शब्दकल्पद्रुमः/भेकः

पृष्ठ ३/५४२

भेकः, पुं, (बिभेति इति । भी + “इण्भीका- पाशल्यतीति ।” उणा० । ३ । ४३ । इति कन् । जन्तुविशेषः । व्याङ् इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । मण्डूकः २ वर्षाभूः ३ शालूरः ४ प्लवः ५ दर्दुरः ६ । इत्यमरः । १ । १० । २४ ॥ वृष्टिभूः ७ सालूरः ८ । इति तट्टीका ॥ प्लवङ्गमः ९ व्यङ्गः १० प्लवगः ११ शल्लः १२ नन्दनः १३ गूढवर्च्चाः १४ अजिह्वः १५ जिह्ममोहनः १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ नन्दकः १७ कृता- लयः १८ रेकः १९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मण्डः २० हरिः २१ लुलुकः २२ । क्वचित् पुस्तके लूलकोऽपि पाठः । शालूकः २३ कटुरवः २४ । अस्य मांसगुणाः । सद्योबलकरत्वम् । श्रम- तृड्दाहप्रमेहक्षयकुष्ठच्छर्द्दिनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मेघः । इति मेदिनी । के, ३० ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४५१ । “संवृणुतेऽद्रीनुदधिर्निदाघनद्यो न भेकमपि ॥”) भेकटः, पुं, (भेक इव टलति । भेक + टल + डः ।) मत्स्यभेदः । यथा । तुल्यौ भेकटवेकटौ । इति द्विरूपकोषः ॥ भेकनिः, पुं, मत्स्यविशेषः । भाङ्गन इति भाषा । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । वृष्य- त्वम् । श्लेष्मकरत्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राज- वल्लभः । भेकलिः । इति च पाठः ॥ भेकपर्णी, स्त्री, (भेकाकृति पर्णमस्याः ङीष् ।) मण्डूकपर्णी । इति केचित् ॥ (यथा, -- “तत्सर्व्वं कन्यकाद्रावैर्मर्द्दयेद्भावयेत्तथा । भेकपर्णीरसेनैव गुञ्जाद्वयवटीं हिताम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे बृहत्सोमनाथ- रसे ॥) भेकभुक् [ज्] पुं, (भेकं भुङ्क्ते इति । भुज् + क्विप् । सर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भेकी, स्त्री, (भेक + “जातेरस्त्रीविषयादयोप- धात् ।” ४ । १ । ६३ । इति ङीष् ।) भेकप्रिया । तत्पर्य्यायः । शिली २ गण्डुपदी ३ वर्षाभ्वी ४ इत्यमरः । १ । १० । २४ ॥ अन्येऽपीबन्तभेक- पर्य्याया एतद्वाचकाः । मण्डुकपर्णीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (यथास्याः पर्य्यायान्तरम् । “भेकी मण्डूकपर्णी च मण्डूकी मूलपर्ण्यपि ॥” इति रत्नमालायाम् ॥) भेडः, पुं, (भी + बाहुलकात् डः । अस्येत्त्वम् न गुणत्वं च ।) मेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४३ । अस्य भाषा भेडा ॥ भेडी, स्त्री, (भेड + ङीष् ।) भेडभार्य्या । अवी । अस्या दुग्धगुणाः । “आकिकं लवण स्वादु स्निग्धोष्णञ्चाश्मरीप्रणुत् । अहृद्यं तर्पणं केश्यं शुक्रपित्तकफप्रदम् ॥ गुरुकासेऽनिलोद्भूते केवले चानिले वरम् ।” इति भावप्रकाशः ॥ भेत्ता, [ऋ] त्रि, (भिनत्तीति । भिद + तृच् ।) भेदकर्त्ता । यथा, व्यवहारतत्त्वे । “कुद्दालपाणिविज्ञेयः सेतुभेत्ता समीपतः ॥”

भेदः, पुं, (भिद् + घञ् ।) शत्रुवशीकरणोपाय- चतुष्टयान्तर्गततृतीयोपायः । तत्पर्य्यायः । उपजापः २ । इत्यमरः । २ । ८ । २१ ॥ परतो विश्लेष्य आत्मसात् करणंभेदः । इति भरतः ॥ तद्विशेषो यथा, -- मत्स्य उवाच । “परस्परन्तु ये दुष्ठाः क्रुद्धा भीतावमानिताः । तेषां भेदं प्रयुञ्जीत भेदसाध्या हि ते मताः ॥ ये तु येनैव दोषेण परस्मान्नापि बिभ्यति । ते तु तद्दोषपातेन भेदनीया भृशं ततः ॥ आत्मीयां दर्शयेदाशां परस्माद्दर्शयेद्भयम् । एवं हि दर्शयेद्भिन्नान् यथावद्वशमानयेत् ॥ संहता हि विना भेदं शक्रेणापि सुदुःसहाः । भेदमेव प्रशंसन्ति तस्मान्नयविशारदाः ॥ स्वमुखेनाश्रयेद्भेदं भेदं परमुखेन च । परीक्ष्य साधु मन्येत भेदं परमुखाच्छ्रुतम् ॥ भेद्याः स्वकार्य्यमुद्दिश्य कुशलैर्ये हि भेदिताः । भेदितास्ते विनिर्द्दिष्टा नैव राजार्थवादिभिः ॥ अन्तःकोपो बहिःकोपो यत्र स्यातां मही- क्षिताम् । अन्तःकोपो महांस्तत्र नाशकः पृथिवीक्षिताम् ॥ सामन्तकोपो बाह्यस्तु कोपः प्रोक्तो मनीषिभिः । महिषीयुवराजाभ्यां तथा सेनापतेर्नृप ! ॥ अमात्यमन्त्रिणाञ्चैव राजपुत्त्रात्तथैव च । अन्तःकोपो विनिर्द्दिष्टो दारुणः पृथिवीक्षिताम् ॥ वाह्यकोपे समुत्पन्ने सुमहत्यपि पार्थिवः । शुद्धान्तस्तु महाभाग ! शीघ्रमेव जयी भबेत् ॥ अपि शक्रसमो राजा अन्तःकोपेन नश्यति । सोऽन्तःकोपःप्रयत्नेन तस्माद्रक्षेन्महीक्षिता ॥ परतः कोपमुत्पाद्य भेदेन विजिगीषुणा । ज्ञातीनां भेदनं कार्य्यं परेषां विजिगीषुणा ॥ रक्ष्यश्चैव प्रयत्नेन ज्ञातिभेदस्तथात्मनः । ज्ञातयः परितप्यन्ते सततं परितप्य यम् ॥ तथापि तेषां कर्त्तव्यं सुगम्भीरेण चेतसा । ग्रहणं दानमानाभ्यां भेदस्तेभ्यो भयङ्करः ॥ न ज्ञातिरनुगृह्णाति न ज्ञातिर्दग्धुमिच्छति । ज्ञातिभिर्भेदनीयास्तु रिपवस्तेन पार्थिवैः ॥ भिन्ना हि शक्या रिपवः प्रभूताः स्वल्पेन सैन्येन निहन्तुमाजौ । सुसंहतानां हि ततस्तु भेदः कार्य्यो रिपूणां नयशास्त्रविद्भिः ॥” इति मात्स्ये राजधर्म्मे २२२ अध्यायः ॥ * ॥ द्वैधः । विशेषः । विदारणम् । इति मेदिनी । ने, १२ ॥ (तथा च कामन्दकीये । १५ । १६ । “पुरश्च पश्चाच्च यदा समर्थ- स्तदाभियायान्महते फलाय । पुनः प्रसर्पन्नविशुद्धपृष्ठः प्राप्नोति तीव्रं खलु पार्ष्णिभेदम् ॥”) विरेकः । यथा, हास्यार्णवनाटके । “काशे धूमस्तुषाणां बलवति मरुते स्वेदभेदोपवासा वह्नेर्म्मान्द्ये च पिष्टं सपिशितमनिशं वारिपानं कफर्त्तौ ॥”

भेदकः, त्रि, (भिद् + ण्वुल् ।) विदारकः । यथा, मनौ । ९ । २८५ ।) (“संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानाञ्च भेदकः । प्रतिकुर्य्याच्च तत् सर्व्वं पञ्च दद्याच्छतानि च ॥” विरेचकौषधादिः । (विरेचकौधार्थे विषयो यथा, “नवज्वरे च ये योगा भेदकाः परिकीर्त्तिताः । ते तथैव प्रयोक्तव्या वीक्ष्य देहमलादिकम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे विरेकाधिकारे ॥) पृथक्कारकः । यथा । “भेदयति अन्यपदार्थं पृथक् करोतीति भेदकं नाम्ना शिवः गोत्रेण गार्ग्यः ।” इति कारकटीकायां दुर्गादासः ॥ अपि च । “भेद्यभेदकयोः श्लिष्टं सम्बन्धोऽन्योन्यमिष्यते । द्बिष्ठो यद्यपि सम्बन्धः षष्ठ्यत्पत्तिस्तु भेदकात् ॥” इति कलापटीकाधृतभर्त्तृहरिकारिका ॥ (“सामान्यस्य भेदको विशेषः प्रकारः ।” इति च ५ । ३ । ६९ । इत्यस्य । काशिकावृत्तिः ॥) भेदनं, क्ली, (भिद्यतेऽनेनेति भिद् + ल्युट् ।) हिङ्गु । इति राजनिर्घण्टः ॥ विदारणम् । इति भिदधातोर्भावेऽनट् प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (भेदकारके, त्रि ॥ यथा, भागवते । ३ । २६ । २ । “यदाहुर्वर्णये तत् ते हृदयग्रन्थिभेदनम् । “अहङ्कारनिवर्त्तकमिति स्वामिव्याख्यानम् ॥” विरेचनकारके च । यथा च सुश्रुते । १ । १८८ । १४ ॥ सर्व्वं पित्तकरं मद्यमम्लं दीपनरोचनम् । भेदनं कफवातघ्नं हृद्यं वस्तिविशोधनम् ॥”) भेदनः, पुं, (“भिद्यतेऽनेनेति ।” भिद + ल्युट् ।) अम्लवेतसः ॥ (भिनत्ति भूमिमिति । ल्युः ॥ शूकरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भेदितः, त्रि, (भिद + णिच् + कर्म्मणि क्तः ।) भिन्नः । दारितः । इत्यमरः । ३ । १ । १०० ॥ भेदी, [न्] पुं, (भेत्तुं शीलमस्येति । भिद + णिनिः ।) अम्लवेतसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयो- ऽस्याम्लवेतसशब्दे विज्ञेयाः ॥) भेदकर्त्तरि तद्विशिष्टे च त्रि ॥ (यथा भागवते । ३ । १५ । ३३ । “व्युत्पादितं ह्युदरभेदि भयं यतोऽस्य ॥”) भेदुरं, क्ली, (भिदुर + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) भिदुरम् । वज्रम् । इति द्विरूपकोषः ॥ भेरः, पुं, (बिभेत्यस्मादिति । भी + ऋज्रेन्द्राग्र- वज्रेति । उणा० । २ । २८ । इति रन् ।) पटहः । भेरी । दुन्दुभिः । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ भेरिः, स्त्री, (बिभ्यति शत्रवोऽस्या इति । भी + “वङ्क्र्यादयश्च ।” उणा० । ४ । ६६ । इति क्रिन् । बाहुलकाद् गुणः ।) बृहड्ढक्का । तत्पर्य्यायः । आनकः २ दुन्दुभिः ३ । इत्यमरः । १ । ७ । ६ ॥ भेरी ४ आनकदुन्दुभिः ५ आनकदुन्दुभी ६ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, “यतो भेरि- वेणुवीणामृदङ्गतालपटहशङ्खकाहलादिभेदेन शब्दा अनेकविधाः ।” इति पञ्चतन्त्रे प्रथम- तन्त्रम् ॥)

पृष्ठ ३/५४३

भेरी, स्त्री, (बिभ्यति शत्रवोऽस्या इति । भी + क्रिन् । कृदिकारादिति पक्षे ङीप् ।) भेरी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ वराह उवाच । “भेरीशब्दमकृत्वा तु यस्तु मां प्रतिबोधयेत् । बधिरो जायते भूमे ! जन्मैकञ्च न संशयः ॥ तस्य वक्ष्यामि सुश्रोणि ! प्रायश्चित्तं मम प्रियम् । किल्विषाद् येन मुच्येत भेरीताडनमोहितः ॥ यस्य कस्यचिन्मासस्य शुक्लपक्षे तु द्वादशीम् । आकाशशयनं कृत्वा शीघ्रं मुच्येत किल्बिषात् ॥ य एतेन विधानेन वसुधे ! कर्म्म कारयेत् । अपराधं न गच्छेत मम लोकाय गच्छति ॥” इति वराहपुराणे भेरीताडनापराधप्राय- श्चित्तम् ॥ (यथा च, मुश्रुते । २ । २७६ । ९ । “एतेन भेर्य्यः पटहाश्च दिग्धा नानद्यमाना विषमाशु हन्युः ॥”) भेरुण्डं, क्ली, गर्भधारणम् । भयानके, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ भेरुण्डा, स्त्री, (भेरुण्ड + टाप् ।) देवताविशेषः । यक्षिणीभेदः । इति मेदिनी । डे, ३४ ॥ सा देवता काली । यथा, -- “त्रिकोणनिलया नित्या परमामृतरञ्जिता । महाविद्येश्वरी श्वेता भेरुण्डा कुलसुन्दरी ॥” इति कालीकुलसर्व्वस्वे श्रीशिवपरशुरामसंवादे आद्यायाः सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ भेलं, त्रि, (भी + “ऋजेन्द्राग्रवज्रेति ।” उणा० २ । २८ । इति रन् रस्य लत्वम् ।) भीरुः । मूर्खः । इति मेदिनी । ले, ४३ ॥ चञ्चलः । इति शब्द- रत्नावली ॥ भेलः, पुं, (भी + रन् लत्वम् ।) प्लवः । मुनिविशेषः । इति मेदिनी । ले, ४३ ॥ भेलकम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ भेलकः, पुं, क्ली, (भेल + स्वार्थे कन् ।) नद्यादि तरणसाधन्वस्तु । भेला इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । प्लवः २ कोलः ३ उडूपम् ४ उडुपम् ५ तरणः ६ तारणः ७ तारकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ तरीषः ९ । इति जटा- धरः ॥ भेष, ऋ ञ भये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-अक०-सेट् ।) ऋ अबिभेषत् । ञ भेषति भेषते बिभेषे । इति दुर्गादासः ॥ भेषजं, क्ली, (भिषजोवैद्यस्येदमित्यण् निपा- तनादेत्वम् । यद्वा, भेषं रोगं जयतीति । जि + डः । औषधम् । इत्यमरः । २ । ६ । ५० ॥ (“अस्ति भेषजोजलाषः ।” इति ऋक्संहिता । २ । ३३ । ७ ।) अथ भेषजभक्षणसमयाः । “भैषज्यमभ्यवहरेत् प्रभाते प्रायशो बुधः । कषायांस्तु विशेषेण तत्र भेदस्तु दर्शितः ॥ ज्ञेयः पञ्चविधः कालो भैषज्यग्रहणे नृणाम् । किञ्चित् सूर्य्योदये जाते तथा दिवसभोजने । सायन्तने भोजने च मुहुश्चापि तथा निशि ॥”

तत्र प्रथमः कालः । ‘प्रायः पित्तकफोद्रेके विरेकवमनार्थयोः । लेखनार्थे च भैषज्यं प्रभाते नान्नमाहरेत् ॥’ अथ द्वितीयः कालः । ‘भैषज्यं विगुणेऽपाने भोजनाग्रे प्रशस्यते । अरुचौ चित्रभोज्यैश्च मित्रं रुचिरमाहरेत् ॥ समानवाते विगुणे मन्देऽग्नौ वह्निदीपनम् । दद्याद्भोजनमध्ये च भैषज्यं कुशलो भिषक् ॥ व्यानकोपे तु भैषज्यं भोजनान्ते समाहरेत् । हिक्काक्षेपककम्पेषु पूर्ब्बमन्ते च भोजनात् ॥’ अथ तृतीयः कालः । ‘उदाने कुपिते वाते स्वरभङ्गादिकारिणि । ग्रासग्रासादिकं देयं भैषज्यं साध्यभोजने ॥ प्राणे प्रदुष्टे साध्यस्य भुक्तस्यान्ते प्रदीयते । औषधं प्रायशो धीरैः कालोऽयं स्यात् तृती- यकः ॥’ अथ चतुर्थः कालः । मुहुर्मुहुश्च तृट्छर्द्दिहिक्काश्वासगदेषु च । सान्नञ्च भेषजं दद्यादिति कालचतुर्थकः ॥’ अथ पञ्चमः कालः । ‘ऊर्द्ध्वगन्तु विकारेषु लेखने वृंहणे तथा । पाचने शयने देयमनन्तं भेषजं निशि ॥’ इति पञ्चमः कालः ॥ निरन्नस्य भेषजस्य गुणमाह । ‘वीर्य्याधिकं भवति भेषजमन्नहीनं हन्यात्तदामयमसंशयमाशु चैव ॥ तद्बालवृद्धयुवतीमृदुभिश्च पीतं ग्लानिं परां नयति चाशु बलक्षयञ्च ॥’ सान्नस्य भेषजस्य गुणमाह । ‘शीघ्रं विपाकमुपपत्तिबलंन हिंस्या- दन्नावृतं न च मुहुर्वदनान्निरेति । एतद्धितं स्थविरबालकृशाङ्गनाभ्यः प्राग्भोजनाद्यदशितं किल तच्च तद्वत् ॥’ तद्वत् अन्नावृतवत् भेषजमिति शेषः । ‘औषधशेषे भुक्तं भोजनशेषे यदौषधं पीतम् । न करोति गदोपशमं प्रकोपयत्यन्यरोगांश्च ॥’ पीतमित्युपलक्षणम् । लीढादि च । ‘अनुलोमोऽनिलः स्वास्थ्यं क्षुत्तृष्णासुमनः कुतः । लघुत्वमिन्द्रियोद्गारशुद्धिजीर्णौषधाकृतिः ॥ क्लमो दाहोऽङ्गसदनं भ्रममूर्च्छाशिरोरुजः । अरतिर्बलहानिश्च सावशेषौषधाकृतिः ॥’ अथ भेषजभक्षणविधिमाह चरकः । ‘देवान् गुरूंस्तथा विप्रान् पूजयित्वा प्रणम्य च । आशिषश्च समादाय श्रद्धया भेषजं भजेत् ॥ रसायनमिवर्षीणां देवानामिव चामृतम् । सुधैवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते ॥ ब्रह्मदक्षाश्विरुद्रेन्द्रभूचन्द्रार्कानिलानलाः । ऋषयः सौषधिग्रामा भूमिदेवाश्च पान्तु वः ॥’ इत्याद्याशिषः ॥ ‘औषधं हेमरजतमृद्भाजनपरिस्थितम् । पिबेदात्मजनस्याग्रे प्रसन्नवदनेक्षणः ॥ प्रशान्तस्तूपविश्याथ पीत्वा पात्रमधोमुखम् ।

निःक्षिप्याचम्य सलिलं ताम्बूलाद्युपयोजयेत् ॥’ अथ भेषजानां विधानानि । ‘स्वरसश्च तथा कल्कः क्वाथश्च हिमफाण्टकौ । ज्ञेयाः कषायाः पञ्चैते लघवः स्युर्यथोत्तरम् ॥’ तत्रादौ स्वरसविधिः । ‘आहतात्तत्क्षणाकृष्टात् द्रव्यात् क्षुण्णात् समु- द्भवे । वस्त्रनिष्पीडितो यश्च स्वरसो रस उच्यते ॥’ अथ कल्कविधिः । ‘द्रव्यमार्द्रं शिलापिष्टं शुष्कं वा सजलं भवेत् । प्रक्षिप्य गालयेद्वस्त्रे तन्मानं कर्षसम्मितम् ॥ कल्के मधु घृतं तैलं देयं द्विगुणमात्रया । सितां गुडं समं दद्याद्द्रवा देयाश्चतुर्गुणाः ॥’ अथ क्वाथविधिः । ‘पानीयं षोडशगुणं क्षुण्णे द्रव्यपले क्षिपेत् । मृत्पात्रे क्वाथयेद्ग्राह्यमष्टमांशावशेषितम् ॥ कर्षादौ तु पलं यावद्दद्यात् षोडशिकं जलम् ॥ षोडशिकं षोडशगुणम् ॥ * ॥ अथ हिमविधिः । ‘क्षुण्णं द्रव्यपलं सम्यक् षड्भिर्नीरपलैः प्लुतम् । निशोषितं हिमः स स्यात्तथा शीतकषायकः ॥ अथ फाण्टविधिः । ‘क्षुण्णद्रव्यपले सम्यक् जलमुष्णं विनिःक्षिपेत् । मृत्पात्रे कुडवोन्मानं ततस्तु श्रावयेत् पुटात् ॥ स स्यात् चूर्णद्रवः फाण्टस्तन्मानं द्विपलोन्मितम् । क्षौद्रं सिता गुडादींस्तु कर्षमात्रान् विनिः- क्षिपेत् ॥’ * ॥ अथ तण्डुलजलविधिः । ‘कण्डितं तण्डुलपलं जलेऽष्टगुणिते क्षिपेत् । भावयित्वा जलं ग्राह्यं देयं सर्व्वत्र कर्म्ममु ॥’ अथ मन्थविधिः । ‘जले चतुष्पले शीते क्षुण्णं द्रव्यपलं क्षिपेत् । मृत्पात्रे मन्थयेत् सम्यक तस्माच्च द्विगुणं पिबेत् ॥’ अथ चूर्णविधिः । ‘अत्यन्तशुष्कं यद्द्रव्यं सुपिष्टं वस्त्रगालितम् । तत् स्याच्चूर्णं रजःक्षोदस्तन्मात्राकर्षसम्मिता ॥ चूर्णे गुडः समो देयः शर्करा द्बिगुणा मता । चूर्णेषु भर्जितं हिङ्गु देयं नोत्क्लेदकृद्भवेत् ॥’ अथ भावनाविधिः । ‘द्रवेण यावता सम्यक् चूर्णं सर्व्वं प्लुतं भवेत् । भावनायाः प्रमाणन्तु चूर्णे प्रोक्तं भिषग्वरैः ॥’ अथ पुटपाकविधिः । ‘पुटपक्वस्य कल्कस्य स्वरसो गृह्यते यतः । अतस्तु पुटपाकानां युक्तिरत्रोच्यते मया ॥ पुटपाकस्य पाकोऽयं लेपस्याङ्गारवर्णता । लेपञ्च द्व्यङ्गुलं स्थूलं कुर्य्याद्वाङ्गुष्ठमात्रकम् ॥ काश्मरीवटजम्ब्वादिपत्रैर्वेष्टनमुत्तमम् । पलमात्रो रसो ग्राह्यः कर्षमात्रं मधु क्षिपेत् ॥ कल्कचूर्णद्रवाद्यास्तु देयाः कोलमिता बुधैः ॥’ अथोष्णोदकविधिः । ‘अष्टमेनांशशेषेण चतुर्थेनार्द्धकेन वा ।

पृष्ठ ३/५४४

अथवा क्वाथनेनैव सिद्धमुष्णोदकं वदेत् ॥’ अथ क्षीरपाकविधिः । ‘क्षीरमष्टगुणं द्रव्यात् क्षीरान्नीरं चतुर्गुणम् । क्षीरावशेषं तत्पीतं शूलमामोद्भवं जयेत् ॥’ अथावलेहविधिः । ‘क्वाथादेर्यत् पुनः पाकात् घनत्वं सा रसक्रिया । सोऽवलेहश्च लेहश्च तन्मात्रा स्यात् पलो- न्मिता ॥’ अथ वटिकाविधिः । ‘वटिका अथ कथ्यन्ते तन्नामवटिका वटी । मोदको गुटिका पिण्डी गुडो वर्त्तिस्तथोच्यते ॥ लेहवत् साध्यते वह्नौ गुडो वा शर्कराथवा । गुग्गुलुर्व्वा क्षिपेत्तत्र चूर्णं तन्निर्म्मिता वटी ॥’ अथ सन्धानविधिः । ‘द्रवेषु चिरकालस्थं द्रव्यं यत् सन्धितं भवेत् । आसवारिष्टभेदैस्तत् प्रोच्यते भेषजोचितम् ॥’ अथ धातूनां शोधनमारणविधिः । तत्र शोधनविधिः । ‘पत्तलीकृत्य पत्राणि हेम्नो वह्नौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत्तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके ॥ गोमूत्रे च कुलत्थानां कषाये तु त्रिधा त्रिधा । एवं हेम्नः परेषाञ्च धातूनां शोधनं भवेत् ॥’ * ॥ अथ स्वर्णस्य मारणविधिः । ‘स्वर्णस्य द्विगुणं सूतमम्लेन सह मर्द्दयेत् । तद्गोलकसमं गन्धं निदध्यादधरोत्तरम् ॥ गोलकञ्च ततो रुद्ध्वा सरावदृढसंपुटे । त्रिंशद्वनोपलैर्दद्यात् पुटान्येवं चतुर्द्दश । निरुत्थं जायते भस्म गन्धो देयः पुनः पुनः ॥’ अथ स्नेहपानविधिः । स्नेहश्चतुर्विधः प्रोक्तो घृतं तैलं वसा तथा । मज्जा च तत् पिवेन्मर्त्यः किञ्चिदभ्युदिते रवौ ॥ अथ पञ्चकर्म्माणि । प्रथमं वमनं पश्चाद्विरेकश्चानुवासनम् । एतानि पञ्च कर्म्माणि निरूहेणोत्तरं तथा ॥ अथ फलवर्त्तिविधिः । घृताभ्यक्ते गुदे क्षिप्त्वा श्लक्ष्णा स्वाङ्गुष्ठसन्निभा । मलप्रवर्त्तिनी वर्त्तिः फलवर्त्तिश्च सा स्मृता ॥ अथ नस्यग्रहणविधिः । नस्यं तत् कथ्यते धीरैर्नासाग्राह्यं यदौषघम् । लावणं नस्तकर्म्मेति तस्य नाम द्वयं मतम् ॥ अथ धूमपानविधिः । धूमस्तु षड्विधः प्रोक्तः शमनो वृंहणस्तथा । रेचनः कासहा चैव वामनो ब्रणधूपनः ॥ अथ गण्डूषकवलप्रतिसारणविधिः । तत्र गण्डूषः । स्नेहक्षीरकषायादिद्रवैः सम्पूर्णमाननम् । आपूर्य्य स्थीयते तावद्विधिर्गण्डूषधारणे ॥ अथ कवलः । वातपित्तकफघ्नस्य द्रव्यस्य कवलं मुखे । अर्द्धे निःक्षिप्य संचर्व्य निष्ठीवेत् कवले विधिः ॥ अथ प्रतिसारणम् । दन्तजिह्वामुखानां यच्चूर्णकल्कावलेहकैः ।

