शब्दकल्पद्रुमः/य

पृष्ठ ४/००१

शब्दकल्पद्रुमः । चतुर्थकाण्डम् । य य, अन्तःस्थयकारः । स च षड्विंशहलवर्णः ॥ अस्योच्चारणस्थानं तालु । (यदुक्तं सिद्धान्त- कौमुद्याम् । “इचुयशानां तालु ॥” तथा च शिक्षायाम् । १७ । “कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू ॥”) तस्य स्वरूपं यथा, -- “यकारं शृणु चार्व्वङ्गि ! चतुष्कोणमयं सदा । पलालधूमसङ्काशं स्वयं परमकुण्डली ॥ पञ्चप्राणमयं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं तथा । प्रणमामि सदा वर्णं मूर्त्तिमन्मोक्षमव्ययम् ॥” इति कामधेनुतन्त्रे ५ पटलः ॥ वङ्गीयवर्णमालायामस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “ऊर्द्ध्वाधःक्रमतो रेखा चतुष्कोणमयी शुभा । नारायणेशविधयस्तासु तिष्ठन्ति नित्यशः ॥ मात्रा कुण्डलिनी ज्ञेया ध्यानमस्य प्रचक्ष्यते ॥” तस्य ध्यानं यथा, -- “धूम्रवर्णां महारौद्रीं षड्भुजां रक्तलोचनाम् । रक्ताम्बरपरीधानां नानालङ्कारभूषिताम् ॥ महामोक्षप्रदां नित्यामष्टसिद्धिप्रदायिनीम् । एवं ध्यात्वा यकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” * ॥ तत्प्रणाममन्त्रो यथा, -- “त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । प्रणमामि सदा वर्णं शक्तिमामोक्षमव्ययम् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ अस्य नामानि यथा, -- “यो वाणी वसुधा वायुर्व्विकृतिः पुरुषोत्तमः । युगान्तः श्वसनः शीघ्रो धूमार्च्चिः प्राणिसेवकः ॥ शङ्खाभ्रमो जटी लोला वायुवेगी यशस्करी । सङ्कर्षणः क्षपा बालो हृदयं कपिलाप्रभा ॥ आग्नेयो व्यापकस्त्यागो होमो यानं प्रमा सुखम् । चण्डः सर्व्वेश्वरी धूमश्चामुण्डा सुमुखेश्वरी ॥ त्वगात्मा मलयो माता हंसिनी भृङ्गिनायकः । तेनमः शोषको मीनो धनिष्ठानङ्गवेदिनी । मेष्ठः सोमः पक्तिनामा पापहा प्राणसंज्ञकः ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥

(धात्वनुबन्धविशेषः । स तु दिवादिगणसूचकः । तथा च कविकल्पद्रुमे । “दिवाद्यो य्लादादिकः ॥” छन्दःशास्त्रान्तर्गतगणविशेषः । तथा च छन्दो- मञ्जर्य्याम् । “भादिगुरुः पुनरादिलघुर्यः ॥” अस्य साङ्केतिकचिह्नं यथा, ।ऽऽ; काव्यादौ अस्य प्रथमप्रयोगे लक्ष्मीलाभः फलम् । यथा, वृत्तरत्नाकरटीकायाम् । “यो लक्ष्मीं रस्तु दाहं व्यसनमथ लवौ शः सुखं षस्तु खेदम् ॥”) यः, पुं, (याति वातीति । या गतौ + डः ।) वायुः । यशः । योगः । यानम् । याता । इति शब्द- रत्नावली ॥ सर्व्वनाम । यच्छब्दार्थ इति यावत् । इति विश्वः ॥ यकः, त्रि, यः । ये इति भाषा । यच्छब्दस्य टेरत्वे टेः पूर्ब्बं अकागमेन निष्पन्नः ॥ (“अव्ययसर्व्व- नाम्नामकच् प्राक् टेः ।” ५ । ३ । ७१ । इति पाणिनिसूत्रम् । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २१ । १८ । “चित्र इद्राजा राजका इदन्यके यके सरस्वती- मनु ॥”) यकृत्, क्ली, (यज् + “शकेरृतिन् ।” उणा० ४ । ५८ । इत्यत्र “बाहुलकात् यजेः कश्च ।” इत्युज्ज्वलदत्तोक्त्या ऋतिन् जस्य च कः ।) कुक्षे- र्दक्षिणभागस्थमांसखण्डम् । तत्पर्य्यायः । काल- खण्डम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ६६ ॥ काल- खञ्जम् ३ कालेयम् ४ कालकम् ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ करण्डा ६ महास्नायुः ७ । इति रभसः ॥ * ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १६३ । ३ । “यक्ष्मं मतस्नाभ्यां यक्नः प्लाशिभ्यो विवृहामि ते ।” “यक्नः हृदयसमीपे वर्त्तमानः कालमांसविशेषो यकृत् तस्मात् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) अथ शरीरावयवविशेषस्य यकृतः स्वरूपमाह । “अधो दक्षिणतश्चापि हृदयाद्यकृतः स्थितिः । तत्तु रञ्जकपित्तस्य स्थानं शोणितजं मतम् ॥” अथ यकृद्रोगमाह । “प्लीहामयस्य हेत्वादि समस्तं यकृदामये ।

किन्तु स्थितिस्तयोर्ज्ञेया वामदक्षिणपार्श्वयोः ॥” अथ यकृद्रोगचिकित्सा । “प्लीहोद्दिष्टाः क्रियाः सर्व्वा यकृत्यपि समा- चरेत् । कार्य्यञ्च दक्षिणे बाहौ तत्र शोणितमोक्षणम् ॥ क्षारञ्च विडकृष्णाभ्यां पूतिकस्याम्बु निस्रुतम् । पिबेत् प्रातर्यथावह्नि यकृत्प्लीहप्रशान्तये ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथा च । “वातेनोदीरितं रक्तं कफेन च घनीकृतम् । पित्तेन पाकतां प्राप्तं त्रिदोषसंश्रितं यकृत् ॥ लक्षणं तस्य वक्ष्यामि तेन तच्चापि लक्षयेत् । क्षीयते तेन मनुजो मृत्युराशु प्रवर्त्तते ॥ वमिक्लमस्तथोद्गारो हृल्लासः श्वसनं भ्रमः । दाहोऽरुचिस्तृषामूर्च्छा कण्ठे दाहः शिरो- व्यथा ॥ हृच्छूलञ्च प्रतिश्यायः ष्ठीवनं कटुकासह । सशल्यं हृदि शूलञ्च निद्रानाशः प्रलापतः ॥ हृदये मन्यते जाड्यं उदरं गर्ज्जते भृशम् । एतैर्लिङ्गैर्विजानीयात् यकृत् कोष्ठे च वक्षसि ॥” अथास्य चिकित्सा । “निम्बनीपधवचेतसं निशा काश्मरी च तुलसी च सिंहिका । क्वाथ एव हृदयामयापह आशु शूलयकृतश्च नाशकृत् ॥ सौराष्ट्रीकासीसमहौषधानि दुरालभाजातिप्रबालकञ्च । दार्व्वी यमानी ककुभः समङ्गा क्वाथः ससर्पिर्यकृदाशु हन्ति ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥ “प्लीहवद्दक्षिणात् पार्श्वात् कुर्य्याद्यकृदपि च्युतम् ॥” इति वाभटे निदानस्थाने द्वादशेऽध्याये ॥) यकृदात्मिका, स्त्री, (यकृत इवात्मा स्वरूपं यस्याः । बहुव्रीहौ कः । टापि अत इत्वम् ।) तैल- पायिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥

पृष्ठ ४/००२

यकृद्वैरी, [न्] पुं, (यकृतो वैरी नाशकः ।) रोहि- तकवृक्षः । यथा, -- “प्लीहघ्नो मांसदलनो यकृद्वैरी चलच्छदः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ यक्ष, क ङ महि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) क ङ, यक्षयते । महि पूजायाम् । इति दुर्गादासः ॥ यक्षः, पुं, (यक्ष्यते पूज्यत इति । यक्ष + घञ् । यद्वा, ईं लक्ष्मीमक्ष्णोतीति । अक्ष + अण् ।) गुह्यकमात्रम् । गुह्यकेश्वरः । इति मेदिनी । षे, २२ ॥ इन्द्रगृहम् । धनरक्षकः । इति सारस्वतः ॥ यक्षस्वरूपं यथा, -- “आजग्मुर्यक्षनिकराः कुबेरवरकिङ्कराः । शैलजप्रस्तरकरा अञ्जनाकारमूर्त्तयः ॥ विकृताकारवदनाः पिङ्गलाक्षा महोदराः । स्फटिका रक्तवेशाश्च दीर्घस्कन्धाश्च केचन ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १७ अध्यायः ॥ यक्षगणो यथा, -- “प्रचेतसः सुता यक्षास्तेषां नामानि मे शृणु । केवलो हरिकेशश्च कपिलः काञ्चनस्तथा । मेघमाली च यक्षाणां गण एष उदाहृतः ॥” तस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “धातुर्यक्षत्यथोक्तस्त्वददने क्षपणे च सः । यद्यक्षत्युक्तवानेष तस्माद्यक्षो भवत्ययम् ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ (अपरा निरुक्तिर्यथा, विष्णुपुराणे । १ । ५ । ४१ । “मैवं भो रक्ष्यतामेष यैरुक्तं राक्षसास्तु ते । ऊचुः खादाम इत्यन्ये ये ते यक्षास्तु जक्षणात् ॥” पुं, क्ली, पूजा । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ६१ । ५ । “अमूरा विश्वा वृषणा विमा वां न यामु चित्रं ददृशे न यक्षम् ॥” “न यक्षं न पूजा दृश्यते ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ तथाच अथर्व्ववेदे । १६ । २ । २४ । “तव यक्षं पशुपते अप्स्वन्तः ॥”) यक्षकर्द्दमः, पुं, (यक्षप्रियः कर्द्दमः ।) कर्पूरागुरु- कस्तूरीकक्कोलानां मिश्रितसमभागः । इत्य- मरः । २ । ६ । १३३ ॥ “कर्पूरादिभिर्गन्धद्रव्यैः समभागैः साधितोऽनुलेपनभेदो यक्षकर्द्दम उच्यते । यक्षप्रियः कर्द्दमो यक्षकर्द्दमः । ‘कुङ्कुमागुरुकस्तूरीकर्पूरं चन्दनन्तथा । महासुगन्धमित्युक्तं न तो यक्षकर्द्दमः ॥’ इति धन्वन्तरिः ॥ अन्यत्रापि । कर्पूरागुरुकस्तूरीकक्कोलघर्षणादि च । एकीकृतमिदं सर्व्वं यक्षकर्द्दम इष्यते ॥” इति तट्टीकायां भरतः ॥ यक्षतरुः, पुं, (यक्षप्रियो यक्षाश्रितो वा तरुः । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) वटवृक्षः । इति राजनिर्धण्टः ॥ (विवरणमस्य वटशब्दे ज्ञात- व्यम् ॥) यक्षधूपः, पुं, (यक्षप्रियो धूपः ।) धूपसामान्यम् । धूनकधूपः । इति केचित् । धुना इति ख्यात

इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सर्ज- रसः २ अरालः ३ सर्व्वरसः ४ बहुरूपः ५ । इत्यमरः । २ । ६ । १२७ ॥ रालः ६ धूनकः ७ वह्निवल्लभः ८ । इति रभसः ॥ सालसारः ९ सालजः १० सालनिर्यासः ११ सर्ज्यः १२ । इति रत्नमाला ॥ (अस्य पर्य्यायान्तरं यथा, -- “रालस्तु शालनिर्यासस्तथा सर्ज्जरसः स्मृतः । देवधूपो यक्षधूपस्तथा सर्व्वरसश्च सः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ एतेन माधवपूजननिषेधो देवीपूजा चोक्ता यथा कालिकापुराणे ६८ अध्याये । “न यक्षधूपं वितरेत् माधवाय कदाचन ।” “यक्षधूपेन वा देवीं महामायां प्रपूजयेत् ॥”) सरलवृक्षरसः । टारपिन तेल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पायसः २ श्रीवासः ३ सरलद्रवः ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३११ ॥ यक्षरसः, पुं, (यक्षप्रियो रसः । शाकपार्थिववत् समासः ।) पुष्पमद्यम् । तत्पर्य्यायः । मध्वा- सवः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यक्षराजः, पुं, (यक्षाणां राजा । “राजाहः- सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति समासान्त- ष्टच् ।) कुबेरः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १९४ । ४९ । “इत्युक्त्वा भगवान्देवो यक्षराजः सुपूजितः । प्रययौ सहितैः सर्व्वैर्निमेषान्तरचारिभिः ॥”) यक्षराट्, [ज्] पुं, (यक्षेषु राजते इति । राज् + “सत्सूद्विषद्रुहेति ।” ३ । २ । ६१ । इति क्विप् ।) कुबेरः । (यथा, भागवते । ८ । १८ । १७ । “तस्मा इत्युपनीताय यक्षराट् पात्रिकाम- दात् ॥” यक्षराजमात्रम् । मणिभद्रः । यथा, महा- भारते । ३ । ६४ । १२७ । “तथा नो यक्षराडद्य मणिभद्रः प्रसीदतु ॥” * ॥ यक्षा इव मल्ला राजन्तेऽत्र । राज् + क्विप् ।) रङ्गमण्डपः । इति मेदिनी । जे, ३५ ॥ यक्षराट्पुरी, स्त्री, (यक्षराजः पुरी ।) अलका । सा च कैलासपर्व्वतस्थितकुबेरपुरी । इति जटा- धरः ॥ यक्षरात्रिः, स्त्री, (यक्षप्रिया यक्षाणां वा रात्रिः ।) कार्त्तिकी पूर्णिमा । तत्पर्य्यायः । दीपाली २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यक्षसाधनं, क्ली, (यक्षाणां साधनम् ।) यक्षो- पासना । यथा, वाराहीतन्त्रे । “यक्षाणां यक्षिणीनाञ्च पैशाचीनाञ्च साधनम् । भूतवेतालगान्धर्व्वं मारणोच्चाटनानि च । अधोगमनमेतेषां साधने ऐहिकं हितम् ॥” यक्षामलकं, क्ली, (यक्षाणामामलकम् ।) पिण्ड- खर्ज्जूरफलम् । इति शब्दमाला ॥ यक्षावासः, पुं, (यक्षाणामावासो वासस्थानम् ।) वटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यक्षिणी, स्त्री, (यक्षः पूजा अस्त्यस्याः । यक्ष + इनिः । ङीप् ।) कुबेरपत्नी । इति शब्दरत्ना-

वली ॥ यक्षभार्य्या च ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १० । १७८ । “सोऽपि मुक्त्वाशु विजने भ्रातुः पुत्रं तमभ्यधात् । अधृतिं मा कृथाः पुत्र ! मम सिद्धा हि यक्षिणी ॥”) यक्षी, स्त्री, (यक्षस्य भार्य्या । यक्ष + पुंयोगा- दिति ङीष् ।) कुबेरपत्नी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यक्षभार्य्या । यथा, महाभारते । ३ । ६४ । ११७ । “यक्षी वा राक्षसी वापि उताहोस्वित् सुरा- ङ्गना । सर्व्वथा कुरु नः स्वस्ति रक्षस्वास्मान- निन्दिते ! ॥”) यक्षोडुम्बरकं, क्ली, (यक्षप्रियमुडुम्बरम् । ततः स्वार्थे कन् ।) अश्वत्थफलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यक्ष्मघ्नी, स्त्री, (यक्ष्माणं हन्ति । हन् + “अम- नुष्यकर्त्तृके च ।” ३ । २ । ५३ । इति टक् । ततो ङीप् ।) द्राक्षा । इति शब्दमाला ॥ यक्ष्मा, [न्] पुं, (यक्ष + “बाहुलकात् यक्षयते- रपि ।” उणा० ४ । १५० । इत्यत्र उज्ज्वलदत्तोक्त्या मनिन्प्रत्ययेन साधुः ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । क्षयः २ शोषः ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ५१ ॥ राजयक्ष्मा ४ रोगराट् ५ ॥ अथ राजयक्ष्माधि- कारः । “तत्र राजयक्ष्मणो विप्रकृष्टं सन्निकृष्टञ्च निदानमाह । ‘वेगरोधात् क्षयाच्चैव साहसाद्बिषमाशनात् । त्रिदोषो जायते यक्ष्मा गदो हेतुचतुष्टयात् ॥’ वेगोऽत्र वातमूत्रपुरीषाणाम् । ‘वातमूत्रपुरीषाणि निगृह्णाति यदा नरः ॥’ इति चरकवचनात् ॥ क्षथात् क्षीयतेऽनेनेति क्षयः तेनातिव्यवाया- नशनेर्ष्यादयो धातुक्षयहेतवः क्षयशब्देनोच्यन्ते । साहसात् बलवता समं मल्लयुद्धादितः । विषमा- शनात् बहु स्तोकमकाले वा भुक्तं तत् विषमा- शनम् । तस्मात् । त्रिदोषः सान्निपातिकः । हेतुचतुष्टयात् अन्येऽपि हेतवः हेतुचतुष्टय एवान्तर्भवन्ति । यक्ष्मणः पर्य्यायाः राजयक्ष्म- क्षयशोषाः ॥ * ॥ यक्ष्मादीनां शब्दानां निरुक्ति- माह । ‘वैद्यो व्याधिमतां यस्मात् व्याधेर्यत्नेन यक्ष्यते । स यक्ष्मा प्रोच्यते लोके शब्दशास्त्रविशारदैः ॥’ यक्ष्यते पूज्यते । ‘राज्ञश्चन्द्रमसो यस्मादभूदेष किलामयः । तस्मात्तं राजयक्ष्मेति केचिदाहुर्मनीषिणः ॥ क्रियाक्षयकरत्वात्तु क्षय इत्युच्यते बुधैः । संशोषणाद्रसादीनां शोष इत्यभिधीयते ॥’ * ॥ संप्राप्तिमाह । ‘कफप्रधानैर्दोषैस्तु रुद्धेषु रसवर्त्मसु । अतिव्यवायिनो वापि क्षीणे रेतस्यनन्तरा । क्षीयन्ते धातवः सर्व्वे ततः शुष्यति मानवः ॥’ कफप्रधानैर्द्दोषैः रसवर्त्मसु रुद्धेषु अनन्तरा सर्व्वे धातवः क्षीयन्ते ततो मानवः शुष्यति ।

पृष्ठ ४/००३

कारणभूतस्य रसस्य क्षये कार्य्याणां रक्तादी- नामनुक्रमेण क्षीयमाणत्वात् ॥ * ॥ मार्गाव- रोधे रसक्षयहेतुमाह चरकः । ‘रसश्रोतःसु रुद्धेषु स्वस्थानस्थो विदह्यते । स ऊर्द्ध्वं कासवेगेन बहुरूपः प्रवर्त्तते ॥’ स्वस्थानस्थः हृदयस्थः । कासं विनापि रसक्षयो भवति मार्गावरोधकुपितवातेन रसस्य शोष- णात् । उक्तञ्च । ‘वायोर्द्धातुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन च । अनुलोमक्षयं दृष्ट्वा प्रतिलोमक्षयावहः ॥’ अनुलोमक्षयं दर्शयित्वा प्रतिलोमक्षयमप्याह । अतिव्यवायिनो वा रेतसि क्षीणे प्रतिलोमक्रमे- णानन्तरा सर्व्वे धातवो रसपर्य्यन्ताः क्षीयन्ते । तद्यथा । शुक्रे क्षीणे मज्जा क्षीयते मज्जनि क्षीणेऽस्थि क्षीयते । एवं पूर्ब्बं पूर्ब्बं क्षीयते । ननु कार्य्यस्य शुक्रस्य क्षये कथं कारणभूतानां मज्जादीनां क्षयः । उच्यते । शुक्रक्षयाद्बायुः कुप्यति । यदुक्तम् । ‘वायोर्धातुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन चेति ।’ स वायुः सान्निध्यक्रमेण मज्जादीन् सर्व्वान् धातून् संशोषयति । ततस्तदनन्तरं मानवः शुष्यति ॥ * ॥ पूर्ब्बरूपमाह । ‘श्वासाङ्गसादकफसंस्रवतालुशोष- वम्यग्निसादमदपीनसकासनिद्राः । शोषे भविष्यति भवन्ति स चापि जन्तुः शुक्लेक्षणो भवति मांसपरो रिरंसुः ॥ स्वप्नेषु काकशुकशल्लकिनीलकण्ठ- गृध्रास्तथैव कपयः कृकलासकाश्च । तं वाहयन्ति स नदीर्विजलाश्च पश्येत् शुष्कांस्तरून् पवनधूमदवार्द्दितांश्च ॥’ * ॥ यक्ष्मणो लक्षणमाह्न । ‘अंसपार्श्वाभितापश्च सन्तापः करपादयोः । ज्वरः सर्व्वाङ्गगश्चेति लक्षणं राजयक्ष्मणः ॥’ अंसयोः पार्श्वयोः अभितापः पीडा अत्र सकलधातुक्षयपूर्ब्बकः सकलशरीरशोषोऽपि बोद्धव्यः । क्षीयन्ते धातवः सर्व्वे ततः शुष्यति मानव इति संप्राप्तेः । एवं षड्रूपे एकादश- रूपे च बोद्धव्यम् । एतानि त्रीणि लक्षणानि प्रायोभावित्वेन चरकेणोक्तानि । सुश्रुतेन यक्ष्मणि षट्लक्षणान्युक्तानि । ‘भक्तद्वेषो ज्वरः कासः श्वासः शोणितदर्शनम् । स्वरभेदश्च जायेत षड्रूपे राजयक्ष्मणि ॥’ * ॥ उल्वणतया दोषाणां भेदादेकादश लक्षणा- न्याह । ‘स्वरभेदोऽनिलाच्छूलं सङ्कोचश्चांसपार्श्वयोः । ज्वरो दाहोऽतिसारश्च पित्ताद्रक्तस्य चागमः ॥ शिरसः परिपूर्णत्वमभक्तच्छन्द एव च । कासः कण्ठस्य चोद्धंसो विज्ञेयः कफकोपतः ॥’ अनिलादुल्वणात् एवं पित्तात् कफाच्च । यत आह सुश्रुतः । ‘एक एवमतः शोषः सन्निपातात्मको गदः । उद्रेकात्तत्र लिङ्गानि दोषाणां निपतन्ति च ॥’

