् । “बहो- र्लोपोभू च बहोः ।” ६ । ४ । १५८ । इतीयसुन ई लोपः भूरादेशश्च ।) बहुतरः । इति मेदिनी । से, ३० ॥ (यथा, मनुसंहितायाम् । २ । १३७ । “पञ्चानां त्रिषु वर्णेषु भूयांसि गुणवन्ति च ।” भूयिष्ठं, त्रि, (अयमेषामतिशयेन बहुरिति । बहु + इष्ठन् । “इष्ठस्य यिट् च ।” ६ । ४ । १५९ ।

इति यिडागमो बहोः स्थाने भूरादेशश्चः ।) प्रचुरः । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ८ । ८५ । ३ । “इन्द्रस्य वज्र आयासो निमिश्ल इन्द्रस्य बाहो- र्भूयिष्ठमोजः ॥”) भूयुक्ता, स्त्री, (भुवा + युक्ता ।) भूमिखर्ज्जुरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरि, क्ली, (भवति भूयते वेति । भू + “अदि- शदिभूशुभिभ्यः क्रिन् ।” उणा० । ४ । ६५ । इति क्रिन् ।) स्वर्णम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ भूरिः, पुं, (भवतीति । भू + “अदिशदिभूशुभिभ्यः ।” उणा० ४ । ६५ । इति क्रिन् ।) विष्णुः । ब्रह्मा । शिवः । इति मेदिनी । रे, ७३ ॥ वासवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (सोमदत्तस्य पुत्रभेदः । यथा, महाभारते । १ । १८७ । १४ । “कौरव्यः सोमदत्तश्च पुत्त्राश्चास्य महारथाः । समवेतास्त्रयः शूरा भूरिर्भूरिश्रवाः शलः ॥”) प्रचुरे, त्रि । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ४ । २ । “संयोवनायुवते शुचिदन्भूरि चिदन्नासमिदत्ति सद्यः ॥”) भूरिक्, [ज्] स्त्री, (भरति सर्व्वं धरतीति भृञ् । भृञ उच्चं ।” उणा० २ । ७२ । इति इजिः स च कित् धातोरुकान्तादेशश्च । पृषोदरादि- त्वात् साधुः ।) पृथिवी । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ भूरिगन्धा, स्त्री, (भूरिः प्रचुरो गन्धोऽस्याः । तत- ष्टाप् ।) पुरानामगन्धद्रव्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (गन्धाढ्यायाञ्च, त्रि ॥) भूरिगमः, पुं, (भूरिभिर्भारैर्गच्छतीति । भूरि + गम + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) गर्द्दभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिदावा, [न्] पुं, भूरि ददाति यः । (भूरि + दा + वनिप् । प्रचुरदाता । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । २७ । १७ । “माहं मघोनो वरुणप्रियस्य भूरिदाव्ण आविदं शूनमापेः ॥”) भूरिदुग्धा, स्त्री, (भूरीणि दुग्धानि निर्यासा यस्याः ।) वृश्चिकाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्या वृश्चिकालीशब्दे ज्ञातव्याः ॥) भूरिपत्रः, पुं, (भूरीणि पत्राण्यस्य ।) उखर्व्वल- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिपलितदा, स्त्री, (भूरि पलितं केशपाकं दायति शोधयति इति दैप् + कः । टाप् ।) पाण्डुरफली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिपुष्पा, स्त्री, (भूरीणि पुष्पाण्यस्याः ।) शत- पुष्पा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिप्रेमा, [न्] पुं, (भूरिः प्रेमा प्रेयस्त्वं यस्य ।) चक्रवाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिफेना, स्त्री, (भूरयः फेना यस्याः ।) सप्तला- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १४३ ॥ चामार- कसा इति भाषा ॥

भूरिबला, स्त्री, (भूरि बलं यस्याः ।) अतिबला इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिमल्ली, स्त्री, (भूरि मल्लते इति । मल्ल + अच् ङीष् ।) अम्बष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूरिमायः, पुं, स्त्री, (भूरी माया यस्य ।) शृगालः । इत्यमरः । २ । ५ । ५ ॥ भूरिशः, [स्] व्य, बहुशः । बह्वल्पार्थात् काच्च- शस् वेति कारकभूरिशब्दात् चशस्प्रत्ययनिष्प- न्नोऽयं शब्दः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (भूरीणि भूरीणि इति वीप्सायां शस् । (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । १ । ५२ । “बद्धपद्मासनादीनि गदितान्यपि भूरिशः ॥”) भूरिश्रवाः, [स्] पुं, (भूरि श्रवो यज्ञादिजनितं यशो यस्य सः । चन्द्रवंशीयसोमदत्तराजपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । १८७ । १४ । “समवेतास्त्रयः शूराः भूरिर्भूरिश्रवाः शलः ॥”) स तु अर्ज्जुनसात्यकिभ्यां हतः । इति महा- भारतम् ॥ (बहुयशोविशिष्टे, त्रि ॥) भूरुण्डी, स्त्री, (भुवं पृथिवीं रुणद्धि भुवि रोहतीति वा । भू + “रुध + वा रुह + कः पृषोदरा- दित्वात् नकार डकारौ गौरादित्वात् ङीष् ।) श्रीहस्तिनी वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५९ ॥ (भूरण्डीति च सर्व्वानन्दः ।) हातिशुँडा इति भाषा ॥ भूरुहः, पुं, (भुवि रोहति प्रादुर्भवतीति भू + रुह + कः ।) वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, माघे । ७ । ५० । “इदमिदमिति भूरुहाम्प्रसूनैः ।”) भूर्जः, पुं, (ऊर्ज + घञ् । भूः ऊर्जो बलं यस्य । भुवि ऊर्ज्जयते इति भू + ऊर्ज + अच् वा ।) स्वनामख्यातवृक्षविशेषः । भोजपत्र इति हिन्दी- भाषा । (यथा, रघौ । ४ । ७३ । “भूर्जेषु मर्म्मरीभूताः कीचकध्वनिहेतवः ।”) तत्प्रर्य्यायः । वल्कद्रुमः २ भुर्जः ३ सुचर्म्मा ४ भूर्जपत्रकः ५ चित्रत्वक् ६ बिन्दुपत्रः ७ रक्षा- पत्रः ८ विचित्रकः ९ भूतघ्नः १० मृदुमत्रः ११ शैलेन्द्रस्थः १२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूर्ज- पत्रः १३ चर्म्मी १४ बहुलवल्कलः १५ । इति भावप्रकाशः ॥ छत्रपत्रः १६ शिवः १७ स्थिर- च्छदः १८ । इति रत्नमाला ॥ मृदुत्वक् १९ इत्यमरः । २ । ४ । ४६ । पत्रपुष्पकः २० । इति भरतधृतमधुः ॥ भुजः २१ बहुपटः २२ बहु- त्वक्कः २३ मृदुत्वचः २४ । इति भरतधृत- स्वामी ॥ अस्य गुणाः । बलकारित्वम् । कफ- रक्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कटत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । भूतरक्षाकरत्वम् । त्रिदोषशमनत्वम् । पथ्यत्वम् । दुष्टकौटिल्य- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कर्णरोग- पित्तराक्षसमेदविषहरत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, वाभटे शरीरस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ “भूर्जलाङ्गलिकीतुम्बीसर्पत्वक्कुष्ठसर्षपैः । पृथक् द्वाभ्यां समस्तैर्वा योनिलेपनधूपनम् ॥”)

