शब्दकल्पद्रुमः/महाकुलः

पृष्ठ ३/६५५

महाकुलः, त्रि, (महत् कुल वशोऽस्य ।) उत्तमकुलजातः । तत्पर्य्यायः । कुलीनः २ आर्य्यः ३ सभ्यः ४ सज्जनः ५ साघुः ६ । इत्यमरः । २ । ७ । ३ ॥ कुल्यः ७ अभिजातः ८ कौलेयकः ९ जात्यः १० । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६६ ॥ महाकुलः ११ कौलेयः १२ कोलेयकः १३ । इत्यमरटीका ॥ कुलजः १४ साधुजः १५ कुल- श्रेष्ठः १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । १७ । ४ । “भेदे वृष्टिविनाशो भेदः मुहृदां महाकुला- नाञ्च ॥” क्ली, उत्तमं कुलम् । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ६१ । “द्वयोरालोकितं चित्रं जन्मैकस्मिन् महा- कुले ॥”) महाकुलीनः, त्रि, (महाकुलस्य अपत्यम् । महा- कुल + “महाकुलादञ्खञौ ।” ४ । १ । १४१ । इति पक्षे खः ।) महाकुलः । यथा, -- “महाकुलीन ऐक्ष्वाके वंशे दाशरथिर्मम । पितुः प्रियङ्करो भर्त्ता क्षेमकारस्तपस्विनाम् ॥” इति भट्टिः । ५ । ७७ श्लोकः ॥ (स्त्रियां टाप् । यथा, रामायणे । २ । २८ । ३ । “सीते ! महाकुलीनासि धर्म्मे च निरता सदा ॥”) महाकुष्ठं, क्ली, (महच्च तत् कुष्ठञ्चेति ।) बृहत्- कुष्ठरोगः । तत् सप्तविधं यथा, -- “पूर्ब्बत्रिकं तथा सिध्मं ततः काकणकं तथा । पुण्डरीकर्क्षजिह्वे तु महाकुष्टानि सप्त च ॥ पूर्ब्बत्रिकं कपालौदुम्बरमण्डलाख्यम् । सिध्म- शब्दोऽकारान्तो नपुंसकलिङ्गः । ननु कथं सिध्मस्य महाकुष्ठेषु गणना सुश्रुतेन क्षुद्र- कुष्ठेषुक्तत्वात् । उच्यते । त्वङ्मात्रगता सिध्म- पुष्पिका सुश्रुतेन च क्षुद्रकुष्ठेषूक्ता धातुषु प्रवि- ष्टन्तु सिध्मं महाकुष्ठमेव । एवंविधस्य सिध्मस्य चरकेण महाकुष्ठेषु दर्शितत्वात् । एषां महाकुष्ठत्वञ्च शीघ्रमुत्तरोत्तरधात्ववगाहनात् उल्वणदोषजन्यत्वात् चिकित्साबाहुल्याच्च ।” इति भावप्रकाशः ॥ (एषां चिकित्सा क्षुद्रकुष्ठ- शब्दे द्रष्टव्या ॥) महाकूपः, पुं, (महांश्चासौ कूपश्चेति ।) बृहत्कूपः । तत्पर्य्यायः । अरघट्टः २ । इति जटाधरः ॥ महाकूलः, पुं, (महत् कूलमस्य ।) महाकुलः । सत्कुलः । इति द्विरूपकोषः । महाकोशफला, स्त्री, (महान् कोशः फले यस्याः ।) देवदाली लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाकोशातकी, स्त्री, (महती चासौ कोशा- तकी चेति ।) हस्तिघोषा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “महाकोशातकी प्रोक्ता हस्तिघोषा महा- फला । धामार्गवो घोषकश्च हस्तिपर्णश्च स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महागदः, पुं, (महांश्चासौ गदश्चेति ।) ज्वरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महारोगः । यथा, सुश्रुते । १ । ३३ अध्याये । “वातव्याधिः प्रमेहश्च कुष्ठमर्शो भगन्दरः ।

अश्मरी मूढगर्भश्च तथैवोदरमष्टमम् । अष्टावेते प्रकृत्यैव दुश्चिकित्सा महागदाः ॥” औषधविशेषः । यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने ५ अध्याये । “एषोऽगदो हन्ति विषं प्रयुक्तः पानाञ्जनाभ्यञ्जननस्ययोगैः । अवार्य्यवीर्य्यो विषवेगहन्ता महागदो नाम महाप्रभावः ॥” महती गदास्येतिविग्रहे महागदाविशिष्टे, त्रि । यथा, श्रीमद्भागवते । ३ । १८ । ९ । “परानुषक्तं तपनीयोपकल्पं महागदं काञ्चनचित्रदंशम् । मर्म्माण्यभीक्ष्णं प्रतुदन्तं दुरुक्तैः प्रचण्डमन्युः प्रहसंस्तं बभाषे ॥”) महागन्धं, क्ली, (महान् गन्धोऽस्य ।) हरि- चन्दनम् । बोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महा- गन्धयुक्ते, त्रि । यथा, हरिवंशे । १४३ । ४४ । “तच्च कण्ठे समासज्य महागन्धं नराधिप ! । आययावन्धको यत्र दुरात्मा बलदर्पितः ॥”) महागन्धः, पुं, (महान् गन्धोऽस्य ।) कुटजवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जलवेतसः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ महागन्धा, स्त्री, (महान् गन्धो यस्याः । स्त्रियां टाप् ।) नागबला । केविकापुष्पम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ चामुण्डा । यथा, हेमचन्द्रः । २ । १२० । “चामुण्डा चर्व्विका चर्म्ममुण्डा मार्ज्जार- कर्णिका । कर्णमोटी महागन्धा भैरवी च कपालिनी ॥” महागवः, पुं, (महांश्चासौ गौश्चेति । “गोर- तद्धितलुकि ।” ५ । ४ । ९२ । इति समासान्तष्टच् । गोसदृशत्वादस्य तथात्वम् ।) गवयः । यथा, -- “वनगौर्गवयः प्रोक्तो बलभद्रो महागवः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ महागिरिः, पुं, (महान् गिरिस्तदाख्योपाधिर्यस्य । यद्वा, महान् गिरिरिव ।) बौद्धभेदः । यथा -- “महागिरिः सुहस्त्याद्या वज्रान्ता दश- पूर्ब्बिणः ॥” इति हेमचन्द्रः । १ । ३४ ॥ महान् गिरिः पर्व्वतः ।) बृहत्पर्व्वतश्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ११० । १५ । “नातप्रतपसा शक्यो द्रष्टुमेष महागिरिः । आरोढुं वापि कौन्तेय ! तस्मान्नियतवाग्भव ॥” दानवविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३ । ८६ । “सूक्ष्मश्चैव निचन्द्रश्च उर्णनाभो महागिरिः ॥”) महागुरुः, पुं, (महांश्चासौ गुरुश्चेति ।) अति- गुरुः । स च पुरुषस्य पिता माता आचार्य्यश्च । स्त्रियाः पतिः । अदत्तकन्यायाः पिता माता च । यथा । त्रयः पुरुषस्यातिगुरवो भवन्ति माता पिताचार्य्यश्चेति । इति विष्णुसूत्रम् ॥ पत्युर्महागुरुत्वमाह रामायणे । “नातो विशिष्टं पश्यामि बान्धवं वै कुलस्त्रियाः । पतिर्ब्बन्धुर्गतिर्भर्त्ता दैवतं गुरुरेव च ॥”

शातातपः । “गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः । पतिरेको गुरुः स्त्रीणां सर्व्वत्राभ्यागतो गुरुः ॥” एकपदेन दत्तस्त्रीणां पितृमातृव्यावृत्तिः ॥ * ॥ सपिण्डमरणं प्रकृत्य आश्वलायनः । त्रिरात्र- मक्षारलवणान्नाशिनः स्युर्द्वादशरात्रं महा- गुरुषु । आचार्य्यश्च उपनीय ददद्वेदमाचार्य्यः स उदाहृतः । इति याज्ञवल्क्योक्तः । तन्म- रणे त्रिरात्राशौचित्वेन नैतादृङ्नियमः ॥ आश्वलायनः । नैतस्यां रात्रावन्नं पचेयुः । अन्नं न पचेयुरित्यनेनोपवासः सूचितः । अघ- स्रस्तरे त्र्यहमनश्नन्त आसीरन् इति वक्ष्य- माणवचनात् । अघस्रस्तरः कटादिः । अक्षार- लवणं क्षारमृत्तिकादिकृतलवणभिन्नं तत्तु सैन्धवं साम्भरि च । इति शुद्वितत्त्वम् ॥ * ॥ महागुरुमरणे संवत्सरपर्य्यन्तं निषिद्धकर्म्माणि यथा, कर्म्मलोचने । “महागुरुनिपाते च काम्यं किञ्चिन्न चाचरेत् । आर्त्विज्यं ब्रह्मचर्य्यञ्च यावत् पूर्णो न वत्सरः ॥ अन्यश्राद्धं परान्नञ्च गन्धं माल्यञ्च मैथुनम् । वर्ज्जयेद्गुरुपाते च यावत् पूर्णो न वत्सरः ॥ तीर्थयात्रां विवाहञ्चाध्यापनं तर्पणन्तथा । संवत्सरं न कुर्व्वीत महागुरुनिपातने ॥” अपि च । “विशेषतः शिवापूजां प्रमृतपितृको द्विजः । यावद्वत्सरपर्य्यन्तं मनसापि न चाचरेत् ॥ महागुरुनिपाते तु काम्यं किञ्चिन्न चाचरेत् । आर्त्विज्यं ब्रह्मयज्ञञ्च श्राद्धं देवयुतञ्च यत् ॥” इति कालिकापुराणे ५४ अध्यायः ॥ महागुल्मा, स्त्री, (महान् गुल्मो यस्याः ।) सोम- वल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ महागुहा, स्त्री, (महती गुहा यस्याः ।) पृश्नि- पर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ महागोधूमः, पुं, (माहांश्चासौ गोधूमश्चेति ।) बृहद्गोधूमः । वड गम इति भाषा ॥ यथा, -- “गोधूमः सुमनोऽपि स्यात्त्रिविधः स च कीर्त्तितः । महागोधूम इत्याख्यः पश्चाद्देशांत् स चागतः ॥ मघूली तु ततः किञ्चिदल्पा सा मध्यदेशजा । निःशूको दीर्घगोधूमः क्वचिन्नन्दीमुखाभिधः ॥ गोधूमो मधुरः शीतो वातपित्तहरो गुरुः । कफशुक्रप्रदो बल्यः स्निग्धः सन्धानकृत्सरः ॥ जीवनो बृंहणो वर्ण्यो व्रण्यो रुज्यः स्थिरत्व- कृत् ॥” कफप्रदो नवीनो नतु पुराणः । पुराणयव- गोधूमक्षौद्रजाङ्गलशूल्यभुगिति वाग्भटेन वसन्ते गृहीतत्वात् । “मधुली शीतला स्निग्धा पित्तघ्नी मधुरा लघुः । शुक्रला वृंहणी पथ्या तद्वन्नन्दीमुखाः स्मृताः ॥” इति भावप्रकाशः ॥

पृष्ठ ३/६५६

महाग्रीवः, पुं, (महती दीर्घा ग्रीवा कन्धरा यस्य ।) उष्ट्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८६ । “महानासो महाकम्बुर्म्महाग्रीवः श्मशान- भाक् ॥” शिवानुचरभूतविशेषः । यथा, हरिवंशे भविष्य- पर्व्वणि । १४ । ३ । “कुण्डोदरो महाग्रीवः स्थूलजिह्वो द्विबाहुकः । पार्श्ववक्त्रः सिंहमुख उन्नतांसो महाहनुः ॥” देशविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५८ । १७ । “व्याघ्रग्रीवा महाग्रीवा स्त्रीपुरा श्मश्रु- धारिणः ॥”) बृहद्ग्रीवायुक्ते, त्रि ॥ महाघासः, पुं, महतो देशस्य महत्या भूमेर्वा- वासः । इति मुग्धबोधव्याकरणटीकायां दुर्गा- दासः ॥ महाघूर्णा, स्त्री, (महती घूर्णा शरीरभ्रमणं यस्याः ।) सुरा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (महती- चासौ घूणां चेति ।) अतिशयभ्रमिश्च ॥ महाघोरः, त्रि, (महांश्चासौ घोरश्चेति ।) अतिशयभयानकः । यथा, शुद्धितत्त्वे । “यमद्वारे महाघोरे तप्ता वैतरणी नदी । ताञ्च तर्त्तुं ददाम्येनां कृष्णां वैतरणीञ्च गाम् ॥” महाघोषं, क्ली, (महान् घोषः कोलाहलो यस्मिन् ।) हट्टम् । इति मेदिनी । षे, ५६ ॥ बृहच्छब्दयुक्ते, त्रि ॥ यथा, महाभारते । १ । २२१ । ११ । “तेषां श्रुत्वा सभापालो भेरां सान्नाहिकीं तथा । समाजघ्ने महाघोषां जाम्बूनदपरिष्कृताम् ॥”) महाघोषः, पुं, (महांश्चासौ घोषश्चेति ।) अति- घोषणम् । इति मेदिनी । षे, ५६ ॥ महाघोषा, स्त्री, (महान् घोषो यस्याः । टाप् ।) कर्कटशृङ्गी । इति मेदिनी । षे, ५६ ॥ कुन्दुरुकी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महाङ्गः, पुं, (महान्ति दीर्घाणि अङ्गान्यस्य ।) उष्ट्रः । इत्यमरः । २ । ९ । ७५ ॥ गोक्षुरकः । रक्तचित्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बृहदव- यवयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८३ । “स्वस्तिदः स्वस्तिभावश्च भागी भागकरो लघुः । उत्सङ्गश्च महाङ्गश्च महागर्भपरायणः ॥”) महाचञ्चुः, स्त्री, (महती चञ्चुरग्रमस्याः ।) शाक- विशेषः । तत्पर्य्यायः । बृहच्चञ्चुः २ विषारिः ३ मुचञ्चुका ४ स्थूलचञ्चुः ५ दीर्घपत्री ६ दिव्य- गन्धा ७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कषायत्वम् । मलशोधनत्वम् । गुल्मशूलो- दरार्शोऽर्त्तिविषनाशित्वम् । रसावनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुं, बृहच्चञ्चुयुक्तपक्षी च ॥ महाचण्डः, पुं, (महांश्चासौ चण्डश्चेति ।) यम- भृत्यः । इति हेमचन्द्रत्रिकाण्डशेषौ ॥ प्रचण्डे, त्रि ॥ महाच्छदः, पुं, (महान् छदः पत्रमस्य ।) देव- साडवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ बृहत्पत्रञ्च ॥

महाच्छायः, पुं, (महती छायास्य ।) वटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बृहच्छायायुक्ते, त्रि ॥ महाच्छिद्रा, स्त्री, (महच्छिद्रमस्याः ।) महामेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ बृहच्छिद्रयुक्ते, त्रि ॥ महाजः, पुं, (महांश्चासौ अजश्चेति ।) बृह- च्छागः । (महतो जायत इति । महत् + जन् + कर्त्तरि डः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) महाकुलोद्भवे, त्रि ॥ महाजटा, स्त्री, (महती जटास्याः ।) रुद्रजटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महती जटा ।) बृह- ज्जटा च ॥ महाजनः, पुं, (महांश्चासौ जनश्चेति ।) साधुः । यथा, महाभारते । ३ । ३१२ । ११२ । “वेदा विभिन्नाः स्मृतयो विभिन्ना नासौ मुनिर्यस्य मतं न भिन्नम् । धर्म्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्थाः ॥” मन्वादिः । यथा, -- “प्रायेण वेद तदिदं न महाजनोऽयं देव्या विमोहितमतिर्व्वत माययालम् । त्रय्यां जडीकृतमतिर्मधुपुष्पितायां वैतानिके महति मर्म्मणि युज्यमानः ॥” इति श्रीभागवते षष्ठस्कन्धे अजामिलोपाख्याने यमवाक्यव्याख्याने श्रीधरस्वामी ॥ (धनी । यथा, मृच्छकटिके । १ । “सङ्गं नैव हि कश्चिदस्य कुरुते सम्भाष्यते नादरात् संप्राप्तो गृहमुत्सवेषु धनिनां सावज्ञमालोक्यते । दूरादेवमहाजनस्य विहरत्यल्पच्छदो लज्जया मन्ये निर्धनता प्रकाममपरं षष्ठं महापात- कम् ॥”) महाजवः, पुं, (महान् जवो वेगो यस्य ।) गवयः । श्रीकारी मृगः । इति राजनिर्घण्टः । अति- वेगयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ७ । ८ । २८ । “कृत्वाट्टहासं खरमुत्स्वनोल्वणं निमीलिताक्षं जगृहे महाजवः ॥” स्त्री, कुमारानुचरगणविशेषः । यथा, महा- भारते । ९ । ४६ । २२ । “शशोलूकमुखी कृष्णा खरजङ्घा महाजवा ॥”) महाजम्बुः, स्त्री, (महती चासौ जम्बुश्चेति ।) बृहज्जम्बुवृक्षः । यथा, -- “महाजम्बुर्महापत्रा राजजम्बुर्बृहत्फला ॥” इति रत्नमाला ॥ महाजम्बूः, स्त्री, (महती चासौ जम्बूश्चेति ।) बृहज्जम्बुः । तत्पर्य्यायः । राजजम्बुः २ स्वर्ण- माता ३ महाफला ४ पिकप्रिया ५ कोकिलेष्टा ६ महानीला ७ बृहत्फला ८ । अस्य गुणाः । उष्णत्वम् । मधुररसत्वम् । कषायत्वम् । श्रम- हरत्वम् । झटित्यास्यजडिमनाशित्वम् । स्वर- करत्वम् । विष्टम्भित्वम् । शोषशमनत्वम् । भ्रमातीसारार्त्तिवर्द्धकत्वम् । श्वसितकफकास- प्रशमनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च ।

“फलेन्द्रः कथितो नन्दो राजजम्बुर्महाफला । तथा सुरभिपत्रा च महाजम्बूरपि स्मृता ॥ राजजम्बूफलं स्वादु विष्टम्भि गुरु रोचनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ महाजातिः, स्त्री, (महती जातिरस्या इति । यद्वा, महती जातिरिव तदाकृतित्वात् ।) वासन्ती लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महती जातिरिति ।) श्रेष्ठवर्णश्च ॥ महाजातीयः, त्रि, (महत् + “प्रकारवचने जात्तीयर् ।” ५ । ३ । ६९ । इति जातीयर् । ततः । “आन् महतः समानाधिकरणजाती- ययोः ।” ६ । ३ । ४६ । इति महतः आकारादेशः ।) महतः प्रकारः । इति व्याकरणम् ॥ महाजाली, स्त्री, (जालयति आच्छादयतीति । जाल आच्छादने + पचाद्यच् । स्त्रियां ङीष् । ततः । महती चासौ जाली चेति । यद्वा, महांश्चासौ जालश्चेति स अस्या अस्ति अर्श आद्यच् ततः ङीष् । इत्यमरटीकायां रभसः ।) पीतवर्णघोषा । इत्यमरः । २ । ४ । ११७ ॥ राजकोशातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ बृह- ज्जालवाहके, त्रि ॥ महाज्यैष्ठी, स्त्री, (महती चासौ ज्यैष्ठी चेति ।) नक्षत्रविशेषादियुक्तज्यैष्ठीपूर्णिमा । सा पञ्चधा । यथा, ब्रह्मपुराणे । “ऐन्द्रे गुरुः शशी चैव प्राजापत्ये रविस्तथा । पूर्णिमा गुरुवारेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ ऐन्द्रे ज्येष्ठायां प्राजापत्ये रोहिण्याम् ॥ १ ॥ विना गुरुवारेणापि । ऐन्द्रे गुरुः शशी चैव प्राजापत्ये रविस्तथा । पूर्णिमा ज्यैष्ठमासस्य महाजयिष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ २ ॥ अनुराधास्थगुरावपि । ऐन्द्रे मैत्रे यदा जीवस्तत्पञ्चदशके रविः । पूर्णिमा शक्रचन्द्रेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ ३ ॥ अनुराधास्थे चन्द्रेऽपि । व्याघ्रभूतिः । ऐन्द्रर्क्षे त्वथवा मैत्रे गुरुचन्द्रौ यदा स्थितौ । पूर्णिमा ज्यैष्ठमासस्य महाज्यैष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ ४ ॥ राजमार्त्तण्डे । ज्यैष्ठे संवत्सरे चैव ज्यैष्ठमासस्य पूर्णिमा । ज्येष्ठाभेन समायुक्ता महाज्यैष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ ५ ॥ ज्यैष्ठसंवत्सरश्च । ज्येष्ठामूलोपगे जीवे वर्षं स्यात् शक्रदैवतम् । इति विष्णुधर्म्मोत्तरोक्तो ग्राह्यः । न तु संवत्सरादिपञ्चकान्तर्गतवर्षविशेषः । ज्यैष्ठ इति वर्षविशेषणस्य वैयर्थ्यापत्तेः । संवत्सरे यदि स्यादिति पाठः काल्पनिकः ॥ * ॥ महाज्यैष्ठ्यान्तु यः पश्येत् पुरुषः पुरुषोत्तमम् । विष्णुलोकमवाप्नोति मोक्षं गङ्गाम्बुमज्जनात् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ महाज्योतिष्मती, स्त्री, (महती चासौ जोतिष्मती चेति ।) लताविशेषः । वडी मालकङ्गुनी इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । तेजोवती २ बहु- रसा ३ कनकप्रभा ४ तीक्ष्णा ५ सुवर्णनकुली ६

पृष्ठ ३/६५७

लवणा ७ अग्निदीप्ता ८ तेजस्विनी ९ सुर- लता १० अग्निफला ११ अग्निगर्भा १२ कङ्गुनी १३ शैलसुता १४ सुतैला १५ सुवेगा १६ वायसी १७ तीव्रा १८ काकाण्डी १९ वायसा- दनी २० गीर्लता २१ श्रीलता २२ सौम्या २३ ब्राह्मी २४ लवणकिंशुका २५ पारावतपदी २६ पीता २७ पीततैला २८ यशस्विनी २९ मेध्या ३० मेधावती ३१ धीरा ३२ । अस्या गुणाः । तिक्ततरत्वम् । रूक्षत्वम् । किञ्चित्कटुत्वम् । वातकफापहत्वम् । दाहप्रदत्वम् । दीपनत्वम् । मेधाप्रज्ञाकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाज्वालः, पुं, (महती ज्वाला शिखास्य ।) होमाग्निः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५०० ॥ (नरक- विशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । ६ । १२ । “स्नुषां सुताञ्चापि गत्वा महाज्वाले निपा- त्यते ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८१ । “अग्निज्वालो महाज्वालो अतिधूम्रो हुतो हविः ॥”) महाज्वाला, स्त्री, (महती ज्वाला दीप्तिर्यस्याः ।) जिनानां विद्याधरीविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५०० ॥ (महती ज्वाला ।) बृहदग्निशिखा च ॥ महाढ्यः, पुं, (महान् आढ्यः शोभासम्पन्नः ।) कदम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महानाढ्यः ।) अतिशयधनवति, त्रि ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २५ । ११८ । “ततः प्रभृति चैतस्यां वाराणस्यामुवास सः । अभ्यर्थतो महाढ्यस्य तस्यैव बणिजो गृहे ॥”) महातमःप्रभा, स्त्री, (महती तमसां प्रभा प्रकाशो- ऽस्याम् ।) नरकविशेषः । स चातिशयान्ध- कारमयः । यथा, हेमचन्द्रः । ५ । ३ । “घनोदधिघनवाततनुवातनभःस्थिताः । रत्नशर्कराबालुकापङ्कधूमतमःप्रभाः ॥ महातमःप्रभा वेत्यधोऽधो नरकभूमयः ॥” महातरुः, पुं, (महांश्चासौ तरुश्चेति ।) स्नुही- वृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २०६ ॥ (महाकवेः कालिदासस्य स्रुहीवृक्षमुद्दिश्य वक्रोक्तिप्रयोगो यथा, -- “तरवः पारिजाताद्याः स्नुहीवृक्षो महा- तरुः ॥”) बृहद्वृक्षश्च ॥ महातलं, क्ली, (महच्च तत्तलञ्चेति ।) पाताल- विशेषः । यथा, शब्दमालायाम् । “अतलं वितलञ्चैव नितलञ्च तलातलम् । महातलञ्च सुतलं सप्तमञ्च रसातलम् ॥” (यथा च श्रीमद्भागवते । २ । १ । २६ । “पातालमेतस्य हि पादमूलं पठन्ति पार्ष्णिप्रपदे रसातलम् । महातलं विश्वसृजोऽथ गुल्फौ तलातलं वै पुरुषस्य जङ्घे ॥”) महातारा, स्त्री, (तारयति संसारादिति । तृ + णिच् + अच् । स्त्रियां टाप् । ततो महती

तारेति कर्म्मधारयः ।) जिनानां देवीविशेषः । तत्पर्य्यायः । तारा २ महाश्रीः ३ ओङ्कारा ४ स्वाहा ५ श्रीः ६ मनोरमा ७ तारिणी ८ जया ९ अनन्ता १० शिवा ११ लोकेश्वरा १२ आत्मजा १३ खदूरवासिनी १४ भद्रा १५ वैश्या १६ नीलसरस्वती १७ शङ्खिनी १८ वसुधारा १९ धनंददा २० त्रिलोचना २१ लोचना २२ । इति हेमचन्द्रः ॥ महाताली, स्त्री, (महान् अनेकस्तालो यत्र । स्त्रियां ङीष् ।) आवर्त्तकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ महातिक्तः, पुं, (महानतिशयस्तिक्तस्तिक्तरसो यत्र ।) महानिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिशयतिक्तरसयुक्ते, त्रि ॥ महातिक्ता, स्त्री, (महती गुरुतरा तिक्ता ।) यवतिक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, गोविन्दविशारदकृतभैषज्यरत्नावल्याम् । “आचु जिङ्गी महातिक्ता विशाला छपिपत्र- कम् ॥”) पाठा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महातीक्ष्णा, स्त्री, (महती तीक्ष्णा ।) भल्ला- तकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिशय- तीक्ष्णे, त्रि ॥ महातेजः, [स्] क्ली, (महदतिशयं तेजोऽस्य ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महातेजाः, [स्] पुं, (महदतिशयं तेजो बल- मस्य ।) कार्त्तिकेयः । इति हलायुधः । अग्निः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (महादेवः । यथा, महा- भारते । १३ । १७ । ५६ । “उग्रतेजा महातेजा जन्यो विजयकाल- वित् ॥”) अतिशयतेजस्विनि, त्रि ॥ (यथा, मनुः । १ । ६२ । “स्वारोचिषश्चौत्तमिश्च तामसो रैवतस्तथा । चाक्षुषश्च महातेजा विवस्वत्सुत एव च ॥”) महात्मा, [न्] त्रि, (महानात्मा स्वभावोऽस्य ।) उत्तमस्वभावयुक्तः । (यथा, कामन्दकीयनीति- सारे । ३ । ११ । “महावाताहृतभ्रान्तिमेघमालातिपेलवैः । कथं नाम महात्मानो ह्नियन्ते विषयारिभिः ॥”) तत्पर्य्यायः । महेच्छः २ उद्भटः ३ उदारः ४ उदात्तः ५ उदीर्णः ६ महाशयः ७ महा- मनाः ८ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३१ ॥ (पुं, पर- मात्मा । यथा, मनुः । १ । ५४ । “युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन् महात्मनि । तदायं सर्व्वभूतात्मा सुखं स्वपिति निर्वृतः ॥” “तस्मिन् परमात्मनि ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकः ॥ महत्तत्त्वम् । यथा, श्रीमद्भागवते । ९ । ७ । २५ । “मनः पृथिव्यां तामद्भिस्तेजसापोऽनिलेन तत् । खे वायुं धारयंस्तच्च भूतादौ तं महात्मनि ॥” “महात्मनि महत्तत्त्वे ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ पितृगणविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । ९६ । ४६ ।

