शब्दकल्पद्रुमः/मातृवाहिनी

पृष्ठ ३/६९६

मातृवाहिनी, स्त्री, (मातरं वहतीति । वह + णिनिः ।) वल्गुलापक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मातृशासितः, पुं, (मात्रा शासितः । स्नेहाधि- क्यात् केवलं मात्रैव शासितः न तु पित्रा- चार्य्यादिभिरिति भावः ।) मूर्खः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १६ ॥ मातृष्वसा, स्त्री, (मातुः स्वसा । “मातृपितृभ्यां स्वसा ।” ८ । ३ । ८४ । इति षत्वम् ।) मातृ- भगिनी । मासी इति भाषा । सा मातृ तुल्या यथा, -- “मातृष्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा । श्वश्रूः पूर्ब्बजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति दायभागः ॥ मातृष्वसेयः, पुं, (मातृष्वसुरपत्यं पुमान् । मातृ- स्वसृ + “मातृष्वसुश्च ।” ४ । १ । १३४ । इत्यत्र “छण्प्रत्ययो ढकि लोपश्च ।” इति काशिकोक्तेः ढक् ।) मातृष्वसृपुत्त्रः । मासितुता भाइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मातृष्वस्रीयः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २०९ ॥ मातृष्वसेयी, स्त्री, (मातृष्वसुरपत्यं स्त्री । मातृ- ष्वसृ + “मातृष्वसुश्च ।” ४ । १ । १३४ । इति ढक् । ढकिलोपश्च । ङीष् ।) मातृभगिनी- कन्या । इत्यमरः । २ । ६ । २५ । मासितुता भगिनी । इति भाषा ॥ (टाबन्तोऽप्ययं शब्दः । यथा, महाभारते । ३ । २२३ । ५ । (“मम मातृष्वषेया त्वं माता दाक्षायणी मम ॥”) मातृष्वस्रीयः, स्त्री, (मातृस्वसुरपत्यं पुमान् । मातृव्वसृ + “मातृष्वसुश्च ।” ४ । १ । १३४ । इति छण् ।) मातृभगिनीपुत्त्रः । इत्यमरः । २ । ६ । २५ । मासितुता भाइ इति भाषा ॥ मातृष्वस्रीया, स्त्री, (मातृष्वस्रीय + टाप् ।) मातृभगिनीकन्या । इत्यमरः । २ । ६ । २५ । मासितुता भगिनी इति भाषा ॥ मातृसिंही, स्त्री, वासकः । इति शब्दरत्नावली । मात्रं, क्ली, (मीयत इति । मा + त्रन् ।) कार्त्- स्न्यम् । अवधारणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । १७७ ॥ कार्त्स्न्ये यथा जीवमात्रं न हिंसेत । अवधा- रणे यथा पयोमात्रं भुङ्क्ते । इति तट्टीकायां भरतः ॥ मात्रा, स्त्री, (मीयते अनया । मा + “हुयामाश्रुभ- सिभ्यस्त्रन् ।” उणा० ४ । १६८ । इति त्रन् टाप् ।) परिच्छदः । अल्पः । परिमाणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । १७७ ॥ परिच्छदो हस्त्यश्वादिः । अल्पे यथा । शाकमात्रा । परिमाणे यथा । किं हस्तिमात्रोऽङ्कुशः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५८ । २ ॥ “अङ्गुलमेकं भवति मात्रा ।”) कर्णभूषा । वित्तम् । अक्ष- रावयवः । इति मेदिनी । रे, ७५ ॥ * ॥ (छन्दसां ह्रस्वदीर्घादिप्रभेदः । यथा, श्रुतबोधे । “यस्याः पादे प्रथमे द्वादश मात्रा तथा तृतीये- ऽपि ॥”) कालविशेषः । यथा, -- “कालेन यावता पाणिः पर्य्येति जानुमण्डले ।

सा मात्रा कविभिः प्रोक्ता ह्रस्वदीर्घप्लुते मता ॥ इति प्राचीनाः ॥ अपि च । “वामजानुनि तद्धस्तभ्रमणं यावता भवेत् । कालेन मात्रा सा ज्ञेया मुनिभिर्वेदपारगैः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ इन्द्रियवृत्तिः । यथा, -- “मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय ! शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनो नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ! ॥” इति भगवद्गीता ॥ “मीयन्ते आभिर्विषयाः मात्रा इन्द्रियवृत्तयः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ इन्द्रियम् । इति पूर्ब्बोक्तश्लोकटीकायां मधु- सूदनसरस्वती ॥ अंशः । यथा, -- “न योषिद्भ्यः पृथग्दद्यादवसानदिनादृते । स्वभर्त्तृपिण्डमात्राभ्यस्तृप्तिरासां यतः स्मृता ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ (शिलोच्चयः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ४ । ६ । ३ । “प्र मात्राभी रिरिचे ।” “मात्राभिः मीयन्ते परिच्छिद्यन्त इति मात्राः शिलोच्चयाः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ शक्तिः । यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३५९ । “का मात्रा समु- द्रस्य यो मम प्रसूतिं दूषयिष्यति ॥” अव- यवः । यथा, मनौ । ७ । ४ । “चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रानिर्हृत्य शाश्वतीः ॥” “मात्रा अवयवाः ।” इति तट्टीकायां मेधा- तिथिः ॥ रूपम् । यथा, भागवते । २ । ५ । २५ ॥ “तस्य मात्रा गुणः शब्दः ॥” “मात्रा सूक्ष्मं रूपम् ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) मात्सर्य्यं, क्ली, (मत्सर + ष्यञ् ।) मत्सरस्य भावः । परशुभद्वेषः । यथा, -- “मागाश्चिरायैकतरः प्रमादं वसन्नसम्बाधशिवेऽपि देशे । मात्सर्य्यरागोपहतात्मनां हि स्खलन्ति साधुष्वपि मानसानि ॥ इति भारवौ ३ अध्यायः ॥ मात्सिकः, त्रि, (मत्स्योऽस्य पण्यम् । “तदस्य पण्यम् ।” ४ । ४ । ५१ । इति मत्स्य + ठक् ।) जालिकः । मत्स्यघातकः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ माथ इ कुन्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, मान्थ्यते । कुन्थो वधक्लेशौ । इति दुर्गादासः ॥ माथः, पुं, (मान्थ्यते पीड्यते जनः अस्मिन् । माथ + घञ् । ज्वलादित्वात् णो वा । निपा- तनात् नुमभावः ।) पन्थाः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (मथ + भावे घञ् ।) मन्थनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ माथुरः, पुं, (मथुरा + अण् ।) मथुराया आगतः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (तत्र जात इत्यण् वा । मथुराजातः । यथा, कथा- सरित्सागरे । ३६ । ७३ ।

“ततः स दृष्टबहुलक्लेशस्तां पुरुषोऽब्रवीत् । मुग्धे ! पवनसेनाख्यो बणिक्पुत्त्रोऽस्मि माथुरः ॥” अन्येन कृता माथुरेण प्रोक्ता । “तेन प्रोक्तम् ।” ४ । ३ । १०४ । इति अण् ङीप् । माथुरी- वृत्तिः । इति व्याकरणम् ॥) मादः, पुं, (माद्यत इति मद + घञ् । नुमभावः ।) दर्पः । इत्यमरः । ३ । २ । १२ ॥ हर्षः । इति तट्टीकायां भरतः । मत्तता । इति शब्दरत्ना- वली ॥ मादकः, पुं, (माद्यति वर्षागमे हृष्यतीति । मद + ण्वुल् ।) दात्यूहपक्षी । इति शब्दमाला ॥ (मादयति स्वगुणेन भूतानीति । मद + णिच् ण्वुल् ।) मदकारकद्रव्ये, त्रि ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १४ । ६४ । “इन्द्रियाणि महाभाग ! मादकानि सुनि- श्चितम् । अदारस्य दुरन्तानि पञ्चैव मनसा सह ॥”) मादनं, क्ली, (मादयति विरहिणः । इति मद + णिच् + ल्युः ।) लवङ्गम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (मादयतीति मद + णिच् + ल्युः ।) हर्षकारयि- तरि, त्रि ॥) मादनः, पुं, (मादयति चित्तविकारमुत्पादयतीति । मद + णिच् + ल्युः ।) कामदेवः । मदनवृक्षः । धुस्तूरः । इति केचित् ॥ मादनी, स्त्री, (मादन + स्त्रियां ङीप् ।) माकन्दी । इति राजनिर्घण्टः ॥ विजया । इति भाव- प्रकाशः ॥ मादृशः, त्रि, (अहमिव दृश्यत इति । दृश + “त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ्च ।” ३ । २ । ६० । इति कञ् ।) मत्सदृशः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १०८ । ८९ । “तस्य त्वं पदवीं गच्छ गच्छेयुस्त्वादृशा यथा । तादृशस्येदृशे काले मादृशैरभिचोदितः ॥ कथं नु भार्य्या पार्थानां तव कृष्ण ! सखी विभो ! । धृष्टद्युम्नस्य भगिनी सभां कृष्येत मादृशी ॥”) माद्री, स्त्री, (मद्रे जाता । मद्र + अण् ङीप् । भर्गादित्वात् न प्रत्ययलुक् ।) पाण्डुराजपत्नी । सा मृगीभूतस्य मुनेः शापात् मैथुनरहितस्य स्वामिन आज्ञया अश्विनीकुमाराभ्यां नकुल- सहदेवौ जनयामास । इति महाभारतश्रीभाग- वतमतम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६७ । १५९ । “कुन्ती माद्री च जज्ञाते मतिश्च सुबलात्मजा ।”) अतिविषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ माद्रीपतिः, पुं, (माद्र्याः पतिः ।) पाण्डुराजः । इति शब्दरत्नावली ॥ माधवः, पुं, (यदुपुत्त्रस्य मुधोरपत्यं पुमान् । इति मधु + अण् । मा लक्ष्मीस्तस्याः धवः । माया विद्याया धव इति वा ।) विष्णुः । तस्य व्युत्पत्ति- र्यथा, -- “मा च ब्रह्मस्वरूपा या मूलप्रकृतिरीश्वरी ।

पृष्ठ ३/६९७

नारायणीति विख्याता विष्णुमाया सनातनी ॥ महालक्ष्मीस्वरूपा च वेदमाता सरस्वती । राधा वसुन्धरा गङ्गा तासां स्वामी च माधवः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११० अध्यायः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ७० । ४ । “मौनाद्ध्यानाच्च योगाच्च विद्धि भारत ! माधवम् ।”) तन्नाममाहात्म्यं यथा, -- ओमित्येकाक्षरे मन्त्रे स्थितः सर्व्वगतो हरिः । माधवायेति वै नाम धर्म्मकामार्थमोक्षदम् ॥” इति वह्रिपुराणम् ॥ (मधोर्वसन्तस्यायम् मधूनि मधुमन्ति कुसुमानि अस्मिन् वा । मधु + “मधोर्ञ च ।” ४ । ४ । १२९ । इति ञः ।) वैशाखमासः । इत्यमरः । १ । ४ । १६ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ११७ । २७ । “स तेन सख्या सहितो जगामाम्रवणं वनम् । पत्नीभिः स समं रन्तुं माधवे मासि पार्थिव ! ॥” (मधु + स्वार्थे अण् ।) वसन्तः । इति विश्वः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । १९ । ९ । “मधुमाधवौ वसन्तः ।” “माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥ “माधवनभस्यसहस्यानां यथासंख्यं वैशाख- भाद्रपौषाणां सुश्रुतेऽभिहितत्वात् तेषां प्रथमे- ऽग्रेऽग्रवर्त्तिनि मासि चैत्रादौ विषय इति निष्कर्षः । इति चरकटीकाकृदभिप्रायः ॥) मधुकवृक्षः । कृष्णमुद्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भौत्यमन्वन्तरीयसप्तर्षीणामन्यतम ऋषि- विशेषः । यथा, मार्कण्डेये । १०० । ३१ । “अग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च शुचिर्मुक्तोऽथ माधवः । शुक्रोऽजितश्च सप्तैते तदा सप्तर्षयः स्मृताः ॥” सायनाचार्य्यस्य भ्राता । यथा, सायनकृतधातु- वृत्तौ । इति पूर्ब्बदक्षिणपश्चिमसमुद्राधीश्वर- कम्पराजसुतसङ्गमराजमहामन्त्रिणा सायन- पुत्त्रेण माधवसहोदरेण सायनाचार्य्येण विर- चिता माधवीया धातुवृत्तिः ॥) माधविका, स्त्री, (माधवी + कन् टाप् । पूर्ब्ब- ह्रस्वश्च ।) माधवीलता । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ माधवी, स्त्री, (मधौ साधुपुष्प्यति । मधु + “कालात् साधुपुष्प्यत्पच्यमानेषु ।” ४ । ३ । ४३ । इत्यण् । ङीप् ।) स्वनामख्यातपुष्पलता । तत्पर्य्यायः । अतिमुक्तः २ पुण्ड्रकः ३ वासन्ती ४ लता ५ । इत्यमरः । २ । ४ । ७२ ॥ अतिमुक्तकः ६ माधविका ७ माधवीलता ८ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ चन्द्रवल्ली ९ सुगन्धा १० भ्रमरोत्सवा ११ भृङ्गप्रिया १२ भद्रलता १३ भूमिमण्डप- भूषणा १४ वसन्तीदूती १५ । इति जटाधरः ॥ लतामाधवी १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १२ । ७ । “आम्रैनींपैर्मधूकैञ्च माधवीमण्डपावृताम् ।”)

अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषाय- त्वम् । मदगन्धित्वम् । पित्तकासव्रणदाहशोष- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “माधवी स्यात्तु वासन्ती पुण्ड्रको मण्डकोऽपि च । अतिमुक्तो विमुक्तञ्च कामुको भ्रमरोत्सवः ॥ माधवी मधुरा शीता लघ्वी दोषत्रयापहा ।” इति भावप्रकाशः ॥ मिसिः । मधुशर्करा । कुट्टनी । (मधुनो विकार इत्यण् ङीप् ।) मदिरा । इति मेदिनी । वे, ४६ -- ४७ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । १५ । ३ । “अस्ति मे शयनं दिव्यं त्वदर्थमुपकल्पितम् । एहि तत्र मया सार्द्धं पिबस्व मधुमाधवीम् ॥” माधवस्येयमित्यण् ङोप् । तत्प्रियत्वात्तथा- त्वम् ।) तुलसी । इति शब्दमाला ॥ (मधौ वसन्ते सेव्यार्च्चनीयेति अण् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ माधवस्य पत्नी च ॥ (मधुवंशजा कन्या । यथा, महाभारते । १ । ९५ । १२ । ‘जनमेजयः खल्वनन्तां नामोपयेमे माधवीं तस्यामस्य जज्ञे प्राचिन्वान् ॥’) माधवीलता, स्त्री, (माधव्याख्या लता ।) स्वनाम- ख्यातपुष्पलता । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ माधवेष्टा, स्त्री, (माधवस्य इष्टा ।) वाराहीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ माधवोचितं, क्ली, (माधवस्योचितम् । सुगन्धि- त्वात् तथात्वम् ।) कक्कोलकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्य कक्कोलशब्दे ज्ञातव्यः ॥) माधवोद्भवः, पुं, (माधवादुद्भवोऽस्य ।) राजा- दनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ माधुकः, पुं, वर्णसङ्करजातिविशेषः । इति जटा- धरः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ४८ । २० । “मैरेयकञ्च वैदेहः सम्प्रसूतेऽथ माधुकम् ॥”) माधुमताः, पुं, (मधुमत्सु भवाः । मधुमत् + “कच्छादिभ्यश्च ।” ४ । २ । १३३ । इत्यण् ।) काश्मीरदेशभवाः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४ ॥ माधुरं, क्ली, (मधु अस्ति अस्य अस्मिन् वेति । मधु + “ऊषसुषिमुष्कमधोः रः ।” ५ । २ । १०७ । इति रः । ततः स्वार्थेऽण् ।) मल्लिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (मधुरात् सम्प्रभवतीत्यण् ।) मधुरसम्भवे, त्रि ॥ माधुरी, स्त्री, (माधुर + गौरादित्वात् ङीष् ।) मद्यम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ माधुर्य्यम् । यथा, “तानि स्पर्शसुखानि ते च तरलाः स्निग्धा दृशोर्विभ्रमा- स्तद्बक्त्राम्बुजसौरभं स च सुधास्यन्दी गिरां वक्रिमा । सा बिम्बाधरमाधुरीति विषयासङ्गेऽपि चेन्मानसं तस्यां लग्नसमाधि हन्त विरहव्याधिः कथं वर्द्धते ॥” इति गीतगोविन्दे ३ सर्गेः ॥

माधुर्य्यं, क्ली, (मधुरस्थ भावः : मधुर + “वर्ण- दृढाभ्यः ष्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इति ष्यञ् ।) मधुरस्य भावः । मधुरत्वम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । १७३ । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने एका- दशाध्याधे । “माधुर्य्यं भजतेऽत्यर्थं तीक्ष्णभावं विमुञ्चति ॥”) लावण्यम् । यथा, -- “रूपं किमप्यनिर्व्वाच्यं तनोर्माधुर्य्यमुच्यते ।” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ पाञ्चालीरीतिविशिष्टकाव्यगुणः । यथा, -- “मधुरां सुकुमाराञ्च पाञ्चालीं कवयो विदुः ।” इति साहित्यदर्पणे ९ परिच्छेदः ॥ तस्य लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे ८ परिच्छेदे । “चित्तद्रवीभावमयो ह्लादो माधुर्य्यमुच्यते । सम्भोगे करुणे विप्रलम्भे शान्तेऽधिकं क्रमात् ॥ मूर्द्ध्नि वर्गान्त्यवर्णेन युक्ताष्ट ठ ड ढान् विना । रणौ लघु च तद्व्यक्तौ वर्णाः कारणतां गताः ॥ अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वा मधुरा रचना तथा ।” (नायिकानामयत्नजोऽलंकारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १२९ । “सङ्क्षोभेष्वप्यनुद्वेगो माधुर्य्यं परिकीर्त्तितम् ।” सात्त्विकनायकगुणभेदः । यथा, तत्रैव । ३ । ९१ । “सर्वावस्थाविशेषेषु माधुर्य्यं रमणीयता ।”) माध्यन्दिनं, त्रि, (मध्ये भवम् । मध्य + “अन्तः- पूर्ब्बपदात् ठञ् ।” ४ । ३ । ६० । इत्यत्रकाशिका सूत्रवृत्तौ “मध्योमध्यं दिनण् चास्मात् ।” इति दिनण् ।) मध्यमम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । ९६ ॥ (मध्यन्दिनसम्बन्धि । यथा, ऋग्वेदे । ३ । २८ । ४ । “माध्यन्दिने सवने जातवेदः पुरोडाशमिह कवे ! जुषस्व ।” “माध्यन्दिने मध्यन्दिनसम्बन्धिनि” तथा “माध्य- न्दिने मध्यं दिनस्येदमित्यर्थे उत्सादित्वादञ् ञित्वादादिवृद्धिः ञित्वादेवाद्युदात्तत्वम् ।” इति च तद्भाष्ये सायनः ॥ मध्यन्दिनेन प्रोक्ताधीता वा । इत्यण् ङीप् । शुक्लयजुर्वेदस्य शाखाभेदः । यथा, आश्वलायनीयश्रौतसूत्रे । ५ । ५ । १९ । “पिबा सोममभियमुग्रतर्द इति तिस्रोऽर्वाङेहि सोमकामं त्वाहुस्तवायं सोमस्त्वमेह्यर्वाङिन्द्राय सोमाः प्र दिवो विदाना आ पूर्णो अस्य कलशः स्वाहेति माध्यन्दिन्यः ।”) माध्यमं, त्रि, (मध्ये भवं । मध्य + “अन्तःपूर्व्वपदाट्- ठञ् ।” ४ । ३ । ६० । इत्यस्य काशिकासूत्र- वृत्तौ “मण्मीयौ च प्रत्ययौ वक्तव्यौ ।” इति मण् ।) मध्ये भवम् । यथा, -- “मध्यमं माध्यमं मध्यमीयं माध्यन्दिनञ्च तत् ।” इति हेमचन्द्रः । ६ । ९६ ॥ माध्यस्थं, क्ली, (मध्यस्थ + ष्यञ् ।) मध्यस्थस्य भावः । मध्यस्थकरणम् । यथा, कुमारसम्भवे । १ । ५२ । “अयाचितारं नहि देवदेव- मद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक ।

पृष्ठ ३/६९८

अभ्यर्थनाभङ्गभयेन साधु- र्माध्यस्थ्यमिष्टेऽप्यवलम्बतेऽर्थे ॥” माध्वकं, क्ली, (माध्वीक । पृषोदरादित्वादीका- रस्याकारः ।) माध्वीकम् । इत्यमरटीकायां भानुदीक्षितः ॥ माध्वी, स्त्री, (मधुनो विकारः । मधु + अण् । ङीप् । “ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीति ।” ६ । ४ । १७५ । अणि स्त्रियां यणादेशो निपा- त्यते ।) मद्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मध्वादि- कृता सुरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, मनौ । ११ । ९५ । “गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा ।” मधु मधुररसोऽस्त्यस्य कण्टकावच्छेदे अण् ।) मधुरकण्टकमत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ (मधुमति, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ७१ । २ । “दिवानक्तं माध्वी त्रासीथां नः ॥” हे माध्वी ! मधुमन्तौ ॥ इति तद्भाष्ये सायनः ॥ नदीविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२० । ७१ । “तेभ्यः शान्ता च माध्वी च द्वे नद्यौ सम्प्रसू- याताम् ।”) माध्वीकं, क्ली, (माध्वी + स्वार्थे कन् ।) मधूक- पुष्पकृतमद्यम् । तत्पर्य्यायः । मध्वासवः २ माधवकः ३ मधु ४ । इत्यमरः । २ । १० । ४१ ॥ मधुमाध्वीकमित्येकं नामेति केचित् ॥ पूर्व्वौ द्बौ पुष्पमद्ये । (यथा, महाभारते । ३ । २७७ । ३९ । “कथं हि पीत्वा माध्वीकं पीत्वा च मधुमाध- वीम् । लोभं सौवीरके कुर्य्यान्नारी काचिदिति स्मरे ॥”) परौ द्वौ द्राक्षाविकारे । इति भरतः ॥ माद्दींक- मिति वा पाठः । इति रमानाथः । माध्वीक- स्थाने माध्वकमिति भानुदीक्षितः ॥ (मधु । यथा, नैषधे । १९ । ३३ । “धयतु नलिने माध्वीकं वा न वाऽभिनवागतः । कुमुदमकरन्दौघैः कुक्षिम्भरिर्भ्रमरोत्करः । इह तु लिहते रात्रीतर्षं रथाङ्गविहङ्गमा मधु निजबधूवक्त्राम्भोजेऽधुनाऽधरनामकम् ॥” “माध्वीकं मकरन्दम् । इति तट्टीकायां नारा- यणः ॥) तत्पर्य्यायो यथा, -- “मधुमाक्षीकमाध्वीकक्षौद्रसारध्यमीरितम् । मक्षिकावरटीभृङ्गवातपुष्परसोद्भवम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) माध्वीकफलः, पुं, (माध्वीकं मधुमत् फलमस्य ।) मधुनालिकेरिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ माध्वीमधुरा, स्त्री, (माध्वीमदतएव मधुरेति ।) मधुरखर्ज्जूरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ मान, कि अर्च्चे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चु०- पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) कि मानयति मानति । इति दुर्गादासः ॥ मान, ङ विचारे । अर्च्चे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ मीमांसते

शास्त्रं धीरः । अर्च्चायां तिबादयो न स्युरिति रमानाथः । इति दुर्गादासः ॥ मानं, क्ली, (मीयतेऽनेनेति । मा + करणे ल्युट् ।) परिमाणम् । तत्पर्य्यायः । यौतवम् २ द्रुव- यम् ३ पाय्यम् ४ पौतवम् ५ । तत्तु तुलाङ्गुलि- प्रस्थैस्त्रिविधं भवति । तत्र तुलाग्रहणेनोन्मा- नाद्युपलक्ष्यते । अङ्गुल्या हस्तादि । प्रस्थेन द्रोणादि । इत्यमरभरतौ । २ । ९ । ८५ ॥ प्रमाणम् । इति मेदिनी । ने, १५ ॥ यत्र तालो विरमति तत् । तदेव गृहसुच्यते । तच्चतुर्विधम् । समं विषमं अतीतं अनागतञ्च । इति सङ्गीत- शास्त्रम् ॥ * ॥ अथ मानपरिभाषा । “न मानेन विना युक्तिर्द्रव्याणां जायते क्वचित् । अतः प्रयोगकार्य्यार्थं मानमत्रोच्यते मया ॥ चरकस्य मतं वैद्यैराद्यैर्यस्मान्मतं ततः । विहाय सर्व्वमानानि मागधं मानमुच्यते ॥ त्रसरेणुर्व्वुधैः प्रोक्तस्त्रिंशता परमाणुभिः । त्रसरेणुस्तु पर्य्यायनाम्ना ध्वंसीति गद्यते ॥ जालान्तरगतैः सूर्य्यकरैर्ध्वंसी विलोक्यते । षड्ध्वंसीभिर्म्मरीचिः स्यात्ताभिः षड्भिश्च राजिका । तिसृभी राजिकाभिश्च सर्षपः प्रोच्यते बुधैः । यवोऽष्टसर्षपैः प्रोक्तो गुञ्जा स्यात्तच्चतुष्टयम् ॥ षड्भिस्तु रत्तिकाभिः स्यान्माषको हेम- धानकौ । माषैश्चतुर्भिः शाणः स्याद्धरणः स निगद्यते ॥ टङ्कः स एव कथितस्तद्द्वयं कोलमुच्यते । क्षुद्रमो वटकश्चैव द्रङ्क्षणः स निगद्यते ॥ कोलद्बयस्तु कर्षः स्यात् स प्रोक्तः पाणि- मानिकः । अक्षः पिचुः पाणितलं किञ्चित् पाणिश्च तिन्दु- कम् ॥ विडालपदकञ्चैव तथा षोडशिका मताः । करमध्यो हंसपदं सुवर्णं कवलग्नहम् ॥ उडुम्बरञ्च पर्य्यायैः कर्ष एब निगद्यते । स्यात् कर्षाभ्यामर्द्धपलं शुक्तिरष्टमिका तथा । शुक्तिभ्याञ्च पलं ज्ञेयं मुष्टिराम्रं चतुर्थिका । प्रकुञ्चः षोडशी विल्वं पलमेमात्र कीर्त्त्यते ॥ पलाभ्यां प्रसृतिर्ज्ञेया प्रसृतञ्च निगद्यते । प्रसृतिभ्यामञ्जलिः स्यात् कुडवोऽर्द्धसरावकः ॥ अष्टमानञ्च स ज्ञेयः कुडवाभ्याञ्च मानिका । सरावोऽष्टपलं तद्वज्ज्ञेयमत्र विचक्षणैः ॥ शरावाभ्यां भवेत् प्रस्थश्चतुःप्रस्थैस्तथाढकः । भाजनं कांस्यपात्रञ्च चतुःषष्टिपलश्च सः ॥ चतुर्भिराढकैर्द्रोणः कलशो नल्वणोर्मणः । उन्मानश्च घटो राशिर्द्रोणपर्य्यायसंज्ञितः ॥ द्रोणाभ्यां सूर्पकुम्भौ च चतुःषष्टिशरावकः । सूर्पाभ्याञ्च भवेद्द्रोणी वाहो गोणी च सा स्मृता ॥ द्रोणीचतुष्टयं खारी कथिता सूक्ष्मबुद्धिभिः । चतुःसहस्रपलिका षण्णवत्यधिका च सा ॥