पृष्ठ ३/५३७

भूर्जकण्टकः, पुं, वणसङ्करजातिविशेषः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनौ । १० । २१ । “ब्रात्यात्तु जायते विप्रात् पापात्मा भूर्ज- कण्टकः ॥”) भूर्ज्जपत्रः, पुं, (भुवि ऊर्ज्जस्वलेभ्यः उपदेवजातिभ्यः पत्राण्यस्य ।) भूर्ज्जवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, रामायणे । २ । ९४ । २४ । “कुष्ठस्थगरपुन्नागभूर्जपत्रोत्तरच्छदान् ॥”) तथा चास्य पर्य्यायः । “भूर्ज्जपत्रः स्मृतो भूर्ज्जचर्म्मी बहुलबल्कलः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ भूर्णिः, स्त्री, (बिभर्त्ति सर्व्वमिति । भृ + “घृणिपृश्नि- पार्ष्णिचूर्णिभूर्णिः ।” उणा० ४ । ५२ । इति निः निपातनादूत्त्वश्च ।) पृथिवी । मरुभूमिः । इत्यु- णादिकोषः ॥ (भर्त्ता । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ८७ । २ । “आत्मा ते वातो रज आनवीनोत्- पशु र्न भूर्णिर्यवसे स सवान् ॥” “भूर्णिर्जगतो भर्त्ता ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) भूर्लोकः, पुं, (भूःसंज्ञको लोकः । शाकपार्थिवादि- वत् समासः ।) अन्तरीक्षादधो लोकः । मर्त्य- लोकः । तस्य लक्षणं यथा, -- “पादगम्यञ्च यत्किञ्चित् वस्त्वस्ति पृथिवीमयम् । स भूर्लोकः समाख्यातो विस्तारोऽस्य मयो- दितः ॥” इति विष्णुपुराणे । २ अंशे ५ अध्यायः ॥ चरणसञ्चारयोग्यं गिरिशिखरादि यावत् ताव- दुत्सेधो भूर्लोक इत्यर्थः । विस्तारो मयोदितः सर्व्वतो लोकालोकावधिः पञ्चविंशतिकोटि- प्रमाणः । इति तट्टीकायां स्वामी ॥ अस्य विव- रणं तत्रैव द्वितीयादिचतुर्थाध्यायेषु भूगोल- शब्दे च द्रष्टव्यम् ॥ (यथा, भागवते । २ । ५ । ३८ । भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः ॥”) भूलग्ना, स्त्री, (भुवि लग्ना ।) शङ्खपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूलता, स्त्री, (भुवि लता इव ।) किञ्चुलुकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २६९ ॥ भूवदरी, स्त्री, (भूलग्ना वदरी शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) क्षुद्रकोली । झडवेर इति हिन्दी- भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षितिवदरी २ वल्लीवदरी ३ वदरवल्ली ४ बहुफलिका ५ लघुवदरी ६ वदरफली ७ सूक्ष्मवदरी ८ । अस्या गुणाः । मधुराम्लत्वम् । कफवातविकारहारित्वम् । पथ्यत्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वम् । किञ्चित् पित्तास्रकारित्वम् । रुच्यत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूशयः, पुं, (भुवि शेते इति । भू + शीङ् + “अधिकरणे शेतेः ।” ३ । २ । १५ । इति अच् ।) नकुलगोधादिः । एतेषां मांसगुणाः । गुरुत्वम् । उष्णत्वम् । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । वायुनाशि- त्वम् । शुक्रकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ विष्णुः ।

यथा, -- “भूशयो भूषणो भूतिर्विशोकः शोकनाशनः ॥” इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ भूशेलुः, पुं, (भुवि ख्याता शेलुः शाकपार्थिवादि- वत् समासः ।) भूकर्व्वुदारकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भूष कि भूषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) कि भूषयति भूषति हारो जनम् । इति दुर्गादासः ॥ भूषणं, क्ली, (भूष्यते अनेनेति । भूष + करणे ल्युट् ।) अलङ्कारः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३१३ ॥ (यथा, चाणक्यसंग्रहे । ८ । “नक्षत्रभूषणं चन्द्रो नारीणां भूषणं पतिः ॥”) देवदेयभूषणादि यथा, -- “भोग्यभूषोत्तमं नित्यं भूषणानि शृणुष्व मे । किरीटञ्च शिरोरत्नं कुण्डलञ्च ललाटिका ॥ तालपत्रञ्च हारश्च ग्रैवेयकमथोर्म्मिका । प्रालम्बिका रत्नसूत्रमुत्तुङ्गोऽथर्क्षमालिका ॥ पार्श्वद्योतो नखद्योतो ह्यङ्गुलीच्छादकस्तथा । कटिलग्नं माणवको मूर्द्धतारा ललन्तिका ॥ अङ्गदो बाहुबलयः शिखाभूषणमिङ्गिका । प्रागण्डबन्धं तद्भ्राशं नाभिपूरोऽथ मालिका ॥ सप्तकी शृङ्खलञ्चैव दन्तपत्रञ्च वर्णकः । ऊरुसूत्रञ्च नीवी च मुष्टिबद्धं प्रकीर्णकम् ॥ पादाङ्गदं हंसकञ्च नूपुरं क्षुद्रघण्टिका । सुखपट्टमिति प्रोक्ता अलङ्काराः सुशोभनाः ॥ चत्वारिंशदमी प्रोक्ता लोके वेदे च सौख्यदाः । अलङ्काराः प्रदानेन चतुर्व्वर्गप्रदायकाः ॥ एतेषां पूजनं कृत्वा प्रदद्यादिष्टसिद्धये । तेषां दैवतमुच्चार्य्य पूजयेत्तु विचक्षणः ॥ शिरोगतानि चादद्यात् सौवर्णानि तु सर्व्वदा । चूडारत्नादिकानीह भूषणानि तु भैरव ! ॥ ग्रैवेयकादि हंसान्तं सौवर्णं राजतञ्च वा । निवेदयेत्तु देवेभ्यो नान्यतैजससम्भवम् ॥ रीतिवङ्गादिसंजातं पात्रोपकरणादिकम् । दद्यादायसवर्जन्तु भूषणं न कदाचन ॥ घण्टाचामरकुम्भादि पात्रोपकरणादिकम् । तद्भूषणान्तरे दद्याद् यस्मात्तदुपभूषणम् ॥ सर्व्वं ताम्रमयं दद्याद्यत्किञ्चिद्भूषणादिकम् । सर्व्वत्र स्वर्णवत्ताम्रमर्ध्यपात्रे ततोऽधिकम् ॥ पूजार्घ्यपात्रं नैवेद्याधारपात्रञ्च पानकम् । औडुम्बरं सदा विष्णोः प्रीतिदं तोषदं तदा ॥ ताम्रे देवाः प्रमोदन्ते ताम्रे देवाः सदा स्थिताः । सर्व्वप्रीतिकरं ताम्रं तस्मात्ताम्रं प्रयोजयेत् ॥ स्वोपयोगे नरः कुर्य्याद्देवानामपि भैरव ! । ग्रीवोर्द्ध्वदेशे रौप्यन्तु न कदाचिच्च भूषणम् ॥ प्रावारः पानपात्रञ्च गेण्डुकं गृहमेव च । पर्य्यङ्कादि यदन्यच्च सर्व्वं तदुपभूषणम् ॥ अयोमयमृते कांस्यमृते यद्भूषणं भवेत् । स्वर्णरौप्यस्य चाभावे त्वधःकाये नियोजयेत् ॥ एतेषां भूषणादीनां यद्दातुं शक्यते नरैः । तत्तद्दद्यात् सम्भवे तु सर्व्वमेव प्रदापयेत् ॥