“महान् महात्मा महितो महिमावान् महा- बलः ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ३४ । “महारूपो महाकायो वृषरूपो महायशाः । महात्मा सर्व्वभूतात्मा विश्वरूपो महाहनुः ॥”) महादण्डः, पुं, (महान् दण्डस्ताडनसाधनमस्य ।) यमदूतप्रभेदः । इति बृहद्धर्म्मपुराणे ५६ अध्यायः ॥ (महान् दण्डः ।) बृहद्दण्डश्च ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १९४ । ३७ । “यस्माज्जानन् स मन्दात्मा मामसौ नोपसर्पति । तस्मात्तस्मै महादण्डो धार्य्यः स्यादिति मे मतिः ॥”) महादन्तः, पुं, (महांश्चासौ दन्तश्चेति ।) गज- दन्तः । तत्पर्य्यायः । ईशादन्तः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बृहद्दन्तमात्रञ्च ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८७ । “महादन्तो महादंष्ट्रो महाजिह्वो महा- मुखः ॥” महान् दन्तोऽस्य ।) तद्वति, त्रि ॥ महादानं, क्ली, (महच्च तद्दानञ्चेति ।) श्रेष्ठ- दानम् । तत्तु तुलापुरुषादिषोडशप्रकारम् । यथा, मत्स्यपुराणे । “अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानस्य लक्षणम् ॥” इत्यभिधाय । “आद्यन्तु सर्व्वदानानां तुलापुरुषसंज्ञितम् । हिरण्यगर्भदानञ्च ब्रह्माण्डं तदनन्तरम् ॥ कल्पपादपदानञ्च गोसहस्रन्तु पञ्चमम् । हिरण्यकामधेनुश्च हिरण्याश्वस्तथैव च ॥ पञ्चलाङ्गलकं तद्वद्धरादानन्तथैव च । हिरण्याश्वरथस्तद्वद्धेमहस्तिरथस्तथा ॥ द्बादशं विष्णुचक्रञ्च ततः कल्पलतात्मकम् । सप्तसागरदानञ्च रत्नधेनुस्तथैव च । महाभूतघटस्तद्वत् षोडशः परिकीर्त्तितः ॥” * ॥ अत्र सामान्यलक्षणम् । सूक्तजपाङ्गकदानं महादानम् । विनायकादिपञ्चाशद्देषताहोमा- ङ्गकं वा । तथा मत्स्यपुराणम् । “विनायकादिग्रहलोकपाल- वस्वष्टकादित्यमरुद्गणानाम् । ब्रह्माच्युतेशानबृहस्पतीनां स्वमन्त्रतो होमचतुष्टयं स्यात् ॥ जप्यानि सूक्तानि तथैव चैषा- मनुक्रमेणापि यथास्वरूपम् ॥” इत्यादिना सूक्तजपहोमरूपाङ्गयोर्व्विधानं प्रत्येकं षोडशतुलापुरुषप्रधानान्युद्दिश्योक्तं नतु महादानत्वेनोद्दिश्येति । अतो नेतरेतरा- श्रयः । न तु कुण्डमण्डपेतिकर्त्तव्यतायोगित्वं जिकनीयलक्षणम् । अचलदानेऽपि गतत्वात् । एवञ्च । “कनकाश्वतिला गावो दासी रथमहीगृहाः । कन्या च कपिला धेनुर्म्महादानानि वै दश ॥” इति कूर्म्मपुराणोक्तदानपदं गौणम् ॥ अन्यथा बहुशक्तिकल्पनापत्तेः कनकदानादि-

पृष्ठ ३/६५८

साधारणानुगतैकरूपाभावाच्च । अतो न वैप- रीत्यमिति । “सर्व्वेषामेव दानानामेकजन्मानुगं फलम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ महादारु, क्ली, (महत् दारु अस्य ।) देवदारु । इति जटाधरः ॥ (महत् दारु ।) बृहत्काष्ठञ्च ॥ महादेवः, पुं, (महांश्चासौ देवश्चेति । यद्वा, महतां देवादीनां देवः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३४ ॥ अष्टमूर्त्त्यन्तर्गतसोममूर्त्तिरयम् । यथा, महादेवाय सोममूर्त्तये नमः । इति शिवपूजापद्धतिः ॥ * ॥ अस्य व्युत्पत्तिर्यथा -- “ब्रह्मादीनां सुराणाञ्च मुनीनां ब्रह्मवादिनाम् । तेषाञ्च महतां देवो महादेवः प्रकीर्त्तितः ॥ भहती पूजिता विश्वे मूलप्रकृतिरीश्वरी । तस्या देवः पूजितश्च महादेवः स च स्मृतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५३ अध्यायः ॥ तस्य पञ्चवक्त्रत्वत्रिनेत्रत्वकारणं यथा, -- “अतीव कमनीयाङ्गं किशोरं श्यामसुन्दरम् । अहो निर्व्वचनीयञ्च दृष्ट्वा रूपमनुत्तमम् । न बभूव वितृष्णश्च लोचनाभ्यां त्रिलोचनः ॥ पश्यन्निमेषरहित इति मत्वा स्वमानसे । भक्त्युद्रेकान्महाभक्तो रुरोद प्रेमविह्वलः ॥ सहस्रवदनोऽनन्तो भाग्यवांश्च चतुर्म्मुखः । वहुभिर्लोचनैर्दृष्ट्वा तुष्टाव बहुभिर्मुखैः ॥ पश्यामि किं वा किं स्तौमि संप्राप्य नाथ- मीदृशम् । आस्यैकेन लोचनाभ्यां चतुर्धा स पुनः पुनः ॥ स्वमानसे कुर्व्वतीदं शङ्करे च तपस्विनि । तद्वभूव चतुर्व्वक्त्रं पूर्ब्बेण सह पञ्चमम् ॥ एकैकवक्त्रं शुशुभे लोचनैश्च त्रिभिस्त्रिभिः । बभूव तेन तन्नाम पञ्चवक्त्रस्त्रिलोचनः ॥ चक्षूंषि गुणरूपाणि तस्य ब्रह्मस्वरूपिणः । सत्त्वं रजस्तम इति तस्य हेतुं निशामय ॥ सत्त्वांशेन दृशा शम्भुः पश्यन् पाति च सात्त्वि कान् । राजसेन राजसिकान् तामसेन च तामसान् ॥ चक्षुषस्तामसात् पश्चात् ललाटस्थाद्धरस्य च । संहारकाले संहर्त्तुरग्निराविर्भवेत् क्रुधा ॥ कोटितालप्रमाणश्च सूर्य्यकोटिसमप्रभः । लेलिहानो दीर्घशिखस्त्रैलोक्यं दग्धुमीश्वरः ॥” तस्य भस्मधारणकारणं यथा, -- “विभूतिगात्रः स विभुः सतीसत्कारभस्मना । धत्ते तस्या अस्थिमालां प्रेमभावेन भस्म च ॥ स्वात्मारामो यद्यपीशस्तथापि पूर्णमब्दकम् । सतीशवं गृहीत्वा च भ्रामं भ्रामं रुरोद ह ॥ प्रत्यङ्गाङ्गञ्च तस्याश्च पपात यत्र यत्र च । सिद्धपीठस्तत्र तत्र बभूव मन्त्रसिद्धिकृत् ॥ तदा शवावशेषञ्च कृत्वा वक्षसि शङ्करः । पपात मूर्च्छितो भूत्वा सिद्धक्षेत्रे च राधिके ! ॥ तदा गत्वा महेशन्तं कृत्वा क्रोडे प्रबोध्य च । अददं दिव्यतत्त्वञ्च तस्मै शोकहरं परम् ॥ तदा शिवश्च सन्तुष्टः स्वलोकञ्च जगाम ह ।

मूर्त्त्यन्तरेण कालेन तां संप्राप प्रियां सतीम् ॥” तस्य दिगम्बरत्वजटाधारित्वकारणं यथा, -- “दिग्वस्त्रधारी योगेन नेच्छाऽनित्ये पटे विभोः । जटास्तपस्याकालीना धत्तेऽद्यापि विवेकतः ॥ न चेच्छा केशसंस्कारे स्वाङ्गवेशेन योगिनः । समता चन्दने पङ्के लोष्ट्रे रत्ने मणीश्वरे ॥” तस्य नागभूषणत्ववृषवाहनत्वकारणं यथा, -- “गरुडद्वेषिणो नागाः शङ्करं शरणं ययुः । बिभर्त्ति कृपया स्वाङ्गे तानेव शरणागतान् ॥ वाहनं वृषरूपोऽहमन्यस्तं वोढुमक्षमः । त्रिपुरस्य वधे पूर्ब्बं मत्कलांशसमुद्भवः ॥” तस्य धुस्तूरपुष्पविल्वपत्रप्रियत्वव्याघ्रचर्म्मधारित्व- श्मशानस्थायित्वकारणं यथा, -- “पारिजातादिकं पुष्पं सुगन्धिचन्दनादिकम् । मयि संन्यस्य तेष्वेव प्रीतिर्नास्ति कदाचन ॥ धुस्तूरे तत् सदा प्रीतिर्व्विल्वपत्रानुलेपने । गन्धहीने प्रसूने च योगेष्टे व्याघ्रचर्म्मणि ॥ दिव्यलोके दिव्यतल्पे जनतायां न तन्मनः । श्मशानेऽतीवरहसि ध्यायते मामहर्न्निशम् ॥” तस्य महिमादि यथा, -- “आब्रह्मतृणपर्य्यन्तं स्वप्नवन्मन्यते शिवः । ममानिर्व्वचनीयेऽत्र रूपे तन्मग्नमानसम् ॥ ब्रह्मणः पतनेनापि शूलपाणेः क्षणो भवेत् । तस्यायुषः प्रमाणञ्च नाहं जानामि का श्रुतिः ॥ ज्ञानं मृत्युञ्जयं शूलं धत्ते मत्तेजसा समम् । विना मया न कश्चित्तं शङ्करं जेतुमीश्वरः ॥ शङ्करः परमात्मा मे प्राणेभ्योऽपि परः शिवः । त्र्यम्बके मन्मनः शश्वन्न प्रियो मे भवात् परः ॥ न संवसामि गोलोके वैकुण्ठे तव वक्षसि । सदाशिवस्य हृदये निबद्धः प्रेमपाशतः ॥ स्रष्टुं शक्तो हि नष्टुञ्च भ्रूभङ्गलीलया हि यः । ब्रह्माण्डनिकरं योगान्न योगी शङ्करात् परः ॥ दिव्यज्ञानेन यः स्रष्टुं नष्टुं भ्रूभङ्गलीलया । मृत्युकालादिकं शक्तो न ज्ञानी शङ्करात् परः ॥ मम भक्तिञ्च दास्यञ्च मुक्तिञ्च सर्व्वसम्पदम् । सर्व्वसिद्धिं दातुमीशो न दाता शङ्करात् परः ॥ पञ्चवक्त्रेण मन्नाम यशो गायत्यहर्निशम् । मद्रूपं ध्यायते शश्वन्न भक्तः शङ्करात् परः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३६ अध्यायः ॥ शिवनैवेयभक्षणदोषकारणादिकं यथा, -- राधिकोवाच । “एवंभूतस्य च विभोः सर्व्वेशस्य महात्मनः । न शस्तं कथमुच्छिष्टं ब्रूहि सन्देहभञ्जन ! ॥ श्रीकृष्ण उवाच । शृणु देवि ! प्रवक्ष्येऽहमितिहासं पुरातनम् । पापेन्धनानां दहने ज्वलदग्निशिखोपमम् ॥ सनत्कुमारो वैकुण्ठमेकदा च जगाम ह । ददर्श भुक्तवन्तञ्च नाथं नारायणं द्बिजः ॥ तुष्टाव गूढैः स्तोत्रैश्च प्रणम्य भक्तितो मुदा । अवशेपं ददौ तस्मै सन्तुष्टो भक्तवत्सलः ॥ प्राप्तमात्रेण तत्रैव भुक्तं तेनापि किञ्चन । किञ्चिद्ररक्ष बन्धूनां भक्षणाय च दुर्लभम् ॥

सिद्धाश्रमे च तद्दत्तं गुरवे शूलपाणिने । भक्त्युद्रेकाच्च तत् सर्व्वं भुक्तञ्च प्राप्तिमात्रतः ॥ भुक्त्वा सुदुर्लभं वस्तु ननर्त्त प्रेमविह्वलः । पपात डमरुर्हस्तात् शृङ्गञ्च व्याघ्रचर्म्म च ॥ स्वयं निपत्य पश्चाच्च रुदन्मूर्च्छामवाप च । एतस्मिन्नन्तरे देवी दुर्गा दुर्गतिनाशिनी ॥ मुदा जगाम शीघ्रं तत्प्रसन्नवदनेक्षणा । रुदन्तं मूर्च्छितं दृष्ट्वा निपतन्तञ्च भक्तितः । प्रहस्य वार्त्तां पप्रच्छ कुमारं शूलपाणिनः ॥ सर्व्वं तां कथयामास कुमारः संपुटाञ्जलिः । श्रुत्वा चुकोप सा देवी शिवं प्रस्फुरिताधरा ॥ श्रुत्वा मनोहरं स्तोत्रं न शशाप शिवं शिवा । दुष्टं चक्रे तदुच्छिष्टमभक्ष्यं विदुषामपि ॥ सुचिरञ्च तपस्तप्त्वा मया लब्धस्त्वमीश्वरः । त्वया विष्णोः प्रसादेन वञ्चिताहं कथं विभो ! ॥ यतो न दत्तं नैवेद्यं विष्णोर्मह्यं त्वयाधुना । अतो मत्तो गृहाणैतत् फलमेव महेश्वर ! ॥ अद्य प्रभृति ये लोका नैवेद्यं भुञ्जते तव । ते जन्मैकं सारमेया भविष्यन्त्येव भारते ॥ इत्युक्त्वा पार्व्वती मानाद्रुरोद पुरतो विभोः । दृष्टिः पपात तत्कण्ठे नीलकण्ठो बभूव सः ॥ अपूर्ब्बं तव नैवेद्यं जन्ममृत्युजराहरम् । कृतं दुष्टं यतस्तस्मात् पश्य देहं त्यजामि च ॥ लिङ्गोपरि च यद्दत्तं तदेवाग्राह्यमीश्वर ! । सुपवित्रं भवेत्तत्र विष्णोर्नैवेद्यमिश्रितम् ॥ इत्येवं कथितं सर्व्वं त्वया पृष्टं सुरेश्वरि ! । अभिशस्तं शङ्करस्य निर्म्माल्यं येन हेतुना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३७ अध्यायः ॥ तस्यावतारा यथा, -- सूत उवाच । “वेदव्यासावताराणि द्वापरे कथितानि तु । महादेवावताराणि कलौ शृणुत सुव्रताः ॥ आदौ कलियुगे श्वेते देवदेवो महाद्युतिः । नाम्ना हिताय विप्राणामभूद्वैवस्वतेऽन्तरे ॥ हिमवच्छिखरे रम्ये छगले पर्व्वतोत्तमे । तस्य शिष्याः शिखायुक्ता बभूवुरमितप्रभाः ॥ श्वेतः श्वेतशिखश्चैव श्वेतास्यः श्वेतलोहितः । चत्वारस्ते महात्मानो ब्राह्मणा वेदपारगाः ॥ सुभावो दमनश्चाथ सुहोत्रः कङ्कणस्तथा । लोकाक्षिरथ योगीन्द्रो जैगीषव्यस्तु सप्तमे ॥ अष्टमे दधिबाहुः स्यान्नवमे वृषभः प्रभुः । भृगुस्तु दशमे प्रोक्तस्तस्मादुग्रपरः स्मृतः ॥ द्वादशेऽत्रिः समाख्यातो वाली चाथ त्रयोदशे । चतुर्द्दशे गौतमस्तु वेदशीर्व्वा ततः परम् ॥ गोकर्णश्चाभवत्तस्माद्भहारामः शिखण्ड्यथ । जटामाल्यश्च हासश्च दारुको लाङ्गली क्रमात् ॥ श्वेतस्तथा परः शूली तिण्डी मुण्डी च वै क्रमात् । सहिष्णुः सोमशर्म्मा च कुलीशो चान्तिमे प्रभुः ॥ वैवस्वतेऽन्तरे शम्भोरवतारास्त्रिशूलिनः । अष्टाविशतिविख्याता ह्यन्ते कलियुगे प्रभोः । तीर्थकार्य्यावतारः स्याद्देवेशो नकुलीश्वरः ॥” इति कौर्म्मे ५० अध्यायः ॥ * ॥

पृष्ठ ३/६५९

तस्याष्टषष्टिनामानि क्षेत्राणि च यथा, -- मनुरुवाच । “मन्दरस्थं महादेवं ब्रह्मा पृच्छति शङ्करम् । केषु केषु च स्थानेषु द्रष्टव्योऽसि मया प्रभो ! ॥ ईश्वर उवाच । वाराणस्यां महादेवं प्रयागे तु महेश्वरम् । नैमिषे देवदेवञ्च गयायां प्रपितामहम् ॥ कुरुक्षेत्रे विदुः स्थाणुं प्रभासे शशिभूषणम् । पुष्करे तु अपोगन्धिं विश्वञ्च विमलेश्वरे ॥ अट्टहासे महानादं महेन्द्रे तु महाव्रतम् । उज्जयिन्यां महाकालमाकोटे तु महोत्कटम् ॥ शङ्कुकर्णे महातेजं गोकर्णे च महाबलम् । भैरवे भैरवाकारं भवं वस्त्रापदे विदुः ॥ उग्रं कनखले चैव भद्रकर्णाह्रदे शिवम् । देवदारुवने दिण्डिं चण्डीशं मध्यमङ्गले ॥ ऊर्द्धरेतं त्वरण्डे तु सकलाण्डे कपर्द्दिनम् । कृत्तिवाससमेकाग्रे सूक्ष्मं ताम्रातिकेश्वरे ॥ कालञ्जरे नीलकण्ठं श्रीकण्ठं मण्डलेश्वरे । ध्यानं सिद्धेश्वरे योगी गायत्त्रीञ्चोत्तरेश्वरे ॥ विजयं नाम काश्मीरे जयन्तं मरुकेश्वरे । हरिश्चन्द्रे हरिञ्चैव पुरिश्चन्द्रे तु शङ्करम् ॥ जटावासेश्वरे विद्यां सौम्यं कुब्जटकेश्वरे । भूतेश्वरे भस्मगात्रं जललिङ्गे जलेश्वरम् ॥ भिक्षुकं कर्णिकायान्तु वाराहं बिन्ध्यपर्व्वते । ताम्रं पश्चिमसन्ध्यायां विरजायां त्रिलोचनम् ॥ दृप्तेश्वरे त्रिशूलन्तु श्रीशैले त्रिपुरान्तकम् । जललिङ्गे विदुः कालिं कापालिं करवीरके ॥ दीप्तचक्रेश्वरे वेदं नेपाले पशुपतिं पतिम् । श्रीकारारोहणे कूटं दैविकायामुमापतिम् ॥ गङ्गायां सागरे त्वमरमोङ्कारममरकण्ठके । सप्तगोदावरे भीमं स्वयम्भुं नकुलेश्वरे ॥ कर्णिकारे गणाध्यक्षं कैलासे च गणाधिपम् । हेमकूटे विरूपाक्षं भूर्भुवं गन्धमादने । सिद्धेश्वरन्तु आकाशे पाताले चट्टकेश्वरम् ॥ अष्टषष्टिश्च नामानि देवदेवस्य धीमतः । पुराणे चोपगीतानि ब्राह्मणस्य स्वयम्भुवा ॥ यः पठेत् प्रातरुत्थाय स्नातो वा यदि वा शुचिः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यः शिवलोकं स गच्छति ॥” इत्याद्ये देवीपुराणे अष्टषष्टिनामानि महा- देवस्य ॥ * ॥ तस्य द्वादशनामस्तोत्रम् । “प्रथमस्तु महादेवो द्वितीयस्तु महेश्वरः । तृतीयः शङ्करो ज्ञेयश्चतुर्थो वृषभध्वजः ॥ पञ्चमः कृत्तिवासाश्च षष्ठः कामाङ्गनाशनः । सप्तमो देवदेवेशः श्रीकण्ठश्चाष्टमः स्मृतः ॥ ईश्वरो नवमो ज्ञेयो दशमः पार्व्वतीपतिः । रुद्र एकादशश्चैव द्बादशः शिव उच्यते ॥ द्वादशैतानि नामानि त्रिसन्ध्यं यः पठेन्नरः । कृतघ्नश्चैव गोघ्नश्च ब्रह्महा गुरुतल्पगः ॥ स्त्रीबालघातकश्चैव सुरापो वृषलीपतिः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो रुद्रलोकं स गच्छति ॥” इति स्कन्दपुराणम् ॥ * ॥

तन्नामोच्चारणफलं यथा, -- “कोटयो ब्रह्महत्यानामगम्यागमकोटयः । सद्यः प्रलयमायान्ति महादेवेति कीर्त्तनात् ॥ महादेव महादेव महादेवेति वादिनम् । वत्सं गौरिव गौरीशो धावन्तमनुधावति ॥” इति पुराणम् ॥ * ॥ तस्य प्रणाममन्त्रः । “नमस्ये त्वां महादेव ! लोकानां गुरुमीश्वरम् । पुंसामपूर्णकामानां कामपूरामराङ्घ्रिपम् ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ “महादेवं महात्मानं महायोगिनमीश्वरम् । महापापहरं देवं मकाराय नमो नमः ॥” इति तन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य कालरूपवर्णनं यथा, -- नारद उवाच । “कालरूपी त्वया ख्यातः शम्भुर्गगनगोचरे । लक्षणञ्च स्वरूपञ्च सर्व्वं व्याख्यातुमर्हसि ॥ पुलस्त्य उवाच । स्वरूपं त्रिपुरघ्नस्य वदिष्ये कालरूपिणः । अश्विनी भरणी चैव कृत्तिका प्रथमांशकम् ॥ मेषकं हि विजानीयात् कुजक्षेत्रमुदाहृतम् । आग्नेयांशास्त्रयो ब्रह्मन् ! प्राजापत्यं कवेर्गृहम् ॥ सौम्यार्द्धं वृषनामेदं वदनं परिकीर्त्तितम् । मृगार्द्धमार्द्रादित्यांशास्त्रयः सौम्यगृहन्त्विदम् ॥ मिथुनं भुजयोस्तस्य गगनस्थस्य शूलिनः । आदित्यांशश्च पुष्यञ्च अश्लेषा शशिनो गृहम् ॥ राशिः कर्कटको नाम पार्श्वेन खविलासिनः । पित्रर्क्षं भगदैवत्यं उत्तरांशश्च केशरी ॥ सूर्य्यक्षेत्रं विभोर्ब्रह्मन् हृदयं परिकीर्त्तितम् । उत्तरांशास्त्रयः पाणिश्चित्रार्द्धं कन्यका त्विदम् ॥ सोमपुत्त्रस्य सद्मैतत् द्वितीयं जठरं विभोः । चित्रांशद्वितयं स्वाती विशाखायांशकत्रयम् ॥ द्वितीयं शुक्रसदनं तुलानाभिरुदाहृतम् । विशाखांशमनुराधा ज्येष्ठा भौमगृहं त्विदम् ॥ द्वितीयं वृश्चिको राशिर्मेढ्रं कालस्वरूपिणः । मूलं पूर्ब्बोत्तरांशश्च देवाचार्य्यगृहं धनुः ॥ ऊरुयुगलमीशस्य अमरर्षे ! प्रगीयते । उत्तरांशास्त्रयो ऋक्षं श्रवणं मकरो मुने ! ॥ धनिष्ठार्द्धं शनिक्षेत्रं जानुनी परिकीर्त्तिते । धनिष्ठार्द्धं शतभिषा प्रोष्ठपद्यांशकत्रयम् ॥ सौरं सद्मापरमिदं कुम्भो जङ्घे च विश्रुते । प्रोष्ठपद्यांशमेकन्तु उत्तरा रेवती तथा ॥ द्वितीयं जीवसदनं मीनस्तु चरणावुभौ ॥ एवं कृत्वा कालरूपं त्रिनेत्रो यज्ञं क्रोधान्मार्गणैराजघान । विद्धश्चासौ वेदनाबुद्धियुक्तः खे सन्तस्थौ तारकाभिश्चिताङ्गः ॥” इति वामनपुराणे ५ अध्यायः ॥ महादेवी, स्त्री, (महादेवस्य पत्नीति । पत्न्यर्थे ङीष् । यद्वा, महती चासौ देवी चेति ।) दुर्गा । यथा, “अपर्णा स्यान्महादेवी गिरिजा मेनकात्मजा ॥” इति हलायुधः ॥

तस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “पूज्यते या सुरैः सर्व्वैर्महांश्चैव प्रमाणतः । धातुर्महेति पूजायां महादेवी ततः स्मृता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ राज्ञी । पाटराणी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महिषी २ पट्टार्हा ३ पट्टदेवी ४ । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५ । २९ । “अलिखत् स महादेवीं योगनन्दञ्च तं पटे । सजीवमिव तच्चित्रं वाक्चेष्टारहितं त्वभूत् ॥”) महादैत्यः, पुं, (महांश्चासौ दैत्यश्चेति ।) भौत्य- मन्वन्तरीयदैत्यविशेषः । यथा, -- “चतुर्द्दशस्य भौत्यस्य शृणु पुत्त्रान्मनोर्मम ।” इत्युपक्रम्य । “शुचिरिन्द्रो महादैत्यो रिपुर्हन्ता हरिः स्वयम् ॥” इति गारुडे ७८ अध्यायः ॥ महाद्रावकः, पुं, (द्रावयति रोगानिति । द्रु + णिच् + ण्वुल् । महांश्चासौ द्रावकश्चेति ।) औषध- विशेषः । द्रावक इति भाषा । यथा, -- “यवक्षारस्य भागौ द्वौ स्फटिकारेस्त्रयो मताः । एकीकृत्य प्रपिष्यापि मूत्रैर्व्वत्सतरीभवैः ॥ शुष्कं कृत्वा क्षिपेत् पात्रे सैसके वस्त्रलेपिते । अन्यसीसकपात्रन्तु द्विमुखं मेलयेद्बुधः ॥ वृद्धवैद्योपदेशेन पचेत् पात्रस्थमौषधम् । ततो ज्वालाधतः स्थाप्यं पात्रान्यं लभते रसम् ॥ ततो रसं विनिष्कृष्य स्थापयेत् स्निग्धभाजने । लवङ्गेन वटीं कुर्य्यादथवा मृतताम्रकैः ॥ प्लीहादिस्थूलरोगेषु दापयेत् रक्तिकां भिषक् । द्रवीकरोति रोगञ्च महाद्रावकसंज्ञकः ॥ श्वित्रे च दद्रुरोगे च प्रलेपं द्रावकस्य च । वह्निवज्ज्वलनं तस्य दधि दत्त्वा प्रलेपयेत् ॥” * ॥ अपि च । “वृषश्चित्रमपामार्गं चिञ्चा कुष्माण्डनाडिका । स्नुही तालस्य पुष्पञ्च वर्षाभूर्व्वेतसं तथा ॥ एतेषां क्षारमाहृत्य लिम्पाकस्वरसेन च । क्षालयित्वा क्षारतोयं वस्त्रपूतञ्च कारयेत् ॥ चण्डातपेन संशोष्य ग्राह्यं तद्द्रवंणोचितम् । एतस्य द्विपलं ग्राह्यं यवक्षारपलद्वयम् ॥ स्फटिकारिपलञ्चैव नरसारपलं तथा । पलार्द्धं सैन्धवं ग्राह्यं टङ्कणं तोलकद्वयम् ॥ कासीसं तोलकञ्चैव मुद्राशङ्खञ्च तोलकम् । दारुमोचं कर्षकञ्च तोलं समुद्रफेनकम् ॥ सर्व्वमेकत्र संचूर्ण्य वकयन्त्रेण साधयेत् । महाद्रावकमेतद्धि योज्यञ्च रसजारणे । हन्ति गुल्मादिकान् रोगान् यकृत्प्लीहोद- राणि च ॥” * ॥ इति भैषज्यरत्नावली ॥ (तथापरञ्च । “शुद्धं काञ्चनमाक्षिकं मृदुतरं कांस्याभिधेय- न्तथा सिन्धूत्थं विमलं रसाञ्जनवरं फेनं स्रवन्तीपतेः ।

पृष्ठ ३/६६०

क्षारौ सर्ज्जिकसम्भवौ सुविमलौ भागास्त्व- मीषां समाः सप्तानां सदृशन्तु टङ्गणमिह त्वर्द्धो नृसारः स्मृतः ॥ तत्तुल्या स्फटिकारिका त्रिसदृशः शुद्धो यव- स्याग्रजः काशीशद्वितयं यवाग्रजसमं सञ्चूर्ण्य सर्व्वं न्यसेत् । पात्रे काचमये मृदम्बरवृते सोऽयं महाद्रावको नो वक्तुं प्रभवेदमुष्य नितरां सम्यग्गुणं भूतले ॥ एतद्वल्लचतुष्टयं पिबेदथो शुण्ठ्या लवङ्गेन वा तत्पश्चात् परिवासितं बहुगुणं ताम्बूलकं भक्षयेत् । प्रासङ्ग्य्यात् कथयामि ते शृणु गुणान् कांश्चि- त्तथान्यान् परान् निःशेषं विनिहन्ति तानि चिरजान्यष्टौदराणि ध्रुवम् ॥ गुल्मं पाण्डुहलीमकं सुकठिनामष्ठीलिकां कामलां मन्दाग्निं विषमाग्नितां बहुविधान् शोथांश्च शूलान्यपि ॥” * ॥ इति वैद्यककषायसंग्रहे प्लीहाधिकारे ॥) महाद्रुमः, पुं, (महांश्चासौ द्रुमश्चेति ।) अश्वत्थ- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बृहद्वृक्षश्च ॥ (यथा, हरिवंशे । २२३ । ७२ । “चकोराः शतपत्राश्च मत्तकोकिलसारसाः । पुष्पितान् फलिताग्रांश्च संपतन्ति महाद्रुमान् ॥” शाकद्वीपपतेर्भव्यस्य सप्तमः पुत्त्रः । यथा, मार्क- ण्डेये । ५३ । २१ । “जलदश्च कुमारश्च सुकुमारो मनीवकः । कुशोत्तरोऽथ मेधावी सप्तमस्तु महाद्रुमः ॥”) महाद्रोणा, स्त्री, (महती चासौ द्रोणा चेति ।) वृक्षविशेषः । वडी द्रोणपुष्पी इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । देवकुरुम्बा २ दिव्यपुष्पा ३ महाद्रोणी ४ देवी ५ काञ्जी ६ देवद्रोणा ७ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । मेध्यत्वम् । भूतार्त्तिवातकफाग्निमान्द्यनाशित्वम् । युक्त्या पारदशोधनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाद्रोणी, स्त्री, (महती चासौ द्रोणी चेति ।) महाद्रोणाक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाद्वन्द्वः, पुं, (महान् द्वन्द्वः कोलाहलो यत्र ।) युद्धवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ अतिशय- कलहश्च ॥ महाधनं, क्ली, (महत् अनेकं धनं मूल्यत्वेनास्य ।) बहुमूल्यवस्त्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । ११३ ॥ सुवर्णम् । सिह्लकम् । इति मेदिनी । ने, २०१ ॥ चारुवस्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कृषिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (महदनेकं धनमस्मात् । संग्रामः । इति निघणुः । २ । १७ ॥ यथा, ऋग्वेदे । ८ । ६४ । १२ । “मा नो अस्मिन्महाधने परावर्गभारभृद् यथा ॥”