असाध्ययक्ष्मिणमाह । ‘एकादशभिरेभिर्व्वा षड्भिर्वापि समन्वितम् । त्रिभिर्व्वा पीडितं लिङ्गैर्ज्ज्वरकासासृगामयैः । जह्याच्छोषार्द्दितं जन्तुमिच्छेत् सुविपुलं यशः ॥’ तत्र विशेषमाह । ‘सर्व्वैरर्द्धैस्त्रिभिर्व्वापि लिङ्गैर्मांसबलक्षये । युक्तो वर्ज्यश्चिकित्स्यस्तु सर्व्वरूपोऽप्यतोऽन्यथा ॥’ सर्व्वैर्लिङ्गैरेकादशभिः । अर्द्धैः षड्भिः त्रिभि- र्ज्ज्वरकासरुधिरवमनैः । अतोऽन्यथा मांसे बले सति सर्व्वरूपोऽपि प्रत्याख्याय चिकित्स्यः । ‘महाशनं क्षीयमाणमतीसारनिपीडितम् । शूनमुष्कोदरञ्चैव यक्ष्मिणं परिवर्जयेत् ॥’ महाशनं क्षीयमाणमित्येकमसाध्यलक्षणम् । अतीसारनिपीडितमिति द्बितीयम् । यत उक्तम् । ‘मलायत्तं बलं पुंसां शुक्रायत्तन्तु जीवनम् । तस्माद्यत्नेन संरक्षेद्यक्ष्मिणो मलरेतसी ॥’ शूनमुष्कोदरमिति तृतीयम् ॥ * ॥ अरिष्ट- माह । ‘शुक्लाक्षमन्नद्वेष्टारमूर्द्ध्वश्वासनिपीडितम् । कृच्छ्रेण बहु मेहन्तं यक्ष्मा हन्तीह मानवम् ॥’ मेहन्तं शुक्रं क्षरन्तम् । शुक्लाक्षत्वादीनि एकैकशोऽरिष्टलक्षणानि ॥ * ॥ अवधिमाह । ‘परं दिनसहस्रन्तु यदि जीवति मानवः । सुभिषग्भिरुपक्रान्तस्तरुणः शोषपीडितः ॥’ शोषपीडितो मानवश्चेत्तरुणो भवति । सुभि- षग्भिरुपक्रान्तो भवति । तदा परं दिनसह- स्रम् । द्वितीयदिनसहस्रं यदि जीवति तत्र जीवनविकल्प इत्यर्थः । एतेन शोषपीडितो मानवश्चेत्तरुणो भवति । सद्वैद्यैश्चिकित्स्यो भवति । तदा प्रथमदिनसहस्रं जीवेदेव इत्युक्त्वा चिकित्सामाह । ‘ज्वरानुबन्धरहितं बलवन्तं क्रियासहम् । उपक्रमेदात्मवन्तं दीप्ताग्निमकृशं नरम् ॥’ आत्मवन्तं यत्नवन्तं धृतिमन्तं वा ॥ * ॥ अथ निदानविशेषैः शोषविशेषानाह । ‘व्यवायशोकवार्द्धक्यव्यायामाध्वप्रशोषितान् । व्रणोरःक्षतसंज्ञौ च शोषिणौ लक्षणैः शृणु ॥’ व्रणोरःक्षतसंज्ञौ शोषिणौ । व्रणशोषी उरः- क्षतशोषी च ॥ * ॥ तत्र व्यवायशोषिणो लक्षणमाह । ‘व्यवायशोषी शुक्रस्य क्षयलिङ्गैरुपद्रुतः । पाण्डुदेहो यथापूर्ब्बं क्षीयन्ते चास्य धातवः ॥’ शुक्रस्य क्षयलिङ्गैः सुश्रुतोक्तैः । तानि यथा, शुक्रक्षये मेढ्रवृषणयोर्वेदना अशक्तिर्मैथुने चिराद्वा प्रसेकः प्रसेके चाल्पशुक्रदर्शनमिति । यथापूर्ब्बं क्षीयन्ते चास्य धातवः प्रथमं शुक्रं क्षीयते पश्चात् शुक्रक्षयजनितवायुना मज्जा- दयोऽपि धातवो यथापूर्ब्बं क्षीयन्ते ॥ * ॥ शोकशोषिणो लक्षणमाह । ‘प्रध्यानशीलः स्रस्ताङ्गः शोकशोष्यपि तादृशः । विना शुक्रक्षयकृतैर्विकारैरुपलक्षितः ॥’

प्रध्यानशीलः यस्याभावेन शोको जनितस्त- द्ध्यानपरः । स्रस्ताङ्गः शिथिलाङ्गः । तादृशः व्यवायशोषिसदृशः । तेन शुक्रादिसर्व्वधातुक्षय- युक्तो भवति । परं शुक्रक्षयकृतैर्विकारैर्मेढ्र- वृषणवेदनादिभिर्वर्जितो भवति । व्याधिस्व- भावात् ॥ * ॥ जराशोषिणो लक्षणमाह । ‘जराशोषी कृषो मन्दवीर्य्यबुद्धिबलेन्द्रियः । कम्पनोऽरुचिमान् भिन्नकांस्यपात्रहतस्वरः ॥ ष्ठीवति श्लेष्मणा हीनं गौरवारुचिपीडितः । संप्रस्रुतास्यनासाक्षः शुष्करूक्षमलच्छविः ॥’ मन्दशब्दः स्वल्पार्थः । शुष्करूक्षमलच्छविः शुष्करूक्षे मलच्छवी यस्य सः ॥ * ॥ अध्व- शोषिणो लक्षणमाह । ‘अध्वप्रशोषी स्रस्ताङ्गः संभृष्टपरुषच्छविः । प्रसुप्तगात्रावयवः शुष्कक्लोमगलाननः ॥’ संभृष्टस्येव परुषा छविर्यस्य सः । प्रसुप्तगात्रां- वयवः प्रसुप्तः स्पर्शाज्ञः । क्लोमं तिलकं पिपासा- स्थानम् ॥ * ॥ व्यायामशोषिणो लक्षणमाह । ‘व्यायामशोषी भूयिष्ठमेभिरेव समन्वितः । लिङ्गैरुरःक्षतकृतैः संयुक्तश्च क्षतं विना ॥’ एभिरेव स्रस्ताङ्गत्वादिभिरध्वशोषिणो लक्षणै- रेव । भूयिष्ठं अत्यर्थम् ॥ * ॥ सनिदानं व्रणशोष- माह । ‘रक्तक्षयाद्वेदनाभिस्तथैवाहारयन्त्रणात् । व्रणितस्य भवेच्छोषो याप्योऽसाध्यश्च स स्मृतः ॥’ उरःक्षतस्य निदानमाह । ‘धनुषायास्यतोऽत्यर्थं भारमुद्वहतो गुरुम् । युध्यमानस्य बलिभिः पततो विषमोच्चतः ॥ वृषं हयं वा धावन्तं दम्यं चान्यं निगृह्णतः । शिलाकाष्ठाश्मनिर्घातान् क्षिपतो निघ्नतः परान् ॥ अधीयानस्य चात्युच्चैर्दूरं वा व्रजतो द्रुतम् । महानदीं वा तरतो हयैर्व्वा सह धावतः ॥ सहसोत्पततो दूरं तूर्णञ्चातिप्रनृत्यतः । अथान्यैः कर्म्मभिः क्रूरैर्भृशमप्याहतस्य वा ॥ स्त्रीषु चातिप्रसक्तस्य रूक्षाल्पप्रमिताशिनः । विक्षते वक्षसि व्याधिर्ब्बलवान् समुदीर्य्यते ॥’ आयास्यतः आयासं कुर्व्वतः । दम्यं वृषादिकम् । अन्यञ्च गजोष्ट्रादिकम् । शिला दीर्घपाषाणः । अश्म प्रस्तरखण्डः । निर्घातोऽस्त्रविशेषः । व्याधिः उरःक्षताखाः ॥ * ॥ उरःक्षतस्य लक्षण- माह । ‘उरो विरुज्यतेऽत्यर्थं भिद्यते च विभज्यते । शूलं भवति तत्पादं शुष्यत्यङ्गं प्रवेपते ॥ प्रपीड्यते ततः पार्श्वे शुष्यत्यङ्गं प्रकम्पते । क्रमाद्वीर्य्यं बलं वर्णो रुचिरग्निश्च हीयते ॥ ज्वरो व्यथा मनोदैन्यं विड्भेदोऽग्निवधस्तथा ॥ दुष्टः श्यावः सुदुर्गन्धः पीतो विग्रथितो बहु । कासमानस्य चाभीक्ष्णं कफः सासृक् प्रवर्त्तते ॥ स क्षतः क्षीयतेऽत्यर्थं तथा शुक्रौजसोः क्षयात् । अव्यक्तं लक्षणं तस्य पूर्ब्बरूपमिति स्मृतम् ॥’ विरुज्यते पीड्यते । भिद्यते विदार्य्यत इव ।

पृष्ठ ४/००४

विभज्यते द्बिधा क्रियत इव । स पुरुषः । क्षतः उरःक्षतवान् । अत्यर्थं क्षीयते क्षीणो भवति । न केवलं सास्रकफक्षयादेव क्षीणो भवति । तथा शुक्रौजसोः क्षयात् । स्त्र्यतिसेवनादिना शुक्रौजसोः क्षयादपि क्षीणो भवति ॥ * ॥ उरः- क्षतस्य विशिष्टं लक्षणमाह । ‘उरोरुक् शोणितच्छर्द्दिः कासो वैशेशिकः क्षते । क्षीणे सरक्तमूत्रत्वं पार्श्वपृष्ठकटिग्रहः ॥’ क्षते उरःक्षतवति । उरोरुक् शोणितच्छर्द्दिः कासो वैशेषिकः विशेषतो भवत्येव । तस्मिन्ने- वोरःक्षतवति सास्रकफशुक्रौजसां क्षयात् क्षीणे सरक्तमूत्रत्वं पार्श्वपृष्ठकटिग्रहश्च भवति ॥ * ॥ निदानविशेषेणोरःक्षतस्य लक्षणविशेषमाह । ‘व्रणारोधात् क्षयाच्चैव कोष्ठात् प्रतिमलात्तथा । क्षतोरस्कस्यान्नपाके निःश्वासो वाति पूतिकः ॥’ क्षयात् धातुक्षयहेतोरतिव्यवायादितः कोष्ठात् प्रतिमलात् कोष्ठात् प्रतिमलवातेन प्रतिलोम- मलात् पूतिकः पूतिगन्धः ॥ * ॥ उरःक्षतस्य साध्ययाप्यासाध्यलक्षणमाह । ‘अल्पलिङ्गस्य दीप्ताग्नेः साध्यो बलवतो नवः । परिसंवत्सरो याप्यः सर्व्वलिङ्गन्तु वर्जयेत् ॥’ * ॥ अथ राजयक्ष्मचिकित्सा । ‘बलिनो बहुदोषस्य पञ्च कर्म्माणि कारयेत् । यक्ष्मिणः क्षीणदेहस्य तत्कृतं स्याद्विषोपमम् ॥ मलायत्तं बलं पुंसां शुक्रायत्तन्तु जीवनम् । तस्माद्यत्नेन संरक्षेत् यक्ष्मिणो मलरेतसी ॥ शालियष्टिकगोधूमयवमुद्गादयो हिताः । मद्यानि जाङ्गलाः पक्षिमृगाः शस्ता विशो- षिणः ॥ सपिप्पलीकं सयवं सकुलत्थं सनागरम् । दाडिमामलकोपेतं स्निग्धमाजं रसं पिबेत् ॥ तेन षड्विनिवर्त्तन्ते विकाराः पीनसादयः ॥ द्रव्यतो द्विगुणं मांसं सर्व्वतोऽष्टगुणं जलम् । पादस्थं संस्कृतञ्चाज्ये षडङ्गी यूष उच्यते ॥’ तद्यथा । यवपल १ कुलत्थपल १ छागमांस- पल ४ जलपल ४८ शेषपल १२ ततः पलमिते घृते संस्करणीयम् । तत्र कर्षमितं सैन्धवं देयं सौरभार्थं हिङ्गु च देयम् । पिप्पली नागरञ्च पृथक् माषमितं कल्कीकृत्य देयम् । दाडि- मामलकाभ्यामम्लत्वं साध्यम् । षडङ्गयूषः ॥ * ॥ ‘ककुभत्वक् नागवला वानरीबीजं विचूर्णितं पयसा । पक्वं मधुघृतयुक्तं ससितं यक्ष्मादिकासहरम् ॥ छागमांसं पयश्छागं छागं सर्पिश्च नागरम् । छागोपसेवा शयनं छागमध्ये तु यक्ष्मनुत् ॥ मधुताप्यविडङ्गाश्मं जतुलोहघृताभयाः । घ्नन्ति यक्ष्माणमत्युग्रं सेव्यमाना हिताशिनः ॥ ताप्यं सुवर्णमाक्षीकम् । ‘शर्करामधुसंयुक्तं नवनीतं लिहन् क्षयी । क्षीराशी लभते पुष्टिमतुल्ये चाज्यमाक्षिके ॥ सितीपलातुगाक्षीरीपिप्पलीबहुलात्वचः । अन्त्यादूर्द्ध्वं द्विगुणिताश्चूर्णिता मधुसर्पिषा ॥

लेहयेद्राजरोगार्त्तं कासश्वासक्षयातुरम् । पार्श्वशूलिनमल्पाग्निं सुप्तजिह्वं रुचिच्युतम् । हस्तपादाङ्गदाहे च ज्वरे रक्ते तथोर्द्ध्वगे ॥’ सितोपला मिश्री । बहुला सूक्ष्मैला । इति सतोपलादिरवलेहः ॥ * ॥ ‘जातीफलं विडङ्गानि चित्रकं तगरं तिला । तालीशं चन्दनं शुण्ठी लवङ्गमुपकुञ्चिका ॥ कर्पूरश्चाभया धात्री मरीचं पिप्पली तुगा । एषामक्षसमा भागाश्चातुर्जातकसंयुताः । पलानि सप्त भङ्गायाः सिता सर्व्वसमा मता ॥ चूर्णमेतत् क्षयं कासं श्वासञ्च ग्रहणीगदम् । अरोचकं प्रतिश्यायं तथा चानलमन्दताम् । एतान् रोगान् निहन्त्येव वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा ॥ बालरोगाधिकारोक्तं तैलं लाक्षादि योजयेत् । अभ्यङ्गे यक्ष्मिणो नित्यं वृद्धवैद्योपदेशतः ॥’ इति जातीफलाद्यचूर्णम् ॥ * ॥ ‘वासकस्य रसप्रस्थं माणिकासितशर्करा । पिप्पली द्बिपलं तावत् सर्पिषश्च शनैः पचेत् ॥ तस्मिन् लेहत्वमायाते शीते क्षौद्रपलाष्टकम् । दत्त्वावतारयेद्बैद्यो लीढो लेहोऽयमुत्तमः ॥ निहन्ति राजयक्ष्माणं कासं श्वासञ्च दारुणम् । पार्श्वशूलञ्च हृच्छलं रक्तपित्तं ज्वरन्तथा ॥’ इति वासावलेहः ॥ * ॥ अथ व्यवायादिहेतुकशोषचिकित्सा । तत्र व्यवायशोषचिकित्सा । ‘व्यवायशोषिणं क्षीररसमांसाज्यभोजनैः । सुकूलैर्मधुरैर्हृद्यैर्जीवनीयैरुपाचरेत् ॥’ रसो मांसरसः सुकूलैर्हितैः ॥ * ॥ शोकशोष- चिकित्सा । ‘हर्षणाश्वासनैः क्षीरैः स्निग्धैर्मधुरशीतलैः । दोपनैर्लघुभिश्चान्नैः शोकशोषमुपाचरेत् ॥’ * ॥ व्यायामशोषचिकित्सा । ‘व्यायामशोषिणं स्निग्धैः क्षतक्षयहितैर्हिमै । उपाचरेज्वीवनीयैर्विधिना श्लैष्मिकेण तु ॥’ * ॥ अध्वशोषचिकित्सा । ‘आस्यासुखैर्दिबास्वप्नैः शीतैर्मधुरवृंहणैः । अन्नमांसरसाहारैरध्वशोषमुपाचरेत् ॥’ * ॥ व्रणशोषचिकित्सा । ‘व्रणशोषं जयेत् स्निग्धैर्दीपनैः स्वादुशीतलैः ईषदम्लैरनम्लैर्व्वा यूषमांसरसादिभिः ॥’ * ॥ अथोरःक्षतचिकित्सा । ‘बलाश्वगन्धा श्रीपर्णी बहुपुत्त्री पुनर्नवा । पयसा नित्यमभ्यस्ताः शमयन्ति क्षतक्षयम् ॥’ श्रीपर्णी गम्भारी । बहुपुत्त्री शतावरी । इति बलादिचूर्णम् ॥ * ॥ ‘एला पत्रत्वचो द्राक्षा पिप्पल्यर्द्धपलं पृथक् । सितामधुकखर्ज्जूरमृद्वीकाश्च पलोन्मिताः ॥ संचूर्ण्य मधुना युक्ता वटिका संप्रकल्पयेत् । अक्षमात्रा ततश्चैव भक्षयेच्च दिने दिने ॥ क्षतक्षयं ज्वरं कासं श्वासं हिक्कां वमिं भ्रमम् । मूर्च्छां मदं तृषां शोषं पार्श्वशुलमरोचकम् ॥

प्लीहानमामवातञ्च रक्तपित्तं स्वरक्षयम् । एलादिगुटिका हन्ति वृष्या सन्तर्पणी परा ॥ द्राक्षायाः प्रस्थमेकन्तु मधूकस्य पलाष्टकम् । पचेत्तोयाष्टके शुद्धे पादशेषेण तेन तु ॥ पलिके मधुकद्राक्षे पिष्टे कृष्णापलद्वयम् । प्रदाय सर्पिषः प्रस्थं पचेत् क्षीरे चतुर्गुणे ॥ सिद्धे शीते पलान्यष्टौ शर्करायाः प्रदापयेत् । एतद्राक्षाघृतं सिद्धं क्षतक्षीणे सुखावहम् ॥ वातपित्तज्वरश्वासविस्फोटकहलीमकान् । प्रदरं रक्तपित्तञ्च हन्यान्मांसबलप्रदम् ॥’ इति द्राक्षादिघृतम् ॥ * ॥ ‘क्षीरे धात्रीविदारीक्षुवरीणाञ्च तथा रसे । पचेत् समे घृतप्रस्थं मधुरैः कर्षसम्मितैः ॥ द्राक्षाद्बिचन्दनोशीरशर्करोत्पलपद्मकैः । मधूककुसुमानन्ताकाश्मरीतृणसंज्ञकैः ॥ प्रस्थार्द्धं मधुनः शीते शर्करार्द्धतुलान्तथा । पलार्द्धकांश्च संचूर्ण्य त्वगेलापत्रकेशरान् ॥ विनीय तत्र संलिह्यान्मात्रां नित्यं सुयन्त्रितः । अमृतप्राशमित्येतदश्विभ्यां परिकीर्त्तितम् ॥ क्षीरमांसाशिनां हन्ति रक्तपित्तक्षतक्षयम् । तृष्णारुचिश्वासकासच्छर्द्दिमूर्च्छाप्रमर्दनम् । मूत्रकृच्छ्रज्वरघ्नञ्च बल्यं स्त्रीरतिवर्द्धनम् ॥’ इति अमृतप्राशावलेहः ॥ * ॥ ‘यद्यच्च तर्पणं शीतमविदाहि हितं लघु । अन्नपानं निषेव्यन्तत् क्षतक्षीणैः सुखार्थिभिः ॥ शोकं स्त्रियः क्रोधमसूयताञ्च त्यजेदुदारान् विषयान् भजेच्च । तथा द्बिजातींस्त्रिदशान् गुरूंश्च वाचश्च पुण्याः शृणुयाद्द्विजेभ्यः ॥’ * ॥ अथ राजयक्ष्मणि रसाः । अमृतेश्वरो रसो राजयक्ष्मणि रसेन्द्रचिन्तामणौ । ‘रसभस्मामृतासत्त्वं लौहं मधुघृतान्वितम् । अमृतेश्वरनामायं षड्भुजो राजयक्ष्मजित् ॥’ इति अमृतेश्वरो रसः ॥ रसभस्मः मारितो रसः । अमृतासत्त्वं गुडूची- सत्त्वम् । लौहं मारितम् ॥ * ॥ ‘त्रयोऽंशा मारितात् सूतादेकोऽंशो हेम- भस्मतः । एकोऽंशो मृतताम्रस्य शिला गन्धश्च तालकम् । प्रत्येकं भागयुग्मं स्यादेतत् सर्व्वं विचूर्णयेत् ॥ वराटीः पूरयेत्तेन छागीक्षीरेण टङ्कणम् । पिष्ट्वा तेन मुखं रुद्ध्वा मृद्भाण्डे ताश्च पूरयेत् ॥ ततो गजपुटे पक्त्वा चूर्णयेत् स्वाङ्गशीतलम् । रसो राजमृगाङ्कोऽयं चतुर्गुञ्जः क्षयापहः ॥ मरिचैरूनविंशत्या कणाभिर्दशभिस्तथा । मधुना सर्पिषा चापि दद्यादेतं रसं भिषक् ॥ अनेन नश्यति क्षिप्रं वातश्लेष्मभवक्षयः ॥’ इति राजमृगाङ्को रसो राजयक्ष्मणि रसेन्द्र- चिन्तामणौ ॥ * ॥ ‘शुद्धसूतं द्विधा गन्धं कुर्य्यात् खल्लेन कज्जलीम् । तयोः समं तीक्ष्णचूर्णं मर्द्दयेत् कन्यकाद्रवैः ॥ त्रियाममातपे गोलं ताम्रपात्रे विधारयेत् ।

पृष्ठ ४/००५

आच्छाद्यैरण्डपत्रेण स्यादुष्णं यामयुग्मतः ॥ धान्यराशौ न्यसेत् पश्चादहोरात्रात्तदुद्धरेत् । संचूर्ण्य गालयेद्वस्त्रे सत्यं वारितरं भवेत् ॥ त्रिकटुत्रिफलैलाभिर्जातीफललवङ्गकैः । नवभागोन्मितैरेतैः सम एष रसो भवेत् ॥ निष्कद्वयमितं नित्यं मधुना सह लेहयेत् । अयमग्निरसो नाम्ना कासक्षयहरः परः ॥’ इति अग्निरसः शार्ङ्गधरे ॥” इति भावप्रकाशस्य मध्यखण्डे द्वितीयभागे राजयक्ष्माधिकारः ॥ * ॥ (अथास्य पौराणिकं विवरणं यथा, -- “दिवौकसां कथयतामृषिभिर्वै श्रुता कथा । कामव्यसनसंयुक्ता पौराणी शशिनं प्रति ॥ रोहिण्यामतिसक्तस्य शरीरं नानुरक्षतः । आजगामाल्पतामिन्दोर्देहः स्नेहपरिक्षयात् ॥ दुहितॄणामसम्भोगाच्छषाणाञ्च प्रजापतेः । क्रोधो निश्वासरूपेण मूर्त्तिमान्निःसृतो मुखात् ॥ प्रजापतेर्हि दुहितॄरष्टाविंशतिमंशुमान् । भार्य्यार्थं प्रतिजग्राह न च सर्व्वास्ववर्त्तत ॥ गुरुणा तमवध्यातं भार्य्यास्वसमवर्त्तिनम् । रजोऽन्धमबलं दीनं यक्ष्मा शशिनमाविशत् ॥ सोऽभिभूतोऽतिगुरुणा गुरुक्रोधेन निष्प्रभः । देवदेवर्षिसहितो जगाम शरणं गुरुम् ॥ अथ चन्द्रमसः शुद्धां मतिं बुद्ध्वा प्रजापतिः । प्रसादं कृतवान् सोमस्ततोऽश्विभ्यां चिकित्- सितः ॥ स विमुक्तग्रहश्चन्द्रो विरराज विशेषतः । तेजसा वर्द्धितोऽश्विभ्यां शुद्धं सत्त्वमवाप च ॥ क्रोधो यक्ष्मा ज्वरो रोग एकोऽर्थो दुःखसंज्ञितः । यस्मात् स राज्ञः प्रागासीद्राजयक्ष्मा ततो मतः ॥ स यक्ष्मा हुङ्कृतोऽश्विभ्यां मानुषं लोकमागतः । लब्ध्वा चतुर्व्विधं हेतुं समाविशति मानवान् ॥ अयथाबलमारम्भं वेगसन्धारणं क्षयम् । यक्ष्मणः कारणं विद्यात् चतुर्थं विषमाशनम् ॥” अस्य विशेषहेतुर्यथा, -- “युद्धाध्ययनभाराध्वलङ्घनप्लवनादिभिः । पतनैरभिघातैर्वा साहसैर्वा तथापरैः ॥ अयथाबलमारम्भैर्जन्तोरुरसि विक्षते । वायुः प्रकुपितो दोषावुदीर्य्योभौ विधावति ॥” तथास्य लक्षणादिकं यथा, -- “स शिरःस्थः शिरःशूलं करोति गलमाश्रितः । कण्ठोद्धंसञ्च कासञ्च स्वरभेदमरोचकम् ॥ पार्श्वशूलञ्च पार्श्वस्थो वर्च्चोभेदं गुदे स्थितः । जॄम्भां ज्वरञ्च सन्धिस्थ उरःस्थश्चोरसो रुजम् ॥ क्षणनाच्चोरसो रक्तं कासमानः कफानुगम् । जर्ज्जरेणोरसा कृच्छ्रमुरःशूली निरस्यति ॥ इति साहसिकं यक्ष्मा रूपैरेतैः प्रपद्यते । एकादशभिरात्मज्ञो भजेत्तस्मान्न साहसम् ॥ ह्नीमत्त्वाद्वा घृणित्वाद्वा भयाद्बा वेगमागतम् । वातमूत्रपुरीषाणां निगृह्णाति यदा नरः ॥ तदा वेगप्रतीघातात् कफपित्ते समीरयन् ।