शनैर्घर्षणमङ्गुल्या तदुक्तं प्रतिसारणम् ॥ अथ स्वेदविधिः । स्वेदश्चतुर्विधः प्रोक्तस्तापोष्णस्वेदसंज्ञितः । उपनाहो द्रवः स्वेदः सर्व्वे वातार्त्तिहारिणः ॥ अथ कर्णपूरणविधिः । स्वेदयेत् कर्णदेशन्तु किञ्चित्तु पार्श्वशायिनः । मूत्रैः स्नेहै रसैरुक्तैः कोष्णैः श्रोत्रं प्रपूरयेत् ॥ कर्णञ्च पूरितं रक्षेच्छतं पञ्चशतानि वा । सहस्रं वापि मात्राणां श्रोत्रकण्ठशिरोगदैः ॥ रसाद्यैः पूरणं कर्णे भोजनात् प्राक् प्रशस्यते । तैलाद्यैः पूरणं कर्णे भास्करेऽस्तमुपागते ॥ * ॥ अथालेपविधिः । अथालेपस्य नामानि लेपलेपनलिप्तयः । दोषघ्नो विषहा वर्ण्यः स च लेपस्त्रिधा मतः । न रात्रौ लेपनं कुर्य्यात् शुष्यमाणं न धारयेत् ॥ अथ शोणितस्रावणविधिः । शोणितं स्रावयेज्जन्तोरामयं प्रसमीक्ष्य च । प्रस्थं प्रस्थार्द्धमथवा प्रस्थार्द्धार्द्धमथापि वा ॥ शरत्काले स्वभावेन शोणितं स्रावयेन्नरः । त्वग्दोषग्रन्थिशोथाद्या न स्यू रुधिरपातनात् ॥ अथाश्च्योतनविधिः । क्वाथक्षौद्रासवस्नेहबिन्दूनां यत्तु पातनम् । द्व्यङ्गुलोन्मीलिते नेत्रे प्रोक्तमाश्च्योतनं हितम् ॥ अथ विडालकविधिः । विडालको वहिर्लेपो नेत्रे पक्ष्मविवर्ज्जिते । तस्य मात्रा परिज्ञेया मुखालेपविधानवत् ॥ अथ तर्पणविधिः । वातातपरजोहीने वेश्मन्युत्तानशायिनः । आधारौ माषचूर्णेन क्लिन्नेन परिमण्डितौ ॥ समौ दृढावसम्बाधौ कर्त्तव्यौ नेत्रकोषयोः । पूरयेद्घृतमण्डेन विलीनेन सुखोदके ॥ अथाञ्जनविधिः । “अथ सम्यगदोषस्य प्राप्तमञ्जनमाचरेत् । अञ्जनं क्रियते नेत्रे तद्द्रव्यञ्चाञ्जनं मतम् ॥ अथ प्रत्यञ्जनविधिः । गतदोषमपेताश्रु प्रपश्यत् सम्यगम्भसा । प्रक्षाल्याक्षि यथादोषं कार्य्यं प्रत्यञ्जनं ततः ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अथ भेषजकरणभक्षणदिनम् । तत्र तिथयः विष्टिभिन्नाः शोभनाः । वाराः रविसोमबुध- बृहस्पतिशुक्राणाम् । नक्षत्राणि पूर्ब्बफल्गुनी- पूर्व्वाषाढापूर्व्वभाद्रपन्मघाभरण्यश्लेषाविशाखा- र्द्राभिन्नानि । जन्मर्क्षञ्च निषिद्धम् । “लग्नानि मिथुनकन्याधनुर्मीनसंज्ञकानि । तत्र गुरुबुधचन्द्रशुक्रेषु सत्सु प्रशस्तानि ॥” इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ (करणं पुनर्भेषजम् । भेषजं नाम तत् यदुप- करणाय उपकल्प्यते भिषजो धातुसाम्याभि- निर्वृत्तौ प्रयतमानस्य विशेषतश्चोपायात्तेभ्यः । तद्द्विविधं व्यपाश्रयभेदात् दैवव्यपाश्रयं युक्ति- व्यपाश्रयञ्च । तत्र दैवव्यपाश्रयं मन्त्रौषध- मणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोप-

वासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादि । युक्तिव्यपा- श्रयं संशोधनोपशमने चेष्टाश्च दृष्टफलाः । एतच्चैव भेषजमङ्गभेदादपि द्विविधं द्रव्यभूत- मद्रव्यभूतञ्च, तत्र यद्द्रव्यभूतं तदुपायाभि- प्लुतम् । उपायो नाम भयदर्शनविस्मापनक्षो- भणहर्षणभर्त्सन वधबन्धस्वप्नसंवाहनादिरमूर्त्तो भावः यथोक्ताः सिद्ध्युपायाश्च । यत्तु द्रव्य- भूतं तद्वमनादिषु योगमुपैति । तस्यापीयं परीक्षा, इदमेवं प्रकृत्या एवंगुणमेवंप्रभाव- मस्मिन् देशे जातमस्मिन् ऋतौ एवं गृहीतमेवं निहितमेवमुपस्कृतमनया मात्रया युक्तमस्मिन् ऋतौ एवंविधस्य पुरुषस्यैतावन्तन्दोषमपकर्ष- यति उपशमयति वा अन्यदपि चैवंविधं भेषजमभूत्तच्चानेनानेन वा विशेषेण युक्तमिति । इति चरके विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) भेषजाङ्गं, क्ली, (भेषजस्य औषधस्य अङ्गमवयव- इव ।) अनुपानम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भैक्षं, क्ली, (भिक्षाणां समूह इति । भिक्षा + भिक्षादिभ्योऽण् ।” ४ । २ । ७८ । इत्यण् ।) भिक्षासमूहः । इत्यमरः । २ । ७ । ४७ ॥ अपि च । “भिक्षाशनमनुद्योगात् प्राक्केनाप्पनिमन्त्रितम् । अयाचितन्तु तद्भैक्षं भोक्तव्यं मनुरब्रवीत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृतोशनसो वचनम् ॥ (भिक्षैव स्वार्थे अण् । भिक्षा ॥ भिक्षाभवे भिक्षालब्धे वा त्रि ॥) भैक्षजीविका, स्त्री, (भैक्षेण जीविका ।) भिक्षया जीवनोपायः । तत्पर्य्यायः । पैण्डिन्यम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भैक्षभुक् [ज्] त्रि, भैक्षाशी । भिक्षाशी । भैक्षं भुङ्क्ते यः । इति कर्त्तरि क्विप्प्रत्ययेन । निष्पन्नं ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ४६ । ३ । “गुरुणा समनुज्ञातो भुञ्जितान्नमकुत्सयन् । हविष्यभैक्ष्यभुक् चापि स्थानासनविहार- वान् ॥”) भैमी, स्त्री, (भीमेनोपासिता भीमस्य इयं वेति । भीम + अण् ङीप् ।) भीमैकादशी । यथा, अथ भैमी । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “मृगशीर्षे शशधरे माधे मासि प्रजापते ! । एकादश्यां सिते पक्षे सोपवासो जितेन्द्रियः । द्वादश्यां षट्तिलाचारं कृत्वा पापात् प्रमुच्यते ॥ तिलस्नायी तिलोद्वर्त्ती तिलहोमी तिलोदकी । तिलस्य दाता भोक्ता च षट्तिली नावसी- दति ॥” मत्स्यपुराणे । “यद्यष्टम्यां चतुर्द्दश्यां द्बादश्यामथ भारत ! । अन्येष्वपि दिनर्क्षेषु न शक्तस्त्वमुपोषितुम् ॥ ततः पुण्यामिमां भीमतिथिं पापप्रणाशि- नीम् । उपोष्य विधिनानेन गच्छ विष्णोः परं पदम् ॥ भीमतिथिं भैमीत्वेन ख्यातां एकादशीम् ॥ इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ * ॥

पृष्ठ ३/५४५

अपि च । पितामह उवाच । “माघमासे शुक्लपक्षे सूर्य्यर्क्षेण युता पुरा । एकादशी तथा चैषा भीमेन समुपोषिता ॥ आश्चर्य्यन्तु व्रतं कृत्वा पितॄणामनृणो भवेत् । भीमद्वादशीति विख्याता प्राणिनां पुण्यवर्द्धिनी ॥ नक्षत्रेण विनाप्येषा ब्रह्महत्यादि नाशयेत् । विनिहन्ति महापापं कुनृपो विषयं यथा । कुपुत्त्रस्तु कुलं यद्वत् कुभार्य्या च पतिं यथा । अधर्म्मञ्च यथा धर्म्मः कुमन्त्री च यथा नृपम् ॥ अज्ञानेन यथा ज्ञानं शौचञ्चाशौचता यथा । अश्रद्धया यथा श्राद्धं सत्यञ्चैवानृतैर्यथा ॥ हिमं यथोष्णमादद्यादनर्थञ्चार्थसञ्चयः । यथा प्रकीर्त्तनाद्दानं तपो वै विस्मयाद्यथा ॥ अशिक्षया यथा पुत्त्रो गावो दूरगतेर्यथा । क्रोधेन च यथा शान्तं यथा वित्तमवर्द्धनात् ॥ यथा समीहनाज्ज्ञानं फलानाञ्च यतव्रताः । तथैव पापनाशाय प्रोक्तेयं द्वादशी शुभा ॥ ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्व्वङ्गनागमः । युगपदुपजातानि नहि हन्ति त्रिपुष्करम् ॥ न चापि नैमिषक्षेत्रं कुरुक्षेत्रं प्रभासकम् । कालिन्दी यमुना गङ्गा न रेवा न सरस्वती ॥ न चैव सर्व्वतीर्थानि एकादश्याः समानि च । न दानं न जपो होमो न चान्यसुकृतं क्वचित् ॥ एकतः पृथिवीदानमेकतो हरिवासरः । ततोऽप्येका महापुण्या इयमेकादशी परा ॥ अस्मिन् वराहवपुषः कृत्वा देहन्तु हाटकम् । घटोपरि नवे पात्रे कृत्वा वै ताम्रभाजने ॥ सर्व्वबीजन्तु ते विप्राः सितवस्त्रावगुण्ठिते । सहिरण्यप्रदीपाद्यैः कृत्वा पूजां प्रयत्नतः ॥ वराहाय नमः पादौ क्रोडाकृति नमः कटिम् । नाभिं गम्भीरघोराय उरःश्रीवत्सधारिणे ॥ बाहुं सहस्रशिरसे ग्रीवां सर्व्वेश्वराय च । मुखं सर्व्वात्मने पूज्य ललाटं प्रभवाय च । केशाः शतमयूखाय पूज्या देवस्य चक्रिणः ॥ विधिना पूजयित्वा तु कृत्वा जागरणं निशि । श्रुत्वा पुराणं देवस्य माहात्म्यप्रतिपादकम् ॥ प्रातर्विप्राय दत्त्वा तु याचकाय शुभाय च । कनकक्रोडसहितं सन्निवेद्य परिच्छदम् ॥ पश्चात्तु पारणं कुर्य्यान्नातितृप्तः सुहृद्वृतः । एवं कृत्वा नरो विप्रा न भूयः स्तनपो भवेत् ॥ उपोष्यैकादशीं पुण्यां मुच्यते वै ऋणत्रयात् । मनोऽभिलषितावाप्तिः कृत्वा सर्व्वव्रतादिकम् ॥” इति गारुडे एकादशीमाहात्म्ये १२७ अध्यायः ॥ (भीमस्य राज्ञः अपत्यं अण् स्त्री । भीमराजनन्दिनी दमयन्ती । यथा, महा- भारते । ३ । ६४ । ११ । “नाबिभ्यत् सा नृपसुता भैमी तत्राथ कस्य- चित् ।”) भैरवं, त्रि, (भीरोरिदं त्रासकृत् । भीरु + अण् ।) भयानकम् । इत्यमरः । १ । ७ । २० । (यथा, महाभारते । १ । १६४ । २७ ।

“सव्येन च कटीदेशे गृह्य वाससि पाण्डवः । तद्रक्षो द्विगुणं चक्रे रुवन्तं भैरवं रवम् ॥”) अस्य पर्य्यायाः भयङ्करशब्दे द्रष्टव्याः ॥ भैरवः, पुं, (भीर्भयङ्करो रवो यस्य । इति भीरव । ततः स्वार्थे अण् ।) शङ्करः । इति मेदिनी । वे ४६ ॥ भयानकरसः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नदविशेषः । इति शब्दरत्नाबली ॥ रागभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ अष्टभैरवाणामुत्पत्तिर्यथा, “दैत्याधिपः समुत्पत्य हरोरसि गदां क्षिपत् । संस्थितस्तु महायोगी सर्व्वाधारः प्रजापतिः ॥ गदापातक्षताद्भूरि चतुर्धासृगथापतत् । पूर्ब्बधारासमुद्भूतो भैरवोऽग्निसमप्रभः ॥ विद्याराजेति विख्यातः पद्ममालाविभूषितः । तथा दक्षिणधारोत्थो भैरवः प्रेतमास्थितः ॥ कामराजेति विख्यातः कृष्णाञ्जनसमप्रभः । नागराजेति विख्यातश्चक्रमालाघिभूषितः ॥ क्षतजाद्रुधिराज्जातो भैरवः शूलभूषितः । सच्छन्दराजेति विख्यात इन्द्रायुधसमप्रभः ॥ भूयिष्ठाद्रुधिराज्जातो भैरवः फलभूषितः । ख्यातो लम्बितराजेति शोभाञ्जनसमप्रभः ॥ ततोऽभूद्देवराजेति भैरवः क्षतजादथ । उग्रराजो बभूवाथ क्षतजाद्भैरवोऽपरः ॥ एवं हि सप्तरूपोऽसौ कथ्यते भैरवो मुने ! । विघ्नराजोऽष्टमः प्रोक्तो भैरवाष्टकमुच्यते ॥” इति वामनपुराणे अन्धकवरप्रदाने भैरवप्रादु- र्भावे ६७ अध्यायः ॥ * ॥ शारदीयदुर्गापूजायां अष्टौ पूज्यभैरवा यथा, “आदौ महाभैरवञ्च संहारभैरवं तथा । असिताङ्गभैरवञ्च रुरुं भैरवमेव च ॥ ततः कालं भैरवञ्च क्रोधभैरवमेव च । ताम्रचूडं चन्द्रचूडं अन्ते च भैरवद्वयम् ॥ एतान् संपूज्य मध्ये च नवशक्तीश्च पूजयेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे दुर्गोपाख्याने ६१ अध्यायः ॥ ताम्रचूडचन्द्रचूडयोः स्थाने कपालभैरवरुद्र- भैरवौ ज्ञेयौ । इति तत्रैव गणपतिखण्डे ४१ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “असिताङ्गो रुरुश्चण्डः क्रोध उन्मत्तसंज्ञकः । कपाली भीषणश्चैव संहारश्चाष्टमः स्मृतः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ शिवगणाधिपभैरवो यथा, -- “नन्दी भृङ्गी महाकालो वेतालो भैरवस्तथा । अङ्गं भूत्वा महेशस्य वीतभीतास्तपोधनाः ॥ यैर्मानुषशरीरेण प्रापिरे तपसो बलात् । गणानामाधिपत्यन्तु ते जानन्ति हरं परम् ॥” इति कालिकापुराणे ४४ अध्यायः ॥ * ॥ करवीरपुरराजचन्द्रशेखरपत्नीतारावतीगर्भे महादेवाज्जातपुत्त्रः । स च पुरा भृङ्गी बभूव पार्व्वतीशापात् वानरमुखो भूत्वा भैरव इति नाम्ना ख्यातः । यथा, -- “प्रविवेश ततो देवी स्वयं तारावतीतनौ । महादेवोऽपि तस्यान्तु कामार्थं समुपस्थितः ॥

कामावसाने तस्यान्तु सद्यो जातं सुतद्वयम् अभवन्नृपशार्दूल ! तथा शाखामृगाननम् ॥ ततस्तयोर्नाम चक्रे नारदो वचनान्नृप ! । ज्येष्ठो भैरवनामाभूत् भीरोः पुत्त्रो भयङ्करः । वेतालसदृशः कृष्णो वेतालोऽभूत्तथापरः ॥” इति कालिकापुराणे ४९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “योऽसौ भृङ्गी हरसुतां महाकालोऽपि भर्गजः । तावेव गौरीशापेन सम्भूय नरयोनिजौ ॥ वेतालभैरवौ जातौ पृथिव्यां नृपवेश्मनि । यथा भृङ्गिमहाकालावुत्पन्नौ प्राक् तथा शृणु । योऽसौ महाभैरवाख्यः सकायः शारभो हरः । भैरवः पृथगेवायं गणाध्यक्षो हरात्मजः ॥” इति कालिकापुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ दुर्जयाख्यगिरिस्थभैरवो यथा, -- “तन्मध्ये भैरवो देवो भर्गसङ्गमसम्भवः । दुर्जयाख्ये वरगिरौ स्वर्गस्योपमभूमिगः ॥ योऽसौ शरभरूपस्य मध्यखण्डादिभैरवः । स एव भैरवाख्योऽयं पञ्चवक्त्रस्य मन्त्रकैः । संपूज्य तत्र मतिमान् स याति शिवलोकताम् ॥” इति कालिकापुराणे ८१ अध्यायः ॥ * ॥ भैरवस्य मन्त्रो यथा, -- “केवलः सपरो हादिः षष्ठस्वरसमन्वितः । चन्द्रबिन्दुसमायुक्तं हयग्रीवस्य बीजकम् ॥ भैरवं पाण्डुनाथन्तु वनमालिस्वरूपिणम् । वाराहेण तु बीजेन पूजयेत्तु विधानतः ॥ सपरौ द्वावनुस्वारविसर्गाभ्यां समन्वितौ । महाभैरवमन्त्रोऽयं भैरवं तेन पूजयेत् ॥” इति कालिकापुराणे ६२ अध्यायः ॥ * ॥ अस्य ध्यानं यथा, -- “भैरवः पाण्डुनाथश्च रक्तगौरश्चतुर्भुजः । गदां पद्मञ्च शक्तिञ्च चक्रञ्चापि करेण च । बिभ्रद्देव्याः पुरोभागे पूज्योऽयं विष्णुरूपधृक् ॥” इति तत्रैव ६० अध्यायः ॥ * ॥ अस्य गायत्त्री यथा, -- “महाभैरव विद्महे केलिरूपाय धीमहि । तन्नः कामो भैरवस्तु देवी नित्यं प्रचोदयात् ॥ एषा भैरवरूपस्य गायत्त्री मे प्रतिष्ठिता । यथेष्टमांसमद्यादिभोजनाय मया धृतः ॥ महाभैरवरूपोऽयं तथा स्त्रीरतिसङ्गमे । अयन्तु वाम्यभावेन पूज्यो मद्यादिभिः सदा ॥” इति कालिकापुराणे ७७ अध्यायः ॥ अथ महाविद्यादीनां भैरवनिरूपणं यथा, -- शिव उवाच । “शृणु चार्व्वङ्गि शुभगे ! कालिकायाश्च भैरवम् । महाकालं दक्षिणाया दक्षभागे प्रपूजयेत् ॥ महाकालेन वै सार्द्धं दक्षिणा रमते सदा । ताराया दक्षिणे भागे अक्षोभ्यं परिपूजयेत ॥ समुद्रमथने देवि ! कालकूटं समुत्थितम् । सर्व्वे देवाः सदाराश्च महाक्षोभमवाप्नुयुः ॥ क्षोभादिरहितं यस्मात् पीतं हालाहलं विषम् अतएव महेशानि ! अक्षोभ्यः परिकीर्त्तितः ॥

पृष्ठ ३/५४६

तेन सार्द्धं महामाया तारिणी रमते सदा । महात्रिपुरसुन्दर्य्या दक्षिणे पूजयेत् शिवम् ॥ पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रञ्च प्रतिवक्त्रे सुरेश्वरि ! । तेन सार्द्धं महादेवी सदा कामकुतूहला ॥ अतएव महेशानि ! पच्चमीति प्रकीर्त्तिता । श्रीमद्भुवनसुन्दर्य्या दक्षिणे त्र्यम्बकं यजेत् ॥ स्वर्गे मर्त्ये च पाताले या चाद्या भुवनेश्वरी । एतया रमते तेन त्र्यम्बकस्तेन कथ्यते ॥ सशक्तिश्च समाख्यातः सर्व्वतन्त्रे प्रपूजितः । भैरव्या दक्षिणे भागे दक्षिणामूर्त्तिसंज्ञकम् ॥ पूजयेत् परयत्नेन पञ्चवक्त्रं तमेव हि । छिन्नमस्तादक्षिणांशे कबन्धं पूजयेत् शिवम् ॥ कबन्धपूजनाद्देवि ! सर्व्वसिद्धीश्वरो भवेत् । धूमावती महाविद्या विधवारूपधारिणी ॥ वगलाया दक्षभागे एकवक्त्रं प्रपूजयेत् । महारुद्रेति विख्यातं जगत्संहारकारकम् ॥ मातङ्गीदक्षिणांशे च मतङ्गं पूजयेत् शिवम् । तमेव दक्षिणामूर्त्तिं जगदानन्दकारकम् ॥ कमलाया दक्षिणांशे विष्णुरूपं सदाशिवम् । पूजयेत् परमेशानि ! स सिद्धो नात्र संशयः ॥ पूजयेदन्नपूर्णाया दक्षिणांशे च रूपकम् । महामोक्षप्रदं देवं दशवक्त्रं महेश्वरम् ॥ दुर्गाया दक्षिणे देशे नारदं परिपूजयेत् ॥ नकारः सृष्टिकर्त्ता च दकारः पालकः सदा । रेफः संहाररूपत्वान्नारदः परिकीर्त्तितः ॥ अन्यासु सर्व्वविद्यासु ऋषिर्यः परिकीर्त्तितः ॥ स एव तस्या भर्त्ता च दक्षभागे प्रपूजयेत् ॥” इति तोडलतन्त्रप्रथमपटले ॥ (भैरवबलिविषयः । यथा, कालिकापुराणे । पक्षिणः कच्छपाग्राहा मत्स्या नवविधा मृगाः । महिषा गोधिका गावश्छागो वभ्रुश्च शूकरः । खड्गश्च कृष्णसारश्च गोधिका शरभो हरिः । शार्द्दूलश्च नरश्चैव स्वगात्ररुधिरन्तथा ॥ चण्डिकाभैरवादीनां बलयः परिकीर्त्तिताः । बलिभिः साध्यते मुक्तिर्बलिभिः साध्यते दिवम् ॥) अथ भैरवरागस्य विवरणम् । हनूमन्मते षड्- रागमध्ये प्रथमरागः । महादेवमुखान्निर्गतः । अस्य जातिः औडवः । अर्थात् धैवतनिषाद- षड्जगान्धारमध्यममिति पञ्चस्वरमिलितः । अस्य गृहं धैवतस्वरः । शरदृतौ प्रातःकालः अस्य गानसमयः । रागमालायाम् अस्या- कारः महादेवाकारवत् । अर्थात् सुन्दर- सन्न्यासी । भस्ममृक्षितवदनः । जटामस्तकः । जटापतद्गङ्गाजलः । कङ्कणभूषितहस्तः । लला- टार्द्धचन्द्रः । त्रिनेत्रः । सर्पवेष्टितस्कन्धबाहुः । भालतिलकः । स्कन्धस्थहस्तिचर्म्मा । अथवा द्वीपिचर्म्मोपविष्टः । गलमुण्डमालः । त्रिशूल- हस्तः । अथवा सम्मुखप्रोथितत्रिशूलः । पार्श्वस्थवृषश्च । अस्य रागिण्यः पञ्च । यथा । भैरवी वैराटी मघुमाधवी सिन्धवी वङ्गाली च । अस्याष्टौ पत्त्राः । यथा । हर्षः तिलकः पुरीयः माधवः सूहः बलनेहः मधुः पञ्चमश्च ।

कल्लिनाथमते तु भैरवश्चतुर्थरागः । अस्य रागिण्यः षट् । यथा । भैरवी गुज्जरी भाषा वेलावली कर्णाटी रगतंसा वडहंसीति च केचित् । एतन्मते पूर्ब्बवत् अष्टौ पुत्त्राः । किन्तु तिलकपुरीयपञ्चमसूहस्थानेषु देवशाखललित- मालकौशविलाबला लिखिताः । सोमेश्वर- मतेऽपि रागिण्यः षट् । यथा । भैरवी गुज्जरी रेवा गुणकली वङ्गाली बहुली च । तन्मते रागिण्या सहास्य गानसमयो ग्रीष्मर्त्तुः ॥ भरतमते तु अस्य रागिण्यः पञ्च यथा । मधु- माधवी ललिता वरारी वाहाकली भैरवी च । तन्मतेऽपि अस्याष्टौ पुत्त्राः । यथा देवशाखः ललितः हर्षः विलावलः माधवः वङ्गालः वेभासः पञ्चमश्च । एषामष्टौ भार्य्या यथा । सूहा वेलावली सोरठी कुम्भारी अन्दाही बहुलगुज्जरी पटमञ्जरी मिरवी च । इति सङ्गीत- शास्त्रम् ॥ * ॥ मतान्तरे भैरवरागस्य भार्य्या यथा । भैरवी वङ्गाली वरारी मध्यमा मधु- माधवी सिन्धवी च । तत्पुत्त्रा यथा । कोशकः अजयपालः श्यामः खरतापः शुद्धः ढोलश्च । तत्पुत्त्रबध्वो यथा । अष्टी रेवा बहुला सोहिनी रम्भेली सूहा च । अत्र शोभा इति साधुः पाठः । इति नारदपुराणम् ॥ (नागभेदः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १६ । “भैरवो मुण्डवेदाङ्गः पिशङ्गश्चोद्रपारकः ॥”) भैरवी, स्त्री, (भैरव + ङीप् ।) चामुण्डा । यथा, “चामुण्डा चर्चिका चर्म्ममुण्डा मार्जारकर्णिका । कर्णमोटी महागन्धा भैरवी च कपालिनी ॥” इति हेमचन्द्रः । २ । १२० ॥ भैरवीविशेषा यथा । त्रिपुरभैरवी १ सम्पत्- प्रदा भैरवी २ कौलेशभैरवी ३ सकलसिद्धिदा भैरवी ४ भयविध्वंसिनी भैरवी ५ चैतन्यभैरवी ६ कामेश्वरी भैरवी ७ षट्कूटा भैरवी ८ नित्या भैरवी ९ रुद्रभैरवी १० भुवेनेश्वरी भैरवी ११ त्रिपुरबाला भैरवी १२ नवकूटा भैरवी १३ अन्नपूर्णा भैरवी १४ । आसां मन्त्रा यथा, -- अथ त्रिपुरभैरवी । “वियद्भृगुहुताशस्थो भौतिको बिन्दुशेखरः । वियत्तदादिकेन्द्राग्निस्थितं वामाक्षिबिन्दुमत् ॥ आकाशभृगुवह्निस्थो मनुः सर्गेन्दुखण्डवान् । पञ्चकूटात्मिका विद्या वेद्या त्रिपुरभैरवी ॥” १ ॥ अथ सम्पत्प्रदा भैरवी । यथासौ त्रिपुरा बाला तथा त्रिपूरभैरवी । सम्पत्प्रदा नाम तस्याः शृणु निर्म्मलमानसे ॥ शिवचन्द्रौ वह्निसंस्थौ वाग्भवं तदनन्तरम् । कामराजं तथा देवि ! शिवचन्द्रान्वितं ततः ॥ पृथ्वीबीजान्तवह्न्याट्यं तार्त्तीयं शृणु वल्लभे ! । शक्तिबीजे महेशानि ! शिववह्नी नियोजयेत् ॥ कुमार्य्याः परमेशानि ! हित्वा सर्गन्तु बैन्दवम् । त्रिपुरा भैरवी देवी महासम्पत्प्रदा प्रिये ! ॥ २ ॥ अथ कौलेशभैरवी । सम्पत्प्रदाभैरवीवद्विद्धि कौलेशभैरवीम् ।