पलानां द्विसहस्रञ्च भार एकः प्रकीर्त्तितः । तुलापलशतं ज्ञेया सर्व्वत्रैवैष निश्चयः ॥ माषटङ्काक्षविल्वानि कुडवः प्रस्थमाढकम् । राशिर्गोणी खारिकेति यथोत्तरचतुर्गुणाः ॥” * ॥ मागधपरिभाषायां षड्रत्तिको माषश्चतुर्व्विंशति- रत्तिकष्टङ्कः षण्णवतिरत्तिकः कर्षः । अयं चरक- सम्मतः ॥ सुश्रुतमते । पञ्चरत्तिको माषो विंशतिरत्तिकष्टङ्कोऽशीतिरत्तिकः कर्षः । अय- मेव कलिङ्गपरिभाषायामपि । यतस्तत्राष्ट- रत्तिको माषो द्बात्रिंशद्रत्तिकष्टङ्कः । सार्द्ध- टङ्कद्वयमितः कर्षः । “गुञ्जादिमानमारभ्य यावत् स्यात् कुडवस्थितिः । द्रवार्द्रशुष्कद्रव्याणां तावन्मानं समं मतम् ॥ प्रस्थादिमानमारभ्य द्बिगुणन्तु द्रवार्द्रयोः । मानं तथा तुलायास्तु द्विगुणं न क्वचित् स्मृतम् ॥ मृद्वृक्षवेणुलोहादेर्भाण्डं यच्चतुरङ्गुलम् । विस्तीर्णञ्च तथोच्चञ्च तन्मानं कुडवं वदेत् ॥” इति मागधमानम् ॥ * ॥ अथ कालिङ्गमानम् । “यतो मन्दाग्नयो ह्रस्वा हीनसत्त्वा नराः कलौ । अतस्तु मात्रा तद्योग्या प्रोच्यते सुज्ञसम्मता ॥ यवो द्वादशभिर्गौरैः सर्षपैः प्रोच्यते बुधैः । यवद्वयेन गुञ्जा स्यात्त्रिगुञ्जो वल्ल उच्यते । माषो गुञ्जाभिरष्टाभिः सप्तभिर्वा भवेत् क्वचित् ॥ चतुर्भिर्माषकैः शाणः स निष्कष्टङ्क एव च । गद्यानो माषकैः षडभिः कर्षः स्याद्दशमा- षिकः ॥ चतुःकर्षैः पलं प्रोक्तं दशशाणमितं बुधैः । चतुःपलैश्च कुडवः प्रस्थाद्याः पूर्ब्बवन्मताः ॥ स्थितिर्नास्त्येव मात्रायाः कालमग्निं वयो बलम् । प्रकृतिं दोषदेशौ च दृष्ट्वा मात्रां प्रकल्पयेत् ॥ नाल्पं हन्त्यौषधं व्याधिं यथाम्भोऽल्पं महा- नलम् । अतिमात्रञ्च दोषाय यथा शस्ये बहूदकम् ॥” इति मानपरिभाषा । इति भावप्रकाशः ॥ मानः, पुं, (मन्यते बुद्ध्यतेऽनेन इति मन + घञ् ।) चित्तसमुन्नतिः । इत्यमरः । १ । ७ । २२ ॥ चित्तस्य समुन्नतिरक्षुद्रता मानः । साञ्जे धना- द्युत्कर्षेणात्मनि चित्तोन्नतिर्मान इति । मत्समो नास्तीति मननं मानः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १६३ । “द्वेषं दम्भञ्च मानञ्च क्रोधं तैक्ष्ण्यञ्च वर्जयेत् ॥”) आत्मनि पूज्यताबुद्धिः । इति नीलकण्ठः ॥ अनुरक्तयोर्दम्पत्योर्भावविशेषः । यथा, -- “दम्पत्योर्भाव एकत्र सतोरष्यनुरक्तयोः । स्वाभीष्टाश्लेषवीक्षादिनिरोधी मान उच्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ पूज्यत्वम् । यथा, -- “अधमाः कलिमिच्छन्ति सन्धिमिच्छन्ति मध्यमाः ।

पृष्ठ ३/६९९

उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ॥ मानो हि मूलमर्थस्य माने म्लाने धनेन किम् । प्रभ्रष्टमानदर्पस्य किं धनेन किमायुषा ॥ अधमा धनमिच्छन्ति धनमानौ हि मध्यमाः । उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ॥” इति गारुडे ११५ अध्यायः ॥ प्रियापराधसूचिका चेष्टा मानः । स च लघु- र्मध्यमो गुरुश्चेति । अल्पापनेयो लघुः । कष्टा- पनेयो मध्यमः । कष्टतमापनेयो गुरुः । असा- ध्यस्तु रसाभासः । अपरस्त्रीदर्शनादिजन्मा लघुः । गोत्रस्खलनादिजन्मा मध्यमः । अपर- स्त्रीसम्भोगदर्शनादिजन्मा गुरुः । अन्यथासिद्ध- कुतूइलाद्यपनेयो लघुः । अन्यथावादशपथाद्य- पनेयो मध्यमः । चरणपातभूषणदानाद्यपनेयो गुरुः । अपरस्त्रीदर्शनादिजन्मा यथा, -- “स्वेदाम्बुभिः क्वचन पिच्छिलमङ्गभूमौ क्षामोदरि क्वचन कण्टकितञ्चकास्ति । अन्यां बिलोकयति भासयति प्रियेऽपि मानः क्व धास्यति पदं तव तन्न विद्मः ॥” गोत्रस्खलनादिजन्मा यथा, -- “यद्गोत्रस्खलनं तत्तु भ्रमो यदि न मन्यते । रोमालिव्यालसंस्पर्शं शपथं तन्वि ! कारय ॥” अपरस्त्रीसम्भोगदर्शनादिजन्मा यथा, -- “दयितस्य निरीक्ष्य भालदेशं चरणालक्तकपिञ्जरं सपत्न्याः । सुदृशो नयनस्य कोणभासः श्रुतिमुक्ताः शिखरोपमा बभूवुः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ ग्रहः । इति मेदिनी । ने, १५ ॥ (परिच्छेदके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ८८ । ५ । “बृहन्तं मानं वरुण स्वधावः सहस्रद्बारं जगमा गृहन्ते ।” “मान्त्यस्मिन् सर्वाणि भूतानि इति मानं सर्वस्य भूतजातस्य पुरिच्छेदकमित्यर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ पुं, मन्त्रः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १८९ । ८ । “अवोचाम निवचनान्यस्मिन्मानस्य सूनुः सहसाने अग्नौ ।” “मीयत इति मानो मन्त्रः तस्य सूनुरग्निः मन्त्रेणोत्पद्यमानत्वात् सप्तम्यर्थे प्रथमा ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ निर्माता । यथात्रैव । १० । १४४ । ५ । “यं ते श्येनश्चारुमवृकं पदाभरदरुणं मान- मन्धसः ।” “मानं यागद्वारा निर्मातारम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) मानकं, क्ली, पुं, (मानं बृहत्परिमाणमस्य । “शेषाद्विभाषा ।” ५ । ४ । १५४ । इति कप् ।) माणकम् । माणकचु इति भाषा । “कच्वीतु पिच्छिला प्रोक्ता विस्तीर्णपर्णमानके ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥

“स्थलकन्दो ग्राम्यकन्दः स्थलपद्मस्तु मानकः ।” इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । “मानकं स्वादु शीतञ्च गुरु शोथहरं कटु ।” इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “मानकः स्यान्महापत्रः कथ्यते तद्गुणा अथ । मानकः शोथहृच्छीतः पित्तरक्तहरो लघुः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (विषयोऽस्य यथा, -- “पुराणं मानकं पिष्ट्वा द्विगुणीकृततण्डुलम् । साधितं क्षीरतोयाभ्यामभ्यसेत् पायसन्तु तत् ॥ हन्तुं वातोदरं शोथं ग्रहणीं पाण्डुतामपि । सिद्धो भिषग्भिराख्यातः प्रयोगोऽयं निरत्ययः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रह उदराधिकारे ॥) मानग्रन्थिः, पुं, (मानस्य ग्रन्थिरिव । बाधकत्वात् ।) अपराघः । इति हारावली ॥ (मानस्य ग्रन्थिः । अभिमानवर्द्धनम् । यथा, छन्दोमञ्ज- र्य्याम् । ५ । ७ । “केशववंशजगीतिर्लोकमनोमृगहारिणी जयति । गोपीमानग्रन्थेर्विमोचनी दिव्यगायनाश्चर्य्या ॥”) मानधानिका, स्त्री, कर्कटी । इति शब्दमाला ॥ माननीयं, त्रि, (मान्यते पूज्यत इति । मान + अनीयर् ।) मान्यम् । यथा, -- “मानो मान्योऽसि वृक्षेषु माननीयः सुरा- सुरैः । स्नापयामि महादेवीं मानं देहि गृहे मम ॥” इति दुर्गोत्सवपद्धतिः ॥ मानरन्ध्रा, स्त्री, (मानार्थं समयपरिमाणज्ञापकं रन्ध्रमस्याम् ।) ताम्री । ताँवी । इति भाषा । यथा, -- “यामघोषोऽथ ताम्री स्यान्मानरन्ध्रा विका- लिका ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मानवः, पुं, (मनोरपत्यम् मनोर्गोत्रापत्यं वा पुमान् । मनु + अण् ।) मनोरपत्यम् । मनुष्यः । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७५ । १२ -- १३ । “मनोर्वंशो मानवानां ततोऽयं प्रथितोऽभवत् । ब्रह्मक्षत्रादयस्तस्मान्मनोर्जातास्तु मानवाः ॥”) बालः । इति शब्दरत्नावली ॥ (मनुना प्रोक्तम् । मनु + अण् ॥ उपपुराणविशेषः । यथा, देवी- भागवते । १ । ३ । १३ -- १४ । “सनत्कुमारं प्रथमं नारसिंहं ततः परम् । नारदीयं शिवञ्चैव दौर्वाससमनूत्तमम् । कापिलं मानवञ्चैव तथा चौशनसं स्मृतम् ॥”) मानवर्जितः, त्रि, (मानेन वर्ज्जितः ।) मान- रहितः । यथा, महाभारते । ३ । ४६ । ४८ । “तस्मात् त्वं नर्त्तनः पार्थ ! स्त्रीमध्ये मान- वर्ज्जितः ।”) नीचः । इति धरणिः ॥

मानवी, स्त्री, (मानव + स्त्रीत्वात् ङीप् ।) मनुष्य- स्त्रीजातिः । तत्पर्य्यायः । मानुष्यी २ मानुषी ३ नारी ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, नैषधे । ९ । ४१ । “दिवौकसं कामयत न मानवी नवीनमश्रावि तवाननादिदम् ।”) शासनदेवताविशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । ४५ ॥ स्वायम्भुवमनुकन्या । इति महाभारतम् ॥ (यथा, भागवते । ३ । २३ । ३ । “स वै देवर्षिवर्य्यस्तां मानवीं समनुव्रताम् ।”) मानवौघः, पुं, (मानवानां ओघः यस्मिन् ।) तारा- विद्यायाः पीठस्य उत्तरे वायव्यादीशपर्य्यन्तं पूज्यगुरुपङ्क्तिविशेषः । यथा । तारावत्यम्बभानु- मत्यम्बजयाम्बविद्याम्बमहोदर्य्यम्बसुखानन्दनाथ- परानन्दनाथपारिजातानन्दनाथकुलेश्वरानन्द- नाथविरूपाक्षानन्दनाथफेरव्यम्बाः पूजयेत् । एते मानवौघाः । तथा च तन्त्रे । “अथ तारागुरून् वक्ष्ये दृष्टादृष्टफलप्रदान् । ऊर्द्ध्वकेशो व्योमकेशो नीलकण्ठो वृषध्वजः ॥ दिव्यौघाः सिद्धिदा वत्स ! सिद्धौघान् शृणु यत्नतः । वशिष्ठः कूर्म्मनाथश्च मीननाथो महेश्वरः ॥ हरिनाथो मानवौघान शृण वक्ष्यामि तद्- गुरून् । तारावती भानुमती जयाविद्या महोदरी ॥ सुखानन्दः परानन्दः पारिजातः कुलेश्वरः । विरूपाक्षः फेरवी च कथितं तारिणीकुलम् ॥ आनन्दनाथशब्दान्ता गुरुवः सर्व्वसिद्धिदाः । स्त्रियोऽपि गुरुरूपाश्च अम्बान्ताः परिकी- र्त्तिताः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ मानव्यं, क्ली, (मानवानां समूहः इति । “ब्राह्मण- माणववाडवाद्यन् ।” ४ । २ । ४२ । इति यन् ।) मानवसमूहः । माणवानां समूहो माणव्यं विकारसंघेति ष्ण्यः माणवो बालः । मूर्द्धन्य- मध्यः दन्त्यमध्य इत्येके । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (मनोर्गोत्रापत्यं । “मनु + गोत्रादिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इत्यनेन यञ् । मनु- वंशीये, त्रि ॥) मानसं, क्ली, (मन एव । मनस् “प्रज्ञादिभ्यश्च ।” ५ । ४ । ३८ । इति स्वार्थे अण् ।) मनः । इत्य- मरः । १ । ४ । ३१ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १५ । ६१ । “यज्ञदानतपांसीह परत्र च न भूतये । भवन्ति तस्य यस्यार्त्तपरित्राणे न मानसम् ॥”) तस्य गुणा यथा, -- “परापरत्वं संख्याद्याः पञ्च वेगश्च मानसे ।” इति भाषापरिच्छेदः ॥ (मनसि भवो जातो वा । मनस् + अण् ।) मनोभवे, त्रि । यथा, सङ्कल्पः कर्म्ममानसम् ॥ इत्यमरः । १ । ५ । २ ॥ “विषयेष्वतिसंरागो मानसो मल उच्यते ।” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥

पृष्ठ ३/७००

“अनूढानङ्गपीडेव ममेयं मानसी व्यथा ॥” इति प्राञ्चः ॥ मानसतापो यथा, -- “कामक्रोधभयद्वेषलोभमोहविषादजः । शोकासूयावमानेर्ष्या मात्सर्य्यादिभयन्तथा ॥ मानसोऽपि द्बिजश्रेष्ठ ! तापो भवति नैकधा ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ५ अध्यायः ॥ त्रिविधमानसकर्म्म । यथा, -- “परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम् । वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म्म मानसम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ मानसरोगा यथा, -- कामक्रोधलोभमोहभयाभिमानदैन्यपैशुन्य- विषादेर्ष्यासूयामात्सर्य्यप्रभृतयः । अथवा । उन्मादापस्मारमूर्च्छाभ्रमतमःसंन्यासप्रभृतयः । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (मनसा सङ्कल्पेन कृत- मित्यण् ।) सरोवरविशेषः । इति मेदिनी । से, ३१ ॥ स च कैलासे ब्रह्मणा निर्म्मितः । यथा, -- “कैलासश्चापि दुष्कम्पो दानवेन्द्रेण कम्पितः । यक्षराक्षसगन्धर्व्वैर्नित्यं सेवितकन्दरः ॥ श्रीमान्मनोहरश्चैव नित्यं पुष्पितपादपः । हेमपुष्करसंछन्नं तेन वैखानसं सरः ॥ कम्पितं मानसञ्चैव राजहंसनिषेवितम् ॥” इति महाभारते हरिवंशे नारसिंहे २२८ अः ॥ अपि च । “कैलासपर्व्वते राम ! मनसा निर्म्मितं परम् । ब्रह्मणा नरशार्दूल ! तेनेदं मानसं सरः ॥ तस्मात् सुस्राव सरसः सायोध्यामुपगूहते । सरःप्रवृत्ता सरयूः पुण्या ब्रह्मसरश्च्युता ॥” इति रामायणे आदिकाण्डे २४ सर्गः ॥ * ॥ (पुं, नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १६ । “अमाहठः कामठकः सुषेणो मानसो व्ययः ।” शाल्मलीद्वीपस्य वर्षविशेषः । यथा, मात्स्ये । ५३ । २३ । “श्वेतश्च हरितश्चैव जीमूतो रोहितस्तथा । वैद्यतो मानसश्चैव केतुमान् सप्तमस्तथा ॥” पुष्करद्वीपस्थपर्व्वतविशेषः । यथा, मात्स्ये । “द्वीपार्द्धस्य परिक्षिप्तः पश्चिमे मानसो गिरिः ।”) मानसजपः, पुं, (मानसेन कृतो जपः ।) धिया वर्णश्रेण्युच्चारणम् । यथा, “धिया यदक्षरश्रेणीं वर्णस्वरपदात्मिकाम् । उच्चरेदर्थमुद्दिश्य मानसः स जपः स्मृतः ॥ तज्जपे नियमो नास्त्येव । तथा च । “अशुचिर्वा शुचिर्वापि गच्छंस्तिष्ठन् स्वप- न्नपि । मन्त्रैकशरणो विद्वान् मनसैव समभ्यसेत् ॥ न दोषो मानसे जाप्ये सर्व्वदेशेऽपि सर्व्वदा ॥” इति तन्त्रसारः ॥ मानसतीर्थं, क्ली, (मानसं तीर्थमिव । रागाद्य- मावात् तथात्वम् ।) रागादिरहितं मनः । यथा,

सूत उवाच । “तीर्थानि कथितान्येवं भौमानि मुनिसत्तम ! । मानसानीह तीर्थानि फलदानि विशेषतः ॥ मनो निर्म्मलतीर्थं हि रागादिभिरनाविलम् ॥” इति नारसिंहपुराणे ४६ अध्यायः ॥ मानसपूजा, स्त्री, (मानसकृता पूजा । शाक- पार्थिववत् समासः ।) मनोरचितद्रव्यकरणक- सपर्य्या । यथा, हृत्पद्ममध्ये देवीं विभाव्य कुण्डलीपात्रसंस्थेन स्रहस्रारामृतेन पाद्यं देव्या- श्चरणे दद्यात् । ततो मनश्चार्घ्यं दत्त्वा सहस्र- दलपद्मभृङ्गारललितपरमामृतजलेन आचम- नीयं मुखे । पञ्चविंशति तत्त्वेन गन्धञ्च । अहिंसां विज्ञानं क्षमां दयां अलोभं अमोहं अमात्सर्य्यं अमायां अनहङ्कारं अरागं अद्वेषं इन्द्रियाणि द्बादश एतानि पुष्पाणि च प्रदाप- येत् । ततस्तेजोरूपं दीपं वायुरूपं धूपं दद्यात् अम्बरं चामरं दर्पणं सूर्य्यं चन्द्रं छत्रं पद्मन्तु मेखलां आनन्दं हारमुत्तमं अनाहतध्वनिमयीं घण्टां निवेदयेत् । ततः सुधारसाम्बुधिं मांस- पर्व्वतं ब्रह्माण्डपूरितं पायसञ्च दत्त्वा । “मनोनर्त्तनसत्तालैः शृङ्गारादिरसोद्भवैः । नृत्यैर्गीतैश्च वाद्यैश्च तोषयेत् परमेश्वरीम् ॥” एवं संपूज्य अभेदेन जपः कार्य्यः । इति तन्त्र- सारे त्रिपुराप्रकरणम् ॥ * ॥ मानसैर्गु रुपूजा यथा, नीलतन्त्रे । “ततो मानसगन्धाद्यैः पूजयेत् स्वस्वमुद्रया । कनिष्ठा पृथिवीतत्त्वं तद्योगाद्गन्धयोजनम् ॥ अङ्गुष्ठो गगनं तत्त्वं तेनैव पुष्पयोजनम् । तर्ज्जनी वायुतत्त्वं स्याद्धूपं तेनैव योजयेत् ॥ अनामा जलतत्त्वं स्यात्तेनैव योजयेच्च कम् । ततस्तु वाग्भवं जप्यादष्टोत्तरशतं सुधीः ॥ जपं समर्प्य भक्त्या च प्रणमेद्दण्डवद्भुवि ॥” अपि च । “मिथुनं चिन्तयित्वा तु मानसैरुपचारकैः । भौतिकैः पूजयेद्बिद्वान् मुद्रामन्त्रसमन्वितैः ॥ भूभ्याकाशमरुद्वह्निवारिमन्त्रैः सबिन्दुकैः । कनिष्ठाङ्गुलितर्ज्जन्यौ मध्यमानामिके तथा ॥ अङ्गुष्ठेन समायोगान्मुद्राः पञ्च प्रकीर्त्तिताः । पृथिव्यात्मकगन्धः स्यादाकाशात्मकपुष्पकम् ॥ धूपो वाय्वात्मकः प्रोक्तो दीपो वह्न्यात्मकः परः । रसात्मकञ्च नैवेद्यं पूजा पञ्चोपचारिका ॥ ततस्तु वाग्भवं जप्यादष्टोत्तरशतं सुधीः ॥” इत्यन्नदानकल्पः ॥ अन्यच्च । “मानसैरुपचारैश्च संपूज्य कल्पयेन्मुदा । गन्धं भूम्यात्मकं दद्याद्भावपुष्पं ततः परम् ॥ धपं वाय्वात्मकं देयं तेजसा दीपमेव च । नैवेद्यममृतं दद्यात् पानीयं वरुणात्मकम् ॥ अम्बरं मुकुरं दद्याच्चामरं छत्रमेव च । तत्रन्मुद्राविधानेन संपूज्यात्मगुरुं जपेत् ॥ यथाशक्ति जपं कृत्वा समाप्य कवचं पठेत् ॥” इति कङ्कालमालिनीतन्त्रम् ॥

पूजाक्रमस्तु । निजगुरुं ध्यात्वामुकानन्दनाथा- मुकशक्ताम्बाश्रीपादुकां पूजयामीति मानसै- र्गन्धाक्षतकुसुमैरर्च्चयेत् । कनिष्ठाभ्यां लं पृथि- व्यात्मकं गन्धं समर्पयामि नमः । अङ्गुष्ठाभ्यां हं आकाशात्मकं पुष्पं समर्पयामि नमः । तर्ज्ज- नीभ्यां यं वाय्वात्मकं धूपं समर्पयामि नमः । मध्यमाभ्यां रं वह्न्यात्मकं दीपं समर्पयामि नमः । अनामिकाभ्यां वं अमृतात्मकं नैवेद्यं समपैयामि नमः । इति कुलमूलावतारकल्प- सूत्रटीकायां तृतीयकाण्डम् ॥ मानसव्रतं, क्ली, (मानसकृतं व्रतम् । शाकपार्थिव- वत् समासः ।) अहिंसादि । यथा, -- “अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य्यमकल्कता । एतानि मानसान्याहुर्व्रतानि तु घराधरे ॥” इति वराहपुराणम् ॥ मानसालयः, पुं, (मानसे आलयो यस्य ।) हंसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मानसिकं, त्रि, (मानस + ठञ् ।) मनोभवम् । मानसशब्दात् ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (पुं, विष्णुः । यथा, महाभारते । १२ । ३३८ । ४ । “नमस्ते देवदेवेश ! निष्क्रिय ! निर्गुण ! मानसिक ! नामनामिक ! ।”) मानसी, स्त्री, (मानस + स्त्रीत्वात् ङीप् ।) विद्या- देवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५ ॥ मनो- भवा च ॥ (यथा, बिष्णुपुराणे । १ । ७ । १ । “ततोऽभिध्यायतस्तस्य जज्ञिरे मानसीः प्रजाः ॥”) मानसूत्रं, क्ली, (मानस्य गात्रप्रमाणस्य तन् मानार्थं वा सूत्रम् ।) स्वर्णादिनिर्म्मितकटि- सूत्रम् । इति धनञ्जयः । गोट् इति भाषा ॥ मानसौकाः, [स्] पुं, (मानसं सर ओको वासस्थानं यस्य ।) हंसः । इत्यमरः । २ । ५ । २३ । (यथा, महाभारते । ८ । ४१ । १३ । “वयं हंसाश्चरामेमां पृथिवीं मानसौकसः ।”) मानिका, स्त्री, (मानयति गर्व्वीकरोतीति । मन + णिच् + ण्वुल् टाप् अकारस्येत्वञ्च ।) मद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (माने प्रभवतीति । मान + ठक् ।) शरावः । इति वैद्यकपरिभाषा । शेर इति भाषा ॥ मानिनी, स्त्री, फली वृक्षः । इति मेदिनी । ने, १०९ ॥ (मानं अस्त्यस्याः । मान + इनिः । ङीप् । मानवती च ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । ९ । २ । “हरिरभिसरति वहति मृदुपवने । किमपरमधिकसुखं सखि ! भवने ॥ माधवे माकुरु मानिनि ! मानमये ॥” अभिमानवती च । यथा, कुमारे । ५ । ५३ । “इयं महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रिय- श्चतुर्दिगीशानवमत्य मानिनी । अरूपहार्य्यं मदनस्य निग्रहात् पिनाकपाणिं पतिमाप्तुमिच्छति ॥” “मानिनीन्द्राणीप्रभृतीरतिशय्य वर्त्तितव्यमित्यभि- मानवती ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) राज्यवर्द्धनस्य पत्नी । यथा, मार्कण्डेये । १०९ । १० ।

पृष्ठ ३/७०१

“विदूरथस्य तनया दाक्षिणात्यस्य भूभृतः । तस्य पत्नी बभूवाथ मानिनी नाम मानिनी ॥”) मानी, [न्] त्रि, (मानोऽस्यास्तीति । मान + इनिः ।) मानविशिष्टः । इति मेदिनी । ने, १०९ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १२३ । २२ । “ततस्ते भूभृतः सर्वे बहुशस्तेन मानिना । निराकृताः सुनिर्विन्नाः प्रोचुरन्योन्यमाकुलाः ॥”) सिंहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मानुषः, पुं, (मनोर्जातः । मनु + “मनोर्जाता- वञ् यतौ षुक् च ।” ४ । १ । १६१ । इत्यञ् षुगागमश्च ।) मनुष्यः । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ (यथा, मनौ । ९ । २८४ । “चिकित्सकानां सर्व्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः । अमानुषेषु प्रथमो मानुषेषु तु मध्यमः ॥” मनुष्यस्येदम् । अण् । मनुष्यसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १३ । ६ । २० । “अकृत्वा मानुषं कर्म्म यो दैवमनुवर्त्तते । वृथा श्राम्यति संप्राप्य पतिं क्लीवमिवाङ्गना ॥”) मानुषिकं, त्रि, (मनुष्यस्य भावः कर्म्म वा । मनुष्य + ठञ् ।) मनुष्यस्य कर्म्मादि । मनुष्य- स्येदमितीदमर्थे ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ मानुषी, स्त्री, (मानुषस्य स्त्री । मानुष + जातित्वात् ङीष् ।) मनुष्यस्त्रीजातिः । यथा, -- मनुष्यी मानुषी नारी मानवी मानुषस्त्रियाम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (मनुष्य + अण् + ङीष् ।) चिकित्साविशेषः । यथा, -- “आसुरी मानुषी दैवी चिकित्सा सा त्रिधा मता ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ मानुष्यं, क्ली, (मनुष्यस्य भावः । मनुष्यस्येदमिति वा । मनुष्य + अण् ।) मनुष्यस्य भावः । मनु- ष्यत्वम् । (यथा, भागवते । ४ । २३ । २८ । “स वञ्चितो वतात्मध्रुक् कृच्छ्रेण महता भुवि । लब्ध्वापवर्ग्यं मानुष्यं विषयेषु विषज्जते ॥”) मनुष्यशरीरम् । यथा, -- “मानुष्ये कदलीस्तम्भे निःसारे सारमार्गणम् । यः करोति स संमूढो जलवुद्वुदसन्निभे ॥” इति शुद्धितत्त्वे याज्ञवल्क्यवचनम् ॥ (मनुष्यसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १५३ । ११ । “गच्छ जानीहि के न्वेते शेरते वनमाश्रिताः । मानुष्यो बलवान् गन्धो घ्राणं तर्पयतीव मे ॥”) मानुष्यकं, क्ली, (मनुष्याणां समूहः । मनुष्य + “गोत्रोक्षोष्ट्रोरभ्रेति ।” ४ । २ । ३९ । इति वुञ् ।) मनुष्यसमूहः । इत्यमरः । ३ । २ । ४३ । (मनुषस्येदं मानुष + यत् । स्वार्थे कन् । (मनुष्यसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । ७७ । ८ । “सुमन्त्रितं सुनीतञ्च न्यायतश्चोपपादितम् । कृतं मानुष्यकं कर्म्म दैवेनापि विरुध्यते ॥”) मानोज्ञकं, क्ली, (मनोज्ञस्य भावः कर्म्म वेति । “द्बन्द्बमनोज्ञादिभ्यश्च ।” ५ । १ । १३३ । इति

वुञ् ।) मनोज्ञता । मनोज्ञस्य भाव इत्यर्थे कण् प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ मान्द्यं, क्ली, (मन्दस्य मावः कर्म्म वा । मन्द + “पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यक् ।” ५ । १ । १२८ । इति यक् ।) रोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ मन्दता च । (यथा, कथासरित्मागरे । २४ । १३५ । “विश्वस्ते च ततस्तस्मिन् पुरोधसि चकार सः । मान्द्यमल्पतराहारकृशीकृततनुर्मृषा ॥”) मान्धाता, [ऋ] पुं, (मां धास्यतीति । घेट् + तृच् ।) युवनाश्वराजपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । युवनाश्वजः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३६४ । तद्बिवरणं यथा । ‘तस्मात् प्रसेनजित् ततो युव- नाश्वोऽमवत् । तस्य च पुत्त्रस्यातिनिर्व्वेदान्- मुनीनामाश्रममण्डले निवसतः कृपालुभिस्तै- र्मुनिभिरपत्योत्पादनायेष्ठिः कृता । तस्याञ्चार्द्ध- रात्रे निवृत्तायां मन्त्रपूतजलपूर्णकलसं वेदी- मध्ये निवेश्य ते मुनयः सुषुपुः । सुप्तेषु च तेष्व- तीवतृट्परीतः स भूपालस्तमाश्रममण्डलं विवेश । सुषुप्तांश्च तानृषीन् नैवोत्थापयामास ॥ तच्च कलसजलमपरिमेयमाहात्म्यं मन्त्रपूतं पपौ । प्रबुद्धाश्च ऋषयः पप्रच्छुः । केनैतन्मन्त्र- पूतं वारि पीतम् । अत्र हि पीते राज्ञोऽस्य युवनाश्वस्य पत्नी महाबलपराक्रमं पुत्त्रं जन- यिष्यति । इत्याकर्ण्य स राजा अजानता मया पीतमित्याह । गर्भश्च युवनाश्वोदरेऽभवत् । क्रमेण च ववृधे । प्राप्तसमयश्च दक्षिणं कुक्षि- मवनीपतेर्निभिद्य निश्चक्राम । न चासौ राजा ममार । जातो नामैष कं धास्यतीति ते मुनयः प्रोचुः । अथागम्य देवराडब्रवीत् । मामयं धास्यति । ततोऽसौ मान्धाता नामतोऽभवत् । वक्त्रे चास्य प्रदेशिनी देवेन्द्रेण न्यस्ता तां पपौ । ताञ्चामृतस्राविणीमासाद्याह्नैवैकेन व्यवर्द्धत । स तु मान्धाता चक्रवर्त्ती सप्तद्बीपां महीं बुभुजे । भवति चात्र श्लोकः । “यावत् सूर्य्य उदेतिस्म यावच्च प्रतितिष्ठति । सर्व्वं तद्यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रमुच्यते ॥” मान्धाता शशबिन्दुदुहितरं बिन्दुमतीमुपयेमे । पुरुकुत्समम्बरीषं मुचुकुन्दञ्च तस्यां पुत्त्रत्रय- मुत्पादयामास । पञ्चाशच्च दुहितरस्तस्यामेव तस्य नृपतेर्ब्बभूवुः ।” इति विष्णुपुराणे ४ अंशे २ अध्यायः ॥ मान्यः, त्रि, (मान्यत इति । मान + कर्म्मणि ण्यत् ।) अर्च्च्यः । तत्पर्य्यायः । पूज्यः २ प्रतीक्ष्यः ३ भगवान् ४ भट्टारकः ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा च मनौ । २ । १३९ । “तेषान्तु समवेतानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ ।” प्रार्थनीयः । यथा, रामायणे । २ । ८ । १८ । “यथा वै भरतो मान्यस्तथा भूयोऽपि राघवः । कौशल्यातोऽतिरिक्तञ्च मम सुश्रूषते बहु ॥” “मान्यः प्रार्थनीयः श्रेयस्करः । तथा तद्बत् ।” इति तट्टीकायां रामानुजः ॥)