“महाधने संग्रामे ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ महच्च तद्धनच्चेति । प्रभूतधनम् । यथा, ऋग्- वेदे । १ । ७ । ५ । “इन्द्रं वयं महाधन इन्द्रमर्भे हवामहे ॥” “महाधने प्रभूतधननिमित्तम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ बहुमूल्ये, त्रि । यथा, किरातार्ज्जु- नीये । १ । ३८ । “पुराधिरूढं शयनं महाधनं विबोध्यसे यः स्तुतिगीतिमङ्गलैः । अदभ्रदर्भामधिशय्य संस्थलीं जहासि निद्रामशिवः शिवारुतैः ॥”) अतिशयधनयुक्ते, च त्रि ॥ महाधातुः, पुं, (महांश्चासौ धातुश्चेति ।) स्वर्णम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महाध्वनिकः, पुं, (अध्वनि गच्छतीति । अध्वन् + ठक् । महांश्चासौ आध्वनिकश्चेति ।) पुण्यार्थं हिमालयावधिकमहापथगमनेन सम्पादित- मरणः । यथा, “भृग्वग्निजलसंग्रामदेशान्तरस्थ- संन्यासानशनाशनिमहाध्वनिकानामुदकक्रिया कार्य्या सद्यःशौचं भवतीति ।” इति शुद्धितत्त्व- धृतसुमन्तुसूत्रम् ॥ महान्, [त्] त्रि, (मह्यते पूज्यते वेति । मह + “वर्त्तमाने पृषद्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च ।” उणा० २ । ८४ । इति अतिः । निपात्यते ।) बृहन् । इत्यमरः । ३ । १ । ६० ॥ (यथा, मनौ । ८ । २९६ । “प्राणभृत्सु महत्स्वर्द्धं गोगजोष्ट्रहयादिषु ॥”) अस्य पर्य्यायः महच्छब्दे द्रष्टव्यः ॥ महान्, पुं, (मह्यते सेव्यते आश्रीयते गमना- येति । मह् + अतिः ।) उष्ट्रः । इति राज- निर्घण्टः ॥ दुर्गा । यथा, -- “महान् व्याप्य स्थिता सर्व्वं महा वा प्रकृति- र्म्मता । स्मृतिः संस्मरणाद्देवी नियती च नियामता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ महत्तत्त्वम् । यथा -- “सविकारात् प्रधानात्तु महत्तत्त्वं प्रजायते । महानिति यतः ख्यातिर्लोकानां जायते सदा ॥” इति मात्स्ये ३ अध्यायः ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ४२ । “अशनी शतघ्नी खड्गी पट्टिशी चायुधी महान् ॥”) महच्छब्दप्रयोगनिषेधो यथा, -- “शङ्खे तैले तथा मांसे वैद्ये ज्यौतिषिके द्बिजे । यात्रायां पथि निद्रायां महच्छब्दो न दीयते ॥” इति भट्टिप्रथमसर्गीयचतुर्थश्लोकटीकायां भरतः ॥ महानटः, पुं, (महांश्चासौ नटो नर्त्तकश्चेति । उद्धतनर्त्तकत्वादस्य तथात्वम् ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महानदी, स्त्री, (महती चासौ नदी चेति ।) पुरुषोत्तमक्षेत्रान्तर्गतकटकस्योत्तरदेशस्थनदी- विशेषः । तस्या नामान्तरं चित्रोत्पला । यथा, “नदी तत्र महापुण्या बिन्ध्यपादविनिर्गता ।

चित्रोत्पलेति विख्याता सर्व्वपापहरा शुभा ॥ चित्रोत्पला महानदी ।” इति पुरुषोत्तम- तत्त्वम् ॥ गङ्गा । यथा, -- “अम्बुजमम्बुनि जातं जातु न जायते अम्बुजादम्बु । मुरहर ! तव विपरीतं पादाम्बजान्महानदी जाता ॥” इत्युद्भटः ॥ महानन्दः, पुं, (महानानन्दोऽत्र ।) मुक्तिः । इति हलायुधः ॥ (महान् आनन्दः ।) अति- शयाह्लादश्च ॥ (नृपतिविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । १३४ । ४० । “इत्युक्त्वा तान् महीपालान् महानन्दमुखान् बली । अथाब्रवीत्तदा सर्व्वान् महारिदमनो दमः ॥” वेणुविशेषः । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “महानन्दस्तथा नन्दो विजयोऽथ जयस्तथा । चत्वार उत्तरवंशा मातङ्गमुनिसम्मताः ॥”) महानन्दा, स्त्री, (महानानन्दोऽस्याः ।) सुरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ माघशुक्ला नवमी । यथा, भविष्ये । “माघमासस्य या शुक्ला नवमी लोकपूजिता । महानन्देति सा प्रोक्ता सदानन्दकरी नृणाम् ॥ स्नानं दानं जपो होमो देवार्च्चनमुपोषणम् । सर्व्वं तदक्षयं प्रोक्तं यदस्यां क्रियते नरैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ नदीविशेषः । सा पद्माया विनिःसृता राम- पुराख्याग्रामात् पश्चिमत उत्तरदिग्गता ॥ (दक्षिणदेशीयो नदीभेदः । यथा, महाभारते । १३ । २५ । ४३ । “पुनरावर्त्तनन्दाञ्च महानन्दाञ्च सेव्य वै । नन्दने सेव्यते दान्तस्त्वप्सरोभिरहिंसकः ॥”) महानन्दिः, पुं, (आ सम्यक् नन्दतीति । आ + नन्द + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् । ततः । महानानन्दिरिति ।) नन्दिवर्द्धनराजपुत्त्रः । यथा, -- “चत्वारिंशत्तथा भाव्यो राजा वै नन्दिवर्द्धनः । चत्वारिंशत्त्रयश्चैव महानन्दिर्भविष्यति ॥ महानन्दिसुतश्चापि शूद्रायां कलिकांशजः । उत्पत्स्यते महापद्मः सर्व्वक्षत्त्रान्तको नृपः ॥ ततः प्रभृति राजानो भविष्याः शूद्रयोनयः । एकराट् स महापद्म एकच्छत्रो भविष्यति ॥” इति मत्स्यपुराणे २४६ अध्यायः ॥ अपि च । “महानन्दिसुतः शूद्रागर्भोद्भवोऽतिलुब्धो महा- पद्मानन्दः परशुराम इवापरोऽखिलक्षत्त्रि- यान्तकारी भविता ततः प्रभृति शूद्रा भूपाला भविष्यन्ति । तेन महानन्दिपर्य्यन्तं क्षत्त्रिय आसीत् ।” इति शुद्धितत्त्वधृतविष्णुपुराणम् ॥ महानरकः, पुं, (महानतिशययातनाप्रदो नरकः ।) अतिशयनानाप्रकारयातनास्थानम् । इति पुराणम् ॥ (यथा, मनुः । ४ । ८८ ।

पृष्ठ ३/६६१

“तामिस्रमन्धतामिस्रं महारौरवरौरवौ । नरकं कालसूत्रञ्च महानरकमेव च ॥”) महानलः, पुं, (महांश्चासौ नलश्चेति ।) देव- नलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महांश्चासौ अनलश्चेति ।) बृहदग्निश्च ॥ महानवमी, स्त्री, (महती चासौ नवमी चेति ।) आश्विनशुक्लनवमी । यथा, -- श्रीभगवानुवाच । “दुर्गातन्त्रेण मन्त्रेण कुर्य्युर्दुर्गामहोत्सवम् । महानवम्यां शरदि बलिदानं नृपादयः ॥ आश्विने शुक्लपक्षस्य भवेद्या अष्टमी तिथिः । महाष्टमीति सा प्रोक्ता देव्याः प्रीतिकरा परा ॥ ततोऽनु नवमी या स्यात् सा महानवमी स्मृता । सा तिथिः सर्व्वलोकानां पूजनीया शिवा- प्रिया ॥” इति कालिकापुराणे ५७ अध्यायः ॥ अपि च । “प्रावृट्काले विशेषेण आश्विने ह्यष्टमीषु च । महाशब्दो नवम्यान्तु लोके ख्यातिं गमिष्यति ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ महानसं, क्ली, (महच्च तत् अनश्चेति । + “अनोऽश्मायःसरसां जातिसंज्ञयोः ।” ५ । ४ । ९४ । इति संज्ञायां टच् । “आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः ।” ६ । ३ । ४६ । इति महत आकारादेशः ।) रन्धनगृहम् । तत्पर्य्यायः । रसवती २ पाकस्थानम् ३ । इत्य- मरः । २ । ९ । २७ ॥ (तथास्य लक्षणं यथा, -- “प्रशस्तदिग्देशकृतं शुचिभाण्डं महच्छुचि । सजालकं गवाक्षाढ्यमात्मवर्गनिषेवितम् ॥ विकक्षसृष्टसंसृष्टं सवितानं कृतार्च्चनम् । परीक्षितस्त्रीपुरुषं भवेच्चापि महानसम् ॥ तत्राध्यक्षं नियुञ्जीत प्रायो वैद्यगुणान्वितम् । शुचयो दक्षिणा दक्षा विनीताः प्रियदर्शनाः ॥ सविभक्ताः सुमनसो नीचकेशनखाः स्थिराः । स्नाता दृढं संयमिनः कृतोष्णीषाः सुसंयुताः ॥ तस्य चाज्ञा विधेयाः स्युर्व्विविधाः परि- कर्म्मिणः । आहारस्थितयश्चापि भवन्ति प्राणिनो यतः ॥ तस्मान्महानसे वैद्यः प्रमादरहितो भवेत् । माहानसिकवोढारः सौपौदनिकपौपिकाः ॥ भवेयुर्वैद्यवशगा ये चाप्यन्ये तु केचन ॥” इति सुश्रुते कल्पस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) तद्विवरणं यथा, -- “आग्नेय्यां दिशि कर्त्तव्यमावासस्य महानसम् । गवाक्षजालमार्गाय मूर्द्धभित्त्युपलेपितम् ॥ चुल्ली तत्र प्रकर्त्तव्या पूर्ब्बपश्चिममायता । मृण्मयादीनि भाण्डानि क्षालितानि च वारिणा ॥ तेषु यत् पच्यते द्रव्यं गुणवत् सर्व्वसम्मतम् । मृदभावे पचेल्लौहे चक्षुरर्शोविकारजित् ॥

कांस्यजे पाचितं यद्धि तद्धितं मतिदं शुचि । यच्च ताम्रमये सिद्धं न रुच्यं त्वम्लपित्तकृत् ॥ सौवर्णे राजते पाच्यमाढ्यभूमिभृतां गृहे । तत्पात्रं सर्व्वदोषघ्नं धिषणोत्सवदायकम् ॥” अथ महानसोपयोग्योपकरणानि । “वस्तूनि भोजनार्हाणि विविधानि पुनः पुनः । सर्व्वाणि गुणयुक्तानि स्थापितानि महानसे ॥ दास्याप्तमार्ज्जनी वाढा पूतहण्डी सुकूर्च्चिका । कर्षणी वैणवं पात्रं जलपूर्णस्त्वलिञ्जरः ॥ वह्निसंजननो ग्रावः कुद्दालं सुकुठारकः । दारुखण्डानि शुष्काणि हस्तमात्राणि चेन्ध- नम् ॥ अजीर्णान्यनतिस्थूलान्यजन्तून्यमलानि च । तितयुश्चालनी पीठो मुषलं चाप्युदूखलम् ॥ सूर्पलोष्ट्रशिला दर्व्वी चनुरस्रावपट्टिका । संदंशकन्तु युगलं वस्त्रखण्डचतुष्टयम् ॥ नालिका च्छुरिका चैव सुशूलं सुकटाहकम् ॥ वह्निसञ्चालनार्थाय दर्व्वी दीर्घा सुलौहजा ॥ तन्दूरझर्झरी स्रावा तप्तकं दृढवेष्टनी । इत्यादि वस्तुजातं हि युज्यते च महानसे ॥” इति पाकराजेश्वरः ॥ तत्र रक्षणीया जना यथा, -- “सूदशास्त्रविधानज्ञाः पराभेद्याः कुलोद्गताः । सर्व्वे महानसे धार्य्या लुप्तकेशनखा जनाः ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ महानसोऽपि पुंसि । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः ॥ महानाटकं, क्ली, (महच्च तत् नाटकञ्चेति ।) नाटकविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “एतदेव यदा सर्व्वैः पताकास्थानकैर्युतम् । अङ्कैश्च दशभिर्धीरा महानाटकमूचिरे ॥ एतदेव नाटकम् । यथा, बालरामायणम् ।” इति साहित्यदर्पणः ॥ स्वनामख्यातहनूमद्रचित- रामचरितग्रन्थविशेषः । यथा, -- “एष श्रीलहनूमता विरचिते श्रीमन्महानाटके वीरश्रीयुतरामचन्द्रचरिते प्रत्युद्धृते विक्रमैः । मिश्रश्रीमधुसूदनेन कविना सन्दर्भ्य सज्जीकृते स्वर्गारोहणनामकोऽत्र नवमो यातोऽङ्क एवेत्यसौ ॥” इति तस्यान्तिमः श्लोकः ॥ महानाडी, स्त्री, (महती चासौ नाडी चेति ।) कण्डरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्याः कण्डराशब्दे ज्ञेयम् ॥) महानादः, पुं, (महान् नादोऽस्य ।) हस्ती । वर्षुकमेघः । (महाश्चांसौ नादश्चेति ।) महा- शब्दः । इति मेदिनी । दे, ५१ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ९९ । २ । “इदमद्भिः समं प्राप्ता ये केचिद्ध्रुवजङ्गमाः । प्रविशन्तो महानादं नदन्ति भयपीडिताः ॥”) सिंहः । कर्णः । इति हेमचन्द्रः ॥ उष्ट्रः । शङ्खः । इति राजनिर्घण्टः ॥ काहलवाद्यम् । इति हारावली ॥ (महादेवः । यथा, महा-

भारते । १३ । १७ । ४८ । “निशाचरः प्रेतचारी भूतचारी महेश्वरः । कालयोगी महानादः सर्व्वकामश्चतुष्पथः ॥” महाशब्दयुक्ते, त्रि । यथा, रामायणे । ४ । ४० । ३८ । “तत्कालमेव प्रतिमं महोरगनिषेवितम् । अभिगम्य महानादं तीर्थेनैव महोदधिम् ॥”) महानिद्रा, स्त्री, (महती सुदीर्घा चासौ निद्रा चेति ।) मरणम् । इति जटाधरः ॥ महानिम्बः, पुं, (महांश्चासौ निम्बश्चेति ।) निम्ब- वृक्षविशेषः । घोडा निम इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । कैटर्य्यः २ पवनेष्टः ३ पार्व्वतः ४ । इति रत्नमाला ॥ (यथा, -- “मृतसूताभ्रनागञ्च स्वर्णं तुल्यं प्रकल्पयेत् । महानिम्बस्य चूर्णतु चतुर्भिः सममाहरेत् । मधुना लेहयेन्माषं लालामेहप्रशान्तये ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे प्रमेहाधिकारे ॥) अस्य गुणाः । परमग्राहित्वम् । कषायत्वम् । अम्लत्वम् । शीतलत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (तथास्य पर्य्यायान्तरं गुणाश्च । “महानिम्बः स्मृतोद्रेका रम्यको विषमुष्टिकः । केशामुष्टिनिम्बकश्च कार्म्मुको जीव इत्यपि ॥ महानिम्बो हिमो रूक्षस्तिक्तो ग्राही कषा- यकः । कफपित्तभ्रमच्छर्दिकुष्ठहृल्लासरक्तजित् । प्रमेहश्वासगुल्मार्शो मूषिकाविषनाशनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महानिशा, स्त्री, (महती घोरा निशा ।) निशामध्यभागः । तत्पर्य्यायः । निशार्द्धः २ निशीथः ३ । इति हेमचन्द्रः । २ । ५९ ॥ * ॥ स्मृत्युक्तमहानिशा सार्द्धप्रहरोपरि प्रहरद्वयम् । “महानिशा तु विज्ञेया मध्यभं प्रहरद्वयम् । तत्र स्नानं न कुर्व्वीत काम्यनैमित्तिकादृते ॥” इति रघुनन्दनभट्टाचार्य्यधृतवचनात् । महानिशापरकालस्य नाडीचतुष्टयस्य पर- दिनादित्वेन तदानीं पूर्ब्बदिवसीयभोजनानुप- पत्तेः । तद्दिनकृत्यलोपापत्तेश्चेति तिथितत्त्वीय- लिखनस्वरसाच्च ॥ * ॥ तत्र भक्षणनिषेधो यथा, -- “यन्मुहूर्त्ते व्यतीते तु रात्रावेव महानिशा । लभते ब्रह्महत्याञ्च तत्र भुक्त्वा च नारद ! ॥ गोमांसविण्मूत्रसमं ताम्बूलञ्च फलं जलम् । पुंसामभक्ष्यं शुद्धायामोदनस्यापि का कथा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ तत्र पारणनिषेधो यथा, -- “न रात्रौ पारणं कुर्य्यादृते वै रोहिणीव्रतात् । निशायां पारणं कुर्य्याद्वर्ज्जयित्वा महानिशाम् ॥ महानिशायां प्राप्तायां तिथिभान्तं यदा भवेत् । तृतीयेऽह्नि मुनिश्रेष्ठ ! पारणं कुरुते व्रती ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्ड ८ अध्यायः ॥ देवलोक्ता महानिशा रात्रिमध्यमदण्डद्वया- त्मिका । सा द्वितीयप्रहरशेषदण्डतृतीयप्रहर-

पृष्ठ ३/६६२

प्रथमदण्डरूपा ॥ तस्यां शिवलिङ्गोद्भवो यथा, “माघकृष्णचतुर्द्दश्यामादिदेवो महानिशि । शिवलिङ्गतयोद्भूतः कोटिसूर्य्यसमप्रभः ॥” अत्र । “महानिशा द्वे घटिके रात्रेर्म्मध्यमयामयोः ॥” इति देवलोक्ता महानिशा ॥ घटिका दण्डरूपा । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तान्त्रिकमहानिशा यथा, तन्त्रसारे । “गते तु प्रथमे यामे तृतीयप्रहरावधि । महानिशायां जप्तव्यं रात्रिशेषे जपेन्न तु ॥” अपि च । “निशा तु परमेशानि ! सूर्य्ये चास्तमुपागते । प्रहरे च गते रात्रौ घटिके द्वे परे च ये । महानिशा समाख्याता ततश्चातिमहानिशा ॥ अर्द्धरात्रे गते देवि ! पशुभावेन पूजयेत् । दशदण्डे तु या पूजा तत् सर्व्वमक्षयं भवेत् ॥ षष्ठक्रोशे महेशानि ! तत् सर्व्वममृतोपमम् । सप्तमक्रोशके देवि ! सर्व्वं क्षीरोपमं भवेत् ॥ अष्टमक्रोशके देवि ! द्रव्यतुल्यं न संशयः । अतःपरं महेशानि ! विषतुल्यो न संशयः ॥ एतत् सर्व्वं महेशानि ! पशुभावे मयोदितम् । दिव्यवीरमते देवि ! तत्त्वज्ञानेन पूजयेत् ॥ पञ्चतत्त्वं समानीय यदि पूजापरो भवेत् । कालाकालं महेशानि ! विचारं तत्र वर्ज्जयेत् ॥ अर्द्धरात्रगते देवि ! कुलपूजा प्रकीर्त्तिता । भवेत्तन्त्रानुरूपेण सर्व्वं पूजादिकञ्चरेत् ॥ अतिस्नेहेन देवेशि ! तव स्थाने प्रकाशितम् । पशोरग्रे कदाचिद्बै प्रकाशं नैव कारयेत् ॥” इति गुप्तसाधनतन्त्रे ६ पटलः ॥ महानीचः, पुं, (महानतिशयो नीचः ।) रजकः । इति शब्दमाला ॥ अतिशयहीन- वर्णश्च ॥ महानीलः, पुं, (महान् नीलः नीलवर्णः ।) भृङ्ग- राजः । नागविशेषः । मणिविशेषः । इति मेदिनी । ले, १६१ ॥ (यथा, शिशुपालवधे । १ । १६ । “महामहानीलशिलारुचः पुरो निषेदिवान् कंसकृषः स विष्टरे ॥” “सिंहलस्याकराद्भूता महानीलास्तु ते स्मृताः ॥ इति भगवानगस्त्यः ॥” इति तट्टीकायां मल्लि- नाथः ॥) तस्य लक्षणं यथा, -- “यस्तु वर्णस्य भूयस्त्वात् क्षीरे शतगुणे स्थितः । नीलतां तनुयात् सर्व्वं महानीलः स उच्यते ॥” इति गारुडे ७२ अध्यायः ॥ (गुग्गुलुजातिभेदः । तद्यथा, -- “महिषाक्षो महानीलः कुमुदः पद्म इत्यपि । हिरण्यः पञ्चमो ज्ञेयो गुग्गु लोः पञ्च जातयः ॥ महानीलस्तु विज्ञेयः स्वनामसमलक्षणः । महिषाक्षो महानीलो गजेन्द्रानां हितावुभौ ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ सुमेरोर्दक्षिणपार्श्वस्थपर्व्वतविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । ५५ । ४ ।

“शीतार्त्तश्चक्रमुञ्जश्च कुलीरोऽथ सुकङ्कवान् । मणिशैलोऽथ वृषवान् महानीलो भवाचलः ॥”) महानीला, स्त्री, (महती चासौ नीला नील वर्णा चेति ।) महाजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्य महाजम्बूशब्दे विज्ञेयः ॥) महानीली, स्त्री, (नील + “नीलादोषधौ ।” ४ । १ । ४२ । इति वार्त्तिकोक्त्या ङीष् । ततः । महती चासौ नीली चेति ।) नीलापराजिता । बृहन्नीली । तत्पर्य्यायः । अमरा २ जनि- नीलिका ३ तुत्था ४ श्रीफलिका ५ मेला ६ केशार्हा ७ भर्त्सपत्रिका ८ । अस्या गुणाः । गुणाढ्यत्वम् । रङ्गश्रेष्ठत्वम् । सुवर्णदातृत्वम् । नीलिकामपेक्ष्य सर्व्वकर्म्मसु सगुणत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ महानुभावः, त्रि, (महाननुभावो माहात्म्य- मस्य ।) महाशयः । यथा, -- “सुकृती पुण्यवान् धन्यो धर्म्मी च धर्म्मवानपि । महाशयो महेच्छः स्यान्महानुभाव इत्यपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (महात्मा । यथा, शिशुपालवधे । १ । १७ । “ग्रहीतुमार्य्यान् परिचर्य्यया मुहु- र्महानुभावा हि नितान्तमर्थिनः ॥”) महान्तः, पुं, (महत् + प्रथमाबहुवचनरूपम् ।) नवधाभक्तियुक्तकृष्णभक्ताः । ते शिवशेषधर्म्मा- दयः । यथा, -- “शिवः शेषश्च धर्म्मश्च ब्रह्मा विष्णुर्महान् विराट् । सनत्कुमारः कपिलः सनकश्च सनन्दनः ॥ वोढुः पञ्चशिखो दक्षो नारदश्च सनातनः । भृगुर्म्मरीचिर्दुर्वासाः कश्यपः पुलहोऽङ्गिराः ॥ मेधसो लोमशः शुक्रो वशिष्ठः क्रतुरेव च । बृहस्पतिः कर्द्दमश्च शक्त्रिरत्रिः पराशरः ॥ मार्कण्डेयो बलिश्चैव प्रह्रादश्च गणेश्वरः । यमः सूर्य्यश्च वरुणो वायुश्चन्द्रो हुताशनः ॥ अकूपार उलूकश्च नाडीजङ्घश्च वायुजः । नरो नारायणः कूर्म्म इन्द्रद्युम्नो विभीषणः ॥ नवधाभक्तियुक्ताश्च कृष्णस्य परमात्मनः । एते महान्तो धर्म्मिष्ठा भक्तानां प्रवरास्तथा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ६० अध्यायः ॥ महापञ्चमूलं, क्ली, (पञ्चानां विल्वादिमूलानां समाहारः । ततः महच्च तत् पञ्चमूलञ्चेति ।) बृहत् पञ्चमूलम् । तद्यथा, -- “विल्वोऽग्निमन्थः श्योनाकः काश्मर्य्यः पाटला तथा । सर्व्वैस्तु मिलितैरेतैः स्यान्महापञ्चमूलकम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २० अध्याये । “विनिर्गमार्थं वायोश्च स्वेदयेच्च मुहुर्मुहुः । क्षीरं महापञ्चमूलं मूषिकां चान्त्रवर्ज्जिताम् ॥”) महापञ्चविषं, क्ली, (पञ्चानां विषाणां समाहारः । ततो महच्च तत् पञ्चविषञ्चेति ।) बृहद्बिषपञ्च- कम् । तद्यथा, --

“शृङ्गी च कालकूटश्च मुस्तको वत्सनाभकः । शङ्खकर्णीति योगोऽयं महापञ्चविषाभिधः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ महापत्रा, स्त्री, (महान्ति पत्राण्यस्याः ।) महाजम्बूः । इति रत्नमाला ॥ बृहत्पर्णयुक्ते त्रि ॥ महापथः, पुं, (महांश्चासौ पन्थाश्चेति । “आन्म- हत इति ।” ६ । ३ । ४६ । इति महत आकारा- देशः । “ऋक् पूरब्धूःपथामानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इति समासान्तोऽकारः ।) प्रधानपथः । तत्पर्य्यायः । घण्टापथः २ संसरणम् ३ श्रीपथः ४ राजवर्त्म ५ उपनिष्क्रमणम् ६ उप- निष्करम् ७ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५३ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ८० । १९ । “पताका शोभिताः सर्व्वे सुनिर्म्मितमहापथाः ॥” यथा च महाभारते । ५ । ९४ । २० । “संमृष्टसंसिक्तरजः प्रतिपेदे महापथम् ॥” मृत्युपथः । “यात्रायां पथि निद्रायां महच्छब्दो न दीयते ।” इत्यस्य प्रतिप्रसूतार्थवत्त्वात् तथात्वम् । यथा, कथासरित्सागरे । २ । ४३ । “तच्छोकादिन्द्रदत्तस्य पिता यातो महा- पथम् ॥” सुषुम्ना । यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । ३ । ४ । “सुषुम्ना शून्यपदवी ब्रह्मरन्ध्रं महापथः । श्मशानं शाम्भवी मध्यमार्गश्चेत्येकवाचकाः ॥”) महापथगमः, पुं, (महापथस्य महापथे वा गमः गमनम् ।) मरणम् । इति जटाधरः ॥ महापद्मः, पुं, (महत् पद्मं तावृशं चिह्नं शिरसि यस्य ।) अष्टनागान्तर्गतनागभेदः । तत्पर्य्यायः । अतिशुक्लः २ दशबिन्दुकमस्तकः ३ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३७५ ॥ (यथा, हरि- वंशे । ३ । ११२ । “ऐरावतो महापद्मः कम्बलाश्वतरावुभौ ॥” दर्व्वीकरान्तर्गतसर्पविशेषः । तद् यथा । “कृष्ण- सर्पो महाकृष्णः कृष्णोदरः श्वेतकपोतो महा- कोपोतो बलाहको महासर्पः शङ्खपालो लोहि- ताक्षो गवेधुकः परिसर्पः खण्डफणः ककुदः पद्मो महापद्मो दर्भपुब्पो दधिमुखः पुण्डरीको भ्रुकुटीमुखो विष्किरः पुष्पाभिकर्णो गिरि- सर्प ऋजुसर्पः श्वेतोदरो महाशिरा अलगर्द्द आशीविष इति ॥” इति सुश्रुते कल्पस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) कुवेरस्य नवनिध्यन्तर्गतनिधि- विशेषः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ६४ । १५ । “यस्या वत्से ! प्रभावेण विद्यायास्तां गृहाण मे । पद्मिनी नाम विद्येयं महापद्माभिपूजिता ॥” पुरभेदः । यथा, महाभारते । १२ । ३५३ । १ । “आसीत् किल नरश्रेष्ठ ! महापद्मे पुरोत्तमे । गङ्गाया दक्षिणे तीरे कश्चिद्विप्रः समाहितः ॥” दैत्यभेदः । यथा, हरिवंशे । २३२ । ३ । “महापद्मो निकुम्भश्च पूर्णकुम्भश्च वीर्य्यवान् ॥” हस्तिभेदः । यथा, महाभारते । ६ । ६१ । ५१ ।