ऊर्द्ध्वं तिर्य्यगधः कुर्य्याद्विकारान् कुपितोऽनिलः ॥ प्रतिश्यायञ्च कासञ्च स्वरभेदमरोचकम् । पार्श्वशूलं शिरःशूलं ज्वरमंसावमर्द्दनम् ॥ अङ्गिमर्द्दं मुहुश्छर्द्दिर्वर्च्चोभेदं त्रिलक्षणम् । रूपाण्येकादशैतानि यक्षा यैरुच्यते महान् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने अष्टमेऽध्याये ॥ अस्य चिकित्सा यथा, -- “काञ्चनं रससिन्दूरं मौक्तिकं लौहमभ्र- कम् । विद्रुमं मृतवैक्रान्तं तारं ताम्रञ्च वङ्गकम् ॥ कस्तूरिका लवङ्गञ्च जातिकोषैलवालुका । प्रत्येकं बिन्दुमात्रञ्च सर्व्वं मर्द्द्यं प्रयत्नतः । कन्यानीरेण संमर्द्द्यं केशराजरसेन च । अजाक्षीरेण संभाव्यं प्रत्येकं दिवसत्रयम् ॥ चतुर्गुञ्जाप्रमाणेन वटिकां कारयेद्भिषक् । अनुपानं प्रदातव्यं यथादोषानुसारतः ॥ नानारोगप्रशमनं सर्व्वोपद्रवसंयुतम् । क्षयं हन्ति तथा कासं यक्ष्माणं श्वासमेव च ॥ प्रमेहान् विंशतिञ्चैव दोषत्रयसमुत्थितान् । सर्व्वान् रोगान् निहन्त्याशु भास्करस्तिमिरं यथा ॥” इति बृहत्काञ्चनाभ्रवटी ॥ “शिलाजतुमधुव्योषताप्यलौहरजांसि च । क्षीरेणालोडितस्यासु यक्ष्मा क्षयमवाप्नुयात् ॥” इति शिलाजत्वादिलौहम् ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे राजयक्ष्माधि- कारे ॥ * ॥) यच्छन्, [त्] त्रि, दानकर्त्ता । उपरमकर्त्ता । दानधातोर्यमधातोश्च शतृप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ यज, ऐ ञ औ देवार्च्चादानसङ्गकृतौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) सङ्गस्य कृतिः सङ्गकृतिः । ऐ, इज्यात् । ञ, यजति यजते विष्णुं सुधीः पूजयतीत्यर्थः । पशुना रुद्रं यजते पशुं रुद्राय ददातीत्यर्थः । यजति सन्तं सन् सता सह सङ्गं करोतीत्यर्थः । औ, यष्टा । इति दुर्गादासः ॥ यजतः, पुं, (यजतीति । यज् + “भृमृदृशियजि- पर्विपच्यमितमिनमिहर्य्यिभ्योऽतच् ।” उणा० ३ । ११० । इति अतच् ।) ऋत्विक् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (ऋषिविशेषः । स तु ऋग्वेदस्य ५ म० ६७ । ६८ । सूक्तयोः ऋषिः ॥ त्रि, यष्टव्यः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १८१ । ३ । “अहंपूर्ब्बो यजतो धिष्ण्या यः ॥” “यजतो यष्टव्यः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ तथा च तत्रैव । २ । ५ । ८ । “यथा विद्बाँ अरं करद्विश्वेभ्यो यजतेभ्यः ।” “यजतेभ्यः सर्व्वेभ्यो यजनीयेभ्यो देवेभ्यः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यजतिः, पुं, (यज् + बाहुलकात् अतिः ।) यागः । यथा, -- “यजतिषु येयजामहं कुर्य्यान्नानुयाजेषु ।” इति मलमासतत्त्वधृता श्रुतिः ॥

यजत्रः, पुं, (यजतीति । यज् + “अमिनक्षियजि- वधिपतिभ्योऽत्रन् ।” उणा० ३ । १०५ । इति अत्रन् ।) अग्निहोत्री । इत्युणादिकोषः ॥ (यजनशीले, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ५२ । १९ । “पिता च तन्नो महान् यजत्रो विश्वेदेवाः समनसो जुषन्त ॥” “यजत्रः यजनशीलः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यजन्, [त्] पुं, यागकर्त्ता । यजधातोः शतृप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ यजनं, क्ली, (इज्यते इति । यज् + ल्युट् ।) यागः । (यथा, महाभारते । ७ । ५३ । ३७ । “यस्य सेन्द्रामरगणा बृहस्पतिपुरोगमाः । देवा विश्वसृजः सर्व्वे यजनान्ते समासते ॥”) तत्तु ब्राह्मणस्य षट्कर्म्मान्तर्गतकर्म्मविशेषः । यथा, मानवे १ अध्याये । “अध्यापनं अध्ययनं यजनं याजनं यथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव ब्राह्मणानामकल्पयत् ॥” अस्य लक्षणं यथा । पशुक्षीराज्यपुरोडास- सोमौषधिचरुप्रभृतिभिहविर्भिः खदिरपलाशा- श्वत्थन्यग्रोधोडुम्बरप्रभृतिभिः समिद्भिः स्रुक्स्रुवो- दूखलमुषलकुठारखनित्रयूपदारुदर्भचर्म्मग्राव- पवित्रभाजनादिभिर्द्रव्योपकरणैरुद्गातृहोत्रध्वर्य्यु- ब्रह्मादिभिरृत्विग्भिः काम्यनैमित्तिकानां पक्षादिपूर्ब्बकाणां यथोक्तदक्षिणानां समापनं यजनम् । इति श्राद्धविवेकधृतदेवलवचनम् ॥ (इज्यतेऽत्रेति । यज् + अधिकरणे ल्युट् । यज्ञ- स्थानम् । यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । ४ । ६ । “नृद्दार्व्वयःकाञ्चनदर्भचर्म्मभि- र्निसृष्टभाण्डं यजनं समाविशत् ॥” “यजनं यज्ञस्थानम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥) यजन्तः, पुं, यागकर्त्ता । यजधातोर्झच् प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ यजमानः, पुं, (यजतीति । यज् + शनच् ।) अध्वरे आदेष्टा । तत्पर्य्यायः । व्रती २ यष्टा ३ । इत्य- मरः । २ । ७ । ८ ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ३ । १६ । ८ । “नाहं तथाद्मि यजमानहविर्विताने श्चोतद्घृतप्लुतमदन् हुतभुङ्मुखेन ॥”) “व्रत्यादित्रयं यजमाने । अध्वरे यागविषये मम इष्टसम्पादनाय यथार्थं कर्म्म कुरु इति ऋत्वि- जामादेशको यागस्वामी व्रत्यादिशब्दत्रयवाच्य इत्यर्थः । व्रतमणाजिनादिधारणं विद्यतेऽस्य व्रती इन् । यजते इति तृनि यष्टा । शाने यजमानः । स व्रती सोमपानवति अध्वरे यज- मानः सन् दीक्षित उच्यते अन्यत्राप्युपचारात् । दीक्ष मौण्ड्येज्योपनयनव्रतादेशेषु क्तः दीक्षा- शब्दादितो वा ।” इति भरतः ॥ यजाकः, त्रि, (यजतीति । यज् दाने + आकन् ।) दानकर्त्ता । इत्युणादिकोषः ॥ यजिः, पुं, (यजतीति । यज् + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् ।) यष्टा । इत्युणादि- कोषः ॥

पृष्ठ ४/००६

यजुः, [स्] क्ली, (इज्यतेऽनेनेति । यज् + “अर्त्ति- पॄवपियजीति ।” उणा० २ । ११८ । इति उसिः ।) वेदविशेषः । इत्यमरः । १ । ६ । ३ ॥ “इज्यतेऽनेनेति यजुः । यजै ञौ देवार्च्चादानसङ्ग- कृतौ । त्रासुसिस् इति उस् ।” इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । यजुराह जैमिनिः । शेषे वा यजुः- शब्दः । शेषे ऋक्सामभिन्ने मन्त्रजाते ततश्च यन्मन्त्रजातं प्रश्लिष्य पठितं गानादिविच्छेद- रहितं तत् यजुरिति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ यजुर्व्वेदस्य षडशीतिर्भेदा भवन्ति । तत्र चरका नाम द्वादश भेदा भवन्ति । चरकाः १ आह्व- रकाः २ कठाः ३ प्राच्यकठाः ४ कपिष्ठलकठाः ५ औपमन्याः ६ आष्ठालकठाः ७ चाराय- णीयाः ८ वारायणीयाः ९ वार्त्तान्तवेयाः १० श्वेताश्वतराः ११ मैत्रायणीयाश्चेति १२ । तत्र मैत्रायणीया नाम सप्त भेदा भवन्ति । मानवाः १ दुन्दुभाः २ चैकेयाः ३ वाराहाः ४ हारिद्रवेयाः ५ श्यामाः ६ श्यामायनीया- श्चेति ७ । तेषामध्ययनमष्टौ शतम् । यजुः- महस्राण्यधीत्य शाखापारो भवति । तान्येव द्विगुणान्यधीत्य पदपारो भवति । तान्येव त्रिगु- णान्यधीत्य क्रमपारो भवति । षडङ्गान्यधीत्य षडङ्गविद्भवति । शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं च्छन्दो ज्योतिषमित्यङ्गानि । तत्र प्राच्योदीच्यां नैरृत्यां निरृत्यः । तत्र वाजसनेया नाम सप्त- दश भेदा भवन्ति । जाबालाः १ औधेघाः २ काण्वाः ३ माध्यन्दिनाः ४ शापीयाः ५ तापायनीयाः ६ कापालाः ७ पौण्ड्रवत्साः ८ आवटिकाः ९ पामावटिकाः १० पारा- शर्य्याः ११ वैधेयाः १२ वैनेयाः १३ औधेयाः १४ गालवाः १५ वैजवाः १६ कात्यायनीया- श्चेति १७ । प्रतिपदमनुपदं छन्दो भाषा धर्म्मो मीमांसा न्यायस्तर्क इत्युपाङ्गानि भवन्ति । उपज्योतिषम् १ साङ्गलक्षणम् २ प्रतिज्ञा ३ अनुवाक्यम् ४ परिसंख्या ५ चरणच्यूहम् ६ श्राद्धकल्पः ७ प्रवराध्यायश्च ८ शास्त्रम् ९ क्रतुः १० संख्या ११ अनुगमः १२ यज्ञम् १३ पाश्वानः १४ होत्रकम् १५ पशवः १५ उक्- थानि १७ कूर्म्मलक्षणम् १८ । इत्यष्टादशपरि- शिष्टानि । “द्बे सहस्रे शते न्यूने मन्त्रे वाजसनेयके । इत्युक्तं परिसंख्यातमेतत् सकलं सशुक्रियम् ॥ ग्रन्थांश्च परिसंख्यातं ब्राह्मणञ्च चतुर्गुणम् । आदावारभ्य वेदान्तं ब्रह्मव्याहृतिपूर्ब्बकम् । वेदमध्याय एतेषां होमान्ते तु समारभेत् ॥” तत्र तैत्तिरीयका नाम द्विभेदा भवन्ति । औख्याः खाण्डिकेयाश्चेति । तत्र खाण्डिकेया नाम पञ्च भेदा भवन्ति । आपस्तम्बी १ बौधा- यनी २ सत्याषाढी ३ हिरण्यकेशी ४ औधेया- श्चेति ५ । तत्र कठानान्तूपगानविशेषः । चतु- श्चत्वारिंशत्युपग्रन्थान् । “मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदस्त्रिगुणं यत्र पठ्यते ।

यजुर्व्वेदः स विज्ञेयोऽन्ये शाखान्तराः स्मृताः ॥” यजुर्व्वेदस्य धनुर्व्वेद उपवेदः । यजुर्व्वेदस्य भार- द्वाजगोत्रम् । रुद्रदैवत्यम् । त्रैष्टुभं छन्दः । यजु- र्व्वेदः कृशः । दीर्घः । कपाली । ताम्रवर्णः । काञ्चननयनः । आदित्यवर्णः वर्णेन । पञ्चारत्नि- मात्रः । अस्य ध्यानम् । “वन्दे रौद्रं त्रैष्टभं ताम्रवर्णं भारद्वाजं रुक्मनेत्रं कृशाङ्गम् । यजुर्व्वेदं दीर्घमादित्यवर्णं कापालीनं पञ्च चारत्निमात्रम् ॥” य इदं दैवतं रूपं गोत्रं प्रमाणं छन्दो वर्णं वर्णयति स विद्यां लभते स विद्यां लभते । जन्मजन्मनि वेदपारो भवति । जन्मजन्मनि वेदधारो भवति । अव्रतो व्रती भवति । अप्रयतः प्रयतो भवति । अब्रह्मचारी ब्रह्म- चारी भवति । जातिस्मरो जायते । इति चरणव्यूहम् ॥ (ऋक्सामभिन्नो मन्त्रविशेषः । इति केचित् ॥) यजुर्व्वेदः, पुं, (यजुरेव वेदः । यजुषां वेद इति वा ।) वेदविशेषः । तस्याधिपतिर्यथा, -- “ऋग्वेदाधिपतिर्जीवः सामवेदाधिपः कुजः । यजुर्व्वेदाधिपः शुक्रः शशिजोऽथर्व्ववेदराट् ॥” इति ज्योतिषम् ॥ अस्य वक्ता वैशम्पायनः । स तु आदावेक एवासीत् । यथा, -- “ऋग्वेदंश्रावकं पैलं जग्राह स महामुनिः । यजुर्व्वेदप्रवक्तारं वैशम्पायनमेव च ॥ जैमिनं सामवेदस्य श्रावकं सोऽन्वपद्यत । तथैवाथर्व्ववेदस्य सुमन्तुमृषिसत्तमम् ॥ एक आसीद्यजुर्व्वेदस्तञ्चतुर्धा व्यकल्पयत् । चातुर्होत्रमभूद्यस्मिंस्तेन यज्ञमथाकरोत् ॥ अध्वर्यवं यजुर्भिः स्यादृग्भिर्होत्रं द्विजोत्तमाः । उद्गात्रं सामभिश्चक्रे ब्रह्मत्वञ्चाप्यथर्व्वभिः ॥ ततः स ऋच उद्धृत्य ऋग्वेदं कृतावान् प्रभुः । यजूंषि च यजुर्व्वेदं सामवेदञ्च सामभिः ॥ एकविंशतिभेदेन ऋग्वेदं कृतवान् पुरा । शाखानान्तु शतेनाथ यजुर्व्वेदमथाकरोत् ॥ सामवेदं सहस्रेण शाखानाञ्च विभेदतः । अथर्व्वाणमथो वेदं बिभेद नवकेन तु ॥” इति कौर्म्म्ये ४९ अध्यायः ॥ यज्ञः, पुं, इज्यते हविर्दीयतेऽत्र । (इज्यन्ते देवता अत्र इति वा । यज् + “यजयाचयतविच्छप्रच्छ- रक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) यागः । तत्पर्य्यायः । सवः २ अध्वरः ३ यागः ४ सप्त- तन्तुः ५ मखः ६ क्रतुः ७ । इत्यमरः । २ । ७ । १३ ॥ इष्टिः ८ इष्टम् ९ वितानम् १० मन्युः ११ आहवः १२ सवनम् १३ हवः १४ अभिषवः १५ होमः १६ हवनम् १७ महः १८ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ स त्रिविधः । सात्त्विको राजसिकस्ताम- सिकश्च । सात्विकयज्ञो यथा, -- “अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्विकः ॥”

राजसिकयज्ञो यथा, -- “अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत् । इज्यते भरतश्रेष्ठ ! तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥” तामसिकयज्ञो यथा, -- “विधिहीनमसृष्ठान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १७ अध्यायः ॥ * ॥ स च नानाविधः । यथा, -- “द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः शंसितव्रताः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् ४ अध्यायः ॥ * ॥ पञ्च यज्ञा यथा, -- “अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥” इति गारुडे ११५ अध्यायः ॥ * ॥ (तथाच मनुः । ४ । २१ -- २२ । “ऋषियज्ञं देवयज्ञं भूतयज्ञञ्च सर्व्वदा । नृयज्ञं पितृयज्ञञ्च यथाशक्ति न हापयेत् ॥ एतानेके महायज्ञान् यज्ञशास्त्रविदो जनाः । अनीहमानाः सततमिन्द्रियेष्वेव जुह्वति ॥” अपरपञ्चयज्ञा उक्ता यथा, शिवपुराणे वायु- संहितायामुत्तरभागे । १८ । ८९ -- १०६ । “कर्म्मयज्ञस्तपोयज्ञो जपयज्ञस्तदुत्तरः । ध्यानयज्ञो ज्ञानयज्ञः पञ्च यज्ञाः प्रकीर्त्तिताः ॥ कर्म्मयज्ञरताः केचित्तपोयज्ञरताः परे । जपयज्ञरताश्चान्ये ध्यानयज्ञरतास्तथा ॥ ज्ञानयज्ञरताश्चान्ये विशिष्टाश्चोत्तरोत्तरम् । कर्म्मयज्ञो द्बिधा प्रोक्तः कामाकामविभेदतः ॥ कामान् कामी ततो भुक्त्वा कामासक्तः पुनर्भवेत् । अकामो रुद्रभवने भोगान् भुक्त्वा ततश्चुतः ॥ तपोयज्ञरतो भूत्वा जायते नात्र संशयः । तपस्वी च पुनस्तस्मिन् भोगान् भुक्त्वा ततश्चुतः ॥ जपध्यानरतो भूत्वा जायते भुवि मानवः । जपध्यानरतो मर्त्यस्तद्वैशिष्टवशादिह ॥ ज्ञानं लब्ध्वा चिरादेव शिवसायुज्यमाप्नुयात् । तस्मान्मुक्तौ शिवाज्ञप्तः कर्म्मयज्ञोऽपि देहिनाम् ॥ अकामः कामसंयुक्तो बन्धायैव भविष्यति । तस्मात् पञ्चसु यज्ञेषु ध्यानज्ञानपरो भवेत् ॥ ध्यानं ज्ञानञ्च यस्यास्ति तीर्णस्तेन भवार्णवः । हिंसादिदोषनिर्मुक्तो विशुद्धश्चित्तसाधनः ॥ ध्यानयज्ञः परस्तस्मादपवर्गफलप्रदः । बहिः कर्म्मकरा यद्बन्नातीवफलभागिनः ॥ दृष्टा नरेन्द्रभवने तद्वदत्रापि कर्म्मिणः । ध्यानिनां हि वपुः सूक्ष्मं भवेत् प्रत्यक्षमैश्वरम् ॥ तथेह कर्म्मिणां स्थूलं मृत्काष्ठाद्यैः प्रकल्पितम् । ध्यानयज्ञरतास्तस्माद्देवान् पाषाणमृन्मयान् ॥ नात्यन्तं प्रतिपद्यन्ते शिवयाथात्म्यवेदनात् । आत्मस्थं यः शिवन्त्यक्त्वा बहिरभ्यर्च्चयेन्नरः ॥ हस्तस्थं फलमुत्सृज्य लिहेत् कूर्परमात्मनः । ज्ञानात् ध्यानं भवेत् ध्यानाज्ज्ञानं भूयः प्रवर्त्तते ॥ तदुभाभ्यां भवेन्मक्तिस्तस्मात् ध्यानरतो भवेत् । द्वादशान्ते तथा मूर्द्ध्नि ललाटे भ्रूयुगान्तरे ॥

पृष्ठ ४/००७

नासाग्रे वा तथास्ये वा कन्धरे हृदये तथा । नाभौ वा शाश्वतस्थाने श्रद्धाविद्धेन चेतसा ॥ बहिर्य्यागोपचारेण देवं देवीञ्च पूजयेत् । अथवा पूजयेन्नित्यं लिङ्गे वा कृतकेपि वा ॥ वह्नौ वा स्थण्डिले वाथ भक्त्या वित्तानुसारतः ॥ अथवान्तर्ब्बहिश्चैव पूजयेत् परमेश्वरम् । अन्तर्य्यागरतः पूजां बहिः कुर्व्वीत वा न वा ॥”) अस्योत्पत्तिर्यथा, -- ऋषय ऊचुः । “कथं यज्ञवराहस्य देहो यज्ञत्वमाप्तवान् । त्रेतात्वमगमन् पुत्त्रा वराहस्य कथं त्रयः । तन्नोऽद्य श्रोष्यमाणानां कथयस्व महामते ! ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । शृणुध्वं द्विजशार्दूला यत् पृष्टोऽहं महाद्भुतम् । यज्ञेषु देवास्तिष्ठन्ति यज्ञे सर्व्वं प्रतिष्ठितम् ॥ यज्ञेन ध्रियते पृथ्वी यज्ञस्तारयति प्रजाः । अन्नेन भूता जीवन्ति पर्जन्यादन्नसम्भवः ॥ पर्जन्यो जायते यज्ञात् सर्व्वं यज्ञमयं ततः । स यज्ञोऽभूद्बराहस्य कायात् शम्भुविदारितात् ॥ यथाहं कथये तद्वः शृण्वन्त्ववहिता द्विजाः । विदारिते वराहस्य काये भर्गेण तत्क्षणात् ॥ ब्रह्मविष्णुशिवा देवाः सर्व्वैश्च प्रमथः सह । निन्युर्जलात् समुद्धृत्य तच्छरीरं नभः प्रति ॥ तद्बिभेजुः शरीरन्ते विष्णोश्चक्रेण खण्डशः । तस्याङ्गसन्धयो यज्ञा जातास्ते वै पृथक् पृथक् ॥ यस्माद्यस्माच्च ये यज्ञास्तत् शृण्वन्तु महर्षयः । भ्रूनासासन्धिना जातो ज्योतिष्टोमो महाध्वरः ॥ हनुश्रवणसन्ध्योस्तु वह्निष्टोमो व्यजायत । चक्षुर्भ्रुवोः सन्धिना तु व्रात्यष्टोमो व्यजायत ॥ राजः पौनर्भवष्टोमस्तस्य पोत्रोष्ठसन्धिना । वृद्धष्टोमबृहष्टोमौ जिह्वामूलाद्व्यजायत ॥ अतिरात्रं सवैराजमधोजिह्वान्तरादभूत् ॥ अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो वलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥ स्नानं तर्पणपर्य्यन्तं नित्ययज्ञाश्च सर्व्वशः । कण्ठसन्धेः समुत्पन्ना जिह्वातो विधयस्तथा ॥ ॥ वाजिमेधो महामेधो नरमेधस्तथैव च । प्राणिहिंसाकरा येऽन्ये ते जाताः पादसन्धितः ॥ राजसूयोऽथ कारीषो वाजपेयस्तथैव च ॥ पृष्ठसन्धौ समुत्पन्ना ग्रहयज्ञास्तथैव च ॥ प्रतिष्ठोत्सर्गयज्ञाश्च दानश्राद्धादयस्तथा । हृत्सन्धितः समुत्पन्नाः सावित्रीयज्ञ एव च ॥ सर्व्वेषां साधका यज्ञाः प्रायश्चित्तकराश्च ये । ते मेढ्रसन्धितो जाता यज्ञास्तस्य महात्मनः ॥ रक्षःसत्रं सर्पसत्रं सर्व्वञ्चैवाभिचारिकम् । गोमेधो वृक्षजापश्च खुरेभ्यो ह्यभवन्निमे ॥ मायेष्टिः परमेष्टिश्च गीष्पतिर्भोगसम्भवः । लाङ्गूलसन्धौ संजाता अग्निष्टोमस्तथैव च ॥ नैमित्तिकाश्च ये यज्ञाः संक्रान्त्यादौ प्रकी- र्त्तिताः । लाङ्गूलसन्धौ ते जातास्तथा द्बादशवार्षिकम् ॥ तीर्थप्रयोगसामौजयजुःसङ्कर्षणस्तथा ।