हसाद्या सैव देवेशि ! त्रिषु बीजेषु पार्ब्बति ! । इयन्तु सहराद्या स्यात् पूजाध्यानादिकं तथा ॥ ३ ॥ अथ सकलसिद्धिदा भैरवी । एतस्या एव विद्याया आद्यन्ते रेफवर्जिते । तदेयं परमेशानि ! नाम्ना सकलसिद्धिदा । सम्पत्प्रदाभैरवीवत् ध्यानपूजादिकं तथा ॥ ४ ॥ अथ भयविध्वंसिनी भैरवी । सम्पत्प्रदा भैरवी आद्यन्ते रेफरहिता चेत्तदा भयविध्वंसिनी भैरवी भवति । दक्षिणामूर्त्तौ तथादर्शनात् । पूजादिकन्तु सम्पत्प्रदावत् ॥ ५ ॥ अथ चैतन्यभैरवी । “वागभवं बीजमुच्चार्य्य जीवप्राणसमन्वितम् । सकला भुवनेशानी द्वितीयं बीजमुद्धृतम् ॥ जीवं प्राणं वह्निसंस्थं शक्रस्वरसमन्वितम् । विसर्गाढ्यंमहेशानि ! विद्या त्रैलोक्यमातृका ॥” ऋष्यादिन्यासः । शिरसि दक्षिणामूर्त्तये ऋषये नमः । मुखे पङ्क्तिच्छन्दसे नमः । हृदि चैतन्यभैरव्यै देवतायै नमः ॥ ६ ॥ अथ कामेश्वरी भैरवी । “कामेश्वरी च रुद्रार्णा पूर्ब्बसिंहासने स्थिता । एतस्या एव विद्याया बीजद्वयमुदाहृतम् ॥ तदन्ते परमेशानि ! नित्यक्लिन्ने मदद्रवे । एतस्या एव तार्त्तीयं रुद्रार्णा परमेश्वरि ! ॥ ७ ॥ अथ षट्कूटा भैरवी । डाकिनी राकिणी बीजे लाकिनी काकिनी- युगम् । शाकिनी हाकिनी बीजे आहृत्य सुरसुन्दरि ! ॥ आद्यमैकारसंयुक्तमन्यदीकारमण्डितम् । शक्रस्वरान्वितं देवि ! तार्त्तीयं बीजमालिखेत् । बिन्दुनादकलाक्रान्तं त्रितयं शैलसम्भवे ! ॥ ८ ॥ अथ नित्या भैरवी । एतस्या एव विद्यायाः षड्वर्णान् क्रमशः स्थितान् । विपरीतान् वद प्रौढे ! विद्येयं भोगमोक्षदा । न्यासपूजादिकं सर्व्वमस्याः पूर्ब्बवदाचरेत् ॥ ९ ॥ अथ रुद्रभैरवी । शिवचन्द्रौ मादनान्तं फान्तं वह्निसमन्वितम् । शक्तिभिन्नं बिन्दुनादकलाढ्यं वाग्भवं प्रिये ! ॥ सम्पत्प्रदाया भैरव्याः कामराजं तदेव हि । सदाशिवस्य बीजन्तु महासिंहासनस्य च । एषा विद्या महेशानि ! वर्णितुंनैव शक्यते ॥ १० अथ भुवनेश्वरी भैरवी । हसाद्यं वाग्भवञ्चाद्यं हसकान्ते सुरेश्वरि ! । भूबीजं भुवनेशानी द्बितीयं बीजमुद्धृतम् । शिवचन्द्रौ महेशानि ! भुवनेशी च भैरवी ॥ ११ ॥ अथ त्रिपुरबाला भैरवी । अधरो बिन्दुनामाद्यं ब्रह्मेन्द्रस्थः शशी युतः । द्वितीयं भृगुसर्गाढ्यो मनुस्तार्त्तीयमीरितम् । एषा बालेति विख्याता त्रैलोक्यवशकारिणी ॥ १२ अथ नवकूटा बाला । बालाबीजत्रयं देवि ! कूटत्रयं नवाक्षरी । वियत्कूठत्रयं देवि ! भैरव्या नवकूठकम् ॥ १३ ॥

पृष्ठ ३/५४७

अयान्नपूर्णा भैरवी । प्रणवं भुवनेशानि ! श्रीबीजं कामबीजकम् । हृदन्ते भगवत्यन्ते माहेश्वरिपदं ततः । अन्नपूर्णे ठयुगलं विद्येयं विंशदक्षरी ॥ १४ ॥” इति तन्त्रसारे भैरवीमन्त्रपरिच्छेदः ॥ रागिणी- विशेषः । सा च भैरवरागस्य पत्नी । यथा, -- “भैरवी कौशिकी चैव भाषा वेलाबली तथा । वङ्गाली चेति रागिण्यो भैरवस्यैव वल्लभाः ॥” मतान्तरे मालवरागस्य पत्नी । यथा, -- धानसी मालसी चैव रामकीरी च सिन्धुडा । आशावरी भैरवी च मालवस्य प्रिया इमाः ॥” अस्या ध्यानं यथा, -- “सरोवरस्था स्फटिकस्य मन्दिरे सरोरुहैः शङ्करमर्च्चयन्ती । तालप्रयोगप्रतिबद्धगीति- र्गौरीतनूर्नारद भैरवीयम् ॥” अस्या गानसमयः पूर्ब्बाह्णकालः । यथा, -- “विभाषा ललिता चैव कामोदी पठमञ्जरी । रामकीरी रामकेली वेलोयारी च गुज्जरी ॥ देशकारी च शुभगा पञ्चमी च गडा तुडी । भैरवी चाथ कौमारी रागिण्यो दश पञ्च च । एताः पूर्ब्बाह्णकाले तु गीयन्ते गायनोत्तमैः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ * ॥ हनूमन्मते एषा सम्पूर्णजातिः । अस्याः सप्त- स्वरविन्यासक्रमः मध्यमपञ्चमधैवतनिषादषड्- जर्षभगान्धारान्तः । अस्या गृहं मध्यमस्वरः । शरदृतौ प्रभाते अस्या गानसमयः । राग- मालायां अस्याः स्वरूपम् । अल्पवयस्का । सुरूपा । सुनेत्रा । विस्तारवदना । पिङ्गल- केशा । कोमलाङ्गी । रक्तवर्णा । श्वेतवसना । गलशोभितचम्पकमाला । प्रफुल्लपद्मयुक्तपर्व्वत- गुहायां शिवपूजापरायणा । तत्र मञ्जीर- वादका गायन्ति च ॥ * ॥ कल्लिनाथसोमे- श्वरभरतमतेष्वेवम् ॥ भैषजं, क्ली, (भेषजमेव संज्ञायां स्यार्थे वा अण् ।) लावकपक्षी । इति जटाधरः ॥ भेषजञ्च ॥ भैषज्यं, क्ली, (भेषजमेवेति । भेषज + “अनन्ता- वसथेतिहभेषजाञ् ञ्यः ।” ५ । ४ । २३ । इति ञ्यः ।) औषधम् । इत्यमरः । २ । ६ । ५० ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “भैषज्यं भेषजञ्चायुर्द्रव्यमगदमौषधम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते ।” इति चरके सूत्रस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥) भोः, [स्] व्य, (भातीति । भा + बाहुलकाद् डोसिः ।) सम्बोधनम् । तत्पर्य्यायः । प्याट् २ पाट् ३ अङ्ग ४ हे ५ है ६ । इत्यमरः । ३ । ४ । ७ ॥ हंहो ७ हुम् ८ हो ९ अरे १० अये ११ अयि १२ । इति भरतः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३ । ५२ । “भो भो विप्रेन्द्र ! बुध्यस्व बुद्ध्या बोध्यं बुधा- त्मक ! ।”) प्रश्वः । विषादः । इति शब्दरत्नावली ॥

भोक्तव्यं त्रि, (भुज + कर्म्मणि तव्यत् ।) भोज- नीयम् । भोज्यम् । यथा, -- “यन्नेन भगिनीहस्ताद्भोक्तव्यं पुष्टिवर्द्धनम् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ “अलावू वर्त्तुलाकारा वार्त्ताकी दुग्धवर्णिका । प्राणान्तेऽपि न भोक्तव्या दुग्धवर्णा कलम्बिका ॥” इति कर्म्मलोत्तनञ्च ॥ (कर्म्मजन्ये अनुभवनीये । यथा च देवीभाग- वते । ११ । ७ । २८ । “प्रारब्धं किल भोक्तव्यं शुभं वाप्यथवा शुभम् । उद्यमस्तद्वशे नित्यं कारयत्येव सर्व्वथा ॥”) भोक्ता [ऋ] त्रि, (भुज् + कर्त्तरि तृच् ।) भोजनकर्त्ता । यथा, -- “यज्ञेश्वरो हव्यसमस्तकव्य- भोक्ताव्ययात्मा हरिरीश्वरोऽत्र ।” इति श्राद्धप्रयोगतत्त्वम् ॥ सुखादिभोगकर्त्ता यथा, -- “कर्त्ता च देही भोक्ता च आत्मा भोजयिता सदा । भोगो विभवभेदश्च निष्कृतिर्मुक्तिरेव च ॥” इति ब्रह्मवेवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २३ अध्यायः ॥ अथ भोक्तुर्लक्षणं यथा, पाकराजेश्वरे । “स्नातः सुधौतमृदुसुन्दरशुक्तवासा- स्तत्कालधौतचरणः सह पुत्त्रमित्रैः । स्रग्वी प्रसन्नहृदयो रसपाकवेद्यां भोक्ता विशेच्च सततं हि सहात्मवैद्यैः ॥ मृदुतूलमये स्थूले चारुवस्त्रावगुण्ठिते । आसने प्राङ्मुखो भोक्तोपविशेद्बाप्युदङ्मुखः ॥” (भोजनकर्त्रर्थे यथा, -- “यदा कारणमासाद्य भोक्तृणां छन्दतोऽपि वा । अनेकद्रव्ययोनित्वाच्छास्त्रतस्तान् विनिर्द्दिशेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥ “भोक्तारं विजने रम्ये निःसम्बाधे शुभे शुचौ । सुगन्धिपुष्परचिते रम्ये देशेऽथ भोजयेत् ॥” इति च तत्रैव तदध्याये ॥ यथा च सांख्यशास्त्रे भोक्ता भोगकर्त्ता पुरुषः । सति भोगज्ञाने भोक्तृज्ञानं भवतीति तल्लक्षण- माह । “चिदवसानो भोगः ।” इति सांख्यसूत्रम् । १ । १०४ ॥ पुरुषस्वरूपे चैतन्ये पर्य्यवसानं यस्यैतादृशो भोगः सिद्धिरित्यर्थः । राज्ञो भृत्यवर्गः यथा, स्वामिने भोग्यजातमर्पयति, तथा, इन्द्रियाणि विषयजातं स्वस्वशक्त्या गृहीत्वा अन्तःकरण- प्रतिविम्बिताय पुरुषाय अर्पयति, स च पुरुषः प्रतिविम्बग्रहणमात्रेण विषयजातं भुङ्क्ते प्रकाशयतीत्यर्थः । पुरुषस्य भोगः प्रतिविम्बा- दानमात्रं अन्येषान्तु पुष्ट्यादिः । ईदृशः परि- णामरूपो भोगः पुरुषे निषिध्यते । “बुद्धे र्भाग इवात्मनि ।” इत्यादिभिरिति । एतादृक् तया पुरुषः भोगकर्त्ता वा भोक्ता ॥” इति तद्भाष्ये विज्ञानभिक्षुः ॥ भोक्ता [ऋ] पुं, (भुङ्क्ते जीवरूपेणेति, भुनक्ति पालयतीति वा भुज + तृच् ।) विष्णुः । यथा, --

“भ्राजिष्णुर्भोजनं भोक्ता सहिष्णुर्जगदादिजः ।” इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ भर्त्ता । इति हेमचन्द्रः । ३ । ९१ ॥ भोगः, पुं, (भुज्यतेऽसौ इति । भुज + घञ् ।) सुखम् । स्त्र्यादिभृतिः । पण्यस्त्रीणां भृति- र्भाडिः । आदिना हस्त्यश्वादिकर्म्मकराणाञ्च भृतिः । सर्पस्य फटा । सर्पशरीरम् । इत्यमर- भरतौ । ३ । ३ । २३ ॥ (यथा, रघौ । ११ । ५९ । “लक्ष्यते स्म तदनन्तरं रविः बद्धभीमपरिवेशमण्डलः । वैनतेयशमितस्य भोगिनः भोगवेष्टित इव च्युतो मणिः ॥”) धनम् । (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३४ । ९ । “हिरण्ययमुतभोगं ससान हत्वी दस्यून् प्रार्य्यं वर्णमावत् ॥” “हिरण्ययं सुवर्णमयं भोगं धनम् ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) गृहम् । (यथामुस्मिन्नेव मन्त्रे । “भोगशब्दव्याख्याने भुज्यतेऽस्मिन्निति भोगो गृहं वा ससान अर्थिभ्यो ददौ ।” इति सायनः ॥) पालनम् । अभ्यवहारः । इति मेदिनी । गे, १६ ॥ सर्पः । देहः । मानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ पुण्यपापजननयोग्य- कालः । यथा, -- “अतीतानामतो भोगो नाड्यः पञ्चदश स्मृतः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे संक्रान्तिप्रकरणम् ॥ (पुरम् । यथा, ऋग्वेदे । ५ । २९ । ६ । “नव यदस्य नवतिञ्च भोगान् साकं वज्रेण मघवा विवृश्वत् ।” भोगान् पुराणि । इति तद्भाष्ये सायनः ।) भूम्यादीनां भोगो यथा । त्रिपुरुषभोगमाह व्यासः । “प्रपितामहेन यद्भुक्तं तत्पुत्त्रेण विना च तत् । तौ विना यस्य पित्रा च तस्य भागस्त्रिपौरुषः ॥ पिता पितामहो यस्य जीवेच्च प्रपतामहः । त्रयाणां जीवतां भोगो विज्ञेयस्त्वेकपूरुषः ॥ नारदः । तथारूढविवादस्य प्रेतस्य व्यवहारिणः । पुत्त्रेण सोऽर्थः संशोध्यो न तं भोगो निवर्त्तयेत् ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ विभवभेदः । यथा, -- “कर्त्ता च देही भोक्ता च आत्मा भोजयिता सदा । भोगो विभवभेदश्च निष्कृतिर्मुक्तिरेव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २३ अध्यायः ॥ (व्यूहभेदः । यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । १९ । अध्याये । ४१ । ४८ । ५४ । श्लोकेषु ॥ “यदि स्याद्दण्डबाक्षुल्यं तदा चापः प्रकीर्त्तितः । मण्डलोऽसंहतो भोगो दण्डश्चेति मनीषिभिः ॥ गोमूत्रिका हि सञ्चारी शकटो मकरस्तथा । भोगभेदाः समाख्यातास्तथा परिपतन्तकः ॥ असंहतास्तु षड्व्यूहा भोगव्यूहाश्च पञ्चधा ॥”)

पृष्ठ ३/५४८

भोगगृहं, क्ली, (भोगार्थं गृहम् ।) वासगृहम् । यथा, -- “वासागारं भोगगृहं कन्यापत्न्याटनिष्कुटाः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ भोगदेहः, पुं, (भोगहेतुको भोगसाधको वा देहः ।) स्वर्गनरकभोगार्थं सूक्ष्मशरीरम् । यथा, -- “कृते सपिण्डीकरणे नरः संवत्सरात् परम् । प्रेतदेहं परित्यज्य भोगदेहं प्रपद्यते ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ अपि च । “शृणु देहविवरणं कथयामि यथागमम् । पृथिवी वायुराकाशस्तेजस्तोयमिति स्फुटम् । देहिनां देहबीजञ्च स्रष्टुः सृष्टिविधौ परम् ॥ पृथिव्यादिपञ्चभूतैर्यो देहो निर्म्मितो भवेत् । स कृत्रिमो नश्वरश्च भस्मसाच्च भवेदिह ॥ वृद्धाङ्गुष्टप्रमाणश्च यो जीवपुरुषः कृतः । बिभर्त्ति सूक्ष्मदेहन्तं तद्रूपं भोगहेतवे ॥ स देहो न भवेद्भस्म ज्वलदग्नौ यमालये । जले न नष्टो देही वा प्रहारे सुचिरे कृते ॥ न शस्त्रे च न चास्त्रे च न तीक्ष्णकण्टके तथा । तप्तद्रवे तप्तलोहे तप्तपाषाण एव च ॥ प्रतप्तप्रतिमाश्लेषेऽप्यत्यूर्द्ध्वपतनेऽपि च । न च दग्धो न भग्नश्च भुङ्क्ते सन्तापमेव च । कथितं देहवृत्तान्तकारणञ्च यथागमम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २९ अध्यायः ॥ भोगपालः, पुं, (भोगं भोगसाधनमश्वादिकं पाल- यतीति । भोग + पालि + अण् । अश्व- रक्षकः । इति शब्दमाला ॥ भोगरक्षके त्रि ॥ भोगपिशाचिका, स्त्री, (भोगे पिशाचिका इव, तद्वदतृप्तत्वात् ।) क्षुधा । इति हारावली ॥ भोगमूमिः, स्त्री, (भोगार्थैव भूमिः ।) सुख- स्थानम् । भारतवर्षातिरिक्तवर्षम् । यथा, -- “तत्रापि भारतं श्रेष्ठं जम्बुद्बीपे महामुने ! । यतो हि कर्म्मभूरेषा ततोऽन्या भोगभूमयः ॥” इति विष्णुपुराणे २ अंशे ३ अध्यायः ॥ भोगवती, स्त्री, (भोगः सर्पशरीरं भूम्ना अस्त्यस्या मिति । भोग + मतुप् मस्य वः । “शार्ङ्गर- वाद्यञो ङीन् ।” ४ । १ । ७३ । इति ङीन् ।) पातालगङ्गा । नागपुरी । इति मेदिनी । ते, २१४ ॥ (नागपत्नी । यथा महाभारते । १ । १७२ । ३२ । “नच भोगवतीं मन्ये न गन्धर्व्वीं न मानुषीम् ।” गङ्गा । यथा, च काशीखण्डे । २९ । १२८ ॥ “भव्या भोगवती भद्रा भवानी भूतभाविनी ।” तीर्थभेदः । यथा, महाभारते । ३ । ८५ । ७५ ॥ “तीर्थं भोगवती चैव वेदिरेषा प्रजापतेः ।”) भोगवान्, [त्] पुं, (भोगः फणः कायो वा भूम्ना अस्त्यस्येति । भोग + मतुप् मस्य च वत्वम् ।) सर्पः । इति मेदिनी । ते, २१४ ॥ नाट्यम् । गानम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भोगविशिष्टे त्रि ॥ भोगसद्म, [न्] क्ली, (भोगार्थं उपभोगार्थं सद्म ।) वासगृहम् । यथा, --

“गर्भागारं वासगृहं भोगसद्मापवाधकम् ।” इति शब्दरत्नावली ॥ भोगार्ह्यं, क्ली, (भोगाय अर्ह्यते इति अर्ह + “ऋहलोर्ण्यत् ।” ३ । १ । १२४ । इति ण्यत् ।) धान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भोगावली, स्त्री, (भोगानां आवली श्रेणि- र्यस्याम् ।) स्तुतिपाठकस्य स्तुतिः । इति जटा- धरः ॥ (यथा माघे । ५ । ६७ । “भोगावलीः कलगिरोऽवसरेषु पेठुः ।” भोगावलीः प्रबन्धान् । इति तट्टीकायां मल्लि- नाथः ॥) नागपुरी । इति हेमचन्द्रः ॥ भोगावासः, पुं, (आवसत्यस्मिन् इति । आ + वस् + अधिकरणे घञ् । भोगार्थोवा आवासः ।) वासगृहम् । इति हारावली ॥ भोगिकः, पुं, (भोगे अश्वभोगे नियुक्त इति । भोग + बाहुलकात् ठन् ।) अश्वरक्षकः । इति शब्दमाला ॥ भोगिकान्तः, पुं, (भोगिनां कान्तः प्रियः ।) वायुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भोगिनी, स्त्री, (भोगः अस्या अस्तीति । भोग + इनिः । ङीप् ।) महिषीभिन्ननृपपत्नी । इत्यमरः । २ । ६ । ५ ॥ भोगिवल्लभं, क्ली, (भोगिनां वल्लभं प्रियम् ।) चन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भोगी, [न्] पुं, (भोगोऽस्यास्तीति । भोग + इनिः ।) सर्पः । इत्यमरः । १ । ७ । ८ । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ३ । २३ । “एकार्णवे तु त्रैलोक्ये ब्रह्मा नारायणात्मकः । भोगिशय्यागतः शेते त्रैलोक्यग्रासबृंहितः ॥” भोगयुक्तः । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४१४ । “भवतालिङ्गि भुजङ्गी जातः किल भोगिचक्र- वर्त्ती त्वम् ॥”) ग्रामपात्रः । नृपः । इति मेदिनी । ने । १०२ । नापितः । इति विश्वः ॥ वैयावृत्तिकरः । इति हेमचन्द्रः ॥ भोगीन्द्रः, पुं, (भोगिनामिन्द्रः ।) अनन्तदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ भोगीशः, पुं, (भोगिनामीशः ।) अनन्तदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ भोग्यं, क्ली, (भुज + ण्यत् ।) धनम् । धान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भोगमर्हतीति । भोग + यत् । भोगार्हेत्रि ॥ (यथा, कामन्दकीये । ५ । ८१ । “यथा रक्षेच्च निपुणं शस्यं कण्टकिशाखया । फलाय लगुडः कार्य्यस्तद्बद्भोग्यमिदं जगत् ।”) आधिभेदः । यथाह नारदः । “विश्रम्भहेतू द्वावत्र प्रतिभूराधिरेव च । अधिक्रियत इत्याधिः स विज्ञेयो द्विलक्षणः ॥ कृतकालोपनेयश्च यावद्देयोद्यतस्तथा । स पुनर्द्विविधः प्रोप्यो गोप्यो भोग्यस्तथैव च ॥” गोप्यो रक्षणीयः । भोग्यस्यार्थः फलभोग्यपदे द्रष्टव्यः । तद्यथा, -- “काले कालकृतो नश्येत् फलभोग्यो न नश्यति ।”

फलं भोग्यं यस्यासौ फलभोग्यः क्षेत्रारामादिः स न कदाचिदपि नश्यति । इति मिताक्षरायां व्यवहाराध्यायः ॥ भोग्या, स्त्री, (भुज् + कर्म्मणि ण्यत् टाप् ।) वेश्या । इति राजनिर्घण्टः ॥ भोग्या भूः । इति वोप- देवः ॥ (तत्र त्रि ।) भोजः, पुं, (भोजस्येदमिति । भोज + “तस्ये- दम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् । अणो लोपः ।) स्वनामख्यातदेशः । भोजपुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । भोजकटः २ । इति शब्द- रत्नावली ॥ धारानगरस्य राजविशेषः । तस्य वृत्तान्तो यथा । धारानामनगर्य्यां सिन्धुल- संज्ञो राजा आसीत् । तस्य राज्ञी सावित्री, तयोर्वृद्धावस्थायां भोजनामपुत्त्रो जातः । स यदा पञ्चवर्षवयस्कस्तदा तत्पिता आत्ममरणकालं विदित्वा भ्रात्रे मुञ्जाय राज्यं ददौ, तदुत्सङ्गे भोजञ्च मुमोच । ततो राज्ञि परलोकं प्राप्ते कियत्कालानन्तरं सभायां कश्चिदुदरम्भरिर्ज्योतिर्विदागत्य मुञ्जं प्राह राजन् ! भोजस्य भाग्योदयं वक्तुं विरिञ्चिरपि न समर्थः कोऽहं वराक उदरम्भरिर्ब्राह्मणः तथापि वदामि भोजमितः प्रेषय । ततो राजाज्ञया भोजेऽध्ययनशालां प्राप्ते आह यथा, -- “पञ्चाशत्पञ्चवर्षाणि सप्तमासा दिन त्रयम् । भोगराजेन भोक्तव्यं सगौडं दक्षिणापथम् ॥” इति श्रुत्वा मुञ्जराजोऽचिन्तयत्, यदि राज- लक्ष्मीर्भोजं गमिष्यति ततोऽहं जीवन्नपि मृतः । ततो राजा मन्त्रयित्वा वङ्गालाधीश्वरं महा- बलं वत्सराजमाहूय निर्जने तं प्राह, वत्स- राज ! त्वया भोजस्त्रिभुवनेश्वरीविपिने हन्तव्यः । वत्सराजः भोजकुमारोपाध्यायमाहूय प्राह, विप्र ! भोजमानय । ततो विदितवृत्तान्तो भोजः कुपितः प्राह, आः पाप ! राज्ञः कुमारं वहि- रानेतुं तव का शक्तिः, ततो वामचरणपादु- कामादाय भोजेन भालदेशे हतो वत्सराजः प्राह, भोजकुमार ! वयं राजादेशकारिणः । इत्युक्त्वा वधार्थं बलात् वत्सराजेन निशायां विपिनं भोजे नीते वत्सराजस्य भ्रात्रा भोजस्य वधोद्यमसमये । “एक एव सुहृद्धर्म्मो निधनेऽप्यनुयाति यः । शरीरेण समं नाशं सर्व्वमन्यच्च गच्छति ॥” इत्युक्तं निशम्य वत्सराजो वैराग्यमापन्नो भोजं क्षमस्वेत्युक्त्वा प्रणम्य तं रथे निवेश्य गृहमागत्य भूमिगृहान्तरे भोजं रक्षित्वा कृत्रिमं भोज- मस्तकं कारयित्वा राजानमागत्य नत्वा प्राह श्रीमता यदादिष्टं तन्मया कृतम् । राजपुत्त्रबधं ज्ञात्वा राजा तं प्राह वत्सराज ! पुत्त्रेण खड्गप्रहारावसरे किमपि उक्तम् । वत्सराजः प्राह देव ! किमपि पत्रं प्रेषितमस्ति तदिदं गृहाण शिरश्च दर्शयति । ततो भोजमस्तकं दृष्ट्वा राजा रुरोद ।

पृष्ठ ३/५४९

“मान्धातेति महीपतिः कृतयुगेऽलङ्कारभूतो गतः सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्या न्तकः । अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो यावद्भवान् भूपते ! नैकेनापि समं गता वसुमती मन्ये त्वया यास्यति ॥” इति भोजकृतश्लोकं पठित्वा पपात च । ततो राजा पण्डितमानीय मया पुत्त्रो हतः प्रायश्चित्तमुच्यतामित्युवाच । ततस्ते ऊचुः राजन् ! सवासा वह्निमाविश । ततो राज्ञो वह्निप्रवेशे निश्चिते सति तद्वार्त्तां श्रुत्वा नृपद्वार- मागत्य वत्सराजो बुद्धिसागरं प्राह तात ! मया भोजो न मारितः वुद्धिसागरश्च तस्य कर्णे किमपि कथयति । ततो वत्सराजो निष्क्रान्तः । ततस्तन्मुहूर्त्तेन साक्षान्महेश्वर इव एकः कापालिक आगतः । तं वीक्ष्य बुद्धिसागरः प्राह योगिन् ! कुत आगम्यते कापालिके त्वयि जगच्चमत्कारी कलाविशेषश्चौषधिविशेषो वा अस्ति । ततो राजाप्याह मया सहसा हतं पुत्त्रं रक्ष । कापालिकः प्राह राजन् ! मा भैषीः पुत्त्रस्ते नाथप्रसादेन न मरिष्यति प्रातस्तव गृहं स्वयमेव समेष्यति परं श्मशानभूमौ बुद्धिसागर- मन्त्रिणा सह होमद्रव्यं प्रेषय । कापालिकेन यदुक्तं तत् सर्व्वं राज्ञा सम्पाद्य बुद्धिसागरः प्रेषितः ततश्च रात्रौ गूढतया वत्सराजगृहात् भोजस्तत्र नदीपुलिनं नीतः योगिना भोजकु- मारो जीवित इति किम्बदन्ती सर्ब्बतोऽप्य- जायत । ततः पौरामात्यैः परिवृतो भोजो राजभवनमागतः । ततस्तमालिङ्ग्य रुदन्तं मुञ्जं निवार्य्य भोजः स्तौति । ततो राजा लज्जावनतग्रीवः सन् निजसिंहासने भोजमुप- वेश्य राज्यं दत्त्वा वनं गतः । ततो मुञ्जे वनं प्राप्ते बुद्धिसागरं मुख्यामात्यं विधाय भोजः स्वयं राज्यसुखं बुभुजे । ततो राजसभायां सहस्रशो बुधवरा दिग्भ्य समागग्मुः ततो राजा अमात्यमाह । “लक्षं महाकवेर्द्देयं तदर्द्ध्वं विबुधस्य च । देयं ग्राम्यकवेर्वत्स ! तस्याप्यर्द्धं त्वयान्वहम् ॥” इति ॥ ततः क्रमेण वररुचिसुबन्धुबाणामररामदेवहरि- वंशशङ्करकलिङ्गकर्पूरविनायकमदनविद्याविनोद कोकिलतारेन्द्रप्रमुखाः सर्व्वशास्त्रविचक्षणाः सर्व्वज्ञा इव राजसभामहर्निशमलंकुर्व्वन्ति । कियत्कालानन्तरं कालिदासकवौ समागते तेन सार्द्ध्वं राज्ञः परमा प्रीतिरजायत । अन्ये विद्धांसः कालिदासं वेश्यालम्पटं विदित्वा सर्व्व- भावेन वैरञ्चक्रुः न कश्चित् सभायां स्पृशति न कोऽपि वदति । किन्तु भोजनृपतिस्तेन सार्द्धं परमप्रीतो बभूव । अन्येषां पण्डितानामाग- मनं तेषां पद्यानि समस्यापूरणानि तेभ्यो