पृष्ठ ३/६६३

“तस्य चान्येऽपि दिङ्मागा बभुवुरनुयायिनः । अञ्जनो वामनश्चैव महापद्मश्च सुप्रभः ॥”) क्ली, लक्षकोटिसंख्या ॥ इति लीलावती ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६१ । ३ । “अयुतं प्रयुतं चैव पद्मं खर्व्वमथार्व्वुदम् । शङ्खञ्चैव महापद्मं निखर्व्वं कोटिरेव च ॥”) शुक्लपद्मम् । इति रत्नमाला ॥ महापातकं, क्ली, (महदतिशयितं पातकम् ।) पापविशेषः । तत्तु पञ्चविधम् । यथा, -- “ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्व्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुः संसर्गश्चापि तैः सह ॥” इति मानवे ११ अध्यायः ॥ “महापातकजं चिह्नं सप्तजन्मसु जायते । वाधते व्याधिरूपेण तस्य कृच्छ्रादिभिः समः ॥” इति शातातपीयकर्म्मविपाकः ॥ “तुलामकरमेषेषु प्रातःस्नानं विधीयते । हविष्यं ब्रह्मचर्य्यञ्च महापातकनाशनम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ “कृष्णेति मङ्गलं नाम यस्य वाचि प्रवर्त्तते । भस्मीभवन्ति राजेन्द्र ! महापातककोटयः ॥” इति पुराणम् ॥ महापातकी, [न्] त्रि, (महापातकमस्त्य- स्येति । महापातक + इनिः ।) पञ्चप्रकार- महापातकयुक्तः । स च पतितः । यथा, -- “महापातकिनो ये च पतितास्ते प्रकीर्त्तिताः । पतितानां न दाहः स्यान्नान्त्येष्टिर्नास्थिसञ्चयः ॥ न चाश्रुपातः पिण्डो वा कार्य्यं श्राद्धादिकं क्वचित् । एतानि पतितानान्तु यः करोति विमोहितः ॥ तप्तकृच्छ्रद्वयेनैव तस्य शुद्धिर्न चान्यथा ॥” इति शुद्धितत्त्वधृतविष्णुपुराणवचनम् ॥ पारिभाषिकमहापातकी यथा, -- “कृतप्राणप्रतिष्ठाञ्च नीचैर्यां प्रतिमां द्विज ! । दुर्गां न प्रणमेद्यस्तु स महापातकी स्मृतः ॥” इति देवीपुराणे व्यासनारदसंवादः ॥ अपि च । “पितरं मातरं भार्य्यां गुरुपत्नीं गुरुं परम् । यो न पुष्णाति कापट्यात् स महापातकी शिव ! ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ (यथा च महानिर्व्वाणतन्त्रे । ३ । ९२ । “जातिभेदो न कर्त्तव्यः प्रसादे परमात्मनः । योऽशुद्धबुद्धिं कुरुते स महापातकी भवेत् ॥”) महापापं, क्ली, (महच्च तत् पापञ्चेति ।) महा- पातकम् । यथा, -- “महापापेषु सर्व्वं स्यात् तदर्द्धन्तूपपातके । दद्यात् पापेषु षष्ठांशं ज्ञात्वा व्याधिबलाबलम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ महापारेवतं, क्ली, (महच्च तत् पारेवतञ्चेति ।) फलवृक्षविशेषः । वडा पारेवत इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । स्वर्णपारेवतम् २ साम्रा- णिजम् ३ खारिकम् ४ रक्तरैवतकम् ५ बृहत्-

पारेवतम् ६ द्वीपजम् ७ द्बीपखर्ज्जूरम् ८ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । बलकारित्वम् । पुष्टिवर्द्धनत्वम् । वृष्यत्वम् । मूर्च्छाभ्रमघ्नत्वम् । पारेवतादधिकगुणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महापाशः, पुं, (महान् पाशोऽस्य ।) यमदूत- विशेषः । इति बृहद्धर्म्मपुराणे ५६ अध्यायः ॥ (महांश्चासौ पाशश्चेति ।) बृहत्पाशश्च ॥ महापासकः, पुं, (पसति वाधते निराकरोति परकालेश्वरादिकमिति । पस् + ण्वुल् । ततः महांश्चासौ पासकश्चेति ।) बुद्धभिक्षुकः । तत्पर्य्यायः । चेलुकः २ श्रामणेरः ३ प्रव्रजितः ४ गोमीनः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (महो- पासक इति पाठः कुत्रचित् दृश्यते ॥) महापिण्डीतकः, पुं, (पिण्डीं तनोतीति । तन् + डः संज्ञार्थे कन् । ततः महांश्चासौ पिण्डीतक- श्चेति । पिण्डाकारफलत्वादस्य तथात्वम् ।) कृष्णवर्णमहामदनवृक्षः । तत्पर्य्यायः । वाराहः २ । अस्य गुणाः । श्रेष्ठत्वम् । कटुतिक्तरसा- न्वितत्वम् । छर्द्दनत्वम् । कफहृद्रोगपक्वामाशय- शोधनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महापिण्डीतरुः, पुं, (महांश्चासौ पिण्डीतरु- श्चेति ।) वृक्षविशेषः । पेडिरा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । श्वेतपिण्डीतकः २ कर- हाटः ३ क्षुरः ४ शस्त्रकोषतरुः ५ शरः ६ पिण्डीतरुः ७ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । त्रिदोषशमनत्वम् । चर्म्मरोगाप- हत्वम् । विशेषात् रक्तदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महापीलुः, पुं, (पीलति प्रतिष्टभते विषपित्तादिक- मिति । पील + “मृगय्वादयश्च ।” उणा० १ । ३८ । इति कुः । ततो महान् पीलुरिति कर्म्मधारयः ।) पीलुवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । बृहत्पीलुः २ महाफलः ३ राजपीलुः ४ महावृक्षः ५ मधुपीलुः ६ । अस्य फलगुणाः । मधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । विषनाशित्वम् । पित्तप्रशमनत्वम् । रुच्यत्वम् । आमघ्नत्वम् । दीपनीयकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महापुराणं, क्ली, (महच्च तत् पुराणञ्चेति ।) एकादशलक्षणयुक्तव्यासप्रणीताष्टादशसंख्यक- पुराणविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “सृष्टिश्चापि विसृष्टिश्च स्थितिस्तेषाञ्च पाल- नम् । कर्म्मणां वासना वार्त्ता मनूनाञ्च क्रमेण च ॥ वर्णनं प्रलयानाञ्च मोक्षस्य च निरूपणम् । उत्कीर्त्तनं हरेरेव देवानाञ्च पृथक् पृथक् । दशाधिकं लक्षणञ्च महातां परिकीर्त्तितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १३२ अध्यायः ॥ (अष्टादशमहापुराणानां विशेषविवरणलक्ष- णादिकं पुराणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) महापुरुषः, पुं, (महांश्चासौ पुरुषश्च ति ।) श्रेष्ठनरः । (यथा, श्रीमद्भागवते । ६ । १२ । २० । “भवानतार्षीन्मायां वै वेष्णवीं जनमोहिनीम् ।

यद्विहायासुरं भावं महापुरुषतां गतः ॥”) नारायणः । यथा, -- “ध्येयं सदा परिभवघ्नमभीष्टदोहं तीर्थास्पदं शिवविरिञ्चिनुतं शरण्यम् । भृत्यार्त्तिहं प्रणतपालभवाब्धिपोतं वन्दे महापुरुष ! ते चरणारविन्दम् ॥ त्यक्त्वा सुदुस्त्यजसुरेप्सितराज्यलक्ष्मीं धर्म्मिष्ठ आर्य्यवचसा यदगादरण्यम् । मायामृगं दयितयेप्सितमन्वधाव- वन्दे महापुरुष ! ते चरणारविन्दम् ॥” इत्याह्निकतत्त्वधृतश्रीभागवतम् ॥ महापुरुषदन्ता, स्त्री, (महापुरुषस्य दन्ता इव मूलानि यस्याः ।) शतमूली । इति रत्न- माला ॥ (विवरणमस्याः शतमूलीशब्दे ज्ञात- व्यम् ॥) महापुरुषदन्तिका, स्त्री, (महापुरुषदन्ता + स्वार्थे कन् । स्त्रियां टाप् अत इत्वञ्च ।) महा- शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ महापुष्पा, स्त्री, (महत् प्रशस्तं पुष्पमस्याः । स्त्रियां टाप् ।) अपराजिता । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ५४ अध्याये । “दर्भपुष्पा महापुष्पा प्रसूनाश्चिपिटास्तथाः ॥” महापुष्पविशिष्टे, त्रि ॥) महापृष्ठः, पुं, (महत् विपुलं पृष्ठमस्य ।) उष्ट्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रि, बृहत्पृष्ठश्च ॥ महाप्रकृतिः, स्त्री, (महती श्रेष्ठा प्रकृतिर्जग- न्मूलकारणम् ।) दुर्गा । यथा, -- “चितिश्चैतन्यभावाद्वा चेतना वा चितिः स्मृता । महान् व्याप्य स्थिता सर्व्वं महा वा प्रकृति- र्म्मता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ महाप्रभः, त्रि, महती प्रभा यस्येति । अतिशय- दीप्तियुक्तः । (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । २९ । १२ । “ततश्चक्रं महाघोरं सहस्रारं महाप्रभम् ॥”) महाप्रभा, स्त्री, (महती चासौ प्रभा चेति ।) महती दीप्तिः । यथा । महाप्रभात्वावच्छिन्ना- भावोऽन्धकारः । इति सामान्यलक्षणायां जग- दीशः ॥ महाप्रभुः, पुं, (महांश्चासौ प्रभुश्चेति ।) पर- मेश्वरः । यथा, -- “वन्देऽनन्ताद्भुतैश्वर्य्यं श्रीचैतन्यं महाप्रभुम् । नीचोऽपि यत्प्रसादात् स्यात् सदाचारप्रव- र्त्तकः ॥” इति हरिभक्तिविलासे ३ विलासः ॥ “अनन्तमद्भुतञ्चावितर्क्यं ऐश्वर्य्यं प्रभावो यस्य तं यतो महाप्रभुं परमेश्वरम् ।” इति तट्टीकायां जीवगोस्वामी ॥ श्रीचैतन्यः । यथा, -- “सोऽयं नीलगिरीश्वरः सविभवो यात्रा च सा गुण्डिचा

पृष्ठ ३/६६४

ते ते दिग्विदिगागताः सुकृतिनस्तास्ता दिदृक्षार्त्तयः । आरामश्च त एव नन्दनवनश्रीणां तिरस्कारिणः सर्व्वाण्येव महाप्रभुं वत विना शून्यानि मन्या- महे ॥” इति चैतन्यचन्द्रोदयनाटकम् ॥ महाप्रलयः, पुं, (महांश्चासौ प्रलयो जगता- मवसानञ्चेति ।) त्रिलोकनाशः । तत्पर्य्यायः । संहारः २ । इति हलायुधः ॥ तस्य विवरणं यथा, -- श्रीमार्कण्डेय उवाच । “मन्वन्तरं मनोः कालो यावत् पालयते प्रजाः । एको मनुः स कालस्तु मन्वन्तरमिति श्रुतम् । तदेकसप्ततियुगैर्द्देवानामिह जायते । तैश्चतुर्द्दशभिः कल्पो दिनमेकन्तु वेधसः ॥ दिनान्ते वेधसो जाते सुषुप्सा तस्य जायते । योगनिद्रा महामाया समायाति पितामहम् ॥ नाभिपद्मं प्रविश्याथ विष्णोरमिततेजसः । सुखं स शेते भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ ततो विष्णुः स्वयं भूत्वा रुद्ररूपी जनार्द्दनः पूर्ब्बवन्नाशयामास स सर्व्वं भुवनत्रयम् ॥ वायुना वह्निना सर्व्वं दाहयामास वै यथा । महाप्रलयकालेषु तथा सर्व्वं जगत्त्रयम् ॥ जनं यान्ति प्रतापार्त्ता महर्लोकनिवासिनः । त्रैलोक्यं दाहयामास पीडिता दारुणाग्निना ॥ ततः कालान्तकैर्म्मेघैर्नानावर्णैर्महास्वनैः । समुत्पाद्य महावृष्टिमापूर्य्य भुवनत्रयम् ॥ चलत्तरङ्गैस्तोयौघैराध्रुवस्थानसङ्गतैः । निधाय जठरे लोकानिमांस्त्रीन् स जनार्द्दनः ॥ नागपर्य्यङ्कशयने शेते स परमेश्वरः । शयानं नाभिकमले ब्रह्माणं स जगत्प्रभुः ॥ संस्थाप्य त्रीनिमाल्लोकान् दग्ध्वा दग्ध्वा श्रिया सह । शेते स भोगिशय्यायां ब्रह्मा नारायणात्मकः ॥ योगनिद्रावशं यातस्त्रैलोक्यग्रासवृंहितः ॥ त्रैलोक्यमखिलं दग्धं यदा कालाग्निना तदा । अनन्तः पृथिवीं त्यक्त्वा विष्णोरन्तिकमागतः ॥ तेन त्यक्ता तु पृथिवी क्षणमात्रादधो गता । पतिता कूर्म्मपृष्ठे तु विशीर्णेव तदाभवत् ॥ कूर्म्मोऽपि महतो यत्नाच्चलन्तीं पृथिवीं जले । ब्रह्माण्डं पद्भिराक्रम्य पृष्ठे दध्रे धरां तदा ॥ ब्रह्माण्डखण्डसंयोगाच्चूर्णिता पृथिवी भवेत् । इति तां परिजग्राह कूर्म्मरूपी जनार्द्दनः ॥ चलज्जलौघसंसर्गाच्चलन्त्या धरया तदा । कूर्म्मपृष्ठं बहुतरैर्वरण्डैर्विततीकृतम् ॥ अनन्तस्तत्र गत्वा तु यत्र क्षीरोदसागरः । तत्र स्वयं श्रिया युक्तं सुषुप्सन्तं जनार्द्दनम् ॥ फणया मध्यया दध्रे त्रैलोक्यग्रासवृंहितम् । पूर्ब्बं फणं वितत्योर्द्धं पद्मं कृत्वा महाबलः । विष्णुमाच्छादयामास शेषाख्यः परमेश्वरः ॥ तस्योपधानमकरोदनन्तो दक्षिणां फणाम् । उत्तरां पादयोश्चक्रे उपाधानं महाबलः ॥

तालवृन्तं तदा चक्रे स शेषः पश्चिमां फणाम् । स्वयन्तु वीजयामास शेषरूपी जनार्द्दनम् ॥ शङ्खं चक्रं नन्दकासिमिषुधी द्वे महाबलः । ऐशानयाथ फणया स दध्रे गरुडं तदा ॥ गदां पद्मञ्च शार्ङ्गञ्च तथैव विविधायुधम् । यानि चान्यानि तस्यासन्नाग्नेय्या फणया दधौ ॥ एवं कृत्वा स्वकं कायं शयनीयं तदा हरेः । पृथ्वीमधरकायेन मग्नामाक्रम्य चाम्भसि ॥ त्रैलोक्यब्रह्मसहितं सलक्ष्मीकं जनार्द्दनम् । सोपासङ्गजगद्बीजं जगत्कारणकारणम् ॥ नित्यानन्दं वेदमयं ब्रह्मण्यं परमेश्वरम् । जगत्कारणकर्त्तारं जगत्कारणकारणम् ॥ भूतभव्यभवन्नाथं परापरपतिं हरिम् । दधार शिरसानन्तः स्वयमेव स्वकां तनूम् ॥ एवं ब्रह्मदिनस्यैव प्रमाणेन निशां हरिः । सन्ध्याञ्च समधिप्राप्य शेते नारायणोऽव्ययः ॥ यस्मादयन्तु प्रलयो ब्रह्मणः स्याद्दिने दिने । तस्माद्दैनन्दिनमिति ख्यापयन्ति पुराविदः ॥ व्यतीतायां निशायान्तु ब्रह्मा लोकपितामहः । त्यक्त्वा निद्रां समुत्तस्थौ स पुनः सृष्टये त्विह ॥” इति कालिकापुराणे २७ अध्यायः ॥ न्यायमते जन्यभावानधिकरणकालः । स च चरमध्वंसरूपः ॥ महाप्रसादः, पुं, (महांश्चासौ प्रसादश्चेति ।) विष्णुनैवेद्यादिः । यथा, -- “पादोदकञ्च निर्म्माल्यं नैवेद्यञ्च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः ॥” इत्येकादशीतत्त्वधृतमत्स्यसूक्तवचनम् ॥ श्रीजगन्नाथस्य महाप्रसादमाहात्म्यं जगन्नाथ- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ अतिशयप्रसन्नता च ॥ (महान् प्रसादोऽस्य । शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १३६ । “महाप्रसादो दमनः शत्रुहा श्वेतपिङ्गलः ॥”) महाप्रस्थानगमनं, क्ली, (प्रस्थीयते अस्मिन्निति । प्र + स्था + ल्युट् । महत् प्रस्थानं महापथः । तत्र गमनम् ।) महापथगमनम् । तत्तु मरणो- द्देशेन हिमालयपर्य्यन्तप्रयाणम् । तच्च कलौ निषिद्धम् । यथा, बृहन्नारदीये । “समुद्रयात्रास्वीकारः कमण्डलुविधारणम् । द्विजानामसवर्णासु कन्यासूपयमस्तथा ॥ देवरेण सुतोत्पत्तिर्म्मधुपर्के पशोर्व्वधः । मांसादनं तथा श्राद्धे वानप्रस्थाश्रमन्तथा ॥ दत्तायाश्चैव कन्यायाः पुनर्द्दानं वरस्य च । दीर्घकालं ब्रह्मचर्य्यं नरमेधाश्वमेधकौ ॥ महाप्रस्थानगमनं गोमेधञ्च तथा मखम् । इमान् धर्म्मान् कलियुगे वर्ज्यानाहुर्म्मनी- षिणः ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ महाप्राणः, पुं, (महान्तो दीर्घकालस्थायिनः प्राणा यस्य सः ।) द्रोणकाकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ वर्णविशेषः । स च । ख घ छ झ ठ ढ थ ध फ भ श ष स ह रूपः । यथा, --

“वर्गाणां प्रथमतृतीयपञ्चमाः प्रथमतृतीययमौ य र ल वाश्चाल्पप्राणाः । अन्ये महाप्राणा इत्यर्थः ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (महावले, त्रि । यथा, श्रीमद्भागवते । ६ । ११ । ६ । “एवं सुरगणान् क्रुद्धो भीषयन् वपुषा रिपून् । व्यनदत् सुमहाप्राणो येन लोका विचेतसः ॥”) महाफलः, पुं, (महत् पूजादौ प्रशस्तं पूज्यं वा फलमस्य ।) विल्ववृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (महच्च तत् फलञ्चेति ।) बृहत्फले, क्ली ॥ (यथा, मनौ । ३ । १२८ । “श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः । अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् ॥”) महाफला, स्त्री, (महत् फलं आरोग्यादिकं यस्याः ।) इन्द्रवारुणी । इति जटाधरः ॥ (अस्याः पर्य्यायो भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “ऐन्द्रीन्द्रवारुणी चित्रा गवाक्षी च गवादनी । वारुणी च पराप्युक्ता सा विशाला महाफला ॥ श्वेतपुष्पा मृगाक्षी च मृगैर्वारुमृगादनी ॥” राजजम्बूः । तत्पर्य्यायो यथा, तत्रैव । “फलेन्द्राकथितानन्दो राजजम्बूर्महाफला ॥” कटुतुम्बी । तत्पर्य्यायो यथा, तत्रैव । “इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी स्यात् सा तुम्बी च महा- फला ॥” महाकोशातकी । तत्पर्य्यायो यथा, तत्रैव । “महाकोशातकी प्रोक्ता हस्तिघोषा महा- फला । धामार्गवो घोषकश्च हस्तिपर्णश्च स स्मृतः ॥”) महाफेणा, स्त्री, (महती फेणा ।) हिण्डीरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महाबलं, क्ली, (महदतिशयितं बलं सामर्थ्यमस्मात् । महत् बलमस्येति वा ।) सीसकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “नागं महाबलं चीनं पिष्टं योगेष्टसीसकम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) महाबलः, पुं, (महदुत्कृष्टं बलं ऐश्वर्य्यं यस्य ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पितृगणविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ९६ । ४६ । “महान् महात्मा महितो महिमावान् महा- बलः । गणाः पञ्च तथैवैते पितॄणां पापनाशनाः ॥”) वायुः । बलीयसि, त्रि । इति हेमचन्द्रः । ४ । १७३ ॥ (यथा, रामायणे । १ । १ । ३४ । “नियुज्यमानो राज्याय नैच्छद्राज्यं महाबलः । स जगाम वनं वीरो रामपादप्रसादकः ॥”) महाबला, स्त्री, (महद्बलमस्याः ।) बलाभेदः । पीतवाट्यालकः । तत्पर्य्यायः । ऋष्यप्रोक्ता २ अतिबला ३ पीतपुष्पी ४ । इति रत्नमाला ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “वाट्या वाट्यालिका वाट्या सैव वाट्यालकापिच । महाबला पीतपुष्पा सहदेवी च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बस्वण्डे प्रथगे भागे ॥)

पृष्ठ ३/६६५

(तथास्या गुणाः । “हरेन्महाबला कृच्छ्रं भवेद्वातानुलोमनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महाबोधिः, पुं, (बुध्यते सर्व्वं जानातीति । बुध् + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् । ततो महांश्चासौ बोधिश्चेति ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४६ ॥ महाब्राह्मणः, पुं, (महानतिशयनिन्दितः ब्राह्मणः । “वैद्ये ज्योतिषिके द्विजे ।” इति निषेधवचन- स्मरणादेवास्य तथात्वम् ।) निन्दितब्राह्मणः । इति पाणिनिव्याकरणम् ॥ अस्मिन् देशे अयं अग्रदानित्वेन प्रसिद्धः ॥ (यथा, मृच्छकटिके १ अङ्के । “विटः । महाब्राह्मण ! मर्षय मर्षय ॥”) महाभटः, पुं, (महांश्चासौ भटश्चेति ।) अति- शययोद्धा । यथा, -- “तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितं चकासदन्तः ख उदीर्णदीधिति । चक्रेण चिच्छेद निशातनेमिना हरिर्यथा तार्क्षपतत्त्रमुज्झितम् ॥” इति श्रीभागवते ३ स्कन्धे १९ अध्यायः ॥ महाभद्रा, स्त्री, (महत् भद्रं मङ्गलं यस्याः ।) गङ्गा । इति शब्दमाला । काश्मरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मेरोरुत्तरपार्श्वस्थसरोवरे, क्ली । यथा, मार्कण्डेये । ५५ । ३ । “अरुणोदं सरः पूर्ब्बं मानसं दक्षिणे तथा । शीतोदं पश्चिमे मेरोर्महाभद्रं तथोत्तरे ॥”) महाभारतं, क्ली, (महत् भारतम् । यद्वा, महान्तं भारं तनोतीति । महाभार + तन् + डः ।) व्यासप्रणीतेतिहासशास्त्रम् । तन्नामकारणं यथा, -- “एकतश्चतुरो वेदा भारतञ्चैतदेकतः । पुरा किल सुरैः सर्व्वैः समस्य तुलया धृतम् ॥ चतुर्भ्यः सरहस्येभ्यो वेदेभ्योऽभ्यधिकं यदा । तदाप्रभृति लोर्कऽस्मिन् महाभारतमुच्यते ॥ महत्त्वाद्भारतत्वाच्च महाभारतमुच्यते ॥” इति महाभारते आदिपर्व्व ॥ * ॥ लोकविशेषेषु तस्य श्लोकसंख्या वाचकाश्च यथा, “षष्टिं शतसहस्राणि चकारान्यां स संहिताम् । त्रिंशच्छतसहस्रञ्च देवलोके प्रतिष्ठितम् ॥ पित्रे पञ्चदश प्रोक्तं रक्षोयक्षे चतुर्द्दश । एकं शतसहस्रन्तु मानुषेषु प्रतिष्ठितम् ॥ नारदोऽश्रावयद्देवानसितो देवलः पितॄन् । गन्धर्व्वयक्षरक्षांसि श्रावयामास वै शुकः ॥ अस्मिंस्तु मानुषे लोके वैशम्पायन उक्तवान् ॥” इति महाभारते १ पर्व्वणि अनुक्रमणिका- ध्यायः ॥ * ॥ तत्र शतपर्व्वाणि तेष्वष्टादश मुख्यानि यथा, -- “आदिसभाविपिनानि विराट- प्रोद्यमभीष्मगुरूणि च कर्णः । शल्यकसौप्तिकपर्व्व तथा स्त्री- शान्त्यनुशास्तितुरङ्गममेधाः ॥

आश्रममौषलयानिकनाकाः पर्व्वणि पर्व्वणि नाम विशेषाः ॥ इति भारतटीका ॥ * ॥ हरिवंशसहितोनविंशतिपर्व्वणामन्तर्गतशत- पर्व्वविभागस्तेषामध्यायश्लोकसंख्या च यथा, -- १ आदिपर्व्वणि १९ पर्व्वाणि २२७ अध्यायाः ८९८४ श्लोकाः ॥ २ सभापर्व्वणि ९ पर्व्वाणि ७८ अध्यायाः २५११ श्लोकाः ॥ ३ आरण्यक- पर्व्वणि १६ पर्व्वाणि २६९ अध्यायाः ११६६४ श्लोकाः ॥ ४ विराटपर्व्वणि ४ पर्व्वाणि ६७ अध्यायाः २०५० श्लोकाः ॥ ५ उद्योगपर्व्वणि ११ पर्व्वाणि १८६ अध्यायाः ६६२८ श्लोकाः ॥ ६ भीष्मपर्व्वणि ५ पर्व्वाणि ११७ अध्यायाः ५८८४ श्लोकाः ॥ ७ द्रोणपर्व्वणि ८ पर्व्वाणि १७० अध्यायाः ९९०९ श्लोकाः ॥ ८ कर्णपर्व्वणि १ पर्व्व ६९ अध्यायाः ४९६४ श्लोकाः ॥ ९ शल्य- पर्व्वणि ४ पर्व्वाणि ५९ अध्यायाः ३२२० श्लोकाः ॥ १० सौप्तिकपर्व्वणि ३ पर्व्वाणि १८ अध्यायाः ८७० श्लोकाः ॥ ११ स्त्रीपर्व्वणि ५ पर्व्वाणि २७ अध्यायाः ७७५ श्लोकाः ॥ १२ शान्तिपर्व्वणि ४ पर्व्वाणि ३३९ अध्यायाः १४७३२ श्लोकाः ॥ १३ अनुशासनपर्व्वणि १ पर्व्व १४६ अध्यायाः ८००० श्लोकाः ॥ १४ अश्वमेध- पर्व्वणि २ पर्व्वणी १०३ अध्यायाः ३३२० श्लोकाः ॥ १५ आश्रमवासपर्व्वणि ३ पर्व्वाणि ४२ अध्यायाः १५०६ श्लोकाः ॥ १६ मौषल- पर्व्वणि १ पर्व्व ८ अध्यायाः ३०० श्लोकाः ॥ १७ महाप्रास्थानिकपर्व्वणि १ पर्व्व ३ अध्यायाः ३२० श्लोकाः ॥ १८ स्वर्गपर्व्वणि १ पर्व्व ५ अध्यायाः २०० श्लोकाः । १९ हरिवंशे आश्चर्य्य- पर्व्वणि १ पर्व्व २४४ अध्यायाः १२००० श्लोकाः ॥ हरिवंशे भविष्यपौष्करप्रादुर्भावे १ पर्व्व ११२ अध्यायाः ३४४८ श्लोकाः ॥ इति महाभारते आदिपर्व्वणि पर्व्वसंग्रहनामकः २ अध्यायः ॥ * ॥ तच्छ्रवणविध्यादि यथा, -- जनमेजय उवाच । “भगवन् ! केन विधिना श्रोतव्यं भारतं बुधैः । फलं किं के च देवाश्च पूज्या वै पारणेष्विह ॥ देयं समाप्ते भगवन् ! किञ्च पर्व्वणि पर्व्वणि । वाचकः कीदृशश्चात्र एष्टव्यस्तद् ब्रवीहिमे ॥ * ॥ वैशम्पायन उवाच । शृणु राजन् ! विधिमिमं फलं यच्चापि भार- तात् । श्रुताद्भवति राजेन्द्र ! यत्त्वं मामनुपृच्छसि ॥ दिवि देवा महीपाल ! क्रीडार्थमवनिं गताः । कृत्वा कार्य्यमिदञ्चैव ततश्च दिवमागताः ॥ हन्त यत्ते प्रवक्ष्यामि तच्छृणुष्व समाहितः । ऋषीणां देवतानाञ्च सम्भवं वसुधातले ॥ अत्र रुद्रास्तथा साध्या विश्वेदेवाश्च शाश्वताः । आदित्या अश्विनौ देवौ लोकपाला महर्षयः ॥ गुह्यकाश्च सगन्धर्व्वा नागा विद्याधरास्तथा । सिद्धा धर्म्मः स्वयम्भुश्च मुनिः कात्यायनो वरः ॥