आर्कमाथर्व्वणञ्चैव नाभिसन्धेः समुद्गताः ॥ ऋचोत्कर्षः क्षेत्रयज्ञः पञ्चमार्गोऽतियोजनः । लिङ्गसंस्थानहैरम्बयज्ञा जाताश्च जानुनि ॥ एवमष्टाधिकं जातं सहस्रं द्बिजसत्तमाः ॥ यज्ञानां सततं लोका यैर्भाव्यन्तेऽधुनापि च । स्रुगस्य पोत्रात् संजाता नासिकायाः स्रुवो ऽभवत् ॥ अन्ये स्रुक्स्रुवभेदा ये ते जाताः पोत्रनासयोः । ग्रीवाभागेन तस्याभूत् प्राग्वंशो मुनिसत्तमाः ॥ इष्टापूर्त्तं यजुर्धर्म्मो जाताः श्रवणरन्ध्रतः । दंष्ट्राभ्यो ह्यभवन् यूपाः कुशा रोमाणि चाभ- वन् ॥ उद्गाता च तथाध्वर्य्युर्होता समिध एव च । अग्रदक्षिणवामाङ्गपश्चात्पादेषु सङ्गताः ॥ पुरोडाशाः सचरवो जाता मस्तिंष्कसञ्चयात् । कर्षुर्नेत्रयुगाज्जाता यज्ञकेतुस्तथा खुरात् ॥ मध्यभागोऽभवद्वेदी मेढ्रात् कुण्डमजायत । रेतोधारास्तथैवाज्यं स्वरान्मन्त्राः समुद्गताः ॥ यज्ञालयः पृष्ठभागात् हृत्पद्मात् यज्ञ एव च । तदात्मा यज्ञपुरुषो मुञ्जाः कक्षात् समुद्गताः ॥ एवं यावन्ति यज्ञानां भाण्डानि च हवींषि च । तानि यज्ञवराहस्य शरीरादेव चाभवन् ॥ एवं यज्ञवराहस्य शरीरं यज्ञतामगात् । यज्ञरूपेण सकलमाप्यायितुमिदं जगत् ॥ एवं विधाय यज्ञन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । सुवृत्तं कनकं घोरमासेदुर्यत्नतत्पराः ॥ ततस्तेषां शरीराणि पिण्डीकृत्य पृथक् पृथक् । त्रिदेवास्त्रिशरीराणि व्यधमन्मुखवायुभिः ॥ सुवृत्तस्य शरीरन्तु व्यधमन्मुखवायुना । स्वयमेव जगत्म्रष्टा दक्षिणाग्निस्ततोऽभवत् ॥ कनकस्य शरीरन्तु ध्मापयामास केशवः । ततोऽभूद्गार्हपत्याग्निः पञ्चवैतानभोजनः ॥ घोरस्य तु वपुः शम्भुर्ध्मापयामास वै स्वयम् । तत आहवनीयोऽग्निस्तत्क्षणात् समजायत ॥ एतैस्त्रिभिर्जगत् व्याप्तं त्रिमूलं सकलं जगत् । एतत् यत्र त्रयं नित्यं तिष्ठति द्बिजसत्तमाः । समस्ता देवतास्तत्र वसन्तेऽनुचरैः सह ॥ एतद्भद्रप्रदं नित्यमेतदेव त्रयात्मकम् । एतत् त्रयीविधिस्नानमेतत् पुण्यकरं परम् ॥ यस्मिन् जनपदे चैते हूयन्ते अग्नयस्त्रयः । तस्मिन् जनपदे नित्यं चतुर्व्वर्गो विवर्द्धते ॥ एतद्वः कथितं सर्व्वं यत् पृष्टं द्बिजसत्तमाः । यथा यज्ञवराहस्य देहो यज्ञत्वमाप्तवान् । तथा च तस्य पुत्त्राणां देहास्त्रेतात्वमागमन् ॥” इति कालिकापुराणे ३० अध्यायः ॥ * ॥ ब्रह्मण आदियज्ञा यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “पूर्ब्बमेव मया ख्यातं यदा स्वायम्भुवो मनुः । जातः परमधर्म्मात्मा शतरूपापतिः स्वयम् ॥ स्रष्टा प्रजापतिः पूर्ब्बं सृष्टिकर्म्मण्ययोजयत् । वत्स ! त्वमेव संकल्प्य स्वल्पां सृष्टिं कुरु ह्यथ ॥ स्वयं तु पुष्करं गत्वा कृत्वा यज्ञन्तु विस्तरम् ।

ब्रह्मोद्गाता होताध्वर्य्युश्चत्वारो यज्ञवाहकाः । एकैकस्य त्रयश्चान्ये परिवाराः स्वयं कृताः ॥ एते वै षोडश प्रोक्ता ऋत्विजो वेदचिन्तकाः । शतानि त्रीणि षड्भिश्च यज्ञाः सृष्टाः स्वय- म्भुवा ॥ भीष्म उवाच । यज्ञस्य ब्रह्मणो विप्र ! समाप्तिं वद साम्प्रतम् ॥ पुलस्त्य उवाच । मन्वन्तरे व्यतीते तु यज्ञस्यावभृथोऽभवत् । दक्षिणा ब्रह्मणा दत्ता प्राची होतुस्तु दक्षिणा ॥ अध्वर्य्यवे प्रतीची तु उद्गातुश्चोत्तरा तथा । त्रैलोक्यं सकलं ब्रह्मा ददौ तेषान्तु दक्षि- णाम् ॥ धेनूनाञ्च शतं साष्टं दातव्यं यज्ञसिद्धये । अध्वर्य्यूणां सहस्राणि स्वेच्छया दानमिष्यते ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे ३१ अध्यायः ॥ * ॥ ब्राह्मणादीनां स्वधर्म्मयज्ञा यथा, -- “आरम्भयज्ञाः क्षत्त्राः स्युर्हविर्यज्ञा विशः स्मृताः । परिचारयज्ञाः शूद्रास्तु जपयज्ञास्तु ब्राह्मणाः ॥” इति मात्स्ये ११८ अध्यायः ॥ * ॥ हिंसायज्ञस्य अधर्म्मजनकत्वं यथा, -- “तथा विश्वभुगिन्द्रस्तु यज्ञं प्रावर्त्तयत् प्रभुः । दैवतैः सह संहृत्य सर्व्वसाधनसंभृतम् ॥ तस्याश्वमेधे वितते समाजग्मुर्महर्षयः । महर्षयश्च तान् दृष्ट्वा दीनान् पशुगणांस्तदा ॥ विश्वं भुजन्ते त्वपृच्छन् कोऽयं यज्ञविधिस्तब । अधर्म्मो बलवानेष हिंसाधर्म्मेप्सया तव ॥ न नः पशुबधस्त्विष्टस्तव यज्ञेश्वरोत्तम ! । अधर्म्मो धर्म्मघाताय प्रारब्धः पशुभिस्त्वया ॥ नायं धर्म्मो ह्यधर्म्मोऽयं न हिंसा धर्म्म उच्यते । आगमेन भवान् धर्म्मं प्रकरोतु यदीच्छति ॥ विधिदृष्टेन यज्ञेन धर्म्मेणाव्ययसेतुना ॥ एवं विश्वभुगिन्द्रस्तु ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । उक्तो न प्रतिजग्राह मानमोहसमन्वितः ॥ तेषां विवादः सुमहान् जज्ञे इन्द्रमहर्षि- णाम् । जङ्गमैः स्थावरैः केन यष्टव्यमिति चोच्यते ॥ ते तु खिन्ना विवादेन तथ्यमुक्त्वा महर्षयः । सन्ध्याय वाक्यमिन्द्रेण पप्रच्छुः खचरं वसुम् ॥ ऋषय ऊचुः । महाप्राज्ञ कथं दृष्टस्तव यज्ञविधिर्नृप ! । उत्तानपादे ! प्रब्रूहि संशयं नो नुद प्रभो ! ॥ सूत उवाच । श्रुत्वा वाक्यं वसुस्तेषामविचार्य्य बलाबलम् । वेदशास्त्रमनुस्मृत्य यज्ञतत्त्वमुवाच ह ॥ यष्टव्यं पशुभिर्मेध्यैरथ मूलफलैरपि । हिंसा स्वभावो यज्ञस्य इति मे दर्शनागमः एवं कृतोत्तरास्ते तु युक्त्वात्मानं ततो धिया । अवश्यं भाविनं दृष्ट्वा तमधो ह्यशपंस्तदा ॥ इत्युक्तमात्रो नृपतिः प्रविवेश रसातलम् । धर्म्माणां संशयच्छेत्ता राजा वसुरधो गतः ॥

पृष्ठ ४/००८

तस्मान्न वाच्यो ह्येकेन बहुज्ञेनापि संशयः । तस्मान्न हिंसा यज्ञस्य यदुक्तमृषिभिः पुरा ॥” इति मात्स्ये ११९ अध्यायः ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । वेनः २ अध्वरः ३ मेधः ४ विदथः ५ नार्य्यः ६ सवनम् ७ होत्रा ८ इष्टिः ९ देवताता १० मखः ११ विष्णुः १२ इन्दुः १३ प्रजापतिः १४ धर्म्मः १५ । इति पञ्चदश यज्ञ- नामानि । इति वेदनिघण्टौ । ३ । १७ ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११७ । “यज्ञो यज्ञपतिर्यज्वा यज्ञाङ्गो यज्ञवाहनः ॥”) यज्ञकृत्, त्रि, (यज्ञं करोतीति । कृ + क्विप् । यागकर्त्ता । (यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । ४ । ७ । “तामागतां तत्र न कश्चनाद्रियद्- विमानितां यज्ञकृतो भयाज्जनः । ऋते स्वसॄर्वै जननीञ्च सादराः प्रेमाश्रुकण्ठ्यः परिषस्वजुर्मुदा ॥” पुं, विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११८ । “यज्ञभृद्यज्ञकृद्यज्ञी यज्ञभुग् यज्ञसाधनः ॥”) यज्ञपशुः, पुं, (यज्ञार्थः पशुः ।) घोटकः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । १९ । ११ । “चरमेणाश्वमेधेन यजमाने यजुष्पतिम् । वैण्ये यज्ञपशुं स्पर्द्धन्नपोवाह तिरोहितः ॥”) छागश्च ॥ यज्ञपुरुषः, पुं, (यज्ञरूपी पुरुषः ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः । २ । २३ ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । २ । ७ । ११ । “सत्रे ममास भगवान् हयशीरषाथो साक्षात् स यज्ञपुरुषस्तपनीयवर्णः । छन्दोमयो मखमयोऽखिलदेवतात्मा वाचो बभूवुरुशतीः श्वसतोऽस्य नस्तः ॥”) यज्ञभाजनं, क्ली, (यज्ञस्य भाजनम् ।) यज्ञ- पात्रम् । इति जटाधरः ॥ यज्ञभूषणः, पुं, (यज्ञं भूषयतीति । भूष + णिच् + ल्युः ।) श्वेतदर्भः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुश- मात्रम् । यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “कुशो दर्भस्तथा वर्हिः सूच्यग्रो यज्ञभूषणः । ततोऽन्यो दीर्घपत्रः स्यात् क्षुरपत्रस्तथैव च ॥”) यज्ञयोग्यः, पुं, (यज्ञ योग्यः उचितः ।) उडु- म्बरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यागार्हे, त्रि ॥ यज्ञवल्ली, स्त्री, (यज्ञस्य वल्ली ।) सोमवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्याः सोम- लताशब्दे ज्ञातव्याः ॥) यज्ञवाटः, पुं, (यज्ञस्य वाटो गृहम् ।) यज्ञस्थानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । १० । २३ । ३३ । “इत्युक्त्वा मुनिपत्न्यस्ता यज्ञवाटं पुनर्गताः । ते चानसूयवः स्वाभिः स्त्रीभिः सत्त्रमपारयन् ॥”) यज्ञवृक्षः, पुं, (यज्ञस्य वृक्षः ।) वटीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विकङ्कतः । तत्पर्य्यायो यथा,

“विकङ्कतः स्रुवावृक्षो ग्रन्थिला स्वादुकण्टकः । स एव यज्ञवृक्षश्च कण्टकी व्याघ्रपादपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) यज्ञश्रेष्ठा, स्त्री, (यज्ञे श्रेष्ठा ।) सोमवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ यज्ञसाधनः, पुं, (यज्ञं साधयतीति । सिध + णिच् + ल्युः ।) विष्णुः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् । १३ । १४९ । ११८ ॥ (यज्ञसाधके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४५ । ३ । “पुरुप्रैषस्ततुरिर्यज्ञसाधनः ।” “यज्ञसाधनः यज्ञसाधकः अग्न्यधीनत्वात् यज्ञस्य ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यज्ञसारः, पुं, (यज्ञे सारः उत्कृष्टः ।) यज्ञोडुम्बर- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यज्ञसूत्रं, क्ली, (यज्ञे धृतं सूत्रम् ।) यज्ञोपवीतम् । यथा, -- “पवित्रं यज्ञसूत्रञ्च यज्ञोपवीतमित्यपि । यज्ञसूत्रं तदेवोपवीतं स्याद्दक्षिणे भुजे ॥ उद्धृते वामवाहौ तु प्राचीनावीतमप्यदः । निवीतन्तु तदेव स्यादूर्द्ध्ववक्षसि लम्बितम् ॥” इति जटाधरः ॥ तस्य प्रमाणं यथा, -- “ऊर्द्ध्वन्तु त्रिवृतं सूत्रं सधवानिर्म्मितं शनैः । तन्तुत्रयमधोवृत्तं यज्ञसूत्रं विदुर्ब्बुधाः ॥ त्रिगुणं तद्ग्रन्थियुक्तं वेदप्रवरसम्मितम् । शिरोधरान्नाभिमध्यात् पृष्ठार्द्धपरिमाणकम् ॥ यजुर्व्विदां नाभिमितं सामगानामयं विधिः । वामस्कन्धेन विधृतं यज्ञसूत्रं बलप्रदम् ॥” इति कल्किपुराणे ४ अध्यायः ॥ अस्य धारणे मन्त्रो यथा, -- “यज्ञोपवीतमसि यज्ञस्य त्वोपवीतेनोपन- ह्यामि ।” इति संस्कारतत्त्वधृतभट्टभाष्यम् ॥ यजुषान्तु, -- “यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं बृहस्पतेर्यत् सहजं पुरस्तात् । आयुष्यमग्र्यं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः ॥” इति पशुपतिः ॥ युगभेदे तत्सूत्रनियमो यथा, -- “सत्ये स्वर्णमयं सूत्रं त्रेतायां राजतं तथा । द्वापरे ताम्रजं प्रोक्तं कलौ कार्पाससम्भवम् ॥” इति बृहद्राजमार्त्तण्डः ॥ अन्यच्च । “यज्ञार्थं धार्य्यते सूत्रं यज्ञं ब्रह्मण्यमिष्यते । स्वर्णं रौप्यं ताम्रमूर्णं पट्टं कार्पासवार्हिषम् ॥ मृगाजिनं गुटं शङ्खी यथालब्धं निधाय च । यज्ञसूत्रं परिचरेद्ब्रह्मलिङ्गक्रियात्मकम् ॥ न तत्र नियमो ग्राह्यः सूत्रब्रह्मण्यशङ्कया ॥” इति बृद्धादित्यसंहिता ॥ यज्ञस्थानं, क्ली, (यज्ञस्य स्थानम् ।) यज्ञवाटः । इति जटाधरः ॥

यज्ञाङ्गः, पुं, (यज्ञं अङ्गति प्राप्नोतीति । अङ्ग + अण् ।) उडुम्बरः । इत्यमरः । २ । ४ । २२ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “यज्ञाङ्गो ब्रह्मवृक्षश्च हेमदुग्धोऽप्युडुम्बरः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “उडुम्बरो जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) खदिरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ब्राह्मण- यष्टिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यज्ञ एव अङ्गं यस्य । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११७ । “भूर्भुवःस्वस्तरुस्तारः स्वपिता प्रपितामहः । यज्ञो यज्ञपतिर्यज्वा यज्ञाङ्गो यज्ञवाहनः ॥” * ॥ यज्ञस्याङ्गमिति ।) यागावयवे यज्ञसाधने च क्ली ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । १ । १७ । “यज्ञाङ्गयोनित्वमवेक्ष्य यस्य सारं धरित्रीधरणक्षमञ्च ॥”) यज्ञाङ्गा, स्त्री, (यज्ञमङ्गति प्राप्नोति या । अङ्ग + अण् । टाप् ।) सोमवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विषयोऽस्याः सोमवल्लीशब्दे ज्ञातव्यः ॥) यज्ञान्तः, पुं, (यज्ञस्य अन्तोऽवसानं यस्मिन् ।) अवभृथः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९८ ॥ याग- शेषश्च ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११८ । “यज्ञान्तकृत् यज्ञगुह्यमन्नमन्नाद एव च ॥”) यज्ञारिः, पुं, (यज्ञस्य दक्षयज्ञस्य अरिर्नाशकः ।) शिवः । इति धनञ्जयः ॥ राक्षसश्च ॥ यज्ञिकः, पुं, पलाशवृक्षः । इति जटाधरः ॥ (अनुकम्पितो यज्ञदत्तः । “बह्वचो मनुष्य- नाम्नष्ठच् वा ।” ५ । ३ । ३८ । इति ठच् । “ठाजादावूर्द्ध्वं द्वितीयादचः ।” ५ । ३ । ८३ । इति प्रकृतेर्द्वितीयादच ऊर्द्ध्वस्य लोपः । यज्ञदत्तकः । इति काशिका ॥) यज्ञियं, त्रि, (यज्ञमर्हतीति । यज्ञ + “यज्ञर्त्विग्भ्यां घखञौ ।” ५ । १ । ७१ । इति घः ।) यज्ञकर्म्मा- र्हम् । इत्यमरः । २ । ७ । २७ ॥ (यथा, हरिवंशे । २९ । १६ । “कृतो यज्ञविभागो हि यज्ञियैर्हि सुरैः पुरा ॥”) यज्ञाय हितम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । २ । २३ । “कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्ततः परः ॥”) यज्ञियः, पुं, (यज्ञाय हितः । यज्ञ + घः ।) द्वापर- युगम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (खदिरवृक्षः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “खदिरो रक्तसारश्च गायत्री दन्तधावनः । कण्टकी बालपत्रश्च बहुशल्यश्च यज्ञियः ॥” इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ पलाशः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “पलाशः किंशुकः पर्णो यज्ञियो रक्तपुष्पकः । क्षारश्रेष्ठो वातहरो ब्रह्मवृक्षो सरिद्वरः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

पृष्ठ ४/००९

यज्ञियदेशः, पुं, (यज्ञियश्चासौ देशश्चेति ।) यागकरणोपयुक्तदेशः । यथा, मनुः । २ । २३ । “कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्त्वतः परः ॥” यज्ञियशाला, स्त्री, (यज्ञिया शाला ।) याग- मण्डपम् । इति जटाधरः ॥ यज्ञीयः, पुं, (यज्ञे भवः इति । यज्ञ + “गहादि- भ्यश्च ।” ४ । २ । १३८ । इति छः ।) उडुम्बर- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यागसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १२४ । ६ । “प्रशस्तेऽहनि यज्ञीये सर्व्वकामसमृद्धिमत् । कारयामास शर्यातिर्यज्ञायतनमुत्तमम् ॥”) यज्ञीयब्रह्मपादपः, पुं, (यज्ञीयश्चासौ ब्रह्मपादप- श्चेति ।) विकङ्कतवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यज्ञेश्वरः, पुं, (यज्ञानामीश्वरः ।) विष्णुः । यथा, “यज्ञेश्वरो हव्यसमस्तकव्य- भोक्ताव्ययात्मा हरिरीश्वरोऽत्र । तत्सन्निधानादपयान्तु सद्यो रक्षांस्यशेषाण्यसुराश्च सर्व्वे ॥” इति श्राद्धतत्वम् ॥ यज्ञेष्टं, क्ली, (यज्ञे इष्टम् ।) दीर्घरोहिषकतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ यज्ञोडुम्बरः, पुं, (यज्ञोचितः उडुम्बरः ।) उडु- म्बरवृक्षः । यज्ञडुमुर इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । हेमदुग्धी २ यज्ञफलः ३ यज्ञाङ्गः ४ हेमदुग्धकः ५ उडुम्बरः ६ जन्तुफलः ७ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अस्य गुणाः यथा, भावप्रकाशे । “उडुम्बरो हिमो रूक्षो गुरुः पित्तकफास्रनुत् । मधुरस्तुवरो वर्ण्यो व्रणशोधनरोपणः ॥” यज्ञोपवीतं, क्ली, (यज्ञधृतं उपवीतम् ।) यज्ञ- सूत्रम् । पैता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पवि- त्रम् २ ब्रह्मसूत्रम् ३ द्विजायनी ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तस्य निरूपणं यथा । उप- वीतमाह गोभिलः । यज्ञोपवीतं कुरुते सूत्रं वस्तं वा अपि वा कुशरज्जुमेव । यज्ञोपवीतं विशिष्टविन्यासधारणकर्म्मतया कुरुते । किं तत् सूत्रम् । सूत्रं विशेषयति छन्दोगपरिशिष्टम् । “ऊर्द्ध्वन्तु त्रिवृतं कार्य्यं तन्तुत्रयमधोवृतम् । त्रिवृतञ्चोपवीतं स्यात्तस्यैको ग्रन्थिरिष्यते ॥” वामावर्त्तवलितं तन्तुत्रयं त्रिगुणं कृत्वा दक्षिणा- वर्त्तवलितं कार्य्यं एवं त्रिवृतं त्रिसवं उपवीतं स्यात् । एको ग्रन्थिरिति नानात्वनिषेधार्थम् । तथा बौधायनः । “कौषं सौत्रं त्रिस्त्रिवृतं यज्ञोपवीतमानाभेः ॥” कौषं कृमिकोषोद्भवं पट्टसूत्रादिमयमित्यर्थः । सौत्रं कार्पासोद्भवम् । तथा मनुः । “कार्पासमुपवीतं स्यात् विप्रस्योर्द्ध्ववृतं त्रिवृत् । शणसूत्रमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसौत्रिकम् ॥” त्रिस्त्रिवृतमित्युक्तत्वात् मनुवचनेऽपि त्रिवृन्मात्रं त्रिसवत्वेन विशेष्यम् । यत्तु पैठीनसिवचनम् । कार्पासमुपवीतं षट्तन्तु त्रिवृतं ब्राह्मणस्य । क्षौमं राजन्यस्य । आविकं वैश्यस्य । तन्नव-