मान्यस्थानं, क्ली, (मान्यस्य स्थानं ।) पूज्यत्व- कारणम् । यथा, -- “वित्तं बन्धुर्वयः कर्म्म विद्या भवति पञ्चमी । एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् ॥ पञ्चानां त्रिषु वर्णेषु भूयांसि गुणवन्ति च । यत्र स्युः सोऽत्र मानार्हः शूत्रोऽपि दशमीं गतः ॥” इति मानवे २ अध्यायः । कौर्म्म ११ अध्याये- ऽप्येवम् ॥ मान्या, स्त्री, (मान्य + स्त्रियां टाप् ।) मरुन्माला । यथा, -- “अनिर्मान्या तु मान्या च मरुन्माला च मोहना ॥” इति शब्दमाला ॥ पूज्या च ॥ मापत्यः, पुं, (मा विद्यतेऽपत्यमस्य ।) कामः । इति हलायुधः ॥ मापनः, पुं, (मापयति स्वर्णादिकमनेनेति । मा + णिच् + करणे ल्युट् ।) तूलः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ परिमाणे, क्ली ॥ (स्त्रियामप्यत्र । यथा, महाभारते । १ । ५१ । १५ । “यस्मिन् देशे च काले च मापनेयं प्रवर्त्तिता ॥”) मामकं, त्रि, (ममेदम् । अस्मद् + “तवकममका- वेकवचने ।” ४ । ३ । ३ । इति अण् ममका- देशश्च ।) मदीयम् । इति मेदिनी । के, १३८ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०५ । १२ । “ततो मामाह स मुनिर्गर्भमुत्सृज मामकम् ॥”) ममतायुक्तः । इति शब्दमाला ॥ यथा च महाभारते । ४ । ५० । १७ । “अत्र या मामिका बुद्धिः श्रूयतां यदि रोचते ॥”) मामकः, पुं, (माम + स्वार्थे कन् ।) मातुलः । इति मेदिनी ॥ के, १३८ ॥ ममायं वा ममेदमिति बुद्धिर्यस्य । कप् ।) कृपणः । इति शब्दमाला ॥ मामकीनं, त्रि, (ममेदम् । अस्मद् + “तवकमम- कावेकवचने ।” ४ । ३ । ३ । इति खञ् । ममका- देशश्च ।) मदीयम् । ममेदमित्यर्थे णीने क्तेर्लुकि अस्मद एकत्वान्मदादेशे अस्य च ममकादेशे वृद्धौ मामकीनम् । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, कथासरित्सारे । ३२ । १४५ । “एतच्च मे कियत् किं हि न बुद्ध्या साधयाम्य- हम् । प्रज्ञानं मामकीनं च श्रूयतां वर्णयामि ते ॥”) मायः, पुं, (माया अस्यास्तीति । माया + अर्श आदित्वादच् ।) पीताम्बरः । (यथा, महा- भारते । १३ । २४ । ३११ । “नमो विश्वाय मायाय चिन्त्याचिन्त्याय वै नमः ॥”) (मयस्यापत्यं पुमान् । मय + अण् ।) अमुरः । इति मेदिनी ॥ ये, ४६ ॥ माया, स्त्री, (मीयते अपरोक्षवत् प्रदर्श्यतेऽनया इति । मा + “माच्छाससिसूभ्यो यः ।” उणा० ४ । १०९ । इति यः टाप् ।) इन्द्रजालादिः ।

पृष्ठ ३/७०२

तत्पर्य्यायः । शाम्बरी २ । इत्यमरः । २ । १० । ११ ॥ इन्द्रजालिः ३ कुहकम् ४ कुसृतिः ५ शाम्बरिः ६ । इति जटाधरः । साम्बरी ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ माति विश्वमस्यां मनी- षादिः । शम्बरस्य दैत्यस्य इयं शाम्बरी तेन प्राङ्निर्म्मितत्वात् । इति भरतः ॥ * ॥ बुद्धिः । इति मेदिनी । ये, ४६ । (मीमिते जानाति संख्यात्यनयेति । मा + यः टाप् ।) कृपा । दम्भः । इति नानार्थे हेमचन्द्रः ॥ शठता । यथा, -- “माया तु शठता शाठ्यं कुसृतिर्निकृतिश्च सा ॥” (प्रज्ञा । यथा, ऋग्वेदे । २ । १७ । ५ । “अधारयत् पृथिवीं विश्वधायस मस्तभ्नान् मायया द्यामवस्रसः ।” “मायया प्रज्ञया ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) राज्ञां क्षुद्रोपायविशेषः । यथा, -- “मायोपेक्षेन्द्रजालानि क्षुद्रोपाया इमे त्रयः ॥” लक्ष्मीः । इति च हेमचन्द्रः ॥ बुद्धमाता । इत्यमरकोषे मायादेवीसुतशब्ददर्शनात् । दुर्गा । यथा, -- “दुर्गे शिवेऽभये माये नारायणि सनातनि । जये मे मङ्गलं देहि नमस्ते सर्व्वमङ्गले ॥ राजन् ! श्रीवचनो माश्च याश्च प्रापणवाचकः । तां प्रापयति या सद्यः सा माया परिकीर्त्तिता ॥ माश्च मोहार्थवचनो याश्च प्रापणवाचनः । तं प्रापयति या नित्यं सा माया परिकीर्त्तिता ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २७ अध्यायः ॥ अपि च । “विचित्रकार्य्यकारणा अचिन्तितफलप्रदा । स्वप्नेन्द्रजालवल्लोके माया तेन प्रकीर्त्तिता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ विसदृशप्रतीतिसाधनं माया । इति नागोजी- भट्टः ॥ अघटनघटनपटीयसी माया । इति केचित् ॥ ईश्वरशक्तिः । तस्या नामान्तरं यथा । प्रकृतिः २ अविद्या ३ अज्ञानम् ४ प्रधानम् ५ शक्तिः ६ अजा ७ । सृष्टिकाले भगवान् आदौ मायां प्रकाशयामास । सा द्रष्टृदृश्यानुसन्धानरूपा कार्य्यकारणरूपा च । सत्वरजस्तमोगुणमयी । तस्याः शक्तिद्बयं आवरणं विक्षेपश्च । तस्या मायाया महत्तत्त्वं जातम् । तस्मादहङ्कारः । तस्मात् पञ्चभूतम् । तस्मात् ब्रह्माण्डम् । इति श्रीभागवतमतम् ॥ (मायास्वरूपम् । यथा च पञ्चदश्याम् । ६ । १२२ -- १४१ । “तत्त्वनिश्चयकामेन न्यायागमविचारिणाम् । एकैव प्रतिपत्तिः स्यात् साप्यत्र स्फुटमुच्यते ॥ मायान्तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनन्तु महेश्वरम् । अस्यावयवभूतैस्तु व्याप्तं सर्व्वमिदं जगत् ॥ इति श्रुत्यनुसारेण न्यायो निर्णय ईश्वरे । तथा सत्यविरोधः स्यात् स्थावरान्तेशवादिनाम् ॥ माया चेयं तमोरूपा तापनीये तदीरणात् । अनुभूतिं तत्र मानं प्रतिजज्ञे श्रुतिः स्वयम् ॥ जडं मोहात्मकं तच्चेत्यनुभावयति श्रुतिः ।

आबालगोपं स्पष्टत्वादानन्त्यं तस्य साब्रषीत् ॥ अचिदात्मघटादीनां यत् स्वरूपं जडं हि तत् । यत्र कुण्ठीभवेद् बुद्धिः स मोह इति लौकिकाः ॥ इत्थं लौकिकदृष्ट्यैतत् सर्वैरप्यनुभूयते । युक्तिदृष्ट्या त्वनिर्वाच्यं नासदासीदिति श्रुतेः ॥ नासदासीद् विभातत्वान्नो सदासीच्च बाधनात् । विद्यादृष्ट्या श्रुतं तुच्छं तस्य नित्यनिवृत्तितः ॥ तुच्छानिर्व्वचनीया च वास्तवी चेत्यसौ त्रिधा । ज्ञेया माया त्रिभिर्बोधैः श्रौतयौक्तिकलौकिकैः ॥ अस्य सत्त्वमसत्त्वञ्च जगतो दर्शयत्यसौ । प्रसारणाच्च सङ्कोचात् यथा चित्रपटस्तथा ॥ अस्वतन्त्रा हि माया स्यादप्रतीतेर्व्विना चितिम् । स्वतन्त्रापि तथैव स्यादसङ्गस्यान्यथाकृतेः ॥ कूटस्थासङ्गमात्मानं जडत्वेन करोति सा । चिदाभासस्वरूपेण जीवेशावपि निर्म्ममे ॥ कूटस्थमनपाकृत्य करोति जगदादिकम् । दुर्घटैकविधायिन्यां मायायां का चमत्कृतिः ॥ द्रवत्वमुदके वह्रावौष्ण्यं काठिन्यमश्मनि । मायाया दुर्घटत्वञ्च स्वतः सिध्यति नान्यथा ॥ न वेत्ति मायिनं लोको यावत् तावच्चमत्कृतिम् । धत्ते मनसि पश्चात्तु मायैषेत्युपशाम्यति ॥ प्रसरन्ति हि चोद्यानि जगद्वस्तुत्ववादिषु । न चोदनीयं मायायां तस्याश्चोद्यैकरूपतः ॥ चोद्येऽपि यदि चोद्यं स्यात् तच्चोद्ये चोद्यते मया । परिहार्य्यं ततश्चोद्यं न पुनः प्रतिचोद्यताम् ॥ विस्मयैकशरीराया मायायाश्चोद्यरूपतः । अन्वेष्यः परिहारोऽस्या बुद्धिमद्भिः प्रयत्नतः ॥ मायात्वमेव निश्चेयमिति चेत् तर्हि निश्चिनु । लोकप्रसिद्धमायाया लक्षणं यत् तदीक्ष्यताम् ॥ न निरूपयितुं शक्या विस्पष्टं भासते च या । सा मायेतीन्द्रजालादौ लोकाः सम्प्रतिपेदिरे ॥”) विष्णुमायास्वरूपं यथा, -- “यामेतां भाषसे देव ! मम मायेति नित्यशः । का माया कीदृशी विष्णो ! किं वा मायेति चोच्यते । ज्ञातुमिच्छामि मायार्थं रहस्यं परमुत्तमम् ॥ ततस्तस्या वचः श्रुत्वा विष्णुर्मायाकरण्डकः । प्रहस्य मधुरं वाक्यं प्रत्युवाच वसुन्धराम् ॥ भूमे ! मा पृच्छ मायां मे यन्मां पृच्छसि सादरम् । वृथा क्लेशं किमर्थं त्वं प्राप्स्यसे मद्विलोकनात् । अद्यापि मां न जानन्ति रुद्रेन्द्राः सपितामहाः ॥ मम माया विशालाक्षि ! किं पुनस्त्वं वसुन्धरे ! ॥ पर्ज्जन्यो वर्षते यत्र तज्जलेन प्रपूर्य्यते । देशो निर्ज्जलतां याति एषा माया मम प्रिये ! ॥ सोमोऽपि हीयते पक्षे पक्षे वापि विवर्द्धते । अमायां स न दृश्येत मायेयं मम सुन्दरि ! ॥ हेमन्ते सलिलं कूपे उष्णं भवति तत्त्वतः । भवेच्च शीतलं ग्रीष्मे मायेयं मम तत्त्वतः ॥ पश्चिमां दिशमास्थाय यदस्तं याति भास्करः । उदेति पूर्ब्बतः प्रातर्मायेयं मम सुन्दरि ! ॥ शोणितञ्चेव शुक्रञ्च उभे प्राणिषु संस्थिते । गर्भे च जायते जन्तुर्मम मायैव चोत्तमा ॥

जीवः प्रविश्य गर्भे तु सुखदुःखानि बिन्दति । जातश्च विस्मरेत् सर्व्वमेषा माया ममोत्तमा ॥ आत्मकर्म्माश्रितो जीवो नष्टसंज्ञो गतस्पृहः । कर्म्मणा नीयतेऽन्यत्र मायैषा मम चोत्तमा ॥ शुक्रशोणितसंयोगाज्जायन्ते यदि जन्तवः । अङ्गुल्यश्चरणौ चैव भुजौ शीर्षं कटिस्तथा ॥ पृष्ठं तथोदरञ्चैव दन्तौष्ठपुटनासिका । कर्णौ नेत्रकपोलौ च ललाटं जिह्वया सदा ॥ एतया मायया युक्ता जायन्ते यदि जन्तवः । तस्यैव जीर्य्यते जन्तोर्भुक्तं पीतञ्च वह्निना । अयञ्च स्रवते जन्तुरेषा माया ममोत्तमा ॥ शब्दः स्पर्शश्च रूपञ्च रसो गन्धश्च पञ्चमः । अन्नात् प्रवर्त्तते जन्तुरेषा माया मम प्रिये ! ॥ सर्व्वर्त्तुषु निजाकारः स्थावरे जङ्गमे तथा । तत्त्वं न ज्ञायते तस्य मायैषा मम सुन्दरि ! ॥ आपो विद्यास्तथा भौमा आपो येषु प्रतिष्ठिताः । न च वृद्धिं प्रयान्त्यत्र मायैषा परमा मम ॥ वृष्टौ बहूदकाः सर्व्व पल्वलानि सरांसि च । ग्रीष्मे सर्व्वाणि शुष्यन्ति एतन्मायाबलं मम ॥ हिमवच्छिखरान्मुक्ता नाम्ना मन्दाकिनी नदी । गाङ्गता सा भवेद्गङ्गा मायैषा मम कीर्त्तिता ॥ मेघा गृह्णन्ति सलिलं लवणात् सलिलार्णवात् । वर्षन्ति मधुरं लीके सर्व्वं भायाबलं मम ॥ रोगार्त्ता जन्तवः केचित् भक्षयन्ति महौषधम् । तस्य वीर्य्यं समाश्रित्य मायां तु विसृजाम्यहम् ॥ औषधे दीयमाने तु जन्तुः पञ्चत्वमेति यत् । निर्वीर्य्यमौषधं कृत्वा कालो भूत्वा हराम्यहम् ॥ प्रथमं जायते गर्भः पश्चाज्जायत वै पुमान् । जायते मध्यमं रूपं ततोऽपि जरया पुनः । तत इन्द्रियनाशश्च एतन्मायाबलं मम ॥ एकबीजात् प्रकीर्णाद्वै जायन्ते तानि भूरिशः । तत्रामृतं विसृजामि मायायोगेन माधवि ! ॥ लोक एवं विजानाति गरुडो वहतेऽच्युतम् । भूत्वा वेगेन गरुडो वहाम्यात्मानमात्मना ॥ या एता देवताः सर्व्वा यज्ञभागेन तोषिताः । मायामेतामहं कृत्वा तोषयामि दिवौकसः ॥ लोकाः सर्व्वे विजानन्ति देवा नित्यं मखाशिनः । मायामेतामहं कृत्वा यक्ष्यामि त्रिदशान् सदा ॥ सर्व्वोऽपि यजते लोको यष्टारञ्च बृहस्पतिम् । मायामाङ्गिरसीं कृत्वा याजयामि दिघोकसः ॥ सर्व्वे लोका विजानन्ति वरुणः पाति सागरम् । मायान्तु वारुणीं कृत्वाहं रक्षामि महोदधिम् ॥ सर्व्वे लोका विजानन्ति कुवेरोऽयं धनेश्वरः । कुवेरमायामादाय अहं रक्षामि तद्धनम् ॥ एवं लोका विजानन्ति वृत्रः शक्रेण सूदितः । शाक्रीं मायां समास्थाय मया वृत्रो निसूदितः ॥ एवं लोका विजानन्ति आदित्यश्च ध्रुवो महान् । मेरुं मायामयं कृत्वा वहाम्यादित्यमेव च ॥ एवं चाभाषते लोको जलं किन्नश्यतेऽखिलम् । बडवामुखमास्थाय पिबामि तदहं जलम् ॥ वायुं मायामयं कृत्वा मेधेषु विसृजाम्यहम् । यदिदं भाषते लोकः कुत्रैवं तिष्ठते जलम् ॥

पृष्ठ ३/७०३

देवा अपि न जानन्ति अमृतं कुत्र तिष्ठति । मम मायानियोगेन तिष्ठते ह्यौषधं वने ॥ लोको ह्येवं विजानाति राजा पालयते प्रजाः । राजमायामहं कृत्वा पालयामि वसुन्धराम् ॥ ये तु वै द्बादशादित्या उदेष्यन्ति युगक्षये । प्रविश्य तानहं भूमे ! मायां लोके सृजाम्यहम् ॥ वर्षञ्च पांशुना भूमिलोकेषु यतते सदा । मायां पांशुमयीं कृत्वा पूरयाम्यखिलं जगत् ॥ वर्षते यत्र सं बर्त्तो धाराभिर्मुषलाकृति । मायां सांवर्त्तकीं गृह्य पूरयाम्यखिलं जगत् ॥ यत् स्वपामि वरारोहे ! शेषस्योपरि वारिणि । अनन्तमायया चाहं धारयामि स्वपामि च ॥ वराहमायामादाय भूमे ! जानामि किन्न वै । देवा यत्र निलीयन्ते सा माया मम कीर्त्तिता ॥ त्वञ्चापि वैष्णवीं मायां कृत्वा जानासि किन्न तत् । धारितासि च सुश्रोणि ! वारान् सप्तदशैव तु ॥ माया तु मम देवीयं कृत्वा ह्येकार्णवां महीम् । मम मायाबलं ह्येतद्येन तिष्ठाम्यहं जले ॥ प्रजापतिं शतं रुद्रं सृजामि च हरामि च । तेऽपि मायां न जानन्ति मम मायाविमो- हिताः ॥ अथ पितृगणाश्चैव य एते सूर्य्यवर्च्चसः । मायां पितृमयीं ह्येतां गृह्णामि हि च तत्त्वतः ॥ किन्तु मायैव सुश्रोणि ! अन्यच्च शृणु सुन्दरि ! ॥” इति वाराहे मायाचक्रम् ॥ * ॥ अथ मायास्तोत्रम् । शौनक उवाच । “शशिध्वजो महाराजः स्तुत्वा मायां गतः कुतः । का वा मायास्तुतिः सूत ! वद तत्त्वविदांवर ! । या त्वत्कथा विष्णुकथा वक्तव्या सा विशुद्धये ॥” सूत उवाच । “शृणुध्वं मुनयः सर्व्वे मार्कण्डेयाय पृच्छते । शुकः प्राह विशुद्धात्मा मायास्तवमनुत्तमम् ॥ तत् शृणुष्व प्रवक्ष्यामि यथाधीतं यथाश्रुतम् । सर्व्वकामप्रदं नॄणां पापतापविनाशनम् ॥” शुक उवाच । “भल्लाटनगरं त्यक्त्वा विष्णुभक्तः शशिध्वजः । आत्मसंसारमोक्षाय मायास्तवमलं जगौ ॥” शशिध्वज उवाच । “ॐ ह्रींकारां सत्त्वसारां विशुद्धां ब्रह्मादीनां मातरं वेदबोध्याम् । तन्वीं स्वाहां भूततन्मात्रकक्षां बन्दे बन्द्यां देवगन्धर्व्वसिद्धैः ॥ लोकातीतां द्वैतभीतां समीडे भूतैर्भव्यां व्याससामासिकार्थैः । नानारूपैर्देवतिर्य्यङ्मनुष्यै- स्तामाधारां ब्रह्मरूपां नमामि ॥ यस्या भाषा त्रिजगद्भाति भूतै- र्न भात्येतत्तदभावे विधातुः ।

विद्वद्गीतां कालकल्लोललोलां नीलापाङ्गीं क्षिप्तसंसारदुर्गाम् ॥ पूर्णां प्राप्यां द्वैतलभ्यां शरण्या- माद्ये शेषे मध्यतो या विभाति । कालो दैवं कर्म्म सोपाधयो ये तस्यां तासां तां विशिष्टां नमामि ॥ भूमौ गन्धो रसताप्सु प्रतिष्ठा रूपं तेजस्येव वायौ स्पृशत्वम् । खे शब्दो वै यद्भिदा भाति नाना तामाद्यां तां विश्वरूपां नमामि ॥ साबित्री त्वं ब्रह्मरूपा भवानी भूतेशस्य श्रीपतेः श्रीस्वरूपा । शची शक्रस्यापि नाकेश्वरस्य पत्नी श्रेष्ठा भासि माये ! जगत्सु ॥ बाल्ये बाला युवती योवने त्वं वार्द्धक्ये या स्थविरा कालकल्पा । नानाकारैर्यागयोगैश्च धर्म्मो भक्त्या वै त्वं कामवज्रा विभासि ॥ वरेण्या त्वं वरदा लोकसिद्धा साध्वी धन्या लोकमान्या सुकन्या । चण्डी दुर्गा कालिका कालिकाख्या नानादेशे रूपवेशैर्विभासि ॥ तव चरणसरोजं देवि ! देवादिवन्द्यं यदि हृदयसरोजे भावयन्तीह भक्त्या । शुककृतमतिशुद्धं हृत्सरोजे स्मरन्ति श्रुतियुगकुहरे वा संश्रुतं धर्म्मसम्पत् ॥ जनयति जगदाद्ये सर्व्वसिद्धिञ्च तेषाम् ॥ मायास्तवमिदं पुण्यं शुकदेवेन भाषितम् । मार्कण्डेयादयश्चापि सिद्धिं लेभे शशिध्वजः ॥ कोकामुखे तपस्तप्त्वा हरिं ध्यात्वा वना- न्तरे । सुदर्शनेन निहतो वैकुण्ठशरणं ययौ ॥” इति श्रीकल्किपुराणेऽनुभागवते भविष्ये माया- स्तव ऊनत्रिंशोऽध्यायः ॥ (शक्तिः सामर्थ्यं वा । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ३ । २१ । “दासानामिन्द्रो मायया ।” “मायया स्वकीयया शक्त्या ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) मायाकारः, पुं, (मायां इन्द्रजालव्यापारं करो- तीति । कृ + अण् ।) ऐन्द्रजालिकः । वाजी- कर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रातिहारिकः २ । इत्यमरः । २ । १० । ११ ॥ मायां स्थल- जलादौ जलस्थलादिज्ञानं करोतीति माया- कारः षण् । प्रतिहरणं प्रतिहारो व्याजः भावे घञ् स प्रयोजनमस्य प्रातिहारिकः ष्णिकः णित्त्वे व्रिरिति वृद्धिः । प्रतिहारक इत्यपि पाठः । तत्र प्रति प्रथमं सुष्ठु मनो नयने च हरति ज्ञाते न किञ्चिदिति प्रतिहारकः ॥ णकान्तात् स्वार्थे ष्णे प्रातिहारकश्च घञि प्रति- हारश्च । इति तट्टीकायां भरतः ॥ मायाकृत्, पुं, (मायां स्थलजलादौ जलस्थलादि ज्ञानं करोति कारयतीति । कृ + क्विप् । तुगा-

गमश्च । करोतिरत्रान्तर्भूतण्यर्थः ।) माया कारः । यथा, -- “शाम्बरी साम्बरी माया मायाकृत् भिक्षुके नटे ।” इति शब्दरत्नावली ॥ मायाजीवी, [न्] पुं, (मायया इन्द्रजालविद्यया जीवति जीवनयात्रां सम्पादयति इति । जीव + णिनिः ।) प्रातिहारिकः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ५८९ ॥ मायातिः, पुं, (मायया सह अतति । यद्बा, मा अततीति । अत + “अज्यतिभ्यां च ।” उणा० ४ । १३० । इति इण् ।) नरबलिः । यथा, -- “मायातीनाञ्च निर्णीतं श्रूयतां मुनिसत्तम ! । वक्ष्याम्यथर्व्ववेदोक्तं फलहानिर्व्यतिक्रमे ॥ पितृमातृविहीनञ्च युवकं व्याधिवर्जितम् । विवाहितं दीक्षितञ्च परदारविहीनकम् ॥ अजारिकं विशुद्धञ्च सच्छूद्रं मूलकं वरम् । तद्बन्धुभ्यो धनं दत्त्वा क्रीतं मूल्यातिरेकतः ॥ स्नापयित्वा च तं धर्म्मी संपूज्य वस्त्रचन्दनैः । माल्यैर्धूपैश्च सिन्दूरैर्दधिगोरोचनादिभिः ॥ तञ्च वर्षं भ्रामयित्वा चरद्वारेण यत्नतः । वर्षान्ते च समुत्सृज्य दुर्गायै तं निवेदयेत् ॥ अष्टमीनवमीसन्धौ दद्यान्मायातिमेव च । इत्येवं कथितं सर्व्वं बलिदानप्रसङ्गतः ॥ बलिं दत्त्वा च स्तुत्वा च धृत्वा च कवचं बुधः । प्रणम्य दण्डवद्भूमौ दद्याद्बिप्राय दक्षिणाम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १६ अध्यायः ॥ मायादः, पुं, (मायया छलेन धृत्वेत्यर्थः अत्ति भक्षयतीति । अद + अच् ।) कुम्भीरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मायादेवीसुतः, पुं, (मायादेव्याः सुतः ।) बुद्धः । इत्यमरः । १ । १ । १५ ॥ मायाफलं, क्ली, फलविशेषः । माइफल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मायिफलम् २ मायिकम् ३ छिद्राफलम् ४ मायि ५ । अस्य गुणाः । वात- हरत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । शैथिल्यसङ्को- चककेशकार्ष्ण्यदातृत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मायामोहः, पुं, (मायया मोहयति असुरानिति । मुह + णिच् + अच् । माया च मोहश्च तौ यस्येति वा ।) विष्णुदेहनिर्गतासुरमोहक- पुरुषविशेषः । यथा, -- श्रीपराशर उवाच । “इत्युक्तो भगवांस्तेभ्यो मायामोहं शरीरतः । तमुत्पाद्य ददौ विष्णुः प्राह चेदं सुरोत्तमान् ॥” श्रीभगवानुवात्त । “मायामोहोऽयमखिलान् दैत्यांस्तान् मोहयिष्यति । ततो वध्या भविष्यन्ति वेदमार्गबहिष्कृताः ॥ स्थितौ स्थितस्य मे वध्या यावन्तः परिपन्थिनः । ब्रह्मणो येऽधिकारस्य देवदैत्यादिकाः सुराः ॥ तद्गच्छत न भीः कार्य्या मायामोहोऽयमग्रतः । गच्छत्वद्योपकाराय भवतां भविता सुराः ॥”

पृष्ठ ३/७०४

श्रीपराशर उवाच । “इत्युक्त्वा प्रणिपत्यैनं ययुर्देवा यथागतम् । मायामोहोऽपि तैः सार्द्धं ययौ यत्र महा- सुराः ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १७ अध्यायः ॥ मायावती, स्त्री, (मायास्यास्तीति । माया + मतुप् । मस्य वः । उगित्त्वान् ङीप् ।) रतिः । कामपत्नी । इति जटाधरः ॥ तस्या नामकारणं यथा, -- श्रीपराशर उवाच । “एतस्मिन्नन्तरे प्राप्तः सह कृष्णेन नारदः । अन्तःपुरचरीं देवीं रुक्मिणीं प्राह हर्षयन् ॥ एष ते तनयः सुभ्रु ! हत्वा शम्बरमागतः । हृतो येनाभवद्बालो भवत्याः सूतिकागृहात् ॥ इयं मायावती भार्य्या तनयस्यास्य ते सती । शम्बरस्य न भार्य्येयं श्रूयतामत्र कारणम् ॥ मन्मथे तु गते नाशं तदुद्भवपरायणा । शम्बरं मोहयामास मायारूपेण रूपिणी ॥ व्यवायाद्युपभोगेषु रूपं मायामयं शुभम् । दर्शयामास दैत्यस्य तस्येयं मदिरेक्षणा ॥” इति विष्णुपुराणे ५ अंशे २७ अध्यायः ॥ (विद्याधरीविशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । १३ । ३५ । “अहं मायावती नाम राजन् ! विद्याधराङ्गना । इयन्तं कालमभवं शापदोषेण हस्तिनी ॥” राजकन्याविशेषः । यथात्रैव । ११२ । ११२ । “अभून्मलयसिंहाख्यो राजा राजगृहे पुरा । तस्य मायावतीत्यासीद्रूपेणाप्रतिमा सुता ॥”) मायावसिकः, त्रि, (मायया वसं आच्छादनं करोतीति ठन् ।) परप्रतारकः । इति शब्द- माला ॥ (मायारसिक इति वा पाठः ॥) मायावान्, [त्] पुं, (माया अस्त्यस्य । माया + “अस्मायामेधास्रजो विनिः ।” ५ । २ । १२१ । इति पक्षे मतुप् । मस्य वः ।) कंसराजः । इति शब्दरत्नावली ॥ मायायुक्ते, कपटयुक्ते च त्रि । (यथा, ऋग्वेदे । ४ । १६ । ९ । “ऊतिभिस्तमिषणो द्युम्नहूतौ नि मायावान- ब्रह्मा दस्युरर्त्त ।” “मायावान् कपटवान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) मायावी, [त्] पुं, (प्रशस्ता मायाकापट्यमस्त्य- स्येति । माया + “अस्मायामेधास्रजो विनिः ।” ५ । २ । १२१ । इति विनिः ।) मायाकारः । तत्पर्य्यायः । व्यंसकः २ मायी ३ मायिकः ४ ऐन्द्रजालिकः ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २२ । ७ । “मायावी दानवः सोऽथ मुनिरूपं समास्थितः । स प्राह राजपुत्त्रं तं पूर्ब्बवैरमनुस्मरन् ॥”) विडालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मोहन- शक्तियुक्तः परमात्मा । यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ४ । “स्ततश्चिदन्तर्यामी तु मायावी सूक्ष्मसृष्टितः । सूत्रात्मा स्थूलसृष्ट्यैव विराडित्युच्यते परः ॥”)