गिरयः सागरा नद्यस्तथैवाप्सरसां गणाः । ग्रहाः संवत्सरश्चैव अयनान्यृतवस्तथा ॥ स्थावरं जङ्गमञ्चैव जगत् सर्व्वं सुरासुरम् । भारते भरतश्रेष्ठ ! एकस्थमिह दृश्यते ॥ तेषां श्रुत्वा प्रतिष्ठानं नामकर्म्मानुकीर्त्तनात् । कृत्वापि पातकं घोरं सद्यो मुच्येत मानवः ॥ * ॥ इति हासमिमं श्रुत्वा यथावदनुपूर्ब्बशः । संयतात्मा शुचिर्भूत्वा पारं गत्वा च भारत ! ॥ तेषां श्राद्धानि देयानि श्रुत्वा भारत ! भारतम् । ब्राह्मणेभ्यो यथाशक्त्या भक्त्या च भरतर्षभ ! ॥ महादानानि देयानि रत्नानि विविधानि च । गावः कांस्योपदोहाश्च कन्याश्चैव स्वलङ्कृताः ॥ सर्व्वकामगुणोपेता यानानि विविधानि च । भवनानि विचित्राणि भूमिर्व्वासांसि काञ्चनम् ॥ वाहनानि च देयानि हया मत्ताश्च वारणाः । शयनं शिविकाश्चैव स्यन्दनाश्च स्वलङ्कृताः ॥ यद्यद्गृहे वरं किञ्चित् यद्यदस्ति महद्बसु । तत्तद्देयं द्विजातिभ्य आत्मा दाराश्च सूनवः ॥ श्रद्धया परया दत्तं क्रमशस्तस्य पारगः । शक्तितः सुमना हृष्टः शुश्रूवुरविकल्पनः ॥ * ॥ सत्यार्ज्जवरतो दान्तः शुचिः शौचसमन्वितः । श्रद्दधानो जितक्रोधो यथा सिध्यति तच्छृणु ॥ शुचिः शीलान्विताचारः शुक्लवासा जितेन्द्रियः । संस्कृतः सर्व्वशास्त्रज्ञः श्रद्दधानोऽनसूयकः ॥ रूपवान् शुभगो दान्तः सत्यवादी जितेन्द्रियः । दानमानगृहीतश्च कार्य्यो भवति वाचकः ॥ अविलम्बमनायस्तमद्रुतं धीरमूर्ज्जितम् । असंसक्ताक्षरपदं रसभावसमन्वितम् ॥ त्रिषष्टिवर्णसंयुक्तमष्टस्थानसमन्वितम् । वाचयेद्बाचकः स्वस्थः स्वासीनः सुसमाहितः ॥ नारायणं नमस्कृत्य नरञ्चैव नरोत्तमम् । देवीं स्वरस्वतीञ्चैव ततो जयमुदीरयेत् ॥ ईदृशाद्वाचकाद्राजन् ! शुत्वा भारत ! भारतम् । नियमस्थः शुचिः श्रोता शृण्वन् स फलमश्नुते ॥ पारणं प्रथमं प्राप्य द्विजान् कामैश्च तर्पयन् । अग्निष्टोमस्य यागस्य फलं वै लभते नरः ॥ अप्सरोगणसङ्कीर्णं विमानं लभते महत् । प्रहृष्टः स तु देवैश्च दिवं याति समाहितः ॥ द्बितीयं पारणं प्राप्य अतिरात्रफलं लभेत् । सर्व्वरत्नमयं दिव्यं विमानमधिरोहति ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरो दिव्यगन्धविभूषितः । दिव्याङ्गदधरो नित्यं देवलोके महीयते ॥ तृतीयं पारणं प्राप्य द्वादशाहफलं लभेत् । वसत्यमरङ्काशो वर्षाण्ययुतशो दिवि ॥ चतुर्थे वाजपेयस्य पञ्चमे द्विगुणं फलम् । उदितादित्यसङ्काशं ज्वलन्तमनलोपमम् ॥ विमानं विबुधैः सार्द्धमारुह्य दिवि गच्छति । वर्षायुतानि भवने शक्रस्य दिवि मोदते ॥ षष्ठे द्बिगुणमस्तीह सप्तमे त्रिगुणं फलम् । कैलासशिखराकारं वैदूर्य्यमयवेदिकम् ॥ परिक्षिप्तञ्च बहुधा मणिविद्रुमभूषितम् । विमानं समधिष्ठाय कामगं साप्सरोगणम् ॥

पृष्ठ ३/६६६

सर्व्वान् लोकान् विचरते द्वितीय इव भास्करः । अष्टमे राजसूयस्य पारणे लभते फलम् ॥ चन्द्रादयनिभं रम्यं विमानमधिरोहति । चन्द्ररश्मिप्रतीकाशैर्हयैर्युक्तं मनोजवैः ॥ सेव्यमानो वरस्त्रीणां चन्द्रात् कान्ततरैर्म्मुखै । मेखलानां निनादेन नूपुराणाञ्च निस्वनैः ॥ अङ्के परमनारीणां सुखसुप्तो विबुध्यते । नवमे क्रतुराजस्य वाजिमेधस्य भारत ! ॥ काञ्चनस्तम्भनिर्यहं वैदूर्य्यकृतवेदिकम् । जाम्बूनदमयैर्द्दिव्यैर्गवाक्षैः सर्व्वतो वृतम् ॥ सेवितं चाप्सरःसङ्घैर्गन्धर्व्वैर्द्दिवि चारिभिः । विमानं समधिष्ठाय श्रिया परमया ज्वलन् ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरो दिव्यचन्दनरूषितः । मोदते दैवतैः सार्द्धं दिवि देव इवापरः ॥ दशमं पारणं प्राप्य द्विजातीनभिवन्द्य च । किङ्किणीजालनिर्घोषं पताकाध्वजशोभितम् ॥ वसुदेविकसंकाशं वैदूर्य्यमणितोरणम् । हेमजालपरिक्षिप्तं प्रबालबडभीमुखम् ॥ गन्धर्व्वैर्गीतकुशलैरप्सरोभिश्च शोभितम् । विमानं सुकृतावासं सुखेनैवोपपद्यते ॥ मुकुटेनार्कवर्णेन जाम्बू नदविभूषिणा । दिव्यचन्दनदिग्धाङ्गो दिव्यमाल्यविभूषितः । दिव्यान् लोकान् विचरति दिव्यैर्भोगैः सम- न्वितः । विबुधानां प्रसादेन श्रिया परमया युतः ॥ अथ वर्षगणानेवं स्वर्गलोके महीयते ॥ अथ गन्धर्व्वसहितः सहस्राण्येकविंशतिम् । पुरन्दरपुरे रम्ये शक्रेण सह मोदते ॥ दिव्ययानविमानेषु लोकेषु विविधेषु च । दिव्यनारीगणाकीर्णो निवसत्यमरो यथा ॥ ततः सूर्य्यस्य भवने चन्द्रस्य भवने तथा । शिवस्य भवने राजन् ! विष्णोर्याति सलोक- ताम् ॥ एवमेतन्महाराज ! नात्र कार्य्या विचारणा । श्रद्दधानेन वै भाव्यमेवमाह गुरुर्मम ॥ * ॥ लेखकस्थ तु दातव्यं मनसा यद्यदिच्छति । हस्त्यश्वरथयानानि वाहनञ्च विशेषतः ॥ कटकं कुण्डलञ्चैव ब्रह्मसूत्रं तथापरम् । वस्त्रञ्चैव विचित्रञ्च गन्धञ्चैव विशेषतः । देववत् पूजयेत्तन्तु विष्णुलोकमवाप्नुयात् ॥ * ॥ अतः परं प्रवक्ष्यामि यानि देयानि भारते । वाच्यमाने तु विप्रेभ्यो राजन् ! पर्व्वणि पर्व्वणि ॥ जातिं देशञ्च सत्त्वञ्च माहात्म्यं भरतर्षभ ! । धर्म्मवृत्तिञ्च विज्ञाय क्षत्त्रियाणां नराधिप ! ॥ स्वस्तिवाच्य द्विजानादौ ततः कार्य्ये प्रवर्त्तते । समाप्ते पर्व्वणि ततः स्वशक्त्या पूजयेत् द्बिजान् ॥ आदौ तु वाचकन्तत्र वस्त्रगन्धसमन्वितम् । विधिवद्भोजयेद्राजन् ! मधु पायसमुत्तमम् ॥ ततो मूलफलप्रायं पायसं मधुसर्पिषा । आस्तीके भोजयेद्राजन् ! दद्याच्चैव गुडौदनम् ॥ अपूपैश्चैव पूपैश्च मोदकैश्च समन्वितम् । सभापर्व्वणि राजेन्द्र ! हविष्यं भोजयेद् द्विजान् ॥

आरण्यके मूलफलैस्तर्पयेत्तु द्बिजोत्तमान् । अरणीपर्व्व चासाद्य जलकुम्भान् प्रदापयेत् ॥ तर्पणानि च मुख्यानि रम्यमूलफलानि च ॥ सर्व्वकामगुणोपेतं विप्रेभ्योऽन्नं प्रदापयेत् । विराटपर्व्वणि तथा वासांसि विविधानि च ॥ उद्योगे भरतश्रेष्ठ ! सर्व्वकामगुणान्वितम् । भोजनं भोजयेद्विप्रान् गन्धमाल्यैरलङ्कृतान् ॥ भीष्मपर्व्वणि राजेन्द्र ! दत्त्वा यानमनुत्तमम् । ततः सर्व्वगुणोपेतमन्नं दद्यात् सुसंस्कृतम् ॥ द्रोणपर्व्वणि विप्रेभ्यो भोजनं परमार्च्चितम् । शराश्च देया राजेन्द्र ! चापान्यसिवरास्तथा ॥ कर्णपर्व्वण्यपि तथा भोजनं सार्व्वकामिकम् । विप्रेभ्यः संस्कृतं सम्यक् दद्यात् संयतमानसः ॥ शल्यपर्व्वणि राजेन्द्र ! मोदकैः सगुडौदनैः । अपूपैस्तर्पणैश्चैव सर्व्वमन्नं प्रदापयेत् ॥ गदापर्व्वण्यपि तथा मुद्गमिश्रं प्रदापयेत् ॥ स्त्रीपर्व्वणि तथा रत्नैस्तर्पयेत्तु द्बिजोत्तमान् । घृतौदनं पुरस्ताच्च ऐषीके दापयेत् पुनः ॥ ततः सर्व्वगुणोपेतमन्नं दद्यात् सुसंस्कृतम् । शान्तिपर्व्वण्यपि तथा हविष्यं भोजयेद् द्बिजान् ॥ आश्वमेधिकमासाद्य भोजनं सार्व्वकामिकम् । तथाश्रमनिवासे तु हविष्यम्भोजयेत् द्बिजान् ॥ मौषले सार्व्वगुणिकं गन्धमाल्यानुलेपनम् । महाप्रास्थानिके तद्वत् सर्व्वकामगुणान्वितम् ॥ स्वर्गपर्व्वण्यपि तथा हविष्यं भोजयेद्द्विजान् । हरिवंशे पर्व्वणि च पायसं तत्र भोजयेत् ॥ पारणे पारणे राजन् ! यथावद्भरतर्षभ ! । समाप्य सर्व्वाः प्रयतः संहिताः शास्त्र- कोविदः ॥ * ॥ शुभे देशे निवेश्याथ क्षौमवस्त्राभिसंवृताः । शुक्लाम्बरधरः स्रग्वी शुचिर्भूत्वा स्वलङ्कृतः ॥ अर्च्चयेत यथान्यायं गन्धमाल्यैः पृथक् पृथक् । संहितापुस्तकान् राजन् ! प्रयतः सुसमा- हितः ॥ भक्ष्यैर्म्माल्यैश्च पेयैश्च कामैश्च विविधैः शुभैः । हिरण्यञ्च सुवर्णञ्च दक्षिणामथ दापयेत् ॥ देवताः कीर्त्तयेत् सर्व्वा नरनारायणौ तथा । ततो गन्धैश्च माल्यैश्च स्वलंकृत्य द्बिजोत्तमान् ॥ तर्पयेद्विविधैः कामैर्दानैश्चोच्चावचैस्तथा । अतिरात्रस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः ॥ प्राप्नुयाच्च क्रतुफलं तथा पर्व्वणि पर्व्वणि । वाचको भरतश्रेष्ठ ! व्यक्ताक्षरपदस्वरः ॥ भविष्यं श्रावयेद्बिद्वान् भारतं भरतर्षभ ! । भुक्तवत्सु द्विजेन्द्रषु यथावत् संप्रदापयेत् ॥ वाचकं भरतश्रेष्ठ ! भोजयित्वा स्वलङ्कृतम् । वाचके परितुष्टे तु शुभा प्रीतिरनुत्तमा ॥ ब्राह्मणेषु तु तुष्टेषु प्रसन्नाः सर्व्वदेवताः । * । ततो हि वरणं कार्य्यं द्विजानां भरतर्षभ ! ॥ सर्व्वकामैर्यथान्यायं साधुभिश्च पृथग्विधैः । इत्येष विधिरुद्दिष्टो मया ते द्विपदां वर ! ॥ श्रद्दधानेन वै भाव्यं यन्मां त्वं परिपृच्छसि ।

भारतश्रवणाद्राज्ञा पारणे च नृपोत्तम ! ॥ सदा यत्नवता भाव्यं श्रेयस्तु परमिच्छता । * । भारतं शृणुयान्नित्यं भारतं परिकीर्त्तयेत् । भारतं भवने यस्य तस्य हस्तगतो जयः ॥ भारतं परमं पुण्यं भारते विविधाः कथाः । भारतं सेव्यते देवैर्भारतं परमं पदम् ॥ भारतं सर्व्वशास्त्राणामुत्तमं भरतर्षभ ! । भारतात् प्राप्यते मोक्षस्तत्त्वमेतद्ब्रवीमि ते ॥ महाभारत्तमाख्यान क्षितिं गाञ्च सरस्वतीम् । ब्राह्मणान् केशवञ्चैव कीर्त्तयन्नावसीदति ॥ वेदे रामायणे पुण्ये भारते भरतर्षभ ! । आदौ चान्ते च मध्ये च हरिः सर्व्वत्र गीयते ॥ यत्र विष्णुकथा दिव्याः श्रुतयश्च सनातनाः । तच्छ्रोतव्यं मनुष्येण परं पदमिहेच्छता ॥ एतत् पवित्रं परममेतद्धर्म्मनिदर्शनम् । एतत् सर्व्वगुणोपेतं श्रोतव्यं भूतिमिच्छता ॥” इति महाभारते हरिवंशे सर्व्वपर्व्वानुकीर्त्त- नम् ॥ * ॥ त्रिषष्ठिवर्णसंयुक्तमित्यत्र त्रिषष्टि- वर्णाः । अ इ उ ऋ ऌ इति ह्रस्वपञ्चकम् । आ ई ऊ ॠ ॡ इति दीर्घपञ्चकम् । आ ई ऊ ऋ ॡ इति प्लुतपञ्चकम् । ए ओ ऐ औ च दीर्घाः । प्लुतत्वेनापरचतुष्टयम् । अं अः क + पँ इति चत्वारः । ॠ ॡ इति अच्संज्ञकौ द्बौ । अनुनासिकश्चैकः । तथा कादिमावसानाः पञ्चविंशतिवर्णाः । अन्तःस्थाश्चत्वारः । उष्म- चतुष्टयमिति त्रिषष्टिः । इति ॥ * ॥ वर्णानां किलाष्टौ स्थानानि भवन्ति तानि यथा, -- “उरः कण्ठः शिरस्तालु जिह्वादन्तौष्ठ- नासिकाः । अष्टौ स्थानानि वर्णानां ये विदुस्ते हि पाठकाः ॥” * ॥ पारणं यथा, -- “भारतं शतपर्व्वोक्तं मुनिना तत्त्वदर्शिना । पर्व्वभिर्द्दशभिश्चैषां पर्व्वणां पारणं स्मृतम् ॥” इति विक्रमादित्यः ॥ “द्यूतान्तं प्रथमं प्रोक्तं द्बितीयं वनवासिकम् । उद्योगान्तं तृतीयन्तु भीष्मान्तञ्च तुरीयकम् ॥ पञ्चमं द्रोणपर्व्वान्तं कर्णान्तं पारणं ततः । विशोकान्तं सप्तमन्तु शान्तिपर्व्वान्तमष्टमम् ॥ नवमं स्वर्गपर्व्वान्तमाश्चर्य्यान्तमतः परम् ॥” इति च भारतटीकायां अर्ज्जुनमिश्रः ॥ (अन्यत्सर्व्वं भारतशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) महाभीता, स्त्री, (महत्यधिका भीतेव ।) लज्जालु- वृक्षः । यथा, शब्दचन्द्रिकायाम् । “स्पर्शलज्जा महाभीता वशिनी च महौ- षधिः ॥” (महानतिशयो भीतः ।) अतिशयभययुक्ते, त्रि ॥ महाभीमः, स्त्री, (महानतिशयो भीमः । भीषणा- कृतित्वात् शिवांशसम्भूतत्वाच्च तथात्वम् ।) शान्तनुराजः । इति जटाधरः ॥ भृङ्गिनामक- शिवद्वारपालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अति- शयभयानके, त्रि ॥

पृष्ठ ३/६६७

महाभीरुः, पुं, (महानतिशयो भीरुः ।) गोपा- लिकाख्यकीटविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २३४ ॥ अतिभयशीले, त्रि ॥ महाभीष्मः, पुं, (महानतिशयो भीष्मः ।) शान्तनु- राजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महाभूतं, क्ली, (महत् भूतम् । पञ्चतन्मात्रेभ्यः स्थौल्यादस्य तथात्वम् ।) पृथिव्यादिपञ्चभूतम् । यथा, -- “महाभूतानि पञ्चैव खानिलाग्न्यम्बुभूमिभिः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अस्य विषय उत्पत्तिश्च यथा, -- “तन्मात्रेभ्यो वियद्वायुवह्निवायुवसुन्धराः । एतानि पञ्च जायन्ते महाभूतानि तत्क्रमात् ॥” एकोत्तरपरिवृद्ध्या वियदादयो जायन्त इत्यर्थः । तद्यथा । शब्दतन्मात्राच्छब्दगुणं वियज्जायते । शब्दतन्मात्रसहितात् स्पर्शतन्मात्राच्छब्दस्पर्श- गुणो वायुर्ज्जायते । शब्दतन्मात्रस्पर्शतन्मात्र- सहितात् रूपतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूपगुणो वह्नि- र्ज्जायते । शब्दतन्मात्रस्पर्शतन्मात्ररूपतन्मात्र- सहिताद्रसतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूपरसगुणं वारि- जायते । शब्दतन्मात्रस्पर्शतन्मात्ररूपतन्मात्र- रसन्मात्रसहिताद्गन्धतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूपरस- गन्धगुणा वसुन्धरा जायते ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥” “मातृजादयोऽप्यस्य महाभूतविकारा एव तत्रास्याकाशात्मकं शब्दः श्रोत्रं लाघवं सौक्ष्म्यं विवेकश्च । वाय्वात्मकं स्पर्शः स्पर्शनञ्च रौक्ष्यं प्रेरणं धातुव्यूहनं चेष्टाश्च शारीर्य्यः । अग्न्यात्मकं रूपं दर्शनं प्रकाशः पक्तिरौष्ण्यञ्च । अबात्मकं रसो रसनं शैत्यं मार्द्दवः स्नेहः क्लेदश्च । पृथिव्यात्मको गन्धः घ्राणं गौरवं स्थैर्य्यं मूर्त्तिश्च ।” इति चरके शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥ सिद्धादयः महाप्राणिनः । यथा, महाभारते । १ । ११९ । ४८ । “रक्ष्यमाणो महाभूतैः सिद्धैश्च परमर्षिभिः ॥”) महाभृङ्गः, पुं, (महांश्चासौ भृङ्गश्चेति ।) नील- भृङ्गराजः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाभैरवः, पुं, (महान् भैरवः ।) शरभरूपी हरः । यथा, -- “योऽसौ महाभैरवाख्यः सकायः शारभो हरः । भैरवः पृथगेवायं गणाध्यक्षो हरात्मजः ॥” इति कालिकापुराणे ४६ अध्यायः ॥ (स्त्री, विद्याविशेषः । तथा च प्रबोधचन्द्रोदये । ३ । २४ । “तन्महाभैरवीं विद्यां धर्म्मश्रद्धयो- राहरणाय प्रस्थापयामः ॥”) महाभोगा, स्त्री, (महान् आभोगः परिपूर्ण- तास्याः । यद्वा, महान् भोगः सुखरूपमस्याः ।) दुर्गा । यथा, देवीपुराणे ४५ अध्यायः । “महार्थसाधनी देवी महाभोगा ततः स्मृता ॥” (महानाभोगो विशालतास्य । महाविशालता- विशिष्टे, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । १७ । १०६ । “ततस्तत्र महाभोगं सच्छायस्कन्धसुन्दरम् । गुहचन्द्रो ददर्शासावेकं न्यग्रोधपादपम् ॥”)

महामण्डूकः, पुं, (महान् मण्डूकः ।) पीत- मण्डूकः । इति राजनिर्घण्टः । सोनावेङ् इति भाषा ॥ महामतिः, त्रि, (महती मतिर्यस्य ।) अतिबुद्धि- मान् । यथा, -- “किमेतन्नाभिजानामि जानन्नपि महामते ! । यत् प्रेमप्रवणञ्चित्तं विगुणेष्वपि बन्धुषु ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ महामदः, पुं, (महान् मदोयस्य ।) मत्तहस्ती । इति शब्दरत्नावली ॥ (महान् मदः ।) अतिशय- हर्षः । अतिशयमत्तता च । तद्युक्ते, त्रि ॥ महामनाः, [स्] त्रि, (महत् प्रशस्तं मनो यस्य ।) महाशयः । यथा, -- “महेच्छे तूद्भटोदारोदात्तोदीर्णमहाशयाः । महामना महात्मा च -- ॥” इति हेमचन्द्रः । ३ । ३१ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १०३ । ९ । “इन्द्रस्य वृष्णो वरुणस्य राज्ञ आदित्यानां शर्ध उग्रम् । महामनसां भुवनच्यवानां घोषो वेदानां जयतामुदस्थात् ॥” “महामनसां उदारमनसाम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ महाशालपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३१ । २० । “महामना नाम सुतो महाशालस्य धार्म्मिकः ॥”) महामहावारुणी, स्त्री, (महती चासौ महा- वारुणी चेति ।) गङ्गास्नानस्य योगविशेषः । स तु शनिवारशतभिषानक्षत्रशुभयोगयुक्त- गौणचान्द्रचैत्रकृष्णत्रयोदशीरूपः । यथा, -- “शुभयोगसमायुक्ता शनौ शतभिषा यदि । महामहेति विख्याता त्रिकोटिकुलमुद्धरेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतस्कन्दपुराणवचनम् ॥ महामांसं, क्ली, (महद् गर्हितं मांसम् । अत्र मांसशब्दस्य पूर्ब्बप्रयुक्ततया महच्छब्दस्य गर्हि- तार्थत्वम् । “शङ्खे तैले तथा मांसे वैद्ये ज्योतिषके द्बिजे । यात्रायां पथि निद्रायां महच्छब्दो न दीयते ॥” इति स्मरणात् ।) नरादिपिशितम् । यथा, -- “अष्टम्यां रुधिरैर्म्मांसैर्म्महामांसैः सुगन्धिभिः । पूजयेद्बहुजातीयैर्व्वलिभिर्भोजनैः शिवाम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतकालिकापुराणम् ॥ अन्यच्च । “गोनरेभाश्वमहिषवराहोष्ट्रोरगोद्भवम् । महामांसाष्टकं देवि ! देवताप्रीतिकारकम् ॥” इति कौलार्च्चनदीपिका ॥ महामात्रः, पुं, (महती मात्रा मर्य्यादापरिमाणं यस्य ।) प्रधानः । इत्यमरः । २ । ८ । ५ ॥ सेना- पत्यादिषु महती मात्रा धनं परिच्छदो वा येषां ते तथा । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३६ । १८ ।

“तत्र वृद्धो महामात्रः सिद्धार्थो नाम नामतः । शुचिर्बहुमतो राज्ञः कैकेयीमिदमब्रवीत् ॥” समृद्धः । (यथा, महाभारते । २ । ३१ । ६० । “राज्ञे भोजकटस्थाय महामात्राय धीमते ॥”) अमात्यः । (यथा, कामन्दकीये । ९ । ६९ । “दूषिते हि महामात्रे रिपुरुग्रोऽपि धीमता । स्वपक्षे यस्य विश्वास इत्थंभूतश्च निष्क्रियः ॥”) हस्तिपकाधिपः । इति मेदिनी । रे, १९० । (यथा च कथासरित्सागरे । १३ । १० । “इहत्यश्च महामात्रो द्बिरदेङ्गितवित्तदा । मद्येन क्षीबतां नेयो नैतञ्चेतयते यथा ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८५ । “महामूर्द्धा महामात्रो महानेत्रो निशा- लयः ॥”) महामात्री, स्त्री, (महामात्र । ङीष् ।) आचार्य्य- पत्नी । इति जटाधरः ॥ महामात्रपत्नी च ॥ महामानसी, स्त्री, (महत् मानसं भक्तान् प्रति सदयं चेतो यस्याः ।) जिनानां विद्यादेवी- भेदः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५४ ॥ महामाया, स्त्री, (अघटनघटनापटीयस्त्वेन विस- दृशप्रतीतिसाधनं माया । महती चासौ माया चेति । यद्वा, महती माया विश्वनिर्म्माणशक्ति- र्यस्याः सा ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्याः स्वरूपं यथा, -- “गर्भान्तर्ज्ञानसम्पन्नं प्रेरितं सूतिमारुतैः । उत्पन्नं ज्ञानरहितं कुरुते या निरन्तरम् ॥ पूर्ब्बातिपूर्ब्बसंबद्धसंस्कारेण नियोज्य च । आहारादौ ततो मोहं ममत्वं ज्ञानसंशयम् ॥ क्रोधोपरोधलोभेषु क्षिप्त्वा क्षिप्त्वा पुनः पुनः । पश्चात् कामे नियोज्याशु चिन्तायुक्तमह- र्न्निशम् ॥ आमोदयुक्तं व्यसनासक्तं जन्तुं करोति या । महामायेति सा प्रोक्ता तेन सा जगदीश्वरी ॥” इति कालिकापुराणे ६ अध्यायः ॥ (यथा च देवीभागते । १ । ९ । ४० । “नमो देवि ! महामाये ! सृष्टिसंहार- कारिणि ! ॥” गङ्गादेवी । यथा, काशीखण्डे । २९ । १३९ । “महाविद्या महामाया महामेधा महौ- षधम् ॥”) महती माया च ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८१ । ४१ । “महामाया हरेश्चैतत् तया संमोह्यते जगत् ॥”) महामायी, स्त्री, (महती मायास्य । स्त्रियां ङीष् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ महामारी, स्त्री, (महतः दुर्द्दान्तान् दानवादीन् मारयति इति । मृङ् + णिच् + अण् । ङीप् ।) महाकाली । यथा, -- “व्याप्तं तयैतत् सकलं ब्रह्माण्डं मनुजेश्वर ! । महाकाल्या महाकाले महामारीस्वरूपया ॥ सैव काले महामारी सैव सृष्टिर्भवत्यजा । स्थितिं करोति भूतानां सैव काले सनातनी ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥

पृष्ठ ३/६६८

(म्रियन्त प्राणिनो यस्या इति । मृङ् + घञ् । ङीष् । महती मारी ।) अतिशयमरकश्च ॥ महामाषः, पुं, (महांश्चासौ माषश्चेति ।) राज- माषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्र- स्थाने २१ अध्याये । “माषमहामाषगोधूमतिल- पिष्टविकृतिदधिदुग्धकृशरापायसेक्षुविकारानू- पौदकमांसवसाविसमृणालकशेरुकशृङ्गाटक- मधुरवल्लीफलसमशनाध्यशनप्रभृतिभिः श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते ॥” तथास्य पर्य्यायो गुणाश्च । “राजमाषो महामाषश्चपलश्चवनः स्मृतः । श्वेतो रक्तस्तथाकृष्णस्त्रिविधः स प्रकीर्त्तितः ॥ यो महांस्तेषु भवति स एवोक्तो गुणाधिकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महामुखः, पुं, (महत् मुखमस्य ।) कुम्भीरः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१६ ॥ (महत् मुखम् ।) बृहन्मुखे, क्ली । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ६७ । ५४ । “वक्त्रं सौम्यं संवृतममलं श्लक्ष्णं समञ्च भूपा- नाम् । विपरीतं क्लेशभुजां महामुखं दुर्भगानाञ्च ॥” महत् मुखं यस्य ।) तद्वति, त्रि ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ८७ । “महादन्तो महादंष्ट्रो महाजिह्वः महामुखः ॥” सिन्धुराजस्य सैनिकभेदः । यथा, महाभारते । ३ । २७० । १६ । “नकुलन्त्वभिसन्धाय क्षेमङ्करमहामुखौ । उभावुभयतस्तीक्ष्णैः शरवर्षेरवर्षताम् ॥”) महामुनिः, पुं, (महांश्चासौ मुनिश्चेति ।) अगस्त्यः । बुद्धः । इति शब्दरत्नावली ॥ कृपा- चार्य्यः । कालः । इत्यजयपालः ॥ व्यासः । (श्रीनारायणः ।) यथा, श्रीभागवते । १ । १ । २ । “धर्म्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र परमो निर्म्मत्- सराणां सतां वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्- मूलनम् । श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किंवापरैरीश्वरः सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्- क्षणात् ॥ (महामुनिः श्रीनारायणः । इति तट्टीकायां श्रीधरः ।) तुम्बुरुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महामुनि, क्ली, (महान् मुनिरिवेति । सर्व्वोप- कारित्वात्तथात्वम् । अभिधानात् क्लीवत्वम् ।) औषधम् । इति शब्दरत्नावली ॥ धन्याकम् । इति जटाधरः ॥ महामूर्द्धा, [न्] पुं, (महान् मूर्द्धा यस्य । व्याप- कत्वात् तथात्वम् ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ बृहन्मस्तकयुक्ते, त्रि ॥ महामूलः, पुं, (महत् स्थूलं मूलं यस्य ।) राज- पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (छिलिहिण्टः ॥ यथास्य पर्य्यायः । “छिलिहिण्टो महामूलः पातालगरुडाह्वयः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