बहुलक्षमुद्रादानादिवर्णनञ्च ग्रन्थशेषपर्य्यन्त- मस्ति । तद्ग्रन्थविस्तरभयात् न लिखितम् । इति भोजप्रबन्धपुस्तकात् सङ्कलितम् ॥ * ॥ ऐन्द्र- जालिकविद्यां भोजविद्यां वदन्ति ॥ भोजकटः, पुं, भोजदेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ (रुक्मिनिर्म्मिते पुरे, क्ली । यथा, विष्णुपुराणे । ५ । २६ । १३ । “इत्युक्तेन परित्यक्तः कृष्णणाक्लिष्टकर्म्मणा । रुक्मी भोजकटं नाम पुरं कृत्वावसत्तदा ॥”) भोजनं, क्ली, (भुज् + “ल्युट् च ।” ३ । ३ । ११५ । इति भावे ल्युट् ।) भक्षणम् । कठिनद्रव्यस्य गलाधःकरणम् । तत्पर्य्यायः । जग्धः २ जेमनम् ३ लेपः ४ आहारः ५ निघसः ६ न्यादः ७ । इत्यमरः । २ । ९ । ५५ ॥ जमनम् ८ विघसः ९ । इति तट्टीका ॥ अभ्यवहारः १० प्रत्यवसानम् ११ अशनम् १२ स्वदनम् १३ निगरः १४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ भोजनगुणविधानादि । “भोजनाग्रे सदा पथ्यं जिह्वाकण्ठविशोधनम् । अग्निसन्दीपनं हृद्यं लवणार्द्रकभक्षणम् ॥ आयुर्घृते गुडे रोगा मृत्युर्लीनो विदाहिषु । आरोग्यं कटुतिक्तेषु बलं मांसे पयःसु च ॥ अन्नादष्टगुणं पिष्टं पिष्टादष्टगुणं पयः । पयसोऽष्टगुणं मांसं मांसादष्टगुणं घृतम् ॥ घृतादष्टगुणं तैलं मर्द्दनान्न च भक्षणात् । आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारणः ॥ * ॥ आयुष्यं प्राङ्मखो भुङ्क्ते यशस्यं दक्षिणामुखः । श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते ऋतं भुङ्क्ते ह्युदङ्मुखः ॥ कुक्षेरन्नेन भागौ द्वावेकं पानेन पूरयेत् । वायोः सञ्चारणार्थञ्च चतुर्थमवशेषयेत् ॥ दन्ते चावगतं चान्नं सौचेनैवाहरेज्जलैः । कुर्य्यादनिर्गतं तद्धि सुखस्यानिष्टगन्धताम् ॥ भुक्त्रा पाणितलं घृष्ट्वा चक्षुषोर्यदि दीयते । अचिरेणैव तद्वारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ भुक्त्वाचम्य करं वामं दत्त्वा कुक्षौ ततः पठेत् । भुक्तं महेन्द्रहस्तेन वैश्वानरसुखेन च ॥ गरुडस्य च कण्ठेन समुद्रस्य च वह्निना । वातापिर्भक्षितो येन पीतो येन महोदधिः ॥ यन्मया खादितं पीतं तदगस्त्यो जरिष्यति । पठित्वैतत् सुखासीनः क्षणं तिष्ठेदनाकुलः ॥ भुक्त्रा पादशतं गत्वा वामपार्श्वेन संविशेत् । एवं ह्यधोगतं चान्नं सुखं तिष्ठति जीर्य्यति ॥ भुक्त्वोपविशतस्तुन्दं शयानस्य वपुर्भवेत् । आयुश्चंक्रममाणस्य मृत्युर्धावति धावतः ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अपि च । “ततो भोजनवेलायां कुर्य्यान्मङ्गलदर्शनम् । तस्य प्रदक्षिणं नित्यमायुर्धर्म्मविवर्द्धनम् ॥ लोकेऽस्मिन् मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पिरादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥ पादुकारोहणं कुर्य्यात् पूर्ब्बं भोजनतः परम् ।

पादरोगहरं वृष्यं चक्षुष्यं चायुषे हितम् ॥ * ॥ शरीरे जायते नित्यं वाञ्छा नॄणां चतुर्विधा । बुभुक्षा च पिपासा च सुषुप्सा सुरतस्पृहा ॥ भोजनेच्छाविघातात् स्यादङ्गमर्द्दोऽरुचिः श्रमः । तन्द्रा लोचनदौर्ब्बल्यं धातुदाहो बलक्षयः ॥ विघातेन पिपासायाः शोषः कण्ठास्ययोर्भवेत् । श्रवणस्यावरोधश्च रक्तशोषो हृदि व्यथा ॥ निद्राविघाततो जम्भा शिरोलोचनगौरवम् । अङ्गमर्द्दस्तथा तन्द्रा स्यादन्नापाक एव च ॥ बुभुक्षितो न योऽश्नाति तस्याहारेन्धनक्षयात् । मन्दीभवति कायाग्निर्यथा चाग्निर्निरिन्धनः ॥ आहारं पचति शिखी दोषाननाहारः पचति । दोषक्षये च धातून् पचति धातुक्षये प्राणान् ॥ आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारणः । स्मृत्यायुःशक्तिवर्णौजःसत्त्वशोभाविवर्द्ध्वनः ॥ यथोक्तगुणसम्पन्नमुपसेवेत भोजनम् । विचार्य्य दोषकालादीन् कालयोरुभयोरपि ॥” उभयोः कालयोः प्रातः सायञ्च । तथा च । “सायं प्रातर्मनुष्याणामशनं श्रुतिबोधितम् । नान्तरा भोजनङ्कुर्य्यादग्निहोत्रसमो विधिः ॥” प्रातः प्रथमयामात् उपरि द्वितीययामात् अर्व्वाक् । तथा च । “याममध्ये न भोक्तव्यं यामयुग्मं न लङ्घयेत् । याममध्ये रसोत्पत्तिर्यामयुग्माद्बलक्षयः ॥” अन्यच्च । “क्षुत् सम्भवति पक्वेषु रसदोषमलेषु च । काले वा यदि वाकाले सोऽन्नकाल उदाहृतः ॥” रसादीनां पाकं ज्ञातुमाह । “उद्गारशुद्धिरुत्साहो वेगोत्सर्गो यथोचितः । लघुता क्षुत्पिपासा च यदा कालः स भोजने ॥” स्थानमाह । “आहारं विजने कुर्य्यान्निर्हारमपि सर्व्वदा । उभाभ्यां लक्ष्म्युपेतः स्यात् प्रकाशे हीयते श्रिया ॥ निर्हारो मलमूत्रोत्सर्गः । अन्यच्च । “आहारनिर्हारविहारयोगाः सदैव सद्भिर्व्विजने विधेया इति ॥” * ॥ भोजने येषां दृष्टिर्निवारणीया तानाह । “हीनदीनक्षुधार्त्तानां पापषण्डैणरोगिणाम् । कुक्कुटादिशुनां दृष्टिर्भोजने नैव शोभना ॥” येषां दृष्टिः शुभदा तानाह । “पितृमातृसुहृद्बैद्यापापकृद्धंसवर्हिणाम् । सारसस्य चकोरस्य भोजने दृष्टिरुत्तमा ॥” कथञ्चित्तद्दुष्टदृष्टिपाते तद्दोषशान्तये ब्रह्मा- दीन् स्मरेत् । तद्यथा, -- “अन्नं ब्रह्म रसो विष्णुर्भोक्ता देवो महेश्वरः । इति सञ्चिन्त्य भुञ्जानो दृष्टिदोषो न बाधते ॥ अञ्जनागर्भसम्भूतं कुमारं ब्रह्मचारिणम् । दृष्टिदोषविनाशाय हनूमन्तं स्मराम्यहम् ॥” भाजनमाह । “दोषहृद्दृष्टिदं पथ्यं हैमं भोजनभाजनम् । रौप्यं भवति चक्षुष्यं पित्तहृत् कफवातकृत् ॥

पृष्ठ ३/५५०

कांस्यं बुद्धिप्रदं रुच्यं रक्तपित्तप्रसादनम् । पैत्तलं वातकृद्रूक्षमुष्णं कृमिकफप्रणुत् ॥ आयसे कान्तपात्रे च भोजनं सिद्धिकारकम् । शोथपाण्डुहरं बल्यं कामलापहमुत्तमम् ॥ शैलजे मृण्मये पात्रे भोजनं श्रीनिवारणम् । दारूद्भवे विशेषेण रुचिदं श्लेष्मकारि च ॥ पात्रं पत्रमयं रुच्यं दीपनं विषपापनुत् ॥ जलपात्रन्तु ताम्रस्य तदभावे मृदो हितम् ॥ पवित्रं शीतलं पात्रं घटितं स्फटिकेन यत् । काचेन रचितं तद्वत्तथा वैदूर्य्यसम्भवम् ॥ * ॥ भोजनाग्रे सदा पथ्यं लवणार्द्रकभक्षणम् । अग्निसन्दीपनं रुच्यं जिह्वाकण्ठविशोधनम् ॥” लवणं सैन्धयं ज्ञेयम् । आर्द्रकन्तु कटुकमपि न पित्तविरोधि मधुरपाकित्वात् ॥ “अश्नीयात्तन्मना भूत्वा पूर्ब्बन्तु मधुरं रसम् । मध्येऽम्ललवणौ पश्चात् कटुतिक्तकषायकान् ॥ फलान्यादौ समश्नीयात् दाडिमादीनि बुद्धिमान् ॥ विना मोचाफलं तद्वद्वर्ज्जनीया च कर्क्कटी ॥ मृणालविसशालूककन्देक्षुप्रभृतीन्यपि । पूर्ब्बमेव हि भोज्यानि न तु भुक्त्रा कदाचन ॥ गुरु पिष्टमयं द्रव्यं तण्डुलान् पृथुकानपि । न जातु भुक्तवान् खादेन्मात्रां खादेद्बुभु- क्षितः ॥ घृतपूर्ब्बं समश्नीयात् कठिनं प्राक् ततो मृदु । अन्ते पुनर्द्रवाशी तु बलारोग्ये न मुञ्चति ॥” अयमर्थः । प्राक् घृतपूर्ब्बं कठिनं समश्नीयात् । यथा काश्यादिवासिनः प्रथमं सव्यञ्जनां घृतपूर्ब्बां रोटिकां भुञ्जते । ततो मृदुसपूपादिकमोदनं भुञ्जते । अन्ते पुनर्द्रबाशी भोजनान्ते दधितक्र- दुग्धादि भुञ्जते । “यद्यत् स्वादुतरं तद्धि विदध्यादुत्तरोत्तरम् । भुक्त्वा यत् प्रार्थ्यते भूयस्तदुक्तं स्वादु भोजनम् ॥” स्वाद्वन्नस्य गुणमाह । “सौमनस्यं बलं पुष्टिमुत्साहं रसनासुखम् । स्वादु सञ्जनयत्यन्नमस्वादु च विपर्य्ययम् ॥ अत्युष्णान्नं बलं हन्ति शीतं शुष्कञ्च दुर्ज्जरम् । अतिक्लिन्नं ग्लानिकरं युक्तियुक्तं हि भोजनम् ॥ अतिद्रुताशिताहारो गुणान् दोषान्न बिन्दति । भोज्यं शीतमहृद्यञ्च स्याद्बिलम्बितमश्नतः ॥” गुरु त्रिविधं तन्निवारयन्नाह । “मन्दानलो नरो द्रव्यं मात्रागुरु विवर्ज्जयेत् । स्वभावतश्च गुरु यत्तथा संस्कारतो गुरु ॥ मात्रागुरुस्तु मुद्गादिर्माषादिः प्रकृतेर्गुरुः । संस्कारगुरु पिष्टान्नं प्रोक्तमित्युपलक्षणम् ॥ * ॥ आहारं षड्विधं चूष्यं पेयं लेह्यं तथैव च । भोज्यं भक्ष्यं तथा चर्व्यं गुरु विद्याद्यथोत्तरम् ॥” चूष्यं इक्षुदाडिमादि । पेयं पानकशर्करोद- कादि । लेह्यं रसालाक्वथितादि । क्वथिता कटी इति लोके । भोज्यं भक्तसूपादि । भक्ष्यं लड्डुकमण्डकादि । चर्व्व्यं चिपिटचणकादि ॥ स्वभावगुरुसंस्कारगुरुणोः स्वभावलघुनश्च भक्ष्यस्य भोजनपरिमाणमाह ।

“गुरूणामर्द्धसौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते ।” अयमर्थः । माषपिष्टान्नादिभिरर्द्धं सौहित्यं कर्त्तव्यं मुद्गादिभिः स्वाभाविक्या मात्रया तृप्तिः कर्त्तव्येत्यर्थः । “द्रवो द्रवोत्तरश्चापि न मात्रागुरुरिष्यते ।” द्रवः पेयादि । द्रवोत्तरः तक्राद्यधिक ओद- नादिर्मात्रातोऽधिकोऽपि मात्रागुरुर्न मन्तव्यः । पेयस्य सर्व्वतो लघुत्वात् ! उक्तञ्च सुश्रुतेन । पेयलेह्याद्यभक्ष्याणां गुरु विद्याद्यथोत्तरमिति । पेयं पय आदि । लेह्यं रसालादि । अद्यं ओदनसूपादि । भक्ष्यं मोदकादि । “द्रवाढ्यमपि शुष्कन्तु सम्यगेवोपपद्यते । विशुष्कमन्नमभ्यस्तं न पाकं साधु गच्छति ॥” अयमर्थः । शुष्कमपि स्रोतोरोधकरमपि द्रवाढ्यं सम्यक् पाकं याति । केवलस्य शुष्क- स्यान्नस्य दोषमाह । विशुष्कमन्नभित्यादि ॥ अपक्वं तत् किं भवतीत्यपेक्षायामाह । “पिण्डीकृतमसंक्लिन्नं विदाहमुपगच्छति ।” पिण्डीकृतं अष्ठीलावद्भूतम् । असंक्लिन्नं असम्यगार्द्रम् । विदाहमुपगच्छति विदग्धं भवतीत्यर्थः ॥ शुष्कादीनां वैगुण्यमाह । शुष्कं विरुद्ध्वं विष्ठम्भि वह्निव्यापादमावहेत् ।” शुष्क चिपिटादि । विरुद्धं क्षीरमत्स्यादि । विष्टाम्भि चणकमसूरादि वह्निमान्द्यं कुर्य्यात् । “न भुक्त्वा न रदैश्छित्त्वा न निशायां न वा बहून् ।” न जलान्तरितान्न द्विः शक्तूनद्यान्न केवलान् ॥ पुनर्द्दानं पृथक् पानं सामिषं पयसा निशि । दन्तच्छेदनमुष्णञ्च सप्त शक्तुषु वर्ज्जयेत् ॥” विषमाशनस्य लक्षणमाह । “बहुस्तोकमकाले वा ज्ञेयं तद्विषमाशनम् ।” बहुलाल्पस्य भक्षितस्य दोषमाह । “आलस्यगौरवाटोपशब्दांश्च कुरुतेऽधिकम् । हीनमात्रं तनोः कार्श्यं करोति च बलक्षयम् ॥” अधिकं अन्नम् ॥ अकाले भुक्तस्य दोषमाह । “अप्राप्तकालो भुञ्जानोऽप्यसमर्थतनुर्नरः । तांस्तान् व्याधीनवाप्नोति मरणञ्चाधिगच्छति ॥” अप्राप्तकालः कालादतिप्राक् भुञ्जानोऽसमर्थ- शरीरो भवति । तथा सति तांस्तान् व्याधीन् शिरोव्यथाविसूचिकालसकबिलम्बिकादीन् प्राप्नोति । तेषामाधिक्ये मरणमपि प्राप्नो- तीत्यर्थः । “कालेऽतीतेऽग्रतो जन्तोर्व्वायुनापहतेऽनले । कृच्छ्राद्विपच्यते भुक्तं न स्याद्भोक्तुं पुनः स्पृहा ॥ कुक्षेर्भागद्वयं भोज्यैस्तृतीयं वारि पूरयेत् । वायोः सञ्चरणार्थाय चतुर्थमवशेषयेत् ॥ रसेनान्नस्य रसना प्रथमेनोपतर्पिता । न तथा स्वादुमाप्नोति ततः सेच्याम्बुनान्तरा ॥ अत्यम्वुपानान्न विपच्यतेऽन्न- मनम्बुपानाच्च स एव दोषः । तस्मान्नरो वह्निविवर्द्धनाय मुहुर्मुहुर्व्वारि पिबेदभूरि ॥

भुक्तस्यादौ जलं पीतं कार्श्यमन्दाग्निदोषकृत् । मध्येऽग्निदीपनं श्रेष्ठमन्ते स्थौल्यकफप्रदम् ॥” अन्यच्च । “समस्थूलकृशा भुक्तमध्यान्तप्रथमाम्बुपाः ।” इति वाग्भटः ॥ भुक्तं भोजनम् । “तृषितस्तु न चाश्नीयात् क्षुधितो न पिबेज्जलम् । तृषितस्तु भवेद्गुल्मी क्षुधितस्तु जलोदरी ॥” ननु शिष्टा भोजनान्ते दुग्धं पिबन्ति तत् कथ- मुचितम् । यतस्त्रिधा विभक्तस्य भोजन- कालस्य प्रथमो भागो वातस्य द्वितीयः पित्तस्य तृतीयः कफस्य । अतएवाह । “अश्नीयात्तन्मना भूत्वा पूर्ब्बन्तु मधुरं रसम् । मध्येऽम्ललवणौ पश्चात् कटुतिक्तकषायकान् ॥” अस्यायमभिप्रायः । भोजने पूर्ब्बं भुक्तो मधुरो रसो बुभुक्षितस्य वातपित्तयोः शमको भवति । “भोजनमध्ये भुक्तावम्ललवणौ पित्ताशये च वह्निवृद्धिं कुरुतः । भोजनान्त्यसमये भुक्ताः कटुतिक्त- कषाया रसा कफं शमयन्तीति ।” अतो भोजनावसानसमयस्य कफकाल- त्वात्तत्र कथं श्लेष्मजनकं दुग्धं पातुमुचितं भवति । यत उक्तम् । “दुग्धं स्वादुरसं स्निग्धमोजस्यं धातुवर्द्धनम् । वातपित्तहरं वृष्यं श्लेष्मलं गुरु शीतलमिति ॥” उच्यते । “विदाहीन्यन्नपानानि यानि भुङ्क्ते हि मानवः । तद्विदाहप्रशान्त्यर्थं भोजनान्ते पयः पिबेत् ॥” अतएव ब्रह्मपुराणे । “कुर्य्यात् क्षीरान्नमाहारं दध्यन्नं न कदाचनेति ॥ लवणाम्लकटूष्णानि विदाहीन्यति यानि तु । तद्दोषं हर्त्तुमाहारं मधुरेण समापयेत् ॥” भोजनावसानसमये दुग्धादिमधुरभोजनेनैव वर्द्धितकफो लवणाम्लकटुभोजनजनितां पित्तस्य वृद्धिं नाशयति पित्तवृद्धिनाशनेन कफस्यापि वृद्धिरुपक्षीणा भवति क्षीणकफवृद्धिरग्निमान्द्या- दीन् व्याधीन् उत्पादयितुं न शक्नोति ॥ “एवं भुक्त्वा समाचामेत् रूक्षग्रहणपूर्ब्बकम् । भोजने दन्तलग्नानि निर्हृत्याचमनञ्चरेत् ॥ दन्तलग्नमनिर्हार्य्यं लेपं मन्येत दन्तवत् । न तत्र बहुशः कुर्य्याद्यत्नं निर्हरणं प्रति ॥ आचम्य जलयुक्ताभ्यां पाणिभ्यां चक्षुषीस्पृशेत् । भुक्त्वा पाणितले घृष्ट्वा चक्षुषोर्यदि दीयते । अचिरेनैव तद्वारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ भुक्त्रा च संस्मरेन्नित्यमगस्त्यादीन् सुखावहान् । विष्णुरात्मा तथैवान्नं परिणामश्च वै यथा । सत्येन तेन यद्भुक्तं जीर्य्यत्यन्नमिदं तथा ॥ अगस्तिरग्निर्वडवानलश्च भुक्तं ममान्नं जरयत्वशेषम् । सुखञ्च मे तत् परिणामसम्भवं यच्छत्वरोगं मम चारुदेहे ॥ अङ्गारकमगस्तिञ्च पावकं सूर्य्यमश्विनौ ॥ यश्चैतान् संस्मरेन्नित्यं भुक्तं तस्याशु जीर्य्यति ॥

पृष्ठ ३/५५१

इत्युच्चार्य्य स्वहस्तेन परिमार्ज्य तथोदरम् । अनायासप्रदायीनि कुर्य्यात् कर्म्माण्यतन्द्रितः ॥” अतन्द्रितः जाग्रत्तिष्ठेन्न तु सुप्यात् । भुक्त- मात्रस्य तु स्वप्नान्मन्दाग्निः कुपितः कफ इति वचनात् । “जीर्णेऽन्ने वर्द्धते वायुर्विदग्धे पित्तमेधते । भुक्तमात्रे कफश्चापि क्रमोऽयं भोजनोपरि ॥” विदग्धे किञ्चित्पक्वे पित्तमेधते किञ्चिदपक्वेकफः ॥ भुक्तमात्रे संजातकफस्य प्रतीकारमाह । “धूमेनापोह्य हृद्यैर्वा कषायकटुतिक्तकैः ॥ पूगकर्पूरकस्तूरी लवङ्गसुमनःफलैः । फलैः कटुकषायैर्वा मुखवैषद्यकारिभिः । ताम्बूलपत्रसहितैः सुगन्धैर्वा विचक्षणः ॥” धूभेन अगुर्व्वादिधूमेन । अपोह्य कफं दूरी- कृत्य । कषायकटुतिक्तकैः फलैः कर्पूरकस्तूरी- लवङ्गादिभिः । पूगैः क्रमुकैः । सुमनःफलैः जातीफलैः ॥ फलैः एलाहरीतक्यादिफलैः । “रते सुप्तोत्थिते स्नाते भुक्ते वान्ते च सङ्गरे । सभायां विदुषां राज्ञां कुर्य्यात्ताम्बूलभक्षणम् ॥ भुक्त्वा शतपदीं गच्छेच्छनैस्तेन तु जायते । अन्नसंघातशैथिल्यं ग्रीवाजानुकटीसुखम् ॥ भुक्त्रोपविशतस्तुन्दं शयानस्य तु पुष्टता । आयुश्चंक्रममाणस्य मृत्युर्धावति धावतः ॥” चंक्रममाणस्य पदशतं शनैर्गच्छतः ॥ * ॥ “श्वासानष्टौ समुत्तानस्तान् द्विः पार्श्वे तु दक्षिणे । ततस्तद्द्विगुणान् वामे पश्चात् सुप्यात् यथासुखम् । वामदिशायामनलो नाभेरूर्द्ध्वोऽस्ति जन्तूनाम् । तस्मात्तु वामपार्श्वे शयीत भुक्तप्रपाकार्थम् ॥ त्रिदोषशमनी खट्वा तूली वातकफापहा । भूशय्या वृं हणी वृष्या काष्ठपट्टी तु वातुला ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यच्च । “स्नातो यथावत् कृत्वा च देवर्षिपितृतर्पणम् । प्रशस्तरत्नपाणिस्तु भुञ्जीत प्रयतो गृही ॥ कृते जप्ये हुते वह्नौ शुद्धवस्त्रधरो नृप ! । दत्त्वातिथिभ्यो विप्रेभ्यो गुरुभ्यः संश्रिताय तु ॥ पुण्यगन्धधरः शस्तमाल्यधारी नरेश्वर ! । नैकवस्त्रधरोऽथार्द्रपाणिपादो नरेश्वर ! ॥ विशुद्धवदनः प्रीतो भुञ्जीत न विदिङ्मुखः । प्राङ्प्रखोदङ्मुखो वापि न चैवान्यमना नरः ॥” “अन्नं प्रशस्तं पथ्यञ्च प्रोक्षितं प्रोक्षणोदकैः । न कुत्सिताहृतञ्चैव जुगुप्सावदसंस्कृतम् ॥ दत्त्वा तु भक्तं शिष्येभ्यः क्षुधितेभ्यस्तथा गृही । प्रशस्तशुद्धपात्रेषु भुञ्जीताकुपितो नृप ! ॥ नासन्दीसंस्थिते पात्रे नादेशे च नरेश्वर ! । नाकाले नातिसङ्कीर्णे दत्त्वाग्रञ्च नरोऽग्नये ॥ आसन्दी दारुमयत्रिपदी । “मन्त्राभिमन्त्रितं शस्तं न च पर्य्युषितं नृप ! । अन्यत्र फलमांसेभ्यः शक्तुशाकादिकान्तथा ॥ तद्वद्धरितकेभ्यश्च गुडपक्वेभ्य एव च । भुञ्जीतोद्धृतसाराणि न कदाचिन्नरेश्वर ! ॥” हरितकेभ्यः अपक्वलेह्यादिभ्यः ॥

“नाशेषं पुरुषोऽश्नीयादन्यत्र जगतीपते ! । मध्वम्बुदधिसर्पिभ्यः शक्तुभ्यश्च विवेकवान् ॥ अश्नीयात्तन्मयो भूत्वा पूर्ब्बन्तु मधुरं रसम् । लवणाम्ले तथा मध्ये कटुतिक्तादिकांस्ततः ॥ प्राक् द्रवं पुरुषोऽश्नीयान्मध्ये च कठिनाशनम् । अन्ते पुनर्द्रवाशी तु बलारोग्ये न मुञ्चति । अनिन्द्यं भक्षयेदित्थं वाग्यतोऽन्नमकुत्सयन् । पञ्चग्रासं महामौनं प्राणाद्याप्यायनादि तत् ॥ भुक्त्वा सम्यगथाचम्य प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपि वा । यथावत् पुनराचामेत् पाणी प्रक्षाल्य मूलतः ॥ स्वस्थः प्रशान्तचित्तश्च कृतासनपरिग्रहः । अभीष्टदेवतानाञ्च कुर्व्वीत स्मरणं नरः ॥ अग्निराप्याययत्वन्नं पार्थिवं पवनेरितः । दत्तावकाशं नभसा जरयत्वस्तु मे सुखम् ॥ अन्नं बलाय मे भूमेरपामग्न्यनिलस्य च । भवत्वेतत्परिणतौ ममास्त्वव्याहतं सुखम् ॥ प्राणापानसमानानामुदानव्यानयोस्तथा । अन्नं पुष्टिकरञ्चास्तु ममास्त्वव्याहतं सुखम् ॥ अगस्तिरग्निर्वडवानलश्च भुक्तं मयान्नं जरयत्वशेषम् । सुखञ्च मे तत्परिणामसम्भवं यच्छत्वरोगं मम चास्तु देहे ॥ विष्णुः समस्तेन्द्रियदेहदेहि- प्रधानभूतो भगवान् यथैकः । सत्येन तेनान्नमशेषमेत- दारोग्यदं मे परिणाममेतु ॥ विष्णुरत्ता तथैवान्नं परिणामश्च वै तथा । सत्येन तेन मे भुक्तं जीर्य्यत्वन्नमिदं तथा ॥ इत्युच्चार्य्य स्वहस्तेन परिमृज्य तथोदरम् । अनायासप्रदायीनि कुर्य्यात् कर्म्माण्यतन्द्रितः ॥ सच्छास्त्रादिविनोदेन सन्मार्गादविरोधिना । दिनं नयेत्ततः सन्ध्यामुपतिष्ठेत् समाहितः ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे ११ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । “भुञ्जीत प्रयतो नित्यं वाग्यतोऽनन्यमानसः । भैक्षेण वर्त्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेद्व्रती ॥ भैक्षेण वृत्तिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता । पूजयेदशनं नित्यमद्याच्चैनदकुत्सयन् ॥ दृष्ट्वा हृष्येत् प्रसीदेच्च प्रतिनन्देच्च सर्व्वशः । अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यञ्चातिभोजनम् । अपुण्यं लोकविद्विष्टं तस्मात्तत् परिवर्जयेम् ॥ प्राङ्मुखोऽन्नानि भुञ्जीत सूर्य्याभिमुख एव वा । नाद्यादुदङ्मुखो नित्यं विधिरेष सनातनः ॥ प्रक्षाल्य पाणी पादौ च भुञ्जानो द्विरुपस्पृशेत् । शुचौ देशे समासीनो भुक्त्वा च द्विरुपस्पृशेत् ॥ नाश्नीयाद्भार्य्यया सार्द्धं नैनामीक्षेत मेहतीम् । न भक्षयेदभक्ष्याणि नापेयं वा पिबेद्द्विजः ॥” अभक्ष्यान्नन्तु भक्तशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ “भुञ्जीत बन्धुभिः सार्द्धं वाग्यतोऽन्नमकुत्सयन् । अकृत्वा तु द्विजः पञ्च महायज्ञान् द्विजोत्तम ! । भुञ्जीत चेदमूढात्मा तिर्य्यग्योनिं स गच्छति ॥ वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्या महायज्ञक्रियाक्षया ।