चतुर्व्वर्गप्रदं नित्यं भूषणं सर्व्वसौख्यदम् । तुष्टिपुष्टिप्रीतिकरं यथाशक्तीष्टये सृजेत् ॥ इदं ते भूषणं प्रोक्तं सर्व्वदेवस्य तुष्टिदम् ।” इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ अथालङ्कारयुक्तिः । तद्धारणदिनमुच्यते । “रेवत्यश्विधनिष्ठासु हस्तादिष्वपि पञ्चसु । गुरुशुक्रबुधस्याह्नि वस्त्रालङ्कारधारणम् ॥ अनिष्टेष्वपि निर्द्दिष्टं वस्त्रालङ्कारधारणम् । उद्वाहे राजसम्माने ब्राह्मणानाञ्च सम्मते ॥ शिरस्त्रं मुकुटं हारः कुण्डलञ्चाङ्गदन्तथा । कङ्कणं बालकञ्चैव मेखलाष्टाविति क्रमात् ॥ प्रधानभूषणान्येषु यथा स्वं याति निश्चयः । पद्मरागश्च वज्रञ्च विजयो गोविदस्तथा ॥ मुक्तावैदूर्य्यनीलञ्च यथा मरकतं क्रमात् । आदित्यादिदशाजानां सर्व्वसम्पत्तिदायकाः ॥ सुवणनापि घटना सर्व्वेषामुपयुज्यते । प्रधानभूषणेष्वेवमप्रधाने न निर्णयः ॥ प्रधानभूषणं प्रायः शिरसो ह्यभिधीयते । तस्य प्रधानभूततत्वादित्याह भृगुनन्दनः । सुखदा मणयः शुद्धा दुःखदा दोषशालिनः ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ तद्धारणफलम् यथा, -- “भूषणं भूषयेदङ्गं यथायोग्यविधानतः । शुचिसौभाग्यसन्तोषदायकं काञ्चनं स्मृतम् ॥ ग्रहदृष्टिहरं पुष्टिकरं दुःखप्रणाशनम् । पापदौर्भाग्यशमनं रत्नाभरणधारणम् ॥ माणिक्यं तरणेः सुजात्यममलं मुक्ताफलम् शीतगो- र्माहेयस्य च विद्रुमो निगदितः सौम्यस्य गारुत्मतम् । देवेज्यस्य च पुष्परागमसुराचार्य्यस्य वज्रं शने- र्नीलं निर्म्मलमन्ययोश्च गदिते गोमेदवैदूर्य्यके ॥ वासः स्रग्गन्धरत्नानां धारणं प्रीतिवर्द्धनम् । रक्षोघ्नमर्थ्यमोजस्यं सौभाग्यकरमुत्तमम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ भूषणः, पुं, (भूयषति भक्तबृन्दमिति भूष्यतेऽनेनेति वा । भूष + ल्युः वा ल्युट् ।) विष्णुः । यथा, -- “भूशयो भूषणो भूतिर्विशोकः शोकनाशनः ।” इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (राजविशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । ४७ । १३ । “वसुदत्तादयश्चैते राजानोऽर्थरथा इमे । अङ्कुरी सुविशालश्च दण्डिभूषणसोमिलाः ॥”) भूषा, स्त्री, (भूष + भावे अः टाप् च ।) अल- ङ्क्रिया । इत्यमरः । २ । ६ । १०१ ॥ (यथा, भागवते । ३ । २२ । २२ । “दम्पत्योः पर्य्यदात् प्रीत्या भूषावासःपरि- च्छदान् ॥”) भूषितः, त्रि, (भूष + क्तः ।) अलङ्कृतः । इत्य- मरः । २ । ६ । १०० ॥ (यथा, भट्टिः । ६ । ७३ । “भृङ्गालीकोकिलक्रुङ्भिवर्पशनैः पश्य लक्ष्मण ! । रौचनैर्भूषितां पम्पामस्माकं हृदयाविघम् ॥”)

पृष्ठ ३/५३८

भूष्णुः, त्रि, (भू + ग्स्नु ।) भवनशीलः । तत्- पर्य्यायः । भविष्णुः २ भविता ३ । इत्यमरः । ३ । १ । २९ ॥ साधुभवनशीलः । इति तट्टीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १३५ । “क्षत्रियं चैव सर्पं च ब्राह्मणञ्च बहुश्रुतम् । नावमन्येत वै भूष्णुः कृशानपि कदाचन ॥” “भूष्णुः, धनायुरादिना वर्द्धनशीलः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) भूसुतः, पुं, (भुवः पृथिव्याः सुतः ।) मङ्गलग्रहःः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । २ । ५५ । “महत्त्वाच्छीध्रपरिधेः सप्तमे भृगुभूसुतौ ॥”) सीतायाम् स्त्री ॥ भूस्तृणं, क्ली, (भूलग्नं तृणं भुवस्तृणमिति वा । पारस्करादित्वात् सुट् ।) भूतृणम् । इत्यमरः । २ । ५ । १६७ ॥ (यथा, मनौ । ६ । १४ ॥ “वर्जयेन्मधुमांसञ्च भौमानि कवकानि च । भूस्तृणं शिग्रुकञ्चैव श्लेष्मातकफलानि च ॥”) अस्य पर्य्यायगुणा यथा, -- “गुह्यवीजञ्च भूतीकं सुगन्धं गोमयप्रियम् । भूस्तृणन्तु भवेच्छत्रा मालातृणकमित्यपि ॥ भूस्तृणं कटुकं तिक्तं तीक्ष्णोष्णं रोचनं लघु । विदाहि दीपनं रूक्षमनेत्र्यं मुखशोधनम् । अवृष्यं बहुविट्कञ्च पित्तरक्तप्रदूषणम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ भूस्पृक्, [श्] पुं, (भुवं स्पृशतीति स्पृश् + क्विन् ।) मनुष्यः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १ ॥ भूस्वर्गः, पुं, (भुवि स्वर्ग इव अमरलोकधार- णात् ।) सुमेरुपर्व्वतः । इति जटाधरः ॥ भृञ, भृतिपुष्ट्योः । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-सक०- अनिट् । लि-ह्वा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) भृति- र्भरणं पुष्टिः पोषणम् । लि ञ “बिभर्त्ति शशिनं शम्भुर्बिभृते जनकः सुतम् । टु भरथुः । ङु भृत्रिमम् । भ्वादिपक्षे भृतिः पूरणम् । ञ भरति कुम्भमद्भिर्जनः । भरते । इति दुर्गादासः ॥ भृ लि टु डु ञ भृतिपुष्ट्योः । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-सक०- अनिट् । लि-ह्वा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) भृति- र्भरणं पुष्टिः पोषणम् । लि ञ “बिभर्त्ति शशिनं शम्भुर्बिभृते जनकः सुतम् । टु भरथुः । ङु भृत्रिमम् । भ्वादिपक्षे भृतिः पूरणम् । ञ भरति कुम्भमद्भिर्जनः । भरते । इति दुर्गादासः ॥ भृकुंशः, पुं, (कुसि + अच् । कुसो भावदीपनम् । पृषोदरादित्वात् सस्य शत्वम् । भ्रुवा कुशो भाव- प्रकाश इङ्गितज्ञापनं यस्य । निपातनात् सम्प्र- सारणम् ।) भ्रुकुंशः । स्त्रीवेशधारी नट- पुरुषः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ भृकुंसः, पुं, (चुरादौ पट पुटेत्यादि दण्डकोक्तः कुसिर्भाषार्थः । स्त्रीवेशं धारयित्वा भ्रुवः कुस- यति पुरुषत्वमिति संज्ञात्वादुकारस्य अकारः ह्रस्वश्च वा । कुसि + अच् । यद्वा भ्रुवा कुंस इङ्गितप्रकाशो यस्य । निपातनात् सम्प्रसार णम् ।) भ्रुकुंशः । स्त्रीवेशधारी नटपुरुषः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ भृकुंसकः, पुं, (भृकुंस एवेति स्वार्थे कन् ।) भ्रुकुंशः । इति शब्दरत्नावली ॥