मायासीता, स्त्री, (मायाकल्पिता सीता ।) योगेन अग्निकृतसीताप्रतिकृतिः । यथा, -- अग्निरुवाच । “भगवन् ! श्रूयतां वाक्यं कालेन यदुपस्थितम् । सीताहरणकालोऽयं तत्रैव समुपस्थितः ॥ दैवञ्च दुर्निवारञ्च न च दैवात् परं बलम् । मत्प्रसूं मयि संन्यस्य छाया रक्ष्यान्तिकेऽधुना ॥ दास्यामि सीतां तुभ्यञ्च परीक्षासमये मम । देवैः प्रस्थापितोऽहञ्च न च विप्रो हुता- शनः ॥ रामस्तद्बचनं श्रुत्वा न प्रकाश्य च लक्ष्मणम् । स्वीचकार च स्वच्छन्दं हृदयेन विदूयता ॥ वह्निर्योगेन सीताया मायासीतां चकार सः । तद्रूपगुणसर्व्वांशां ददौ रामाय नारद ! ॥ सीतां गृहीत्वा स ययौ गोप्यं वक्तुं निषिध्य च । लक्ष्मणो नैव बुबुधे गोप्यमन्यस्य का कथा ॥ लङ्कां गत्वा रघुश्रेष्ठो जघान शायकेन च । सबान्धवं रावणञ्च सीतां संप्राप दुःखिताम् ॥ ताञ्च वह्निपरीक्षाञ्च कारयामास सत्वरम् । हुताशस्तत्र काले च वास्तवीं जानकीं ददौ ॥ उवाच छाया वह्निञ्च रामञ्च विनयान्विता । करिष्यामीति किमहं तदुपायं वदस्व मे ॥” वह्निरुवाच । “त्वं गच्छ तपसे देवि ! पुष्करञ्च सुपुण्यदम् । कृत्वा तपस्यां तत्रैव स्वर्गलक्ष्मीर्भविष्यसि ॥ सा च तद्वचनं श्रुत्वा प्रतप्य पुष्करे तपः । दिव्यं त्रिलक्षवर्षञ्च स्वर्गलक्ष्मीर्ब्बभूव ह ॥ सा च कालेन तपसा यज्ञकुण्डसमुद्भवा । कामिनी पाण्डवानाञ्च द्रौपदी द्रुपदात्मजा ॥ कृते युगे वेदवती कुशध्वजसुता शुभा । त्रेतायां रामपत्नी सा सीतेति जनकात्मजा ॥ तच्छाया द्रौपदी देवी द्वापरे द्रुपदात्मजा । त्रिहायंणीति सा प्रोक्ता विद्यमाना युगत्रये ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १४ अध्यायः ॥ मायासुतः, पुं, (मायायाः मायादेव्याः सुतः ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । १ । १५१ ॥ मायिकं, क्ली, (माया मोहनगुणः विद्यतेऽस्मिन् । माया + “ब्रीह्यादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति ठन् ।) मायाफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ग्रन्थान्तरे मायिका माद्रका इत्यपि पाठः ॥ मायिकः, पुं, (माया अस्त्यस्य । माया + “ब्रीह्यादि- भ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति ठन् ।) माया- कारः । इति जटाधरः ॥ (यथा, देवीभाग- वते । ४ । १९ । ४ । “यन्मायामोहितश्चाहं सदा वर्त्ते परात्मनः । परवान् दारुपाञ्चाली मायिकस्य यथा वशे ॥” मायाविशिष्टे, त्रि ॥) मायी, [न्] पुं, (मायाऽस्त्यस्य । माया + “ब्रीह्यादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति इनिः ।) मायाकारः । तत्पर्य्यायः । धूर्त्तः २ वञ्चकः ३ व्यंसकः ४ कुहकः ५ दाण्डाजिनिकः ६ जालिकः ७ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४१ ॥

(मायायुक्ते, त्रि । यथा, कुमारे । २ । ४६ । “यज्वभिः सम्भृतं हव्यं विततेष्वध्वरेषु सः । जातवेदोमुखान्मायी मिषतामाच्छिनत्ति नः ॥” मायोपाधिके परमेश्वरे च । यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । १२३ । “मायान्तु प्रकृतिं विद्यान् मायिनन्तु महे- श्वरम् ॥”) मायुः, पुं, (मिनोति प्रक्षिपति देहे उष्माणमिति । मिञ् प्रक्षेपणे + “कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण् ।” उणा० १ । १ । इति उण् । “मीनाति मिनोतिदीङां लपि च ।” ६ । १ । ५० । इत्या- त्वम् । “आतो युक् चिण्कृतोः ।” ७ । ३ । ३३ । इति युक् ।) पित्तम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६२ ॥ (शब्दः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १६४ । २८ । “सृक्काणं घर्म्ममभिवावशाना मिमाति मायुं पयते पयोभिः ॥” “मायुं शब्दं मिमाति निर्म्माति करोति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ वाक् । इति निरुक्ते । १ । ११ ॥) मायुराजः, पुं, कुवेरपुत्त्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मायूरं, क्ली, (मयूराणां समूहः । मयूर + “प्राणि- रजतादिभ्योऽञ् ।” ४ । ३ । १५४ । इत्यञ् ।) मयूरसमूहः । इत्यमरः । २ । ५ । ४३ ॥ (मयूराणामिदमित्यण् ।) तत्सम्बन्धिनि, त्रि ॥ यथा, महाभारते । १३ । १०४ । ९० । “आजं गव्यं तथा मांसं मायूरञ्चैव वर्ज्जयेत् ॥) मायूरिकः, पुं, (मयूरं हन्ति । मयूर + “पक्षि- मत्स्यमृगान् हन्ति ।” ४ । ४ । ३५ । इति ठक् । मयूरग्राही । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ मायूरी, स्त्री, अजमोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ मारः, पुं, (मृ + भावे घञ् ।) मृतिः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ३ । ३१ । “क्षुन्मारकृद्घटनिभः खण्डो नृपहा विदी- धितिर्भयदः ।”) म्रियन्ते प्राणिनोऽनेन । मृ + घञ् ।) काम- देवः । (यथा, नैषधे । ४ । ७९ । “अनुममार न मार ! कथं नु सा रतिरतिप्रथितापि पतिव्रता । विरहिणीशतघातनपातकी दयितयापि तयासि किमुज्झितः ॥”) विघ्नः । इति मेदिनी । रे, ७६ ॥ (मृ + णिच् + घञ् ।) मारणम् । इति हेमचन्द्रः । २ । ३६ ॥ धुस्तूरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मारगणोत्पत्ति- र्यथा, -- माकेण्डेय उवाच । “मनोभवस्य वचनं श्रुत्वाथ चतुराननः । विवक्षुरपि तद्वाक्यं श्रुत्वानुत्साहकारकम् ॥ सर्व्वस्य मोहने ब्रह्मा चिन्ताविष्टोऽभवन्नहि । समर्थो मोहितुमिति निशश्वास मुहुर्मुहुः ॥ निश्वासमारुतात्तस्य नानारूपा महाबलाः । जाता गणा लोलजिह्वा लोलाश्चातिभयङ्कराः तुरङ्गवदनाः केचित् केचिद्गजमुखास्तथा । सिंहव्याघ्रमुखाश्चान्ये श्ववराहखराननाः ॥

पृष्ठ ३/७०५

ऋक्षमार्ज्जारवदनाः शरभास्याः शुकाननाः । प्लवगोमायुवक्त्राश्च सरीसृपमुखाः परे ॥ गोरूपा गोमुखाः केचित्तथा पक्षिमुखाः परे । महादीर्घा महाह्रस्वा महास्थूला महाकृशाः ॥ पिङ्गाक्षा विरलाक्षाश्च त्र्यक्षैकाक्षा महो- दराः । एककर्णास्त्रिकर्णाश्च चतुष्कर्णास्तथापरे । स्थूलकर्णा दीर्घकर्णा बहुकर्णा विकर्णकाः । दीर्घाक्षा स्थूलनेत्राश्च सूक्ष्मनेत्रा विदृष्टयः ॥ चतुष्पादाः पञ्चपादास्त्रिपादैकपदास्तथा । ह्रस्वपादा दीर्घपादाः स्थूलपादा महापदाः ॥ एकहस्ताश्चतुर्हस्ता द्विहस्तास्त्रिशयास्तथा । विहस्ताश्च विरूपाक्षा गोधिकाकृतयः परे ॥ मनुष्याकृतयः केचित् शिशुमारमुखाः परे । क्रौञ्चाकारा बकाकारा हंससारसरूपिणः ॥ तथैव मद्गुरबककङ्ककाकमुखास्तथा । अर्द्धनीला अर्द्धरक्ताः कपिलाः पिङ्गलास्तथा ॥ नीलाः शुक्लास्तथा पीता हरिताश्चित्ररूपिणः । अवादयन्त ते शङ्खान् पटहान् परिवादिनः ॥ मृदङ्गान् डिण्डिमांश्चैव गोमुखान् पणवांस्तथा । सर्व्वे जटाभिः पिङ्गाभिस्तुङ्गाभिश्च करान्विताः ॥ निरन्तराभिर्व्विप्रेन्द्रा गणाः स्यन्दनगामिनः । शूलहस्ताः पाशहस्ताः खड्गहस्ता धनुर्धराः ॥ शक्त्यङ्कुशगदाबाणपट्टिसप्रासपाणयः । नानायुधा महानादं कुर्व्वन्तस्ते महाबलाः ॥ मारय च्छेदयेत्यूचुर्ब्रह्मणः पुरतो गणाः । तेषान्तु वदतां तत्र मारय च्छेदयेत्युत । योगनिद्राप्रभावात् स विधिर्वक्तुं प्रचक्रमे ॥ अथ ब्रह्माणमाभाष्य तान् दृष्ट्वा मदनो गणान् । उवाच वारयन् वक्तुं गणानामग्रतः स्मरः ॥ मदन उवाच । किं कर्म्मैते करिष्यन्ति कुत्र स्थास्यन्ति वा विधे ! । किं नामधेया एते वा तत्रैतान् विनियोजय ॥ नियुज्यैतान् निजे कृत्ये स्थानं दत्त्वा च नाम च । कृत्वा पश्चान्महामायाप्रभावं कथयस्व मे ॥” मार्कण्डेय उवाच । “अथ तद्वाक्य माकर्ण्य सर्व्वलोकपितामहः । गणान् समदनानाह तेषां कर्म्मादिकं दिशन् ॥ ब्रह्मोवाच । “एते तूत्पन्नमात्रा हि मारयेति यदब्रुवन् । मुहुर्मुहुरतोऽमीषां नाम मारेति जायताम् ॥ मारात्मकत्वादप्येते माराः सन्तु च नामतः । सदैव विघ्नं जन्तूनां करिष्यन्ति विनार्च्चनम् । तवानुगमनं कर्म्म मुख्यमेषां मनोभव ! ॥ यत्र यत्र भवान् याता स्वकर्म्मार्थं यदा यदा । गन्तारस्तत्र तत्रैते साहाय्याय तदा तदा ॥ चित्तोद्भ्रान्तिं करिष्यन्ति त्वदस्त्रवशवर्त्तिनाम् । ज्ञानिनां ज्ञानमार्गञ्च विघ्नयिष्यन्ति सर्व्वदा ॥ यथा सांसारिकं कर्म्म सर्व्वे कुर्व्वन्ति जन्तवः । तथा चैते करिष्यन्ति सविघ्नमपि सर्व्वतः ॥ इमे स्यास्यन्ति सर्व्वत्र वेगिवः कामरूपिणः ।

त्वमेवैषां गणाध्यक्षः पञ्चयज्ञाङ्गभोजिनः । नित्यक्रियावतां तोयभोगिनोऽपि भवन्त्विमे ॥” इति कालिकापुराणे ६ अध्यायः ॥ मारकः, पुं, (म्रियन्ते प्राणिनः यस्मिन् येनेति वा । मृ + घञ् । ततः संज्ञायां कन् ।) मरकः । तत्- पर्य्यायः । मारिः २ उत्पातः ३ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ पक्षिविशेषः । वाज् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । घातिपक्षी २ ग्राहकः ३ । इति भूरिप्रयोगः ॥ मारणकर्त्तरि त्रि ॥ मारजित्, पुं, (मारं कामं जितवान् । जि + क्विप् । तुगागमः ।) बुद्धः । इत्यमरः । १ । १ । १३ ॥ मारणं, क्ली, (मार्य्यते इति । मृ + णिच् + भावे ल्युट् ।) वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११४ ॥ (यथा, मनौ । ५ । ३८ । “यावन्ति पशुरोमाणि तावत्कृत्वो ह मारणम् । वृथापशुघ्नः प्राप्नोति प्रेत्य जन्मनि जन्मनि ॥”) अभिचारविशेषः । यथा, -- “एवन्तु मारणं देवि ! विशेषात् कथयामि ते । सान्तं वह्निसमायुक्तं वामनेत्रविभूषितम् ॥ कूर्च्चयुग्मं ततो देवि ! अमुकं मारय मारय । चतुर्दशाक्षरो मन्त्रो स्वाहान्तः शत्रुनाशकः ॥ खदिराङ्गारमादाय कुजाष्टम्यां विशेषतः । लेखयेत् पुत्तलीं शत्रुस्वरूपां लौहपत्रके ॥ निशायां मस्तके नेत्रे ललाटे हृदये करे । नाभौ गुह्ये कटौ पृष्ठे क्रमोक्तेन पदद्वये ॥ मन्त्रवर्णान् समालिख्य प्रतिष्ठां तत्र कारयेत् । संहारमुद्रां बद्ध्वा तु ध्यायेद्देवीं जयप्रदाम् ॥ दीर्घाकारां कृष्णवर्णां सदार्द्धस्तनमस्तकाम् । नृमुण्डयुगलं हस्तं चर्व्वयन्तीं दिगम्बरीम् ॥ शत्रुनाशकरीं देवीं ध्यायेत् शत्रुक्षयाय च । एवं ध्यात्वेष्टिकाचूर्णैर्व्वामहस्तेन शङ्करि ! ॥ ॐशत्रुनाशकर्य्यै नमः इति दत्त्वा महेश्वरि ! । हरिद्राचूर्णसहितां धारां दद्यादनेन तु ॥ अमुकस्य शोणितं पिब पिबेति तत्परम् । मांसं खादय खादय ह्रीँ नम इति मन्त्रम् ॥ मध्याह्ने मध्यरात्रौ तु पूजयित्वा शताष्टकम् । जपेदेकादशाहे च रोगः स्यान्नात्र संशयः ॥ दण्डाधिकैकविंशाहे मृत्युरेव रिपोर्भवेत् ॥ * ॥ अथवान्यप्रकारेण शत्रुक्षयमहं वदे । पुंगोशकृत् समादाय पूजयेदुष्णवारिणा ॥ विपरीतक्रमेणैव जपपूजादिकं चरेत् । महादेवाय नम इति पुंगोशकृत् समाहरेत् ॥ शिवाय नम इति मन्त्रेण घटनञ्च समाचरेत् । पशुपतये नम इति प्राणान् संस्थापयेत्ततः ॥ लौहपात्र महेशानि ! खदिराङ्गारयोगतः । शत्रुप्रतिकृतिं लिख्य तत्र संस्थापयेत् शिवम् ॥ ततो ध्यायेन्महारुद्रं ध्यानन्तु सुसमाहितः । शत्रोर्व्वक्षःस्थितं रुद्रं ज्वलदग्निसमप्रभम् ॥ वामहस्तधरं केशं दक्षिणं प्राणकर्षणम् । नरचर्म्माम्बरं देवं महाव्यालादिवेष्टितम् ॥

पिनाकधृक् इहागच्छागच्छ इत्यादिनावाह्य यत्नतः । शूलपाणये नम इति स्नापयेत् साधकोत्तमः ॥ महेश्वराय नम इति पाद्यादिना प्रपूजयेत् । ईशानादिस्तथा मूर्त्तिर्व्युत्क्रमेण प्रपूजयेत् ॥ अग्निकोणादिपर्य्यन्तं पूर्ब्बरीत्या महेश्वरि ! । नमः शिवायेति मूलमष्टाविंशति संजपेत् । हुँ क्षमस्वेति वामेन करेण तु विसर्ज्जयेत् ॥ अजित केशव विष्णो हरे सत्य जनार्द्दन । हंस नारायण स्वाहा मन्त्रमेव सकृज्जपेत् ॥ हुँ नमो भगवते वासुदेवाय स्वाहा नम इत्यपि सकृज्जपेत् । एवमेकादशाहेन शत्रूच्छेदनमञ्जसा । अवश्यं जायते देवि ! सत्यं सत्यं त्रिलोचने ! ॥” इति योगिनीतन्त्रे पूर्ब्बखण्डे ४ पटलः ॥ अपि च । “गृध्रास्थिञ्च गवास्थिञ्च मूत्रनिर्म्माल्यमेव च । अरेर्यो निखनेत् द्वारे पञ्चत्वमुपयाति सः ॥” इति गारुडे १८६ अध्यायः ॥ मारिः, स्त्री, (मार्य्यते इति । मृ + णिच् + इन् ।) मारणम् । वर्षः । इति मेदिनी । रे, ७७ ॥ जनक्षयः । तत्पर्य्यायः । मारकः २ मरकः ३ उत्पातः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मारिचिकं, त्रि, (मरिच + “संस्कृतम् ।” ४ । ४ । ३ इति ठक् ।) मरिचेन संस्कृतम् । इति सिद्धान्त्र- कौमुदी ॥ मारितः, पुं, (मार्यते नाश्यते भस्मीक्रियत इति । मृ + णिच् + कर्मणि क्तः ।) नष्टीकृतः । भस्मी- कृतः । यथा, भावप्रकाशे । “असम्यङ्मारितं स्वर्णं बलं वीर्य्यञ्च नाशयेत् । करोति रोगान् मृत्युञ्च तद्धन्यात् यत्नतस्ततः ॥” अपि च । “पूर्ब्बं वङ्गसमं तालं क्षिप्त्वाम्लेन विमर्द्दयेत् । ततो गजपुटे पक्त्वा पुनरम्लेन मर्द्दयेत् ॥ तालेन दशमांशेन याममेकं ततः पुटेत् । एवं दशपुटैः पक्वं वङ्गं भवति मारितम् ॥” अपरञ्च । आर्द्रत्वञ्च घनत्वञ्च तेजो गौरवचापलम् । यस्यैतानि न दृश्यन्ते तं विद्यान्मृतसूतकम् ॥” अन्यच्च । “शुद्धो रसो भवेद्ब्रह्मा मूर्च्छितस्तु जनार्द्दनः । मारितो रुद्ररूपी स्यात् बद्धः साक्षात् सदा- शिवः ॥” इति वैद्यदर्पणः ॥ मारिव्यसनवारकः, पुं, (मारिजन्यं व्यसनं तद्वारय- तीति । वृ + णिच् + अण् ।) राजर्षिविशेषः । यथा, -- “कुमारपालश्चौलुक्यो राजर्षिः परमार्हतः । मृतस्वमोक्ता धर्म्मात्मा मारिव्यसनवारकः ॥” इति हेमचन्द्रः । ३ । ३७७ ॥ मारिषः, पुं, (मर्षति दोषानिति । मृष + अच् । निपातनात् सिद्धम् । यद्वा, मा रिष्यति हिनस्ति

पृष्ठ ३/७०६

कञ्चिदपीति । रिष + कः ।) नाट्योक्तौ श्रेष्ठः । इत्यमरः । १ । ७ । १४ ॥ (क्वचित् पुराणा- दावपि । यथा, देवीभागवते । १ । ११ । ६५ । “साहार्य्य ते करिष्यामि मन्त्रशक्त्या महा- मते ! । भविता यदि संग्रामस्तव चेन्द्रेण मारिष ! ॥” तथा च महाभारते । ७ । २६ । १२ । “दार्य्यमाणाञ्चमूं दृष्ट्वाभगदत्तेन मारिष ! ॥”) तण्डुलीयशाकविशेषः । मरसा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । कन्धरः २ मार्षिकः ३ । (शाकार्थे पर्य्यायो गुणाश्च यथा ॥ [अथ श्वेत- मरुसा । लोहितमरुसा नवडा इति च लोके ।] “मारिषो वाष्पको मार्षः श्वेतो रक्तश्च स स्मृतः । मारिषो मधुरः शीतो विष्टम्भी पित्तनुद्गुरुः ॥ वातश्लेष्मकरो रक्तपित्तनुद्विषमग्निजित् । रक्तमार्षो गुरुर्नाति सक्षारो मधुरः सरः । श्लेष्मलः कटुकः पाके स्वल्पदोष उदीरितः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मारिषा, स्त्री, (मारिष + टाप् ।) दक्षमाता । इति मेदिनी । षे, ४४ ॥ (यथा, मत्स्यपुराणे । ४ । ४९ । “सोमकन्याभवत् पत्नी मारिषा नाम विश्रुता । तेभ्यस्तु दक्षमेकं सा पुत्त्रमग्र्यमजीजनत् ॥” अस्या जन्मवृत्तान्तो यथा, विष्णुपुराणे । प्रथमांशे १५ अध्याये । “कण्डुर्नाम मुनिः पूर्ब्बमासीद्वेदविदांवरः । सुरम्ये गोमतीतीरे स तेपे परमं तपः ॥ तत्क्षोभाय सुरेन्द्रेण प्रम्लोचाख्या वराप्सराः । प्रयुक्ता क्षोभयामास तमृषिं सा शुचिस्मिता ॥” इत्यारभ्य -- “यावदित्थं स विप्रर्षिस्तां ब्रवीति सुमध्यमाम् । तावद्गलत्स्वेदजला सा बभूवातिवेपथुः ॥ प्रवेपमाणां सततं स्विन्नगात्रलतां सतीम् । गच्छ गच्छेति सक्रोधमुवाच मुनिसत्तमः ॥ सा तु निर्भर्त्सिता तेन विनिष्क्रम्य तदाश्रमात् । आकाशगामिनी स्वेदं ममार्ज्ज तरुपल्लवैः ॥ वृक्षाद्वृक्षं ययौ बाला तदग्रारुणपल्लवैः । निर्मार्ज्जमाणा गात्राणि गलत्स्वेदजलानि वै ॥ ऋषिणा यस्तदा गर्भस्तस्या देहे समाहितः । निर्ज्जगाम स रोमाच्च स्वेदरूपी तदङ्गतः ॥ तं वृक्षा जगृहुर्गर्भं एकं चक्रे तु मारुतः । मया चाप्यायितो गोभिः स तदा ववृधे शनैः ॥ वृक्षाग्रगर्भसंभूता मारिषाख्या वरानना । तां प्रदास्यन्ति वो वृक्षाः कोप एष प्रशाम्यताम् ॥ कण्डोरपत्यमेवं सा वृक्षेभ्यश्च समुद्गता । ममापत्यं तथा वायोः प्रम्लोचातनया च सा ॥” शूरस्य पत्नी । यथा, भागवते । ९ । २४ । २७ । “देवमीढस्य शूरस्य मारिषा नाम पत्न्य- भूत् ॥”) मारी, स्त्री, (मारि + कृदिकारादिति पक्षे ङीष् ।) चण्डी । जनक्षयः । इति मेदिनी । रे, ७६ । माहेश्वरी शक्तिः । यथा, --

“मारी त्रिशूलेन जघान चान्यान् खट्वाङ्गपातैरपरांश्च कौशिकी ।” इति वामने ५२ अध्यायः ॥ मारीचः, पुं, (मरीचेरपत्यं पुमान् । मरीचि + अण् ।) राक्षसविशेषः । स च तारकाराक्षसी- पुत्त्रः रावणस्यानुचरः सीताहरणकाले माया- मृगरूपोऽसौ श्रीरामेण हतश्च । इति रामा- यणम् ॥ अस्य विवरणं यथा, -- “एतस्मिन्नन्तरे रामो ददर्श कनकं मृगम् । सीता तं प्रेरयामास तदर्थे यत्नपूर्ब्बकम् ॥ संन्यस्य लक्ष्मणं रामो जानक्या रक्षणे वने । स्वयं जगाम तूर्णं तं विव्याध शायकेन च ॥ हा लक्ष्मणेति शब्दञ्च कृत्वाथ मायया मृगः । प्राणांस्तत्याज सहसा पुरो दृष्ट्वा हरिं स्मरन् ॥ मृगदेहं परित्यज्य दिव्यं देहं विधाय च । रत्ननिर्म्माणयानेन वैकुण्ठं स जगाम ह ॥ वैकुण्ठद्बारे द्बार्य्यासीत् किङ्करो द्वारपालयोः । जयश्च विजयश्चैव बलवांश्चाजिताभिधः ॥ शापेन शनकादीनां संप्राप्य राक्षसीं तनुम् । पुनर्जगाम च द्बारमादौ च द्वारपालयोः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १२ अध्यायः ॥ कश्यपः । यथा, -- “इति संचिन्त्य भगवान् मारीचः कुरुनन्दन ! । उवाच किञ्चित् कुपित आत्मानञ्च विगर्हयन् ॥” इति श्रीभागवते ६ स्कन्धे १८ अध्यायः ॥ (तथा च महाभारते । १३ । ८५ । १०७ । मरीचिभ्यो मरीचिस्तु मारीचः कश्यपोऽह्य भूत् ॥”) कक्कोलकम् । याजकब्राह्मणः । इति मेदिनी । चे, १७ ॥ राजहस्ती । इति जटाधरः ॥ मारीची, स्त्री, (मरीचेरियम् । इत्यण् । ङीप् ।) देवताभेदः । इति मेदिनी । चे, १७ ॥ सा तु मायादेवी । तत्पर्य्यायः । त्रिमुखा २ वज्र- कालिका ३ विकटा ४ वज्रवाराही ५ गौरी ६ पोत्रिरथा ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मारुण्डः, पुं, सर्पाण्डः । पन्थाः । गोमयमण्डलम् । इति मेदिनी । डे, ३५ ॥ मारुतः, पुं, (मरुदेव । मरुत् + “प्रज्ञादिभ्यश्च ।” ५ । ४ । ३८ । इति स्वार्थेऽण् ।) वायुः । इत्यमरः । १ । १ । ६५ ॥ म्रियतेऽनेन क्रुद्धेन नाम्नीति मृ ङ उत् मरुत् मरुदेव मारुतः स्वार्थे ष्णः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १२२ -- १२३ । “अतिथिञ्चाननुज्ञाप्य मारुते वाति वा भृशम् । रुचिरे च श्रुते गात्राच्छस्त्रेण च परिक्षते । सामध्वनावृग्यजुषी नाधीयीत कदाचन ॥) अस्योत्पत्तिर्यथा, -- कश्यप उवाच । “पुत्त्रस्ते भविता भद्रे ! इन्द्रहा देवबान्धवः । संवत्सरं व्रतमिदं यद्यञ्जो धारयिष्यसि ॥” अञ्जो यथावत् । “संवत्सरं पुंसवनं व्रतमेतदविप्लुतम् ।