नाशयत्याशु पापानि देवानामर्च्चनन्तथा ॥ यो मोहादथवालस्यादकृत्वा देवतार्च्चनम् । भुङ्क्ते स याति नरकान् शूकरेष्वभिजायते ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन कृत्वा कर्म्माणि वै द्विजः । भुञ्जीत स्वजनैः सार्द्धं स याति परमां गतिम् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १७ अध्यायः ॥ * ॥ व्यास उवाच । “प्राङ्मुखोऽन्नानि भुञ्जीत सूर्य्याभिमुख एव वा । आसीनस्त्वासने शुद्धे भूम्यां पादौ निधाय तु ॥ आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते यशस्यं दक्षिणामुखः ॥ श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते हृयतं भुङ्क्ते उदङ्मुखः ॥ पञ्चार्द्रो भोजनं कुर्य्याद्भूमौ पात्रं निधाय तु । उपवासेन तत्तुल्यं मनुराह प्रजापतिः ॥ उपलिप्ते शुचौ देशे पादौ प्रक्षाल्य वै करौ । आचम्यार्द्राननोऽक्रोधः पञ्चार्द्रो भोजनञ्चरेत् ॥ महाव्याहृतिकं भिन्नं परिधायोदकेन तु । अमृतोपस्तरणमसीत्यापोऽशानक्रियाञ्चरेत् ॥ खाहाप्रणवसंयुक्तां प्राणापानाहुतिन्ततः । अपानाय ततः कृत्वा व्यानाय तदनन्तरम् ॥ उदानाय ततः कुर्य्यात् समानायेति पञ्चमीम् । विज्ञाय तत्त्वमेतेषां जुहुयादात्मनि द्विजः ॥ शेषमन्नं यथोक्तञ्च भुञ्जीत व्य्यञ्जनैर्युतम् । ध्यात्वा तन्मनसा देवमात्मानं वै प्रजापतिम् ॥ अमृतापिधानमसीत्युपरिष्टादपः पिबेत् । आचान्तः पुनराचामेदायं गौरीतिमन्त्रतः ॥ द्रुपदां वा त्रिरावाह्य सर्व्वपापप्रणाशिनीम् । प्राणानां ग्रन्थिरसीत्यालभेद्धृदयन्ततः ॥ आचम्याङ्गुष्ठमात्रेति पादाङ्गुष्ठेऽथ दक्षिणे । निःस्रावयेद्धस्तजलं मूर्द्धहस्तः समाहितः ॥ हुत्वान्नमन्त्रणं कुर्य्यात् सन्ध्यायामिति मन्त्रतः । अथाक्षरेण स्वात्मानं योजयेद्ब्राह्मणोऽति हि ॥ सर्व्वेषामेव योगानामात्मयोगः परः स्मृतः । योऽनेन विधिना कुर्य्यात् स याति ब्रह्मणः क्षयम् ॥ यज्ञोपवीती भुञ्जीत स्रग्गन्धालङ्कतो नरः । सायं प्रातर्नान्तरा वै सन्ध्यायान्तु विशेषतः ॥ नाद्यात् सूर्य्यग्रहात् पूर्ब्बमह्नि सायं शशिग्रहात् । ग्रहकाले तु नाश्नीयात् स्नात्वाश्नीयात्तु मुक्तयोः । मुक्ते शशिनि भुञ्जीत यदि न स्यान्महानिशा ॥ अमुक्तयोरस्तं गतयोः स्नात्वा दृष्ट्वा परेऽहनि । नाश्नीयात् प्रेक्षमाणानामप्रदायैव दुर्म्मतिः ॥ नायज्ञशिष्टादन्यद्वा न क्रुद्धो नान्यमानसः ॥ आत्मार्थं भोजनं यस्य रत्यर्थं यस्य मैथुनम् । वृत्त्यर्थं यस्य चाधीतं निष्फलं तस्य जीवितम् ॥ यद्भुङ्क्ते वेष्टितशिरा यच्च भुङ्क्ते उदङ्मुखः । सोपानत्कश्च यद्भुङ्क्ते सर्व्वं विद्यात्तदासुरम् ॥ नार्द्धरात्रे न मध्याह्ने नाजीर्णे नार्द्रवस्त्रधृक् । न च भिन्नासनगतो न शयानः स्थितोऽपि वा ॥ न भिन्नभाजने चैव न भूम्यां न च पाणिषु । नोच्छिष्टो घृतमादद्यान्न मूर्द्धानं स्पृशेदपि ॥ न ब्रह्म कीर्त्तयेद्वापि न निःशेषं न भार्य्यया । नान्धकारे च नाकाशे न च देवालयादिषु ॥

पृष्ठ ३/५५२

नैकवस्त्रस्तु भुञ्जीत न च यानस्थितोऽपि वा । न पादुकानुगतो वा न हसन् विलपन्न हि ॥ भुक्त्वैवं सुखमास्थाय तदन्नं परिणामयेत् ॥” इति कूर्म्मे उपविभागे १८ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । “दत्त्वा च हुत्वा पितृदेवताभ्यो भृत्वातिथीन् भृत्यजनावशिष्टम् । तुष्टः शुचिः श्रद्दधानोऽत्ति योऽन्नं तस्यामृतं स्यात् स पुमान् भुनक्ति ॥” सायं प्रातर्मनुष्याणामशनं देवनिर्म्मितम् । धैदिके लौकिकेऽग्नौ तु प्रत्यक्षे जाठरे तथा ॥ उपलिप्ते समे देशे शुचिः श्रद्धासमन्वितः । पात्रेष्वर्थानुरूपेषु पुत्त्रशिष्यादिभिर्वृतः ॥ सुसंस्कृतं हितं स्निग्धं भुञ्जीतान्नमकुत्सयन् । यवगोधूमशाल्याट्यं मांसशाकादिभिर्युतम् ॥ कट्वम्ललवणैस्तिक्तैर्व्यञ्जनैस्तु सुगन्धिभिः । भक्ष्यप्रकारान् विविधान् कन्दमूलफलानि च ॥ पात्रं भूमौ प्रतिष्ठाप्य यो भुङ्क्ते वाग्यतः शुचिः । भोजने भोजने चैव त्रिरात्रफलमश्नुते ॥ यत्नेन धारयेद्विप्रः पवित्रं दक्षिणे करे । भुञ्जानस्तु विशेषेण अन्नदोषैर्न लिप्यते ॥ यातुधानाः पिशाचाश्च असुरा राक्षसास्तथा । घ्नन्ति केबलमन्नस्य मण्डलस्य विवर्ज्जनात् ॥ आदित्या वसवो रुद्रा ब्रह्मा चैव पितामहः । मण्डलान्युपजीवन्ति तस्मात् कुर्व्वीत मण्डलम् ॥ चतुष्कोणं द्बिजाग्रस्य त्रिकोणं क्षत्त्रियस्य तु । द्विकोणाकृति वैश्यस्य शूद्रस्य वर्त्तुलं सदा ॥ न लौहे मृण्मये पात्रे भिन्नेऽश्नीयात् कटेऽम्बरे । आपः पुनन्त्वितिमन्त्रेण भुव्यास्तीर्य्य समासनम् ॥” ध्रुवा द्यौरित्युपविश्य पात्रं प्रक्षाल्य मूर्द्धानं दिवोऽरतिमितिपात्रमभिमन्त्र्य भूम्यावृत्वायनेति भूमौ पात्रं प्रतिष्ठापयेत् । आहतवासाः शुक्ल- वासा वा पवित्रात्मा क्षान्तात्मा प्राङ्मुख आसीनः पाणी प्रक्षाल्य दशहोतारन्निगद्येति ध्यायेदव्यक्तं पुरुषम् । तत ओजोऽसीत्यन्नाद्य- माह्रियमाणं प्रतिपत्तयेत् । ओजोसीत्यादिना प्रतिगृह्य अहमस्म्यग्निरश्मीत्यृग्भ्यामभिमन्त्रयेत् । उद्बुध्यस्वेति जाठराग्निमन्तरस्थं प्रबोधयेत् । भूतपतये नमः भुवनपतये नमः भूतानां पतये नमः इति नमस्कारान्ते बलित्रयं भूमौ दद्यात् । अथात्रैवात्मानं चिन्तयेत् । “प्राणस्य हृदयं स्थानमपानस्य गुदं स्मृतम् । समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमाश्रितः ॥ पञ्चमः स तु विज्ञेयो व्यानः सर्व्वाङ्गसन्धिषु । राजीवसदृशः प्राणो हृदये नित्यसंस्थितः ॥ तस्याधस्तादपानस्तु स वै गोक्षीरसन्निभः । नाभ्या मध्ये समानस्तु विद्युज्ज्वालासमप्रभः ॥ प्राणस्योपर्य्युदानस्तु इन्द्रनीलसमप्रभः । उभाभ्यामथ शाखाभ्यामथवाप्येकशाखया । अशून्यं पात्रं कुर्व्वीत एवं हानिर्न जायते ॥ अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुख ! । त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कारस्त्वं विष्णोः परमं पदम् ॥”

अभृतोपस्तरणमसीत्यपः स्पृश्योपस्थाय वाचं नियच्छेत् । न्यस्तं महाव्याहृतिभिरद्भिः प्रदक्षिणं परिषिच्य सव्येन पाणिना पात्रमविमुञ्चन्नमृतो- पस्तरणमसीति पुरस्तादपः पीत्वा पञ्चभिस्तैः प्राणाहुतीर्ज्जुहोति । प्राणे निविष्टोऽमृतं जुहोमि शिवोमाविशाप्रदाहाय प्राणाय स्वाहा । अपाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि शिवोमाविशा- प्रदाहायापानाय स्वाहा । व्याने निविष्टोऽमृतं जुहोमि शिवोमाविशाप्रदाहाय समानाय स्वाहा । इति तूष्णीं भूयो व्रतयेत् । प्रजापतिं मनसा ध्यायेत् ॥ * ॥ प्राणाय स्वाहेति प्राण- स्तृप्यति । प्राणे तृप्यति चक्षुस्तृप्यति । चक्षुषि तृप्यति आदित्यस्तृप्यति । आदित्ये तृप्यति द्यौस्तृप्यति । दिवि तृप्यन्त्यां यत्किञ्चिद्द्यौ- श्चादित्यश्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति तस्यानुतृप्तिं अनु- तृप्यति । व्यानाय स्वाहेति व्यानस्तृप्यति । व्याने तृप्यति श्रोत्रं तृप्यति । श्रोत्रे तृप्यति चन्द्र- मास्तृप्यति । चन्द्रमसि तृप्यति दिशस्तृप्यन्ति । दिक्षु तृप्यन्तीषु यत्किञ्चिद्दिशः खं चन्द्रमा- श्चाधितिष्ठन्ति । तत्तृप्यति तस्यानुतृप्तिं अनु- तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्च्च- सेनेति । अपानाय स्वाहेत्यपानस्तृप्यति । अपाने तृप्यति वाक् तृप्यति । वाचि तृप्यन्त्यां अग्नि- स्तृप्यति । अग्नौ तृप्यति पृथिवी तृप्यति । पृथिव्यां तृप्यन्त्यां यत्किञ्चित् पृथिवी वाग्नि- श्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति तस्यानुतृप्तिं अनुतृप्यति । तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्च्च- सेनेति । समानाय स्वाहा इति समानस्तृप्यति । समाने तृप्यति मनस्तृप्यति । मनसि तृप्यति पर्य्यन्यस्तृप्यति । पर्य्यन्ये तृप्यति विद्युत्तृप्यति । विद्युति तृप्यन्त्यां यत्किञ्चिद्धिद्युत्पर्य्यन्यश्चाधि- तिष्ठतस्तत्तृप्यति तस्यानुतृप्तिं अनुतृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्च्चसेनेति । उदानाय स्वाहेति उदानस्तृप्यति । उदाने तृप्यति वायुस्तृप्यति । वायौ तृप्यति आकाश- स्तृप्यति । आकाशे तृप्यति यत्किञ्चिद्वायु- श्चाकाशश्चाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति । तस्यानुतृप्ति- मनुतृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्च्चसेनेति ॥ * ॥ “भुक्तेऽन्नेकेचित्काङ्क्षन्ति भुक्तशेषं भुविक्षिपेत् । केचित काङ्क्षन्त्यनाजीवाः केचित् कर्म्मवशा- नुगाः ॥ भुञ्जन्तु मम चोत्सृष्टं पात्रे वाथ मुवि स्थिते । अमृतापिधानमसीत्युपरिष्टात् पयः पिबेत् ॥ अह्नि पूर्ब्बोपरिष्टाच्च वस्त्रं प्राणस्य निर्णयेत् । भुक्त्रा पीत्वा च यः कश्चित् शून्यं पात्रं समुत् सृजेत् ॥ स पुनः क्षुत्पिपासार्त्तो भवेज्जन्मनि जन्मनि । अमृतापिधानमसीत्युपरिष्टादपः पिबेत् ॥” अपः पीत्वाचान्तः प्राणस्थानान्यद्भिः स्पृशति । प्राणानां ग्रन्थिरसीति हृदयमालभ्य जपति प्राणानां ग्रन्थिरसि इति प्राणदेशम् । विष्णो-

र्जठरमसीतिनाभिदेशम् । यो देवानामधि- पतीति पुनरपि हृदयदेशमालभ्य जपति । सावित्रीञ्चानुभाष्य त्रिरापो रसानां रसभुक् तत्रात्मा कर्म्मेष्टिः प्रीयतां विश्वभुगिति ध्यायेद- व्यक्तं पुरुषम् ॥ * ॥ “आहिताग्निरनड्वांश्च ब्रह्मचारी च ते त्रयः । अश्नन्त एव सिद्ध्यन्ति नैषां सिद्धिरनश्नताम् ॥ गृहस्थो ब्रह्मचारी च योऽनश्नंस्तु तपश्चरेत् । प्राणाग्निहोत्रलोपेन अवकीर्णी भवेत्तु सः ॥ अन्तराप्रातराशञ्च सायमाशन्तथैव च । सदोपवासी भवति यो न भुड्क्ते कदाचन ॥ प्राणाग्निहोत्रमन्त्राणां निरुद्धे भोजने जपेत् । त्रेधाग्निहोत्रमन्त्रांस्तु द्रव्यालाभेन तर्पयेत् ॥ यथाहि नलमैषीकमग्निप्रोतं प्रहूयते । तद्वत् सर्व्वाणि पापानि निर्दहन्त्यात्मयाजिनः ॥ यथेह क्षुधिता बाला मातरं पर्य्युपासते । एवं सर्व्वाणि भूतानि अग्निहोत्रमुपासते ॥” इति ॥ * ॥ “भोजनस्य निषेधन्तु प्रवक्ष्याम्यनुपूर्ब्बशः । नोच्छ्रितो भक्षयेत् किञ्चिन्न गच्छन् वा कदाचन ॥ खट्वारूढो न भुञ्जीत न पाणिस्थं कदाचन । चन्द्रसृर्य्योपरागे च ग्रस्तास्ते चन्द्रसूर्य्ययोः ॥ गोब्राह्मणोपवासेन न वाजीर्णे तु भोजने । निशीथे नैकवासास्तु न लग्नोच्छिष्टभाजने ॥ न रात्रौ तिलसम्बद्धं दधि शक्तून्न माक्षिकम् ॥ कोविदारवटाश्वत्थफलानि न कदाचन । चणकञ्च कौसुम्भं करमथितञ्च यद्दधि ॥ वेद्या बहिः पुरोडाशं तुल्यं गोमांसभक्षणे । नोच्छिष्टेन घृतं ग्राह्यं शक्तून् वापद्गतोऽपि सन् । पलाण्डुं लशुनं वापि भुञ्जंस्तत्पापमाप्नुयात् ॥ नानार्द्रमुखपाणिस्तु चन्द्रतारार्कमीक्षयेत् । भुञ्जन् कुर्व्वन् स्वमूर्द्धानं स्पृशेद् ब्रह्म न कीर्त्तयेत् ॥ नार्द्रवासाः शिरःक्लिन्नः सोपानत्को निरासनः । शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकम् ॥ नाश्नीयान्न पिबेच्चैव कृत्वा पर्य्यस्तिकां नरः । पादप्रसारणं कृत्वा न च वेष्टितमस्तकः ॥ न च श्राद्धस्य यच्छिष्टं ग्रहे पर्य्युषितञ्च यत् । दम्पत्योर्भुक्तशेषन्तु न भुञ्जीत कदाचन ॥ नातिचरितमश्नीयात् भुक्त्रा शेषं विवर्ज्जयेत् । न भक्षयेत्तु निःशेषमन्यत्र दधिसर्पिषोः ॥ पयसो मधुशक्तूनां तिलानामोदनस्य च । न चैको मिष्टमश्नीयान्न बहूनाञ्च पश्यताम् ॥ बहवस्तु न भुञ्जन्ति तथा चकस्य पश्यतः । ओष्ठौ च न लिहेत् पाणिं नाङ्गुलिं पात्रमेव च ॥ शून्यालयेऽग्निशालायां देवागारे तथैव च । आयुर्निरस्यते तस्य मिष्टैकस्य बुभुक्षतः ॥ अदत्त्वा गोऽग्निविप्रेभ्यः कुमारायानुयायिषु । एकोऽन्नं मिष्टमश्नाति ततोऽन्यो नास्त्यपुण्यकृत् ॥ यस्त्वेकपङ्क्त्यां विषमं ददाति स्नेहाद्भयाद्वा यदि वार्थहेतोः । वेदेषु दृष्टामृषभिस्तु गीतां तां ब्रह्महत्यां मुनयो वदन्ति ॥

पृष्ठ ३/५५३

एकपङ्क्त्युपविष्टानां दुष्कृतानां दुरात्मनाम् । सर्व्वेषां तत्समं तावद्यावत् पङ्क्तिर्न भिद्यते ॥ एवं यो ब्राह्मणो भुङ्क्ते सन्तर्प्य पितृदेवताः । स द्वे कुले समुद्धृत्य ब्रह्मसायुज्यमाप्नुयात् ॥” इति वह्निपुराणे भोजनविधानम् ॥ * ॥ त्रिविधभोजनं यथा, -- “उच्छिष्टमवशिष्टं वा पथ्यं पूतमभीप्सितम् । भक्तानां भोजनं विष्णोर्नैवेद्यं सात्त्विकं मतम् ॥ इन्द्रियप्रीतिजननं शुक्रशोणितवर्द्धनम् । भोजनं राजसं शुद्धमायुरारोग्यवर्द्धनम् ॥ अतः परं तामसानां कट्वम्लोष्णाविदाहिकम् । पूतिपर्य्युषितं ज्ञेयं भोजनं तामसप्रियम् ॥” इति कल्किपुराणे २५ अध्यायः ॥ * ॥ श्राद्धादिषु निमन्त्रितस्यान्यत्र भोजने दोषो यथा, -- “निमन्त्रितोऽन्यतो भुङ्क्ते श्राद्धे दैवे सपैतृके । स द्विजो नरके वासं लभते नात्र संशयः ॥” देवतादिष्वभुक्तवत्सु भोजने दोषा यथा, -- “देवतापितृमर्त्येषु महत्सु ब्राह्मणेषु च । अभुक्तवत्सु येऽश्नन्ति बालपित्रग्निमातृषु ॥ दुष्टास्ते पूयनिचये निपात्यन्तेऽधमाधमाः । सूचीमुखाश्च जायन्ते क्षुधार्त्ताः किरिविग्रहाः ॥” “एकपङ् क्त्युपविष्टाश्च समुत्थाय प्रयान्ति ये । विड्भोजनं राक्षसेन्द्र ! नरकन्ते प्रयान्ति हि ॥ एकसार्थप्रयातञ्च तथान्यञ्चार्थितं नराः । असंविभज्य भुञ्जन्ति ते यान्ति श्लेष्मभोजनम् ॥ पायसं कृशरं मांसं वृथा भुक्तञ्च यैर्नरैः । तेषामयोगुडास्तप्ताः क्षिप्यन्ते वदनेऽद्भुताः ॥” इति वामनपुराणे १२ अध्यायः ॥ * ॥ औषधातिरिक्तकिञ्चिद्भोजनवतो नित्यनैमित्तिक- क्रियानिषेधो यथा, -- “द्रव्ये भुक्ते त्वजीर्णे च नैव भुक्त्रा च किञ्चन । कर्म्म कुर्य्यान्नरो नित्यं सूतके मृतके तथा ॥ पत्रं पुष्पञ्च ताम्बूलं भेषजत्वेन कल्पितम् । कणादिपिप्पल्यन्तञ्च फलं भुक्वा न चाचरेत् ॥ जलस्यापि नरश्रेष्ठ ! भोजनाद्भेषजादृतें । नित्यक्रिया बिवर्त्तेत सह नैमित्तिकैः सदा ॥” इति कालिकापुराणे ५४ अध्यायः ॥ भोजने पाकविधौ दिङ्नियमो यथा, -- “पूर्ब्बाशाभिमुखो भूंत्वा उत्तराशामुखेन वा । पचेदन्नञ्च मध्याह्ने सायाह्ने च विवर्ज्जयेत् ॥ अग्न्याशाभिमुखे पक्त्वा अमृतान्नं विजानीहि । पूर्ब्बामुखो धर्म्मकामः शोकहानिश्च दक्षिणे ॥ श्रीकामश्चोत्तरमुखे पतिकामश्च पश्चिमे । ऐशान्याभिमुखे पक्त्वा दरिद्रो जायते नरः ॥” पाकपात्रनिरूपणं यथा, -- “यदा तु आयसे पात्रे पक्त्वा अश्नाति वै द्विजः । स पापिष्ठोऽपि भुङ्क्तेऽन्नं रौरवे परिपच्यते ॥ ताम्रे पक्त्वा चक्षुर्हानिर्मणौ भवति वै क्षयः । पितृभ्यां पक्वमन्नञ्च पितृव्येण यशस्विनि ! ॥ पुण्डरीकस्य यज्ञस्य लभते फलमीप्सिंतम् । वातुलेन तु यत् पक्वं भगिन्या च कनिष्ठया ।

असगोत्रेण यत् पक्वं शोणितं तदपि स्मृतम् ॥ अभक्तेन च यत् पक्वं स्त्रिया पक्वं तथैव च । पक्वपात्रे च यत् पक्वं तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥” पाककाष्ठनिरूपणं यथा, -- “उडुम्बरेण काष्ठेन कदम्बस्य दलेन च । शालेन करमर्द्देन उदरावर्त्तकेन च ॥ पक्त्वान्नं नैव भुञ्जीत भुक्त्रा रात्रिमुपावसेत ॥” निषिद्धान्नं यथा, -- “गर्हितान्नमवीरान्नं भुक्त्वा चान्द्रायणञ्चरेत् । अप्रजा या तु वनिता नाश्नीयादेव तद्गृहे ॥ शालकाष्ठस्य पक्वान्नं शिरीषकस्य चैव हि । कालचण्डातकस्यैव वज्रवारणकस्य च ॥ भेरण्डशाल्मलैर्वापि पक्वान्नं गर्हितं स्मृतम् ॥” पाकपात्रत्यागकालो यथा, -- “यदा मृण्मयपात्रे तु पक्वं वै सार्व्वकालिकम् । मासें पक्षे तथाष्टासु तत्पात्रं विसृजेद् गृही ॥ धनुःपाके तथा सिंहे मीने चैव वरानने ! ! यः कुर्य्याद्भोजनं देवि ! कृच्छ्रेणेव विशुद्ध्यति ॥” पाकार्थजलदानं यथा, -- “एकदा तु जलं दद्याद् द्बिवारं न प्रदापयेत् । त्रिभागं पूरयेत् पात्रं पश्चात्तोयं न दापयेत् ॥” भोजनस्थानादि यथा, -- “उपलिप्ते शुचौ देशे पादौ प्रक्षाल्य वाग्यतः । प्राङ्मुखोऽन्नानि भुञ्जीत शुचिः पीठमव- स्थितः ॥” पीठनिरूपणं यथा, -- “सार्द्धहस्ते चतुष्कोणे सहकारविनिर्मिते । चामभद्रदारुमये प्रादेशोच्छ्रायसंयुते ॥ वरुणासने भवेद्वृद्धिर्भद्रके श्रियमाप्नुयात् । चामे धनविवृद्धिः स्याद्धर्म्मवृद्धिस्तु भद्रके । शालासने कशेरुके किंशुके मरणं भवेत् ॥” भोजने दीपनिरूपणं यथा, -- “घृतदीप्त्या यज्ञफलं तैले धेनुफलं लभेत् ॥” भोजने चाण्डालादिदृष्टिनिषेधो यथा, -- “यदा भोजनकाले तु चाण्डालैः पतितैस्तथा । श्वकुक्कुटवराहैश्च म्लेच्छैश्च अन्त्यजैरपि । अन्नं वाप्यथ पानं वा दृष्टमात्रं परित्यजेत् ॥” “रजस्वलायाः संस्पृष्टीर्वाचं श्रुत्रा प्रमादतः । व्रतस्थो वर्ज्जयेद्देवि ! अव्रते प्रोक्षणञ्चरेत् ॥ देवालये तथा तीर्थे सिद्धक्षेत्रे च शङ्करि ! । ब्राह्मणानां समाजे तु भुक्त्वा क्रतुफलं लभेत् ॥ आचान्ती भोजनं कुर्य्यादनामायां हिरण्ययुक् । सुवर्णेन स्पृशेदन्नं तदन्नञ्चामृतं विदुः ॥ रजःस्पृशं यदन्नञ्च भुक्त्रा भवति किल्विषी । पौष्पकेण स्पृशेदन्नमन्नं विष्ठासमं भवेत् ॥ वैदूर्य्येण माणिक्येन स्फटिकेन स्पृशेदपि । स्वर्णेन संस्पृशेदन्नं तदन्नं शुचितामियात् ॥” भोजने दिङ्नियमो यथा, -- “आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते रात्रौ चैव उदङ्- मुखः । यशस्वी दक्षिणे चैव पश्चिमे तु विवर्ज्जयेत् ॥” भोजने मण्डलानि यथा, --