भृकुटिः, स्त्री, (कुट कौटिल्ये इति कुट + इन् । भ्रुवः कुटिः कौटिल्यं निपातनात् वा सम्प्रसार- णम् ।) भ्रूकुटिः । यथा, -- “रचितभृकुटिबन्धं नन्दिना द्बारि रुद्धे ।” इति भरतधृतहरविलासः ॥ भृकुटी, स्त्री, (भृकुठि । कृदिकारादिति ङीष् ।) भ्रूकुटिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ भृकुटी- कुटिलाननौ । इति मार्कण्डेयपुराणे देवी- माहात्म्यञ्च ॥ भृगुः, पुं, (तपसा भृज्ज्यते पञ्चतपादिभिर्वेति । भ्रस्ज + “प्रथिम्रादिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलो- पश्च ।” उणा० १ । २९ । इति कुः सम्प्रसारणं सलोपः, न्यङ्कादित्वात् कुत्वञ्च । यद्वा भृज्जतीति क्विप् । भृक् ज्वाला तया सहोत्पन्न इति उः ।) मुनिविशेषः । स तु ब्रह्मणस्त्वचो जातः । (यथास्योत्पत्तिर्नामनिरुक्तिश्च महाभारते । १३ । ८५ । १०५ -- १०६ । “पुरुषा वपुषा युक्ताः स्वैः स्वैः प्रसवजैर्गुणैः । भृगित्येव भृगुः पूर्ब्बमङ्गरेभ्योऽङ्गिराभवत् ॥ अङ्गारसंश्रयाच्चैव कविरित्यपरोऽभवत् । सह ज्वालाभिरुत्पन्नो भृगुस्तस्माद् भृगुः स्मृतः ॥”) अस्य भार्य्या कर्द्दममुनिकन्या ख्यातिः । पुत्त्रः धाता विधाता च । कन्या श्रीः । इति श्रीभाग- वतम् ॥ अपि च । मुनय ऊचुः । “कथितस्ते यदा सर्गः पृष्टः सूत त्वयाधुना । भृगुसर्गात् प्रभृत्येष सर्गो नः कथ्यतां पुनः ॥” सूत उवाच । भृगोः ख्यात्यां समुत्पन्ना श्रीः पूर्ब्बमुदधेः पुनः । तथा धाता विधाता च तस्यां जातौ भृगोः सुतौ ॥ आयतिर्नियतिश्चैव मेरुकन्ये महाप्रभोः । घातुर्विधातुस्ते भार्य्ये ययोर्जातौ सुतावुभौ ॥ प्राणश्चैव मृकण्डुश्च मार्कण्डेयो मृकण्डुतः । ततो वेदशिरा जज्ञे प्राणस्य द्युतिमान् मुतः ॥ ततो वंशो मुनिश्रेष्ठा विस्तरं भार्गवो गतः । इत्याद्ये वह्निपुराणे वरसर्गनामाध्यायः ॥ * ॥ शिवः । शुक्रग्रहः । इति मेदिनी । गे, १५ ॥ सानुः । यमदग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ अरण्य- कण्टकव्याप्तगिरिपार्श्वोच्चदेशः । निरवलम्बन- पर्व्वतादिपार्श्वः । आरडि इति ख्यातम् । यस्मात् पतने अक्स्थानक्रियाविशेषो नास्ति । अतएव भृगुपतनमित्यादिप्रयोगो दृश्यते । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । प्रपातः २ अतटः ३ । इत्यमरः । २ । ३ । ४ ॥ दरद् ४ । इति जटाधरः ॥ पतनस्थानम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ भृगुपतिः, पुं, (भृगूनां तद्वंशीयानां पतिः ।) परशुरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । १० । “केशवधृत भृगुपतिरूप ! जय जगदीश ! हरे ! ।

तथा च मेघदूते । १ । ५९ । “हंसद्वारं भृगुपतियशो वर्त्म यत् क्रौञ्च- रन्ध्रम् ।”) भृगुसुतः, पुं, (भृगोः सुतः ।) शुक्रः । इति शब्द- रत्नावली ॥ परशुरामश्च ॥ भृगुलापतिः, पुं, परशुरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ भ्रगूणाम्पतिरित्यपि पाठः ॥ भृङ्गं, क्ली, (बिभर्त्तीति । डु-भृञ् भरणे । “भृञः कित् नुट् च ।” उणा० १ । १२४ । इति गन् । स च कित् नुडागमश्च ।) त्वचम् । गुडत्वक् इति ख्यातम् । इत्यमरः । २ । ५ । १६ ॥ (यथा, -- “त्वक्पत्रञ्च वराङ्गं स्याद्भृङ्गञ्चेचन्तथोत्- कटम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) अभ्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गः, पुं, (विभर्त्त्यनुरागमिति । भृञ् + “भृञः कित् नुट् च ।” उणा० १ । १२४ । इति गन् । स च कित् नुट् च ।) भ्रमरः । कलिङ्गपक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । १६ । फिङ्गा इति भाषा ॥ (अस्य पर्य्याया धूम्याटशब्दे द्रष्टव्याः ।) अस्य मांसगुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । कफशुक्र- विवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ षिड्गः । भृङ्गराजः । इति मेदिनी गे, १५ ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “भृङ्गराजः केशराजो भृङ्गः पत्तङ्ग मार्कवम् इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ तथा च पर्य्यायान्तरम् । “भृङ्गराजो भृङ्गरजो मार्कवो भृङ्ग एव च । अङ्गारकः केशराजो भृङ्गारः केशरञ्जनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) भृङ्गारः । भृङ्गरोलः । इति शब्दरत्नावली ॥ भृङ्गकः, पुं, (भृङ्ग । संज्ञायां कन् ।) राजवासन- पक्षी । यथा, -- “अथ भृङ्गो भृङ्गराजो भृङ्गको राजवासनः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ भृङ्गजं, क्ली, (भृङ्ग इव जायत इति । जन + डः ।) अगुरु । इति रत्नमाला ॥ (गुणा- श्चास्यागुरुशब्दे विहिताः ॥) भृङ्गजा, स्त्री, (भृङ्गज + स्त्रियां टाप् ।) भार्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गपर्णिका, स्त्री, (भृङ्ग इव कार्ष्ण्यात् भृङ्गवर्णं पर्णमस्याः इति ङीष् । ततः स्वार्थे कन् टाप् । अत इत्वञ्च । ईकारस्य ह्रस्वत्वम् ।) सूक्ष्मैला । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भृङ्गप्रिया, स्त्री, (भृङ्गाणां प्रिया । प्रचुर- मधुत्वात् ।) माधवीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ भृङ्गमूलिका, स्त्री, (भृङ्गस्य भृङ्गराजस्येव मूल- मस्याः कः । अजातिवचनत्वात् टाप् । कापि अत इत्वञ्च ।) भ्रमरच्छल्ली । इति राज- निर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/५३९

भृङ्गरजः, पुं, (भृङ्गान् रञ्जयतीति अन्तर्भूत- ण्यर्थाद् रञ्जोऽच् । पृषोदरादित्वात् न लोपः ।) भृङ्गराजः । इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, -- “भृङ्गरजत्रिफलोत्पलशारि- लौहपुरीषसमन्वितकारि ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे क्षुद्राधिकारे ॥) भृङ्गरजाः, [स्] पुं, (रजयतीति । अन्तर्भूत- ण्यर्थातः रञ्जे “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इति असुन् । ततो “रजेश्च ।” ६ । ४ । २६ । इति नलोपः । ततो भृङ्गाणां रजाः रञ्जकः । अथवा भृङ्ग इव कृष्णवर्णं रजः परागोऽस्य ।) भृङ्गराजः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ भृङ्गराजः, पुं, (भृङ्गैव राजते इति । भृङ्ग + राज् + अच् । द्रव्यद्वारेण भृङ्गवत् केशकृर्ष्णीकरणा- त्तथात्वम् ।) क्षुपविशेषः । केसुरिया इति वङ्ग- भाषा । भेगरिया इति हिन्दीभाषा । तत्- पर्य्यायः । केशराजः २ भृङ्गः ३ पत्तङ्गः ४ मार्करः ५ । इति रत्नमाला ॥ भृङ्गाह्वः ६ केश- रञ्जनः ७ पितृप्रियः ८ अङ्गारकः ९ केश्यः १० कुन्तलवर्द्धनः ११ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । केशरञ्जनत्वम् । कफा- मशोफश्वित्रनाशित्वम् । तत्र नीलो रसायनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “भृङ्गराजो भङ्गरजः मार्करो भृङ्ग एव च । भृङ्गारकः केशराजो भृङ्गारः केशरञ्जनः ॥ भृङ्गराजः कटुस्तिक्तो रूक्षोष्णः कफवातनुत् । केश्यस्त्वच्यः कृमिश्वासकासशोथामयापहृत् ॥ दन्त्यो रसायनो बल्यः कुष्ठनेत्रशिरोऽर्त्ति- जित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पक्षिविशेषः । (यथा, महाभारते । ३ । १०८ । ७ । शकुनैश्च विचित्राङ्गैः कूजद्भिर्विविधा गिरः । भृङ्गराजैस्तथा हंसैर्दात्यूहैर्जलकुक्कुटैः ॥”) भ्रमरः । इति मेदिनी । जे, ३४ ॥ यज्ञभेदः । इति धरणिः ॥ भृङ्गरिटिः, पुं, (भृङ्ग इव रटति इति । भृङ्ग + रट + इन् । पृषोदरादित्वादिकारागमः ।) शिव- द्वारपालः । इति भूरिप्रयोगः ॥ भृङ्गरीटः, पुं, (भृङ्गरिटि । पृषोदरात् ईत्वम् ।) शिवद्वारपालः । इति भूरिप्रयोगः ॥ भृङ्गरोलः, पुं, (भृङ्ग इव रौति । भृङ्ग + रु + बाहुलकात् ओलच् । अस्य भृङ्गतुल्यशब्दत्वा- त्तथात्वम् ।) कीटविशेषः । भीम्रुल् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । विषसृक्का २ वरोलः ३ तृणषट्पदः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भृङ्गवल्लभः, पुं, (भृङ्गाणां वल्लभः प्रियः ।) धारा- कदम्बः । भूमिकदम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गवल्लभा, स्त्री, (भृङ्गाणां वल्लभा ।) भूमिजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गसोदरः, पुं, (भृङ्गाणां सोदरस्तुल्यः ।) केश- राजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