तन्त्वसम्भवे षट्तन्तुविधायकम् । नवतन्तुत्वं व्यक्तमाह देवलः । “यज्ञोपवीतं कुर्व्वीत सूत्राणि नव तन्तवः । एकेन ग्रन्थिना तन्तुर्द्विगुणस्त्रिगुणोऽथवा ॥” एकेन ग्रन्थिना युक्त इति शेषः । द्विगुण- स्त्रिगुणोऽथवेति । तन्तुबलेन द्बिसवस्त्रिसवो वा कर्त्तव्यः । द्विसवत्वं त्रिसवत्वासम्भवे । गोभिले वाशब्दो विकल्पार्थः । अपिशब्दो वस्त्रकुश- रज्वोः सूत्रानुकल्पत्वप्रदर्शनार्थः । एवकार- स्त्रिसवत्वव्यवच्छेदार्थः । द्बितीयो वाशब्दः अनुक्तमौञ्जबालादिसमुच्चयार्थः । तथा निगम- परिशिष्टम् । वाससा यज्ञोपवीतानि कुरुते तद- भावे त्रिवृता सूत्रेण । कुशमुञ्जबालप्रतिसर- रज्जुभिर्व्वा । बालोऽत्र गोबालः । यथा देवलः । “कार्पासक्षौमगोबालशररज्जुतृणोद्भवम् । सदा सम्भवतो धार्य्यमुपवीतं द्बिजातिभिः ॥” तदभाव इति करणाद्वस्त्राभावे कुशरज्जुभिरिति बोद्धव्यम् । इति श्राद्धविवेकः ॥ * ॥ अथोप- नयनदिनम् । तत्र गर्भाष्टमेऽब्दे ब्राह्मणस्योप- नयनं शस्तम् । क्षत्त्रियस्य गर्भैकादशे । गर्भ- द्वादशे वैश्यस्य शस्तम् । अत्रासामर्थ्ये ब्राह्म- णस्य षोडशवर्षपर्य्यन्तमेव । क्षत्त्रियस्य द्वाविं- शतिवर्षपर्य्यन्तम् । वैश्यस्य चतुर्व्विंशतिवर्ष- पर्य्यन्तं तदनुष्ठानकालः । तत्र मासाः माघ- फाल्गुनचैत्रवैशाखज्यैष्ठाषाढा विहिताः । तत्र तिथयः द्बितीयैकादशीद्वादशीपञ्चमीदशमी- तृतीया विहिताः । तत्र वाराः बृहस्पति- शुक्ररवीणां प्रशस्ताः । सामगानां मङ्गल- वारोऽपि । तत्र नक्षत्राणि । स्वाती ज्येष्ठा धनिष्ठा अश्विनी अनुराधा हस्ता रेवती पुष्या चित्रा श्रवणा मृगशिरः शतभिषा पूर्ब्बफल्गुनी उत्तरफल्गुनी पूर्ब्बभाद्रपदा उत्तरभाद्रपदा रोहिणी पूर्ब्बाषाढा । तत्र लग्नानि वृषसिंह- तुलाधनुर्मीनसंज्ञकानि । तत्र पक्षः शुक्लः । तच्चन्द्रादिशोभने अनध्यायादीन् परित्यज्य कर्त्तव्यम् । इति ज्योतिषतत्त्वमतम् ॥ * ॥ अथोपनयनम् । तत्र गोभिलः । गर्भाष्टमेषु ब्राह्मणमुपनयेत् गर्भैकादशेषु क्षत्त्रियं गर्भ- द्वादशेषु वैश्यम् । आषोडशात् ब्राह्मणस्यान- तीतः कालो भवति आद्वाविंशात् क्षत्त्रियस्य आचतुर्व्विंशात् वैश्यस्य । अत ऊर्द्ध्वं पतित- सावित्रीका भवन्ति । नैतानुपनयेयुर्नाध्याप- येयु र्न एभिर्व्विवाहयेयुः ॥ आषोडशादित्यभि- विधावाङ् । तथा च विष्णुधर्म्मोत्तरम् । “षोडशाब्दो हि विप्रस्य राजन्यस्य द्विविंशतिः । विंशतिः सचतुर्थी च वैश्यस्य परिकीर्त्तिता ॥ सावित्री नातिवर्त्तेत अत ऊर्द्ध्वं निवर्त्तते ॥” अत्र षोडशवर्षाणामुपनयनाङ्गता प्रतीयते । “पतिता यस्य सावित्री दश वर्षाणि पञ्च च । ब्राह्मणस्य विशेषेण तथा राजन्यवैश्ययोः ॥ प्रायश्चित्तं भवेदेषां प्रोवाच वदतां वरः ॥” इति यमवचनेन तदनङ्गता प्रतीयते अनयोर्गर्म-

जन्मगणनाभ्यामविरुद्धता । तथा च माण्डव्यः । “व्रतबन्धविवाहे च वत्सरपरिगणनमाहुराचार्य्याः । आधानपूर्ब्बकमेके प्रसूतिपूर्ब्बं सदान्ये तु ॥” यत्तु द्बिजानामित्युपक्रम्य पैठीनसिवचनम् । द्वादशषोडशविंशतिश्चेदतीता अवरुद्धकाला भवन्ति । तद्द्वादशवर्षाद्युपरि ब्राह्मणादीनां महा- व्याहृतिहोमप्रायश्चित्तार्थं षोडशवर्षोपरि गुरु- प्रायश्चित्तमिति । तथा च शङ्खलिखितौ । व्रात्य- श्चान्द्रायणं चरेत् गोप्रदानञ्च कुर्य्यात् । चान्द्रा- यणाशक्तौ धेन्वष्टकं तन्मूल्यं वा सार्द्धद्बाविंशति- कार्षापणाः गोमूल्यं कार्षापण एकः मिलित्वा सार्द्धत्रयोविंशतिकार्षापणाः देयाः । पितृमातृ- रहितस्य निःस्वस्य देशोपप्लवादिना पतित- सावित्रीकस्य वा विषये तु मनुविष्णू । “येषां द्बिजानां सावित्री नानुतिष्ठेद् यथाविधि । तांश्चारयित्वा त्रीन् कृच्छ्रान् यथाविध्युपना- ययेत् ॥ कृच्छ्रं प्राजापत्यम् । तदशक्तौ धेनुत्रयं तन्मूल्यं वा नव कार्षापणाः । अकृतप्रायश्चित्तं प्रत्याह नैतानित्यादि । तत्र बहुवचनं तत्कर्त्तृसंसर्गिणां प्रायश्चित्तप्रदर्शनार्थम् । तथा च स्मृत्यन्तरम् । “व्रात्याचार्य्यस्य भुक्त्वान्नं कृच्छ्रपादेन शुध्यति । यश्चोपनयते व्रात्यान् त्रिभिः कृच्छ्रैः स शुध्यति ॥” भुजबलभीमकृत्यचिन्तामण्योः । “स्वातीशक्रधनाश्विमित्रकरभे पौष्णेज्यचित्राहरि- ष्विन्दौ तोयपतौ भगेऽदितिसुते भाद्रद्बये सागरे । केन्द्रस्थे भृगुजेऽङ्गिरःशशिसुते चन्द्रे च तारे शुभे कर्त्तव्यं व्रतकर्म्म मङ्गलतिथौ वाराः सितार्के- ज्यकाः ॥” अदितिसुत उत्तरफल्गुनी । सागरः पूर्ब्बा- षाढा । दीपिकायाम् । “जीवार्केन्दूडुशुद्धौ हरिशयनबहिर्भास्करे चोत्तरस्थे स्वाध्याये वेदवर्णाधिप इह शुभदे क्षौरिभे नादितौ च । शुक्रार्केज्यर्क्षलग्ने रविमदनतिथिं प्रोज्झ्य षष्ठाष्टमेन्दूं नो जीवास्तातिचारेऽर्कसितगुरुदिने काल- शुद्धौ व्रतं स्यात् ॥” रविमदनतिथिं सप्तमीं त्रयोदशीम् । षष्ठाष्ट- मेन्दुं लग्नापेक्षया । कृत्यचिन्तामणौ । “माघे द्रविणशीलाढ्यः फाल्गुने च दृढव्रतः । चैत्रे भवति मेधावी वैशाखे कोविदो भवेत् ॥ ज्यैष्ठे गहननीतिज्ञ आषाढे क्रतुभाजनः । शेषेष्वन्येषु रात्रिः स्यान्निषिद्धं निशि च व्रतम् ॥” राजमार्त्तण्डः । “पुनर्व्वसौ कृतो विप्रः पुनःसंस्कारमर्हति ॥” आश्वलायनः । उदगयने आपूर्य्यमाणे पक्षे कल्याणे नक्षत्रे चूडोपनयनगोदानविवाहाः । विवाहः सार्व्वकालिक इत्येके । आपूर्य्यमाणे पक्षे शुक्ले पक्षे । वृद्धगर्गः ।

पृष्ठ ४/०१०

“स्मृतिषूक्ताननध्यायान् सप्तमीञ्च त्रयोदशीम् । पक्षयोर्माघमासस्य द्बितीयां परिवर्ज्जयेत् ॥” श्रीपतिव्यवहारसमुच्चये । “कार्त्तिकस्याश्विनस्यापि फाल्गुनाषाढयो- रपि । कृष्णपक्षे द्बितीयायामनध्यायं विदुर्ब्बुधाः ॥” भुजबलः । “चैत्रकृष्णद्बितीयायां तिसृष्वेवाष्टकासु च । मार्गे च फाल्गुने चैव आषाढे कार्त्तिके तथा ॥ पक्षयोर्माघमासस्य द्बितीयां परिवर्ज्जयेत् । नाकालवृष्टौ कुर्व्वीत व्रतबन्धशुभक्रियाम् ॥” उपनयने उत्तरायणशुक्लपक्षयोर्विधानात् कार्त्ति- कादौ कृष्णपक्षे च द्वितीयानिषेधः पुनः- संस्कारमर्हति इत्युक्तप्रायश्चित्तरूपोपनयनपरः । वैश्योपनयनपरश्च । तथा च गर्गः । “विप्रस्य क्षत्त्रियस्यापि मौर्ञ्जा स्यादुत्तरायणे । दक्षिणे च विशां कार्य्यं नानध्याये न संक्रमे । अनध्यायेऽपि कुर्व्वीत यस्य नैमित्तिकं भवेत् ॥” अपिना दक्षिणायनकृष्णपक्षयोः समुच्चयः । नैमित्तिकं प्रायश्चित्तरूपम् । चैत्रशुक्लतृतीया आषाढशुक्लदशमी मन्वन्तरादित्वेन निषिद्धा । वैशाखशुक्लतृतीया युगादित्वेन निषिद्धा । षष्ठ्यामशुचिरुग्भार्य्यो रिक्तासु बहुदोषभाक् । सामगानां कुजवारेऽप्युपनयनम् । शाखाधि- पत्वात् । यथा च । “शाखाधिपे बलिनि केन्द्रगतेऽथवास्मिन् वारेऽस्य चोपनयनं कथितं द्बिजानाम् । मीचस्थितेऽरिगृहगेऽथ पराजिते वा जीवे भृगावुपनयः स्मृतिकर्म्महीनः ॥” अस्य शाखाधिपस्य । कृत्यचिन्तामणौ । “जन्मोदये जन्मसु तारकासु मासेऽथवा जन्मनि जन्मभे वा । व्रतेन विप्रो न बहुश्रुतोऽपि विद्याविशेषैः प्रथितः पृथिव्याम् ॥ अस्तं गते दैत्यगुरौ गुरौ वा ऋक्षेऽपि वा पापयुतेऽप्यनुक्ते । व्रतोपनीतो दिवसैः प्रणाशं प्रयाति देवैरपि रक्षितो यः ॥” उदये लग्ने । व्रतेन उपनयनेन । इति संस्कार- तत्त्वम् ॥ यज्युः, त्रि, (यजतीति । यज् + “यजिमनिशुन्धि- दसिलनिभ्यो युच् ।” उणा० ३ । २० । इति युच् ।) यजुर्व्वेदवेत्ता ब्राह्मणः । इत्युणादि- कोषः ॥ यजमानः । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ३१ । १३ । “त्वमग्ने यज्यवे पायुरन्तरोऽनिषङ्गाय ।” “हे अग्ने त्वं यज्यवे यज्योर्यजमानस्य पायुः पालकः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यज्वा, [न्] पुं, (यज् + “सुयजोर्ङ्वनिप् ।” ३ । २ । १०३ । इति ङ्वनिप् ।) विघिना इष्टवान् । वेदविधानेन कृतयागः । इत्यमरः । २ । ७ । ८ ॥ (यथा, नैषधचरिते । ३ । २४ ।

“राजा स यज्वा विबुधव्रजत्रा कृत्वाध्वराज्योपमयैव राज्यम् । भुङ्क्ते श्रितश्रोत्रियसात्कृतश्रीः पूर्ब्बं त्वहो शेषमशेषमन्त्यम् ॥”) यज्वनांपतिः, पुं, चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यत्, ई ङ यत्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् । अनिड्निष्ठः ।) ई, यत्तः । ङ, यतते पठितुं शिष्यः । इति दुर्गादासः ॥ यत्, क खेदोपस्करयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) खेद इह ताडनम् । क, यातयति पुत्त्रं पिता ताडयति इत्यर्थः । यातयति गृहं गृहिणी उपस्करोति इत्यर्थः । निरः प्रत्यर्पणे । प्रत्यर्पणं परीवर्त्तः । निर्यात- यति धान्येन माषान् लोकः धान्यं दत्त्वा माषान् गृह्णाति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ यत्, व्य, हेतुः । यस्मात् । इत्यमरः । ३ । ४ । ३ ॥ (यथा, उत्तररामचरिते । “अत्र स्थिता तृणमदात् बहुशो यदेभ्यः सीता ततो हरिणकैर्न विमुच्यते स्म ॥”) यत्, [द्] त्रि, (यजति सर्व्वैः पदार्थैः सह सङ्गतो भवतीति । यज् + “त्यजितनियजिभ्यो डित् ।” उणा० १ । १३१ । इति अदिः डित् ।) बुद्धिस्थ- त्वोपलक्षितधर्म्मावच्छिन्नम् । इति न्यायमतं सिद्धान्तकौमुद्युणादिवृत्तिश्च ॥ ये इति भाषा ॥ (एकविंशतिविभक्तिषु पुंलिङ्गे तस्य रूपाणि यथा, यः १ यौ २ ये ३ । प्रथमा । यम् ४ यौ ५ यान् ६ । द्बितीया । येन ७ याभ्याम् ८ यैः ९ । तृतीया । यस्मै १० याभ्याम् ११ येभ्यः १२ । चतुर्थी । यस्मात् १३ याभ्याम् १४ येभ्यः १५ । पञ्चमी । यस्य १६ ययोः १७ येषाम् १८ । षष्ठी । यस्मिन् १९ ययोः २० येषु २१ । सप्तमी ॥ * ॥ स्त्रीलिङ्गे तस्य रूपाणि यथा, या १ ये २ याः ३ । प्रथमा । याम् ४ ये ५ याः ६ । द्वितीया । यया ७ याभ्याम् ८ याभिः ९ । तृतीया । यस्यै १० याभ्याम् ११ याभ्यः १२ । चतुर्थी । यस्याः १३ याभ्याम् १४ याभ्यः १५ । पञ्चमी । यस्याः १६ ययोः १७ यासाम् १८ । षष्ठी । यस्याम् १९ ययोः २० यासु २१ । सप्तमी ॥ * ॥ क्लीवलिङ्गे तस्य रूपाणि । यत् १ ये २ यानि ३ । प्रथमा । यत् ४ ये ५ यानि ६ । द्बितीया । शेषः पुंवत् ॥) यतः, व्य, (यद् + “पञ्चम्यास्तसिल् ।” ५ । ३ । ७ । इति तसिल् । “तद्धितश्चासर्व्वविभक्तिः ।” १ । १ । ३८ । इति तसिल्प्रत्ययान्तस्याव्ययत्वम् ।) हेतुः । यस्मात् । इत्यमरः । ३ । ४ । ३ ॥ (यथा, मनुः । २ । ११७ । “लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकमेव च । अददीत यतो ज्ञानं तं पूर्ब्बमभिवादयेत् ॥” यद् + “इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते ।” ५ । ३ । १४ । इति तसिल्प्रत्ययेन । येन । यथा, भागवते । २ । ५ । २ । “यद्रूपं यदधिष्ठानं यतः सृष्टमिदं प्रभो ! ॥”

येभ्यः । यथा, भागवते । १ । १५ । २१ । “तद्वै धनुस्त इषवः सरथो हयास्ते सोऽहं रथी नृपतयो यत आनमन्ति ॥” यत्र । यथा, अभिज्ञानशकुन्तले । “यतो यतः षट्चरणोऽभिवर्त्तते ततस्ततः प्रेरितवामलोचना ॥”) यतमः, त्रि, (यत् + “वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच् ।” ५ । ३ । ९३ । इति डतमच् ।) बहूनां मध्ये निर्द्धारिंत एकः । एषां मध्ये यः । यच्छब्दात् डतमप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ (“यतमो भवतां कठः ।” इति काशिका ॥) यतरः, त्रि, (यत् + “किं यत्तदो निर्द्धारणे द्बयो- रेकस्य डतरच् ।” ९ । ३ । ९२ । इति डतरच् ।) द्वयोर्मध्ये निर्द्धारित एकः । अनयोर्मध्ये यः । यच्छब्दात् डतरप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १०४ । १२ । “तयोर्यत् सत्यं यतरदृजीयस्तदित्सोमोवति हन्त्यासत् ॥”) यति, त्रि, बहुवचनान्तयावच्छब्दार्थकः । यतगुलि इति भाषा । यच्छब्दात् निपातनात् डतिप्रत्य- येन निष्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १५ । १३ । “त्वं वेत्थ यति ते जातवेदः ।” “यति ते यावन्तस्ते भवन्ति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यतिः, पुं, (यतते चेष्टते मोक्षार्थमिति । यत् + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा ० ४ । ११७ । इति इन् ।) निर्ज्जितेन्द्रियग्रामः । तत्पर्य्यायः । यती २ । इत्यमरः । २ । ७ । ४४ ॥ भिक्षुः ३ संन्यासिकः ४ कर्म्मन्दी ५ रक्तवसनः ६ परि- व्राजकः ७ तापसः ८ पराशरी ९ परिकाङ्क्षी १० मस्करी ११ पारिरक्षकः १२ । इति हेम- चन्द्रः ॥ निकारः । विरतिः । इति तत्रैव नानार्थे ॥ * ॥ तस्य वाराणस्यां वासो यथा, -- “अष्टौ मासान् विहारस्य यतीनां संयतात्म- नाम् । एकत्र चतुरो मासानब्दं वा निवसेत् पुनः ॥ अविमुक्ते प्रविष्टानां विहारस्तु न विद्यते । यतिभिर्मोक्षकामैश्च अविमुक्तं निषेव्यते ॥” इति मात्स्ये अविमुक्तमाहात्म्ये १५९ अध्यायः ॥ यतिधर्म्मो यथा, -- “अलावुं दारुपात्रञ्च मृण्मयं वैदलं तथा । एतानि यतिपात्राणि मनुः स्वायद्भुवोऽब्रवीत् ॥ एककालं चरेद्भैक्ष्यं न प्रसज्जत विस्तरे । भक्ष्य प्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति ॥ विधूमे सन्नमुषले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने । वृत्ते शरावसम्पाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत् ॥ अलाभे न विषादी स्याल्लाभे चैव न हर्षयेत् । प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रासङ्गाद्बिनिर्गतः ॥ अभिपूजितलाभांस्तु जुगुप्सेतैव सर्व्वशः । अभिपूजितलाभैश्च यतिर्मुक्तोऽपि वध्यते ॥

पृष्ठ ४/०११

अल्पान्नाभ्यवहारेण रहःस्थानासनेन च । ह्रियमाणानि विषयैरिन्द्रियाणि निवर्त्तयेत् ॥ इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्बेषक्षयेण च । अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते ॥ अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्म्मदोषसमुद्भवाः । निरये चैव पतनं यातनाश्च यमक्षये ॥ विप्रयोगं प्रियैश्चैव संयोगञ्च तथाप्रियैः । जरया चाभिभवनं व्याधिभिश्चोपपीडनम् ॥ देहादुत्क्रमणञ्चास्मात् पुनर्गर्भे च सम्भवम् । योनिकोटिसहस्रेषु सृतीश्चास्यान्तरात्मनः ॥ अधर्म्मप्रभवञ्चैव दुःखयोगं शरीरिणाम् । धर्म्मार्थप्रभवञ्चैव सुखसंयोगमक्षयम् ॥ सूक्ष्मताञ्चान्ववेक्षेत योगेन परमात्मनः । देहेषु च समुत्पत्तिमुत्तमेष्वधमेषु च ॥ दूषितोऽपि चरेद्धर्म्मं यत्र तत्राश्रमे रतः । समः सर्व्वेषु भूतेषु न लिङ्गं धर्म्मकारणम् ॥ फलं कतकवृक्षस्य यद्यप्यम्बुप्रसादकम् । न नामग्रहणादेव तस्य वारि प्रसीदति ॥ संरक्षणार्थं जन्तूनां रात्रावहनि वा सदा । शरीरस्यात्यये चैव समीक्ष्य वसुधां चरेत् ॥ अह्ना रात्र्या च यान् जन्तून् हिनस्त्यज्ञानतो यतिः । तेषां स्नात्वा विशुद्ध्यर्थं प्राणायामान् समाचरेत् ॥ प्राणायामा ब्राह्मणस्य त्रयोऽपि विधिवत् कृताः । व्याहृतिप्रणवैर्युक्ता विज्ञेयं परमं तपः ॥ दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां हि यथा मलाः । तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात् ॥ प्राणायामैर्द्दहेद्दोषान् धारणाभिश्च किल्विषम् । प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेनानीश्वरान् गुणान् । उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः । ध्यानयोगेन सम्पश्येत् गतिमस्यान्तरात्मनः ॥ सम्यग्दर्शनसम्पन्नः कर्म्मभिर्न निवध्यते । दर्शनेन विहीनस्तु संसारं प्रतिपद्यते ॥ अहिंसयेन्द्रियासङ्गैर्वैदिकैश्चैव कर्म्मभिः । तपसश्चरणैश्चोग्रैः साधयन्तीह तत् पदम् ॥ अस्थिस्थूणं स्नायुयुतं मांसशोणितलेपनम् । चर्म्मावनद्धं दुर्गन्धिपूर्णं मूत्रपुरीषयोः ॥ जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम् । रजस्वलमनित्यञ्च भूतावासमिमं त्यजेत् ॥ नदीकूलं यथा वृक्षो वृक्षं वा शकुनिर्यथा । तथा त्यजन्निमं देहं कृच्छ्राद्ग्राहाद्बिमुच्यते ॥ प्रियेषु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम् । विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माभ्येति सनातनम् ॥ यदा भावेन भवति सर्व्वभावेषु निष्पृहः । तदा सुखमवाप्नोति प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ॥ अनेन विधिना सर्व्वांस्त्यक्त्वा सङ्गान् शनैः शनैः । सर्व्वद्बन्द्बविनिर्म्मुक्तो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते ॥ ध्यानिकं सर्व्वमेवैतत् यदेतदभिशब्दितम् । न ह्यनध्यात्मवित् कश्चित् क्रियाफलमुपाश्नुते ॥ अधियज्ञं ब्रह्म जपेदाधिदैविकमेव च । आध्यात्मिकञ्च सततं वेदान्ताभिहितञ्च यत् ॥ इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम् ।