“मण्डलं भोजने काले चतुष्कोणं द्विजस्य च । क्षत्त्रियस्य भवेद्दैर्घं वैश्यस्य कूर्म्मपृष्टकम् । स्त्रीशूद्राणां भवेद्वृत्तं शकटाकारमेव वा ॥” अथ भोजनकालः । “सायं प्रातर्द्विजातीनामशनं देवनिर्म्मितम् । नित्यमह्नि तमस्विन्यां सार्द्धप्रहरयामतः ॥ रात्रौ यामत्रयान्ते च सन्ध्ययोर्न कदाचन । अकालभोजनं कृत्वा प्राणायामेन शुद्ध्यति । अहोरात्रेश्च सन्ध्यायां भुक्त्वा कृच्छ्रं समाचरेत् ॥” मोदकादिभक्षणानन्तरमन्नभोजनविधिर्यथा, -- मोदकं कन्दुपक्वञ्च गव्याढ्यं घृतसंयुतम् । पुनः पुनर्भोजने च पुनरन्नं न दुष्यति । त्रिसन्ध्यं भुक्तवान् यस्तु न स स्वार्थं द्विजः क्वचित् ॥ भुक्त्वा रात्रिमुपगमे कृच्छ्रेणैकेन शुद्ध्यति ॥ कोलं हरिद्रा सौवीरं मरीचं जातिकोषकम् । ग्रन्थिपर्णादिकं सर्व्वं गन्धद्रव्यं तथौषधिः । प्रशस्तमेषामामान्नं स्विन्नञ्चापि न दुष्यति ॥ कुटुम्बभरणार्थाय पाकं पश्चान्निवेदयेत् । वैश्वदेवान्नमुद्धत्य भोजयेन्न विचारयेत् ॥ नाश्नीयात् केवलं रात्रौ विल्वञ्चैव तथा दधि । अङ्केन तृणगुच्छेन काष्ठखण्डेन वह्निना ॥ पङ्क्तिभेदं ततः कुर्य्यात् पश्चाद्भुञ्जीत वाग्यतः । हस्तदत्तं यदन्नञ्च शूद्रादत्तं न भक्षयेत् ॥ घृततैलञ्च लवणं पानीयं पायसं दधि । रविवारे तथा षष्ठ्यां भौमवारे दिनक्षये । पर्व्वकाले च द्वादश्यां द्विजस्तिक्तं न भक्षयेत् ॥ न वामेन पिबेत्तोयं न रसं तक्रमेव च । भेकाखुशिशुमार्ज्जारैस्तथा पारावतैरपि ॥ कलविङ्कैः पन्नगैश्च पाके स्पृष्टेऽपि सुन्दरि ! । गोधया बनमार्ज्जारैः पाकं न विसृजेत् क्वचित् ॥ स्वर्णरौप्यमये पात्रे पाषाणे ब्रह्मपत्रके । सकृद्भुक्त्वा तु देवेशि ! पराकस्य फलं लभेत् ॥ पूर्ब्बायां स्वर्णपात्रे च भोजनं यः समाचरेत् । पुण्डरीकस्य यज्ञस्य लभते फलमीप्सितम् ॥ स्वर्णपात्रे पश्चिमायां उत्तराभिमुखेन वा । तदन्नं शौकरं मांसं भुक्त्वा चान्द्रायणञ्चरेत् ॥ सर्व्वकामः स्वर्णपात्रे यशस्वी खर्परेषु च । पद्मपत्रे भवेत् पुष्टिर्हविष्याशी तु पुण्यवान् ॥ क्षयी भवति ताम्रे च काचपात्रे दरिद्रता । तूतपत्रे भवेदायुः कदले कीर्त्तिमाप्नुयात् ॥ मधुपत्रे च रोगः स्याद्वटपत्रे तु वैष्णवः । शालपत्रे भवेत्कामी पनसे चैव स्वर्गतिः । निशापत्रे प्ररोहे च पुनः संस्कारमर्हति ॥” इति मत्स्यसूक्ततन्त्रे ४२ पटलः ॥ अथ स्मृत्युक्तभोजनविधिः । बहिःप्रक्षालित- पाणिपादवदनो रत्नपाणिर्द्विवासा द्विराचान्तो गोमयोपलिप्ते प्रावृते देशे शुद्धः शुद्धनीचासनो- पविष्टो धर्म्मवृद्धिकामः प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा यशस्कामो जीवत्पितृमातृकेतरो दक्षिणा- मुखो धनकामः प्रत्यङ्मुखो भूमिस्पृष्टदक्षिण- पाद आसनारूढसव्यपादोऽन्तर्जानुकरो दक्षि-

पृष्ठ ३/५५४

णदिक्कृतपानीयपात्रो दक्षिणावर्त्तेन चतु- ष्कोणमण्डलं कृत्वा लोहताम्रमृण्मयभवादि- दुष्टभग्नकांस्यकदल्यादिपत्रपृष्ठपद्मपलाशपत्रेतर- पात्रं विधाय प्रक्षाल्य च आत्मानं पात्रञ्च दक्षिणक्रमेण जलेन वेष्टयित्वा तदुपरि लोहे- तरपात्रान्तरेण हस्ताभ्यां प्रतिषिद्धेतरमन्ना- दिकं स्थापयित्वा अन्नं दृष्ट्वा प्रहृष्येत् । अस्माकं नित्यमेवास्तु इत्यभिलप्य संप्रोक्ष्य आचाराच्चतु- ष्कोणमण्डलाभ्यन्तरे जललिखितचक्रोपरि ॐ नारायणाय नम इत्यन्नं सजलं मध्ये दद्यात् । तत्पार्श्वे ॐ भुवः पतये स्वाहा ॐ भुवनपतये स्वाहा ॐ भूतानां पतये स्वाहा । इति बलि- चतुष्टयं दद्यात् । तदिदं सोपकरणमन्नं ॐ विष्णवे नम इत्युत्सृज्य तदग्रं किञ्चित् ॐ विश्वकसेनाय नम इति दत्त्वा अन्नोपरि विष्णु- निर्म्माल्यतुलसीपत्रं प्रक्षिप्य विष्णुपादोदकं पुरा न गृहीतञ्चेदिदानीम् । “ॐ कृष्ण कृष्ण महाबाहो भक्तानामार्त्ति- नाशन ! । सर्व्वपापप्रशमनं पादोदकं प्रयच्छ मे ॥” इति गृहीत्वा इष्टदेवतानामपरेरितं श्रुत्वा स्वयं त्रिरुच्चार्य्य वा ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा इत्यनेन पीत्वा । “ॐ अकालमृत्युहरणं सर्व्वव्याधिविनाशनम् । विष्णोः पादोदकं पुण्यं शिरसा धारयाम्यहम् ॥” इत्यनेन पादोदकशेषं शिरसि दद्यात् । “ॐ उच्छिष्टभोजिनस्तस्य वयमुच्छिष्टकाङ्क्षिणः । येन लीलावराहेण हिरण्याक्षो निपातितः ॥” इत्युक्त्वा अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां घृतप्लुतस्तोकमन्न- मादाय महामौनी साङ्गुष्ठसर्व्वाङ्गुलिभिर्व्वा ॐ प्राणाय स्वाहा इत्यनेन मुखे दत्त्वा अदन्तच्छिन्नं निगिरेत् । एवं ॐ अपानाय स्वाहा ॐ समा- नाय स्वाहा ॐ उदानाय स्वाहा ॐ व्यानाय स्वाहा । ततो वीर्य्यकामो मौनी भुञ्जीत । ततः प्रथमं द्रवयुक्तमधुरं मध्ये कठि- नाम्ललवणानि अन्ते द्रवयुक्तकटतिक्तानि यथालाभं क्षीरान्तं साङ्गुष्ठैदक्षकरसर्व्वाङ्गु- लिभिः अनतितृप्तं भुञ्जीत । पश्चादधिकं जला- दिकं न पातव्यम् । जलक्षीरदधिघृतमधुशाक- शक्तुमांसेतरद्रव्याणां शेषं रक्षणीयम् । भोजने संपूर्णे तु मांसभोजने करं प्रक्षाल्य तदभोजने तु करमप्रक्षाल्यैव सान्नेन हस्तेन जलं गृहीत्वा ॐ अमृतापिधानमसि स्वाहा इति जलगण्डूषं गृहीत्वा सान्नं तज्जलशेषं ॐ रौरवेऽपुण्य- निलये पद्मार्व्वुदनिवासिनाम् । उच्छिष्टभागि- नामन्नमक्षय्यमुपतिष्ठतामिति भूमौ निक्षिपेत् । भोजनकाले तु विडालकर्म्मकस्पर्शत्यागः । विडालकर्त्तृकस्पर्शे न दोषः । ततः स्थानान्तरं न गच्छेत् । परावृत्य मृद्भिर्मुखहस्तलेपमपनीय तृणादिना जिह्वाघर्षणयोग्यं दन्तेभ्यो गृहीत- रसद्रव्यं रक्तपातक्षतादिकं विना अपनयेत् । यत्ने कृते यदि न निःसरति तदा न दोषः ।

ततो जिह्वाञ्च संघृष्य जलगण्डूषैर्मुखाभ्यन्तरं संशोध्य पाणी पादौ च प्रक्षाल्य आसनस्थ एव भूमौ पादौ दत्त्वा द्विराचम्य मुखं तुलसी- पत्रादिना संशोध्य दक्षिणपादाङ्गुष्ठे दक्षिण- हस्तेन -- “ॐ अङ्गुष्ठमात्रपुरुषो ह्यङ्गुष्ठञ्च समाश्रितः । ईशः सर्व्वस्य जगतः प्रभुः प्रीणातु विश्वधृक् ॥” इति मन्त्रेण जलं दद्यात् । ततो महीमार्ज्जना- भावे अशुचित्वादविलम्बमेव भोजनपात्रमुद्धृत्य तत् स्थानं उच्छिष्टमपनीय गोमयोदकाभ्यां संमृज्य सिञ्चेत् । सुस्थः प्रशान्तचित्त आसने उपविश्याभीष्टदेवतानाम स्मृत्वा -- “ॐ अग्निराप्याययत्वन्नं पार्थिवं पवनेरितः । दत्तावकाशो नभसा जरयत्वस्तु मे सुखम् ॥ अन्नं बलाय मे भूमेरपामग्न्यनिलस्य च । भवत्वेतत्परिणतौ ममास्त्वव्याहतं सुखम् ॥ प्राणापानसमानानामुदानव्यानयोस्तथा । अन्नं तुष्टिकरञ्चास्तु ममास्त्वव्याहतं सुखम् ॥ अगस्तिरग्निर्व्वडवानलश्च भुक्तं ममान्नं जरयत्वशेषम् । सुखं ममैतत्परिणामसम्भवं यच्छत्वरोगं मम चास्तु देहे ॥ विष्णुः समस्तेन्द्रियदेहदेहि- प्रधानभूतो भगवान् यथैकः । सत्येन तेनान्नमशेषमेत- दारोग्यदं मे परिणाममेतु ॥ विष्णुरत्ता तथैवान्नं परिणामश्च वै यथा । सत्येन तेन मद्भुक्तं जीर्य्यत्वन्नमिदं तथा ॥” इत्युच्चार्य्य वामहस्तेनोदरं परिमृजेत् । ततः पादशतव्रजनानन्तरं वामपार्श्वेन किञ्चित्कालं शयितव्यम् । ततस्ताम्बूलादि मुखवासद्रव्यं भोक्तव्यम् । इत्याह्निकाचारे पञ्चमयामार्द्ध- कृत्यम् ॥ * ॥ अथ भोजनादिदानफलम् । “भोजनाच्छादनं दत्त्वा दत्त्वा चोपानहौ द्विज ! । स स्वर्गलोकं संभुज्य सर्व्वकामोऽत्र जायते ॥ विद्यां भक्त्या प्रयच्छेद्यः परंब्रह्मण्यसौ विशेत् । विद्यार्थिने च विप्राय यो दद्याद्भोजनं नरः ॥ अन्नं प्राणो जलं प्राणः प्राणश्चौषधमुच्यते । तस्मादौषधदानेन दत्ताः स्युरसवो द्विजाः ॥ इति पराशरस्मृतिः ॥ भोजने प्रतिषेधो यथा, -- “ताम्रपात्रे पयःपानमुच्छिष्टे घृतभोजनम् । दुग्धे च लवणं दद्यात् सद्यो गोमांसभक्षणम् ॥ यः शूद्रेण समाहूतो भोजनं कुरुते द्बिजः । सुरापश्च स विज्ञेयः सर्व्वधर्म्मबहिष्कृतः ॥ स्नानं रजकतीर्थेषु भोजनं गणिकालये । शयनं पूर्ब्बपादे च ब्रह्महत्या दिने दिने ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ अथ शिशूनां प्रथमान्नभोजनदिनादि । यथा, यमः । “ततोऽन्नप्राशनं मासि षष्ठे कार्य्यं यथाविधि । अष्टमे वाथ कर्त्तव्यं यद्वेष्टं मङ्गलं कुले ॥”

षष्ठ इति मुख्यः कल्पः प्रागुक्तन्यायात् । कृत्य- चिन्तामणौ । “अन्नस्य प्राशनं प्रोक्तं मासि षष्ठेऽष्टमे बुधैः । स्त्रीणान्तु पञ्चमे मासि सप्तमे प्रजगौ मुनिः ॥ द्वादशीसप्तमीनन्दारिक्तासु पञ्चपर्व्वसु । बलमायुर्यशो हन्यात् शिशूनामन्नभोजनम् ॥” भुजबलभीमे । “षष्ठे मासि निशाकरे शुभकरे रिक्तेतरे वै तिथौ सौम्यादित्यसितेन्दुजीवदिवसे पक्षे च कृष्णेतरे । प्राजेशादितिपौष्णवैष्णवयुगैर्हस्तादिषट्कोत्तरै- राग्नेयाप्पतिपित्रभैश्च नितरामन्नादिभक्षे शुभम् ॥” युगैरिति प्राजेशादौ प्रत्येकं सम्बध्यते अत्रापि तिथ्यङ्गादिविद्धर्क्षं विवर्जयेत । “वृषद्वन्द्वधनुर्मीनकन्यालग्नेऽन्नभक्षणम् । त्रिकोणाष्टकयूकान्त्यग्रहा यद्वत्तथा फलम् ॥ दुष्टः शशधरो लग्नात् षष्ठाष्टस्थोऽन्नभक्षणे ॥” मार्कण्डेयपुराणम् । “देवतापुरतस्तस्य पितुरङ्कगतस्य च । अलङ्कृतस्य दातव्यमन्नं पात्रे च काञ्चने ॥ मध्वाज्यकणकोपेतं प्राशयेत् पायसन्ततः । कृतप्राशनमुत्सङ्गे मातुर्बालन्तु तं त्यजेत् ॥ देवाग्रतोऽथ विन्यस्य शिल्पभाण्डानि सर्व्वशः । शास्त्राणि चैव शस्त्राणि ततः पश्येत्तु लक्षणम् ॥ प्रथमं यत् स्पृशेद्बालः शिल्पभाण्डं स्वयं तथा । जीविका तस्य बालस्य तेनैव तु भविष्यति ॥” सोमवारे दोषमाह भोजराजः । “वाचालो बलवान् दिने दिनपतेरत्यन्तदीप्तानलो देही हीनहुताशनः शिशिरगौ कौजे रुजा पीडितः । बौधे भोगसुखोदयी प्रथमभुग्जीवे चिरायुः सुखी शुक्रे सौख्यबलान्वितोऽतिसुभगो मन्दे च मन्दानलः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तद्वैदिकपर्य्यायाः । आवयति १ भर्वति २ बभस्ति ३ वेति ४ वेवेष्टि ५ अविष्यन् ६ वप्सति ७ भसथः ८ वब्धाम् ९ ह्वरति १० । इति दशाति- कर्म्माणः । इति वेदनिघण्टौ २ अध्यायः ॥ (तथा च सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “वक्ष्याम्यतः परं कृत्स्नमाहारस्योपकल्पनाम् । घृतं कार्ष्णायसे देयं पेया देया तु राजते ॥ फलानि सर्व्वभक्ष्यांश्च प्रदद्याद्वैदलेषु च । परिशुष्कप्रदिग्धानि सौवर्णेषु प्रकल्पयेत् ॥ प्रद्रवाणि रसांश्चैव राजतेषूपहारयेत् । कट्वराणि खडांश्चैव सर्व्वान् शैलेषु दापयेत् ॥ दद्यात्ताम्रमये पात्रे सुशीतं सुशृतं पयः । पानीयं पानकं मद्यं मृण्मयेषु प्रदापयेत् ॥ काचस्फटिकपात्रेषु शीतलेषु शुभेषु च । दद्याद्वैदूर्य्यपात्रेषु रागषाडवसट्टकान् ॥

पृष्ठ ३/५५५

पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे । सूदः सूपौदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् ॥ फलानि सर्व्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च । तानि दक्षिणपार्श्वे तु भुञ्जानस्योपकल्पयेत् ॥ प्रद्रवाणि रसांश्चैव पाणीयं पानकं पयः । खडान् यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पार्श्वे प्रदापयेत् ॥ सर्व्वान् गुडविकारांश्च रागषाडवसट्टकान् । पुरस्तात् स्थापयेत्प्राज्ञो द्वयोरपि च मध्यतः ॥ एवं विज्ञाय मतिमान् भोजनस्योपकल्पनाम् । भोक्तारं विजने रम्ये निःसम्बाधे शुभे शुचौ ॥ सुगन्धिपुष्परचिते समे देशेऽथ भोजयेत् । पूर्ब्बं मधुरमश्नीयान्मध्येऽम्ललवणौ रसौ ॥ पश्चाच्छेषान् रसान् वैद्यो भोजनेष्ववचारयेत् । आदौ फलानि भुञ्जीत दाडिमादीनि बुद्धिमान् ॥ ततः पेयांस्ततो भोज्यान् भक्ष्यांश्चित्रांस्ततःपरम् । घनपूर्ब्बं समश्नीयात् केचिदाहुर्विपर्य्ययम् ॥ आदावन्ते च मध्ये च भोजनस्य तु शस्यते । अतीवायतयामास्तु क्षपा येष्वृतुषु स्मृताः ॥ तेषु तत्प्रत्यनीकाढ्यं भुञ्जीत प्रातरेव तु । येषु चापि भवेयुश्च दिवसा भृशमायताः ॥ तेषु तत्कालविहितमपराह्णे प्रशस्यते । रजन्यो दिवसाश्चैव येषु चापि समाः स्मृताः ॥ कृत्वासममहोरात्रं तेषु भुञ्जीत भोजनम् । तस्मात् सुसंस्कृतं युक्त्या दोषैरेतैर्विवर्ज्जितम् । यथोक्तगुणसम्पन्नमुपसेवेत भोजनम् ॥” भोजनपात्रं, क्ली, (भोजनस्य पात्रम् ।) भक्ष्यद्रव्या- धारः । यथा, -- “तिष्ठन्ति यत्र नवकाञ्चननिर्म्मितानि श्रेणीकृतानि परितस्तु कटोरकाणि । राकाशशाङ्कनवमण्डलभास्करं यत् क्षौणीभृतां रजतनिर्म्मितथालकं स्यात् ॥” अथोर्द्ध्वप्रतिमादर्शिकांस्यमादर्शवत् शुचि । पात्रं दृढं सुविस्तीणें स्त्रीणामत्यन्तदुर्लभम् ॥ पत्रावली भवति वा नृपभोजनाय निर्जन्तुजालरहितामलवारिधौता । पालाशभूरुहदलैरचिता मनोज्ञा तादृग्विपर्णकगणैः परिवेष्टिता च ॥” इति पाकराजेश्वरः ॥ भोजपतिः, पुं, (भोजानां भोजवंशीयानां पतिः ।) कंसराजः । यथा, -- “मल्लानामशनिर्नृणां नरवरः स्त्रीणां स्मरो मूर्त्तिमान् गोपानां स्वजनोऽसतां क्षितिभुजां शास्ता स्वपित्रोः शिशुः । मृत्युर्भोजपतेर्विराडविदुषां तत्त्वं परं योगिनां वृष्णीनां परदेवतेति विदितो रङ्गंगतः साग्रजः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ४३ अध्याये १७ श्लोकः ॥ भोजपुरं, क्ली, (भोजस्य भोजराजस्य पुरम् ।) स्वनामख्यातदेशः । “आजिरभूद्भोजपुरे साकमसुरवरैः । हरे रेवापारे सवलो नूनं ते लघीयांसः ॥” इति विदग्धमुखमण्डनम् ॥

भोजयिता, [ऋ] त्रि, (भुज् + णिच् + कर्त्तरि तृच् ।) भोजनकारयिता । भोगप्रयोजकः । यथा, “कर्त्ता च देही भोक्ता च आत्मा भोजयिता सदा । भोगो विभवभेदश्च निष्कृतिर्मुक्तिरेव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २३ अध्याये ॥ भोजाधिपः, पुं, (भोजस्य अधिपः ।) कंसराजः । इति शब्दरत्नावली ॥ भोज्यं, त्रि, (भुज्यते इति । भुज् + कर्म्मणि + ण्यत् । “भोज्यं भक्ष्ये ।” ७ । ३ । ६९ । इति निपातनात् न कुत्वम्) भोजनीयद्रव्यम् । यथा, “भोज्यं भोजनशक्तिश्च रतिशक्तिर्वराः स्त्रियः । विभवो दानशक्तिश्च नाल्पस्य तपसः फलम् ॥” इति चाणक्ये ५१ श्लोकः ॥ अपि च । “आहारं षड्विधं चूष्यं पेयं लेह्यं तथैव च । भोज्यं भक्ष्यं तथा चर्व्व्यं गुरु विद्याद्यथोत्तरम् ॥” चूष्यं इक्षुदण्डादि । पेयं पानकशर्करीदकादि । लेह्यं रसालाक्वथितादि । भोज्यं भक्तसूपादि । भक्ष्यं लड्डुकमण्डकादि । चर्व्व्यं चिपिटचण- कादि । इति भावप्रकाशः ॥ (पितॄणां तृप्त्यर्थं देये अन्नादौ च ॥) भोज्यदानस्येतिकर्त्तव्यता यथा । ॐ अद्यामुके मासि अमुके पक्षे अमुकतिथौ अमुकगोत्रस्य पितुरमुकदेवशर्म्मण एकोद्दिष्टविधिकसाम्बत्- सरिकश्राद्धवासरे अमुकगोत्रस्य पितुरमुक- देवशर्म्मणोऽक्षयस्वर्गकाम इदं सघृतसवस्त्रोप- करणामान्नभोज्यमर्च्चितं श्रीविष्णुदैवतं यथा- सम्भवगोत्रनाम्ने ब्राह्मणायाहं ददानि । ततो दक्षिणा । ॐ अद्येत्यादि कृतैतत्सघृत- सवस्त्रोपकरणामान्नभोज्यदानकर्म्मणः साङ्गतार्थं दक्षिणामिदं काञ्चनमूल्यं श्रीविष्णुदैवतं यथा- सम्भवगोत्रनाम्ने ब्राह्मणायाहं ददानि । कृतै- तत्सघृतसवस्त्रोपकरणामान्नभोज्यदानकर्म्मा- च्छिद्रमस्तु । इति श्राद्धप्रयोगतत्त्वम् ॥ भोज्यसम्भवः, पुं, (सम्भवत्यस्मादिति सम्भव उत्- पत्तिकारणम् । भोज्यं सम्भवोऽस्य ।) शरीरस्थ- रसधातुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भोटाङ्गः, पुं, (भोटस्तज्जातिरङ्गमस्य ।) देश- विशेषः । इति शब्दरत्नावली । भोटान् इति भाषा ॥ (भोटान्तोऽपि पाठः ॥) भोभो, व्य, सम्बोधनम् । इति हलायुधः ॥ (यथा, महानाटके । १ । १४ । “भोभो भुजङ्ग ! तरुपल्लवलोलजिह्व ! ॥”) भोलानाथः, पुं, शिवः । यथा, -- “ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा भोलानाथः कृपानिधिः । संहृत्य तां महाज्वालां सगणोऽन्तरगान्मुने ! ॥” इति श्रीशिवपुराणोत्तरखण्डे तुण्डिवामदेवसंवादे वाराणसीमाहात्म्ये पञ्चक्रोशीयात्रायां महा- कालगणोत्पत्तिर्नाम २५ अध्यायः ॥ * ॥ पुस्तकान्तरे भोलानाथ इत्यत्र महादेव इति पाठः ॥

भोलिः, पुं, उष्ट्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भौतः, पुं, (भूतानि प्राणिनोऽधिकृत्य प्रवृत्तः । भूत + अण् ।) भूतयज्ञः । बलिकर्म्म । यथा, -- “होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूज- नम् ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ देबलः । इति शब्दमाला ॥ (भिक्षादिभ्योऽण् । भूतसङ्घः । तस्येदमित्यण् ।) भूतसम्बन्धिनि, त्रि ॥ भौतिकं, क्ली, (भूतानां विकार इति ठक् ।) मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रि, भूतसम्बन्धि ॥ (भूतानि क्षित्यादीनि तद्विकारश्च गोघटवृक्षा- दयः । “आहङ्कारिकत्वश्रुतेर्न भौतिकानि ।” इति । २ । २० । सांख्यसूत्रम् ॥ सृष्टिविशेषश्च । तथाच । “ईश्वरकृष्णकृतसांख्यकारिकायाम् । अष्ट विकल्पो दैवस्तैर्य्यग्योनश्च पञ्चधा भवति । मानुष्यश्चैकविधः समासतो भौतिकः सर्गः ॥ अत्र च सर्गे चैतन्योत्कर्षापकर्षविशेषात् तार- तम्यम् । यथा, तत्रैव । ऊर्द्धं सत्त्वविशालस्तमो- विशालश्च मूलतः सर्गः । मध्ये रजोविशालो ब्रह्मादिस्तम्बपर्य्यन्तः ॥ भौतिकः, पुं, महादेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (उपद्रवः । व्याध्यादिः । चक्षुरादि । शरी- रादि ॥ (भूतेषु महदादिक्षित्यन्तेषु आत्मबुद्ध्या उपासकाः भौतिकाः । बौद्धविशेषाः । “भौतिकास्तु शतं पूर्णं सहस्रन्त्वाभिमानिकाः ॥” इति पातञ्जलयोगसूत्रव्यासभाष्यटीकायां वाच- स्पतिमिश्रधृतवचनम् । १ । १९ ॥) भौती, स्त्री, (भूतानां भूतयोनीनामियमिति । भूत + अण् । ङीप् । तस्यां भूतानामधिका- रित्वविद्यमानत्वात्तथात्वम् ।) रात्रिः । इति हेमचन्द्रः । १४२ ॥ भौत्यः, पुं, (भूतेरपत्यं पुमान् । भूतिः + अप- त्यार्थे ष्यञ् ।) भूतिमुनिपुत्त्रश्चतुर्द्दशो मनुः । यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “अतः परन्तु भौत्यस्य त्वमुत्पत्तिं निशामय । देवानृषींस्तथा पुत्त्रांस्तथैव वसुधाधिपान् ॥ बभूवाङ्गिरसः पुत्त्रो भूतिर्नाम्नातिकोपनः । तस्य भ्राता सुवर्च्चाभूद् यज्ञे तेन निमन्त्रितः ॥ यियासुः शान्तिनामानं शिष्यमाह महामुनिः । सदोद्युक्तं सदाचारमुदारं मुनिसत्तमम् ॥ भूतिरुवाच । अहं यज्ञं गमिष्यामि भ्रातुः शान्ते ! सुवर्च्चसः । तेनाहूतस्त्वया चेह यत् कर्त्तव्यं शृणुष्व तत् ॥ अतिजागरणं वह्नेस्त्वया कार्य्यं ममाश्रमे । तथा तथाप्रमत्तेन यथाग्निर्न शमं व्रजेत् । इत्याज्ञप्ते तथेत्युक्तः स तु शिष्येण शान्तिना । जगाम यज्ञं तं भ्रातुराहूतः सन् यवीयसा ॥ प्रशान्तस्तावदनलो योऽसौ भूतिपरिग्रहः । तं दृष्ट्वा सोऽनलं शान्तं शान्तिरत्यन्तदुःखितः । भीतश्च भूतेर्बहुधा चिन्तयन् स महाद्युतिः ॥