भृङ्गानन्दा, स्त्री, (भृङ्गाणामानन्दो यस्याः पञ्चमी तत्पुरुषः । भृङ्गाणां आनन्दा आनन्द- करी वा ।) यूथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गाभीष्टः, पुं, (भृङ्गाणां अभीष्टः प्रियः । मधु बाहुल्यात् ।) आभ्रवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ तन्मुकुलफलयोः क्ली ॥ भृङ्गारं, क्ली, (डुभृञ् धारणपोषणयोरिति । भृ + “शृङ्गारभृङ्गारौ ।” उणा० ३ । १३६ । इति आरन् निपातनात् नुम् गुक् च ।) लवङ्गम् । सुवर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गारः, पुं, (भृ + आरन् नुम् गुक् च । अथवा “भृङ्गं जलमियर्त्त्यनेनेति ।” भृङ्गं + ऋ + करणे घञ् । इत्यमरटीकायां रघुनाथः ॥ स्वर्णघटित- वारिपात्रम् । (यथा मार्कण्डेयपुराणे । ८ । २०३ । “नाद्य पश्यामि ते छत्रं भृङ्गारमथवा पुनः ॥”) तत्पर्य्यायः । कनकालुका २ इत्यमरः ॥ गुडुकः ३ गडुकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ भृङ्ग- राजः । इति जटाधरः ॥ अथ भृङ्गारोद्देशः । “राज्ञोऽभिषेकपात्रं यद्भृङ्गार इति तन्मतम् । तदष्टधा तस्य मानमाकृतिश्चापि चाष्टधा ॥ सौवर्णं राजतं भौमं ताम्रं स्फाटिकमेव च । चान्दनं लौहजं शार्ङ्गमेतदष्टविधं मतम् ॥ भानुदिङ्नवसप्ताष्टरुद्रलोकसुरोन्मिताः । अष्टावष्टौ समाख्याता आयामपरिणाहयोः ॥ द्विचतुर्बाणवेदाब्धिबाणसप्तात्मवृत्तिता । यथाक्रमं समुद्दिष्टमादित्यादिदशा भुवाम् ॥ पद्मरागस्तथा वज्रं वैदूर्य्यमौक्तिकन्तथा । नीलं मारकतञ्चैव मुक्ता च सप्त कीर्त्तिताः ॥ भृङ्गारसप्तके न्यास्या न भौमो मणिमहति । कानकं मृण्मयं वापि सर्व्वेषामुपयुज्यते ॥ कानकन्तु क्षितीशानां मृण्मयं सार्व्वयोगिकम् । शङ्खपद्मेन्दुकह्लारं प्रत्यस्रं विन्यसेत् क्रमात् ॥ चतुर्व्विधानां भूपानां चान्द्रः सर्व्वत्र शस्यते । श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं चन्दनमुच्यते । एतेषां सलिलैः सेकश्चतुर्णां स्यान्महीभुजाम् ॥ मल्ली पद्मञ्च नीलञ्च तथा कृष्णापराजिता । एषां पुष्पाणि केशेषु चतुर्जातिमहीभुजाम् ॥ हीरकं पद्मरागश्च वैदूर्य्यं नीलमेव च । चत्वारो मणयो धेयाश्चतुर्णां सेचनाम्भसि ॥ इत्थं निश्चित्य यः कुर्य्यान् नृपतिः सेकमात्मनः । स चिरायुर्भवेद्भोगी इतोऽन्यस्त्वन्यथाचरन् ॥” इति युक्तिकल्पतरौ भृङ्गारोद्देशः ॥ भृङ्गारिः, स्त्री, (भृङ्गं भृङ्गवद्वर्णमृच्छतीति । ऋ + इन् ।) केविकापुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गारिका, स्त्री, (भृङ्ग + ऋ + “कर्म्मण्यश्” ३ । २ । १ । इति अण् । भृङ्गारः ततः कन् । टाप् अत इत्वञ्च ।) झिल्लिका । यथा, -- “झिल्लीका झिल्लिका वर्षकरी भृङ्गारिका च सा ।” इति हेमचन्द्रः । ४ । ८२ ॥ भृङ्गारी, स्त्री, (भृङ्गमियर्त्ति रूपेणानुकरोति “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् । भृङ्गार-

स्ततः गौरादित्वात् ङीप् । रस्य लत्वे भृङ्गाली च ।) झिल्ली इत्यमरः । २ । ५ । २८ ॥ भृङ्गाह्वः, पुं, (भृङ्गमाह्वयते स्पर्द्धते इति । आ + ह्वे + कः ।) जीवकः । भृङ्गराजः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्य जीवकभृङ्गराजशब्द- योर्ज्ञातव्या ॥ भृङ्गाह्वा, स्त्री, (भृङ्गमाह्वयते स्पर्द्धते । भृङ्ग + आ + ह्ले + कः स्त्रियां टाप् ।) भ्रमरच्छल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गिः, पुं, (विभर्त्तीति । भृ + बाहुलकात् गिक् नुट् च ।) भृङ्गी । यथा, -- “प्राप्ता गणाधिपत्यं त्वं नाम्ना भृङ्गिरिति स्मृतः ।” इति वामनपुराणे ४५ अध्यायः ॥ भृङ्गिणी, स्त्री, (भृङ्गवत् वर्णो अस्या अस्तीति इनिः । ङीप् ।) वटीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भृङ्गी, स्त्री, (भृ + गक् + नुट् + गौरादित्वात् ङीष् ।) अतिविषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृङ्गी, [न्] पुं, (भृङ्गः भृङ्गवद्वर्णोऽस्यास्तीति । इनिः ।) वटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिव- द्वारपालविशेषः । तत्पर्य्यायः । भृङ्गेरिटिः २ भृङ्गरीटः ३ शलः ४ नाडीदेहः ५ अस्थिविग्रहः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भृङ्गरिटिः ७ । इति भूरिप्रयोगः ॥ तस्य जन्मकारणं यथा, -- ईश्वर उवाच । “रतिमात्रेण नोमायां मत्पुत्त्रः संभविष्यति । महामैथुनसंत्यागात् स्यादपुत्त्री च पार्व्वती ॥ तस्मादहन्तु देवानां वचनाद्ब्रह्मणस्तथा । त्यक्ष्ये महामैथुनन्तु किन्त्वेकं करुतामराः ! ॥ येन मे सुमहत्तेजो महामैथुनकारणम् । धार्य्यं तेजस्विनं देवमानयन्त्वमरास्तु तम् ॥ यो निष्कम्पो निर्व्विकारो भूत्वा तेजो ग्रही- ष्यति । तन्मे वदन्तु त्रिदशास्त्यक्ष्ये तेजः शरीरजम् ॥” श्रीऔर्व्व उवाच । “वृषध्वजवचः श्रुत्वा देवा ब्रह्मपुरोगमाः । हरतेजोग्रहायाथ वीतिहोत्रं ययुर्ह्रिया ॥ अथ ब्रह्माणमामन्त्र्य तथानुज्ञाप्य पावकम् । सेन्द्रा देवगणाः सर्व्वे हरमूचुरिदं वचः ॥” श्रीदेवा ऊचुः । “एष वैश्वानरः श्रीमान् भूरितेजोमयो बली । महामैथुनबीजन्तु त्वत्तेजः संग्रहीष्यति ॥ इत्युक्त्वा त्रिदशाः सर्व्वे बीतिहोत्रं पुरःस्थितम् । तस्मै निदेशयामासुः शम्भवे सर्व्वहेतवे ॥ ततः षडङ्गं स्वं रेतो व्यादिते दहनानने । उसत्सर्ज महाबाहुर्महामैथुनकारणम् ॥ अग्नावुत्सृज्यमानस्य तेजसः शशभृद्भृतः । अणुद्वयमतिस्वल्पं गिरिप्रस्थे पपात ह ॥ तयोः कारणयोः सद्यः सम्भूतौ शङ्करात्मजौ । एको भृङ्गसमः कृष्णो भिन्नाञ्जननिभोऽपरः ॥ भृङ्गी तस्य तदा ब्रह्मा नाम भृङ्गीति चाकरीत् ।