धारयिष्यसि चेत्तुभ्यं शक्रहा भविता सुतः ॥ वाढमित्यभ्युपेत्याथ दिती राजन् ! महामनाः । कश्यपाद्गर्भमाधत्त व्रतञ्चाञ्जो दधार सा । मातृष्वसुरभिप्रायमिन्द्र आज्ञाय मानद ! ॥ शुश्रूषणेनाश्रमस्थां दितिं पर्य्यचरत् कविः । एवं तस्या व्रतस्थाया व्रतच्छिद्रं हरिर्नृप ! ॥ प्रेप्सुः पर्य्यचरत् जिह्मो मृगस्येव मृगाकृतिः । नाध्यगच्छद्व्रतच्छिद्रं तत्परोऽथ महीपते ! ॥ चिन्तां तीव्रां गतः शक्रः केन मे स्याच्छिवं त्विह ॥ एकदा सा तु सन्ध्यायामुच्छिष्टा व्रतकर्षिता । अस्पृष्टवार्य्यधौताङ्घ्रिः सुष्वाप विधिमोहिता ॥ लब्ध्वा तदन्तरं शक्रो निद्रापहृतचेतसः । दितेः प्रविष्ट उदरं योगेशो योगमायया ॥ चकर्त्त सप्तधा गर्भं वज्रेण कनकप्रभम् ॥ रुदन्तं सप्तधैकैकं मा रोदीरिति तान् पुनः । तमूचुः पाट्यमानास्ते सर्व्वे प्राञ्जलयो नृप ! ॥ किं न इन्द्र जिघांससि भ्रातरो मरुतस्तव । मा भैष्ट भ्रातरो मह्यं यूयमित्याह कौशिकः ॥ अनन्यभावान् पार्षदानात्मनो मरुतां गणान् । न ममार दितेर्गर्भः श्रीनिवासानुकम्पया ॥ सजूरिन्द्रेण पञ्चाशत् देवास्ते मरुतोऽभवन् । व्यपोह्य मातृदोषं ते हरिणा सोमपाः कृताः ॥ दितिरुत्थाय ददृशे कुमाराननलप्रभान् । इन्द्रेण सहितान्देवी पर्य्यतुष्यदनिन्दिता ॥ अथेन्द्रमाह ताताहमादित्यानां भयावहम् । अपत्यमिच्छन्त्यचरं ब्रतमेतं सुदुष्करम् ॥ एकः सङ्कल्पितः पुत्त्रः सप्तसप्ताभवन् कथम् । यदि ते विदितं पुत्त्र ! सत्यं कथय मा मृषा ॥ इन्द्र उवाच । अम्ब ! तेऽहं व्यवसितमुपधार्य्य गतोऽन्तिकम् । लब्ध्वान्तरोऽच्छिनं गर्भमर्थबुद्धिर्न धर्म्मदृक् ॥ कृत्तो मे सप्तधा गर्भ आसन् सप्त कुमारकाः । तेऽपि चैकैकशो वृक्नाः सप्तधा नापि मम्रिरे ॥ ततस्तत्परमाश्चर्य्यं वीक्ष्य व्यवसितं मया । महापुरुषपूजायाः सिद्धिः काप्यानुषङ्गिकी ॥ तदिदं मम दौर्ज्जन्यं बालिशस्य महीयसि ! । क्षन्तुमर्हसि मातस्त्वं दिष्ट्या गर्भो मृतोत्थितः ॥ श्रीशुक उवाच । इन्द्रस्तयाभ्यनुज्ञातः शुद्धभावेन तुष्टया । मरुद्भिः सह तां नत्वा जगाम त्रिदिवं प्रभुः ॥” इति श्रीभागवते ६ स्कन्धे १८ अध्यायः ॥ (जनपदविशेषः । यथा, महाभारते । ६ । ४७ । ४९ -- ५० । “मारुता धेनुकाश्चैव तङ्गणाः परतङ्गणाः । वाह्लीकास्तित्तिराश्चैव चोलाः पाण्ड्याश्च भारत ! ॥ एते जनपदा राजन् ! दक्षिणं पक्षमा- श्रिताः ॥” अग्निभेदः । यथा, गृह्यसंग्रहपरिशिष्टे । १ । २ । “अग्निस्तु मारुतो नाम गर्भाधाने विधीयते ॥” मरुत्सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । २ । ११ । १४ ।

पृष्ठ ३/७०७

“रासि क्षयं रासि मित्रमम्मे रासि शर्ध इन्द्र मारुतं नः ॥” “मारुतं मरुतां देवविशां सम्बन्धि ।” इति तद्भाष्पे सायणः ॥) मारुतव्रतं, क्ली, (मारुतस्य व्रतमिव व्रतं नियमो- ऽस्य ।) राजधर्म्मविशेषः । यथा, -- “प्रविश्य सर्व्वभूतानि यथा चरति मारुतः । तथा चरैः प्रवेष्टव्यं व्रतमेतद्धि मारुतम् ॥” इति मात्स्ये २०० अध्यायः ॥ मारुतात्मजः, पुं, (मारुतस्यात्मजः ।) हनूमान् । इति जटाधरः ॥ (भीमश्च ॥) मारुतापहः, पुं, (मारुतमपहन्ति । हन + डः ।) वरुणवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वायुनाशके, त्रि ॥ मारुताशनः, पुं, (मारुतोऽशनमस्य । अश्नातीति । अश + ल्युः । मारुतानां अशनो भक्षकः ।) सर्पः । पवनाशन इत्यमरदर्शनात् । (यथा, महाभारते । ५ । १०६ । १३ । “भक्तः प्रगृह्य मूर्द्ध्ना वै बाहुभ्यां संशितव्रतः । स्थितः स्थाणुरिवाभ्यासे निश्चेष्टो मारुता- शनः ॥”) वायुमात्रभक्षके, त्रि ॥ (कार्त्तिकेयसैनिक- विशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ६० । “विद्युताक्षो धनुर्वक्त्रो जाठरो मारुताशनः ॥”) मारुतिः, पुं, (मारुतस्यापत्यं पुमान् । मरुत + “अत इञ् ।” ४ । १ । ९५ । इति इञ् ।) हनूमान् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ । १२ । ६० । “प्रवृत्तावुपलब्धायां तस्याः सम्पातिदर्शनात् । मारुतिः सागरं तीर्णः संसारमिव निर्ममः ॥”) भीमसेनः । इति जटाधरः ॥ (यथा, देवी- भागवते । २ । ७ । २१ । “तच्छ्रुत्वा वचनं भ्रातुर्ज्येष्ठस्यामिततेजसः । संग्रहेऽस्य महाबाहुर्मारुतिः कुपितोऽब्रवीत् ॥”) मार्कः, पुं, भृङ्गराजः । इति रत्नमाला ॥ मार्कण्डः, पुं, (मृकण्डोरपत्यम् । मृकण्डु + अण् ।) मार्कण्डेयमुनिः । इति शब्दरत्नावली ॥ मार्कण्डिका, स्त्री, लताविशेषः । भूइ खखसा इति हिन्दीभाषा ॥ सा तु काकरोलभेदः । तत्- पर्य्यायः । भूमिचरी २ मार्कण्डी ३ मृदुरचनी ४ । अस्या गुणाः । कुष्ठहरत्वम् । ऊर्द्ध्वाधः- कायशोधनत्वम् । विषदुर्गन्धकासगुल्मोदरना- शित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ मार्कण्डीयं, क्ली, भूम्याहुल्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ मार्कण्डेयः, पुं, (मृकण्डोरपत्यं । मृकण्डु + शुभ्रा- दिभ्यश्च ।” ४ । १ । १२३ । इति ढक् ।) मृकण्डु- मुनिपुत्त्रः । जन्मतिथ्यादौ पूजायां तस्य ध्यानं यथा, “द्विभुजं जटिलं सौम्यं सुवृद्धं चिरजीविनम् । मार्कण्डेयं नरो भक्त्या पूजयेच्च चिरायुषम् ॥” तस्य प्रार्थनामन्त्रः ।

“चिरजीवी यथा त्वं भो भविष्यामि तथा मुने ! । रूपवान् वित्तवांश्चैव श्रिया युक्तश्च सर्व्वदा ॥ मार्कण्डेय महाभाग ! सप्तकल्पान्तजीवन ! । आयुरिष्टार्थसिद्ध्यर्थमस्माकं वरदो भव ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तस्योत्पत्त्यादिर्यथा, मार्कण्डेय उवाच । “देवौ धातृविधातारौ भृगोः ख्यातिरसूयत । श्रियञ्च देवदेवस्य पत्नी नारायणस्य या ॥ आयतिर्नियतिश्चैव मेरोः कन्ये महात्मनः । भार्य्ये धातृविधात्रोस्ते तयोर्जातौ सुतावुभौ ॥ प्राणश्चैव मृकण्डुश्च पिता मम महायशाः । मनस्विन्यामहं तस्मात् पुत्त्रो वेदशिरा मम ॥ धूम्रवत्यां समभवत् प्राणस्यापि निबोध मे ॥” इति श्रीमार्कण्डेयपुराणे रुद्रसर्गाध्यायः ॥ अपि च । पुलस्त्य उवाच । “अथ ते संप्रवक्ष्यामि मार्कण्डोत्पत्तिमुत्तमाम् । पुरा कल्पे मुनिः पूर्ब्बं मृकण्डुर्नाम विशुतः ॥ भृगोः पुत्त्रो महाभागः सभार्य्यस्तप्तवांस्तपः । तस्य पुत्त्रस्तदा जातो वसतस्तु वनान्तरे ॥ स पञ्चवर्षको जातो बाल एव गुणान्वितः । ज्ञानिना स तदा दृष्टो भ्रमित्वा लघुप्राङ्गणे ॥ स्थित्वा स सुचिरं कालं जीवनञ्च ततो दितम् । वीक्ष्य चिन्तापरो ज्ञानी किं वर्षो बालकस्तव ॥ दितं खण्डितम् । संख्यया चाष्टवर्षाणि जातानीति न्यवेदयत् । मृकण्डुनैव मुक्तस्तु स ज्ञानी वाक्यमब्रवीत् ॥ मासमायुश्च पुत्त्रस्य तेऽवशिष्टं मुनीश्वर ! । नैव शोकस्त्वया कार्य्यः सत्यमेतदुदाहृतम् ॥ एतत् श्रुत्वा वचो भीष्म ! ज्ञानिना यदुदाहृतम् । व्रतोपनयनं चक्रे बालकस्य पिता तदा ॥ आह चैनं पिता पुत्त्रमृषिं त्वमभिवादय । एवमुक्तः स वै पित्रा ऋषिं भक्त्या ननाम सः ॥ एतस्मिन्नन्तरे तत्र प्रदीप्ताः पावकोपमाः । मार्गेणापि समायातास्तेन सप्तर्षयोऽमलाः ॥ बालेन तेन दृष्टास्ते सर्व्वे समभिवादिताः । आयुष्मान् भव तैरुक्तः स जहौ दण्डमेखलाम् ॥ उक्तास्ते च पुनर्व्वाणीं पश्यन्तः क्षीणजीवितम् । दिनानि पञ्च ते चायुर्ज्ञात्वा भीताभवन् पुनः ॥ तमुत्क्षिप्य ब्राह्मणा वै गतास्ते ब्रह्मणोऽन्तिकम् । प्रतिमुच्य च तं बालं प्रणिपेतुः पितामहम् ॥ आयुष्मान् भव इत्याह तेन ब्रह्माभिवादितः । चिरायुर्ब्रह्मणा बालः प्रोक्तः स ऋषिसन्निधौ ॥ ततस्ते मुनयः प्रीताः श्रुत्वा वाक्यं पितामहात् । पितामहस्तु सप्तर्षीन् दृष्ट्वा प्रोवाच विस्मितान् ॥ कार्य्येण येन वा याताः कोऽयं बालो निवेद्यताम् । ततः सप्तर्षयो राजन् ! सर्व्वं तस्मै न्यवेदयन् ॥ भृगोः सूनुर्मृकण्डुस्तु क्षीणायुस्तस्य बालकः । अल्पायुषस्ततस्तस्य बद्धास्तेनास्य मेखलाः ॥ यज्ञोपवीतं दण्डञ्च दत्त्वा तेन प्रबोधितः ।

यं कञ्चित् पश्यसे लोकं भ्रमन्तं भूतले जनम् ॥ तस्याभिवादनं कार्य्यमेवमाह पितामहः । तावद्बयमनेनाथ क्षितौ दृष्टाः परिभ्रमन् ॥ एकत्वमार्षम् । तीर्थयात्राप्रसङ्गेन दैवयोगात् पितामह ! । चिरायुर्भव वै विप्र ! बालेत्यस्माभिरीरितम् ॥ कथं चिरायुः स्याद्बिप्रबालकः साम्प्रतं प्रभो ! । कथं नानृतिनो देव ! भवामो भवता वयम् ॥ एवमुक्तस्तदा तैस्तु ब्रह्मा लोकपितामहः । ऋतवाचो भविष्यामः सर्व्वे एव वयं स्थिताः ॥ मत्समश्चायुषा बालो मार्कण्डेयो भविष्यति । ऋषीणां मुख्यतश्चासौ मत्सहायो भविष्यति । कल्पस्यादौ तथा चान्ते वृतो मुनिभिरुत्तमैः ॥ एवन्ते मुनयो बालं ब्रह्मा लोकपितामहः । स्रम्बोध्य प्रेषयामास भूयोऽप्येवं परन्तप ! ॥ तीर्थयात्रां गता विप्रा मार्कण्डेयो निजं गृहम् । जगाम गत्वा तं विप्रं पितरं स तथाब्रवीत् ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे ३० अध्यायः ॥ अपरञ्च । व्यास उवाच । “मार्कण्डेयेन मुनिना यथा मृत्युः पराजितः । तथा ते कथयिष्यामि शृणु वत्स ! महामते ! ॥ भृगोः पौत्त्रो महाभागो बालत्वे च महाद्युतिः । ववृधे वल्लभो बालः पिता तस्य कृतक्रियः ॥ स तस्मिन् वै जातमात्रे आदेशी कश्चिदब्रवीत् । वर्षे द्बादशमे पूर्णे मृत्युरस्य भविष्यति ॥ शुत्वा तन्मातापितरौ दुःखितौ तौ बभूवतुः । तौ दृष्ट्वा दुःखसम्पन्नौ मार्कण्डेयो महामतिः ॥ उवाच वचनं तत्र किमर्थं दुःखमीदृशम् । वक्तुमर्हसि दुःखस्य कारणं मम पृच्छतः ॥ कथयामास तत् सर्व्वमादेशी यदुवाच ह । तत् श्रुत्वा तौ मुनिः प्राह मातरं पितरं पुनः ॥ पित्रा सार्द्धं त्वया मातर्न कार्य्यं दुःखमन्वहम् । अपनेष्यामि मे मृत्युं तपसा नात्र संशयः । यथा चाहं चिरायुः स्यां तथा कुर्य्यामहं तपः ॥ सूत उवाच । इत्युक्त्वा तौ समाश्वास्य पितरौ वनमभ्यगात् । तत्र विष्णुं प्रतिष्ठाप्य गन्धपुष्पादिभिः क्रमात् । पूजयामास देवेशं मार्कण्डेयो महामुनिः ॥ पूजयित्वा हरिं तत्र तपस्तेपे सुदुष्करम् । निराहारो मुनिस्तत्र वर्षमेकमतन्द्रितः ॥ मात्रोक्तमरणासन्नदिने तत्र महामतिः । स्नात्वा यथोक्तविधिना कृत्वा विष्णोस्तथार्च्चनम् ॥ हृदि कृत्वेन्द्रियग्रामं विशुद्धेनान्तरात्मना । आसनं स्वस्तिकं बद्ध्वा कृत्वासौ प्राणसंयमम् ॥ ॐकारीच्चारणाद्धीमान् हृदि पद्मं विकाशयन् । तन्मध्ये रविसोमाग्निमण्डलानि यथाक्रमम् ॥ कल्पयित्वा हरेः पीठं तस्मिन्नेव सनातनम् । पीताम्बरधरं विष्णुं शङ्खचक्रगदाधरम् । ब्रह्मरूपं हरिं ध्यायंस्ततो मनुमुदीरयन् ॥ इत्येवं ध्यायतस्तस्य मार्कण्डेयस्य धीमतः । मनस्तत्रैव संलग्नं देवदेवजगत्पतौ ॥

पृष्ठ ३/७०८

ततो यमालयात्तत्र आगता यमकिङ्कराः । पाशहस्तास्तु तं नेतुं विष्णुदूतैस्तु ते हताः ॥ मुषलैर्हन्यमानास्ते इदमुक्त्वा पुनः पुनः । वयं निवृत्ता गच्छामो मृत्युरेवागमिष्यति ॥ आगत्य स्वयमेवात्र मृत्युः पार्श्वे महात्मनः । मार्कण्डेयस्य बभ्राम विष्णुकिङ्करशङ्कया ॥ ते चाप्युद्गम्य मुषलान्यभ्ययुर्विष्णुकिङ्कराः । विष्ण्वाज्ञया हनिष्यामो मृत्युमस्येति संस्थिताः ॥ ततो विष्ण्वर्पितमना मार्कण्डेयो महामतिः । तुष्टाव प्रणतो भूत्वा देवदेवं जनार्द्दनम् ॥ विष्णुनैवोपदिष्टन्तु स्तोत्रं कर्णे महात्मनः । स्वभावितेन मनसा तेन तुष्टाव माधवम् ॥ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । नारायणं सहस्राक्षं पद्मनाभं पुरातनम् । प्रणतोऽस्मि हृषीकेशं किन्नो मृत्युः करिष्यति ॥ गोविन्दं पुण्डरीकाक्षमनन्तमजमव्ययम् । केशवञ्च प्रपन्नोऽस्मि किन्नो मृत्युः करिष्यति ॥ वासुदेवं जगद्योनिं भानुमन्तमतीन्द्रियम् । दामोदरं प्रपन्नोऽस्मि किं मे मृत्युः करिष्यति ॥ शङ्खचक्रधरं देवं छद्मरूपिणमव्ययम् । अधोक्षजं प्रपन्नोऽस्मि किं मे मृत्युः करिष्यति ॥ बाराहं वामनं विष्णुं नारसिंहं जनार्द्दनम् । माधवञ्च प्रपन्नोऽस्मि किं मे मृत्युः करिष्यति ॥ पुरुषं पुष्करं बीजं क्षेमबीजं जगत्पतिम् । लोकनाथं प्रपन्नोऽस्मि किं मे मृत्युः करिष्यति ॥ भूतात्मानं महात्मानं यज्ञयोनिमयोनिजम् । विश्वरूपं प्रपन्नोऽस्मि किं मे मृत्युः करिष्यति ॥ सहस्रशिरसं देवं व्यक्ताव्यक्तं सनातनम् । महायोगं प्रपन्नोऽस्मि किं मे मृत्युः करिष्यति ॥ इत्युदीरितमाकर्ण्य स्तोत्रं तत्र महात्मनः । अपयातस्ततो मृत्युर्विष्णुदूतैश्च पीडितः ॥ इति तेन जितो मृत्युर्मार्कण्डेयेन धीमता । प्रसन्ने पुण्डरीकाक्षे नृसिंहे नास्ति दुर्लभम् ॥ मृत्य्यष्टकमिदं पुण्यं मृत्युप्रशमनं शुभम् । मार्कण्डेयहितार्थाय स्वयं विष्णुरुवाच ह ॥” श्रीभगवानुवाच । “य इदं पठते भक्त्या त्रिकालं नियतः शुचिः । नाकाले तस्य मृत्युः स्यान्नरस्याच्युतचेतसः ॥” व्यास उवाच । “हृत्पद्ममध्ये पुरुषं पुराणं नारायणं शाश्वतमादिदेवम् । सञ्चिन्त्य सूर्य्यादपि राजमानो मृत्युं स योगी जितवांस्तदैव ॥” इति नारसिंहपुराणे मार्कण्डेयमृत्युञ्जयो नाम अध्यायः ॥ (मार्कण्डेयेन प्रोक्तम् । मार्कण्डेय + अण् । पुराणविशेषः । यथा, देवीभाग- वते । १ । ३ । १ -- ३ । “शृण्वन्तु संप्रवक्ष्यामि पुराणानि मुनीश्वराः ।” इत्यारभ्य -- तथा ग्रहसहस्रन्तु मार्कण्डेयं महाद्भुतम् ॥”) मार्करः पुं, भृङ्गराजः । इत्यमरः । २ । ४ । १५१ । मर्कति केशरञ्जनार्थं गच्छति मर्कवः । मार्कवः पुं, भृङ्गराजः । इत्यमरः । २ । ४ । १५१ । मर्कति केशरञ्जनार्थं गच्छति मर्कवः ।

मर्क सर्पे नाम्नीति अवः निपातनाद्वृद्धिः । मार्कवोऽन्तःस्थचतुर्थान्तः मर्केर्विशादित्वाद्बः पृषोदरादित्वांददागमो दीर्घश्चेति परेण साधि- तत्वात् । (यथा, सुश्रुते चिकित्सास्थाने । १७अः । मर्क सर्पे नाम्नीति अवः निपातनाद्वृद्धिः । मार्कवोऽन्तःस्थचतुर्थान्तः मर्केर्विशादित्वाद्बः पृषोदरादित्वांददागमो दीर्घश्चेति परेण साधि- तत्वात् । (यथा, सुश्रुते चिकित्सास्थाने । १७अः । “स्यान्मार्कवस्य च रसेन निहन्ति तैलं नाडीं कफानिलकृतामपचीं व्रणांश्च ।”) मार्करो रेफान्त इति केचित् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (अथानयोः पर्य्याया यथा, -- “भृङ्गराजः केशराजो भृङ्गः पत्तङ्गमार्कवम् । इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ भृङ्गराजो भृङ्गरजो मार्कवो भृङ्ग एवच । अङ्गारकः केशराजो भृङ्गारः केशरञ्जनः ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ मार्करः केशराजश्च भृङ्गराजो निगद्यते ॥” इति गारुडेऽष्टाधिकद्विशततमेऽध्याये ॥) मार्ग, क संस्कारे । सर्पणे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (चु०-पर०-सक०-सेट् ।) क मार्गयति । इति दुर्गादासः ॥ मार्ग कि अन्वेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चु०-पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) अन्वेषः प्रतिसन्धा- नम् । कि मार्गयति मार्गति गुणं गुणी । मार्गन्तां हे देहभावानित्यात्मनेपदं गणकृता- नित्यत्वात् । इति दुर्गादासः ॥ मार्गः, पुं, (मार्ग्यते संस्क्रियते पादेन मृग्यते गमनायान्विष्यते इति वा । मार्ग वा मृग + + घञ् ।) पन्थाः । इत्यमरः । २ । १ । १५ ॥ तत्परिमाणं यथा, -- “त्रिंशद्धनूंषि विस्तीर्णो देशमार्गस्तु तैः कृतः । विंशद्धनुर्ग्राममार्गः सीमामार्गो दशैव तु ॥ धनूंषि दशविस्तीर्णः श्रीमान्राजपथः कृतः । नृवाजिरथनागानामसम्बाधः सुसञ्चरः ॥ धनूंषि चैव चत्वारि शाखारथ्यास्तु निर्म्मिताः । त्रिकराश्चोपरथ्यास्तु द्विकराप्युपरक्षका ॥ जङ्घापथश्चतुष्पादस्त्रिपादश्च गृहान्तरम् । व्रतीपादस्त्वर्द्धपादः प्राग्वंशः पादकः स्मृतः ॥ अवकरः परिवारः पादमात्रः समन्ततः । प्रावृट्काले तु प्रावृत्ती कर्त्तव्या अन्यथा नहि ॥ इति देवीपुराणे त्रैलोक्याभ्युदये गोपुरद्बार- लक्षणाध्यायः ॥ * ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६७ । १७ । “एका बालानभिज्ञा च मार्गाणामतथोचिता । क्षुत्पिपासापरीताङ्गी दुष्करं यदि जीवति ॥”) गुदम् । तत्पर्य्यायः । पायुः २ तनुह्रदः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपानम् ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ७३ ॥ मृगमदः । (मृगस्येदम् । मृग + अण् । मृगसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, सुश्रुते । शारीरे ३ अः । “मार्गाद्बिक्रान्तजङ्घालं सदा वनचरं सुतम् ।” यथा च मार्कण्डेये । ३२ । १७ ॥ “तद्बर्ज्यं सलिलं तात ! सदैव पितृकर्म्मणि । मार्गमाविकमौष्ट्रञ्च सर्वमैकशफञ्च यत् ॥” (मृगो मृगशिरास्तद्युक्ता पौर्णमास्यत्र ।

मृग् + अण् ।) मार्गशीर्षमासः । अन्वेषणम् । इति मेदिनी ॥ गे, १७ । मृगशिरो नक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विष्णुः । इति तस्य सहस्रनाम स्तोत्रम् ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १९९ । ५३ । “विक्षरो रोहितो मार्गो हेतुर्दामोदरः सहः ॥”) मार्गकः, पुं, (मार्ग । स्वार्थे कन् ।) अग्रहायण- मासः । इति शब्दमाला ॥ मार्गणं, क्ली, (मार्ग्यते अन्विष्यत इति । मार्ग + भावे ल्युट् ।) अन्वेषणम् । तत्पर्य्यायः । सम्बी- क्षणम् २ विचयनम् ३ मृगणा ४ मृगः ५ इत्यमरः । ३ । २ । ३० ॥ याच्ञा । इति मेदिनी ॥ णे, ७१ । प्रणयः । इति जटाधरः ॥ (मार्गयतीति । मार्ग + ल्युः ।) याचके, त्रि । इत्यमरः । ३ । १ । ४९ ॥ मार्गणः, पुं, (मार्गयति लक्ष्यमिति । मार्ग + ल्युः ।) शरः । इत्यमरः । २ । ८ । ८७ ॥ यथा, महा- भारते । ६ । ११५ । ४४ । “ते सर्वे दृढधन्वानः संयुगेष्वपलायिनः । बहुधा भीष्ममानर्च्छुर्मार्गणैः कृतमार्गणैः ॥ मार्गयति धनाथ दातारमिति । मार्ग + ल्युः ।) याचकः । इति मेदिनी । णे, ७१ ॥ मार्गणकः, पुं, (मार्गण + स्वार्थे कन् ।) याचकः । इति हलायुधः ॥ मार्गधेनुः, पुं, (मार्गस्य धेनुः परिमाणम् ।) योजनपरिमाणम् । इति शब्दमाला ॥ मार्गधेनुकं, क्ली, (मार्गधेनु + स्वार्थे कन् ।) योजनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मार्गपाली, स्त्री, (मार्गं पालयति हिंस्रेभ्यो रक्षतीति । पाल + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) स्तम्भः । यथा, “ततोऽपराह्नसमये पूर्ब्बस्यां दिशि नारद ! । मार्गपालीं प्रबध्नीयाद्दुर्गस्तम्भे च पादपे ॥ कुशकाशमयैर्दिव्यां संस्कारैर्ब्बहुभिर्मुदा । भूषयित्वा गजानश्वानङ्कुशग्राहिसंयुतान् ॥ गोवृषान् महिषांश्चैव घण्टाभरणभूषितान् । भेरीमृदङ्गपटहवादित्रध्वनिनादितान् । तस्याः स्थाने नयेत् सायं शान्तिपाठादि- नन्दितः ॥ मार्गपालि नमस्तुभ्यं सर्व्वानन्दप्रवर्षिके । तले तव सुखेनाश्वा गजा गावः प्रयान्तु मे ॥ राजानो राजपुत्त्राश्च ब्राह्मणाः शूद्रजातयः । मार्गपालीं समालिख्य वार्त्ताः स्युश्च सदैव हि ॥ ततो गावश्च संपूज्या गन्धपुष्पादिभिः क्रमात् । आत्मनः श्रेयसे भूप इति पूजां करोति हि ॥ अग्रतः सन्तु मे गावो गावो मे सन्तु पृष्ठतः । गावो मे सर्व्वतः सन्तु गवां मध्ये वसाम्यहम् ॥ या लक्ष्मीर्लोकपालानां धेनुरूपेण संस्थिता । क्षीरं वहति यज्ञार्थे मम पापं व्यपोहतु ॥ या कामधेनुर्भवने च विष्णो- र्या कामधेनुर्यमदग्निगेहे । या सौरभेयी तु वशिष्ठगेहे सा कामधेनुर्वरदा ममास्तु ॥

पृष्ठ ३/७०९

कृत्वैतत् सर्व्वमानन्दाद्रात्रौ दैत्यपतेर्बलेः । पूजां कृत्वा ततः पश्चात् सम्यग्दूतं समारभेत् ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे कार्त्तिकमाहात्म्ये १२४ अध्यायः ॥ मार्गशिरः, पुं, (मृगाशरानक्षत्रयुक्ता पौर्ण- मास्यत्र । मृगशिरा + अण् ।) मार्गशीर्ष- मासः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । ६ । १९ । २ । “शुक्ले मार्गशिरे पक्षे योषिद्भर्त्तुरनुज्ञया । आरभेत ब्रतमिदं सर्व्वकामिकमादितः ॥”) मार्गशीर्षः, पुं, (मार्गशीर्षी + अण् ।) अग्र- हायणमासः । मृगशीर्षेण युक्ता पौर्णमासी मार्गशीर्षी सास्मिन् मासे भवति मार्गशीर्षः ष्णः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सहाः २ मार्गः ३ आग्रहायणिकः ४ । इत्य- मरः । १ । ४ । १४ ॥ मार्गशिरः ५ सहः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ वृश्चिकस्थरविप्रारब्ध- शुक्लप्रतिपदादिदर्शान्तोऽयं मुख्यचान्द्रः । एता- दृशमुख्यचान्द्रमासीयपौर्णमास्यन्तः अयं गौण- चान्द्रः । वृश्चिकराशिरविकोऽयं सौरः । इति स्मृतिः ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “यस्य प्रसूतिः खलु मार्गमासे तीर्थे प्रवासे सततं मतिः स्यात् । परोपकारी धृतसाधुवृत्तिः सद्वृत्तियुक्तो ललनाभिलाषी ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ (तथास्य विषयः ॥ कार्त्तिकमार्गशीर्षौ शरत् । इति सुशुते सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) अथ मार्गशीर्षकृत्यम् । आश्विनशुक्लपक्षे नवान्नश्राद्धाकरणे मार्ग- शीर्षस्य विंशतिदण्डाधिकत्रयोविंशतिदिनाभ्य- न्तरे शुक्लपक्षे तत् श्राद्धं कर्त्तव्यम् । तत्र मार्ग- शीर्षस्य विंशतिदण्डाधिकप्रथमदिनत्रयेतरेषु कुजशनिशुक्रवारेतरेषु नन्दारिक्तात्रयोदशीतर- तिथिषु जन्माष्टमचन्द्रजन्मतिथिजन्मनक्षत्रत्रय- पञ्चमतारात्रयेतरेषु पूर्ब्बात्रयमघाभरण्यश्लेषा- र्द्रेतरेषु नक्षत्रेषु श्राद्धं तच्छेषभोजनञ्च कुर्य्यात् । श्राद्धानधिकारिणा तु प्रागुक्तकाले देवादिभ्यो नवान्नं दत्त्वा भोक्तव्यम् । किन्तु अश्लेषाकृत्तिका- ज्येष्ठामूलापूर्ब्बभाद्रपदकेषु अपि नवान्नभोजनं न कर्त्तव्यम् । चन्दताराद्यशुद्धौ प्रतीकारमाह देवलः । “कर्म्म कुर्य्यात् फलावाप्त्यै चन्द्रादिशोभने बुधः । सुस्थकाले त्विदं सर्व्वं नार्त्तः कालमपेक्षते ॥ चन्द्रे च शङ्खं लवणञ्च तारे तिथावभद्रे सिततण्डुलांश्च । धान्यञ्च दद्यात् करणर्क्षवारे योगे तिलान् हेममणिञ्च लग्ने ॥ राजमार्त्तण्डे ताराभेदाल्लवणपरिमाणमाह । “एकत्रिपञ्चसप्त च द्बिजाय दद्यात् पलानि लवणस्य । क्रमशो जन्मविपत्प्रत्यरिमरणाख्यतारासु ॥