इदमन्विच्छतां स्वर्गमिदमानन्त्यमिच्छताम् ॥ अनेन क्रमयोगेन परिव्रजति यो द्विजः । स विधूयेहपाप्मानं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥” इति मानवे ६ अध्यायः ॥ (ब्रह्मणः पुत्त्रविशेषः । यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । ८ । १ । “सनकाद्या नारदश्च ऋभुर्हंसोऽरुणिर्यतिः । नैते गृहान् ब्रह्मसुता ह्यावसन्नूर्द्ध्वरेतसः ॥” नहुषपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ७५ । ३० । “यतिं ययातिं संयातिमायातिमयतिं ध्रुवम् । नहुषो जनयामास षट्सुतान् प्रियवाससि ॥” विश्वामित्रपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १३ । ४ । ५७ । “आराणिर्नाचिकश्चैव चाम्पेयोज्जयनौ तथा । नवतन्तुर्वकनखः सयनो यतिरेव च ॥” त्रि । कर्म्मसूपरतोऽयष्टा । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ३ । ९ । “येनायतिभ्यो भृगवे धने हिते येन प्रस्कण्वमाविथ ॥” “येन सुवीर्य्येण यतिभ्यः कर्म्मसूपरतेभ्योऽयष्टृभ्यो जनेभ्यः सकाशात् धनमाहृत्य भृगवे महर्षये प्रयच्छसि ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यतिः, स्त्री, (यम्यते रसनात्रेति । यम् + “स्त्रियां क्तिन् ।” ३ । ३ । ९४ । इति क्तिन् । “अनु- दात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामिति ।” । ६ । ४ । ३७ । इति मकारलोपः ।) पाठविच्छेदः । इति मेदिनी । ते, ४६ ॥ जिह्वेष्टविश्रामस्थानम् । यथा, -- “यतिर्जिह्वेष्टविश्रामस्थानं कविभिरुच्यते । सा विच्छेदविरामाद्यैः पदैर्व्वाच्या निजेच्छया ॥ क्वचिच्छन्दस्यास्ते यतिरभिहिता पूर्ब्बकृतिभिः पदान्ते सा शोभां व्रजति पदमध्ये त्यजति च । पुनस्तत्रैवासौ स्वरविहितसन्धिः श्रयति तां यथा कृष्णः पुष्णात्वतुलमहिमा मां करुणया ॥ श्वेतमाण्डव्यमुख्यास्तु नेच्छन्ति मुनयो यतिम् । इत्याह भट्टः स्वग्रन्थे गुरुर्मे पुरुषोत्तमः ॥” इति च्छन्दोमञ्जरी । १ । १६ -- १८ ॥ (नियम्यते इति । यम् + क्तिन् । यतते चेष्टते व्रतादिरक्षार्थं इति वा । यत + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् ।) विधवा । रागः । सन्धिः । इति शब्दरत्नावली ॥ वाद्याङ्ग- प्रबन्धविशेषः । यथा, -- “यतिरोढाप्यवच्छेदो गजरो रूपकं ध्रुवम् । गनपः सारिगोणी च नादश्च कथितं तथा । प्रहरणं वृन्दनञ्च प्रबन्धा द्बादश स्मृताः ॥” यथा दं थातः । इत्येकताल्यां यतिः । इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (सा त्रिविधा । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । २३ । ५३ । “चतुर्विधं पदं तालं त्रिःप्रकारं लयत्रयम् । यतित्रयं तथा तोद्यं मया दत्तं चतुर्विधम् ॥”) यतिचान्द्रायणं, क्ली, (यतिभिरनुष्ठेयं चान्द्रायणम् ।) व्रतविशेषः । यथा, -- “अष्टावष्टौ समश्नीयात् पिण्डान् मध्यदिने स्थिते ।

नियतात्मा हविष्याशी यतिचान्द्रायणं चरन् ॥” इति मानवे ११ अध्यायः ॥ यतिचान्द्रायणे पादोनधेनुचतुष्टयं तदशक्तौ सपादैकादशकार्षापणाः । इति प्रायश्चित्त- विवेकः ॥ यतिनी, स्त्री, (यतं संयमोऽस्या अस्तीति । यत + इनिः । स्त्रियां ङीप् ।) विधवा । यथा, -- “विघवा जानिका रण्डा विश्वस्ता यतिनी यतिः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ यतिमैथुनं, क्ली, (यतीनां दुष्टयतीनामिव गोप- नीयं मैथुनम् ।) यतिगोप्यरतिः । तत्पर्य्यायः । खञ्जनरतम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यती, स्त्री, (यतिः । कृदिकारादिति स्त्रियां ङीष् ।) विधवा । इति शब्दरत्नावली ॥ यती, [न्] पुं, (यतं संयमोऽस्यास्तीति । यत् + इनिः ।) यतिः । जितेन्द्रियः । इत्यमरः । २ । ७ । ४४ ॥ (यथा, मुग्धबोधे कारकप्रकरणे । “सृष्ट्वा दधिं शारुकमेतदर्च्चका- नुन्नीतवन्तं यतिभिः सुदर्शनम् ॥”) यतुका, स्त्री, (यत् + बाहुलकात् उकन् पक्षे ऊक । स्त्रियां टाप् ।) वृक्षविशेषः । यथा, -- यतूका, स्त्री, (यत् + बाहुलकात् उकन् पक्षे ऊक । स्त्रियां टाप् ।) वृक्षविशेषः । यथा, -- “रजनी स्यात्तु यतुका यतूका जननीति च ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ यत्नः, पुं, (यत + “यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) रूपादि- चतुर्व्विंशतिगुणान्तर्गतगुणविशेषः । स च त्रिविधः । प्रवृत्तिः १ निवृत्तिः २ जीवन- योनिः ३ । यथा, -- “प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च तथा जीवनयोनयः । एवं प्रयत्नत्रैविध्यं तान्त्रिकैः परिकीर्त्तितम् ॥” तेषां कारणं यथा, -- “चिकीर्षा कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमतिस्तथा । उपादानस्य चाध्यक्षं प्रवृत्तौ जनकं भवेत् ॥ निवृत्तिस्तु भवेद्द्वेषाद्द्विष्टसाधनताधियः । यत्नो जीवनयोनिस्तु सर्व्वदातीन्द्रियो भवेत् । शरीरे प्राणसञ्चारे कारणं तत् प्रकीर्त्तितम् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ उद्योगः । यथा, -- “उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी- र्दैवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः ॥” इति हितोपदेशः ॥ यत्नवान्, [त्] त्रि, यत्नविशिष्टः । यत्नशब्दात् वतुप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, हरिवंशे । ८६ । ९ । “कंसेनापि समाज्ञप्तश्चानूरः पूर्ब्बमेव तु । योद्धव्यं सह कृष्णेन त्वया यत्नवतेति वै ॥”) यत्र, इ क संकोचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्योपधः । इ क, यन्त्रयति मन्त्रेण सर्पं जाङ्गलिकः । यन्त्र

पृष्ठ ४/०१२

इत्यनेनैवेष्टसिद्धे इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ यत्र, व्य, यस्मिन् । येखाने इति भाषा । यच्छब्दात् सप्तम्यास्त्रल्प्रत्ययेन निष्पन्नम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, श्रीमद्भगवद्गीतायाम् । “यत्र यत्र मनो देही धारयेत् सकलं धिया । स्नेहाद्बा यदि वा लोभाद् याति तत्तत् सरूप- ताम् ॥”) यथा, व्य, सादृश्यम् । साम्यम् । तत्पर्य्यायः । वत् २ वा ३ तथा ४ एव ५ एवम् ६ । इत्यमरः । ३ । ४ । ९ ॥ (यथा, उत्तररामचरिते । २ । ४ । “वितरति गुरुः प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे न च खलु तयोर्ज्ञाने शक्तिं करोत्यपहन्ति च । भवति च तयोर्भूयान् भेदः फलं प्रति तद्यथा प्रभवति शुचिर्विम्बोद्ग्राहे मणिर्न मृदां चयः ॥”) यथाकामी, [न्] त्रि, (यथा कामयते इति । कामि + णिनिः । यद्वा, काममनतिक्रम्य प्रवृत्ति- रस्यास्तीति । यथाकाम + अत इनिठनाविति इनिः ।) स्वेच्छाचारी ॥ तत्पर्य्यायः । स्वरुचिः २ स्वच्छन्दः ३ स्वैरी ४ अपावृतः ५ स्वतन्त्रः ६ निरवग्रहः ७ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १९ ॥ निर्यन्त्रणः ८ । इति जटाधरः ॥ (यथा, याज्ञ्यवल्क्यसंहितायाम् । १ । ८१ । “यथाकामी भवेद्बापि स्त्रीणां वरमनुस्मरन् । स्वदारनिरतश्चैव स्त्रियो रक्ष्या यतः स्मृताः ॥”) यथाक्रमं, व्य, क्ली, क्रमानुरूपम् । क्रममनतिक्रम्येति व्याकरणम् ॥ (यथा, रघुवंशे । ३ । १० । “यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रियाः धृतेश्च धीरः सदृशीर्व्यधत्त सः ॥”) अपि च । “यथाक्रमेण पुत्त्रण कार्य्या प्रेतक्रिया सदा । पतितापतिता वापि एकोद्दिष्टविधानतः ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ यथाजातः, त्रि, (यथा न जातः इति यथा- जातः । जातोऽपि पुत्त्रादिरजात इव प्रतीयते विद्यया शौर्य्येण वा न कैरपि विदितत्वात् ।) मूर्खः । इत्यमरः । ३ । १ । ४८ ॥ नीचः । इति जटाधरः ॥ यथातथं, व्य, क्ली, (यथा वर्त्तते तथानतिक्रम्य इति अनतिवृत्तौ अव्ययीभावः । अव्ययीभावश्च । २ । ४ । १८ । इति नपुंसकत्वम् । “ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य ।” १ । २ । ४७ । इति ह्रस्वः । “नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः ।” २ । ४ । ८३ । इति प्रथमाविभक्तेरमादेशः ।) यथार्थम् । इति हारावली ॥ (यथा, श्रीमद्भाग- वते । ६ । १ । ४१ । “येन स्वधाम्न्यमी भावा रजःसत्त्वतमोमयाः । गुणनामक्रियारूपैर्विभाव्यन्ते यथातथम् ॥”) यथापूर्व्वं, व्य, क्ली, (पूर्व्वमनतिक्रम्य इत्यव्ययी- भावः ।) पूर्ब्बदिग्देशकालानुरूपम् । यथा, -- “अकृतायां प्रतिष्ठायां प्राणानां प्रतिमासु च ।

यथापूर्ब्बं यथा भावः स्वर्णादीनां न विष्णुता ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतकालिकापुराणवचनम् ॥ यथामुखीनः, त्रि, (यथामुख + “यथामुखसंमु- खस्य दर्शनः खः ।” ५ । २ । ६ । इति खः ।) मुखप्रतिविम्बाश्रयः । मुखस्य सदृशं यथामुखं प्रतिविम्बं निपातनात् सादृश्येऽव्ययीभावः । यथामुखं दर्शनः यथामुखीनः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ अपि च । “ततश्चित्रीयमाणोऽसौ हेमरत्नमयो मृगः । यथामुखीनः सीतायाः पुप्लुवे बहु लोभयन् ॥” इति भट्टिः ॥ मुखस्य सदृशं यथामुखं दर्पणादिस्थप्रतिविम्ब- मुच्यते । सादृश्यार्थेऽव्ययीभावः । इति भरतः ॥ निर्म्मलत्वात् सीताया अग्रतो यथामुखीनः प्रतिविम्बाश्रय इव भूत्वा पुप्लुवे भ्रमति स्म इव- शब्दलोपो द्रष्टव्यः । इति जयमङ्गलः ॥ यथायथं, व्य, क्ली, (“यथास्वे यथायथम् ।” ८ । १ । १४ । योऽयमात्मा यच्चात्मीयं तद्यथास्वम् । तस्मिन् यथाशब्दस्य द्बित्वं क्लीवत्वञ्च निपा- त्यते । यथायथं ज्ञाता यथास्वभावमित्यर्थः यथा- त्मीयमितिवेति । इति सिद्धान्तकौमुदी ।) यथा- स्वम् । इत्यमरः । ३ । ४ । १५ ॥ (अनुरूपम् । यथा, श्रीमद्भागवते । १० । १८ । १९ । “तत्रोपाहूय गोपालान् कृष्णः प्राह विहार- वित् । हे गोपा विहरिष्यामो द्वन्द्वीभूय यथायथम् ॥” “यथायथं वयोवर्णाद्यनुरूपम् ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ यथा च, -- “लिङ्गमव्यक्तमल्पत्वात् व्याघीनां तद्यथा यथम् ॥” इति वाग्भटे निदानस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ “यथायथं यस्य व्याधेर्यद्रूपं तदेवाव्यक्तम् ।” इति तद्ब्याख्याने विजयरक्षितः ॥) यथार्थं, व्य, क्ली, यथातथम् । इत्यमरः । ३ । ४ । १५ ॥ “द्बे अव्यभिचारिणि । अर्थमनतिक्रान्तं यथार्थं यथास्वरूपं यथातथं उभयत्र अव्ययीभावः । यथार्थमेवेदम् । यथातथं वक्ति सभासु विद्बान् ।” इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । “सत्यं सम्यक् समीचीनमृतं तथ्यं यथातथम् । यथास्थितञ्च सद्भूतेऽलीके तु वितथानृते ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ६ । १८ । “कृतञ्चापकृतं किञ्चित् कृते कर्म्मणि सिध्यति । सुकृतं दुष्कृतं कर्म्म न यथार्थं प्रपद्यते ॥”) यथार्हं, व्य, क्ली, (अर्हं योग्यमनतिक्रम्य इत्य- व्ययीभावः ।) यथायोग्यम् । यथा, -- “कृत्वा तु तौ यथान्यायं यथार्हन्तेन संविदम् । उपविष्टौ कथाः काश्चिच्चक्रतुर्व्वैश्यपार्थिवौ ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ यथार्हवर्णः, पुं, (यथार्हं यथायोग्यं वर्णयतीति । वर्ण + अच् ।) चरः । इत्यमरः । २ । ८ । १३ ॥ यथायोग्यमक्षरं रूपं जातिश्च ॥

यथाशक्ति, व्य, क्ली, शक्त्यनुसारेण । शक्तिमनति- क्रम्य । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ६ । १२ । १६ । “पश्य मां निर्जितं शक्र ! वृक्णायुधभुजं मृधे । घटमानं यथाशक्ति तव प्राणजिहीर्षया ॥”) यथाशास्त्रं, व्य, क्ली, शास्त्रानुसारेण । शास्त्रमनति- क्रम्य । यथा, मलमासतत्त्वे । “यथाशास्त्रञ्च निर्णीतो यथाव्याधि चिकित्- सितः । न शमं याति यो व्याधिः स ज्ञेयः कर्म्मजो बुधैः ॥” यथास्थितं, त्रि, सत्यम् । इति हेमचन्द्रः । २ । १७९ ॥ यथास्वं, व्य, क्ली, (स्वमनतिक्रम्येत्यव्ययीभावः ।) यथावाञ्छितम् । इत्यमरः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सास्थाने ८ अध्याये । “बन्धं ततोऽनुकुर्व्वीत परिषेकन्तु सर्पिषा । तृतीये दिवसे मुक्त्वा यथास्वं शोधयेद्भिषक् ॥”) यथेप्सितं, व्य, क्ली, (ईप्सितमनतिक्रम्येति ।) यथा- वाञ्छितम् । (यथा, भट्टिकाव्ये । २ । २८ । “तान् प्रत्यवादीदथ राघवोऽपि यथेप्सितं प्रस्तुतकर्म्म धर्म्म्यम् । तपो मरुद्भिर्भवतां शराग्निः सन्धुक्ष्यतां नोऽरिसमिन्धनेषु ॥”) तत्पर्य्यायः । कामम् २ प्रकामम् ३ पर्य्याप्तम् ४ निकामम् ५ इष्टम् ६ । इत्यमरः । २ । ९ । ५७ ॥ षट् इष्टानतिक्रमे स्वच्छन्दप्रवृत्तौ कामादीनि प्रायः क्रियाविशेषणानि क्रियाविशेषणत्वात् क्लीवत्वमेषाम् । ईप्सितस्यानतिक्रमो यथेप्सित- मित्यव्ययीभावः । इति भरतः ॥ यथेष्टं, व्य, क्ली, इष्टमनतिक्रम्य । यथेप्सितम् । यथा, -- “कुर्य्युर्यथेष्टं तत् सर्व्वमीशास्ते स्वधनस्य वै ॥” इति दायभागः ॥ यथेष्टचारी, [न्] पुं, (यथेष्टं चरतीति । चर + णिनिः ।) पक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ यथेष्टाचरणः, त्रि, (यथेष्टं आचरणं यस्य ।) यथेष्टाचारी । यथा, -- “क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टारचणस्याहुर्मरणान्तमशौचकम् ॥” यथेष्टाचरणस्य द्यूतवेश्याद्यासक्तस्य । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ यथेष्टाचारी, [न्] पुं, स्वेच्छाचारी । यथेष्ट- माचरितुं शीलमस्य इत्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ यथोचितं, व्य, क्ली, (उचितमनतिक्रम्येति ।) यथायोग्यम् । यथाप्राप्तम् । यथा । “भ्रेषो भ्रंशो यथोचितात् ।” इत्यमरः । २ । ८ । २३ ॥ (यथा च श्रीमद्भागवते । ४ । २२ ५० । “कर्म्माणि च यथाकालं यथादेशं यथाबलम् । यथोचितं यथावित्तमकरोद्ब्रह्मसात्कृतम् ॥” त्रि, यथोचितमस्यास्तीति । अर्श आद्यच् । यथार्हः । यथा, मार्कण्डेये । १६ । ३८ । “वयमाप्यायिता मर्त्ययज्ञभागैर्यथोचितैः । वृष्ण्या ताननुगृह्णीमो मर्त्यान् शस्यादिसिद्धये ॥”)

पृष्ठ ४/०१३

यथोदितं, व्य, क्ली, (उदितं कथितमनतिक्रम्य इत्यव्ययीभावः ।) यथोक्तम् । यथा, -- “यथोदितन्ते पितृभिः कुरु दारपरिग्रहम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रुचिस्तोत्रम् ॥ यदा, व्य, (यस्मिन् काले इति । यद् + “सर्व्वै- कान्यकिंयत्तदः काले दा ।” ५ । ३ । १५ । इति दा ।) यस्मिन् काले । यथा, -- “यदा यदा सतां हानिर्व्वेदमार्गानुसारिणाम् । तदा तदा कलेर्वृद्धिरनुमेया विचक्षणैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतवचनम् ॥ यदि, व्य, पक्षान्तरम् । सम्भावना । तत्पर्य्यायः । चेत् २ यद्युवा ३ । यथा, -- “यदीच्छेद्बिपुलान् भोगान् चन्द्रसूर्य्यग्रहोपमान् । प्रातःस्नायी भवेन्नित्यं द्बौ मासौ माघफाल्गुनौ ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ “अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामन्यभाक् । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥” इति श्रीभगवद्गीता ॥ “यद्युवाल्पतरसम्भारः स्यादपि पशुनैव कुर्य्यात् इति । यद्युवेति निपातसमुदायो यद्यर्थे ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ यदीयं, त्रि, (यस्येदमिति । यद् + “वृद्धाच्छः ।” ९ । २ । ११४ । इति छः ।) यत्सम्बन्धि । यथा, “यदीयहलतो विलोक्य विपदं कलिन्दतनया जलोद्धतगतिः । विलासविपिनं विवेश सहसा करोतु कुशलं हली स जगताम् ॥” इति छन्दोमञ्जर्य्यां द्बितीयस्तवकः ॥ यदुः, पुं, (यजते इति । यज् + उः । पृषोदरादि- त्वात् जस्थाने दकारः ।) देवयान्यां जातो ययातेर्ज्येष्ठपुत्त्रः । तस्य वंशे पितृशापात् राजा- चक्रवर्त्ती नासीत् । तद्वंशे द्वापरयुगस्यान्ते श्रीकृष्णोऽवतीर्णः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ तस्य मातुलकन्याविवाहकारणं यथा, -- “जरां प्राप्य ययातिस्तु स्वपुरं प्राप्य चैव ह । पुत्त्रं ज्येष्ठं वरिष्ठञ्च यदुमित्यब्रवीद्वचः ॥ त्वं यदो ! प्रतिमद्यस्व पाप्मानं जरया सह । यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ॥ पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनस्ते यौवनं त्वहम् । दत्त्वा संप्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ॥ यदुरुवाव । सितश्मश्रुधरो दीनो जरया शिथिलीकृतः । बलीसन्ततगात्रश्च दुर्द्धर्षो दुर्ब्बलः कृशः ॥ अशक्तः कार्य्यकरणे पापभूतश्च यौवने । सहोपजीविभिश्चैव तां जरां नैव कामये ॥ सन्ति ते बहवः पुत्त्रा मत्तः प्रियतरा नृप ! । जरां ग्रहीतुं धर्म्मज्ञ ! पुत्त्रमन्यं वृणीष्व वै ॥ ययातिरुवाच । यो मे त्वं हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । पापान्मातुलसम्बन्धात् प्रजा वै ते भविष्यति ॥” इति मात्स्ये ३१ अध्यायः ॥ * ॥ (हर्य्यश्वराजपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ९३ । ४४ ।