पृष्ठ ३/५४०

महाकृष्णैकरूपस्य महाकालेति लोकभृत् ॥ ततस्तौ लालयामास शङ्करः प्रमथोत्करैः । अपर्णया चापि तथा क्रमात्तावभिवर्द्धितौ ॥ प्रवृद्धौ तौ महात्मनौ हरोमाप्रतिपालितौ । क्रमाद्गणेशौ कृत्वा तौ हरो द्वारि न्ययोजयत् ॥” इति कालिकापुराणे ४५ अध्यायः ॥ तस्य वानरमुखत्वकारणं तच्छापेन हरपार्व्व त्योश्चापिमनुष्यजन्मग्रहणं यथा, -- “यदा सा नर्म्मणे याता गौरी स्मरहरा- न्तिकम् । तदा भृङ्गिमहाकालौ द्वाःस्थौ द्वारि प्रतिष्ठितौ । नर्म्मावसाने सा देवी मुक्तधम्मिल्लबन्धना । निःसृता रतिसङ्केतशालाया जलजानना ॥ तां निःसरन्तीं सहसा तथाभूतामनिन्दिताम् । अयोग्यां वीक्षितुं चान्यैर्वृषध्वजमृते प्रियम् ॥ ददर्शतुर्महात्मानौ नातिहृष्टात्ममानसौ । भृङ्गी चापि महाकालः प्राप्तकालश्च कोपतः ॥ दृष्ट्वा तौ मातरं दीनौ तदा भूतावधोमुखौ । चिन्ताञ्च जग्मतुस्तीव्रां निशश्वसतुरुत्तमम् ॥ तौ पश्यन्तौ तदा देवी ददर्श हिमवत्सुता । चुकोप च तदापर्णा वाक्यञ्चैतदुवाच ह ॥ एवम्भूतान्तु मां कस्मादसम्बद्धामपश्यताम् । भवन्तौ तनयौ शुद्धौ ह्रीमर्य्यादाविवर्जितौ ॥ तस्मादिमाममर्य्यादां भवन्तौ निरपत्रपौ । अकुर्व्वतां ततो भूयाद्भवतोर्जन्म मानुषे ॥ मानुषीं योनिमासाद्य ममावेक्षणदोषतः । भविष्यतो भवन्तौ तु शाखामृगमुखौ भुवि ॥ तौ प्राप्तदुःखौ तु तदा विमनस्कौ हरात्मजौ । शापं तस्या न सेहाते प्रोचतुश्चेदमद्रिजाम् ॥ नियोजितौ यथा द्वारि महेशेन त्वया सह । तथा नियोगं कुर्व्वन्तौ तिष्टावो द्बारि संयतौ । हठान्निःसरणं गेहात्तवैव न हि युज्यते ॥ तस्मात्तत्र प्रतीकारं शृणु मातरनिन्दिते ! । त्वं मानुषी क्षितौ भूया हरो भवतु मानुषः ॥ मानुषस्य हरस्यावां जायायां हरतेजसा । भवत्याञ्चापि मानुष्या भविष्यावस्तथोदरे ॥ अथ काले व्यतीते तु सर्व्वज्ञो वृषभध्वजः । तद्भावि कर्म्म ज्ञात्वैव मानुषो ह्यभवत् स्वयम् ॥ ब्रह्मणो दक्षिणाङ्गुष्ठाद्दक्षो ब्रह्मसुतोऽभवत् । अदितिस्तत्सुता जाता ततः पूषाह्वयोऽभवत् ॥ पूष्णः पुत्त्रोऽभवत् पौष्यः सर्व्वशास्त्रार्थपारगः । यस्य तुल्यो नृपो भूमौ न भूतो न भविष्यति ॥ स पुत्त्रहीनो राजाभूत् पौष्यो नृपतिसत्तमः । शेषे वयसि संप्राप्ते भार्य्याभिस्तिसृभिः सह ॥ पौष्यः परमया भक्त्या ब्रह्माणं पर्य्यतोषयत् । तस्य प्रसन्नो भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ ब्रह्मोवाच । शृणु पौष्य ! यथा भावी पुत्त्रस्तव कुलोद्बहः । तदहं ते वदिष्यामि भार्य्याभिस्तत् समाचर ॥ इदं फलं गृहाण त्वं मया दत्तं नृपोत्तम ! । अजीर्णं बहुले काले प्राप्तेऽपि सुरसं सदा ॥ फलमेतत् समादाय यावत् संवत्सरद्वयम् ।

आराधय महादेवं सुप्रसन्नो भविष्यति ॥ यथा संभाषते भर्गः फलमेतत्तथा भवान् । करिष्यंति फलं राजन् ! भार्य्याभिस्तिसृभिः सह ॥ इत्युक्त्वा प्रययौ ब्रह्मा राजापि सह भीरुभिः । हरं यष्टुं समारेभे भक्त्या परमया युतः ॥ स तु वर्षद्वयेऽतीते महादेवो जगत्पतिः । पौष्यस्य नृपतेः सम्यक् प्रससादार्थसिद्धये ॥ ततः पुत्त्रार्थिनं भूपं प्रसन्नो वृषभध्वजः । ब्रह्मदत्तफलं हस्ते कृत्वेदं तमुवाच ह ॥ ईश्वर उवाच । इदं फलं ब्रह्मदत्तं विभज्य नृपते ! त्रिधा । भोजयेस्ताः स्वजायास्त्वं प्रहृष्टः सुस्थमानसः ॥ एकस्या जठरे शीर्षं भार्य्यायास्ते भविष्यति । अपरस्यास्तथा कुक्षौ मध्यभागो भविष्यति । अधो नाभ्यास्तु यो भागः सोऽपरस्यां भविष्यति ॥ ततः खण्डत्रयं भूप ! यथास्थानं पृथक् पृथक् । योजयिष्यति पश्चात्ते पुत्त्र एको भविष्यति ॥ ततः फले स्वयं देवः प्रविवेश वृषध्वजः । तत्क्षणात् तत् फलं भूतं त्रिभागं स्वयमेव हि । ततः समुचिते काले प्राप्ते ताभिस्तु भक्षितम् ॥ तत् फलं नृपशार्द्दूल ! गर्भाश्चाप्याहिताः शुभाः । सम्पूर्णे गर्भकाले तु गर्भेभ्यः समजायत ॥ खण्डत्रयं पृथक् राजा यथा भर्गेण भाषितम् । तच्च खण्डत्रयं पौष्यो यथास्थानं नियोज्य च ॥ एकं पिण्डं चकाराशु तत्र पुत्त्रो व्यजायत । तस्य शीर्षे तदा राजन् ! सहजेन्दुकला शुभा ॥ तस्य नामाकरोद्राजा ब्राह्मणैः स्वैः पुरोहितैः । चन्द्रशेखर इत्येवं कान्त्या चन्द्रसमप्रभः ॥ एवं तिसॄणामम्बानां गर्भे जातो यतो हरः । अतस्त्र्यम्बकनामाभूत् प्रथितो देवलोकयोः ॥” इति कालिकापुराणे ४६ अध्यायः ॥ “अवतीर्णे महादेवे पौष्यजायासु स्वेच्छया । मानुषेण प्रमाणेन तेन सम्बत्सरद्बये । गिरिजापि ककुत्स्थस्य राज्ञो भार्य्यास्वजायत ॥” “इक्ष्वाकुवंशजो राजा ककुत्स्थो नाम धार्म्मिकः । तस्य भार्य्या महाभागा भर्गदेवस्य पुत्त्रिका ॥ सा मनोन्मथिनी नाम्ना पूजिता पतिबल्लभा । पुत्त्री न विद्यते तस्यास्तदर्थं सा गृहान्तरे । निभृतं स्थण्डिलं कुत्वा चण्डिकां समपूजयत् ॥ पूज्यमाना महादेवी चण्डिका राजभार्य्यया । पार्व्वत्यपि स्वयं तस्या गर्भे काले विवेश ह ॥ सा मनोन्मथिनी देवी सुषुवे तनयां शुभाम् । तां दृष्ट्वा हारसंयुक्तां शरज्ज्योत्स्नोपमां शुभाम् ॥ ककुत्स्थो भार्य्यया सार्द्धमत्यन्तमुदितोऽभवत् ॥ तेनैव हारचिह्नेन तस्यां तारावतीति वै । नाम्नाकरोत् पिता काले यथोक्ते नृपसत्तम ! ॥ तस्यास्तु यौवनोद्भेदं दृष्ट्वा राजा सुतैः सह । ककुत्स्थः कारयामास समयेऽथ स्वयम्बरम् । स्वयं सा पार्व्वती देवी वव्रे च चन्द्रशेखरम् ॥ इति स्वयं महादेवो मानुषीं योनिमाश्रितः ।