पलन्तु लौकिकैर्मानैः साष्टरत्तिद्विमाषकम् । तोलकत्रितयं ज्ञेयं ज्योतिर्ज्ञैः स्मृतिसम्मतम् ॥ तत एवं दध्याज्यसंयुक्तं नवं विप्राभिमन्त्रितम् । मन्त्रानादेशे गायत्त्रीति गायत्त्र्यभिमन्त्रितम् ॥ नवमन्नं ब्राह्मणानुज्ञां गृहीत्वा प्राश्नीयात् । नूतनधान्यासम्भवे पुरातनेनापि श्राद्धं कर्त्तव्यम् । वृश्चिके शुक्लपक्षे तदकरणे हरिशयनात् पूर्ब्बं मीनधनुस्थरवीतरत्र माघादौ कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ वृश्चिकस्थरवौ शुक्लचतुर्द्दश्यां सौभाग्यकामः पाषाणाकारपिष्टकैर्देवीं पूजयेत् तदपि भक्षये- न्नक्तम् ॥ * ॥ अग्रहायण्यां पौर्णमास्यां पार्व्वण- विधिना श्राद्धमावश्यकम् ॥ * ॥ भविष्यपुराणे । “रोहिण्या प्रतिपद्युक्ता मार्गे मासि सितेतरा । गङ्गायां यदि लभ्येत सूर्य्यग्रहशतैः समा ॥” इति कृत्यतत्त्वम् ॥ (स्त्रियां आग्रहायणी पूर्णिमा । यथा, महा- भारते । ३ । ९३ । २६ । “मार्गशीर्ष्यामतीतायां पुष्येण प्रययुस्ततः ॥”) मार्गिकः, त्रि, (मृगान् हन्तीति । मृग + “पक्षि- मत्स्यमृगान् हन्ति ।” ४ । ४ । ३५ । इति ठक् ।) मृगहन्ता । (मार्गो गम्यत्वेनास्त्यस्य । ठन् ।) पथिकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ मार्गितं, त्रि, (मार्ग अन्वेषणे + क्तः ।) अन्वे- षितम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०५ ॥ मार्ग्यं, त्रि, (मृज्यते इति । मृज् + “मृजे- र्विभाषा ।” ३ । १ । ११३ । इति पक्षे ण्यत् । वृद्धिश्च । “चजोः कुघिण्ण्यतोः ।” ७ । ३ । ५२ । इति कुत्वम् ।) मार्ज्जनीयम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । ६ । ५६ । “मन्युस्तस्य त्वया मार्ग्यो मृज्यः शोकश्च तेन ते ।”) अन्वेषणीयञ्च ॥ मार्ज्ज क मार्ज्जने । ध्वनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क मार्ज्जयति । इति दुर्गादासः ॥ मार्ज्जः, पुं, (मार्ज्जयति पापमलं प्रक्षाल्य उद्धरति जनानिति । मार्ज्ज + णिच् + अच् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः । २ । ४४ ॥ (मार्ज्जयति वसन- मलमिति । मार्ज्ज् + अच् ।) रजकः । इति शब्दमाला ॥ मार्जनम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ मार्ज्जनं, क्ली, (मार्ज्ज्यते इति । मार्ज्ज् + भावे ल्युट् ।) प्रोञ्छनादिना अङ्गनिर्म्मलीकरणम् । माजा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मार्ष्टिः २ मार्ष्टी ३ मार्ज्जना ४ मृजा ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ मार्ज्जः ६ मार्ज्जा ७ । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ९ । ४ । १८ । “स वै मनः कृष्णपदारबिन्दयो र्वचांसि वैकुण्ठगुणानुवर्णने । करौ हरेर्मन्दिरमार्ज्जनादिषु श्रुतिं चकाराच्युतसत्कथोदये ॥”)

स्नानकाले शरीरमार्ज्जनगुणाः । “दौर्गन्ध्यं गौरवं कण्डूं कच्छुं मलमरोचकम् । स्वेदं वीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्ज्जनम् ॥ इति राजवल्लभः ॥ देवीगृहमार्ज्जनफलं यथा, -- “देव्या गृहन्तु यः शुक्र ! संमार्ज्जयति नित्यशः । स भवेद्बलवान् सौख्यसर्व्वसम्पत्तिसंयुतः ॥ देव्या गृहन्तु यः शुक्र ! गोमयेनानुलेपयेत् । स्त्रियो वा यदि वा पुंसः षण्मासन्तु निरन्तरम् । स लभेदीप्सितान् कामान् देव्या लोकञ्च गच्छति ॥” इति देवीपुराणे ४२ अध्यायः ॥ अथ भगवन्मन्दिरमार्जनमाहात्म्यम् । “नरसिंहगृहे नित्यं यः संमार्जनमाचरेत् । समस्तपापनिर्मुक्तो विष्णुलोके स मोदते ॥” इति नृसिंहपुराणम् ॥ “संमार्जनन्तु यः कुर्य्यात् पुरुषः केशवालये । रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तः स भवेन्नात्र संशयः ॥ पांशूनां यावतां राजन् ! कुर्य्यात् संमार्जनं नरः । तावन्त्यब्दानि स सुखी नाकमासाद्य मोदते ॥” इति विष्णुधर्म्मोत्तरम् ॥ “यावत्कानि प्रवाहाणि भूमिसंमार्जने ददुः । तावद्बर्षसहस्राणि शाकद्बीपे महीयते ॥ जायते मम भक्तश्च सर्व्वधर्म्मसमन्वितः । शुचिर्भागवतः शुद्धो ह्यपराधविवर्जितः ॥ ततो भुक्त्वा सर्व्वभोगान् तीर्त्वा संसारसागरम् । शाकद्वीपात् परिभ्रष्टः स्वर्गलोकं स गच्छति ॥ नन्दनं वनमाश्रित्य मोदते चाप्सरैः सह । नन्दनाच्च परिभ्रष्टो मम कर्म्मव्यवस्थितः । सर्व्वसङ्गान् परित्यज्य मम लोकन्तु गच्छति ॥” इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ स्नानविशेषः । यथा । आतुराणान्तु । “अशिरस्कं भवेत् स्नानं स्नानाशक्तौ तु कर्म्मिणाम् । आर्द्रेण वाससा वापि मार्ज्जनं दैहिकं विदुः ॥” इति जावालवचनाच्छिरो विहाय गात्रप्रक्षा- लनं तदशक्तौ सर्व्वगात्रमार्ज्जनं आर्द्रेण वाससा कुर्य्यात् । इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ * ॥ वैदिक- सन्ध्योपासनान्तर्गतमार्जनं यथा । छन्दोगपरि- शिष्टम् । “शिरसो मार्जनं कुर्य्यात् कुशैः सोदक- बिन्दुभिः । प्रणवो भूर्भुवः स्वश्च गायत्त्री च तृतीयिका ॥ अब्दैवत्यं त्र्यृचञ्चैव चतुर्थमिति मार्जनम् ॥” ओङ्कारो भूरादिव्याहृतित्रयं तृतीया च गायत्त्री चतुर्थमापोहिष्ठेति ऋक्त्रयम् । इतीदं मार्जनं मार्जनक्रियाकरणमित्यर्थः । रामायणम् । “ऋगन्ते मार्जनं कुर्य्यात् पादान्ते वा समाहितः । आपोहिष्ठेत्यृचा कार्य्यं मार्जनन्तु कुशोदकैः ॥ प्रतिप्रणवसंयुक्तं क्षिपेन्मुर्द्ध्नि पदे पदे । त्र्यृचस्यान्तेऽथवा कुर्य्यादृषीणां मतमीदृशम् ॥

पृष्ठ ३/७१०

आपोहिष्ठेतिसूक्तस्य सिन्धुद्बीप ऋषिः स्मृतः । आपो वै देवता च्छन्दो गायत्त्री मार्जनं स्मृतम् ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ मार्ज्जनः, पुं, (मार्ज्ज्यतेऽनेनेति । मार्ज्ज + ल्युट् ।) लोध्रवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३३ ॥ श्वेतलोध्रः । इति सुभूतिः ॥ रक्तलोध्रः । इति स्वामी ॥ मार्जना, स्त्री, (मार्ज्ज्यत इति । मार्ज्ज + भावे युच् ।) मार्जनम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२१ ॥ मुरजध्वनिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३०० ॥ मार्जनी, स्त्री, (मार्ज्ज्यते अनयेति । मार्ज्ज + करणे ल्युट् + स्त्रियां ङीप् ।) सम्मार्जनी । झाँटा इति भाषा । यथा, -- “नमामि शीतलां देवीं रासभस्थां दिगम्बरीम् । मार्जनीकलसोपेतां शूर्पालङ्कृतमस्तकाम् ॥” इति स्कान्दे शीतलास्तोत्रम् ॥ मार्जनीयः, त्रि, (मार्ज्ज्यते इति । मृज् + अनी- यर् ।) मार्जनयोग्यः । मार्ज्यः ॥ इति मृज- धातोः कर्म्मण्यनीयप्रत्ययेन निष्पन्नः । अग्निः । शोधनम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ मार्जारः, पुं, (मृज् + “कञ्जिमृजिभ्यां चित् ।” उणा० ३ । १३७ । इति आरन् चित् । “मृजे- र्वृद्धिः ।” इत्युज्ज्वलदत्तोक्तेर्वृद्धिश्च ।) रक्त- चित्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विडालः । इत्यमरः । २ । ५ । ६ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १५९ । १६ । “मार्ज्जारः किल दुष्टात्मा निश्चेष्टः सर्व्व- कर्म्मसु ॥”) खट्टासः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३६७ ॥ * ॥ मार्जारस्पर्शने दोषो यथा, -- “अभोज्यसूतिकाषण्डमार्जाराखुश्च कुक्कुरान् । पतितापविद्धचण्डालमृतहारांश्च धर्म्मवित् । संस्पृश्य शुध्यते स्नानादुदक्याग्रामशूकरौ ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे सदाचाराध्यायः ॥ * ॥ पारिभाषिकमार्जारो यथा, -- “दम्भार्थं जपते यश्च तप्यते यजते तथा । न परत्रार्थमुद्युक्तो मार्जारः परिकीर्त्तितः ॥” तस्यान्नमभोज्यं यथा, -- ‘अभोज्याः सूतिकाषण्डमार्जाराख्वश्वकुक्कुटाः ॥’ इति वामनपुराणे १५ अध्यायः ॥ मार्जारकः, पुं, (मृज् + आरन् वृद्धिश्च । “संज्ञायां कन् ।” ४ । ३ । १४७ । इति कन् च ।) मयूरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (मार्ज्जार + स्वार्थे कन् । विडालः । यथा, महाभारते । १ । २३३ । २४ । “इमे मार्ज्जारकाः शुक्र ! नित्यमुद्वेजयन्ति नः ॥”) मार्जारकण्ठः, पुं, (मार्ज्जारस्येव कण्ठः कण्ठ- स्वरो यस्य । यद्वा मार्ज्जारो मसृणः कण्ठो यस्य ।) मयूरः । इति शब्दरत्नावली ॥ मार्जारकर्णिका, स्त्री, (मार्ज्जारस्य कर्णौ इव कर्णौ यस्याः । स्त्रियां ङीप् स्वार्थे कन् । ठाप्

पूर्ब्बस्य ह्रस्वत्वञ्च ।) चामुण्डा । यथा, -- “चामुण्डा चर्च्चिका चर्म्ममुण्डा मार्जार- कर्णिका ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ मार्जारकर्णी, स्त्री, मार्ज्जारस्येव कर्णावस्याः । ङीप् । चामुण्डा । यथा, -- “मार्जारकर्णी चामुण्डा कर्णमोटिश्च चर्च्चिका ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मार्जारगन्धा, स्त्री, (मार्ज्जारस्येव गन्धोऽस्याः ।) मुद्गपर्णीविशेषः । इति रत्नमाला ॥ मार्जारगन्धिका, स्त्री, (मार्ज्जारगन्ध । कन् । टाप् । अत इत्वञ्च ।) मुद्गपर्णी । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तथास्याः पर्य्यायः । “मुद्गपर्णी काकपर्णी सूर्य्यपर्ण्यल्पिका सहा । काकमुद्गा च सा प्रोक्ता तथा मार्जारगन्धिका ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मार्जारी, स्त्री, (मार्ष्टि शोधयति केशादिकम- नया । मृज् + आरन् । स्त्रियां ङीष् ।) कस्तूरी । जन्तुविशेषः । गन्धगकुला इति खाटासी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । पूतिका २ पूतिकजः ३ गन्धचेलिका ४ । अस्या गुणाः । वान्तिधार- कत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । कफवातनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मार्जारीयः, पुं, (मार्ज्जारस्यायम् । मार्जार + “गहादिभ्यश्च ।” ४ । २ । १३८ । इति छः ।) विडालः । शूद्रः । कायशोधनम् । इति मेदिनी । ये, १२७ ॥ मार्जालः, पुं, मार्जारः । रलयोरेकत्वात् ॥ मार्जालीयः, पुं, (मृज् + “स्थाचतिमृजेरा- लच् वालञालीयचः ।” उणा० १ । ११५ । इति आलीयच् ।) विडालः । शूद्रः । कायशोध- नम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (महादेवः । यथा, महाभारते । ३ । ३९ । ७७ । “ललाटाक्षाय सर्व्वाय मीढुषे शूलपाणये । पिनाकगोप्त्रे सूर्य्याय मार्जालीयाय वेधसे ॥”) मार्जिता, स्त्री, (मार्ज्यते घृष्यते पाणिनेति । मृज् + णिच् + कर्म्मणि क्तः । स्त्रियां टाप् ।) रसाला । इत्यमरः । २ । ९ । ४४ ॥ सा तु दधिखण्डमधु- सर्पिर्मरिचादिकृतकर्पूरादिवासितसद्भक्ष्य- विशेषः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (गुणादयो- ऽस्या रसालाशब्दे ज्ञातव्याः ॥) शोधिते, त्रि ॥ मार्त्तण्डः, पुं, (मृतश्चासौ अण्डश्चेति । मृताण्डे भवतीति । मृताण्ड + “तत्र भवः ।” ४ । ३ । ५३ । इति अण् ।) सूर्य्यः । (तन्निरुक्तिश्च । यथा, -- “अनिष्पन्नेषु गात्रेषु पुत्त्रं दृष्ट्वा पिताब्रवीत् । आर्त्तस्त्वं भव माण्डेति मार्त्तण्डस्तेन स स्मृतः ॥” यथा, मार्कण्डेये । ७७ । १ । “मार्त्तण्डस्य रवेर्भार्य्या तनया विश्वकर्म्मणः । संज्ञा नाम महाभाग ! तस्यां भानुरजीजनत् ॥” अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ शूकरः । इति मेदिनी । ते, ३५ ॥ मार्त्तण्डोत्पत्तिर्यथा, --

मार्कण्डेय उवाच । “एवं सा नियता देवी चक्रे स्तोत्रमहनिशम् । निराहारा विवस्वन्तमारिराधयिषुर्मुने ! ॥ ततः कालेन महता भगवांस्तपनो मुने ! । प्रत्यक्षतामगात्तस्या दाक्षायण्या द्विजोत्तम ! ॥ सा ददर्श महाकूटं तेजसोऽम्बरसंस्थितम् । भूमौ च संस्थितं भास्वज्ज्वालामालातिदुर्द्दृशम् ॥ तञ्च दृष्ट्वा ततो देवी साध्वसं परमं गता । जगादाद्य ! प्रसीदेति न त्वां पश्यामि गोपते ! ॥ यथा दृष्टवती पूर्ब्बमम्बरस्थं सुदुर्दृशम् । संघातं तेजसस्तस्मादिह पश्यामि भूतले ॥ प्रसादं कुरु पश्येयं यद्रूपं ते प्रभाकर ! । भक्तानुकम्पन ! विभो ! भक्ताहं पाहि मे सुतान् ॥” श्रीमार्कण्डेय उवाच । “ततः स तेजसस्तस्मादाविर्भूतो विभावसुः । अदृश्यत तदादित्यस्तप्तताम्रोपमप्रभः ॥ अथ तां प्रागतां देवीं तस्य सन्दर्शनान्मुने ! । प्राह भास्वान् वृणुष्वेष्टं वरं मत्तो यमिच्छसि ॥ प्रणता शिरसा सा च जानुपीडितमेदिनी । प्रत्युवाच विवस्वन्तं वरदं समुपस्थितम् ॥ देव ! प्रसीद पुत्त्राणां हृतं त्रिभुवनं मम । यज्ञभागाश्च दैतेयैर्दानवैश्च बलाधिकैः ॥ तन्निमित्तं प्रसादं त्वं कुरुष्व मम गोपते ! । अंशेन तेषां भ्रातृत्वं गत्वा नाशय तद्रिपून् ॥ यथा मे तनया भूयो यज्ञभागभुजः प्रभो ! । भवेयुरधिपाश्चैव त्रैलोक्यस्य दिवाकर ! ॥ तथानुकम्पां पुत्त्राणां सुप्रसन्नो रवे ! मम । कुरु प्रसन्नार्त्तिहर ! स्थितिकर्त्ता त्वमद्य मे ॥” मार्कण्डेय उवाच । “ततस्तामाह भगवान् भास्करो वारितस्करः । प्रणतामदितिं विप्र ! प्रसादसुमुखो विभुः ॥ सहस्रांशेन ते गर्भे सम्भूयाहमशेषतः । तत्पुत्त्रशत्रूनदिते ! नाशयाम्याशु निर्वृता ॥ इत्युक्त्रा भगवान् भास्वानन्तर्द्धानमुपागमत् । निवृत्ता सापि तपसः संप्राप्ताखिलवाञ्छिता ॥ ततो रश्मिसहस्रान्तः सुषुम्नाख्यो रवेः करः । विप्रावतारं संचक्रे देवमातुरथोदरे ॥ कृच्छ्रचान्द्रायणादीनि सा चक्रे सुसमाहिता । शुचिः सन्धारयाम्येनं दिव्यं गर्भमिति द्बिज ! ॥ ततस्तां कश्यपः प्राह किञ्चित्कोपप्लुताक्षरम् । किं मारयसि गर्भाण्डमिति नित्योपवासिनी ॥ सा च तं प्राह गर्भाण्डमेतत् पश्येति कोपना । न मारितं विपक्षाणां मृत्यवे यद्भविष्यति ॥ इत्युक्त्रा तं तदा गर्भमुत्ससर्ज्ज सुरारणिः । जाज्वल्यमानं तेजोभिः प्रत्युवाच न कोपिता । तं दृष्ट्वा कश्यपो गर्भमुद्यद्भास्करवर्च्चसम् । तुष्टाव प्रणतो भूत्वा ऋग्भिराद्याभिरादरात् ॥ संस्तूयमानः स तदा गर्भाण्डात् प्रकटोऽभवत् । पद्मपत्रसवर्णाभस्तेजसा व्याप्तदिङ्मुखः ॥ अथान्तरीक्षादाभाष्य कश्यपं मुनिसत्तमम् । सतोयमेघगम्भीरा वागुवाचाशरीरिणी ॥

पृष्ठ ३/७११

मारितञ्च यतः प्रोक्तमेतदण्डं त्वयादितिम् ॥ तस्मान्मुने ! सुतस्तेऽयं मार्त्तण्डाख्यो भविष्यति ॥ सूर्य्याधिकारञ्च विभुर्जगत्येष करिष्यति । हनिष्यत्यसुरांश्चायं यज्ञभागहरानरीन् ॥ देवा निशम्येति वचो गगनात् समुपागतम् । प्रहर्षमतुलं याता दानवाश्च हतौजसः ॥ ततो युद्धाय दैतेयानाजुहाव शतक्रतुः । सह देवैर्मुदायुक्तो दानवाश्च तमाययुः ॥ तेषां युद्धमभूद्घोरं देवानामसुरैः सह । शस्त्रास्त्रदीप्तिसन्दीप्तसमस्तभुवनान्तरम् ॥ तस्मिन् युद्धे भगवता मार्त्तण्डेन निरीक्षिताः । तेजस्रा दह्यमानास्तु भस्मीभूता महासुराः ॥ ततः प्रहर्षमतुलं प्रापुः सर्व्वे दिवौकसः ॥ तुष्टवुस्तेजसां योनिं मार्त्तण्डमदितिन्तथा ॥ स्वाधिकारं ततः प्रापुर्यज्ञभागांश्च पूर्ब्बवत् । भगवानपि मार्त्तण्डः स्वाधिकारमथाकरोत् ॥ कदम्बपुष्पवद्भास्वानधश्चोर्द्ध्वञ्च रश्मिभिः । वृत्तोऽग्निपिण्डसदृशो दध्रे नातिस्फुटं वपुः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे सूर्य्यमाहात्म्ये मार्त्त- ण्डोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ मार्त्तण्डबल्लभा, स्त्री, (मार्त्तण्डस्य बल्लभा प्रिया । यद्बा, मार्त्तण्डो वल्लभः प्रियोऽस्याः ।) आदित्य- भक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ सूर्य्यपत्नी च ॥ मार्त्तिकः, पुं, (मृत्तिकाया विकार इति । मृत्तिका + “तस्य विकारः ।” ४ । ३ । १३४ । इति ठक् ।) शरावः । इति शब्दरत्नावली ॥ मृत्तिकानिर्म्मिते, त्रि ॥ मार्द्दङ्गं, क्ली, (मृत् अङ्गमस्य । ततः स्वार्थे अण् ।) पत्तनम् । इति हारावली ॥ (मृदङ्ग- वादनं शिल्पमस्येति । अण् ।) मृदङ्गवादके, त्रि ॥ मार्द्दङ्गिकः, त्रि, (मृदङ्गवादनं शिल्पमस्य । मृदङ्ग + “शिल्पम् ।” ४ । ४ । ५५ । इति ठक् ।) मृदङ्गवादकः । तत्पर्य्यायः । मौर- जिकः २ । इत्यमरः । २ । १० । १३ ॥ सार्ङ्किकः ३ और्द्धिकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । २ । ९१ । ४९ । “बिल्वा मार्द्दङ्गिका आसंश्छम्याग्राहा विभी- तकाः । अश्वत्था नर्त्तकाश्चासन् भरद्बाजस्य तेजसा ॥”) मार्द्दवं, क्ली, (मृदोर्भाव इति । मृदु + “पृथ्वादिभ्य इमणिज् वा ।” ५ । १ । १२२ । इत्यत्र । “वावचन- मणादेः समावेशार्थम् ।” इति काशिको- क्तेरण् ।) परदुःखप्रदर्शनात् पीडाबुद्धिः । मृदुता । यथा, -- “मार्द्दवं कोमलस्यापि संस्पर्शासहतोच्यते । उत्तमं मध्यमं प्रोक्तं कनिष्ठञ्चेति तत्त्रिधा ॥” उत्तमं यथा, -- “अभिनवमालिकामियं साशय- नववंशिराधिका विशिष्ये । न कुसुमपटलं दरापि जग्लौ तदनुभवात्तनुरेव सव्रणासीत् ॥”

मध्यमं यथा, -- “चित्रं धनिष्ठे तनुवाससोऽपि चीनस्य पीनस्तनि ! सङ्गमेन । लिप्तेन तल्लोहितचन्दनेन मूर्त्तिर्दिदूना सखि ! लोहितासीत् ॥ कनिष्ठं यथा, -- रससुधाकरे आमोदमामोदन- मादधानं निलीननीलालकचञ्चरीकम् । क्षणेन पद्मामुखपद्ममासीत् त्विषा रवेः कोमलयापि ताम्रम् ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ (अकाठिन्यम् । यथा, रघौ । ८ । ४३ । “विललाप सवाष्पगद्गदं सहजामप्यपहाय धीरताम् । अभितप्तमयोऽपि मार्द्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु ॥”) मार्द्दवः, पुं, (मार्द्दवं मृदुत्वमस्यास्तीति । मार्द्दव + अर्श आद्यच् ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । “माधुको मार्दवश्चञ्चुकारुषा हिण्डिकादयः ।” इति जटाधरः ॥ मार्षः, पुं, (मृष्यति क्षमते जनानिति । मृष् + “इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । मृषः । ततः । स्वार्थे अण् ।) नाठ्योक्तौ श्रेष्ठः । इति हेमचन्द्रः । २ । २४ ॥ मारिषशाकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (शाकार्थे पर्य्यायो यथा, -- “मारिषो वाष्पको मार्षः श्वेतो रक्तश्च स स्मृतः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मार्षिकः, पुं, (मार्ष + ठक् ।) मारिषशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मार्ष्टिः, स्त्री, (मृज् + क्तिन् । “मृजेर्वृद्धिः ।” ७ । २ । ११४ । इति वृद्धिश्च ।) मार्जनम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२१ ॥ तैलम्रक्षणम् । यथा, “तैलमल्पं यदङ्गेषु न भवेत् बाहुसङ्गतम् । सा मार्ष्टिः पृथगभ्यङ्गो मस्तकादौ प्रकीर्त्तितः ॥” इत्याह्णिकतत्त्वम् ॥ मालं, क्ली, (माति मानहेतुर्भवतीति । मा + “ऋज्रेन्द्राग्रवज्रेत्यादि ।” उणा० २ । २८ । इति रण् । पृषोदरादित्वाद्रस्य लत्वम् ।) क्षेत्रम् । इति मेदिनी ॥ ले, ४५ । (यथा, मेघदूते । १६ । “सद्यः सीरोत्कषणसुरभि क्षेत्रमारुह्य मालं किञ्चित्पश्चाद् व्रज लघुगतिर्भूय एवोत्तरेण ॥”) कपटम् । वनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (हरि- तालम् । यथा, -- “हरितालं तालमालं मालं शैलूषभूषणम् । पिञ्जकं रोमहरणं तालकं पातमित्यपि ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाद्य- धिकारे ।) मालः, पुं, (मातीति । मा + रन् । रस्य लत्वम् ।) जातिविशेषः । इति मेदिनी ॥ ले, ४५ । स च म्लेच्छजातिः । यथा, -- “माला भिल्लाः किराताश्च सर्व्वेऽपि म्लेच्छजातयः ॥”

(यथा, महाभारते । ६ । ९ । ३९ । “तत्रेमे कुरुपाञ्चालाः शाल्वा माद्रेयजाङ्गलाः । शूरसेनाः पुलिन्दाश्च योधा मालास्तथैव च ॥”) जनः । इति च हेमचन्द्रः । ३ । ५९८ ॥ देश- विशेषः । स च मेदिनीपुरप्रदेशे मालभूमित्वेन ख्यातः । विष्णुः । यथा, -- ‘मां लक्ष्मीं लातीति मालो विष्णुः तं अत- तीति मालती ।’ इति मालतीशब्दटीकायां भरतः ॥ मालकं, क्ली, (मलते धारयति शोभामिति । मलधारणे + ण्वुल् ।) स्थलपद्मम् । इति जटा- धरः ॥ मालकः, पुं, (मलते धारयत्युग्रवीर्य्यं रोगनाशने इति । मलधारणे + ण्वुल् ।) निम्बवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । ६२ ॥ (निम्बशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) मालका, स्त्री, (मलते धारयति शोभाम् । मल + ण्वुल् । स्त्रियां टाप् ।) माल्यम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ मालकौशः, पुं, (मालस्य हरेः कोशात् कण्ठा- न्निर्गत इति । अण् ।) रागविशेषः । तस्य नामान्तरं कौशिकः । स च हनूमन्मते षड्- रागाणां मध्ये द्बितीयरागः । हरस्य हरेर्वा कण्ठान्निर्गतः । अस्य जातिः सम्पूर्णा तत्र सप्त- स्वरक्रमः ष ऋ ग म प ध नि । अस्य गृहं षड्जस्वरः । शरदृतौ रात्रिशेषे गानसमयः । रागमालायामस्य स्वरूपम् । पाटलवर्णपुरुषः । नीलपरिच्छदः । यष्टिहस्तः । यौवनमदमत्तः स्त्रीभिः सह हास्यकौतुकान्वितः शत्रुमस्तक- माल्यगलोऽथवा बृहन्मुक्तामाल्यगलः । अस्य रागिण्यः पञ्च यथा । टोडी १ गौरी २ गुण- करी ३ खम्भावती ४ कोकभा ५ । अस्याष्टौ पुत्त्रा यथा । मारुः १ मेवाडः २ वडहंसः ३ प्रबलः ४ चन्द्रकः ५ नन्दः ६ भ्रमरः ७ खुखरः ८ अत्र मिष्टाङ्गोऽपि पाठः । भरतमते तस्य रागिण्यः पञ्च यथा । गौरी १ दयावती २ देवदाली ३ खम्भावती ४ कोकभा ५ । तन्मते अष्टौ पुत्त्रा यथा । गान्धारः १ शुद्धः २ मकरः ३ त्रिञ्छनः ४ सहानः ५ शक्तबल्लभः ६ माली- गौरः ७ कामोदः ८ । अष्टपुत्त्रभार्य्या यथा । धनाश्रीः १ मालश्रीः २ जयतश्रीः ३ सुघोरायी ४ दुर्गा ५ गान्धारी ६ भीमपलाशी ७ कामोदी ८ । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ मालचक्रकं, क्ली, (माला समूहः अस्थ्नामस्त्य- स्येति । अर्श आदित्वादच् । स चक्रमिवेति । कन् ।) सक्थ्यूरुपर्व्वसन्धिः । इति शब्द- चन्द्रिका । मालाइचाकि इति भाषा ॥ मालती, स्त्री, (मलते शोभां धारयतीति । मल् + “भृदृशियजीत्यादि ।” उणा० ३ । ११० । इत्यत्र “बाहुलकात् मलतेरतच् । गौरादिनिपातना- दुपधाया दीर्घत्वम् ।” इत्युज्ज्वलदक्तोक्तेः अतच् उपधाया दीर्घत्वम् ङीष् च । मां लक्ष्मीं