महामूल्यं, क्ली, महार्घम् । बहुमूल्यम् । महच्च तन्मूल्यं चेति कर्म्मधारयसमासनिष्पन्नम् । (महत् मूल्यं यस्य ।) तद्युक्ते, त्रि ॥ महामूषिकः, पुं, (महान् मूषिकः ।) बृहदुन्दुरुः । तत्पर्य्यायः । मूषी २ विघ्नेशवाहनः ३ महाङ्गः ४ शस्यमारी ५ भूफलः ६ भित्तिपातनः ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ महामृगः, पुं, (महान् मृगः पशुः ।) हस्ती । इति हेमचन्द्रः । ४ । २८३ ॥ शरभः । इति राज- निर्घण्टः ॥ महामृत्युञ्जयः, पुं, (महामृत्युं यमं जयतीति । जि + खच् मुम् च ।) शिवस्य मन्त्रविशेषः । यथा, -- देव्युवाच । “यदि मे महती प्रीतिस्तवास्ति कुलभैरव ! । कथयस्व विशेषेण महामृत्युञ्जयाभिधम् ॥ भैरव उवाच । शृणु देवि ! प्रवक्ष्यामि महामृत्युञ्जयाभिधम् । आयुर्वृद्धिकरं पुंसां मृत्योर्मृत्युकरं परम् ॥ यस्य विज्ञानमात्रेण चिरजीवी निरामयः । नित्यमष्टशतं जप्त्वा मृत्युं मृत्युपथं नयेत् ॥” इति मृत्युञ्जयतन्त्रम् ॥ महामेघः, पुं, (महान् मेघ इव ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (महान् मेघः ।) अतिशयमेघश्च ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ११७ । ४ । “महामेषनिभं दृष्ट्वा स भीतो ह्यभवत् गजः ॥” क्षत्त्रियराजविशेषः । यथा, महाभारते । ७ । ४७ । १५ । “शत्रुञ्जयं चन्द्रकेतुं महामेघं सुवर्च्चसम् । सूर्य्यभासञ्च पञ्चैतान् हत्वा विव्याध सौवलम् ॥”) महामेदः, पुं, (मेदयति स्निग्धीकरोतीति । मिद्- + णिच् + अच् । महान् मेदः ।) अष्टवर्गे प्रसिद्धौषधबिशेषः । तत्पर्य्यायः । पुरोद्भवः २ । इति रत्नमाला ॥ बृहन्मेदश्च ॥ महामेदा, स्त्री, (मेदयतीति । मिद + णिच् + घञ् । टाप् । महती मेदा ।) अष्टवर्गे प्रसिद्धौ- षधविशेषः ॥ तत्पर्य्यायः । वसुच्छिद्रा २ जीवनी ३ पांशुरागिणी ४ देवेष्टा ५ सुरामेदा ६ दिव्या ७ देवमणिः ८ देवगन्धा ९ महाच्छिद्रा १० वृक्षार्हा ११ । अस्याः गुणाः । हिमत्वम् । रुच्यत्वम् । कफशुक्रवृद्धिकारित्वम् । दाहास्र- पित्तक्षयवातज्वरनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ अथ मेदमहामेदयोरुत्पत्ति- लक्षणनामगुणाः । “महामेदाभिधः कन्दो मोरङ्गादौ प्रजायते । महामेदा वनौमेदा स्यादित्युक्तं मुनीश्वरैः ॥ शुक्लार्द्रकनिभः कन्दो लताजातः स पाण्डुरः । महामेदाभिधो ज्ञेयो मेदालक्षणमुच्यते ॥ शुक्लकन्दो नखच्छेद्यो मेदो धातुरिव स्रवेत् । यः स मेदेति विज्ञेया जिज्ञासातत्परैर्जनैः ॥ स्वल्पपर्णी मणिच्छिद्रा मेदा मेदोभवाध्वरा ।

महामेदा वसुच्छिद्रा त्रिदन्ती देवतामणिः ॥ मेदायुगं गुरु स्वादु वृष्यं स्तन्यकफापहम् । बृंहणं शीतलं पित्तरक्तवातज्वरप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ महामैत्रः, पुं, (मित्रस्य भावः । मित्र + अण् । मैत्रम् । महद्भिः सह महद्वा हृदि मैत्र- मस्येति ।) बुद्धभेदः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४९ ॥ महामोहः, पुं, (मोहः भ्रान्तिज्ञानम् । अतथाभूते वस्तुनि तथात्वज्ञानमित्यर्थः । महान् मोहः ।) भोगेच्छारूपाज्ञानम् । इति केचित् ॥ संसार- मूलकारणरागरूपमोहः । (महान् मोहो यस्मादिति च ।) महामोहजनककामराज- बीजम् । इति चण्डीप्रथममाहात्म्यटीकायां नागोजीभट्टः ॥ अपि च । “ससर्ज्जाग्रेऽन्धतामिस्रमथ तामिस्रमादिकृत् । महामोहञ्च मोहञ्च तमश्चाज्ञानवृत्तयः ॥” इति श्रीभागवते ३ स्कन्धे १२ अध्यायः ॥ अग्र इति ब्रह्मा स्वसृष्टौ प्रथममविद्यासृष्टीः ससर्ज्ज तत्र तमो नाम स्वरूपाप्रकाशः । मोहो देहाद्यहंबुद्धिः । महामोहो भोगेच्छा । तामिस्रः तत्प्रतिघाते क्रोधः । अन्धतामिस्रः तन्नाशे अहमेव मृतोऽस्मीति बुद्धिः । तदे- वोक्तं वैष्णवे । “तमोऽविवेको मोहः स्यादन्तःकरणविभ्रमः । महामोहश्च विज्ञेयो ग्राम्यभोगसुखैषणा ॥ मरणं ह्यन्धतामिस्रं तामिस्रं क्रोध उच्यते । अविद्या पञ्चपर्व्वा या प्रादुर्भूता महात्मनः ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ महाम्लं, क्ली, (महत् अम्लं अम्लरसयुक्तम् । यद्वा, महान् अम्लः अम्लरसो यस्मिन् ।) तिन्तिडी- कम् । इति जटाधरः ॥ (अत्यम्लरसविशिष्टे, त्रि ॥) महायक्षः, पुं, (यक्षयते पूजयति इति । यक्ष् + अच् । महान् यक्षः ।) अर्हदुपासकविशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । ४१ ॥ महायज्ञः, पुं, (महान् यज्ञः ।) वेदपाठादि- रूपपञ्चप्रकारयज्ञः । यथा, -- “पाठो होमश्चातिथीनां सपर्य्या तर्पणं बलिः । एतैः पञ्च महायज्ञा ब्रह्मयज्ञादिनामकैः ॥” इत्यमरः । २ । ७ । १४ ॥ अपि च । “दिव्यो भौमस्तथा पैत्रो मानुषो ब्राह्म एव च । एतैः पश्च महायज्ञा ब्रह्मणा निर्म्मिताः पुरा ॥ ब्राह्मणानां हितार्थाय इतरेषाञ्च तन्मुखाः । इतरेषान्तु वर्णानां ब्राह्मणैः कारिताः शुभाः ॥ एवं कृत्वा नरो भुक्त्वास्माद्धरित्रि ! विशुध्यति । अन्यथा ब्रीहयोऽप्येते एकैके मृगपक्षिणः ॥ मन्तव्या दातृभोक्तॄणां महामांसन्तु तत् स्मृतम् ॥” इति वराहपुराणम् ॥ (यथा च मनौ । २ । ३८ । महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ॥”)

पृष्ठ ३/६६९

महायशस्कः, त्रि, (महत् यशो यस्य । “शेषा- द्बिभाषा ।” ५ । ४ । १५४ । इति समामान्त कप्प्रत्ययः ।) अतिशययशोविशिष्टः । इति पाणिनिव्याकरणम् ॥ महायशाः, [स्] पुं, (महत् यशो यस्य विभाषा ग्रहणात् न कप् ।) भूतार्हद्बिशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । ५० ॥ (शिवः । यथा, महा- भारते । १३ । १७ । ३४ । “महारूपो महाकायो वृषरूपो महायशाः ॥” स्त्री, स्कन्दमातृगणविशेषः । यथा, महा- भारते । ९ । ४६ । २८ । “पशुदा वित्तदा चैव सुस्वदा च महायशाः ॥”) अतिशययशोयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ४२ । ४१ । “एवं स संक्रमंस्तत्र स्वर्गलोके महायशाः । ततो ददर्श शक्रस्य पुरीन्ताममरावतीम् ॥”) महारजतं, क्ली, (महच्च तद्रजतञ्चेति ।) सुव- र्णम् । (यथा, मार्कर्ण्डये । ६० । ४ । “महारजतसङ्काशा जायन्ते तत्र मानवाः ॥”) धुस्तूरः । इत्यमरः । २ । ९ । ९५ ॥ बृहद्रौप्यञ्च ॥ महारजनं, क्ली, (रज्यतेऽनेनेति । रञ्ज + करणे ल्युट् । ततः । “अनिदितामिति ।” ६ । ४ । २४ । इत्यत्र “रजकरजनरजःसूपसंख्यानं कर्त्तव्यम् ।” इति काशिकोक्त्या नलोपः । महच्च तद्रजनञ्चेति कर्म्मधारयः ।) कुसुम्भपुष्पम् । इत्यमरः । २ । ९ । १०६ ॥ स्वर्णम् । इति मेदिनी । ने, २४४ ॥ महारण्यं, क्ली, (महत् अरण्यम् ।) बृहद्बनम् । (यथा, रामायणे । ३ । १ । १ । “प्रविश्य तु महारण्यं दण्डकारण्यमात्मवान् । रामो ददर्श दुर्द्धर्षस्तापसाश्रममण्डलम् ॥”) तत्पर्य्यायः । अरण्यानी २ । इत्यमरः । २ । ४ । १ ॥ कान्तारः ३ । इति जटाधरः ॥ महारथः, पुं, (रमन्ते लोका यस्मिन्निति । रम + “हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यःक्थन् ।” उणा० २ । २ । इति क्थन् । महांश्चासौ रथश्चेति ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनाम- स्तोत्रम् । १३ । १७ । १२१ ॥ (महान् रथोऽस्य ।) अयुतधन्विभिः सहास्त्रशस्त्रनिपुणयोद्धा । यथा, “एको दशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनाम् । अस्त्रशस्त्रप्रवीणश्च महारथ इति स्मृतः ॥” इति भगवद्गीताटीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (महान् रथः ।) बृहद्रथश्च । (यथा, महा- भारते । ३ । ४२ । १७ । “नातप्ततपसा साध्य एष दिव्यो महारथः ॥” राजविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ११८ । २६ । “महारथस्य वाशिष्ठः पुरोधाभून्महीभृतः ॥”) महारम्भं, क्ली, (महान् आरम्भो प्रस्तुतकरणे यत्नो यस्य ।) गडलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महारम्भविशिष्टे, त्रि । यथा, कामन्दकीये । ४ । ५४ । “स्वाजीव्यो भूगुणैर्युक्तः सारूपः पर्व्वताश्रयः । शूद्रकारुबणिक्प्रायो महारम्भकृषीबलः ॥”)

महारसं, क्ली, (महान् अधिको रसोऽस्य । रुचि- प्रदत्वात् तथात्वम् ।) काञ्जिकम् । इति जटा- धरः ॥ (गुणादयोऽस्य काञ्जिकशब्दे द्रष्टव्याः । महारसविशेष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । १११ । १४ । “तान्यृष्यशृङ्गस्य महारसानि भृशं सुरूपाणि रुचिं ददुर्हि ॥”) महारसः, पुं, (महानतिमिष्टो रसोऽस्य ।) खर्ज्जूरः । कोषकारः । कशेरु । इति मेदिनी । से, ५९ ॥ इक्षुः । इति जटाधरः ॥ (अस्यपर्य्यायो यथा, -- “महारसोऽसिपत्रः स्यान्मृत्युपुष्पो मधुतृणः । इक्षुर्वंशककाण्डारभीरुपौण्ड्रादिभेदवान् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ (महान् रसः धातुद्रवः ।) पारदः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “पारदो रसधातुश्च रसेन्द्रश्च महारसः । चपलः शिववीर्य्यञ्च रसः सूतः शिवाह्वयः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महारसाष्टकं, क्ली, (महारसानां अष्टकम् ।) अष्टधातुविशेषाः । यथा, -- “दरदः पारदः सस्यो वैक्रान्तं कान्तमम्रकम् । माक्षिकं विमलश्चेति स्युरेतेऽष्टौ महारसाः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ महाराजः, पुं, (महांश्चासौ राजा प्रभाव- विशेषवानिति ।) पूर्ब्बजिनविशेषः । (महत्या दीप्त्या राजतेऽङ्गुलिषु शोभत इति । राज् + अच् ।) नखः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २५८ । (महान् राजा । सर्व्वत्र “राजाहःसखिभ्यष्टच् । ५ । ४ । ९१ । इति समासान्तष्टच् ।) श्रेष्ठराजः । यथा, -- “अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थो न कस्यचित् । इति सत्यं महाराज ! बद्धोऽस्म्यर्थेन कौरवैः ॥” इति महाभारते उद्योगपर्व्व ॥ महाराजकः, पुं, (राजते इति । राज + वुन् । महांश्चासौ राजकश्चेति ।) महाराजिकगणः । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ महाराजचूतः, पुं, (महता मिष्टादिगुणेन राजते आद्रियते । इत्यच् ततः कर्म्मधारयः ।) उत्त- माम्रः । तत्पर्य्यायः । महाराजाम्रकः २ स्थूलाम्रः ३ मन्मथानन्दः ४ कङ्कः ५ नीलकपित्थकः ६ कामायुधः ७ कामफलः ८ राजपुत्त्रः ९ नृपा- त्मजः १० महाराजफलः ११ कामः १२ महा- चूतः १३ । कोमलस्य तस्य गुणाः । कटुत्वम् । अम्लत्वम् । पित्तदाहदातृत्वञ्च । सुपक्वस्य तस्य गुणाः । स्वादुत्वम् । मधुरत्वम् । पुष्टिवीर्य्यबल- प्रदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाराजद्रुमः, पुं, (महाराजोऽतिश्रेष्ठो द्रुमः ।) आरग्वधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादि- विशेषोऽस्यारग्वधशब्दे ज्ञातव्यः ॥) महाराजिकः, पुं, (महती राजिः पङ्क्तिरस्य “शेषाद्बिभाषा ।” ५ । ४ । १५४ । इति कप् ।) गणदेवताविशेषः । स तु विंशत्यधिकशतद्बय- संख्यकः । इत्यमरभरतौ । १ । १ । १० ॥

महाराजोपचारः, पुं, (महाराजार्थ उपचारः । महाराजानामुपचारो वा ।) राजार्हपूजोप- करणम् । तद्यथा, -- “ततश्च चामरच्छत्रपादुकादीन् परानपि । महाराजोपचारांश्च दत्त्वादर्शं प्रदर्शयेत् ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “यथादेशं यथाकालं राजलिङ्गं सुरालये । दत्त्वा भवति राजैव नात्र कार्य्या विचारणा ॥” तत्र चामरमाहात्म्यं विष्णुधर्म्मोत्तरे । ‘तथा चामरदानेन श्रीमान् भवति भूतले । मुच्यते च तथा पापैः स्वर्गलोकञ्च गच्छति ॥’ छत्रस्य तत्रैव । ‘छत्रं बहुशलाकञ्च झल्लरीवस्त्रसंयुतम् । दिव्यवस्त्रैश्च संयुक्तं हेमदण्डसमन्वितम् ॥ यः प्रयच्छति कृष्णस्य छत्रलक्षायुतैर्वृतः । प्रार्थ्यते सोऽमरैः सर्व्वैः क्रीडते पितृभिः सह ॥’ तत्रैवान्यत्र । ‘राजा भवति लोकेऽस्मिन् छत्रं दत्त्वा द्बिजो- त्तमाः । नाप्नोति रिपुजं दुःखं संग्रामे रिपुजिद्भवेत् ॥’ ‘उपानत्संप्रदानेन विमानमधिरोहति । यथेष्टं तेन लोकेषु विचरत्यमरप्रभः ॥’ ध्वजस्य तत्रैव । ‘लोकेषु ध्वजभूतः स्याद्दत्त्वा विष्णोर्वरं ध्वजम् । शक्रलोकमवाप्नोति बहूनब्दगणान्नरः ॥’ किञ्च । ‘युक्तं पीतपताकाभिर्निवेद्य गरुडध्वजम् । केशवाय द्बिजश्रेष्ठाः शक्रलोके महीयते ॥ यत्प्रासादे ध्वजारोपमाहात्म्यं लिखितं पुरा । तदत्राप्यखिलं ज्ञेयं तत्रात्रत्यमिदन्तथा ॥’ किञ्च । भविष्ये । ‘विष्णोर्ध्वजे तु सौवर्णदण्डं कुर्य्याद्विचक्षणः । पताका चापि पीता स्यात् गरुडस्य समीपगा ॥ व्यजनस्य । विष्णुधर्म्मोत्तरे । ‘तालवृन्तप्रदानेन निर्वृतिं प्राप्नुयात् पराम् ॥’ वितानस्य तत्रैव । ‘वितानकप्रदानेन सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । परां निर्वृतिमाप्नोति यत्र यत्राभिजायते ॥’ खड्गादीनाम् । ‘दत्त्वा निस्त्रिंशकान् मुख्यान् शत्रुभिर्नाभि- भूयते । दत्त्वा तद्वन्धनं मुख्यमग्न्याधेयफलं लभेत् ॥’ किञ्च । ‘पतद्ग्रहं तथा दत्त्वा शुभगस्त्वभिजायते । पादपीठप्रदानेन स्थानं सर्व्वत्र विन्दति ॥’ ‘दर्पणस्य प्रदानेन रूपवान् दर्पवान् भवेत् । मार्ज्जयित्वा तथा तञ्च सुभगस्त्वभिजायते ॥ यत्किञ्चिद्देवदेवाय दद्याद्भक्तिसमन्वितः । तदेवाक्षयमाप्नोति स्वर्गलोकं स गच्छति ॥’ किञ्च । वामनपुराणे श्रीबलिं प्रति प्रह्लादोक्तौ । ‘श्रद्दधानैर्भक्तिपरैर्यान्युद्दिश्य जनार्द्दनम् । वलिदानानि दीयन्ते अक्षयाणि विद्रुर्बुधाः ॥

पृष्ठ ३/६७०

अत्रापि केचिदिच्छन्ति दत्त्वा पुष्पाञ्जलित्रयम् । पूर्ब्बोक्ता दश शङ्खाद्या मुद्राः सन्दर्शयेदिति ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ८ विलासः ॥ महारात्रिः, स्त्री, (महत्यां प्रलयावस्थायां राति आत्मस्वरूपं ददाति सुप्तशक्त्या सर्व्वान् जीवा- नात्मरूपेणावस्थापयति त्रायते पञ्चपर्व्वलक्ष- णाया अविद्याया सकाशात् रक्षतीति । त्रै + इ ।) ब्रह्मलयोपलक्षिता महाप्रलयरात्रिः । इति चण्डीटीकायां नागोजीभट्टः ॥ महत ईश्वरस्य रात्रिः । ब्रह्ममरणोपलक्षिता रात्रि- रित्यर्थः । इति देवीमाहात्म्यटीकायां विद्या- विनोदः ॥ अपि च । “ब्रह्मणाञ्च निपाते च महाकल्पो भवेन्नृप ! । प्रकीर्त्तिता महारात्रिः सा एव च पुरातनैः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५ अध्यायः ॥ (दुर्गा । यथा च मार्कण्डेये । ८१ । २० । “महारात्रि ! महाविद्ये ! नारायणि ! नमो- ऽस्तु ते ॥”) अर्द्धरात्रात् परं मुहूर्त्तद्वयम् । यथा, -- “अर्द्धरात्रात् परं यच्च मुहूर्त्तद्बयमुच्यते । सा महारात्रिरुदिता तद्दत्तमक्षयं भवेत् ॥” इति तन्त्रम् ॥ आश्विनशुक्लाष्टमी । नवरात्रम् । यथा, -- “शुक्लाष्टमी चाश्विनस्य नवरात्रं तु तस्य वै । महारात्रिर्महेशानि ! कालरात्रिं शृणु प्रिये ! ॥” इति शक्तिसङ्गमतन्त्रम् ॥ महाराष्ट्रः, पुं, (महान् भूयान् प्रशस्तो वा राष्ट्रः । महत् राष्ट्रं यत्रेति वा ।) देशविशेषः । मारहाट्टा इति भाषा ॥ यथा, -- “नैरृते द्रविडानर्त्तमहाराष्ट्राश्च रैवतः । जवनः पह्लवः सिन्धुः पारसीकादयो मताः ॥” इति ज्योतिषतत्त्वे कूर्म्मचक्रम् ॥ महाराष्ट्री, स्त्री, (महाराष्ट्रस्तद्देश उत्पत्तिस्थान- त्वेनास्त्यस्या इत्यच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) जलपिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकभेदः । माराटी इति भाषा । अस्या गुणः । कफवायु- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (विषयोऽस्या यथा, -- “जयन्ती मुण्डिरी वासा बृहती च गुडूचिका । महाराष्ट्री जम्बुरसैस्तथा नीलोत्पलद्रवैः ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसग्रहे शूलाधिकारे पञ्चा- त्मकरसे ॥ महाराष्ट्राणामियमिति । महाराष्ट्र । अण् ङीप् ।) अष्टादशभाषान्तर्गतभाषा- विशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे ६ परिच्छेदे । “आसामेव तु गाथान्तु महाराष्ट्रीं प्रयोजयेत् । अत्रोक्ता मागधी भाषा राजान्तःपुरचारि- णाम् ॥” महारिष्टः, पुं, (महान् अरिष्टः ।) महानिम्ब- विशेषः । तत्पर्य्यायः । कैटर्य्यः २ रामणः ३ रमणः ४ गिरिनिम्बः ५ शुक्लसालः ६ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् ।

शीतलत्वम् । लघुत्वम् । सन्तापशोषकुष्ठास्र- कृमिभूतविषापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महारुद्रः, पुं, (रुद्राणां महान् स्वयं ईश्वर इत्यर्थः इति महारुद्रः ।) महादेवः । यथा, -- “महाकाल्या महाकालश्चणकाकाररूपतः । माययाच्छादितात्मा च तन्मध्ये समभागतः ॥ महारुद्रः स एवात्मा महाविष्णुः स एव हि ॥” इति निर्व्वाणतन्त्रम् ॥ महारूपः, पुं, (महत् महत्तत्त्वादिरूपमस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनाम- स्तोत्रम् । १३ । १७ । ३४ ॥ (महद्रूपं यस्य ।) अतिशयरूपयुक्ते, त्रि ॥ महारूपकं, क्ली, (महत् रूपकं यत्र ।) नाट- कम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महारोगः, पुं, (महान् घोरानिष्टकारकः रोगः । यद्वा, महा जन्मान्तरीणभुक्तावशिष्टातिशय- पातकेन जनितः रोगः ।) पापरोगः । स चाष्ट- विधो यथा । उन्मादः १ त्वग्दोषः २ राज- यक्ष्मा ३ श्वासः ४ मधुमेहः ५ भगन्दरः ६ उदरः ७ अश्मरी ८ । इति शुद्धितत्त्वे नारदः ॥ (यथा च आश्वलायने । २ । ७ । १७ । “महारोगेण वाभितप्तः प्राश्नीयादन्यतरां गतिं गच्छति ॥” “महारोगेण क्षयकुष्ठादिनेति” तद्वृत्तौ गार्ग्य- नारायणः ॥ विषयोऽस्य यथा, -- “महारोगाष्टके कासे ज्वरे श्वासातिसारके ॥” अस्य व्याख्यायां यथा, -- “वातव्याध्यश्मरीकुष्ठमेदोदरभगन्दराः । अर्शांसि ग्रहणीत्यष्टौ महारोगाः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे यक्ष्मणि रत्नगर्भ- पोट्टलीटीका ॥) महारोगी, [न्] पुं, (महा रोगः क्षयादि- रस्त्यस्येति । महारोग + इनिः । महारोग- युक्तः । यथा, -- “क्रियाहीनस्य मूर्खख्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्म्मरणान्तमशौचकम् ॥” इति शुद्धितत्त्वधृतकूर्म्मपुराणवचनम् ॥ महारोमा, [न्] पुं, (महान्ति रोमाणि वृक्षादि- रूपाणि विराटरूपे यस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् । १३ । १७ । ८८ ॥ (महान्ति रोमाण्यस्य ।) बृहद्रोम- युक्ते, त्रि ॥ (कृतिरातस्य पुत्रविशेषः । यथा, भागवते । ९ । १३ । १७ । “मरोः प्रतीपकस्तस्माज्जातः कृतरथो यतः । देवमीढस्तस्य पुत्रो विश्रुतोऽथ महाधृतिः ॥ कृतिरातस्ततस्तस्माम्महारोमा च तत्सुतः ॥”) महारौरवः, पुं, (रुरूणामयं इति । रुरु + अण् । महान् रौरवः । तत्र गता जीवाः क्रव्यन्- नामकैरुरुभिः पोड्यन्ते अत एवास्य तथा- त्वम् ।) नरकविशेषः । इत्यमरः । १ । ९ । १ ॥ महान् रौद्रो रवोऽत्र महारौरवः मनीषादि- त्वात् द्रलोपः । इति भरतः ॥ अपि च ।

“महारौरवसंज्ञन्तु अधोऽर्द्धं ताम्रसंपुटम् । धम्यते खदिराङ्गारैर्गुरुदारापनायकः ॥ देवद्रव्यापहारी च पच्यते कालमक्षयम् ॥” इति वह्निपुराणे पापनाशनवृषदानाध्यायः ॥ महार्घं, त्रि, (महान् अधिकः अर्घो मूल्यमस्य ।) महामूल्यम् । इति मेदिनी ॥ घे, १० । (यथा, कथासरित्सागरे । १२ । १४५ । “ततस्तस्मै महार्घाणि रत्नानि सुबहूनि च । विभीषणो ददाति स्म मथुरां गन्तुमिच्छते ॥”) महार्घः, पुं, (महान् अर्घो मूल्यमादरो वास्य ।) लावकपक्षी । इति विश्वः ॥ महार्णवः, पुं, (महान् सुविशालः अर्णवः ।) महासमुद्रः । यथा, -- “आघूर्णितो वा वातेन स्थितः पोते महार्णवे ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ (महान् अर्णव इव । प्रसादादिगुणबाहुल्यात् तथात्वम् ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (कूर्म्मरूपिभगवन्नाराय- णस्य दक्षपदोद्भवः जनपदः । यथा, मार्क- ण्डेये । ५८ । ३२ । “सौरष्ट्रा दरदाश्चैव द्राविडाश्च महार्णवाः । एते जनपदाः पादे स्थिता वै दक्षिणेऽपरे ॥”) महार्द्धः, पुं, (महान् विपुलोर्द्धोऽस्य ।) वृक्षविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका । महाजा इति भाषा ॥ महार्द्रकं, क्ली, (महत् आर्द्रकम् ।) वनार्द्रकम् । अस्य गुणाः । अग्निदीपनत्वम् । धारकत्वम् । रूक्षत्वम् । वायुकफनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ महार्व्वुदं क्ली, (महत् अर्व्वुदम् ।) दशार्व्वुदम् । शतकोटिसंख्या । इति ज्योतिषम् ॥ महार्हं, क्ली, (महान् अर्हः मूल्यं मर्य्यादा वास्य ।) श्वेतचन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महा- मूल्यवति, त्रि । यथा, महाभारते । १ । २१० । २९ । “महार्हाभरणोपेतौ विरजोऽम्बरधारिणौ ॥”) महापूजायोग्यम् । यथा, रामायणे । १ । ६६ । १० । “यस्माद्भागार्थिनो भागान् नाकल्पयत मे सुराः । वराङ्गाणि महार्हाणि धनुषा शातयामि वः ॥” “महार्हाणि महापूजायोग्यानि ।” इति तट्टी- कायां रामानुजः ॥) महालयः, पुं, (महतां जैनानामालयः । महान् आलय इति वा ।) विहारः । (महतां योगि- प्रभृतीनामालयः ।) तीर्थः । (महदादीनां लयो यस्मिन् ।) परमात्मा । इति मेदिनी । ये, १२५ ॥ सौराश्विनीयकृष्णपक्षः । यथा, भविष्ये । “येयं दीपान्विता राजन् ! ख्याता पञ्चदशी भुवि । तस्यां दद्यान्न चेद्दत्तं पितॄणां वै महालये ॥” महालये कन्यागतापरपक्षे । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ महालक्ष्मीः, स्त्री, (महती लक्ष्मोः ।) राधा । नारायणशक्तिः । यथा, -- “यन्मायया मोहिताश्च ब्रह्मविष्णुशिवादयः ।