पार्व्वती च स्वयं जाता नरयोनावनिन्दिता ॥ यथा भृङ्गी महाकाल एतयोरभवत् सुतः । तथा त्वं शृणु राजेन्द्र ! कथयामि समुद्भवम् ॥ अथोमया समं देवो वियता चन्द्रशेखरः । आजगाम तदा गच्छन् प्रासादं प्रतितं नृप ! ॥ ददृशेऽथ चरन्तीं तामुमायाः सदृशीं गुणैः । सर्व्वलक्षणसम्पूर्णां माधवस्येव माधवीम् ॥ तां दृष्ट्वा न्यगदद्देवीं गौरीं वृषभकेतनः । इयं ते मानुषी मूर्त्तिः प्रिये ! तारावतोति या ॥ भृङ्गी महाकालयोस्ते जन्मने विहिता स्वयम् । त्वत्तो ह्यनन्यकान्तोऽहं नान्यां गन्तुमिहोत्- सहे ॥ त्वमिदानीं स्वयञ्चास्यां मूर्त्त्यां प्रविश भाविनि ! । तत उत्पादयिष्यामि महाकालञ्च भृङ्गिणम् ॥ श्रीदेव्युवाच । ममैव मानुषी मूर्त्तिरियं बृषभकेतन ! । विशामि तेऽत्र वचनादुत्पादय सुतद्वयम् ॥ प्रविवेश ततो देवी स्वयं तारावतीतनौ । महादेवोऽपि तस्यान्तु कामार्थं समुपस्थितः ॥ ततः सापर्णयाविष्टा देवी तारावती सती । कामयानं महादेवं स्वयमेवाभवन्मुदा ॥ कामावसाने तस्यान्तु सद्योजातं सुतद्वयम् । अभवन् नृपशार्द्दूल ! तथा शाखामृगाननम् ॥ ततस्तयोर्नाम चक्रे नारदो वचनान् नृप ! । ज्येष्ठो भैरवनामाभूत् भीरोः पुत्त्रो भयङ्करः ॥ वेतालसदृशः कृष्णो वेतालोऽभूत्तथापरः । इति चक्रे तयोर्नाम देवर्षिर्ब्रह्मणः सुतः ॥ अन्यांश्च सर्व्वसंस्कारान्नारदो मुनिसत्तमः । चकार क्रमशो वाक्याच्चन्द्रशेखरभूभृतः ॥” इति कालिकापुराणे ४७ । ४८ । ४९ अध्यायेभ्यः संकलितम् ॥ तस्य जन्मनः प्रकारान्तरं यथा, वेण उवाच । प्रपद्ये देवमीशानं त्वामजं चन्द्रभूषणम् । महादेवं महात्मानं विश्वस्य जगतः पतिम् ॥ अथैनमब्रवीद्देवस्त्रैलोक्याधिपतिर्भवः । आश्वासनकरञ्चास्य वाक्यविद्वाक्यमुत्तमम् ॥ अहो तुष्टोऽस्मि ते राजन् ! स्तवेनानेन सुव्रत ! । बहुनात्र किमुक्तेन मत्समीपे वसिष्यसि ॥ उषित्वा सुचिरं कालं मम गात्रोद्भवः पुनः । असुरो ह्यन्धको नाम भविष्यसि सुरान्तकृत् ॥ हिरण्याक्षगृहे जन्म प्राप्य वृद्धिं गमिष्यसि । पूर्ब्बाधर्म्मेण घोरेण वेदनिन्दाकृतेन च ॥ साभिलाषो जगन्मातुर्भविष्यसि यदा तदा । देहं शूलेन हत्वा ते पातयिष्यामि साध्विमम् ॥ तत्राप्यकल्मषो भूतः स्तुत्वा मां भक्तितः पुनः । प्राप्त्वा गणाधिपत्यं त्वं नाम्ना भृङ्गिरिति स्मृतः । मत्सन्निधाने स्थित्वा त्वं ततः सिद्धिं गमिष्यसि ॥” ततः कालान्तरे अन्धककृतस्तवानन्तरं महा- देववाक्यम् यथा, -- “सिद्धोऽसि दानवपते ! परितुष्टोऽस्मि तेऽन्धक ! । वरं वरय भद्रं ते यमिच्छसि विनाम्बिकाम् ॥

पृष्ठ ३/५४१

अन्धक उवाच । अम्बिका जननी मह्यं भगबांस्त्र्यम्बकः पिता । बन्दामि चरणौ मातुर्बन्दनीया ममाम्बिका ॥ वरदोऽसि यदीशान ! तद्यातु विलयं मम । शारीरं मानसं वाग्जं दुष्कृतं दुर्विचिन्तितम् ॥ तथा मे दानवो भावो ह्यपयातु महेश्वर ! । स्थिरा स्यात्तव भक्तिस्तु वरमेतं प्रयच्छ मे ॥ महेश्वर उवाच । एवं भवतु दैत्येन्द्र ! पापं ते यातु संक्षयम् । मुक्तोऽसि दैत्यभावाच्च भृङ्गी गणपतिर्भव ॥ इत्येवमुक्त्वा वरदः शूलाग्रादवतार्य्य तम् । निर्म्माज्य निजहस्तेन चक्रे निर्व्रणमन्धकम् ॥ ततः स्वदेहतो देवान् ब्रह्मादीनाजुहाव सः । ते निश्चेरुर्महात्मानो नमस्यन्तस्त्रिलोचनम् ॥ गणान् स नन्दी चाहूय सन्निवेश्य तदग्रतः । भृङ्गिणं दर्शयामास ब्रुवन्नेषोऽन्धकेति हि ॥ ते दृष्ट्वा दानवपतिं संशुष्कपिशितं रिपुम् । गणाधिपत्यमापन्नं प्रशशंसुर्वृषध्वजम् ॥” इति वामनपुराणे । ४४ । ४५ । ६७ अध्यायेभ्यः सङ्कलितम् ॥ भृङ्गीफलः, पुं, (भृङ्ग्याः अतिविषायाः फलमिव फलं यस्य ।) आम्रातकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भृङ्गीशः, पुं, (भृङ्गिणो भृङ्गेर्वा ईशः ।) महा- देवः । इति शब्दरत्नावली ॥ भृङ्गेरिटिः, पुं, (भृङ्गे भृङ्गविषये रिटति । अभि- लषतीति । भृङ्गे + रिट् कर्त्तरि इः । अलुक् समासः ।) भृङ्गी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भृङ्गेष्टा, स्त्री, (भृङ्गाणामिष्टा ।) घृतकुमारी । भार्गी । तरुणी । काकजम्बूः । इति राज- निर्घण्टः ॥ भृज ई ङ भर्जने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) भर्जनं पाकविशेषः । ई भृक्तः । ङ भर्जते तण्डुलान् जनः । इति दुर्गा- दासः ॥ भृज्जनः, पुं, (भृज्यन्ते तण्डुलादयोऽस्मिन्निति । भ्रस्ज् + “भूसूधूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि ।” उणा० २ । ८० । इति क्युन् ।) अम्बरीषः । इति उणादिकोषः । भाजना खोला इति भाषा ॥ भृतः, त्रि, भरणीयः । इत्याह्निकतत्त्वम् । पुष्टः । इति भृधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ भृतकः, पुं, (भ्रियते इति । भृ + कर्म्मणि क्तः । ततः स्वार्थे कन् । यद्वा, भृतेन वेतनेन उपजीव- तीति कन् ।) वेतनोपजीविकर्म्मकर्त्ता । तत्- पर्य्यायः । भृतिभुक् २ कर्म्मकरः ३ वैतनिकः ४ । इत्यमरः । २ । १० । १५ ॥ (यथा, मनौ । ३ । १५६ । “भृतकाध्यापको यश्च भृताध्यापितस्तथा ॥”) भृतिः, स्त्री, (भ्रियते अनयेति । भृ + क्तिन् ।) वेतनम् । इत्यमरः । २ । १० । ३८ ॥ मूल्यम् । भरणम् । इति मेदिनी । ते, ४२ ॥ भृतिर्वेतनं कृतकर्म्मणे दत्तम् । तत्तु सप्तविधदत्तान्तर्गत- दत्तविशेषः । यथा नारदेन च । दत्तं सप्त-