पृष्ठ ३/७१२

लातीति मालो विष्णुः तं अततीति । अच् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥) स्वनामख्यात- पुष्पलता । तत्पर्य्यायः । सुमना २ जातिः ३ । इत्यमरः ॥ सुमनाः ४ जाती ५ । इति भरतः ॥ (यथा, शिशुपालवधे । ११ । १७ । “ज्वलयति मदनाग्निं मालतीनां रजोभिः ।”) अस्या गुणाः । कफपित्तमुखरोगव्रणक्रिमिकुष्ठ- नाशित्वम् । इति राजबल्लभः ॥ तस्या उत्- पत्तिर्यथा, -- आद्याशक्तिरुवाच । ‘अहमेतत्त्रिधा भिन्ना तिष्ठामि त्रिविधैर्गुणैः । गौरी लक्ष्मीः स्वधा चेति रजःसत्त्वतमोगुणैः ॥ तत्र गत्वा तथा कार्य्यं विधास्यन्ते च ताः सुराः ॥ नारद उवाच । शृण्वतामिति तां वाचमन्तर्द्ध्वानभगान्महः । देवानां विस्मयोत्फुल्लनेत्राणाञ्च तदा नृप ! ॥ ततः सर्व्वेऽपि ते देवा गत्वा तद्वाक्यचोदिताः । गौरीं लक्ष्मीं स्वधाञ्चैव प्रणेमुर्भक्तितलराः ॥ तास्तथा तान् सुरान् दृष्ट्वा प्रणतान् भक्तवत्- सलाः । बीजानि प्रददुस्तेभ्यो वाक्यानि जगदुस्तथा ॥ देव्य ऊचुः । इमानि देवा बीजानि विष्णुर्यत्रावतिष्ठति । निर्व्वपस्व ततः कार्य्यं भवतां सिद्धिमेष्यति ॥ नारद उवाच । ततः प्रहृष्टाः सुरसिद्धसंघाः प्रगृह्य बीजानि विचिक्षिपुश्च । विन्दारिकाभूमितले स यत्र विष्णुः सदा तिष्ठति सौख्यवृत्तिः नारद उवाच । क्षिप्तेभ्यस्तत्र बीजेभ्यो वनस्पत्यस्त्रयोऽभवन् । धात्री च मालती चैव तुलसी च नृपोत्तम ! ॥ धात्र्युद्भवा स्मृता धात्री माभवा मालती स्मृता । गौरीभवा च तुलसी रजःसत्त्वतमोगुणाः ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे १४९ । १५० अध्यायौ ॥ * ॥ युवती । काचमाली । विशल्या । ज्योत्स्ना । निशा । नदीविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २१३ । (सुवर्च्चला मालतीत्यर्थः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “चणको मालती क्षौमी रुद्रपत्नी सुवर्च्चला ॥” पुष्पार्थे पर्य्यायो यथा, -- “मालती सुमना जातिः ।” इत्युभे वैद्यकरत्न- मालायाम् ॥ तथाच । जातिर्जाती च सुमना मालती राजपुत्त्रिका । चेतिका हृद्यगन्धा च सा पीता स्वर्णजातिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मालतीतीरजः, पुं, (मालती तदाख्या नदी तस्या- स्तीरे जायते इति । जन् + डः ।) टङ्कणः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १० ॥ मालतीतीरसम्भवं, क्ली, (मालत्या तीरे सम्भवो- ऽस्य ।) श्वेतटङ्कणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

मालतीपत्रिका, स्त्री, (मालत्याः पत्रीव । मालती- पत्र + प्रतिकृतौ कन् टाप् अत इत्वम् ।) जातीपत्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जाती- पत्रीशब्देऽस्य विषयो द्रष्टव्यः ॥) मालतीफलं, क्ली, (मालत्याः फलम् ।) जाती- फलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “जातीफलं जातिकोशं मालतीफलमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मालयः, पुं, (मा शोभा तस्याः लयः आस्पदम् ।) चन्दनवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मलय- सम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, नलोदये । २ । ३७ । “तनुच्छटोत्तमालया तया भुवोत्तमालया । अहारि शीतमालयानिलाबधूतमालया ॥” क्ली, अभिसारस्थानभेदः । यथा, साहित्य- दर्पणे । ३ । अभिसारिकाप्रकरणे । “क्षेत्रं वाटी भग्नदेवालयो दूतीगृहं वनम् । मालयञ्च श्मशानञ्च नद्यादीनां तटी तथा ॥”) मालवः, पुं, (मालः उन्नतक्षेत्रमस्त्यत्र । माल + “केशाद्वोऽन्यतरस्याम् ।” ५ । २ । १०९ । इत्यत्र “अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ।” इति काशिकोक्तेः वप्रत्ययः ।) अवन्तिदेशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २२ ॥ मालओया इति हिन्दीभाषा ॥ (यथा, मात्स्ये । ११३ । ४४ ॥ “अङ्गा वङ्गा मद्गुरका अन्तर्गिरि बहि- र्गिरी । सुह्मोत्तराः प्रविजया मार्गवागेयमालवाः ॥” मालवेषु जात इत्यण् । तद्देशजे, त्रि ॥) रागविशेषः । स च षड्रागाणां मध्ये प्रथम- रागः । मतान्तरे भैरवरागोऽयम् । यथा, -- “आदौ मालवरागेन्द्रस्ततो मल्लारसंज्ञितः । श्रीरागस्तस्य पश्चाद्वै वसन्तस्तदनन्तरम् ॥ हिल्लोलश्चाथ कर्णाट एते रागाः प्रकी- र्त्तिताः ॥ तस्य स्वरूपं यथा, -- “नितम्बिनीचुम्बितवक्त्रपद्मः शुकद्युतिः कुण्डलवान् प्रमत्तः । सङ्गीतशालां प्रविशन् प्रदोषे मालाधरो मालवरागराजः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (मालव्यां तन्नामिकायां सावित्रीमातरि जातः इत्यण् । अश्वपतेराज्ञो मालव्यां जातः पुत्त्र गणः । यथा, महाभारते । ३ । २९६ । ५८ । “पितुश्च ते पुत्त्रशतं भविता तव मातरि । मालव्यां मालवा नाम शाश्वताः पुत्त्रपौत्त्रिणः ॥ भ्रातरस्ते भविष्यन्ति क्ष्यत्रियास्त्रिदशोपमाः ॥” स्त्री, नदीविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । १६५ । २५ । “हिरण्वती वितस्ता च तथा प्लक्षवती नदी । वेदस्मृतिर्वेदवती मालवाथाश्ववत्यपि ॥”) मालविका, स्त्री, (मालवेषु जाता । मालव + ठक् टाप् ।) त्रिवृत् । इति राजनिर्घण्टः ॥

मालसी, स्त्री, (मल + स्वार्थे अण् । मलं स्यति- नाशयति । सो + डः । ङीप् ।) केशपुष्पवृक्षः । यथा, -- ‘मालसी दुर्गपुष्पी च बालाक्षी केशधारिणी ॥’ इति शब्दचन्द्रिका ॥ रागिणीविशेषः । सा तु मालवरागस्य पत्नी । यथा, -- “धानुषी मालसी रामकिरी च सिन्धुडा तथा । अश्ववारी भैरवी च मालवस्य प्रिया इमाः ॥” इति हारीतः ॥ मतान्तरे मेघरागस्य पत्नी । यथा, -- “ललिता मालसी गौडी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥” तस्याः स्वरूपं यथा, -- “नीलारविन्दस्य दलानि बाला विधारयन्ती तनुदेहयष्टिः । मालूरवृक्षस्य तले निषण्णा शोणा मृदुर्मालसिका प्रदिष्टा ॥” तस्या गानसमयो यथा, -- “इन्द्रोत्थानात् समारभ्य यावद्दुर्गामहोत्सवम् । गेया भवेद्बुधैर्नित्यं मालसी सा मनोहरा ॥” अपि च । “गान्धारी दीपिका चैव कल्याणी पुरवी तथा । अश्ववारी कानडा च गौरी केदारपाहिडा ॥ माधवी मालसी नाटी भूपाली सिन्धुडा तथा । सायाह्ने रागिणीरेताः प्रगायन्ति चतुर्द्दश ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ माला, स्त्री, (माति मानहेतुर्भवतीति । मा + “ऋज्रेन्द्राग्रवज्रे ।” उणा० २ । २८ । इति रन् रस्य लत्वम् टाप् च । यद्वा, मां शोभां लाति इति । ला + कः टाप् ।) श्रेणी । तत्पर्य्यायः । राजिः २ लेखा ३ तती ४ वीची ५ आली ६ आवलिः ७ पङ्क्तिः ८ धारणी ९ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३१५ । मूर्द्ध्नि न्यस्तपुष्पदाम । अन्यत्राप्युपचारात् ॥ तत्पर्य्यायः । माल्यम् २ स्रक् ३ । इत्यमरः । २ । ६ । १३५ ॥ मालिका ४ मालाका ५ मालका ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ गणनिका ७ गुणा- न्तिका ८ । इति वराहपुराणम् ॥ सा त्रिविधा यथा, -- “माला तु त्रिविधा देवि ! वर्णाक्षपर्व्वभेदतः ।” इति मत्स्यसूक्तवचनम् ॥ * ॥ अथ मालानिर्णयः । तत्र करमाला । सनत्- कुमारसंहितायाम् । ‘तर्जनी मध्यमानामा कनिष्ठा चेति ताः क्रमात् ॥ तिस्रोऽङ्गुल्यस्त्रिपर्व्वाणो मध्यमा चैकपर्व्विका । पर्व्वद्वयं मध्यमाया मेरुत्वेनोपकल्पयेत् ॥ क्रममाह । अनामामध्यमारभ्य कनिष्ठादित एव च । तर्जनीमूलपर्य्यन्तं दशपर्व्वसु संजपेत् ॥ तथा, -- अनामामूलमारभ्य कनिष्ठादित एव च । तर्जनीमध्यपर्य्यन्तमष्टपर्व्वम संजपेत् ॥

पृष्ठ ३/७१३

एतद्वचनन्तु अष्टोत्तरशतादिविषयम् ॥ * ॥ शक्तिविषये पुनः । श्रीक्रमे । अनामिकात्रयं पर्व्व कनिष्ठादित्रिपर्व्विका । मध्यमायाश्च त्रितयं तर्जनीमूलपर्व्वणि । तर्जन्यग्रे तथा मध्ये यो जपेत् स तु पापकृत् ॥ हंसपारमेश्वरे । पर्व्वद्बयमनामायाः परिवर्त्तेन वै क्रमात् । पर्व्वत्रयं मध्यमायास्तर्जन्येकं समाहरेत् ॥ पर्व्वद्बयन्तु तर्जन्या मेरुं तद्बिद्धि पार्व्वति ! । शक्तिमाला समाख्याता सर्व्वतन्त्रप्रदीपिका ॥ तथा । अनामामूलमारभ्य प्रादक्षिण्यक्रमेण च । मध्यमामूलपर्य्यन्तमष्टपर्व्वसु संजपेत् ॥ * ॥ श्रीविद्यायामयं विशेषः । अनामाया मध्यमाया मूलाग्रञ्च द्वयं द्बयं । कनिष्ठायाश्च तर्जन्यास्त्रयं पर्व्व सुरेश्वरि ! ॥ अनामामध्यमायाश्च मेरुः स्याद्द्वितयं शुभम् । प्रदक्षिणक्रमाद्देवि ! जपेत्त्रिपुरसुन्दरीम् ॥” इति यामलवचनात् ॥ मुण्डमालातन्त्रे । “अनामिका द्वयं पर्व्वप्रादक्षिण्यक्रमेण तु । तर्जनीमूलपर्य्यन्तं करमाला प्रकीर्त्तिता ॥ कनिष्ठामूलमारभ्य प्रादक्षिण्यक्रमेण च । तर्जनीमूलपर्य्यन्तमष्टपर्व्वसु संजपेत् ॥” इदमपि अष्टोत्तरशतादिविषयम् ॥ * ॥ अङ्गुलीर्न वियुञ्जीत किञ्चिदाकुञ्चिते तले । अङ्गुलीनां वियोगाच्च छिद्रे च स्रवते जपः ॥ अन्यत्रापि । अङ्गुल्यग्रेषु यज्जप्तं यज्जप्तं मेरुलङ्घने । पर्व्वसन्धिषु यज्जप्तं तत्सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥ गणनाविधिमुल्लङ्घ्य यो जपेत्तज्जपं यतः । गृह्णन्ति राक्षसास्तेन गणयेत् सर्व्वथा बुधः ॥ तत्राङ्गुलिजपं कुर्व्वन् साङ्गुष्ठाङ्गुलिभिर्जपेत् । साङ्गुष्ठेन विना कर्म्म कृतं तदफलं भवेत् ॥ विश्वसारे । जपसंख्या तु कर्त्तव्या नासंख्यातं जपेत् सुधीः । नसंख्याकारकस्यास्य सर्व्वं भवति निष्फलम् ॥ तन्त्रे । हृदये हस्तमारोप्य तिर्य्यक् कृत्वा कराङ्गुलीः । आच्छाद्य वाससा हस्तौ दक्षिणेन सदा जपेत् ॥ इति करमाला ॥ * ॥ जपसंख्यायां निषिद्धद्रव्यमाह यामले । नाक्षतैर्हस्तपर्व्वैर्वा न धान्यैर्नच पुष्पकैः । न चन्दनैर्मृत्तिकया जपसंख्यां न कारयेत् ॥ विहितद्रव्यमाह । लाक्षाकुशीदसिन्दूरगोमयञ्च करीषकम् । एभिर्निर्म्माय गुटिकां जपसंख्यान्तु कारयेत् ॥ अथ वर्णमाला । सनत्कुमारे । क्रमोत्क्रमगतैर्मालामातृकार्णैः क्षमेरुकैः । सबिन्दुकैः साष्टवर्गैरन्तर्यजनकर्म्मणि ॥ आदिकु चु टु पु यु शवोऽष्टौ वर्गाः प्रकीर्त्तिताः । तद्यंथा । अकारादिवर्णान् सबिन्दून् प्रत्येकं

कृत्वा शतं संजप्य अकारादीनां वर्णानां कवर्गादीनाञ्चान्तिमं वर्णं सानुस्वारं कृत्वा पूर्ब्ब- मुच्चार्य्य शेषाष्टवारमन्त्रजपः कार्य्यः । अनेन प्रकारेण अष्टोत्तरशतसंख्यो जपो भवति । अन्तर्यजनेत्युपलक्षणम् । तथा । सबिन्दुं वर्णमुच्चार्य्य पश्चान्मन्त्रं जपेद्बुधः । अकारादिक्षकारान्तं बिन्दुयुक्तं विभाव्य च । वर्णमाला समाख्याता अनुलोमविलोमतः ॥ इति नारदवचनात् । विशुद्धेश्वरे । अनुलोमविलोमेन वर्गाष्टकविभेदतः । मन्त्रेणान्तरितान् वर्णान् वर्णेनान्तरितान् मनून् । कुर्य्याद्वर्णमयीं मालां सर्व्वतन्त्रप्रकाशिनीम् ॥ * ॥ मालिनीविजये सूत्रनियमः । अन्तर्विद्रुमभासमानभुजगीसूत्रोतवर्णोज्ज्वलाम् । आरोहप्रतिरोहतः शतमयीं वर्गाष्टकाष्टोत्त- राम् ॥ इति वर्णमाला ॥ * ॥ अथाक्षमाला । तत्र मालायां मणिनिर्णयः । पद्मबीजादिभिर्माला बहिर्यागे शृणुष्व ताः । रुद्राक्षशङ्खपद्माक्षपुत्त्रजीवकमौक्तिकैः ॥ स्फाटिकैर्मणिरत्नैश्च सुवर्णैर्विद्रुमैस्तथा । राजतैः कुशमूलैश्च गृहस्थस्याक्षमालिका ॥ * ॥ अङ्गुलीगणनादेकं पर्व्वण्यष्टगुणं भवेत् । पुत्त्रजीवैर्दशगुणं शतं शङ्खैः सहस्रकम् ॥ प्रबालैर्मणिरत्नैश्च दशसाहस्रकं मतम् । तदेव स्फाटिकैः प्रोक्तं मौक्तिकैर्लक्षमुच्यते ॥ पद्माक्षैर्द्दशलक्षं स्यात् सौवर्णैः कोटिरुच्यते । कुशग्रन्थ्या कोटिशतं रुद्राक्षैः स्यादनन्तकम् ॥ सर्व्वैर्व्विरचिता माला नृणां मुक्तिफलप्रदा । कालिकापुराणे । रुद्राक्षैर्व्वा यदि जपेत् इन्द्राक्षैः स्फाटिकैस्तथा । नान्यन्मध्ये प्रयोक्तव्यं पुत्त्रजीवादिकञ्च यत् ॥ यद्यन्यत्तु प्रयुञ्जीत मालायां जपकर्म्मणि । तस्य कामञ्च मोक्षञ्च न ददाति प्रियङ्करी ॥ मुण्डमालायाम् । श्मशानधुस्तुरैर्माला ज्ञेया धूमावतीविधौ । नराङ्गुल्यस्थिभिर्माला ग्रथिता सर्व्वकामदा ॥ नाड्या संग्रथनं कार्य्यं रक्तेन वाससा प्रिये ! । सदा गोप्या प्रयत्नेन जनन्या जारवत् प्रिये ! ॥ कामनाविशेषे तु । पद्माक्षैर्व्विहिता माला शत्रूनाशकरी मता । कुशग्रन्थिमयी माला सर्व्वपापप्रणाशिनी ॥ पुत्त्रजीवफलैः कॢप्ता कुरुते पुत्त्रसम्पदम् । निर्म्मिता रूप्यमणिभिर्जपमालेप्सितप्रदा । प्रबालैर्विहिता माला प्रयच्छेत् विपुलं धनम् ॥ भैरवीविद्यायान्तु वाराहीतन्त्रे । सुवर्णमणिभिर्म्मालां स्फाटिकीं शङ्खनिर्म्मि- ताम् । प्रबालैरेव वा कुर्य्यात् पुत्त्रजीवं विवर्ज्जयेत् । पद्माक्षञ्चैव रुद्राक्षमिन्द्राक्षञ्च विशेषतः ॥ * ॥

त्रिपुरामन्त्रजपादौ तु रक्तचन्दनबीजादिभि- रतिप्रशस्ता । तथा च तन्त्रराजे । रक्तचन्दनमाला तु भोगदा मोक्षदा भवेत् ॥ तथा । वैष्णवे तुलसीमाला गजदन्तैर्गजानने । त्रिपुराया जपे शस्ता रुद्राक्षै रक्तचन्दनैः ॥ * ॥ कुमारीकल्पे । रुद्राक्षैः शक्तिमन्त्रञ्च मन्त्री यः प्रजपेत् प्रिये ! । स दुर्गतिमवाप्नोति निष्फलस्तस्य तज्जपः ॥ कालिका च्छिन्नमस्ता च त्रिपुरा तारिणी तथा । एताः सर्व्वा न दुष्यन्ति जपे रुद्राक्षमालया ॥ दिवा नैव प्रजप्तव्यं रुद्राक्षमालयापि च । पुरश्चर्य्यामृते चात्र दूषणन्तु वरानने ! ॥ महाशङ्खमयी माला नीलसारस्वते विधौ । नृललाटास्थिखण्डेन रचिता जपमालिका ॥ महाशङ्खमयी माला ताराविद्याजपे प्रिये ! । कर्णनेत्रान्तरालास्थि महाशङ्खः प्रकीर्त्तितः ॥ मणिनियमस्तु मुण्डमालायाम् । अन्योन्यसमरूपाणि नातिस्थूलकृशानि च । कीटादिभिरदुष्टानि न जीर्णानि नवानि वै ॥ तथा गौतमीये । पञ्चाशल्लिपिभिर्माला विहिता सर्व्वकर्म्मसु । अकारादिक्षकारान्ता वर्णमाला प्रकीर्त्तिता ॥ क्षार्णं मेरुमुखं तत्र कल्पयेन्मुनिसत्तम ! । अनया सर्व्वमन्त्राणां जपः सर्व्वसमृद्धिदः ॥ * ॥ चामुण्डातन्त्रे । नित्यं जपं करे कुर्य्यात् न तु काम्यमबोधनात् । काम्यमपि करे कुर्य्यात् मालाभावेऽपि सुन्दरि ! ॥ तेन मालायाः प्राधान्यम् ॥ * ॥ कामनाभेदे तु गौतमीये । समासेनाक्षसूत्रस्य विधानमिह कथ्यते । पञ्चविंशतिभिर्मोक्षं त्रिंशद्भिर्धनसिद्धये ॥ सर्व्वार्थाः सप्तविंशत्या पञ्चदश्यभिचारके । पञ्चाशद्भिः काम्यसिद्धिः स्यात्तथा चतुरुत्तरैः । अष्टोत्तरशतैः सर्व्वसिद्धिरुक्ता मनीषिभिः ॥ अथ मालासंस्कारः । तत्र सनत्कुमारीये । ‘कार्पाससम्भवं सूत्रं धर्म्मकामार्थमोक्षदम् । तच्च विप्रेन्द्रकन्याभिर्निर्म्मितञ्च सुशोभनम् ॥’ यद्वा । ‘शुक्लं रक्तं तथा कृष्णं पट्टसूत्रमथापि वा । शान्तिवश्याभिचारेषु मोक्षैश्वर्य्यजयेषु च ॥ शुक्लं रक्तं तथा पीतं कृष्णं वर्णेषु च क्रमात् । सर्व्वेषामेव वर्णानां रक्तं सर्व्वेप्सितप्रदम् ॥ आश्रमेषु तथा चैवं रक्तं सर्व्वसुसिद्धिदम् । त्रिगुणं त्रिगुणीकृत्य ग्रथयेत् शिल्पशास्त्रतः ॥ एकैकं मातृकावर्णं सतारं प्रजपन् सुधीः । मणिमादाय सूत्रेण ग्रथयेन्मध्यमध्यतः ॥ ब्रह्मग्रन्थिं विधायेत्थं मेरुञ्च ग्रन्थिसंयुतम् । ग्रथयित्वा पुरो मालां ततः संस्कारमारभेत् ॥ कस्यचिन्मते मूलविद्यया ग्रथयेत् । तथा च एकवीराकल्पे । ‘मातृकामन्त्रतो ग्रन्थिं विद्यया वाथ कारयेत् ।

पृष्ठ ३/७१४

सुवर्णादिगुणैर्वापि ग्रथयेत् साधकोत्तमः ॥ ब्रह्मग्रन्थिं ततो दद्यान्नागपाशमथापि वा । कवचेनावबध्रीयान्मालां ध्यानपरायणः ॥ सर्व्वशेषं ततो मेरुं सूत्रद्बयसमन्वितम् । ग्रथयेत्तारयोगेण बध्नीयात् साधकोत्तमः । एवं निष्पाद्य देवेशि ! प्रतिष्ठाञ्च समाचरेत् ॥’ गौतमीये । ‘मुखे मुखञ्च संयोज्य पुच्छे पुच्छं नियोजयेत् । गोपुच्छसदृशी माला यद्बा सर्पाकृतिः शुभा । एवं निर्म्माय मालां वै शोधयेन्मुनिसत्तमः ॥ अश्वत्थपत्रनवकैः पद्माकारन्तु कारयेत् । तन्मध्ये स्थापयेन्मालां मातृकां मूलमुच्चरन् । क्षालयेत् पञ्चगव्येन सद्यीजातेन सज्जलैः ॥’ सद्योंजातस्तु । ‘ॐ सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमः । भवेऽभवेऽनादिभवे भजस्व मां भवोद्भवाय नमः ॥ चन्दनागुरुकर्पूरैर्षामदेवेन घर्षयेत् ॥’ वामदेवमन्त्रस्तु । ॐ वामदेवाथ नमो ज्येष्ठाय नमो रुद्राय नमः कालाय नमः कलविकरणाय नमो बलविकरणाब नमो बलप्रमथनाय नमः सर्व्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय नमः । धूपयेत्तामघोरेण । अघोरमन्त्रस्तु । अघोरेभ्यो- ऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः सर्व्वतः सर्व्व- सर्व्वेभ्यो नमस्तेऽस्तु रुद्ररूपेभ्यः । लेपयेत्तत्- पुरुषेण तु । तत्पुरुषमन्त्रस्तु । ॐ तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि तन्नो रुद्रः प्रचो- दयात् । ‘मन्त्रयेत् पञ्चमेनव प्रत्येकन्तु शतं शतम् । मेरुञ्च मन्त्रयेच्चैव मनुना च शतं शतम् ॥’ मन्त्रस्तु । ॐ ईशानः सर्व्वविद्यानामीश्वरः सर्व्वभूतानां ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिः शिरो मेऽस्तु सदाशिवोम् । प्रत्येकन्तु सकृत् सकृत् । इति वा । तथा च तत्रैव । ‘प्रत्येकं मन्त्रयेन्मन्त्री पञ्चमेन सकृत् सकृत् ।’ तथा च गौतमीये समुदायमालामधिकृत्य । ‘पञ्चमेनैव सूक्तेन शतान्यूनेन मन्त्रयेत् ।’ इति दर्शनान्मालायां वा शतजपः । तत्रावाह्य यजेद्देवं यथाविभवविस्तरैः । मालायाः प्राणप्रतिष्ठानन्तरं देवतां पूजयेत् ॥ तथा सनत्कुमारे । ‘संस्कृत्यैवं बुधो मालां तत्प्राणांस्तत्र स्थापयेत् । मूलमन्त्रेण तां मालां पूजयेद्द्विजसत्तम ! ॥’ वाराहीतन्त्रे । ‘माले माले महामाले सर्व्वतत्त्वस्वरूपिणि ! । चतुर्व्वर्गस्त्वयि न्यस्तस्तस्मान्मे सिद्धिदा भव ॥ मायाबीजादिकां कृत्वा रक्तपुष्पैः समर्च्चयेत् ॥’ इति शक्तिविषये ॥ विष्णुविपये तु रुद्रयामले । ‘वागभवञ्च तथा लक्ष्मीमक्षादिमालिकां ततः । ङेऽन्तां हृदयवर्णान्तां मन्त्रेणानेन पूजयेत् ॥ मन्त्रयेन्मूलमन्त्रेण क्रमेणोत्क्रमयोगतः । तथैव मातृकावर्णैर्मन्त्रयेत्तान्तु मन्त्रवित् ॥’