पृष्ठ ३/६७१

वैष्णवास्तां महालक्ष्मीं परां राधां वदन्ति ते ॥ यदर्द्धाङ्गा महालक्ष्मीः प्रिया नारायणस्य च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५१ अध्यायः ॥ अथ महालक्ष्मीमन्त्रः । “तारो वाग्भवं माया रमाकामः हसौ- र्ज्जगत्प्रसूत्यै नमः ॥” तथा च । “वाग्भवं शम्भुवनिता रमा मकरकेतनः । तार्त्तीयञ्च जगत्पार्श्वो वह्निबीजसमुज्ज्वलः ॥ अर्घीशाढ्यो भृगुस्त्यैहृम्मन्त्रोऽयं द्वादशाक्षरः । महालक्ष्म्याः समुद्दिष्टस्ताराद्यः सर्व्वसिद्धिदः ॥” तस्या ध्यानं यथा, तन्त्रसारे । “बालार्कद्युतिमिन्दुखण्डविलसत्कोटीरहारो- ज्ज्वलां रत्नाकल्पविभूषितां कुचनतां शालेः करैर्म्मञ्ज- रीम् । पद्मौ कौस्तुभरत्नमप्यविरतं संबिभ्रतीं सस्मितां फुल्लाम्भोजविलोचनत्रययुतां ध्यायेत् परा- मम्बिकाम् ॥” (अस्या बीजम् । ॐ ऐँ ह्नीँ श्रीँ क्लीँ ह्सौँ जगत्प्रसूत्यै नमः ।) महालिकटभी, स्त्री, (महान्तः अलयः । तेषां कटभी आश्रयभूतवृक्षः ।) श्वेतकिणिही- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महालिङ्गः, पुं, (महान् पूज्यतमो विपुलो वा लिङ्गोऽस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । २ । १३७ । “अकरोत् स महाहर्म्म्यैर्म्महालिङ्गैर्महावृषैः । महात्रिशूलैर्म्महतीं महामाहेश्वरो महीम् ॥” महत् बृहल्लिङ्गमस्य ।) बृहल्लिङ्गयुक्तश्च ॥ महालीलसरस्वती, स्त्री, (लीलया सरस्वती । महती लीलसरस्वतीति कर्म्मधारयः ।) तारा- विशेषः । “लीलया वाक्प्रदा चेति तेन लीलसरस्वती । तारास्त्ररहिता त्र्यर्णा महालीलसरस्वती ॥” इति तन्त्रसारः ॥ महालोध्रः, पुं, (महान् लोध्रः ।) लोध्रविशेषः । इति रत्नमाला । पाटियालोध इति भाषा ॥ महालोलः, पुं, (महदतिशयं लोलं लौल्यमस्य ।) काकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिचञ्चले, त्रि ॥ महालोहं, क्ली, (महत् अतिशयगुणवत् लोहम् ।) अयस्कान्तः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महावनं, क्ली, (महत् विपुलं वनम् ।) बृहद्वनम् । तत्पर्य्यायः । अरण्यानी २ महारण्यम् ३ महा- टवी ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, रामायणे । “निरस्ताः पथि धावन्ति त्रयस्ते यन्महावने ॥”) वृन्दावनस्थचतुरशीतिवनान्तर्गतवनविशेषश्च ॥ महावपः, पुं, (महती वपा यस्य । यद्वा, महान्तं धातुस्थौल्यादिकं वपतीति । वप + अच् ।) महामेदः । इति शब्दचन्द्रिका ॥

महावरा, स्त्री, (व्रियते असौ देवादिभिरिति । वृ + अच् । टाप् । महती वरा ।) दूर्व्वा । इति शब्दरत्नावली ॥ महावराहः, पुं, (महानीश्वरोऽपि सन् वराहः । महांश्चासौ वराहश्चेति वा ।) वराहरूपी भगवान् । यथा, -- “महावराहो गोविन्दः सुसेनः कनकाङ्गदी ॥” इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (राजविशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । ५२ । ९२ । “अस्ति शूरपुरं नाम यथार्थं नगरं भुवि । महावराह इत्यासीद्राजा तत्रातिदुर्म्मदः ॥”) महावरोहः, पुं, (महान् अवरोहः शिफानां अधोऽवतरणं यस्य ।) प्लक्षवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्य प्लक्षशब्दे ज्ञातव्यः ॥) महावल्ली, स्त्री, (महती चासौ वल्ली चेति ।) माधवीलता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (उत्तमा लता च । यथा, कथासरित्सागरे । ३३ । ८५ । “उपायरससंसिक्ता देशकालोपबृंहिता । सेयं नीतिमहावल्ली किं नाम न फलेत् फलम् ॥”) महावसः, पुं, (महती वसा वपास्य । ह्रस्वः ।) शिशुमारः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१६ ॥ महावक्षाः, [स्] पुं, (महत् वक्षः विराड्देहे ऽस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्र- नामस्तोत्रम् । १३ । १७ । ८६ ॥ (महत् वक्षो- ऽस्य ।) बृहद्वक्षोयुक्ते, त्रि ॥ महावाक्यं, क्ली, (महत् वाक्यम् ।) योग्यता- काङ्क्षासत्तियुक्तवाक्यसमूहः । इति साहित्य- दर्पणः । २ । २ ॥ न्यायमते तु । स्वघटकानेक- नामलभ्यतादृशार्थकम् । प्रकृत्यर्थमात्रावच्छिन्न- प्रत्ययार्थबोधं प्रत्ययोग्यवाक्यं वा । इति शब्द- शक्तिप्रकाशिका ॥ (महत् महदर्थप्रकाशकं वाक्यम् ।) तत्त्वमसीति आदिवाक्यम् । प्रतिष्ठा- दावुत्सर्गवाक्यञ्च ॥ महावारुणी, स्त्री, (वरुणो देवतास्याः । वरुण + अण् । ङीप् । महती वारुणी ।) गङ्गा- स्नानस्य योगविशेषः । स तु शनिवारशतभिषा- नक्षत्रयुक्तगौणचान्द्रचैत्रकृष्णत्रयोदशीरूपः । यथा, -- “वारुणेन समायुक्ता मधौ कृष्णा त्रयोदशी । गङ्गायां यदि लभ्येत सूर्य्यग्रहशतैः समा ॥ शनिवारसमायुक्ता सा महावारुणी स्मृता । गङ्गायां यदि लभ्येत कोटिसूर्य्यग्रहैः समा ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतस्कन्दपुराणवचनम् ॥ महाविद्या, स्त्री, (विद्यते ज्ञायते इति । विद् + क्यप् । टाप् । महती विद्या ज्ञानं तत्त्वसाक्षात्- कारो वा यस्याः ।) देवीविशेषः । सा दशधा । यथा चामुण्डातन्त्रे । “काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमावती तथा ॥ वगला सिद्धविद्या च मातङ्गी कमलात्मिका । एता दश महाविद्याः सिद्धविद्याः प्रकीर्त्तिताः ॥ नात्र सिद्धाद्यपेक्षास्ति न नक्षत्रविचारणा ।

कालादिशोधनं नास्ति न चामित्रादिदूषणम् ॥ सिद्धविद्यातया नात्र युगसेवापरिश्रमः । नास्ति किञ्चिन्महादेवि ! दुःखसाध्यं कथञ्चन ॥” मालिनीविजये । “अथ वक्ष्याम्यहं या या महाविद्या महीतले । दोषजालैरसंस्पृष्टास्ताः सर्व्वा हि फलैः सह ॥ काली नीला महादुर्गा त्वरिता छिन्नमस्तका । वाग्वादिनी चान्नपूर्णा तथा प्रत्यङ्गिरा पुनः ॥ कामाख्या वासली बाला मातङ्गी शैलवासिनी । इत्याद्याः सकला विद्याः कलौ पूर्णफलप्रदाः ॥ सिद्धमन्त्रतया नात्र युगसेवापरिश्रमः । अथ चैता महाविद्याः कलिदोषान्न बाधिताः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ तासां दशावतारत्वं यथा, -- “प्रकृतिर्विष्णुरूपा च पुंरूपश्च महेश्वरः । एवं प्रकृतिभेदेन भेदास्तु प्रकृतेर्द्दश ॥ कृष्णरूपा कालिका स्यात् रामरूपा च तारिणी । वगला कूर्म्ममूर्त्तिः स्यान्मीनो धूमावती भवेत् ॥ छिन्नमस्ता नृसिंहः स्याद्वराहश्चैव भैरवी । सुन्दरी यामदग्न्यः स्याद्वामनो भुवनेश्वरी ॥ कमला बौद्धरूपा स्यात् दुर्गा स्यात् कल्कि- रूपिणी । स्वयं भगवती काली कृष्णस्तु भगवान् स्वयम् । स्वयञ्च भगवान् कृष्णः कालीरूपो भवेद्व्रजे ॥” इति मुण्डमालातन्त्रम् ॥ (गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । १३९ । “महाविद्या महामाया महामेधा महौ- षधम् ॥”) महाविराट्, [ज्] पुं, (विशेषेण राजते प्रकाशते । इति । वि + राज् + क्विप् । महांश्चासौ विराट् चेति ।) महाविष्णुः । यथा, -- मुनिरुवाच । “विश्वानां गोलोकं राजन् ! विस्तृतञ्च नभः- समम् । शश्वन्नित्यं डिम्बरूपं श्रीकृष्णेच्छासमुद्भवम् ॥ जलेन परिपूर्णञ्च कृष्णस्य मुखबिन्दुना । सृष्ट्युन्मुखस्यादिसर्गे परिश्रान्तस्य क्रीडतः ॥ प्रकृत्या सह युक्तेन कलया निजया नृप ! । तत्राधारो महद्बिष्णोर्विश्वाधारस्य विस्तृतः ॥ प्रकृतीगर्भसंभूतडिम्बोहूतस्य भूमिप ! । सुविस्तृते जलाधारे शयानश्च महान् विराट् ॥ राधेश्वरस्य कृष्णस्य षोडशांशः प्रकीर्त्तितः । दूर्व्वादलश्यामरूपः सस्मितश्च चतुर्भुजः । वनमालाधरः श्रीमान् शोभितः पीतवाससा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५१ अध्यायः ॥ महाविलं, क्ली, (महच्च तत् विलञ्चेति ।) आकाशम् । इति जटाधरः ॥ बृहच्छिद्रञ्च ॥ महाविषः, पुं, (महत् अत्युत्कटं विषमस्य ।) द्बिमुखसर्पः । यथा, -- “महाविषः कालसर्पो राजाहिर्द्बिमुखोरगः ।” इति जटाधरः ॥

पृष्ठ ३/६७२

(महाविषविशिष्टे, त्रि । यथा, सुश्रुते कल्प- स्थाने ८ अध्याये । “त्रिविधा वृश्चिकाः मन्दमध्यमहाविषाः ।” (महद् विषम् । महाविषे, क्ली । यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने २ अध्याये । “महाविषेण हृदये ग्रन्थिशूलोद्गमौ भृशम् ॥”) महाविषुवं, क्ली, (विषु साम्यमस्त्यत्रेति । विषु + “वप्रकरणेऽन्येभ्योऽपि दृश्यत इति वक्तव्यम् ।” ५ । २ । १०९ । इत्यस्य वार्त्तिकात् वप्रत्ययः । महच्च तत् विषुवञ्चेति । अस्मिन् समये दिवा- रात्र्योः समत्वात्तथात्वम् ।) मेषसंक्रान्तिः । यथा, -- “महाविषुवमाख्यातं कृतिभिश्चैत्रचिह्नितम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ तस्मिन् मसूरनिम्बपत्रद्वयभक्षणम् । यथा, कृत्य- चिन्तामणौ । “मसूरं निम्बपत्राभ्यां योऽत्ति मेषगते रवौ । अपि रोषान्वितस्तस्य तक्षकः किं करिष्यति ॥” तत्र शक्त्वादिदानं यथा, -- “मेषादौ शक्तवो देया वारिपूर्णा च गर्गरी ॥” वारिपूर्णघटदानमन्त्रादि यथा, -- “एष धर्म्मघटो दत्तो ब्रह्मविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रदानात् सफला मम सन्तु मनोरथाः ॥ वैशाखे यो घटं पूर्णं सभोज्यं वै द्बिजन्मने । ददाति सुरराजेन्द्र ! स याति परमां गतिम् ॥” महार्णवे । “यो ददाति हि मेषादौ शक्तूनम्बुघटान्वितान् । पितॄनुद्दिश्य विप्रेभ्यः सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” तत्र छत्रपादुकादानं यथा, “विप्रेभ्यः पादुकाच्छत्रं पितृभ्यो विषुवे शुभम् ।” पितृभ्यः पितॄनुद्दिश्येत्यर्थः । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ महाविषुवचक्रं, क्ली, (महाविषुवस्य चक्रम् ।) नक्षत्रघटितनराकारचक्रम् । यथा, “मूर्द्ध्नि सप्त मुखे त्रीणि हृदये पञ्च विन्यसेत् । त्रितयं हस्तपादेषु महाविषुवभक्रमात् ॥ मस्तके भूपतेः सौख्यं वदने पटुता स्वभे । हृदये च धनाध्यक्षोऽर्थप्राप्तिर्दक्षिणे करे ॥ वामे करे महद्दुःखं सुखं पादे च दक्षिणे । भ्रमणं वामपादे च कथितं विषुवत्फलम् ॥” इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ महाविष्णुः, पुं, (महांश्चासौविष्णुः सर्व्वव्यापकश्चेति ।) महाविराट् । यथा । ‘यस्या जले कोटिकोटि- ब्रह्माण्डानि महाविष्णुरोमकूपगतानि तस्या विरजायाः परिखाभूताया उपरि महावैकुण्ठ- लोकः । तस्योर्द्धभागे गोलोकः । तस्य नाथः कृष्णो देवलीलः स परिवारेण वर्त्तते । इति भागवतामृतकणिका । स च श्रीकृष्णस्य कला- विशेषः । यथा, -- “विष्णुर्महान् स इह यस्य कलाविशेषो गोविन्दमादिपुरुषं तमहं भजामि ॥” इति भागवतामृतपूर्ब्बखण्डः ॥

महावीचिः, पुं, (न विद्यते वीचिः सुखं यत्र । महानवीचिरत्र ।) नरकविशेषः । यथा, मनुः । “नरकं कालसूत्रञ्च महानरकमेव च । सञ्जीवनं महावीचिं तपनं संप्रतापनम् ॥” यातीति पूर्ब्बवचनस्थमनुवर्त्तते । “महावीचिर्यत्र महाकल्लोलेन तु नीयते ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ महावीज्यं, क्ली, (बीजाय साधु इति यत् । महत् बीज्यम् ।) विटपम् । तत्तु मुष्कवङ्क्षणयोरन्त- रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ महावीरः, पुं, (वीन् पक्षिण ईरयतीति । ईर + कः । ततो महांश्चासौ वीरश्चेति ।) गरुडः । वीरयतीति । वीर + कः । महान् वीर इति कर्म्मधारयः । सूरः । सिंहः । मखानलः । (स च मनुपुत्त्रविशेषः । यथा, श्रीभागवते । ५ । १२५ । “अग्नीध्रेध्मजिह्वयज्ञबाहुमहावीरहिरण्यरेतो- घृतपृष्ठसवनमेधातिथिवीतिहोत्रकवय इति ॥”) वज्रः । श्वेततुरङ्गः । सञ्चानपक्षी । इति मेदिनी । रे, २८९ ॥ अन्तिमजिनः । (अयमेव सिद्धार्थस्य त्रिशलागर्भजातः पुत्त्रः । तद्बिवरणं यथा, अरिष्टनेमिपुराणान्तर्गतजैनहरिवंशे । “सर्व्वार्थश्रीमतीजन्मा तस्मिन् सर्व्वार्थदर्शनः । सिद्धार्थोऽभवदर्काभो भूपः सिद्धार्थपौरुषः ॥ यत्र पाति धरित्रीयमभूदेकत्रदोषिणी । धर्म्मार्थिन्योऽपि यत्त्यक्तपरलोकभयाः प्रजाः ॥ कस्तस्य तान् गुणानुद्यान्नरस्तुलयितुं क्षमः । वर्द्धमानगुरुत्वं यैः प्रापितः स नराधिपः ॥ उच्चैः कुलाद्रिसम्भूता सहजस्नेहवाहिनी । महिषी श्रीसमुद्रस्य तस्यासीत् प्रियकारिणी ॥ चेतश्चेटकराजस्य यास्ताः सप्तशरीरिजाः । अतिस्नेहाकुलञ्चक्रुस्तास्वाद्या प्रियकारिणी ॥ कस्तां योजयितुं शक्तस्त्रिशलां गुणवर्णनैः । या स्वपुण्यैर्महावीरप्रसवाय नियोजिता ॥ सर्व्वतोऽथ नमन्तीषु सर्व्वासु सुरकोटिषु । प्रभावान्निपन्तीषु नभसो वमुवृष्टिषु ॥ वीरेऽवतरति त्रातुं धरित्रीमसुधारिणः । तीर्थेनाच्युतकल्पोच्चैः पुष्पोत्तरविमानतः ॥ सा तं षोडशसुस्वप्नदर्शनोत्सवपूर्व्वकम् । दध्रे गर्भेश्वरं गर्भे श्रीवीरं प्रियकारिणी ॥ पञ्चसप्ततिवर्षाष्टमासमासार्द्धशेषकः । चतुर्थस्तु तदा कालो दुःखमः सुखमोत्तरः ॥ आषाढशुक्लषष्ट्यान्तु गर्भावतरणेऽर्हतः । उत्तराफाल्गुनीनीडमुडुराजद्विजश्रितः ॥ दिक्कुमारीकृताभिष्यां द्योतिमूर्त्तिर्घनस्तनीम् । प्रच्छन्नो भासयद्गर्भस्तां रविः प्रावृषं यथा ॥ नवमासेव्वतीतेषु स जिनोऽष्टदिनेषु च । उत्तराफाल्गुनीष्विन्दौ वर्त्तमानेऽजनि प्रभुः ॥ ततोऽन्त्यजिनमाहात्म्याल्लुठत्पीठकिरीटकाः । प्रणेमुरवधिज्ञाततद्वृत्तान्ताः सुरेश्वराः ॥ शङ्खभेरीहरिध्वानघण्टानिर्घोषघोषणम् ।

समाकर्ण्य सुरास्तूर्ण्णं घूर्णितार्णवराविणः ॥ सप्तानीकमहाभेदाः सस्त्रीकाः कृतभूषणाः । सेन्द्राश्चतुर्णिकायास्ते प्रापुः कुण्डपुरं पुरम् ॥ त्रिःपरीत्य पुरं देवाः पुरन्दरपुरःसराः । जिनमिन्दुमुखं देवं तद्गुरू च ववन्दिरे ॥ मातुः शिशुं विकृत्यान्यं सुप्तायाः सुरमायया । इन्द्राणी प्रणता नीत्वा जिनेन्द्रं हरये ददौ ॥ गृहीत्वा करपद्माभ्यां तमभ्यर्च्य चिरं हरिः । चक्रे नेत्रसहस्रोरुपुण्डरीकवनार्च्चितम् ॥ ततश्चन्द्रावदाताङ्गमिन्द्रस्तुङ्गमतङ्गजम् । शृङ्गौघमिव हेमाद्रेर्मुक्ताधो मदनिर्झरम् ॥ गण्डस्थलमदामोदभ्रमद्भ्रमरमण्डलम् । तमिवाधित्यकावस्थतमालवनमण्डितम् ॥ कर्ण्णान्तरततासक्तरक्तचामरसंहतिम् । तं यथाधित्यकाधीनरक्ताशोकमहावनम् ॥ सुवर्णरक्षया चार्व्या परिवेष्टितविग्रहम् । तमेव च यथोपात्तक्वणत्कनकमेखलम् ॥ अनेकरदसंवृत्तनृत्यसङ्गीतपोषितम् । तमिवोत्तुङ्गशृङ्गाग्रनृत्यद्गायत्सुराङ्गनम् ॥ सुवृत्तदीर्घसञ्चारिकररुद्धदिगन्तरम् । तमिवात्यायतिस्थूलस्फुरद्भोगभुजङ्गमम् ॥ ऐशानधारितस्फीतधवलातपवारणम् । तमिवोर्द्धस्थिताभ्यर्ण्णसम्पूर्णशशिमण्डलम् ॥ चामरेन्द्रभुजोत्क्षिप्तचलच्चामरहारिणम् । तं यथा चमरीक्षिप्तबालब्यजनवीजितम् ॥ ऐरावतं समारोप्य जिनेन्द्रं तस्य मण्डनम् । देवैः सह गतः प्राप मन्दरं स पुरन्दरः ॥ तं पाण्डुकवने रम्ये मन्दरस्य जिनं हरेः । पाण्डुकायां प्रसिद्धायां शिलायां सिंहविष्टरे ॥ संस्थाप्य विबुधानीतक्षीरसागरवारिभिः । शातकुम्भमयैः कुम्भैरभिषिच्य समं सुरैः ॥ वस्त्रालङ्कारमालाद्यैरलङ्कृत्य कृतस्तुतिः । आनीयमातुरुत्सङ्गे जिनं कृत्वा कृतोचितः ॥ सिद्धार्थप्रियकारिण्योः सममानन्ददायकम् । वर्द्धमानाख्यया स्तुत्वा स देवो वासवोऽगमत् ॥ मासान् पञ्चदशाजन्मद्युम्नधारा दिने दिने । याः पूर्ब्बमापतंस्ताभिस्तर्पितोऽर्थी जनोऽखिलः ॥ वर्द्धमानः सुरैः सेव्यो ववृधे स यथा यथा । पितृबन्धुत्रिलोकानामनुरागस्तथा तथा ॥ सुरासुरनराधीशमौलिमालार्चितक्रमः । त्रिंशद्बर्षप्रमाणोऽभूद्बीरो भोगैः परिष्कृतः ॥ शुद्धवृत्तं न भोगेषु चित्तं तस्य चिरं स्थिरम् । कुटिलेषु यथा सिंहनखरन्ध्रेषु मौक्तिकम् ॥ शान्तचित्तं कदाचित्तं स्वयं बुद्धमबोधयत् । नत्वा सारस्वतादित्यमुख्यालौकान्तिकाः सुराः ॥ सौधर्म्माद्यैः सुरैरेत्य कृतोऽभिषवपूजनः । आरुह्य शिविकां दिव्यामुह्यमानां सुरेश्वरैः ॥ उत्तराफाल्गुनीष्वेव वर्त्तमाने निशाकरे । कृष्णस्य मार्गशीर्षस्य दशम्यामगमद्बनम् ॥ अपनीय तनोः सर्व्वं वस्त्रमाल्यादिभूषणम् । पञ्चमुष्टिभिरुद्धूत्य मूर्द्धजानभवन् मुनिः ॥ केशकुन्तलसङ्घातं जिनस्य भ्रमरासितम् ।

पृष्ठ ३/६७३

प्रतिगृह्य सुराधीशो निदधौ दुग्धवारिधौ ॥ इन्द्रनीलचयेनेव क्षिप्तेनेन्द्रेण चात्यभात् । जिनेन्द्रकेशपुञ्जेन रञ्जितः क्षीरसागरः ॥ जिननिष्क्रमणं दृष्ट्वा तुष्टाः सर्व्वे नरामराः । कृत्वा तृतीयकल्याणपूजाञ्जग्मुर्यथायथम् ॥ मनःपर्य्ययपर्य्यन्तचतुर्ज्ञानमहेक्षणः । तपो द्बादशवर्षाणि चकार द्वादशात्मकम् ॥ विहरन्नथ नाथोऽसौ गुणग्रामपरिग्रहः । ऋजुकूलापगाकूले जृम्भिकग्राममीयिवान् ॥ तत्रातापनयोगस्थः शालाभ्यासशिलातले । वैशाखशुक्लपक्षस्य दशग्यां षष्ठमाश्रितः ॥ उत्तराफाल्गुनीं प्राप्ते शुक्लध्यानी निशाकरे । निहत्य घातिसङ्घातं केबलज्ञानमाप्तवान् ॥ केबलस्य प्रभावेण सहसा चलितासनाः । आगत्य महिमां चक्रुस्तस्य सर्व्वे सुरासुराः ॥ षट्षष्टिदिवसान् भूयो मौनेन विहरन् विभुः । आजगाम जगत्ख्यातं जिनो राजगृहं पुरम् ॥ आरुरोह गिरिं तत्र विपुलं विपुलश्रियम् । प्रबोधार्थं स लोकानां भानुमानुदयं यथा ॥ ततः प्रबुद्धवृत्तान्तैरापतद्भिरितस्ततः । जगत्सुरासुरैर्व्यापि जिनेन्द्रस्य गुणैरिव ॥ सौधर्म्माद्यैस्तदा देवैः परीतोऽभात् स भूधरः । नाभेयाधिष्ठितः पूर्ब्बं यथाष्टापदपर्व्वतः ॥ चतुराशामुखद्बारस्थितद्बादशगोपुरम् । कृतं रत्नमयं देवैः प्राकारबलयत्रयम् ॥ जाते योजनविस्तीर्णे शरणे समवादिके । विभागा द्वादशाभासन्नभःस्फाटिकभित्तयः ॥ प्रातिहार्य्यैर्युतोऽष्टाभिश्चतुस्त्रिंशन्महाद्भुतैः । तत्र देवैर्वृतोऽभासीज्जिनश्चन्द्र इव ग्रहैः ॥ इन्द्राग्निवायुभूत्याख्याः कौण्डिन्याख्याश्च पण्डिताः । इन्द्रनोदनयायाताः समवस्थानमर्हतः ॥ प्रत्येकं सहिताः सर्व्वे शिष्याणां पञ्चभिः शतैः । त्यक्ताम्बरादिसम्बन्धाः संयमं प्रतिपेदिरे ॥ सुता चेटकराजस्य कुमारी चन्दना तदा । घौतैकाम्बरसंवीतायातार्याणां पुरःसरी ॥ श्रेणिकोऽपि च संप्राप्तः सेनया चतुरङ्गया । सिंहासनोपविष्टं तं प्रणनाम जिनेश्वरम् ॥ छत्त्रचामरभृङ्गारैः कलसध्वजदर्पणैः । व्यजनैः सुप्रतीकैश्च प्रसिद्धैरष्टमङ्गलैः ॥ स्रजाचक्रदुकूलाब्जगजसिंहवृषध्वजैः । गरुडध्वजसंयुक्तैरष्टभेदैर्म्महाध्वजैः ॥ मानस्तम्भैस्तथास्तूपैश्चतुर्भिश्च महावनैः । वाप्यम्भोरुहखण्डैश्च वल्लीवनलतागृहैः ॥ तैस्तैर्देवैः कृतैः सर्व्वैरन्यैश्चातिशयैस्तथा । यथा स्थानस्थितैर्ज्जैनी समवस्थानभूरभूत् ॥ अथेन्दोरिव शुक्राद्या निषण्णा गुर्व्वधिष्ठिताः । साधवोऽभाञ्जिनस्यान्ते जातरूपाच्छविग्रहाः ॥ ततः कल्पनिवासिन्यो देव्यः कल्पलताभुजः । मेरोरिव जिनस्यान्ते ता बभुर्भोगभूमयः ॥ ततोऽलङ्कृतनारीभिरार्य्यिकाततिराबभौ । स्फुरद्विद्युद्भिराश्लिष्टा शारदीव घनावली ॥