“तस्यैवं सुप्रवृत्तस्य पुत्त्रकामस्य धीमतः । मधुमत्यां सुतो जज्ञे यदुर्नाम महायशाः ॥”) यदुनाथः, पुं, (यदूनां नाथः ।) श्रीकृष्णः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३३ ॥ यदुपतिः, पुं, (यदूनां पतिः ।) श्रीकृष्णः । यथा -- “यदुपतेः क्व गता मथुरापुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला । इति विचिन्त्य कुरुष्व मनः स्थिरं न सदिदं जगदित्यवधारय ॥” इति रूपसनातनगोस्वामिनौ ॥ यदृच्छा, स्त्री, स्वातन्त्र्यम् । तत्पर्य्यायः । स्वैरिता २ । इत्यमरः । ३ । २ । २ ॥ स्वरिता ३ । इति तट्टीका ॥ (यथा, गीतायाम् । २ । ३२ । “यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् । सुखिनः क्षत्त्रियाः पार्थ ! लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥”) यद्युवा, व्य, यदि । यथा । “यद्युवाल्पतरसम्भारः स्यादपि पशुनैव कुर्य्यात् । यद्युवेति निपातसमु- दायो यद्यर्थे । अपि च । यद्युवा उभयं चिकीर्षेद्धौत्रं ब्रह्मत्वञ्च इति तेनैव कल्पेन छत्रमुत्तरासङ्गं सोदकं कमण्डलुं दर्भवटुं वा ब्रह्मासने निधाय तेनैव प्रत्यावृत्यान्यच्चेष्टेत् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ यद्वा, स्त्री, बुद्धिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पक्षान्तरञ्च ॥ यन्ता, [ऋ] पुं, (यम् + तृच् ।) सारथिः । (यथा, रघौ । ७ । ४४ । “प्रहारमूर्च्छापगमे रथस्था यन्तॄनुपालभ्य निवर्त्तिताश्वान् । यैः सादिता लक्षितपूर्ब्बकेतून् तानेव सामर्षतया निजघ्नुः ॥) हस्तिपकः । इत्यमरः । ३ । ३ । ५९ ॥ (यथा, माघे । ५ । ४२ । “सेव्योऽपि सानुनयमाकलनाय यन्त्रा नीतेन वन्यकरिदानकृताधिवासः । नाभाजि केवलमभाजि गजेन शाखी नान्यस्य गन्धमपि मानभृतः सहन्ते ॥”) विरतिकारके, त्रि ॥ यन्त्रं, क्ली, (यच्छत्यत्रेति । यम + “गुधृवीपचिवचि- यमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः ।” उणा० ४ । १६६ । इति त्रः ।) देवाद्यधिष्ठानम् ॥ (यथा, देवी- भागवते । ३ । २६ । २१ । “अर्च्चाभावे तथा यन्त्रं नवार्णमन्त्रसंयुतम् । स्थापयेत् पीठपूजार्थं कलसं तत्र पार्श्वतः ॥”) पात्रभेदः । नियन्त्रणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ अग्नियन्त्रम् । इति महाभारतटीकायां नील- कण्ठः ॥ कामान् वन्दूक इत्यादि भाषा ॥ * ॥ वाद्यम् । यथा, -- “यन्त्रस्य गुणदोषौ न विचार्य्यौ मधुसूदन ! । अहं यन्त्रं भवान् यन्त्री न मे दोषा न मे गुणाः ॥” इति महाभारतम् ॥ दारुयन्त्रादि । कल इति भाषा । यथा, -- “ईश्वरः सर्व्वभूतानां हृद्देशेऽर्ज्जुन ! तिष्ठति ।

भ्रामयन् सर्व्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १८ । ६१ ॥ अस्यार्थः । “सर्व्वभूतानां हृन्मध्ये इश्वरोऽन्तर्यामी तिष्ठति । किं कुर्व्वन् सर्व्वाणि भूतानि मायया निजशक्त्या भ्रामयंस्तत्तत्कर्म्मसु प्रवर्त्तयन् यथा दारुयन्त्रमारूढानि कृत्रिमाणि भूतानि सूत्र- धारो लोके भ्रामयति तद्बदिति । यद्बा यन्त्राणि शरीराणि आरूढानि भूतानि देहाभिभानिनो जीवान् भ्रामयन्नित्यर्थः ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ अथ पूजाधारयन्त्रम् । तत्र नारदीये । “आपोऽग्निर्हृदयं चक्रं विष्णोः क्षेत्रसमुद्भवम् । यन्त्रञ्च प्रतिमास्थानमर्च्चने सर्व्वदा हरेः ॥” गौतमीये । “शालग्रामे मणौ यन्त्रे प्रतिमामण्डलेषु च । नित्यं पूजा हरेः कार्य्या न तु केवलभूतले ॥” योगिनीतन्त्रे । “लिङ्गस्थां पूजयेद्देवीं पुस्तकंस्थां तथैव च । मण्डलस्थां महामायां यन्त्रस्थां प्रतिमासु च । जलस्थां वा शिलास्थां वा पूजयेत् परमेश्वरीम् ॥” एतत् सर्व्वं यन्त्राभावे । कौलावलीये । “यत्रापराजितापुष्पं जवापुष्पञ्च विद्यते । करवीरे शुक्लरक्ते द्रोणं वा यत्र तिष्ठति । तत्र देवी वसेन्नित्यं तद्यन्त्रे चण्डिकार्च्चनम् ॥” एतत् सर्व्वयन्त्राभावे । तथा च । “यन्त्रं मन्त्रमयं प्रोक्तं मन्त्रात्मा देवतैव हि । देहात्मनोर्यथा भेदो यन्त्रदेवतयोस्तथा ॥” तथा । “आदौ लिखेद्यन्त्रराजं देवतायाश्च विग्रहम् । कामक्रोधादिदोषोत्थसर्व्वदुःखनियन्त्रणात् ॥ यन्त्रमित्याहुरेतस्मिन् देवः प्रीणाति पूजितः । विना यन्त्रेण पूजायां देवता न प्रसीदति ॥ दुःखनिर्यन्त्रणाद्यन्त्रमित्याहुस्तन्त्रवेदिनः ॥” इति यन्त्रपूजाप्राधान्यम् ॥ * ॥ अथ धारणयन्त्राणि । तत्रादौ भुवनेश्वरी- यन्त्रम् । शारदायाम् । “आलिख्याष्टदिगर्गलान्युदरगं पाशादिकं त्र्यक्षरं कोष्ठेष्वङ्गमनून् परेषु विलिखेदष्टार्णमन्त्रद्बयम् । अच्पूर्ब्बापरषट्कयुग् लयवरान् व्योमास- नानर्गले- ष्वालिख्येन्द्रजलाधिपादिगुणशः पंक्तिद्वयात्तत्- परम् ॥ कोष्ठेष्वष्टयुगार्णमात्मसहितां युग्मस्वरान्तर्गतां मायां केशरगां दलेषु विलिखेन्मलं त्रिपंक्ति- क्रमात् । त्रिः पाशाङ्कुशवेष्टितञ्च लिपिभिर्व्वीतं क्रमाद्- व्युत्क्रमात् पद्मस्थेन घटेन पङ्कजमुखेनावेष्टितं तद्बहिः ॥” घटार्गलमिदं यन्त्रं मन्त्रिणां श्रीप्रदं महत् । पाशश्रीशक्तिकन्दर्पकामशक्तीन्दिराङ्कुशाः ॥ प्रथमोऽष्टाक्षरो मन्त्रस्ततः कामिनि रञ्जिनि । स्वाहान्तोऽष्टाक्षरः सद्भिरपरः परिकीर्त्तितः ॥

पृष्ठ ४/०१४

ह्रीं गौरि रुद्रदयिते योगेश्वरि सवर्म्मफट् । द्विठान्तः षोडशार्णोऽयं मन्त्रः सद्भिरुदीरितः ॥” इति घटार्गलयन्त्रम् ॥ * ॥ “तारे हुँ विलिखेत् सरोजकुहरे साध्याभि- धानान्वितं मन्त्रार्णान् वसुसंख्यकान् वसुदलेष्वालिख्य तद्बाह्यतः । शक्त्या त्रिः परिवेष्टितं घटगतं पद्मस्थमब्जाननं यन्त्रं वश्यकरं ग्रहादिभयहृल्लक्ष्मीप्रदं कीर्त्तिदम् ॥” इति त्वरितायन्त्रम् ॥ * ॥ “पद्मं भानुदलान्वितं प्रविलिखेत् तत्कर्णिकायां पुन- स्तारं शक्तिगबीजसाध्यसहितं तत्केशरेषु क्रमात् । मर्दिन्यामनुसम्भवान् युगलशो वर्णान् पुनः पत्रगान् मन्त्रार्णान् गुणशो विधाय विलिखेदन्त्यं तदन्त्ये दले ॥” मन्त्रस्तु । “उत्तिष्ठ पुरुषि किं स्वपिषि भयं मे समुपस्थितम् । यदि शक्यमशक्यं वा तन्मे भगवति शमय स्वाहा ॥ मातृकार्णेन संवीतं भूपुरद्वयमध्यगम् । यन्त्रञ्च विन्ध्यवासिन्याः प्रोक्तं सर्व्वसमृद्धिदम् ॥ रक्षाकरं विशेषेण क्षुद्रभूतादिनाशनम् । राज्यदं भ्रष्टराज्यानां वश्यदं वश्यमिच्छताम् ॥ सुतार्थिनीनां सुतदं रोगिणां रोगशान्तिदम् । बहुना किमिहोक्तेन यन्त्रं यत् कामदो मणिः ॥” इति वनदुर्गायन्त्रम् ॥ * ॥ अथ लक्ष्मीयन्त्रम् । “वेदादिस्थितसाध्यनामयुगशः श्रीशक्ति- मारान्वितं किञ्जल्केषु दिनेशपत्रविलसन्मन्त्राक्षरं तद्बहिः । पद्मं व्यञ्जनकेशरं स्वरलसत्पत्राष्टयुग्मं धरा- विम्बाभ्यां वषडन्तया त्वरितया यन्त्रं लिखेद्- बेष्टितम् । भूपुरद्वयकोणेषु हक्षौ लेख्यौ पुनः पुनः । महालक्ष्मीयन्त्रमिदं सर्व्वैश्वर्य्यफलप्रदम् ॥ सर्व्वदुःखप्रशमनं सर्व्वापद्बिनिवारकम् । बहुना किमिहोक्तेन परमस्मान्न विद्यते ॥” * ॥ अथ त्रिपुरभैरवीयन्त्रम् । “मध्याद्यं नवयोनिषु प्रविलिखेद्बीजानि वर्णांस्त्रिशो गायत्त्र्याः पुनरष्टपत्रविवरेष्वालिख्य लिप्या- वृतम् । भूविम्बद्वितयेन मन्मथयुजा कोणेषु संवेष्टितं यन्त्रं त्रैपुरमीरितं त्रिभुवनप्रक्षोभणं श्रीप्रदम् ॥” गायत्त्री तु । “मन्मथं त्रिपुरादेवि विद्महे पदमुद्धरेत् । उक्त्वा कामेश्वरिपदं प्रवदेदथ धीमहि ॥ अन्ते च प्रवदेद्भूयस्तन्नः क्लिन्ने प्रचोदयात् ।

गायत्त्र्यषा समाख्याता त्रैपुरी सर्व्वसिद्धिदा ॥” यन्त्रान्तरम् । “वह्नेर्गेहयुगान्तरस्थमदने मायां लिखेद्वाग्भवं षट्कोणेष्वथ सन्धिषु प्रविलिखेत् हुंकार- मावेष्टितम् । स्त्रींबीजेन समीरितं त्रिभुवनप्रक्षोभणं त्रैपुरं यन्त्रं पञ्चमनोभवात्मकमिदं सौन्दर्य्यसम्पत्- करम् ॥” इति त्रिपुरायन्त्रम् ॥ * ॥ अथ श्रीविद्यायन्त्रम् । “विशेषं धारणं यन्त्रं प्रसङ्गात् कथयामि ते ॥ रेफहकारयोर्मध्ये देवीनामभिमुख्यकम् । साध्यनाम द्वितीयान्तं तस्योर्द्धे विलिखेन्मनुम् ॥ तत्रैव मातृकां सर्व्वां विलिखेच्चक्रबाह्यतः । पञ्चगव्यामृतेनैव मूलेन परिवेष्टयेत् ॥ तत्र प्राणं प्रतिष्ठाप्य विद्यामष्टोत्तरं शतम् । तत् स्पृष्ट्वा प्रजपेन्मन्त्रं देवीध्यानपरायणः ॥ हेम्नो मध्यगतं कृत्वा रजतस्याथवा पुनः । करे धृत्वा जगद्बश्यं हृदये स्त्रीषु वल्लभम् ॥ कण्ठे धनं लभेद्भाले स्तम्भनं जम्भनं भवेत् । शिखायां मोक्षमाप्नोति तस्माद्यत्नेन धार- येत् ॥” * ॥ अथ गणेशयन्त्रम् । “बीजं षट्कोणमध्ये स्फुरदनलपुरे तारगं दिक्षु लक्ष्मी- मायाकन्दर्पभूमीस्तदनुरसपुटेष्वालिखेद्बीज- षट्कम् । तत्सन्धिष्वङ्गमन्त्रान् वसुदलकमले मूलमन्त्रस्य वर्णान् शिष्टान् पत्रेषु विद्वान् विलिखतु गुणशश्चान्त्य- मन्त्ये पलाशे ॥ आवीतं लिपिभिः क्रमोत्क्रमवशात् पाशा- ङ्कुशाभ्यामपि भूविम्बद्बितयेन विष्टितमिदं यन्त्रं गणाधीशितुः । लाक्षाकुङ्कुमरोचनामृगमदैर्भूर्जोदरे हेम्नि वा संलिख्याभिवहन् लभेत सकलैः संप्रार्थनीयां श्रियम् ॥ उक्तं महागणपतेर्व्विधानं सुरपूजितम् । सर्व्वसिद्धिकरं पुंसां समस्तपुरुषार्थदम् ॥” * ॥ अथ श्रीरामयन्त्रम् । “तारं मध्ये विलिखतु मनुं षट्सु कोणेषु सन्धि- ष्वङ्गं मायां स्मरमपि लिखेत् कोणगण्डेषु पश्चात् । किञ्जल्केषु स्वरगणमतो पत्रमध्येषु माला- मन्त्रस्यार्णान् गुहमुखमितानष्टमे पञ्चवर्णान् ॥ दशाक्षरेण संवेष्ट्य कादिवर्णैश्च भूपुरे । दिग्विदिक्षु लिखेद्बीजे नरसिंहवराहयोः ॥ नमो भगवते ब्रूयाच्चतुर्थ्या रघुनन्दनम् । रक्षोघ्नविषदायान्ते मधुरादि समीरयेत् ॥ प्रसन्नवदनायेति पश्चादमिततेजसे । बलाय पश्चाद्रामाय विष्णवे तदनन्तरम् । प्रणवादिनमोऽन्तोऽयं मालामन्त्रः प्रकीर्त्तितः ॥”

अथ नृसिंहयन्त्रम् । “बीजं साध्यसमन्वितं प्रविलिखेन्मध्येऽष्टपत्रेष्वथो मन्त्रार्णान् श्रुतिशो विभज्य विलिखेल्लिप्या बहिर्व्वेष्टयेत् । बाह्ये कोणगबीजबद्धवसुधागेहद्वयेनावृतं यन्त्रं क्षुद्रविषग्रहामयरिपुप्रध्वंसनं श्रीप्रदम् ॥” * ॥ अय गोपालयन्त्रम् । “पिण्डं मूलेन वीतं दहनपुरयुगे कोणराजत्षडर्णं कुर्य्यात् पद्मं दशार्णस्फुरितदशदलं कामबीजेन वीतम् । पद्मं किञ्जल्कसंस्थस्वरविकृतिदलप्रोल्लसत्- षोडशार्णं किञ्जल्कव्यञ्जनाढ्यं विकृतियुगदलेष्वर्पितानष्ट- वर्णान् ॥ पाशाङ्कुशाभ्यामावीतं क्षौणीपुरयुगास्रिषु । अष्टाक्षरेण लसितं यन्त्रं गोपालदैवतम् ॥ धर्म्मार्थकामफलदं सर्व्वरक्षाकरं स्मृतम् । पञ्चान्तको धरासंस्थो मनुर्बिन्दुविभूषितः ॥ पिण्डबीजमिदं प्रोक्तं सर्व्वसिद्धिकरं परम् । स्मरः कृष्णाय ठद्वन्द्वं षडर्णो मनुरीरितः ॥ गोपीजनान्ते प्रददेद्बल्लभायाग्निवल्लभा । अयं दशाक्षरो मन्त्रो दृष्टादृष्टफलप्रदः ॥ प्रणवं हृदयं कृष्णं ङेऽन्तमुक्त्वा ततः परम् । तादृशं देवकीपुत्त्रं हुं फट्स्वाहासमन्वितम् । षोडशाक्षरमन्त्रोऽयं गोविन्दस्य जगत्पतेः ॥ पिण्डं रतिपतेर्ब्बीजं नमो भगवते ततः । नन्दपुत्त्राय बालादिवपुषे श्यामलाय च ॥ गोपीजनपदस्यान्ते वल्लभाय द्विठावधि । अनुष्टुप् मन्त्र आख्यातो गोपालस्य जगत्पतेः ॥ अनङ्गः कृष्णगोविन्दौ ङेऽन्तावष्टाक्षरो मनुः ॥” इति गोपालयन्त्रम् ॥ * ॥ अथ गोपालस्य यन्त्रान्तरम् । “प्राक् प्रत्यक् दक्षिणोदक् विधिवदभिलिखेत् स्पष्टरेखाचतुष्कं कोणोद्यच्छूलयुक्तं बलययुगयुतं मध्यपूर्ब्बं तदन्तम् । श्लोकस्यार्णान् पुरस्ताद्बसुपदविवरेष्वष्टवर्णं लिखित्वा तद्बाह्य द्वादशार्णैस्तदनुपरिवृतं देवकीपुत्त्र- यन्त्रम् ॥ तं सुकी देव देवेतं तं वेदे वरतो वतम् । तं वतो रूढतो ख्यातं तं ख्यातो देवकीसुतम् ॥ लिखितं भूर्ज्जपत्रादौ यन्त्रमेतद्यथाविधि । विधृतं बाहुना नित्यं सर्व्वकामफलप्रदम् ॥ पलाशवृक्षफलके लिखितं साधु साधितम् । गोस्थाने निखनेदेतत् गवां बृद्धिर्भवेत्तदा ॥” * ॥ अथ शिवयन्त्रम् । तत्रादौ षट्कोणमण्डलं कृत्वा तदन्तः साध्यनामयुक्तं प्रासादबीजं विलिख्य षट्कोणेषु प्रणवसहितपञ्चाक्षरवर्णान् विलिख्य विवरेषु षडङ्गमन्त्रान् तद्बहिः पञ्च- दलानि विरचय्य तद्दलेषु ॐ ईशानाय नमः ॐ तत्पुरुषाय नमः ॐ अघोराय नमः

पृष्ठ ४/०१५

ॐ सद्योजाताय नमः ॐ वामदेवाय नमः । इति पञ्चमन्त्रान् प्रागादिक्रमेण लिखेत् । तद्बहिरष्टदलानि रचयित्वा तद्दलेषु मातृका- घर्णान् लिखेत् । तद्बहिर्वृत्तं त्र्यम्बकेन वेष्टयेत् । एतद्यन्त्रं जपहोमादिना सम्पूज्य धारयेत् । आयुरारोग्यैश्वर्य्यादिसिद्धिर्भवति ॥ * ॥ अथ मृत्युञ्जयस्य यन्त्रम् । “मध्ये साध्याक्षराढ्यं ध्रुवमभिविलिखेन्मध्यमं दिग्दलेषु कोणेष्वन्त्यं मनोस्तत् क्षितिभुवनमथो दिक्षु चन्द्रं विदिक्षु । टान्तं यन्त्रं तदुक्तं सकलभयहरं क्षेडभूतापमृत्यु- व्याधिव्यामोहदुःखप्रशमनमुदितं श्रीप्रदं कीर्त्तिदायि ॥” * ॥ अथकालीयन्त्रम् । यामले । “आद्यं बीजं ससाध्यं प्रथमवसुगृहे तद्वहि- श्चाष्टकोणे पूर्ब्बाद्यं चाष्टबीजं तदनु वसुगृहद्बन्द्बके बीजषट्कम् । किञ्जल्कं तत् स्वराढ्यं वसुदलविवरे स्वाहया बीजषट्कं कूर्च्चाभ्यामेव वीतं क्षितिगृहयुगयोरन्तरे यन्त्रराजम् ॥ देवीबीजत्रयं तत् प्रतिदिशमपरं शक्तिबीज- द्बयं तत् कोणे कोणे लिखेद्यस्त्रिजगति स गुरुः शङ्करस्यापि विष्णोः ॥” अथ शान्तिकादौ ताराधारणयन्त्रम् । तदुक्तं फेत्कारीये । “योनियुग्मे लिखेन्मन्त्रं मन्त्री हेमशलाकया । क्लीवहीनान् दीर्घवर्णान् षट्कोणे विलिखेत्ततः ॥ अष्टपत्रेष्वष्टवर्णान् तद्बहिर्भूपुरद्वयम् । अष्टवज्रं भूपुरे च विलिख्य साधकोत्तमः ॥ सुवर्णपट्टे भूर्ज्जे वा रूप्ये वाप्यथ सुव्रते । विलिखेद्धेमलेखन्या गन्धाष्टकसमन्वितम् ॥ दूर्व्वाकाण्डेन वालिख्य कुशमूलेन वा पुनः ॥” एकवीराकल्पे । “वेष्टितं पीतवस्त्रेण जतुना परिवेष्टयेत् ॥ बध्नीयात् पट्टसूत्रेण शिशूनां कण्ठभूषणम् । स्त्रीणां वामभुजे चैवमन्येषां दक्षिणे भुजे । बन्ध्यापि लभते पुत्त्रं निर्धनो धनवान् भवेत् ॥ इमां रक्षां पुरा बध्वा ज्ञानार्थं गौतमादिभिः । प्रीत्यर्थं पार्थिवैश्चान्यैः संग्रामे जयकाङ्खिभिः ॥” अस्यार्थः । योनियुग्मे षट्कोणे । तस्य मध्ये हेमशलाकादिना भूर्ज्जपत्रादौ कुङ्कुमरोचना- रक्तचन्दनजटामांसीनां समांशं विधाय पङ्क्ति क्रमेण मूलमन्त्रं लिखित्वा तस्य हृल्लेखारेफ- मध्ये अमुकस्य रक्षां कुरु कुरु अमुकीनां शुभं पुत्त्रमुत्पादयेति वा अस्य ज्ञानं कुरु कुरु इत्यादि वा साध्यसहितं विलिख्य षट्कोणे क्लीवभिन्नान् दीर्घवर्णान् आ ई ऊ ऐ औ अः इत्येकैकं लिखेत् । तदुक्तम् ।