पृष्ठ ३/५५६

मार्कण्डेय उवाच । बहुधैवं विचिन्त्यासौ भीतस्तस्य तदा गुरोः । ययौ मतिमतां श्रेष्ठः शरणं जातवेदसम् ॥ स चकार ततः स्तोत्रं सप्तार्च्चेर्यतमानसः । भूत्वैकचित्तो मेदिन्यां न्यस्तजानुः कृताञ्जलिः ॥ स एवं संस्तुतस्तेन भगवान् हव्यवाहनः । ज्वालामालावृततनुस्तस्यासीदग्रतो मुने ! ॥ परितुष्टोऽस्मि ते विप्र ! भक्त्या यत्ते स्तुतिः कृता । वरं ददामि भवतः प्रार्थ्यतां यत्तवेप्सितम् ॥ भगवन् ! कृतकृत्योऽस्मि यत्त्वां पश्यामि रूपिणम् । तथापि भक्तिनम्रस्य भगवन् ! श्रूयतां मम ॥ ममापराधात् संत्यक्तं यत्तेऽधिष्ट्यं विभावसो ! । तत्त्वयाधिष्ठितं सोऽद्य पूर्ब्बवत् पश्यतां द्बिजः ॥ तथान्यदपि मे देव ! प्रसादं कुरुषे यदि । पुत्त्रो विशिष्टो भवतु निरपत्यस्य मे गुरोः ॥ यथा च मैत्रीं तनये स करिष्यति मे गुरुः । तथा समस्तसत्त्वेषु भवत्वस्य मनो मृदु ॥ अग्निरुवाच । गुरोरर्थं त्वया ब्रह्मन् ! याचितं यद्वरद्वयम् । नात्मार्थे तेन मे प्रीतिस्त्वय्यतीव महामुने ! ॥ भविष्यत्येतदखिलं गुरोर्यत् प्रार्थितं त्वया । मैत्री समस्तभूतेषु पुत्त्रस्तस्य भविष्यति ॥ मन्वन्तराधिपः पुत्त्रो भौत्यो नाम भविष्यति । महाबलो महावीर्य्यो महाप्राज्ञो गुरोस्तव ॥ इत्युक्त्वा भगवानग्निः पश्यतस्तस्य वै मुने ! । वभूवादर्शनः सद्यः प्रदीपो निर्वृतो यथा ॥ एतस्मिन्नन्तरे सोऽपि गुरुस्तस्य महात्मनः । भ्रातुर्यवीयसो यज्ञादाजगाम स्वमाश्रमम् ॥ तस्यागतस्य शिष्योऽसौ चक्रे पादाभिबन्दनम् । गृहीतासनपूजश्च तमाह स तदा गुरुः ॥ वत्सातिहार्द्दं त्वयि मे तथान्येष्वपि जन्तुषु । न वेद्मि किमिदं त्वञ्चेद्वत्सैतत् कथयाशु मे ॥ ततः स शान्तिस्तत् सर्व्वमाचार्य्याय महात्मने । अग्निनाशादिकं विप्र ! समाचष्ट यथातथम् ॥ तच्छ्रुत्वा स परिष्वज्य स्नेहार्द्रनयनो गुरुः । शिष्याय प्रददौ वेदान् साङ्गोपाङ्गान् महात्मने ॥ भौत्थो नाम मनुस्तस्य पुत्त्रो भूतेरजायत । तस्य मन्वन्तरे देवानृषीन् भूपांश्च मे शृणु ॥ भविष्यस्य भविष्यांस्तु गदतो मम विस्तरात् । देवेन्द्रो यश्च भविता तस्य विख्यातकर्म्मणः ॥ चाक्षुषाश्च कनिष्ठाश्च पवित्रा भ्राजिरास्तथा । रजोवृकाश्च इत्येते पञ्च देवगणाः स्मृताः ॥ शुचिरिन्द्रस्तथा तेषां त्रिदशानां भविष्यति । महाबलो महावीर्य्यः सर्व्वैरिन्द्रगुणैर्युतः ॥ अग्नीधश्चाग्निबाहुश्च शुचिर्युक्तोऽथ माधवः । शुक्रो जितश्च सप्तैते तदा सप्तर्षयः स्मृताः ॥ गुरुर्गभीरो ब्रध्नश्च भरश्चानुग्र एव च । स्त्रीमानी च प्रवीरश्च विष्णुः संक्रन्दनस्तथा ॥ तेजस्वी सुवलश्चैव भौत्यस्यैते मनोः सुताः । चतुर्द्दशं मयैतत्ते मन्वन्तरमुदाहृतम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे मन्वन्तरानुवर्णननामा- ध्यायः ॥

भौमः, पुं, (भूमेरपत्यं । भूमि + शिवादित्वादण् ।) मङ्गलग्रहः । (यथा, वृहत्संहितायाम् । ५ । ६० । “पश्यन् ग्रस्तं सौम्यो घृतमधुतैलक्षयाय राज्ञां च । भौमः समरविमर्द्दं शिखिकोपं तस्करभयञ्च ॥”) नरकराजः । (यथा, हरिवंशे । १२० । १४ । “तासां पुरवरं भौमोऽकारयन्मणि- पर्व्वतम् ॥”) तस्येदमित्यण् । भूमिभवे, त्रि । इति मेदिनी । मे, २२ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३६ । २० । “भौमेन प्राविशद्भूमिं पार्व्वतेनाभवद्गिरिः । अन्तर्धानेन चास्त्रेण पुनरन्तर्हितोऽभवत् ॥”) अम्बरः । इति धरणिः ॥ रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भौमजलं, क्ली, (भूमि + अण् ।) भूमिसम्बन्धि- सलिलम् । तत् त्रिविधं यथा, -- “भौममम्भो निगदितं प्रथमं त्रिविधं बुधैः । जाङ्गलं परमानूपं ततः साधारणं क्रमात् ॥” तेषां लक्षणानि गुणाश्च । “अल्पोदकोऽल्पवृक्षश्च पित्तरक्तामयान्वितः । देशोऽनूप इति ख्यात आनूपं तद्भवं जलम् ॥ मिश्र चिह्नस्तु यो देशः स हि साधारणः स्मृतः । तम्मिन् देशे यदुदकं तत्तु साधारणं स्मृतम् ॥ जाङ्गलं सलिलं रूक्षं लवणं लघु तत्तनु । वह्निकृत् कफहृत् पथ्यं विकारान् कुरुते बहून् ॥ आनूपं वार्य्यभिष्यन्दि स्वादु स्निग्धं घनं गुरु । वह्निकृत् कफहृन्नित्यं विकारान् कुरुते बहून् ॥ साधारणन्तु मधुरं दीपनं शीतलं लघु । तर्पणं रोचनं तृष्णादाहदोषत्रयप्रणुत् ॥” अथ भौमानामेव नादेयादीनां लक्षणानि गुणाश्च । तत्र नादेयस्य लक्षणं गुणाश्च । “नद्या नदस्य वा नीरं नादेयमिति कीर्त्तितम् । नादेयमुदकं रूक्षं वातलं लघु दीपनम् । अनभिष्यन्दि विशदं कटुकं कफपित्तनुत् ॥ नद्यः शीघ्रवहा लघ्य्वः सर्व्वा याश्चामलौदकाः । गुर्व्व्यः शैवलसंछन्ना मन्दगाः कलुषाश्च याः ॥ नदीसरस्तडागस्थे कूपप्रस्रवणादिजे । उदके देशभेदेन गुणान् दोषांश्च लक्षयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ भौमनः, पुं, (आदिसर्गे भवतीति भू + कर्त्तरि मन् । भूमा ब्रह्मा । तस्यापत्यम् । अण् । मन- न्तत्वात् न टेर्लोपः ।) विश्वकर्म्मा । इति पुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२६ । १२ । “ससर्ज्ज यं सुतपसा भौमनो भुवनप्रभुः । प्रजापतिरनिर्द्देश्यं यस्य रूपं रवेरिव ॥” भौमरत्नं, क्ली, (भूमौ जातं । भूमि + अण् । तादृशं रत्नम् ।) प्रबालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भौमिकः, त्रि, भूम्यधिकारी । भूमिमधिकरोति यः । इत्यर्थे ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (भूमि- स्थितः । यथा, मनौ । ५ । १४२ ।

“स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान् । भौमिकैस्ते समा ज्ञेया न तैरप्रयतो भवेत् ॥”) भौमी, स्त्री, (भूम्यां जाता । भूमिः + अण् + स्त्रीत्वात् ङीष् ।) सीता । इति शब्दरत्नावली ॥ भौरिकः, पुं, (भूरि सुवर्णमधिकरोतीति ठक ।) कनकाध्यक्षः । इत्यमरः । २ । ७ ॥ भ्राश, ऋ ण टु ङ भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ अवभ्नाशत् । ण भ्नेशे बभ्नाशे । टु भ्नाशथुः । ङ भ्नाशते । इति दुर्गादासः ॥ भ्नाश, य ङ भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा० आत्म०-अक०-सेट् ।) य ङ भ्नाश्यते । इति दुर्गादासः ॥ भ्रास, ऋ ण ङ टु भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट्० ।) ऋ अवभ्नासत् । ण भ्नेसे वभ्नासे । ङ भ्नासते । टु भ्नासथुः । इति दुर्गादासः ॥ भ्नास, य ङ भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- आत्म०-अक-०सेट् ।) य ङ भ्नाश्यते । इति दुर्गादासः ॥ भ्यस, ङ भये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तः । ङ भ्यसते । इति दुर्गादासः ॥ भ्रंशः, पुं, (भ्रन्श + भावे घञ् ।) अधःपतनम् । यथा । भ्रेषो भ्रंशो यथोचितात् । इत्यमरः । २ । १८६ । २३ ॥ यथोचितात् यथाप्राप्तात् भ्रंशोऽधःपतनम् । इति भ्रेषशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, कामन्दकीये नीतिसारे । २ । ३९ । “उद्वेजनादधर्म्मस्तु तस्माद् भ्रंशो महीपतेः ॥” नाशः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ४६ । २५ । “शाखाभङ्गेऽकस्मात् वृक्षाणां निर्द्दिशेद्रणोद्योगम् । हसने देशभ्रंशं रुदिते च व्याधिबाहुल्यम् ॥”) भ्रकुंशः, पुं, (भ्रुवा कुंसो भाषणं यस्य । पृषोदरा- दित्वात् सस्य शः ।) स्त्रीवेशधारी नर्त्तकपुरुषः । इत्यमरटीकायाम् ॥ (अस्यं विशेषो भ्रकुंसशब्दे द्रष्टव्यः ॥) भ्रकुंसः, पुं, (भ्रुवा कुंसो भाषणं शोभा वा यस्य सः । ६ । ३ । ६१ । इत्यस्य “भ्रुकुंसादीनामकारो भवतीति वक्तव्यम् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या उका- रस्यात्वम् ।) स्त्रीवेशधारी नर्त्तकपुरुषः । तत्- पर्य्यायः । भ्रुकुंसः २ भ्रूकुंसः ३ । इत्यमरः । १ । ७४४ ॥ भृकुंसः ४ भ्रकुंशः ५ । इति तट्टीका ॥ भ्रकुटिः, स्त्री, (भ्रुवोः कुटिः कौटिल्यम् । “भ्रु कुं- सादीनामकारो भवतीति वक्तव्यम् ।” ६ । ३ । ६१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या । उकारस्यात्वम् ।) क्रोधा- दिना भ्रुवः कौटिल्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । ३७ ॥ अस्या रूपान्तराणि । भ्रुकुटिः । भ्रूकुटिः । भृकुटिः । भ्रकुटी । भ्रुकुटी । (यथा, माघे । १५ । ८ । “भ्रुकुटीकठोरितललाटमाननम् ।”) भ्रूकुटी । भृकुटी । इति भरतः ॥

पृष्ठ ३/५५७

भ्रण, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रेफयुक्तः । भ्रणति । इति दुर्गा- दासः ॥ भ्रन्श, इर् य उ अधःपते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् ।) भ्रश्यति । इर् अभ्रशत् । अभ्रंशीत् ॥ भ्रन्श, ऌ उ ङ अधःपते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक० सेट् ।) ॡ अभ्रशत् । उ भ्रंशित्वा भ्रष्ट्वा । ङ भ्रंशते । इति दुर्गादासः ॥ भ्रम, इर् चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) इर् अभ्रमत् अभ्रमीत् । इति दुर्गादासः ॥ भ्रम, भ य चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-सेट् ।) भ य भ्राम्यति । इति दुर्गादासः ॥ भ्रम, उ ज ण चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) उ भ्रमित्वा भ्रान्त्वा । ज भ्रामः भ्रमः । ज्वलादित्वाण्णप्रत्ययेऽपि जनबध इत्यादिना ह्रस्वे भ्रम इत्येव । तेन ज्वलादावस्य पाठो निष्फल इति धातुप्रदीपा- दयः । वस्तुतस्तु । ज्वलादिपाठसामर्थ्यान्न ह्रस्वः । ण भ्रेमतुः बभ्रमतुः । य भ्रम्यति भ्रमति । चाल इह पादविहरणम् । “न जाने को हेतुर्भ्रमति विपिने भिक्षुक इव ।” भ्रेमुः शिलोच्चयान् भीमानित्यत्र गत्यर्थविवक्षया सकर्म्मकत्वम् । इति दुर्गादासः ॥ भ्रमः, पुं, (भ्रमु अनवस्थाने इति । भ्रम + भावे घञ् ।) मिथ्याज्ञानम् । (यथा, राजतरङ्गि- ण्याम् । ३ । ४२३ । “देवो जगाद तं भद्र ! कोऽयं ते मनसि भ्रमः ॥”) तत्पर्य्यायः । भ्रान्तिः २ मिथ्यामतिः ३ । इत्य- मरः । १ । ५ । ४ । अम्बुनिर्गमः । कुन्दः । (यथा, रघौ । ६ । ३२ । “अवन्तिनाथोऽयमुदग्रबाहु- र्विशालवक्षास्तनुवृत्तमध्यः । आरोप्य चक्रभ्रममुष्णतेजाः त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति ॥” “चक्रभ्रमं चक्राकारशस्त्रोत्तेजनयन्त्रम् । भ्रमोऽम्बुनिर्गमे भ्रान्तौ कुन्दाख्ये शिल्पियन्त्रके ॥” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) भ्रमणम् । इति मेदिनी । मे, २० ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २७ । ४६ । “एवं किलोक्त्वा व्यसृजत् तं भ्रमाय बणिक्- सुतम् ।”) न्यायमते भ्रमस्य नामान्तरं अप्रमा । भ्रमो- द्विविधः । विपर्य्यासः संशयश्च । आद्यो यथा । देहे आत्मबुद्धिः । शङ्खादौ पीततामतिः । सा निश्चयरूपा । द्वितीयो यथा । किंस्विन्नरो वा स्थाणुर्वा इत्यादिबुद्धिः । तस्य कारणम् । पित्तदूरत्वमोहभयादिनानाविधदोषः । यथा, “अप्रमा च प्रमा चेति ज्ञानं द्विविधमुच्यते । तच्छून्ये तन्मतिर्या स्यादप्रमा सा निरूपिता ॥

तत्प्रपञ्चो विपर्य्यासः संशयोऽपि प्रकीर्त्तितः । आद्यो देहे यात्मबुद्धिः शङ्खादौ पीततामतिः ॥ भवेन्निश्चयरूपा सा संशयोऽथ प्रदर्श्यते । किंस्विन्नरो वा स्थाणुर्व्वेत्यादिबुद्धिस्तु संशयः ॥ तदभावप्रकारा धीस्तत्प्रकारा तु निश्चयः । स संशयो भवेद् या धीरेकत्राभावभावयोः ॥ साधारण्यादिधर्म्मस्य ज्ञानं संशयकारणम् । दोषोऽप्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् ॥ पित्तदूरत्वादिरूपो दोषो नानाविधः स्मृतः ।” इति भाषापरिच्छेदः । १२७ -- १३२ ॥ (भ्रमणशीले, त्रि ॥ यथा, ऋग्वेदे । ६ । ६ । ४ । “अधभ्रमस्त उर्व्विया विभाति यातयमानो अधिसानुपृश्नेः ॥” “भ्रमो भ्रमणशीलो ज्वालासमूहः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ रोगविशेषः । तद्यथा, -- “मूर्च्छा पित्ततमःप्राया रजःपित्तानिलाद्भ्रमः । चक्रवद्भ्रमतो गात्रं भूमौ पतति सर्व्वदा । भ्रमरोग इति ज्ञेयो रजःपित्तानिलात्मकः ॥” इति वैद्यकमाधवकृतरुग्विनिश्चये मूर्च्छाधिकारे ॥ तथाचास्य चिकित्सा ॥ “शतावरी बलामूलद्राक्षासिद्धं पयः पिबेत् । ससितं भ्रमनाशाय बीजं वाट्यालकस्य च ॥ पिबेद्दुरालभाक्वाथं सघृतं भ्रमशान्तये । त्रिफलायाः प्रयोगो वा प्रयोगः पयसोऽपि वा ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे मूर्च्छाद्यधिकारे ॥) भ्रमणं, क्ली, (भ्रम + भावे ल्युट् ।) गमनवि- शेषः । पर्य्यटनम् । (यथा, भाषापरिच्छेदे । ७ । “भ्रमणं रेचनं स्यन्दनोर्द्ध्वज्ज्वलनमेव च ॥” पुनःपुनर्गमनम् । यथा, देवीभागवते । १ । १४ । ४६ ॥ “संसारेऽस्मिन्महाघोरे भ्रमणं नभचक्रवत् ॥” तथाच, कामन्दकीये । १४ । २४ । “नवाग्निधूमसंरोधो दिङ्मोहो भ्रमणानि च ॥” “भ्रमणानि दिग्भ्रमात् दुर्गमप्रदेशेषु चंक्रमणानि ।” भ्रमत्यस्मिन्ननेनेति वा । भ्रम + ल्युट् ।) मण्ड- लम् । यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । १२ । ७६ । “कालेनाल्पेन भ्रमणं भुङ्क्तेऽल्पभ्रमणाश्रितः । ग्रहः कालेन महता मण्डले महति भ्रमन् ॥” अल्पभ्रमणं स्वल्पपरिधिमण्डलमानमित्यर्थः । उत्तरपदे मण्डले महतीति दर्शनात् ॥”) हस्त्यश्वरथदोलादिद्बारा भ्रमणगुणाः । वात- कोपनत्वम् । अङ्गस्थैर्य्यकरत्वम् । बलाग्निविवर्द्धन- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ भ्रमणी, स्त्री, (भ्राम्यति अनयेति भ्रम + करणे ल्युट् । ङीप् ।) कारण्डिका । अधीशितुः क्रीडाट्या । इति मेदिनी । ने, ६९ ॥ भ्रमत्कुटी, स्त्री, (भ्रमन्ती चलन्ती कुटी क्षुद्र- गृहमिव ।) तृणादिच्छत्रम् । तत्पर्य्यायः । कावारी २ जङ्गलकुटी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भ्रमरः, पुं, (भ्रमति प्रतिकुसुममिति ॥ अर्त्ति- कमीत्यादिना । “उणा० ३ । १३२ । इति अरः ।) कीटविशेषः । (यथा, रघुवंशे । ८ । ३८ । “भ्रमरैः कुसुमानुसारिभिः ।”)

तत्पर्य्यायः । मधुव्रतः २ मधुकरः ३ मधुलिट् ४ मधुपः ५ अली ६ द्विरेफः ७ पुष्पलिट् ८ भृङ्गः ९ षट्पदः १० अलिः ११ । इत्यमरः । २ । ५ । २९ ॥ कलालापः १२ शिलीमुखः १३ पुष्पन्धयः १४ मधु- कृत् १५ द्विपः १६ भसरः १७ चञ्चरीकः १८ सुकाण्डी १९ मधुलोलुपः २० इन्दिन्दिरः २१ मधु- मारकः २२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुपरः २३ लम्बः २४ पुष्पकीटः २५ मधुसूदनः २६ भृङ्गराजः २७ मधुलेही २८ रेणुवासः २९ । इति शब्द- रत्नावली ॥ कामुकः । इति मेदिनी । रे, १९१ ॥ भ्रमरकः, पुं, (भ्रमर इवेति भ्रमर + “इवे प्रति- कृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) ललाट- लम्बितचूर्णकुन्तलः । इत्यमरः । २ । ६९६ ॥ (स्वार्थे कन् । भृङ्गः । बालमूषिकः । इति । मेदिनी । के, २०४ ॥ अम्बुभ्रमः । इति विश्वः ॥ भ्रमरकीटः, पुं, (भ्रमर इव कीटः ।) कीट- विशेषः । कुम्रे पोका इति भाषा ॥ यथा, -- “जीवन्मुक्तिस्तु तद्विद्वान् पूर्ब्बोपाधिगुणांस्त्य- जेत् । सच्चिदानन्दधर्म्मत्वाद्भजेद्भ्रमरकीटवत् ॥” इत्यात्मबोधः ॥ भ्रमरच्छली, स्त्री, (भ्रमरान् छलयतीति । छलि + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) लताविशेषः । तत्- पर्य्यायः । भृङ्गाह्वा २ भ्रमरा ३ भृङ्गमूलिका ४ । अस्या गुणाः । यथा, राजनिर्घण्टे । “भृङ्गच्छल्ली च कटुका तिक्ता दीपनरोचनी ।” भ्रमरप्रियः, पुं, (भ्रमरस्य प्रियः ।) धाराकदम्बः । इति रत्नमाला ॥ भ्रमरमारी, स्त्री, (भ्रमरान् मारयति गन्धोत्कर्षेण व्याकुलयतीति । मृ + णिच् + अण् । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) मालवदेशप्रसिद्धपुष्पवृक्ष- विशेषः । तत्पर्य्यायः । भ्रमरारिः २ भृङ्गारिः ३ भृङ्गमारी ४ मांसपुष्पिका ५ कुष्ठारिः ६ भ्रमरी ७ षष्टिलता ८ । अस्या गुणाः । तिक्त- त्वम् । पित्तश्लेष्मज्वरनाशित्वम् । शोफकण्डूति- कुष्ठब्रणदोषत्रिदोषनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ भ्रमरा, स्त्री, (भ्रमर + अजादित्वात् टाप् ।) भ्रमरच्छल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रमरातिथिः, पुं, (भ्रमरः अतिथिरभ्यागतो यस्य ।) चम्पकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रमरानन्दः, पुं, (मधुबाहुल्यात् भ्रमराणा- मानन्दो यस्मात् सः ।) वकुलः । अतिमुक्तकः । रक्ताम्लानः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रमरालकः, पुं, (भ्रमर इव अलति भूषयतीति । अल + ण्वुल् ।) ललाटस्थितचूर्णकुन्तलः । तत्- पर्य्यायः । भ्रमरकः २ कुरुलः ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २३३ ॥ भ्रमरी, स्त्री, (भ्रमर + ङीष् ।) जतुका । पुत्त्र- दात्री । षट्पदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रमरेष्टः, पुं, (भ्रमराणामिष्टः ।) श्योनाक- प्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/५५८

भ्रमरेष्टा, स्त्री, (भ्रमराणामिष्टा ।) भार्गी । भूमिजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रमरोत्सवा, स्त्री, (भ्रमराणां उत्सवः प्रमोदो यस्याः ।) माधवी । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रमासक्तः, पुं, (भ्रमे भ्रमणे आसक्तः युक्तः ।) शस्त्रमार्जकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८० ॥ भ्रमिः, स्त्री, (भ्रम + बाहुलकात् इः ।) भ्रमणम् । तत्पर्य्यायः । भ्रमः २ । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ भ्रमी ३ । इति भरतः ॥ (मण्डलाकारगतिः ४ । तथाच नैषधचरिते । १ । ७३ । “अचीकरच्चारुहयेन या भ्रमी- र्निजातपत्रस्य तलस्थले नलः ।”) मण्डलाकारसैन्यरचना । यथा, -- “वीरान् सहस्रशो दृष्ट्वा भ्रमिभिः पर्य्यवस्थितान् । लवो लवेन सन्धाय शरान् रोषप्रपूरितः ॥ भ्रमिराद्या सहस्रेण द्वितीयायुतसङ्ख्यया । तृतीयायुतयुग्मेन तुरीयायुतपञ्चभिः ॥ पञ्चमी लक्षयोधानां षष्ठी योधायुताधिकैः । सप्तमी लक्षयुग्मेन सप्तभिर्भ्रमिभिर्युतान् ॥ मध्ये लवो भ्रमिव्याप्तः सञ्चरन् बह्निवत्तदा । दाहयामास सर्व्वान् वै सैनिकान् भ्रमिकार- कान् ॥” इति पाद्मे पातालखण्ड ६१ अध्यायः ॥ भ्रमी, [न्] त्रि, (भ्रम + इनि ।) भ्रमविशिष्टः । भ्रमो विद्यते अस्येति अस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ भ्रश य उ अधःपतने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-पर०-अक०-सेट् ।) य भ्रश्यति । उ भ्रशित्वा भ्रष्ट्वा । इति दुर्गादासःः ॥ भ्रष्टं, त्रि, (भ्रश् + कर्त्तरि + क्तः ।) च्युतम् । अस्य पर्य्याया गलितशब्दे द्रष्टव्याः ॥ “अर्थाद्भ्रष्टस्तीर्थयात्रान्तु गच्छेत् सत्याद्भ्रष्टो रौरवं वै ब्रजेच्च । योगभ्रष्टः सत्यधृतिञ्च गच्छेत् राज्याद्भ्रष्टो मृगयां वै व्रजेच्च ॥” इति गारुडे नीतिसारे १०९ अध्यायः ॥ भ्रस्ज, औ ञ श पाके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) रेफयुक्तादि- र्दन्त्योपधः । क्विपि संयोगादिलोपे भृट् । पाक इह भर्ज्जनम् । ञश भृज्जति भृज्जते मत्स्यं सूपकारः । औ अभ्राक्षीत् । इति दुर्गादासः ॥ भ्राज, ङ ण ऋ टु भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट्, ।) रेफयुक्तः । ङ भ्राजते ण भ्रेजे बभ्राजे । अनुबन्धबलात् संयो- गादित्वेऽप्याकारस्याप्येत्वम् ॥ ऋ अबिभ्रजत् अवभ्राजत् । टु भ्राजथुः । इति दुर्गा- दासः ॥ भ्राजकं, क्ली, (भ्राज् + “ण्वुल् तृचौ ।” ३ । १ । १३३ । इति ण्वुल् ।) पित्तम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ भ्राजिष्णुः, त्रि, (भ्राज् + इष्णुच् ।) अलङ्कारा- दिना दीप्तियुक्तः । इत्यमरः । २ । ६ । १०१ ॥ (यथा, भागवते । २ । ९ । १२ ।

“भ्राजिष्णुभिर्यः परितो विराजते लसद्विमाना बलिभिर्महात्मनाम् ॥”) विष्णौ, पुं । यथा, तस्य सहस्रनामस्तोत्रे । भ्राजिष्णुर्भोजनं भोक्ता सहिष्णुर्जगदादिजः ॥ भ्रातरौ, पुं, (भ्राता च भगिनी च । भ्रातृस्वस्रो- रित्यादिना एकशेषः ।) भ्रातृभगिन्यौ । नित्य- द्विवंचनान्तोऽयम् । इत्यमरः । २ । ६ । ३६ ॥ भ्राता, [ऋ] पुं, (भ्राजते इति । भ्राज + “नप्तृ- नेष्टृत्वष्टृहोत्रिति । उणा० । २ । ९६ । इति तृन् । निपात्यते च ।) एकगर्भजातः । “भाइ” इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सहोदरः २ समानोदर्य्यः ३ सोदर्य्यः ४ सगर्भः ५ सहजः ६ सोदरः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ पितरि मृते ज्येष्ठभ्रातुः पितृतुल्यत्वम् । यथा, -- “ज्येष्ठो भ्राता पितृतुल्यो मृते पितरि शौनक ! । सर्व्वेषां स पिता हि स्यात् सर्व्वेषामनुपालकः ॥ कनिष्ठस्तेषु सर्व्वेषु समत्वेनानुवर्त्तते । समोपभोगजीवेषु यथैव तनयस्तथा ॥” इति गारुडे ११४ अध्यायः ॥ तस्य भार्य्याहरणे तस्मै दायादाने च दोषो यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५६ अध्याये । “भ्रातृजायापहारी च मातृगामी भवेन्नरः । ब्रह्महत्यासहस्रञ्च लभते नात्रसंशयः ॥ स याति कुम्भीपाकञ्च यावच्चन्द्रदिवाकरौ । तस्मादुर्त्तीर्य्य पापी च विष्ठायां जायते कृमिः ॥ वर्षकोटिसहस्राणि तत्र स्थित्वा च पातकी । ततो भवेन्महापापी वर्षकोटिसहस्रकम् ॥ पुंश्चलीयोनिगर्भे च कृमिश्चैव पुरन्दर ! । गृघ्रः कोटिसहस्राणि शतजन्मानि कुक्कुरः । भ्रातृजायापहरणात् शतजन्मानि शूकरः ॥” “यो ददाति न दायञ्च बलिष्ठो दुर्ब्बलाय च । स याति कुम्भीपाकञ्च यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ भ्रातुरन्वेषणे भ्राता न गच्छेत् । यथा, -- नारद उवाच । “हे हर्य्यश्वा महावीर्य्याः प्रजा यूयं करिष्यथ । ईदृशो लक्ष्यते यत्नो भवतां श्रूयतामिदम् ॥ वालिशा वत यूयं ये नास्या जानीत वै भुवः । अन्तरूर्द्धमधश्चैव कथं स्रक्ष्यथ वै प्रजाः ॥ ऊर्द्ध्वं तिर्य्यगधश्चैव यदाप्रतिहता गतिः । तदा कस्माद्भुवो नान्तं सर्व्वे द्रक्ष्यथ वालिशाः ॥ ते तु तद्वचनं श्रुत्वा प्रयाताः सर्व्वतो दिशम् । अद्यापि न निवर्त्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः ॥ हर्य्यश्वेष्वथ नष्टेषु दक्षः प्राचेतसः पुनः । वैरिण्यामथ पुत्त्राणां सहस्रमसृजद्विभुः ॥ विवर्द्धयिषवस्ते तु सवलाश्वाः प्रजाः पुनः । पूर्ब्बोक्तं वचनं ब्रह्मन्नारदेन प्रचोदिताः ॥ अन्योन्यमूचुस्ते सर्व्वे सम्यगाह महामुनिः । भ्रातॄणां पदवी चैव गन्तव्या नात्र संशयः ॥ ज्ञात्वा प्रमाणं पृथ्य्वास्तु प्रजाः स्रक्ष्यामहे पुनः । तेऽपि तेनैव मार्गेण प्रयाताः सर्व्वतो दिशम् । अद्यापि न निवर्त्तन्ते समुद्रेम्य इवापगाः ॥ ततः प्रभृति वै भ्राता भ्रातुरन्वेषणे द्विज ! ।