ज्योतिर्देवस्त्रियो तच्च रेजुरुज्ज्वलमूर्त्तयः । तास्तारा इव संक्रान्ताः समवस्थानसागरे ॥ कान्ताव्यन्तरदेवानां ततस्तत्र विरेजिरे । करकुट्मलहारिण्यः साक्षादिव वनश्रियः ॥ ततो नागकुमारादिदेव्यो नागफणोज्ज्वलाः । नागलोकसमायाता नागवल्य इवा बभुः ॥ ततोऽप्यग्निकुमाराद्याः देवाः पातालवासिनः । ज्वलितोज्ज्वलवेषास्ते दशभेदा बभासिरे ॥ ततः किन्नरगन्धर्व्वयक्षकिंपुरुषादयः । षोडशार्द्धविकल्पास्ते व्यन्तराश्च चकासिरे ॥ सप्रकीर्णकनक्षत्रसूर्य्याचन्द्रमसोर्ग्रहाः । पञ्चभेदास्तदानल्पवपुषो ज्योतिषो बभुः ॥ मौलिकुण्डलकेयूरप्रालम्बकटिसूत्रिणः । हारिणः कल्पवृक्षाभास्ततोऽभान् कल्प- वासिनः ॥ सपुत्त्रानमितानेकविद्याधरपुरःसराः । न्यषीदन्मानुषा नानाभाषावेशरुचस्ततः ॥ ततो हि नकुलेभेन्द्रहर्यश्वमहिषादयः । जिनानुभावसम्भूतविश्वाद्याः स्वामिनो बभुः ॥ इति द्वादशभेदेषु परीतिं विनुतिं नतिम् । गणेषु प्रथमं कृत्वा स्थितेषु परितो जिनम् ॥ प्रत्यक्षीकृतविश्वार्थं कृतदोषत्रयक्षयम् । जिनेन्द्रं गौतमोऽपृच्छत्तीर्थार्थं पापनाशनम् ॥ स दिव्यध्वनिना विश्वसंशयछेदिना जिनः । दुन्दुभिध्वनिधीरेण योजनान्तरयायिना ॥ श्रावणस्यासिते पक्षे नक्षत्रेऽभिजिते प्रभुः ॥ प्रतिपद्यह्नि पूर्ब्बाह्णे शासनार्थमुदाहरत् ॥ आचाराङ्गस्य तत्त्वार्थं तथा सूत्रकृतस्य च । जगाद भगवान् वीरः संस्थानसमवाययोः ॥ व्याख्या प्रज्ञप्तिहृदयं ज्ञातृधर्म्मकथास्थितम् । श्रावकाध्यनस्यार्थमन्तकृद्दशगोचरम् ॥ अनुत्तरदशस्यार्थं प्रश्नव्याकरणस्य च । तथा विपाकसूत्रस्य पवित्रार्थं ततः परम् ॥ त्रिषष्टिः त्रिशती यत्र दृष्टीनामभिधीयते । दृष्टिवादस्य तस्यार्थं पञ्चभेदस्य सर्व्वदृक् ॥ जगाद जगतां नाथः प्रथमं परिकर्म्मणः । सूत्रस्याद्यानुयोगस्य तथा पूर्ब्बगतस्य च ॥ उत्पादपूर्ब्बपूर्ब्बस्य परमार्थं ततः परम् । अग्रायणीयपूर्ब्बार्थमग्रणीरभणद्विदाम् ॥ वीर्य्यप्रवादपूर्ब्बार्थमस्तिनास्तिप्रवादजम् । ज्ञानसत्यप्रवादार्थमात्मकर्म्मप्रवादयोः ॥ प्रत्याख्यानस्य विद्यानुवादकल्याणपूर्ब्बयोः । प्राणावायस्य पूर्ब्बस्य तत्त्वार्थं तदनन्तरम् ॥ क्रियाविशालपूर्ब्बस्य विशालार्थमशेषवित् । सल्लोकबिन्दुसारार्थं चूलिकार्थं सवस्तुकम् ॥ अङ्गप्रविष्टतत्त्वार्थं प्रतिपाद्य जिनेश्वरः । अङ्गवाह्यमवोचत्तत्प्रतिपाद्यार्थरूपतः ॥ सामायिकं यथार्थाख्यं स चतुर्विंशतिस्तवम् । वन्दनाञ्च ततः पूतां प्रतिक्रमणमेव च ॥ वैनयिकं विनेयेभ्यः कृतिकर्म्म ततोऽवदत् । दशवैकालिकां पृथ्वीमुत्तराध्ययनं तथा ॥ तं कल्पव्यवहारञ्च कल्पाकल्पं * * *

कल्पञ्च पुण्डरीकञ्च सुमहापुण्डरीककम् ॥ तथा निषद्यकां प्रायः प्रायश्चित्तोपवर्णनम् । जगत्त्रयगुरुः प्राह प्रतिपाद्यं हितोद्यतः ॥ मत्पादे केबलां तस्य स्वरूपं विषयं फलम् । अपरोक्षपरोक्षस्य ज्ञानस्योवाच संख्यया ॥ मार्गणास्थानभेदैश्च गुणस्थानविकल्पनैः । जीवस्थानप्रभेदैश्च जीवद्रव्यमुपादिशत् ॥ सत्संख्याद्यानुयोगैश्च सन्नामाद्यैः किमादिभिः द्रव्यं स्वलक्षणैर्भिन्नं पुद्गलादित्रिलक्षणम् ॥ द्विविधं कर्म्मबन्धञ्च सहेतुं सुखदुःखदम् । मोक्षं मोक्षस्य हेतञ्च फलं चाष्टगुणात्मकम् ॥ बन्धमोक्षफलं यत्र भुज्यते तत्त्रिधाकृतम् । अन्तस्थितं जगौ लोकमलोकञ्च बहिःस्थितम् ॥ अथ सप्तर्षिसम्पन्नं श्रुतार्थं जिनभाषितम् । द्वादशाङ्गश्रुतं स्कन्धं सोपाङ्गं गौतमो व्यधात् ॥ त्रैलोक्यं संसदि स्पृष्टं जिंनार्कवचनांशुभिः । मुक्तमोहमहानिद्रं सुप्तोत्थितमिवाबभौ ॥ जिनभाषाधरस्यन्दमन्तरेण विजृम्भिता । तिर्य्यग्देवमनुष्याणां दृष्टिमोहमनीनशत् ॥ ततो जिनोक्ततत्त्वार्थमार्गश्रद्धा च लक्षणम् । शङ्काकाङ्क्षानिदानादिकलङ्कविगमोज्ज्वलम् ॥ सम्यग्दर्शनसद्रत्नं ज्ञानालङ्कारनायकम् । स्वकर्णहृदयेष्वेकं पिनद्धमखिलाङ्गिभिः ॥ कायेन्द्रियगुणस्थानजीवस्थानकुलायुषाम् । भेदाद्यो निर्व्विकल्पांश्च निरूप्यागमचक्षुषा ॥ क्रियासु स्थानपूर्ब्बासु वधादिपरिवर्ज्जनम् । षण्णां जीवनिकायानामहिंसाद्यं महव्रतम् ॥ चक्षुर्गोचरजीवौघान् परिहृत्य यतेर्यतः । इर्य्यासमितिराद्या सा व्रतशुद्धिकरी मता ॥ त्यक्त्वा कार्कश्यपारुष्यं यतेर्यत्नवतः सदा । भाषणं धर्म्मकार्य्येषु भाषासमितिरिष्यते ॥ पिण्डशुद्धिविधानेन शरीरस्थितये तु यत् । आहारग्रहणं सास्यादेषणा समितिर्यतेः ॥ निक्षेपणं यदा दानमीक्षित्वा योग्यवस्तुनः । समितिः सा तु विज्ञेया निक्षेपादाननामिका ॥ शरीरान्तर्म्मलत्यागं प्रगतासु सुभूमिषु । यत्तत्समितिरेषा तु प्रतिष्ठायनिका मता ॥ एवं समितयः पञ्च गोप्यास्तिस्रस्तु गुप्तयः । वाङ्मनःकाययोगानां शुद्धरूपां प्रवृत्तयः ॥ चित्तेन्द्रियनिरोधश्च षडावश्यकसत्क्रियाः । शौचस्नानैकभक्तञ्च स्थितभुक्तिरचेलता ॥ भूमिशय्याव्रतं दन्तमलमार्ज्जनवर्ज्जनम् । तपः संयमचारित्रं परीषहजयः परः ॥ अनुप्रेक्षाश्च धर्म्मश्च क्षमादिदशलक्षणः । ज्ञानदर्शनचारित्रतपोविनयसेवनम् ॥ इति श्रवणधर्म्मोऽयं कर्म्मनिर्म्मोक्षहेतुकः । सुरासुरनराध्यक्षं जिनोक्तस्तं तदा नराः ॥ संसारभीरवः शुद्धजातिरूपेकुलादयः । सर्व्वसङ्गविनिर्मुक्ताः शतशः प्रतिपेदिरे ॥ सग्यग्दर्शनसंशुद्धाः शुद्धैकवसनावृताः । सहस्रशो दधुः शुद्धा नार्य्यस्तत्रार्य्यिकाव्रतम् ॥ पञ्चधाणुव्रतं केचित् त्रिविधञ्च गुणव्रतम् ।

पृष्ठ ३/६७४

शिष्याव्रतं चतुर्भेदं तत्र स्त्रीपुरुषा दधुः ॥ तिर्य्यञ्चोऽपि यथाशक्ति नियमेष्ववतस्थिरे । देवाः सद्दर्शनज्ञानजिनपूजासु रेमिरे ॥ श्रेणिकेन तु यत् पूर्ब्बं बह्वारम्भपरग्रहात् । परस्थितिक्रमारब्धं नारकायुस्तमस्तमे ॥ तत्तु क्षायिकसम्पक्त्वात् स्वस्थितिं प्रथमक्षितौ । प्रापद् वर्षसहस्राणामशीतिं चतुरुत्तराम् ॥ त्रयस्त्रिंशत् समुद्राः क्व क्व चेयमपरास्थितिः । अहो क्षायिकसम्पक्त्वप्रभावोऽयमनुत्तरः ॥ अक्रूरो वारिषेणो यो यो मयः स तथापरे । कुमारा मातरश्चैषां पराश्चान्तःपुरस्त्रियः ॥ सम्पक्त्वं शीलसद्दानं प्रौषधं जिनपूजनम् । प्रतिपद्य विनेमुस्तं जिनेन्द्रं त्रिजगद्गुरुम् ॥ ततः प्रणम्य देवेन्द्रा जिनेन्द्रं स्तोत्रपूर्ब्बकम् । यथायथं ययुर्युक्ता निजवर्गैर्निजास्पदम् ॥ श्रेणिकोऽपि गुणश्रेणीमुच्चकैरभिरूढवान् । अभिष्टुत्य जिनं नत्वा प्रविष्टसुष्टधीपुरम् ॥ निःसरद्भिर्व्विशद्भिश्च सभा जैनी जनोर्म्मिभिः । चुक्षोभ क्षुभितैर्वेला नदीपूरैरिवाम्बुधिः ॥ आकीर्णमेव तैर्न्नित्यं सभामण्डलमर्हतः । हीयते वा कदा स्फीतिं भानुभिर्भानुमण्डलम् ॥ नोदयास्तमितं तत्र ज्ञायते ब्रध्नमण्डलम् । धर्म्मचक्रप्रभाचक्रप्रभामण्डलरोचिषाम् ॥ तत्र तीर्थकरः कुर्व्वन् प्रत्यहं धर्म्मदेशनम् । सेवितः श्रेणिकेनास्य न हि तृप्तिस्त्रिवर्गजा ॥ गौतमञ्च समासाद्य तदा तदुपदेशतः । सर्व्वानुयोगमार्गेषु प्रवीणः स नृपोऽभवत् ॥ ततो जिनगृहैस्तुङ्गैराज्ञा राजगृहं पुरम् । कृतमन्तर्बहिव्याप्तमजस्रं महिमोत्सवैः ॥ कृतः सामन्तसंघातैर्महामन्त्रिपुरोहितैः । प्रजाभिर्जिनगेहाढ्यो मगधो विषयोऽखिलः ॥ पुरेषु ग्रामघोषेषु पर्व्वताग्रे ह्यदृश्यत । नदीतटवनान्तेषु तदा गृहजिनावली ॥ तिष्ठन्नेव महोदये विघटयन्मोहान्धकारोन्नतिं प्राग्देशप्रजया विधाय मगधादेशं प्रबुद्धप्रजम् । तद्धृत्या पृथुदेशमध्यमगमन्मध्यन्दिनश्रीधरं मिथ्याज्ञानहिमान्तकृज्जिनरविर्बोधप्रभा- मण्डलः ॥”) कोकिलः । इति हेमचन्द्रः ॥ धनुर्धरः । इति शब्दरत्नावली ॥ एकवीरवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ लक्ष्मणः । यथा, -- “लक्ष्मणञ्च महावीरं पतितं रणभूतले ॥” अङ्गदादिः । यथा, -- “अङ्गदाद्यैर्महावीरैर्वेष्टितं रुद्ररूपिणम् ॥” इति तन्त्रसारे हनूमत्कल्पः ॥ हनूमान् स्वयमपि महावीरत्वेन प्रसिद्धः ॥ महावीरा, स्त्री, (महावीर + टाप् ।) क्षीर- काकोली । इति रत्नमाला ॥ महावीर्य्यः, पुं, (महत् विश्वसृष्टये विपुलं वीर्य्य- मस्य ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ (महत् वीर्य्यं तपोबलमस्य ।) बुद्धभेदः । इति त्रिकाण्ड- शेयः ॥ वाराहीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥

(वितथस्य पुत्त्रभेदः । यथा, भागवते । ९ । २१ । १ । “वितथस्य सुतान्मन्योर्बृहत् क्षत्त्रो जयस्ततः । महावीर्य्यो नरो गर्गः संकृतिस्तु नरात्मजः ॥”) अतिशयबलयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महामारते । ५ । १७६ । ४६ । “ततः किल महावीर्य्यो भीष्मः शान्तनवो नृपान् । अधिक्षिप्य महातेजास्त्रिस्रः कन्या जहार ताः ॥” विराजः पुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । १ । ३९ । “नरो गयस्य तनयस्तत्पुत्त्रोऽभूद्विराट् ततः । तस्य पुत्त्रो महावीर्य्यो धीमांस्तस्मादजायत ॥”) महावीर्य्या, स्त्री, (महत् वीर्य्यमस्याः टाप् ।) संज्ञा । सा च सूर्य्यपत्नी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वन- कार्पासी । इति शब्दरत्नावली ॥ महाशता- वरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ महावृहती, स्त्री, (महती वृहती ।) वार्त्ताकी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महावृक्षः, पुं, (महान् वृक्षः ।) स्नुहीवृक्षः । इति हलायुधः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “वज्रवृक्षो महावृक्षः स्नुही स्नुच्च सुधा गुडा ॥” यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४४ अध्याये । “महावृक्षपयःपीतैर्यवागूस्तण्डुलैः कृता । पीता विरोचयत्याशु गुडेनोत्कारिका कृता ॥”) बृहद्वृक्षश्च ॥ महावेगः, पुं, (महान् अमोघो दुर्व्वारो वा वेगो यस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनाम- स्तोत्रम् ॥ (महान् वेगः ।) अतिजवः । (महान् वेगोऽस्य ।) तद्युक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५५ । १२ । “विकर्षन्तौ महावेगौ गर्ज्जमानौ परस्परम् । पश्य त्वं युधि विक्रान्तावेतौ च नरराक्षसौ ॥”) महाव्याधिः, पुं, (महांश्चासौ व्याधिश्चेति ।) महारोगः । स तु कुष्ठादिः । यथा, -- “सर्व्वव्याधिविनिर्मुक्तो महाव्याधिर्विशेषतः । पठनात् संप्रणश्येत्तु जीवन्मुक्तो भवेन्नरः ॥” इति ब्रह्मयामले गायत्त्रीकवचम् ॥ महाव्याहृतिः, स्त्री, (महती चासौ व्याहृतिश्चेति ।) प्रणवस्वाहायुक्तव्याहृतित्रयम् । यथा । ॐ भूः स्वाहा ॐ भुवः स्वाहा ॐ स्वः स्वाहा । इति भवदेवभट्टः ॥ (यथा, मनौ । २ । ८१ । “ओङ्कारपूर्ब्बिकास्तिस्रः महाव्याहृतयोऽव्ययाः । त्रिपदा चैव सावित्री विज्ञेयं ब्रह्मणो मुखम् ॥”) महाव्रणं, क्ली, (महच्च तद्व्रणञ्चेति ।) दुष्टव्रणम् । नाली घा इति भाषा । यथा, -- “कुर्य्यात् सप्तदशावृत्तं तथाष्टादशकं प्रिये ! । महाव्रणविमोक्षाय विंशावृतं पठेन्नरः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतवाराहीतन्त्रवचनम् ॥ महाव्रतं, क्ली, (महच्च तद्व्रतञ्चेति ।) द्बादश- वार्षिकव्रतम् । यथा । ‘तेन वधकालादूर्द्ध्वं विंशत्यधिकशतस्य यावदवशिष्टं तावत्परि-

माणमहाव्रतानुरूपा धेनवो दातव्याः ।’ इति प्रायश्चित्तविवेके भवदेवभट्टमतम् ॥ शरत्- कालीनदुर्गापूजनम् । यथा, -- “महाव्रतं महापुण्यं शङ्कराद्यैरनुष्ठितम् । कर्त्तव्यं मुरराजेन्द्र ! देवीभक्तिसमन्वितैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतदेवीपुराणवचनम् ॥ अरुणोदयकालीनमाघस्नानम् । यथा, -- “वासुदेवं हरिं कृष्णं श्रीधरञ्च स्मरेत्ततः ॥ दिवाकर ! जगन्नाथ ! प्रभाकर ! नमोऽस्तु ते । परिपूर्णं कुरुष्वेद माघस्नानं महाव्रतम् ॥” इति मलमासतत्त्वधृतपद्मपुराणवचनम् ॥ (महाव्रतधारिणि, त्रि । यथा, महाभारते । १३ । ५४ । २१ । “ततोऽन्यस्मिन् वनोद्देशे पुनरेव ददर्श तम् । कौश्यां वृष्यां समासीनं जपमानं महा- व्रतम् ॥”) महाव्रती, [न्] पुं, (महाव्रतं योगनियमानुष्ठाना- दिकमस्यास्तीति । व्रत + इनिः ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । १११ ॥ उरस्कटः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ महाव्रतयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, कथासरित- सागरे । ३७ । ५९ । “एतच्छ्रुत्वापि सावज्ञास्ते महव्रतिनस्तदा । ऊचुर्निश्चयदत्तं ते चत्वारः सहयायिनः ॥”) महाशक्तिः, पुं, (महत्यः शक्तयः मातृगणादयो महद्वा सामर्थ्यञ्च यस्य ।) कार्त्तिकेयः । इति शब्दमाला ॥ (महती शक्तिः ।) अतिशयपरा- क्रमः । महतीशक्तिरस्य तद्युक्ते, त्रि ॥ महाशङ्खः, पुं, (महान् शङ्ख इव बृहच्छुभ्रत्वात् ।) मानुषास्थि । संख्याविशेषः । स च दश- निखर्व्वः । ललाटम् । इति मेदिनी । खे, १६ ॥ (महान् महार्हः शङ्खः ।) निधिविशेषः । इति विश्वः ॥ कर्णनेत्रयोर्म्मध्यगतास्थि । यथा, -- “कर्णनेत्रान्तरालास्थि महाशङ्खः प्रकीर्त्तितः ।” तस्य मालया जपविधिर्यथा, -- “महाशङ्खमयी माला नीलसारस्वते विधौ । नृललाटास्थिखण्डेन रचिता जपमालिका ॥ महाशङ्खमयी माला ताराविद्याजपे प्रिये ! ।” इति तन्त्रसारधृतमुण्डमालातन्त्रम् ॥ (महान् शङ्खः ।) वृहच्छङ्खः । यथा, -- “पौण्ड्रं दध्नौ महाशङ्खं भीमकर्म्मा वृकोदरः ।” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १ अध्यायः ॥ (सर्पभेदः । यथा, भागवते । ५ । २४ । ३१ । “ततोऽधस्तात् पाताले नागलोकपतयोवासुकि- प्रसुखाः शङ्खकुलिकमहाशङ्खश्वेतधनञ्जयधृत- राष्ट्रशङ्खचूडकम्बलाश्वतरदेवदत्तादयो महा- भोगिनो महामर्षा निवसन्ति ।”) महाशठः, पुं, राजधत्तूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महांश्चासौ शठश्चेति ।) अतिधूर्त्ते, त्रि ॥ महाशणपुष्पिका, स्त्री, (अल्पं पुष्पं इति अल्पार्थे ङीष् । ततः स्यार्थे कन् स्त्रियां टाप् पूर्ब्बस्य ह्रस्वश्च । शणस्येव पुष्पिका यस्याः । महती- चासौ शणपुष्पिका चेति ।) बृहच्छणपुष्पी ।

पृष्ठ ३/६७५

तत्पर्य्यायः । वृत्तपर्णी २ श्वेतपुष्पा ३ महा- सिता ४ महाश्वेतघण्टी ५ महाश्वेता ६ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । शस्तत्वम् । रसनियामकत्वम् । कुतूहलमोहन- स्तम्भनादिषु प्रोक्तत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाशता, स्त्री, (महत् शतञ्च मूलानि यस्याः । टाप् ।) महाशतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाशतावरी, स्त्री, (महती चासौ शतावरी चेति ।) बृहच्छतावरी । तत्पर्य्यायः । शत- वीर्य्या २ सहस्रवीर्य्या ३ सुरसा ४ महापुरुष- दन्तिका ५ वीरा ६ तुङ्गिनी ७ बहुपुत्त्रिका ८ ऊर्द्ध्वकण्टी ९ महावीर्य्या १० फणिजिह्वा ११ महाशता १२ सुवीर्य्या १३ । अस्या गुणाः । वश्यत्वम् । मधुरत्वम् । पित्तनाशित्वम् । हिमत्वम् । मेहकफवातघ्नत्वम् । तिक्तत्वम् । श्रेष्ठत्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “महाशतावरी त्वन्या शतमूल्यूर्द्ध्वकण्टिका । सहस्रवीर्य्याहेरुश्च ऋष्यप्रोक्ता महोदरी ॥ महाशतावरी मेध्या हृद्या वृष्वा रसायनी । शतवीर्य्या निहन्त्यर्शोग्रहणीनयनामयान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ महाशयः, त्रि, महान् आशयोऽभिप्रायो मनो वा यस्य सः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । महेच्छः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३ ॥ महानु- भावः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ उदात्तः ४ महामनाः ५ । इति जटाधरः ॥ उद्भटः ६ उदारः ७ उदीर्णः ८ महात्मा ९ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १३१ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ७२ । १२८ । “दैवात्प्रबुद्धः शुश्राव स वराहो महाशयः ॥” महान् आशयो जलानामाधारः ।) समुद्रे, पुं । इति शब्दरत्नावली ॥ महाशय्या, स्त्री, (महती चासौ शय्या चेति ।) राजशय्या । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३८० ॥ बृह- च्छय्या च ॥ महाशरः, पुं, (महांश्चासौ शरश्चेति ।) स्थूल शरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाशल्कः, पुं, (महान् बृहन् शल्को यस्य ।) चिङ्गटमत्स्यः । इति हारावली । १८७ ॥ (यथा, मनुः । ३ । २७२ । “कालशाकं महाशल्काः खड्गलोहामिषं मधु । आनन्त्यायैव कल्पन्ते मुन्यन्नानि च सर्व्वशः ॥” (महान् शल्कः ।) बृहच्छल्कश्च । तद्युक्ते, त्रि ॥ महाशाकं, क्ली, (महच्च तत् शाकञ्च ।) बृह- च्छाकविशेषः । इति केचित् ॥ महाशाखा, स्त्री, (महती शाखा यस्याः ।) नागबला । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाशालिः, पुं, (महांश्चासौ शालिश्च ।) स्थूलशालिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायः । सुगन्धिकः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४५ ॥ (स च धान्यविशेषः । तद्यथा, --

“रक्तशालिः सकलमः पाण्डुकः शकुनाहृतः । सुगन्धकः कर्द्दमको महाशालिश्च दूषकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महाशिवः, पुं, (महांश्चासौ शिवकल्याणरूपी च ।) महादेवः । यथा, -- “रत्नसिंहासनस्थञ्च महाभूषणभूषितम् । महाशिवं शिवकरं शिवबीजं शिवाश्रयम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे २९ अध्यायः ॥ महाशीता, स्त्री, (महत्यधिका शीता शीतवीर्य्या ।) शतमूली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (महत् शीतं शीतगुणोऽस्य ।) अतिशीतवीर्य्ययुक्ते, त्रि ॥ महाशुक्तिः, स्त्री, (महती शुक्तिः । मुक्ताकरत्वे- नास्या महत्वम् ।) मुक्तामाता । सा च शुक्तिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महती स्थला- शुक्तिः ।) बृहच्छुक्तिश्च ॥ महाशुक्ला, स्त्री, (महती चासौ शुक्ला शुक्लवर्णा च ।) सरस्वती । इति भूरिप्रयोगः ॥ अति- शुक्लवर्णयुक्ते, त्रि ॥ महाशुभ्रं, क्ली, (महान् शुभ्रो वर्णोऽस्य ।) रज- तम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिशुभ्रवर्णयुक्ते, त्रि ॥ महाशूद्रः, पुं, (महान् शूद्रः ।) आभीरः । इति महाशूद्रीशब्ददर्शनात् ॥ महाशूद्री, स्त्री, (महाशूद्रस्य भार्य्या इति । “अजाद्यतष्टाप् ।” ४ । १ । ४ । इत्यत्र । “महत्पूर्ब्बस्य प्रतिषेधः ।” इति काशिकोक्त्या पुंयोगलक्षणा ङीष् ।) आभीरी । इत्यमरः । २ । ६ । १३ ॥ महाशौण्डी, स्त्री, (महती चासौ शौण्डी च ।) श्वेतकिणिहीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाश्मशानं, क्ली, (महच्च तत् श्मशानञ्च । अत्र हि जीवानां मरणे समूलकर्म्मनाशतः पुन- र्जन्ममरणाद्यभावादस्यातथात्वम् ।) काशी । इति काशीखण्डम् ॥ महाश्यामा, स्त्री, (महती चासौ श्यामा च ।) श्यामालता । इति रत्नमाला ॥ शिंशपा- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३८ अध्याये । “श्यामामहाश्यामातृ- वद्दन्तीत्यादि ॥” वृक्षपादिवृक्षः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “कण्टकाख्या महाश्यामा वृक्षपादीति वक्ष्यते ॥” इति गारुडे २०८ अध्याये ॥) महाश्रमणः, पुं, (महान् श्रेष्ठश्चासौ श्रमणो बौद्ध- भिक्षुश्चेति ।) बुद्धविशेषः । स च शाक्यमुनिः । तत्पर्य्यायः । सर्व्वार्थसिद्धः २ कुलिशासनः ३ गोपेशः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ महाश्रावणिका, स्त्री, (महती चासौ श्रावणिका च ।) क्षुपविशेषः । वड थुलकुडी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महामुण्डी २ लोचनी ३ कदम्बपुष्पी ४ विकचा ५ क्रोडा ६ चोडा ७ पलङ्कषा ८ नदीकदम्बः ९ मुण्डाख्या १० महा-

मुण्डनिका ११ माता १२ स्थविरा १३ लोतनी १४ भूकदम्बः १५ अलम्बुषा १६ । अस्य गुणाः । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । ईषन्मधुरत्वम् । वायु- शमनत्वम् । स्वरकृत्त्वम् । रेचनत्वम् । हेम- कृत्त्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “मुण्डी भिक्षुरपि प्रोक्तः श्रावणी च तपोधना । श्रवणाह्वा मुण्डितिका तथा श्रवणशीर्षिका ॥ महाश्रावणिकान्या तु सा स्मृता भूकदम्बिका । कदम्बपुष्पिका च स्यादव्यथा तु तपस्विनी ॥ मुण्डितिका कटुः पाके वीर्य्योष्णा मधुरा लघुः । मेध्या गण्डापचीकृच्छ्रकृमियोन्यर्त्तिपाण्डुनुत् ॥ श्लीपदारुच्यपस्मारप्लीहमेदोगुदार्त्तिहृत् । महामुण्डी च मुण्डी च गुणैरुक्ता महर्षिभिः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ महाश्रीः, स्त्री, (महती श्रीरिव ।) बुद्धशक्ति- विशेषः । तत्पर्य्यायः । तारा २ ओङ्कारा ३ स्वाहा ४ श्रीः ५ मनोरमा ६ तारिणी ७ जया ८ अनन्ता ९ शिवा १० लोकेश्वरात्मजा ११ खदूरवासिनी १२ भद्रा १३ वैश्या १४ नील- सरस्वती १५ शङ्खिनी १६ महातारा १७ वसु- धारा १८ धनन्ददा १९ त्रिलोचना २० लोचना २१ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महाश्वेता, स्त्री, (महत्यतिशया श्वेता । महान् श्वेतो वर्णो यस्या वा ।) सरस्वती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कृष्णभूमिकुष्माण्डः । तत्पर्य्यायः । क्षीरविदारी २ ऋक्षगन्धिका ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ११० ॥ क्षीरविदारिका ४ क्षीरवल्ली ५ क्षीरकन्दा ६ । इति जटाधरः ॥ क्षीरिका ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वेतापराजिता । इति रत्नमाला ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “गिरिकर्णी महाश्वेता स्थूलपुष्पा सिता क्वचित् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) सिता । तत्पर्य्यायः । मधुजा २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ श्वेतकिणिहीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “कटभी किणिही श्वेता महाश्वेता च रोहिणी ॥”) दुर्गा । यथा, देवीपुराणे ४५ अध्याये । “श्वेतं शुक्लं शिवस्थानं यस्माच्चेह समागता । महाभावसमुत्पन्ना महाश्वेता ततः स्मृता ॥” (किम्पुरुषवर्षस्थितहंसनामकगन्धर्व्वराजस्य गौरीगर्भोत्पन्ना कन्या । तत्कथा कादम्बर्य्यां विस्तरशो द्रष्टव्या ॥) महाषष्ठी, स्त्री, (महती चासौ षष्ठी च । महामङ्गलदात्री षष्ठी वा ।) दुर्गा । यथा, ॐ दुं दुं दुं दुर्गे दुर्गं नाशय नाशय हन हन दह दह मथ मथ वधवधसर्व्वहिंस्रान् महा- षष्ठीरूपेण बालकं रक्ष रक्ष चिरजीविनं कुरु कुरु श्रीं ह्रीं हूं फट् स्वाहा ।” इति योगिनी- तन्त्रे महाषष्ठीकवचम् ॥