योगिनीतन्त्रे । ‘होमकर्म्म ततः कुर्य्याद्देवताभावसिद्धये । अष्टोत्तरशतं हुत्वा सम्पाताज्यं विनिःक्षिपेत् । होमकर्म्मण्यशक्तश्चेत् द्विगुणं जपमाचरेत् ॥ नान्यमन्त्रं जपेन्मन्त्री कम्पयेन्न विधूनयेत् । कम्पनात् सिद्धिहानिः स्याद्धूननं बहुदुःखदम् ॥ शब्दे जाते भवेद्रोगः करभ्रष्टा विनाशिका । छिन्ने सूत्रे भवेन्मृत्युस्तत्माद्यत्नपरो भवेत् ॥ जपान्ते कर्णदेशे वा उच्चदेशे तथा न्यसेत् । त्वं माले सर्व्वभूतानां सर्व्वसिद्धिप्रदा मता ॥ तेन सत्येन मे सिद्धिं देहि मातर्नमोऽस्तु ते । इत्युक्त्रा परिपूज्याथ गोपयेद्यत्नतो गृही ॥’ मालासंस्कारस्य नित्यतामाह रुद्रयामले । ‘अप्रतिष्ठितमालाभिर्मन्त्रं जपति यो नरः । सर्व्वं तद्विफलं विद्यात् क्रुद्धा भवति देवता ॥’ कामनाभेदे तु अङ्गुलिनियमः । गौतमीये । ‘तर्जन्यङ्गुष्ठयोगेन शत्रूच्चाटनमुत्तमम् । अङ्गुष्ठमध्यमायोगात् मन्त्रसिद्धिः सुनिश्चिता ॥ अङ्गुष्ठानामिकायोगादुच्चाटोत्सादने मते । ज्येष्ठाकनिष्ठायोगेन शत्रूणां नाशनं मतम् ॥’ वैशम्पायनसंहितायाम् । ‘अङ्गुष्ठमध्यमाभ्याञ्च चालयेन्मध्यमध्यतः । तर्जन्यां न स्पृशेदेनां मुक्तिदो गणनक्रमः ॥ जीर्णे सूत्रे पुनः सूत्रं ग्रथयित्वा शतं जपेत् । प्रमादात् पतिता हस्तात् शतमष्टोत्तरं जपेत् ॥ जपेन्निषिद्धसंस्पर्शे क्षालयित्वा यथोदितम् । छिन्नेऽप्यष्टोत्तरशतजपः कार्य्यः । करभ्रष्ट- च्छिन्नयोस्तुल्यत्वात् ॥ * ॥ प्रकारान्तरं आगम- कल्पद्रुमे । ‘भूतशुद्ध्यादिकां पूजां समाप्य तत्र पूजयेत् । गणेशसूर्य्यविष्ण्वीशान् दुर्गामावाह्य मन्त्रवित् ॥ पञ्चगव्ये ततः क्षिप्त्वा ह्सौर्मन्त्रेण मन्त्रवित् । तस्मादुत्तोल्य तां मालां स्वर्णपात्रे विधाय च ॥ पयोदधिघृतक्षौद्रशर्कराद्यैरनुक्रमात् । तोयधूपान्तरैः कृत्वा पञ्चामृतविधिं बुधः ॥ क्रमादत्रैव संस्थाप्य स्थापयेच्छीतले जले ॥ ततश्चन्दनसौगन्धिकस्तूरीकुङ्कुमादिभिः । तामालिप्य हसौर्मन्त्रमष्टोत्तरशतं जपेत् ॥ तस्यां नवग्रहांश्चैव दिक्पालांश्च प्रपूजयेत् । ततः संपूज्य च गुरुं गृह्णीयान्मालिकां शुभाम् ॥ अक्षमालाञ्च मुद्राञ्च गुरोरपि न दर्शयेत् । भूतराक्षसवेतालाः सिद्धगन्धर्व्वचारणाः । हरन्ति प्रकटं यस्मात्तस्माद्गुप्तं समाचरेत् ॥’ इति अक्षमाला । इति तन्त्रसारः ॥ अपि च । ‘विद्याधराप्सरोयक्षा विबुधासुरराक्षसाः । भूतानि किन्नराः सिद्धाः प्रेताश्च चारणादयः ॥ हरन्ति जपफलान्येते यानि तानि च नारद ! । अतूष्णीं चेद्वहिर्जानु चार्द्रवासादिभिर्जपेत् ॥ वृन्दाटवीन्धनमयी तुलसीकाष्ठसम्भवा । हस्ताङ्गुलिमयी हैमी दर्भग्रन्थिमयी तथा ॥ भद्राक्षेन्द्राक्षरुद्राक्षपद्मबीजभवाप्यथ ।

धात्रीपुत्त्रजीवफलैर्माला या परिकीर्त्तिता ॥ मुक्तामणिमयी रौप्या स्फाटिकी वैद्रुमी तथा । जपकर्म्मसु सर्व्वेषु चाक्षमाला प्रकीर्त्तिता ॥ * ॥ कृष्णमन्त्रजपे माला बृन्दारण्यसमुद्भवा । नान्या माला अनन्यानां हस्ताङ्गुलिमयीं विना ॥ हैमी मणिमयी माला प्रशस्ता कमलाजपे । सरस्वत्या मन्त्रजपे रौप्या मुक्ताविनिर्म्मिता ॥ प्रजापतिजपे माला पुत्त्रजीवसमुद्भवा । पुत्त्रकामनराणाञ्च सदा पुत्त्रप्रदा तु सा ॥ राममन्त्रजपे माला पद्मबीजसमुद्भवा । धात्रीफलमयी माला विष्णोः कामनया जपे ॥ रुद्राक्षेन्द्राक्षभद्राक्षवृक्षबीजसमुद्भवा । महेशानमन्त्रजपे त्वेता मालाः फलप्रदाः ॥ कुशग्रन्थिमयी शुद्धा गायत्त्री वेष्णवी जपे । स्फाटिकी सर्व्वदेवानामथवा तरणेर्जपे । श्रीहरेरङ्गुलिमयी जपे माला द्बिजन्मनाम् ॥’ इति पाद्मोत्तरखण्डे १०८ अध्यायः ॥ अपरञ्च । ‘जपादौ पूजयेन्मालां तोयैरभ्युक्ष्य यत्नतः । निधाय मण्डलस्यान्तः सव्यहस्तगताञ्च वा ॥ ॐ मां माले महामाये सर्व्वशक्तिस्वरूपिणि ! । चतुर्व्वर्गस्त्वयि न्यस्तस्तस्मान्मे सिद्धिदा भव ॥ पूजयित्वा ततो मालां गृहीत्वा दक्षिणे करे । मध्यमाया मध्यभागे वर्ज्जयित्वा तु तर्ज्जनीम् ॥ अनामिकाकनिष्ठाभ्यां युताया नम्रभावतः । स्थापयित्वा तत्र मालामङ्गुष्ठाग्रेण तद्गतम् ॥ प्रत्येकं बीजमादाय जपं कुर्य्यात्तु भैरव ! । प्रतिवारं पठेन्मन्त्रं शनैरोष्ठं न चालयेत् ॥ मालाबीजन्तु जप्तव्यं स्पृशेन्न हि परस्परम् । पूर्ब्बजापप्रयुक्तेनैवाङ्गुष्ठाग्रेण भैरव ! ॥ पूर्ब्बबीजं जपन् यस्तु परबीजन्तु संस्पृशेत् । अङ्गुष्ठेन भवेत्तस्य निष्फलस्तस्य तज्जपः ॥ मालां स्वहृदयासन्ने धृत्वा दक्षिणपाणिना । देवीं विचिन्तयन् जप्यं कुर्य्याद्वामेन न स्पृशेत् ॥ स्फाटिकेन्द्राक्षरुद्राक्षैः पुत्त्रजीवसमुद्भवैः । सुवर्णमणिभिः सम्यक् प्रबालैरथवाब्जकैः ॥ अक्षमाला तु कर्त्तव्या देवी प्रीतिकरा परा । जपेदुपांशु सततं कुशग्रन्थ्या तु पाणिना ॥ नानाबीजेषु सर्व्वेषु रुद्राक्षो मत्प्रियात्प्रियः । रुद्रप्रीतिकरो यस्मात्तस्माद्रुद्राक्षको बली ॥ प्रबालैरथवा कुर्य्यादष्टाविंशति बीजकैः । पञ्चपञ्चशता वापि न न्यूनैर्नाधिकैश्च वा ॥ रुद्राक्षैर्यदि जप्येत इन्द्राक्षैः स्फाटिकैस्तथा । नान्यं मध्ये प्रयोक्तव्यं पुत्त्रजीवादिकञ्च यत् ॥ यदन्यत्तु प्रयुज्येत मालायां जपकर्म्मणि । तस्य कामञ्च मोक्षञ्च न ददाति प्रियङ्करी ॥ जन्मान्तरे जायते स वेदवेदाङ्गपारगः । मित्रीभावं तदा याति चाण्डालैः पापकर्म्मभिः ॥ एको मेरुस्तत्र देयः सर्व्वेभ्यः स्थूलसम्भवः । आद्यं मूलं ततस्तस्मात् न्यूनं न्यूनतरं तथा ॥ विन्यसेत् क्रमतस्तस्मात् सर्पाकारा हि सा यतः । ब्रह्मग्रन्थियुतं कुर्य्यात् प्रतिबीजं यथा स्थितम् ॥

पृष्ठ ३/७१५

अथवा ग्रन्थिरहितं दृढरज्जुसमन्वितम् । त्रिरावृत्त्याथ मध्येनैवार्द्धावृत्त्यान्तदेशतः ॥ ग्रन्थिः प्रदक्षिणावर्त्तः स ब्रह्मग्रन्थि संज्ञकः । नात्मना योजयेन्मालां नामन्त्रो योजयेद्बुधः ॥ दृढं सूत्रं नियुञ्जीत जपे त्रुठ्यति नो यथा । यथा हस्तान्न च्यवते जपतः स्रक् तथाचरेत् । हस्ताच्च्यतायां विघ्नः स्याच्छिन्नायां मरणं भवेत् । एवं यः कुरुते मालां जप्यं च मयकोदितम् । स प्राप्नोतीप्सितं कामं हीने स्यात्तु विपर्य्ययः ॥ अन्यत्रापि जपेन्मालां जप्यं देवमनोहरम् । ईदृशं साधकः कुर्य्यात् नान्यथा तु कदाचन ॥ यथाशक्ति जपं कुर्य्यात् संख्ययैव प्रयत्नतः । असंख्यातन्तु यज्जप्तं तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत् । जप्त्वा मालां शिरोदेशेप्रांशुस्थानेऽथवा न्यसेत् ॥ इति कालिकापुराणे ५४ अध्यायः ॥ * ॥ * ॥ अथ मालादिधारणम् ततः कृष्णार्पिता माला धारयेत्तुलसीदलैः । पद्माक्षैस्तुलसीकाष्ठैः फलैर्धात्र्याश्च निर्म्मिता ॥ धारयेत्तुलसीकाष्ठभूषणानि च वैष्णवः । मस्तके कर्णयोर्बाह्वोः करयोश्च यथारुचि ॥ * ॥ अथ मालाधारणविधिः । स्कान्दे । संनिवेद्यैव हरये तुलसीकाष्ठसम्भवाम् । मालां पश्चात् स्वयं धत्ते स वै भागवतोत्तमः ॥ हरये नार्पयेद्यस्तु तुलसीकाष्ठसम्भवाम् । मालां धत्ते स्वयं मूढः स याति नरकं ध्रुवम् ॥ क्षालितां पञ्चगव्येन मूलमन्त्रेण मन्त्रिताम् । गायत्त्र्या चाष्टकृत्वो वै मन्त्रितां धूपयेच्च ताम् । विधिवत् परया भक्त्या सद्योजातेन पूजयेत् ॥ तुलसीकाष्ठसम्भूते माले कृष्णजनप्रिये । बिमर्म्मि त्वामहं कण्ठे कुरु मां कृष्णवल्लभम् ॥ यथा त्वं वल्लभा विष्णोर्नित्यं विष्णुजनप्रिया । तथा मां कुरु देवेशि ! नित्यं विष्णुजनप्रियम् ॥ दाने मा धातुरुद्दिष्टो लासि मां हरिवल्लभे ! । भक्तेभ्यश्च समस्तेभ्यस्तेन माला निगद्यसे ॥ एवं संप्रार्थ्य विधिवन्मालां कृष्णगलेऽर्पिताम् । धारयेद्वैष्णवो यो वै स गच्छेद्वैष्णवं पदम् ॥” * ॥ अथ मालाधारणनित्यता । तत्रैव स्कान्दे कार्त्तिकप्रसङ्गे । “धात्रीफलकृतां मालां कण्ठस्थां यो वहेंन्न हि । वैष्णवो न स विज्ञेयो विष्णुपूजारतो यदि ॥” गारुडे । “घारयन्ति न ये मालां हैतुकाः पापबुद्धयः । नरकान्न निवर्त्तन्ते दग्धाः कोपाग्निना हरेः ॥” अतएव स्कान्दे तत्रैव । “न जह्यात्तुलसीमालां धात्रीमालां विशेषतः । महापातकसंहन्त्रीं धर्म्मकामार्थदायिनीम् ॥ * ॥ अथ मालामाहात्म्यम् । अगस्त्यसंहितायाम् । “निर्म्माल्यतुलसीमालायुक्तो यश्चार्च्चयेद्धरिम् । यद्यंत् करोति तत् सर्व्वमनन्तफलदं भवेत् ॥

यः कुर्य्यात्तुलसीकाष्ठैरक्षमालास्वरूपिणीम् । कण्ठमालाञ्च यत्नेन कृतं तस्याक्षयं भवेत् ॥” नारदीये । “ये कण्ठलग्नतुलसीनलिनाक्षमाला ये वा ललाटफलके लसदूर्द्ध्वपुण्ड्राः । ये बाहुमूलपरिचिह्नितशङ्खचक्रा- स्ते वैष्णवा भुवनमाशु पवित्रयन्ति ॥” किञ्च । “भुजयुगमपि चिह्नैरङ्कितं यस्य विष्णोः परमपुरुषनाम्नां कीर्त्तनं यस्य वाचि । ऋजुतरमपि पुण्ड्रं मस्तके यस्य कण्ठे सरसिजमणिमाला यस्य तस्यास्मि दासः ॥” विष्णुधर्म्मोर्त्तरे श्रीभगवदुक्तौ । “तुलसीकाष्ठमालाञ्च कण्ठस्थां वहते तु यः । अप्यशौचोऽप्यनाचारो मामेवैति न संशयः ॥” स्कान्दे । “धात्रीफलकृता माला तुलसीकाष्ठसम्भवा । वृश्यते यस्य देहे तु स वै भागवतो नरः ॥ तुलसीदलजां मालां कण्ठस्थां वहते तु यः । विष्णूत्तीर्णां विशेषेण स नमस्यो दिवौकसाम् ॥ तुलसीदलजा माला धात्रीफलकृतापि वा । ददाति पापिनां मुक्तिं किं पुनर्विष्णुसेविनाम् ॥ तत्रैव कार्त्तिकप्रसङ्गे । यः पुनस्तुलसीमालां कृत्वा कण्ठे जनार्द्दनम् । पूजयेत् पुण्यमाप्नोति प्रतिपुष्पं गवायुतम् ॥ अयुतसंख्यगोदानफलमित्यर्थः । यावल्लुठति कण्ठस्था धात्रीमाला नरस्य हि । तावत्तस्य शरीरे तु प्रीत्या लुठति केशवः ॥ स्पृशेच्च यानि लोमानि धात्रीमाला कलौ नृणाम् । तावद्वर्षसहस्राणि वसते केशवालये ॥ यावद्दिनानि वहते धात्रीमालां कलौ नरः । तावद्युगसहस्राणि वैकुण्ठे वसतिर्भवेत् ॥ मालायुग्मञ्च यो नित्यं धात्रीतुलसिसम्भवम् । वहते कण्ठदेशे च कल्पकोटिं दिवं वसेत् ॥” तुलसिसम्भवमिति ह्रस्वश्छान्दसः । गारुडे च मार्कण्डेयोक्तौ । “तुलसीदलजां मालां कृष्णोत्तीर्णां वहेत्तु यः । पत्रे पत्रेऽश्वमेधानां दशानां लभते फलम् ॥ * ॥ तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः । फलं यच्छति दैत्यारिः प्रत्यहं द्वारकोद्भवम् ॥ निवेद्य केशवे मालां तुलसीकाष्ठसम्भवाम् । वहते यो नरो भक्त्या तस्य वै नास्ति पातकम् । सदा प्रीतमनास्तस्य कृष्णो देवकिनन्दनः ॥ तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः । प्रायश्चित्तं न तस्यास्ति नाशौचं तस्य विग्रहे । तुलसीकाष्ठसम्भूतां यो मालां वहते नरः । तुलसोकाष्ठसम्भूतं शिरसो बहुभूषणम् । बाह्वोः करे च मर्त्यस्य देहे तस्य सदा हरिः ॥ तुलसीकाष्ठमालाभिर्भूषितः पुण्यमाचरेत् । पितॄणां देवतानाञ्च कृतं कोटिगुणं कलौ ॥ तुलसीकाष्ठमालान्तु प्रेतराजस्य दूतकाः ।

दृष्ट्वा नश्यन्ति दूरेण वातोद्धूतं यथादलम् ॥ तुलसीकाष्ठमालाभिर्भूषितो भ्रमते यदि । दुःस्वप्नं दुर्निमित्तञ्च न भयं शस्त्रजं क्वचित् ॥” गौतमीये पुरश्चरणप्रसङ्गे । “तथामलकसम्भूतैस्तुलसीकाष्ठनिर्म्मितैः । इत्यादि ॥ * ॥ तत्रैव । पुण्डरीकभवा माला गोपालमनुसिद्धिदा । आमलकीभवा माला सर्व्वसिद्धिप्रदा मता । तुलसीसम्भवा या तु मोक्षं वितनुतेऽचिरात् ॥ इति हरिभक्तिविलासः ॥ * ॥ * ॥ अथ रुद्राक्षमालाधारणफलादि । लिङ्गपुराणे । विना भस्मत्रिपुण्ड्रेण विना रुद्राक्षमालबा । पूजितोऽपि महादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः ॥ संवत्सरप्रदीपे । त्रिपुरस्य वधे काले रुद्रस्याक्ष्णोऽपतंस्तु ये । अश्रुणो बिन्दवस्ते तु रुद्राक्षा अभवन् भुवि ॥ यद्यप्येकादिचतुर्द्दशमुखरुद्राक्षेषु मन्त्रफल- विशेषाः सन्ति तथापि सुलभत्वात् पञ्चवक्त्रस्य फलमन्त्रावभिधीयेते । यथा, स्कान्दे । “पञ्चवक्त्रः स्वयं रुद्रः कालाग्निर्नाम नामतः । अगम्यागमनाच्चैव अभक्षस्य च भक्षणात् । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यः पञ्चवक्त्रस्य धारणात् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ मालाकण्टः, पुं, (मालाकाराः कण्टाः कण्टका अस्य ।) अपामार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालाकन्दः, पुं, (माला गण्डमाला नाशकः कन्दः । शाकपार्थिववत् मध्यपदलोपी ।) मूलविशेषः । तत्पर्य्यायः । आविलकन्दः २ त्रिशिखिदला ३ ग्रन्थिदला ४ पादिकन्दः ५ कन्दलता ६ । अस्य गुणाः । सुतीक्ष्णत्वम् । गण्डमालानाशित्वम् । दीपनत्वम् । गुल्महारित्वम् । वातश्लेष्मापकर्ष- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालाका, स्त्री, (माला एव । माला + स्वार्थे कन् टाप् ।) माला । इति शब्दरत्नावली ॥ मालाकारः, पुं, (मालां करोतीति । कृ + अण् ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । मालिंकः । माली इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । मालिकः २ । इत्य- मरः । २ । १० । ५ । मालाकरः ३ पुष्पा- जीवी ४ वनार्च्चकः ५ पुष्पलावः ६ । इति जटा- धरः ॥ पुष्पलावकः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु शूद्रायां विश्वकर्म्मणो जातः । इति ब्रह्म- वैवर्त्तपुराणम् ॥ अपि च । “तैलिक्यां कर्म्मकाराच्च मालाकारस्य सम्भवः ॥ इति पराशरपद्धतिः ॥ तद्गृहस्थितपुष्पस्य पर्य्युषितदोषाभावो यथा, “न पर्य्युषितदोषोऽस्ति तुलसीविल्वचम्पके । जलजे बकुलेऽगस्त्ये मालाकारगृहेषु च ॥” इति मेरुतन्त्रे ५ प्रकाशः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १० । ९ । “हस्ते नापितचाक्रिक- चौरभिषक्सूचिकद्वीपग्राहाः ।

पृष्ठ ३/७१६

बन्धक्यः कौशलका मालाकाराश्च पीड्यन्ते ॥” स्त्रियां ङीप् । यथा तत्रैव । ७८ । ९ । “भिक्षुणिका प्रव्रजिता दासी धात्री कुमारिका रजिका । मालाकारी दुष्टाङ्गना सखी नापिती दूत्यः ।”) मालाग्रन्थिः, पुं, (मालेव ग्रन्थिरस्य ।) माला- दूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालातृणं, क्ली, (मालाकारं तृणम् ।) भूतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालातृणकं, क्ली, (मालातृण । स्वार्थे कन् ।) भूस्तृणम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६७ ॥ द्वे गन्धखड इति ख्याते । मालारूपं तृणं मालातृणं स्वार्थे कः । भुवस्तृणं भूलग्नत्वात् भूस्तृणं मनीषादित्वात् सागमः । मालातृणकभूस्तृणे । इति क्लीवे । इति सुभूत्यादयः ॥ मालातृणकभूस्तृणाविति पुंसि पठन्ति केचित् ॥ स्वामी तु । छत्राति- च्छत्रादिभूस्तृणान्तं पर्य्यायमाह यथा, -- “भूस्तृणो रौहिषो भूतिर्भूमिकोऽथ कुटुम्बकः । मालातृणश्च पालघ्नश्छत्रातिच्छत्रकस्तथेति ॥” रामकर्पूरं बहुपत्रकाण्डं कर्पूरसुगन्धि । इदन्तु शतपुष्पिकावदुत्कटगन्धं भूलग्नञ्च भवती- त्यनयोर्भेदः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “गुह्यबीजन्तु भूतीकं सुगन्धं जम्बुकप्रियम् । भूतृणन्तु भवेच्छत्रा मालातृणकमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मालादूर्व्वा, स्त्री, (माला इव ग्रन्थियुक्ता दूर्वा ।) दूर्व्वाविशेषः । गाठिया दूर्व्वा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वल्लिदूर्व्वा २ अलिदूर्व्वा ३ माला- ग्रन्थिः ४ ग्रन्थिला ५ ग्रन्थिदूर्व्वा ६ शूलग्रन्थिः ७ वेल्लनी ८ ग्रन्थिमूला ९ रोहत्पर्व्वा १० पर्व्व- वल्ली ११ शिवाख्या १२ । अस्या गुणाः । मुमधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । शिशिरत्वम् । पित्त- दोषप्रशमनत्वम् । कफवान्तितृषापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालारिष्टा, स्त्री, पाची । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालालिका, स्त्री, (मालां अलतीति । अल + ण्वुल् टाप् अत इत्यञ्च ।) पृक्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालाली, स्त्री, (मालामलति । अल + अच् । ङीप् ।) पृक्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालिः, पुं, सुकेशराक्षसपुत्त्रः । यथा, -- “ग्रामणीर्नाम गन्धर्व्वो विश्वावसुसमप्रभः । तस्य देववती नाम द्बितीया श्रीरिवात्मजा ॥ त्रिषु लोकेषु विख्याता रूपयौवनशालिनी । तां सुकेशाय धर्म्मात्मा ददौ रक्षःश्रियं यथा ॥ वरदानकृतैश्वर्य्यं सा तं प्राप्य पतिं प्रियम् । आसीद्देववती तुष्टा धनं प्राप्येव निर्द्धनः ॥ स तया सह सन्तुष्टो रराज रजनीचरः । ततः काले सुकेशस्तु जनयामास राघव ! ॥ त्रीन् पुत्त्रान् जनयामास त्रेताग्निसमविग्र- हान् ।

माल्यवन्तं सुमालिञ्च मालिञ्च बलिनांवरम् ॥” इति रामायणे उत्तरकाण्डे ५ सर्गः ॥ मालिकः, पुं, (मालास्य पण्यम् । माला + “तदस्य पण्यम् ।” ४ । ४ । ५१ । इति ठक् । यद्बा, मालाग्रथनं शिल्पमस्येति । “शिल्पम् ।” ४ । ४ । ५५ । इति ठक् ।) मालाकारः । इत्य- मरः । २ । १० । ५ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । १९ । “निदाघे पुष्पताम्बूलीपर्णाद्यत्रातिशीतले । न्यस्यद्भिर्मालिकैर्दत्तात् सा जीवेद्भाटकादिति ॥”) पक्षिभेदः । इति मेदिनी । के, १३९ ॥ रञ्जकः । इति शब्दरत्नावली ॥ मालिका, स्त्री, (मालैव । माला + कन् टाप् अत इत्वञ्च ।) सप्तला । पुत्त्री । ग्रीवालङ्करणम् । पुष्पमाल्यम् । नदीविशेषः । इति मेदिनी । के, १३९ ॥ मुरा । इति हारावली ॥ क्षुमा । इति शब्दचन्दिका ॥ मालिनी, स्त्री, (माला मुण्डमालास्त्यस्याः अस्यां वा । माला + “ब्रीह्यादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति इनिः ङीप् ।) मातृकाभेदः । वृत्तभेदः । (मालिन् + ङीष् ।) मालिकपत्नी ॥ गौरी । चम्पानगरी । (यथा, महाभारते । १२ । ५ । ६ -- ७ । “प्रीत्या ददौ स कर्णाय मालिनीं नगरीमथ । अङ्गेषु नरशार्द्दूल ! स राजासीत् सपत्नजित् ॥ पालयामास चम्पाञ्च कर्णः परबलार्द्दनः ॥”) मन्दाकिनी । नदीभेदः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७२ । ८ । “जनयामास मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम् । प्रस्थे हिमवतो रम्ये मालिनीमभितो नदीम् ।”) अग्निशिखावृक्षः । दुरालभा । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ स च वृत्तभेदः पञ्चदशाक्षरपाद- च्छन्दः । यथा, -- “न न म य य युतेयं मालिनी भोगिलोकैः । मृगमदकृतचर्च्चा पीतकौशेयवासा रुचिरशिखिशिखण्डाबद्धधम्मिल्लपाशा । अनृजुनिहितमंसे वंशमुत्क्वाणयन्ती धृतमधुरिपुलीला मालिनी पातु राधा ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ अप्सरोविशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । ४५ । ३५२ । “पिङ्गलाच्च गणाज्जाता दशमी केशरावली । एकादशी मालिनीति नाम्ना कम्बलनन्दिनी ॥ स्कन्दमातॄणामन्यतमा । सैव शिशुमातॄणा- मन्यतमा । यथात्रैव । ३ । २२७ । १० । “काकी च हलिमा चैव मालिनी बृंहिला तथा । आर्य्या पलाला वैमित्रा सप्तैताः शिशुमातरः ॥” मालाग्रथनं शिल्पमस्याः । इनिः । ङीप् । द्रौपद्या नामान्तरम् । यथा, महाभारते । ४ । ८ । २१ । “मालिनीत्येव भे नाम स्वयं देवि चकार सा । साहमभ्यागता देवि ! सुदेष्णे ! त्वन्निवेशनम् ॥”

राक्षसीभेदः । सा च विभीषणस्य माता । यथा, महाभारते । ३ । २७४ । ३ -- ८ । “स राजराजो लङ्कायां निवसन्नरवाहनः । राक्षसीः प्रददौ तिस्रः पितुर्वै परिचारिकाः ॥ ताः सदा तं महात्मानं सन्तोषयितुमुद्यताः । ऋषिं भरतशार्द्दूल ! नृत्यगीतविशारदाः ॥ पुष्पोत्कटा च राका च मालिनी च विशाम्पते ! । अन्योन्यस्पर्द्ध्वया राजन् ! श्रेयस्कामा सुमध्यमाः ॥ स तासां भगवांस्तुष्टो महात्मा प्रददौ वरान् । लोकपालोपमान् पुत्त्रानेकैकस्या यथेप्सितान् ॥ पुष्पोत्कटाया जज्ञाते द्वौ पुत्त्रौ राक्षसेश्वरौ । कुम्भकर्णदशग्रीवौ बलेनाप्रतिमौ भुवि ॥ मालिनी जनयामास पुत्त्रमेकं विभीषणम् । राकायां मिथुनं यज्ञे खरः शूर्पणखा तथा ॥” रौच्यमनुमाता । यथा, मार्कण्डेये । ९८ । ५ -- ७ । “तथेति तेन साप्युक्ता तस्मात्तोयाद्बपुष्मतीम् । उज्जहार ततः कन्यां मालिनीं नाम नामतः ॥ नद्याश्च पुलिने तस्मिन् स रुचिमुंनिसत्तमः । जग्राह पाणिं विधिवत् समानाय्य महामुनीन् ॥ तस्यां तस्य सुतो जज्ञे महावीर्य्यो महामतिः । रौच्योऽभवत् पितुर्नाम्ना ख्यातोऽत्र वसुधातले ॥” श्वेतकर्णस्य पत्नी । यथा, हरिवंशे । १८५ । ७ । “तस्माद्वनगताद्गर्भं यादवी प्रत्यपद्यत । सुचारोर्दुहिता सुभ्रूर्मालिनी भ्रातृमालिनी ॥”) मालिन्यं, क्ली, (मलिन + “वुञ् छण् कठजिलसेनिर- ढञ् ण्येति ।” ४ । २ । ८० । इति संकाशादित्वात् ण्यप्रत्ययः ।) मलिनत्वम् । मलिनस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, राजतरङ्गि- ण्याम् । १ । १७८ । “भोगयोगेन मालिन्यं नेतुं मध्यगतोऽपि सः । न शक्यते स्म पङ्केन प्रतिमेन्दुरिवामलः ॥”) माली, [न्] पुं, (माला पण्यत्वेनास्त्यस्य । माला + “ब्रीह्यादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ११६ । इति इनिः ।) मालाकारः । इति मालिनीशब्ददर्शनात् ॥ सुकेशराक्षसपुत्त्रः । यथा, -- “सुकेशपुत्त्रैर्भगवन् ! पितामहवरोद्धतैः । अहं विष्णुरहं रुद्रो ब्रह्माहं देवराडहम् ॥ अहं यमश्च वरुणश्चन्द्रोऽहं रविरप्यहम् । इति माली सुमाली च माल्यवांश्चैव राक्षसः । बाधन्ते समरोद्धर्षा ये च तेषां पुरःसराः ॥” इति रामायणे उत्तरकाण्डे ६ सर्गः ॥ (अस्थिमाला अस्त्यस्येतीनिः । महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ६० । “व्यालरूपो गुहावासी गुहो माली तरङ्गवित् ।” माला अस्त्यस्येतीनिः । मालायुक्ते, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ५६ । ६ । “आदीप्तानिव वैदेहि ! सर्व्वतः पुष्पितान्नगान् । स्वैः पुष्पैः किंशुकान् पश्य मालिनः शिशिरा- त्यये ॥”)