प्रयातो नश्यति तथा तन्न कार्य्यं विजानता ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे १६ अध्यायः ॥ अपि च, मात्स्ये ५ अध्याये । “ततः प्रभृति न भ्रातुः कनीयान् मार्गमिच्छति । अन्विषन् दुःखमाप्नीति तेन तं परिवर्जयेत् ॥” ज्येष्ठभ्रात्त्रादेर्गुरुत्वं यथा, -- “उपाध्यायः पिता ज्येष्ठो भ्राता चैव महीपतिः । मातुलः श्वशुरस्त्राता मातामहपितामहौ । बन्धुर्ज्येष्ठः पितृव्यश्च पुंस्येते गुरवः स्मृताः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे ११ अध्यायः ॥ विभक्तानां तेषां धर्म्मवृद्धिर्यथा, -- व्यासः । “भ्रातॄणां जीवतोः पित्रोः सहवासो विधीयते । तदभावे विभक्तानां धर्म्मस्तेषां विवर्द्धते ॥ भ्रातॄणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्म्मणा । स निर्भाज्यः स्वकादंशात् किञ्चिद्दत्त्वोप- जीवनम् ॥” ज्येष्ठभ्रातृप्रशंसा यथा, -- “बिभृयाद्वेच्छतः सर्व्वान् ज्येष्ठो भ्राता यथा पिता । भ्राता शक्तः कनिष्ठो वा शक्त्यपेक्षा कुले स्थितिः ॥ कुटुम्बार्थेषु चोद्युक्तस्तत् कार्य्यं कुरुते तु यः । स भ्रातृभिर्बृंहणीयो ग्रासाच्छादनवाहनैः ॥ अन्योन्यभेदो भ्रातॄणां सुहृदां वा बलान्तक ! । भवत्यानन्दकृद्देव ! द्बिषतां नात्र संशयः ॥” * ॥ भ्रातृसंस्कारस्यावश्यकत्वम् । यथा, नारदः । “येषान्तु न कृताः पित्रा संस्कारविधयः क्रमात् । कर्त्तव्या भ्रातृभिस्तेषां पैतृकादेव तद्धनात् ॥ अविद्यमाने पित्रर्थे स्वांशादुद्धृत्य वा पुनः । अवश्यकार्य्याः संस्कारा भ्रातृभिः पूर्ब्बसंस्कृतैः ॥” विभक्तानां तेषां साक्षित्वादि यथा, -- “साक्षित्वं प्रतिभाव्यञ्च दानं ग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुर्य्युर्नाविभक्ताः परस्परम् ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ भ्रातृकः, त्रि, (भ्रातुरागत इति । भ्रातृ + “ऋत- ष्ठञ् ।” ४ । ३ । ७८ । इति ठञ् । भ्रातुरागत- धनादि ।) भ्रातृयोग्यः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ भ्रातृजः, पुं, (भ्रातुः सहोदरात् जायते इति । जन् + “पञ्चम्यामजातौ ।” ३ । २ । ९८ । इति डः ।) भ्रातुरपत्यम् । तत्पर्य्यायः । भ्रात्रीयः २ । इत्य- मरः । २ । ६ । ३६ ॥ भ्रातृव्यः ३ भ्रातृपुत्त्रः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (स्त्रियां टाप् । भ्रातृजा । भ्रातुष्पुत्त्र्याम् ॥) भ्रातृजाया, स्त्री, (भ्रातुर्जाया ।) भ्रातृभार्य्या । (यथा, मेघदूते । १ । १० । “अव्यापन्नामविहतगतिर्द्रक्ष्यसि भ्रातृजायाम् ।”) तत्पर्य्यायः । प्रजावती २ । इत्यमरः । २ । ६ । ३० ॥ भ्रातृद्वितीया, स्त्री, (भ्रातृमङ्गलार्था भ्रातृभोज- नार्था वा द्वितीया इति मध्यपदलोपी कर्म्म- धारयः ।) कार्त्तिकशुक्लद्बितीया । तद्विवरणं यथा । यमद्बितीया तु प्रतिपद्युता ग्राह्ये-

पृष्ठ ३/५५९

त्युक्तं निर्णयामृतादौ । यमद्बितीया मध्याह्न- व्यापिनी पूर्ब्बविद्धा चेति हेमाद्रिः । अत्र विशेषो हेमाद्रौ स्कान्दे । “ऊर्ज्जे शुक्लद्वितीयायामपराह्णेऽर्च्चयेत् यमम् । स्नानं कृत्वा भानुजायां यमलोकं न पश्यति ॥ ऊर्ज्जे शुक्लद्वितीयायां पूजितस्तर्पितो यमः । वेष्टितः किन्नरैर्हृष्टैस्तस्मै यच्छति वाञ्छितम् ॥” तथा भविष्ये । “प्रथमा श्रावणे मासि तथा भाद्रपदेऽपरा । तृतीयाश्वयुजे मासि चतुर्थी कार्त्तिके भवेत् ॥ श्रावणे कलुषा नाम तथा भाद्रे च गीर्म्मता । आश्विने प्रेतसञ्चारा कार्त्तिके याम्यका मता ॥” इत्युक्त्वा प्रथमायां व्रतं द्बितीयायां सरस्वती- पूजा तृतीयायां श्राद्धमुक्त्वा चतुर्थ्यामुक्तम् । “कार्त्तिके शुक्लपक्षस्य द्वितीयायां युधिष्ठिर ! । यमो यमुनया पूर्ब्बं भोजितः स्वगृहेऽर्च्चितः ॥ अतो यमद्वितीयेयं त्रिषु लोकेषु विश्रुता । अस्यां निजगृहे विप्र ! न भोक्तव्यं ततो नरैः ॥ स्नेहेन भगिनीहस्तात् भोक्तव्यं पुष्टिवर्द्धनम् । दानानि च प्रदेयानि भगिनीभ्यो विधानतः ॥ स्वर्णालङ्कारवस्त्रान्नपूजासत्कारभोजनैः । सर्व्वा भगिन्यः संपूज्या अभावे प्रतिपन्नकाः ॥ प्रतिपन्ना माताभगिन्य इति हेमाद्रिः ॥ पितृव्यभगिनीहस्तात् प्रथमायां युधिष्ठिर ! । मातुलस्य सुताहस्तात् द्वितीयायां तथा नृप ! ॥ पितुर्म्मातुः स्वसुः कन्ये तृतीयायां तयोः करात् । चतुर्थ्यां सहजायाश्च भगिन्या हस्ततः परम् । सर्व्वासु भगिनीहस्तात् भोक्तव्यं बलवर्द्धनम् ॥ यस्यां तिथौ यमुनया यमराजदेवः सम्भोजितः प्रतिजगत्स्वसृसौहृदेन । तस्यां स्वसुः करतलादिह यो भुनक्ति प्राप्नोति रत्नसुखधान्यमनुत्तमं सः ॥ गौडास्तु । यमञ्च चित्रगुप्तञ्च यमदूतांश्च पूजयेत् । अर्घ्यश्चात्र प्रदातव्यो यमाय सहजद्वयैः ॥ मन्त्रस्तु । एह्येहि मार्त्तण्डज ! पाशहस्त ! यमान्तकालोकधरामरेश ! । भ्रातृद्वितीयाकृतदेवपूजां गृहाण चार्घ्यं भगवन्नमस्ते ॥ भ्रातस्तवानुजाताहं भुङ्क्ष्व भक्तमिदं शुभम् । प्रीतये यमराजस्य यमुनाया विशेषतः ॥” ज्येष्ठाग्रजातेति वदेदिति स्मार्त्ताः ॥ इत्यन्न- दानमित्यप्याहुः । ब्रह्माण्डपुराणेऽपि । “या तु भोजयते नारी भ्रातरं युग्मके तिथौ । अर्च्चयेच्चापि ताम्बूलैर्न सा वैधव्यमाप्नुयात् ॥ भ्रातुरायुःक्षयो राजन् ! न भवेत्तत्र कर्हिचित् ॥” इति निर्णयसिन्धौ २ परिच्छेदः ॥ भ्रातृपत्नी, स्त्री, (भ्रातापतिर्यस्या इति भ्रातुः पत्नीति वा । ऋन्नेभ्यो ङीप् । इति ङीप् । ततः + “नित्यं सपत्न्यादिषु ।” इति नान्तादेशः ।) भ्रातृजाया । इति शब्दरत्नावली ॥

भ्रातृपुत्त्रः, पुं, स्त्री, (भ्रातुः पुत्त्रः ।) भ्रातृजः । इति शब्दरत्नावली । भाइपो इति भाषा ॥ भ्रातृभगिन्यौ, स्त्री, (भ्राता च भगिनी च । इति इतरेतरद्वन्द्वसमासः ।) भ्रातरौ । द्बिवचना- न्तोऽयम् । इत्यमरः । २ । ६ । ३६ ॥ भ्रातृव्यः, पुं, (भ्रातुरपत्यमिति । “भ्रातुर्व्यच्च ।” ४ । १ । १४४ । इति व्यत् ।) भ्रातृपुत्त्रः । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । २८४२ । “जयराजानुजं राज्ञा यशोराजं बिवेशितम् । तन्मतेनावचस्कन्द भ्रातृव्यं राजकाभिधः ॥” भ्रातृ + “व्यन् सपत्ने ।” ४ । १ । १४५ । इति व्यन् ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । ५ । ११ । १७ । “भ्रातृव्यमेतं त्वमदभ्रवीर्य्य- मुपेक्षयाध्येधितमप्रमत्तः ॥” “तस्मात् भ्रातृव्यम् शत्रुम् ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) भ्रातृश्वशुरः पुं, (पत्युर्ज्येष्ठभ्राता श्वशुर इव पूज्य- त्वात् ।) पतिज्येष्ठभ्राता । भाशुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । श्वशुरकः २ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (भ्रातुः श्वशुरः ।) भ्रातुःपत्न्याः पिता च ॥ भ्रात्रीयः, पुं, (भ्रातुरपत्यं पुमानिति । भ्रातृ + “भ्रातुर्व्यच्च ।” ४ । १ । १४४ । इत्यत्र ‘चकारा- च्छश्च ।’ इति काशिकोक्तेः छः ।) भ्रातृपुत्त्रः । इत्यमरः । २ । ६ । ३६ ॥ भ्रातृसम्बन्धिनि, त्रि ॥ भ्रान्तः, त्रि, भ्रमणयुक्तः । भ्रान्तिविशिष्टः । (अतीन्द्रियमिन्द्रियं भ्रान्तानामधिष्ठाने ॥” इति सांख्यसूत्रम् । २ । २३ ॥) भ्रमधातोः कर्त्तरि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ भ्रमणे, क्ली । यथा, वाभटपशुपतिभ्यां व्याख्यातम् । “भ्रान्तं देशमनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किञ्चित् फलम् ।” भ्रान्तः, पुं, (भ्रम् + कर्त्तरि क्तः । “अनुनासिक- स्येति । ६ । ४ । १५ । इति दीर्घः ।) राज- धूस्तूरः । मत्तहस्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ भ्रान्तिः, स्त्री, (भ्रम् + क्तिन् । “अनुनासिकस्य किज्झलोः क्ङिति । ६ । ४ । १५ । इति दीर्घः ।) भ्रमः । इत्यमरः । १ । ५ । ४ ॥ (“युक्तिहीनप्रकाशत्वाद् भ्रान्तेर्नह्यस्ति लक्षणम् । यदि स्याल्लक्षणं किञ्चिद्भ्रान्तिरेव न सिध्यति ॥” इति तार्किकाः ॥) सा तु नराणां षष्ठमासे जायते । यथा, -- “षाण्मासिके तु संप्राप्ते भ्रान्तिः संजायते यतः । धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारूढान्यतः पुरा ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ भ्रमणम् । इति मेदिनी ॥ अनवस्थितिः । इति विश्वः ॥ भ्रान्तिहरः, पुं, (भ्रान्तिं हरतीति । हृ + कर्त्तरि पचाद्यच् ।) मन्त्री । इति शब्दमाला ॥ भ्रम- नाशके, त्रि ॥ भ्रामकः, पुं, (भ्रामयति भ्रमं जनयतीति । भ्रम् + णिच् । “ण्वुल् तृचौ ।” ३ । १ । १३३ ।

इति ण्वुल् ।) शृगालः । धूर्त्तः । सूर्य्यावर्त्तः । प्रस्तरभेदः । इति मेदिनी । के, १३३ ॥ चुम्बक पातर इति भाषा । भ्रमजनके, त्रि ॥ भ्रामरं, क्ली, (भ्रमरैः कृतं सम्भृतमिति । भ्रमर + “क्षुद्राभ्रमरवटरपादपादञ् ।” ४ । ३ । ११९ । इति अञ् ।) मधु । इति मेदिनी । रे, १९१ ॥ तत्तु भ्रमरजमधु । तस्य गुणाः । पिच्छलत्वम् । रूक्षत्वम् । मधुरत्वम् । मुखजाड्यनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । पैच्छिल्यात् स्वादु भूयस्त्वात् भ्रामरं गुरु कीर्त्तितम् ।” इति राजवल्लभः । अन्यच्च । “किञ्चित् सूक्ष्मैः प्रसिद्धेभ्यः षट्पदेभ्यीऽलिभि- श्चितम् । निर्म्मलं स्फटिकाभं यत्तन्मधु भ्रामरं स्मृतम् ॥ भ्रामरं रक्तपित्तघ्नं मूत्रजाड्यकरं गुरु । स्वादुपाकमभिष्यन्दि विशेषात् पिच्छिलं हिमम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ नृत्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । रासः २ मण्डल- नृत्यम् ३ हल्लीसम् ४ । इति शब्दमाला ॥ भ्रमरसम्बन्धिनि त्रि । यथा, -- “तदाहं भ्रामरं रूपं कृत्वासंख्येयषट्पदम् ।” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ (यथा च हारीते प्रथमे स्थाने एकादशेऽध्याये । मध्वर्थे लक्षणं गुणाश्च । “शीतं कषायं मधुरं लघु स्यात् सन्दीपनं लेखनमेव शस्तम् । संशोधनन्तु व्रणशोधबञ्च संरोपणं हृद्यतमञ्च बल्यम् ॥ त्रिदोषनाशं कुरुते च पुष्टिं कासे क्षये वा क्षतजे च छर्द्दौ । हिक्काभ्रमे शोषसपीनसानां रक्तप्रमेहे च तथातिसारे ॥ रक्तातिसारे च सरक्तपित्ते तृण्मोहहृत् पार्श्वगदेऽपि शस्तम् । नेत्रामये वा ग्रहणीगदे वा विषे प्रशस्तं भ्रमरैश्चितं यत् ॥” भ्रामरं सघनं जाड्यं भूयिष्ठं मधुरञ्च यत् । रूक्षं विशेषतो ज्ञेयं शीतलं लघुलेखनम् ॥”) भ्रामरः, पुं, (भ्रामयति लौहमिति । भ्रामि + “अर्त्तिकमिभ्रमिदेवीति ।” उणा० ३ । १३२ । इति अरः । बाहुलकात् दीर्घश्च ।) प्रस्तरभेदः । मेदिनी । रे, १९१ ॥ चुम्बक पातर इति भाषा ॥ (अपस्माररोगः । इनि भ्रामरी त्रि । यथा, मनौ । ३ । १६१ । “भ्रामरी गण्डमाली च श्वित्र्यथो पिशुनस्तथा ॥” “भ्रामरी अपस्मारी ।” इति तद्भाष्ये मेधा- तिथिः ॥) भ्रामरी, स्त्री, (भ्रमरस्यायं भ्रामरो भ्रमरवद्- वर्णः । सोऽस्या अस्तीति । अर्श आद्यत्त ।

पृष्ठ ३/५६०

ङाप् ।) पार्व्वती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यथा, मार्कण्डेये । ९१ । ४७-४९ । “यदारुणाक्षस्त्रैलोक्ये महाबाधां करिष्यति । तदाहं भ्रामरं रूपं कृत्वासंख्येयषट्पदम् ॥ त्रैलोक्यस्य हितार्थाय वधिष्यामि महासुरम् । भ्रामरीति च मां लोकास्तदा स्तोष्यन्ति सर्व्वतः ॥” भ्राश, ऋ ङ ण टु भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । द्वितीयस्तु दिवा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) य ङ भ्राश्यते । ऋ अबभ्राशत् । स्वमते अनयोर्ञ्यङि ह्रस्वविकल्पनेऽपि सप्तमस्वरानुबन्धोऽन्येषामनु- रोधात् । ण भ्रेशे बम्राशे । टु भ्राशथुः । ङ भ्राशते । भासि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ भ्राश, य ङ भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । द्वितीयस्तु दिवा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) य ङ भ्राश्यते । ऋ अबभ्राशत् । स्वमते अनयोर्ञ्यङि ह्रस्वविकल्पनेऽपि सप्तमस्वरानुबन्धोऽन्येषामनु- रोधात् । ण भ्रेशे बम्राशे । टु भ्राशथुः । ङ भ्राशते । भासि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ भ्राष्ट्रं, क्ली, (भ्रस्ज + ष्ट्रन् ।) आकाशम् । अम्बरीषम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ भ्राष्ट्रः, पुं, (भृज्ज्यते अत्रेति । भ्रस्ज + “भ्रस्जि- गमिनमिहनिविश्यशां वृद्धिश्च ।” उणा० । ४ । १५९ । इति । ष्ट्रन् ।) यत्र कलायचणकादिकं भृज्यते सः । भाजना स्वोला इति ख्यातः । (यथा, नैषधचरिते । ३ । १२८ । “रौद्रे चक्षुषि तज्जितस्तनुमनुभ्राष्टं च य- श्चिक्षिपे ॥” “अनुभ्राष्टं भर्ज्जनपात्रसदृशेन ।” इति तट्टीका ।) तत्पर्य्यायः । अम्बरीषम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ३० ॥ भ्रास, ऋ ङ ण टु भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । द्वितीयस्तु दिवा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) य ङ भ्रास्यते । ङ भ्रासते । ऋ अबभ्रासत् । ण भ्रेसे बभ्रासे । टु भ्रासथुः । इति दुर्गादासः ॥ भ्रास, य ङ भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । द्वितीयस्तु दिवा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) य ङ भ्रास्यते । ङ भ्रासते । ऋ अबभ्रासत् । ण भ्रेसे बभ्रासे । टु भ्रासथुः । इति दुर्गादासः ॥ भ्रुकुंसः, पुं, (भ्रकुंसः । भ्रुकुंसः । भ्रूकुंसः । भृकुंसः । इति रूपचतुष्टयम् । “चुरादौ पठपुटेत्यादि- दण्डके कुसिर्भाषार्थः । यः स्त्रीवेशं धारयित्वा भ्रुवः कुंसयतीति । एरच् प्रत्ययः । ह्रस्वश्च वा । इति अमरटीकायां रघुनाथचक्रवर्त्ती ॥) स्त्रीवेशधारिनर्त्तकपुरुषः । इत्यमरः । १ । ७ । ११ ॥ भ्रुकुटिः, स्त्री, (भ्रुवः कुटि कौटिल्यमिति षष्टी- समासः । अभ्रुकुं सादीनामिति वा ह्रस्वः ।) क्रोधादिना भ्रुवः कौटिल्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । ३७ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ७६२ । बद्ध्वा च भ्रुकुटिं वक्त्रे क्रोधस्य परिलक्षणम् ॥”) भ्रकुटी, स्त्री, (भ्रुकुटि । कृदिकारादिति पक्षे ङीष् ।) क्रोधादिना भ्रवः कोटिल्यम् । इत्य- मरः । १ । ७ । ३७ ॥ (यथा, माघे । १५ । ९ । “भ्रुकुटीकठोरितललाटमाननम् ॥”) भ्रूः, स्त्री, (भ्राम्यति नेत्रोपरि इति । भ्रम् + “भ्रमेश्च डूः ।” उणा० २ । ६८ । इति डूः ।) दृग्भ्यामूर्द्ध्वभागः । तत्पर्य्यायः । चिल्लिका २ नयनोर्द्ध्वभागरोमराजी ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तल्लक्षणम् यथा, गारुडे ६६ अध्याये । “विशालोन्नता सुखिनि दरिद्रा विषमभ्रुवः । धनी दीर्घा संसक्तभ्रूर्बालेन्दून्नतसभ्रुवः । आव्या निस्वश्च खड्गभ्रूर्मध्याश्च विनतभ्रुवः ॥”

अत्र षट्चक्रान्तर्गताज्ञाख्य चक्रमस्ति । तत्तु हक्षवर्णद्बययुक्तद्बिदलपद्माकारम् । तन्मध्ये मन- स्तिष्ठति । यथा, -- “आज्ञानामाम्बुजं तद्धिमकरसदृशं ध्यान- धामप्रकाशं हस्ताभ्यां वै कलाभ्यां प्रविलसितवपुर्नेत्रपत्रं सुशुभ्रम् । तन्मध्ये हाकिनी सा शशिसमधवला वक्त्रषट्कं दधाना विद्यां मुद्रां कपालं डमरुजपवटीं बिभ्रती शुद्धचित्ता ॥ एतत्पद्मान्तराले निवसति च मनः सूक्ष्मरूपं प्रसिद्धम् ॥” इति श्रीतत्त्वचिन्तामणौ षष्ठप्रकाशः ॥ (विषयोऽस्या यथा, -- “भ्रुवोर्वा यदि वा मूर्द्ध्नि सीमन्तावर्त्तकान् बहून् । अपूर्ब्बानकृतान् व्यक्तान् दृष्ट्वा मरणमादिशेत् ॥ त्र्यहमेते न जीवन्ति लक्षणेनातुरा नराः । अरोगाणां पुनस्त्वेतत् षड्रात्रं परमुच्यते ॥” इति चरके इन्द्रियस्थाने अष्टमेऽध्याये ॥ कर्णनेत्रनासाभ्रूशङ्खांसगण्डकक्षस्तनवृषपार्श्व- स्किग् जानुबाहूरूप्रभृतयो द्वे द्वे विंशतिरङ्गु- लयः । इति सुश्रुते शारीरस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) भ्रूकुंसः, पुं, (भ्रू + कुंस + अच् । स्त्रीवेशधारी नर्त्तकपुरुषः । इत्यमरः । १ । ७ । ११ । भ्रूकुटिः, स्त्री, (भ्रुवः कुटिः कौटिल्यम् । क्रोधा- दिना भ्रुवः कोटिल्यम् । इत्यमरः ॥ भ्रूण, क ङ आशाविशङ्कयोः । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) रेफ- युक्तषष्ठस्वरी । क ङ भ्रूणयते भद्रं लोकः । आशाविषयं करोतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ भ्रूणः, पुं, (भ्रूण्यते आशस्यते इति । भ्रूण + घञ् ।) बालकः । स्त्रीगर्भः । इत्यमरः २ । ६ । ३९ ॥ (क्लीवमपि । यथा, ऋग्वेदे । १० । १५५ । २ । “चत्तो इतश्चत्तामुतः सर्व्वाभ्रूणान्यारुषी ॥”) अथ गर्भाधानदिनम् । रजोदर्शनावधिषोडश- दिनपर्य्यन्तं ऋतुकालः । तत्राद्याश्चतस्रो निशाः परित्यज्य चतुर्द्दश्यष्टमी अमावास्या पूर्णिमा सूर्य्यसंक्रान्तिः पर्व्वाण्येतानि परित्यज्य च अन्यासुरात्रिपु चन्द्रादिशोभने काले भार्य्यामुप- गच्छेत् । युग्मरात्रिषु गमने पुत्त्रो भवेत् । अयुग्म- रात्रिषुगमने कन्या भवेत् । तत्र प्रशस्तनक्षत्राणि पुष्यः हस्ता मृगशिरा आर्द्रा पुनर्व्वसुः पूर्ब्बा- षाढा उत्तराषाढा श्रवणा पूर्ब्बभाद्रपदुत्तर- भाद्रपत् । तत्र निषिद्धनक्षत्राणि । ज्येष्ठाश्लेषा मघा मूला रेवती कृत्तिकाश्विनी उत्तरफल्- गुनी । तत्र तिथयः नन्दा भद्राः प्रशस्ताः । रिक्ता निषिद्धाः । तत्र रविमङ्गलबृहस्पतिवाराः प्रशस्ताः । इति समयप्रदीपः ॥ भ्रूणहत्या, स्त्री, (हननं हत्या । हन् + भावे क्यप् । भ्रूणस्य हत्या इति षष्ठीसमासः ।) गर्भस्थबालकहननम् । यथा, --

“त्रिविवाहं कृतं येन न करोति चतुर्थकम् । कुलानि पातयेत् सप्त भ्रूणहत्याब्रतञ्चरेत् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ भ्रूणहा, [न्] त्रि, (भ्रूणं हन्तीति । भ्रूण + हन् + “ब्रह्मभ्रूणवृत्तेषु ।” ३ । २ । ८७ । इति क्विप् ।) गर्भस्थबालकहन्ता । भ्रूणं हन्ति इति भ्रूण- शब्दोपपदहनधातोष्टप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८३ । ३४ । “ऋतुं वै याचमानाया न ददाति पुमानृतुम् । भ्रूणहेत्युच्यते ब्रह्मन् ! स इह ब्रह्मवादिभिः ॥”) तस्य प्रायश्चित्तम् । तत्र पुंस्त्वेन ज्ञाते पुंवध- प्रायश्चित्तम् । स्त्रीत्वेन ज्ञाते स्त्रीबधप्रायश्चि- त्तम् । अविज्ञाते तु पुंबधप्रायश्चित्तमाह मनुः । “हत्वा गर्भमविज्ञातमेतदेव ब्रतञ्चरेत् । गर्भहा च यथावर्णं तथात्रेयीनिसूदनः ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ (ब्रह्महन्ता । यथा, मनुः । ८ । ३२७ । “अन्नादेर्भ्रूणहा मार्ष्टि पत्यौ भार्य्यापचारिणी ॥” “भ्रूणहा ब्रह्महा ।” इति तद्भाष्ये मेधातिथिः ॥) भ्रूभङ्गः, पुं, (भ्रुवो भङ्गः ।) भ्रुवः कौटिल्यम् । यथा, “क्षुद्राः सन्त्रासमेते विजहत हरयो भिन्नशक्रेभ- कुम्भा युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी शायका निष्पतन्तः । सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमपि नहि रुषां नन्वहं मेघनादः किञ्चिद्भ्रूभङ्गलीलानियमितजलधिं राममन्वे- षयामि ॥” इति काव्यप्रकाशः ॥ भ्रेज, ऋ ङ भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० आत्म०-अक०-सेट् ।) रेफयुक्तः । ऋ अबि- भ्रेजत् । ङ बिभ्रेजे । इति दुर्गादासः ॥ भ्रेष, ऋ ञ चले । भये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-अक०-सेट् ।) रेफयुक्तः । ऋ अबिभ्रेषत् । ञ भ्रेषति भ्रेषते घर्म्मात् खलः । बिभ्रेषे । इति दुर्गादासः ॥ भ्रेषः, पुं, (भ्रेष् चलने + भावे घञ् ।) तथाच यथोचिताद्भ्रंशः । इत्यमरः ॥ (यथा, पातञ्जल- भाष्ये । ३ । १२ । “आसमाषिभ्रेषात् ।” इति ।) चलनम् । इति भ्रेषधात्वर्थदर्शनात् ॥ भ्रेषणं, क्ली, (भ्रेष् + भाबे ल्युट् ।) चलनम् इति भ्रेषधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ भ्लक्ष, ञ भक्षणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-सक०-सेट् ।) अन्तःस्थतृतीयोपधः । ञ भ्लक्षति भ्लक्षते । लस्थाने सप्तमस्वर इति दुर्ग- सिंहः । इति दुर्गादासः ॥