विधं प्रोक्तमदत्तं षोडशात्मकमिति प्रतिपाद्य दत्तादत्तयोः स्वरूपं विवृतम् । “पण्यमूल्यं भृतिस्तुष्ट्या स्नेहात् प्रत्युपकारतः । स्त्रीशुल्कानुग्रहार्थञ्च दत्तं दानविदो विदुः ॥” इति मिताक्षरा ॥ भृतिभुक्, [ज्] पुं, (भृत्या भुङ्क्ते उपजीवतीत्यर्थः । भुज् + कर्त्तरि क्विप् ।) भृतकः । इत्यमरः । २ । १० । १५ ॥ भृत्यः, पुं, (भ्रियते इति । भृ + “भृञोऽसंज्ञा- याम् ।” ३ । १ । ११२ । इति क्यप् । “ह्नस्वस्य पिति कृति तुक् ।” ६ । १ । ७१ । इति तुगा- गमश्च ।) दासः । इत्यमरः । २ । १० । १७ ॥ (तथास्य पर्य्यायान्तरम् । “परिकर्म्मा परिचरः सहायः परिचारकः । प्रेष्यो भत्य उपस्थाता सेवकोऽभिषवोऽनुगः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) तस्य लक्षणं यथा, -- सूत उवाच । “भृत्या बहुविधा ज्ञेया उत्तमाधममध्यमाः । नियोक्तव्या यथार्थेषु त्रिविधेष्वेव कर्म्मसु ॥ भृत्यपरीक्षणं वक्ष्ये यस्य यस्य हि यो गुणः । तमिमं संप्रवक्ष्यामि यद्यदा कथितानि च ॥ यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते तुलाघर्षणच्छेदनतापनेन । तथा चतुर्भिर्भृतकः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन कुलेन कर्म्मणा ॥” कुलशीलगुणोपेतः सत्यधर्म्मपरायणः । रूपेण सुप्रसन्नश्च राज्याध्यक्षो विधीयते ॥ मूल्यरूपपरीक्षाकृद्भवेद्रत्नपरीक्षकः । बलाबलपरिज्ञाता सेनाध्यक्षो विधीयते ॥ इङ्गिताकारतत्त्वज्ञो बलवान् प्रियदर्शनः । अप्रमादी प्रमाथी च प्रतीहारः स उच्यते ॥ मेधावी वाक्पटुः प्राज्ञः सत्यवादी जितेन्द्रियः । सर्व्वशास्त्रसमालोकी ह्येष साधुः स लेखकः ॥ बुद्धिमान् मतिमांश्चैव परचित्तोपलक्षकः । क्रूरो यथोक्तवादी च एष दूतो विधीयते ॥ समस्तकृतशास्त्रज्ञः पण्डितोऽथ जितेन्द्रियः । शौर्य्यवीर्य्यगुणोपेतो धर्म्माध्यक्षो विधीयते ॥ पितृपैतामहो दक्षः शास्त्रज्ञः सत्यवाचकः । शौचयुक्तः सदाचारी सूपकारः स उच्यते ॥ आयुर्व्वेदकृताभ्यासः सर्व्वज्ञः प्रियदर्शनः । आर्य्यशीलगुणोपेतो वैद्य एष विधीयते ॥ वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो जपहोमपरायणः । आशीर्व्वादपरो नित्यमेष राजपुरोहितः ॥ इति गारुडे ११२ अध्यायः ॥ भृत्या, स्त्री, (भ्रियतेऽनया भरणमिति वा । भृ + “संज्ञायां समजनिषद्निपतमनविदषुञ् शीङ् भृञिणः ॥” ३ । ३ । ९९ । इति क्यप् । स्त्रियां टाप् ।) वेतनम् । इत्यमरः । २ । १० । ३८ ॥ (भरणक्रिया । यथा, ऋग्वेदे । १ । ८४ । १६ । “आसन्निषून् हृत्स्वसोमयो भून्य एषां भृत्यामृणधत्स जीवात् ॥”)

भृमिः, पुं, (भ्रमति भ्राम्यति वेति । भ्रम् + “भ्रमेः संप्रसारणञ्च ।” उणा० ४ । १२० । इति इन् कित् सम्प्रसारणञ्च ।) वायुविशेषः । घूरणा वातास इति भाषा । जलादिभ्रमणम् । इत्युणादि- कोषः ॥ (त्रि, कर्म्मनिर्व्वाहकः । यथा, ऋग्- वेदे । १ । ३१ । १६ । “आपिः पिता प्रमतिः सोम्यानां मृमिरस्यृषिकृन्मर्त्त्यानाम् ॥” “भृमिर्भ्रामकः कर्म्मनिर्व्वाहक इत्यर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ भ्रमणशीलः । यथा, ऋग्- वेदे । ३ । ६२ । १ । “इमा उवां भृमयो मन्यमाना युवावते न तुज्या अभूवन् ॥” “भृमयः भ्रमणशीलाः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ वीणाविशेषे स्त्री । यथा, ऋग्वेदे । २ । ३४ । १ । “अग्नयो न शुशुचाना ऋजीषिणो भृमिं धमन्तो अपगा अवृण्वत ॥” “यद्वा, भृम्याख्यो वीणाविशेषस्तं धमन्तो वाद- यन्तः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) भृश, इर् य उ अधःपते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् ।) इर् अभृशत् अभर्शीत् । पुषादित्वान्नित्य ङ इत्यन्ये । य भृश्यति भृश्यत्यरिपताकिनीति हलायुधः ॥ उ भर्शित्वा भृष्ट्वा । इति । दुर्गादासः ॥ भृशं, क्ली, (भृश्यति प्राचुर्य्येण वर्त्तते इति भृश + कः ।) अतिशयः । तद्वति, त्रि । इत्यमरः १ । ७० ॥ (यथा, भारवौ । ११ । ४६ । “भृशमाराधने यत्तः स्वाराध्यस्य मरुत्वतः ॥” भृशम्, व्य, (भृश + कः ।) प्रकर्षार्थः । मुहुरर्थः । शोभनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ भृषत्, [द्] पुं, पाषाणः । इति शब्दरत्नावली ॥ भृष्टः, त्रि, (भ्रस्ज + कर्म्मणि क्तः ।) जलोपसेकं विना पक्वः । इति हेमचन्द्रः ॥ भाजा इति भाषा ॥ भृष्टतण्डुलः, पुं, (भृष्टश्चासौ तण्डुलश्चेति कर्म्म- धारयः ।) भर्जनविशिष्टधान्यनिकरः । चाल भाजा इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । “सुगन्धिः कफहारूक्षः पित्तलो भृष्टतण्डुलः ॥” इति राजवल्लभः ॥ भृष्टयवः, पुं, (भृष्टश्चासौ यवश्चेति ।) भर्ज्जन- विशिष्टयवः । यव भाजा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । धानाः २ । इत्यमरः ॥ वाट्टकम् ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्य गुणा धानाशब्दे द्रष्टव्याः ॥ भृष्टान्नं, क्ली, (भृष्टं अन्नम् ।) भृष्टतण्डुलः । मुडि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुहरम् २ न्याट्यम् ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भृष्टिः, स्त्री, (भ्रस्ज् + भावे क्तिन् ।) भर्जनम् । शून्यवाटिका । इति मेदिनी । टे, २५ ॥ भॄ गि भृतौ । भृजि । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०-पर०-सक०-सेट् ।) गि भृणाति भूर्णः । भूर्णिः । भृजि भर्जने । इति दुर्गादासः ॥