“स्वराणां मध्यगं यच्च तच्चतुष्कं नपुंसकमिति ।” अष्टपत्रेष्वष्टवर्णान् । ऐं ह्रीं ॐ ऐं ह्रीं फट् स्वाहेति लिखेत् । तदुक्तम् । “वाग्भवं कुलदेवीञ्च तारकं वाग्भवं तथा । हृल्लेखा चास्त्रमन्त्रान्ते वह्निजायावधिर्मनुः ॥ अष्टाक्षरो मनुः प्रोक्तो मन्त्राणां सार ईरितः ॥” अथ यन्त्रलिखनद्रव्यम् । “काश्मीररोचनालाक्षामृगेभमदचन्दनैः । विलिखेद्धेमलेखन्या यन्त्राण्येतानि देशिकः ॥ भूमिस्पृष्टं शवस्पृष्टं यन्त्रं निर्म्माल्यसङ्गतम् । विदीर्णं लङ्घितं मन्त्री यन्त्रं नैव च धारयेत् ॥ सौवर्णे राजते पात्रे भूर्जे वा सम्यगालिखेत् । अथवा ताम्रपट्टे वा गुटिकां कृत्य धारयेम् ॥ यावज्जीवं सुवर्णे स्यात् रौप्ये विंशतिवार्षिकम् । भूर्ज्जे द्बादश वर्षाणि तदर्द्ध्वं ताम्रपट्टके ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ अन्यत् कालिकापुराणे ७७ । ७८ । ७९ अध्यायेषु द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ यन्त्रसंस्कारः । वामके- श्वरतन्त्रे । “स्नात्वा संकल्पयेन्मन्त्री गुरोरर्च्चनमाचरेत् । पञ्चगव्यं ततः कृत्वा शिवमन्त्रेण मन्त्रितम् ॥ तत्र चक्रं क्षिपेन्मन्त्री प्रणवेन समाकुलम् । तदुद्धृत्य ततश्चक्रं स्थापयेत् स्वर्णपात्रके ॥ पञ्चामृतेन दुग्धेन शीतलेन जलेन च । चन्दनेन सुगन्धेन कस्तूरीकुङ्कुमेन च ॥ पयोदधिघृतक्षौद्रशर्कराद्यैरनुक्रमात् । तोयधूपान्तरैः कुर्य्यात् पञ्चामृतविधिं बुधः ॥ हाटकैः कलसैर्देवीमष्टभिर्व्वारिपूरितैः । कषायजलसम्पन्नैः कारयेत् स्नानमुत्तमम् ॥ स्नानं समाप्य तां देवीं स्थापयेत् स्वर्णपाठके । यन्त्रराजाय विद्महे महायन्त्राय धीमहि तन्नो यन्त्रं प्रचोदयात् ॥ स्पृष्ट्वा यन्त्रं कुशाग्रेण गायत्त्र्या चाभिमन्त्रयेत् । अष्टोत्तरशतं देवि ! देवताभावसिद्धये ॥ आत्मशुद्धिं ततः कृत्वा षडङ्गैर्द्देवतां यजेत् । तत्रावाह्य महादेवीं जीवन्यासञ्च कारयेत् ॥ उपचारैः षोढशभिर्महामुद्रादिभिः सदा । फलताम्बूलनैवेद्यैर्देवीं तत्र समर्च्चयेत् ॥ पट्टसूत्रादिकं दद्यात् वस्त्रालङ्कारमेव च । अगुरुं चामरं घण्टां यथायोग्यं महेश्वरि ! । सर्व्वमेतत् प्रयत्नेन दद्यादात्महिते रतः ॥ ततो जपेत् सहस्रञ्च सकलेप्सितसिद्धये । बलिदानं ततः कृत्वा प्रणमेच्चक्रराजकम् ॥ अष्टोत्तरशतं हुत्वा सम्पाताज्यं विनिःक्षिपेत् । होमकर्म्मण्यशक्तश्चेत् द्बिगुणं जपमाचरेत् ॥ धेनुमेकां समानीय स्वर्णशृङ्गाद्यलङ्कृताम् । गुरवे दक्षिणां दद्यात् ततो देव्या विसर्ज्जनम् ॥” अस्य प्रयोगः । कृतनित्यक्रियः स्वस्तिवाचन- पूर्ब्बकं सङ्कल्पं कुर्य्यात् । आद्येत्यादि अमुक- गोत्रः श्रीअमुकदेवशर्म्मा अमुकदेवतायाः पूजार्थं अमुकयन्त्रसंस्कारमहं करिष्ये । इति संकल्प्य पञ्चगव्यमानीय हौमितिमन्त्रेणाष्टोत्तर-

शतं अभिमन्त्र्य प्रणवेन यन्त्रं तत्र क्षिपेत् । तत उत्तोल्य स्थापयेत् । ततः शीतलजलचन्दन- गन्धकस्तूकीकुङ्कुमैः स्नापयित्वा पञ्चगव्यमानीय हौमिति मन्त्रेणाष्टोत्तरशतमभिमन्त्र्य प्रणवेन पूर्ब्बवत् शोधयित्वा स्नापयेत् । तत्र क्रमः । प्रथमं क्षीरेण स्नापयित्वा धूपं दद्यात् । एवं दध्ना घृतेन मधुना शर्करया च । ततोऽष्टभिः कलसैः कुङ्कुमगोरोचनाचन्दनमिश्रितैस्तोयैः स्नापयेत् । सर्व्वत्र स्नानं मूलमन्त्रेण ततो यन्त्रमुत्तोल्य कुशाग्रेण तत् स्पृष्ट्वा यन्त्रराजाय विद्महे महायन्त्राय धीमहि तन्नो यन्त्रं प्रचो- दयात् । इत्यष्टोत्तरशतमभिमन्त्र्य प्राणप्रतिष्ठां कुर्य्यात् । अस्य प्राणप्रतिष्ठामन्त्रस्य ब्रह्मविष्णु- महेश्वरा ऋषय ऋग्यजुःसामानि छन्दांसि चैतन्यं देवता प्राणप्रतिष्ठायां विनियोगः । तद्यथा । आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं षं सं हौं हं सः अमुकदेवतायाः प्राणा इह प्राणाः । एवं आमित्यादि अमुकदेवतायाः जीव इह स्थितः । एयं आमित्यादि अमुकदेवतायाः सर्व्वे- न्द्रियाणि । एवं आमित्यादि अमुकदेवताया वाङ्मनश्चक्षुःश्रोत्रघ्राणप्राणा इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा । इति प्राणान् प्रतिष्ठाप्य तत्र प्रकृतदेवतामावाह्य षोडशोपचारैः पञ्चोप- चारैर्व्वा पूजयेत् । ततः पट्टसूत्रादिकं दत्त्वा अष्ठोत्तरशतं अप्त्वा शक्तश्चेत् बलिं दद्यात् । ततोऽष्टोत्तरशतहोमं कृत्वा प्रत्याहुतिसम्पातं दद्यात् । होमाभावे द्बिगुणजपः कार्य्यः । ततो दक्षिणां दत्त्वा अच्छिद्रावधारणं कुर्य्यात् । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ औषधपाकार्थयन्त्राणि यथा, -- “भाण्डे वितस्तिगम्भीरे मध्ये निहितकूपिके । कूपिकाकण्ठपर्य्यन्तं बालुकाभिश्च पूरिते ॥ भेषजं कूपिकासंस्थं वह्निना यत्र पच्यते । बालुकायन्त्रमेतद्धि यन्त्रतन्त्रबुधैः स्मृतम् ॥” इति बालुकायन्त्रम् ॥ “निबद्धमौषधं सूतं भूर्ज्जे तत्त्रिगुणान्तरे । रसपोटलिकां काष्ठे दृढं बद्ध्वा गुणेन हि ॥ सन्धानपूर्णं कुम्भान्तः स्वावलम्बनसंस्थितम् । अधस्ताज्ज्वालयेदग्निं तत्तदुक्तक्रमेण हि । दोलायन्त्रमिदं प्रोक्तं स्वेदनाख्यं तदेव हि ॥” सन्धानं काञ्जिकादि । इति दोलायन्त्रम् ॥ * ॥ “साम्बुस्थालीमुखे बद्धे वस्त्रे स्वेद्यं निधाय च । पिधाय पच्यते यत्र तद्यन्त्रं स्वेदनं स्मृतम् ॥” इति स्वेदनयन्त्रम् ॥ “अधःस्थाल्यां रसं क्षिप्त्वा निदध्यात्तन्मुखोपरि । स्थालीमूर्द्ध्वमुखीं सम्यक् निरुध्य मृदुमृत्सया ॥ ऊर्द्ध्वस्थाल्यां जलं क्षिप्त्वा चुल्ल्यामारोप्य यत्नतः ॥ अधस्ताज्ज्वालयेदग्निं यावत् प्रहरपञ्चकम् । स्वाङ्गशीतं ततो यन्त्राद्गृह्णीयाद्रसमुत्तमम् । विद्याधराभिधं यन्त्रमेतत्तज्ज्ञैरुदाहृतम् ॥” इति विद्याधरयन्त्रम् ॥ “बालुकासु समस्ताङ्गं गर्त्ते मूषारसान्विता ।

पृष्ठ ४/०१६

दीप्तोपलैः मंवृणुयाद्यन्त्रं भूधरनामकम् ॥” इति भूधरयन्त्रम् ॥ “यन्त्रं डमरुसंज्ञं स्यात्तत् स्थाल्योर्मुद्रिते मुखे ॥” इति डमरुयन्त्रम् । इति भावप्रकाशः ॥ (तथाच । “अन्धमूषा तु कर्त्तव्या गोस्तनाकारसन्निभा । सैव छिद्रान्विता मध्ये गम्भीरामारणोचिता ॥” इति अन्धमूषायन्त्रम् ॥ “द्बौ भागौ तु सदुग्धस्य एकावल्मीकमृत्तिका । लोहकिट्टस्य भागैकं श्वेतपाषाणभागिकम् ॥ नरकेशसमं किञ्चित् छागीदुग्धेन पेषयेत् । माषद्बयं दृढं मर्द्द्यं तेन मूषां सुसम्पुटाम् ॥ शोषयित्वा रसं क्षिप्त्वा तत्कल्कैः सन्धि लेपयेत् । रौद्रमूषा समाख्याता सम्यक्पारदसाधिका ॥” इति मूषायन्त्रम् ॥ * ॥ “बालुकापूरितं भाण्डं तन्मध्ये सूतकं क्षिपेत् । रसं मूषागतञ्चैव भाण्डं स्रावेण रोधयेत् ॥ लिप्त्वा मृल्लवणैः सन्धिं पाचयेच्चुल्विकाग्निना । बालुकायन्त्रमेतद्धि योजयेद्रसकर्म्मणि ॥” इति बालुकायन्त्रम् ॥ “तिर्य्यक्कण्ठं काचकुप्या गिलयेत् स्वल्पभाण्डकैः । तिर्य्यक्कृत्वा पचेत् भाण्डं वकयन्त्रमिति स्मृतम् ॥” इति वकयन्त्रम् ॥ “ऊर्द्ध्वाधः संपुटाकारं तन्मध्ये रससंस्थितम् । कवचीयन्त्रमेतद्धि रसादिद्रव्यसाधनम् ॥” इति कवचीयन्त्रम् ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणाद्यधिकारे ॥ चिकित्सोपयग्यपरयन्त्रविवृतिर्यथा, -- “यन्त्रशतमेकोत्तरमत्र हस्तमेव प्रधानतमं यन्त्राणामवगच्छ । किं कारणम् । यस्माद्धस्ता- दृते यन्त्राणामप्रवृत्तिरेव तदधीनत्वाद्यन्त्रकर्म्म- णाम् । तत्र मनःशरीरावाधकराणि शल्यानि तेषामाहरणोपायो यन्त्राणि । तानि षट्प्रका- राणि । तद्यथा । स्वस्तिकयन्त्राणि । सन्दंश- यन्त्राणि । तालयन्त्राणि । नाडीयन्त्राणि । शलाकायन्त्राणि । उपयन्त्राणि चेति ॥ तत्र चतुर्व्विंशतिः स्वस्तिकयन्त्राणि । द्वे सन्दंश- यन्त्रे । द्वे एव तालयन्त्रे । विंशतिर्नाड्यः । अष्टा- विंशतिः शलाकाः । पञ्चविंशतिरुपयन्त्राणि ॥ तानि प्रायशो लौहानि भवन्ति तत्प्रतिरूप- काणि वा तदलाभे । तत्र नानाप्रकाराणां व्यालानां मृगपक्षिणां मुखैर्मुखानि यन्त्राणां प्रायशः सदृशानि तस्मात् तत्सारूप्यादागमादु- पदेशादन्ययन्त्रदर्शनाद्युक्तितश्च कारयेत् । समाहितानि यन्त्राणि खरश्लक्ष्णमुखानि च । सुदृढानि सुरूपाणि सुग्रहाणि च कारयेत् ॥ तत्र स्वस्तिकयन्त्राण्यष्टादशाङ्गुलप्रमाणानि सिंहव्याघ्रवृकतरक्षुऋक्षद्वीपिमार्जारशृगाल- मृगैर्व्वारुककाककङ्ककुररचासभासशशघात्यु- लूकचिल्लिश्येनगृध्रक्रौञ्चभृङ्गराजाञ्जलिकर्णाव- भञ्जननन्दिमुखमुखानि मसूराकृतिभिः कीलै- रवबद्धानि मूलेऽङ्कुशवदावृत्तवारङ्गाण्यस्थि- विनष्टशल्योद्धरणार्थमुपदिश्यन्ते ॥ * ॥ सनिग्रहो-

ऽनिग्रहश्च सन्दंशौ षोडशाङ्गुलौ भवतस्त्वग्मांस- सिरास्नायुगतशल्योद्धरणार्थमुपदिश्येते । तालयन्त्रे द्बादशाङ्गुले मत्स्यतालुवदेकतालद्बि- तालके कर्णनासानाडीशल्यानामाहरणार्थम् । नाडीयन्त्राण्यनेकप्रकाराण्यनेकप्रयोजनान्येक- तोमुखान्युभयतोमुखानि च तानि स्रोतोगत- शल्योद्धरणार्थं रोगदर्शनार्थमाचूषणार्थं क्रिया- सौकर्य्यार्थञ्चेति तानि स्रोतोद्वारपरिणाहानि यथायोगपरिणाहदीर्घाणि च । भगन्दरार्शोऽर्व्वुदव्रणवस्त्युत्तरवस्तिमूत्रवृद्धिद- कोदरधूमनिरुद्धप्रकशसन्निरुद्धगुदयत्त्राण्यलावु- शृङ्गयन्त्राणि चोपरिष्टाद्धक्ष्यामः । शलाकायन्त्राण्यपि नानाप्रकाराणि नाना- प्रयोजनानि यथायोगपरिणाहदीर्घाणि च तेषां गण्डूपदशरपुङ्खसर्पफणवडिशमुखे द्वे द्वे एषण- व्यूहनचालनाहरणार्थमुपपदिश्येते । मसूरदल- मात्रमुखे द्वे किञ्चिदानताग्रे स्रोतोगतशल्योद्ध- रणार्थम् । षट्कार्पासकृतोष्णीषाणि प्रमार्ज्जन- क्रियासु । त्रीणि दर्व्याकृतीनि खल्लमुखानि क्षारौषधप्रणिधानार्थम् । त्रीण्यन्यानि जाम्बव- वदनानि त्रीण्यङ्कुशवदनानि षडवाग्निकर्म्मस्व- भिप्रेतानि । नासार्वुदहरणार्थमेकं कोलास्थि- दलमात्रमुखं खल्लतीक्ष्णोष्ठम् । अञ्जनार्थमेकं कलायपरिमण्डलमुभयतो मुकुलाग्रम् । मूत्र- मार्गविशोधनार्थमेकं मालतीपुष्पवृन्ताग्रप्रमाण- परिमण्डलमिति । उपयन्त्राण्यपि रज्जुवेणिकापट्टचर्म्मान्तवल्कल- लतावस्त्राष्ठीलाश्म-मुद्गर-पाणिपाद-तलाङ्गुलि- जिह्वा-दन्तनखमुख-बालाश्वकटकशाखाष्ठीवन- प्रवाहणहर्षायस्कान्तमयानि क्षाराग्निभेषजानि चेति । एतानि देहे सर्व्वस्मिन् देहस्यावयवे तथा । सन्धौ कोष्ठे धमन्याञ्च यथायोगं प्रयोजयेत् ॥ यन्त्रकर्म्माणि तु निर्घातनपूरणबन्धनव्यूहनवर्त्तन- चालनविवर्त्तनविवरणपीडनमार्गविशोधनविक- र्षणाहरणाञ्चनोन्नमनविनमनभञ्जनोन्मथना- चूषणैषणदारणर्ज्जूकरणप्रक्षालनप्रधमनप्रमा- र्ज्जनानि चतुर्विंशतिः ॥ स्वबुद्ध्या चापि विभजेद्यन्त्रकर्म्माणि बुद्धिमान् । असंख्येयविकल्पत्वाच्छल्यानामिति निश्चयः ॥ तत्रातिस्थूलमसारमतिदीर्घमतिह्रस्वमग्राहि विषमग्राहि वक्रं शिथिलमत्युन्नतं मृदुकीलं मृदुमुखं मृदुपाशमिति द्वादश यन्त्रदोषाः । एतैर्दौषैर्विनिर्म्मुक्तं यन्त्रमष्टादशाङ्गुलम् । प्रशस्तं भिषजा ज्ञेयं तद्धि कर्म्मसु योजयेत् ॥ दृश्यं सिंहमुखाद्यैस्तु गूढं कङ्कमुखादिभिः । निर्हरेत्तु शनैः शल्यं शस्त्रयुक्तिव्यपेक्षया ॥ विवर्त्तते साध्ववगाहते च शल्यं निगृह्योद्धरते च यस्मात् । यन्त्रेष्वतः कङ्कमुखं प्रधानं स्थानेषु सर्व्वेष्वविकारि चैव ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥ * ॥

गोलाध्यायोक्तयन्त्राणि यथा, -- “अथ यन्त्राध्यायो व्याख्यायते । तत्रादौ तदा- रम्भप्रयोजनमाह । दिनगतकालावयवा ज्ञातुमशक्या यतो विना यन्त्रैः । वक्ष्ये यन्त्राणि ततः स्फुटानि संक्षेपतः कति- चित् ॥ गोलो नाडीवलयं यष्टिः शङ्कुर्घटी चक्रम् । त्रापं तुर्यं फलकं धीरेकं पारमार्थिकं यन्त्रम् ॥” “अथ प्रथमं गोलयन्त्रमाह । अपवृत्तगरविचिह्नं क्षितिजे धृत्वा कुजेन संसक्ते । नाडीवृत्ते बिन्दुं कृत्वा धृत्वाथ जलसमं क्षिति- जम् ॥ रविचिह्नस्य च्छाया पतति कुमध्य यथा तथा विधृते । उडुगोले कुजबिन्द्वोर्मध्ये नाड्यो द्युयाताः स्युः ॥” “अथ नाडीवलयमाह । अपवृत्ते कुजलग्ने लग्नं चाथो खगोलनलिकान्तः । भूस्थं ध्रुवयष्टिस्थं चक्रं षष्ट्या निजोदयैश्चाङ्क्यम् ॥ व्यस्तैर्यष्टीभायामुदयेऽर्कं न्यस्य नाडिका ज्ञेयाः । इष्टच्छायासूर्य्यान्तरेऽथ लग्नं प्रभायाञ्च ॥ केनचिदाधारेण ध्रुवाभिमुखकीलकेऽत्र धृते । अथवा कीलच्छायातलमध्ये स्युर्नता नाड्यः ॥” घटिकायन्त्रलक्षणादिकं घटीयन्त्रशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ “अथ शङ्कुमाह । समतलमस्तकपरिधिर्भ्रमसिद्धो दन्तिदन्तजः शङ्कुः । तच्छायातः प्रोक्तं ज्ञानं दिग्देशकालानाम् ॥ इति शङ्कुयन्त्रम् ॥ अथ चक्रमाह । चक्रं चक्रांशाङ्कं परिधौ श्लथशृङ्खलादिकाधारम् । धात्री त्रिभ आधारात् कल्प्या भार्द्धेऽत्र स्वार्द्धञ्च ॥ तन्मध्ये सूक्ष्माक्षं क्षिप्त्वार्काभिमुखनेमिकं धार्य्यम् । भूमेरुन्नतभागास्तत्राक्षच्छायया भुक्तः ॥ तत्खार्द्धान्तश्च नता उन्नतलवसंगुणीकृतं द्युद- लम् । द्युदलोन्नतांशभक्तं नाड्यः स्थूलाः परैः प्रोक्ताः ॥” “अथ वेधेन ग्रहज्ञानमाह । “पैत्रर्क्षपुष्यान्तिमवारुणाना- मृक्षद्वयं नेमिगतं यथा स्यात् । दूरेऽन्तरेऽल्पेषुभखेचरौ वा तथात्र यन्त्रं सुधिया प्रधार्य्यम् ॥ नेमिस्थदृट्याक्षगतं प्रपश्येत् खेटञ्च धिष्ण्यस्य च योगताराम् । नेम्यङ्कयोरक्षयुजोस्तु मध्ये येऽंशाः स्थिता भध्नुवको युतस्तैः ॥ प्रत्यक् स्थिते भेऽथ पुरःस्थिते तै- र्होनो ध्रुवः स्यात् खचरस्य भुक्तम् ॥” “अथ चापं तुर्यगोलं चाह । दलीकृतं चक्रमुशन्ति चापं कोदण्डखण्डं खलु तुर्यगोलम् ॥”

पृष्ठ ४/०१७

“अथ फलकयन्त्रार्थमाह । दृङ्मण्डलेऽत्र स्फुटकाल उक्तः सुखेन नान्यैर्यतितं मयातः । सद्गोलयुक्तेर्गणितस्य सारं स्पष्टं प्रवक्ष्ये फलकाख्ययन्त्रम् ॥” “इदानीं यन्त्रलक्षणमाह । कर्त्तव्यं चतुरस्रकं सुफलकं खाङ्का-९० ङ्गुलै- र्विस्तृतं विस्ताराद्द्विगुणा-१८० यतं सुगणकेनायाममध्ये तथा । आधारः श्लथशृङ्खलादिघटितः कार्य्या च रेखा तत- स्त्वाधारादवलम्बसूत्रसदृशी सा लम्बरेखोच्यते ॥ लम्बं नवत्य-९० ङ्गुलकैर्विभज्य प्रत्यङ्गुलं तिर्य्यगतः प्रसार्य्य । सूत्राणि तत्रायतसूक्ष्मरेखा जीवाभिधानाः सुधिया विधेयाः ॥ आधारतोऽधः खगुणा-३० ङ्गुलेषु ज्यालम्बयोगे सुषिरञ्च सूक्ष्मम् । इष्टप्रमाणा सुषिरे शलाका क्षेप्याक्षसंज्ञा खलु सा प्रकल्प्या ॥ षष्ट्यङ्गुलव्यासमतश्च रन्ध्रात् कृत्वा सुवृत्तं परिधौ तदङ्क्यम् । षष्ट्या घटीनां भगणांश-३६० कैश्च प्रत्यंशकं चाम्बुपलैञ्च दिग्भिः ॥ अग्रे सरन्ध्रा तनुपट्टिकैका षष्ट्यङ्गुला दीर्घतया तथाङ्क्या ॥” “इदानीं यन्त्रोपकरणमाह । यत् खण्डकैः स्थूलचरं पलाद्यं तद्गोकु-१९ हृत् स्याच्चरशिञ्जिनीह ॥” “इदानीं यष्टिसाधनमाह । वेदाः ४ भवाः ११ शैलभुवो १७ धृतिश्च १८ विश्वे १३ च बाणाः ५ पलकर्णनिघ्नाः । अर्कोद्धृताः स्युः क्रमशः स्वदेशे राश्यर्द्धलभ्यानि हि खण्डकानि ॥ तैः क्रान्तिपाताढ्यरवेर्भुजज्या षष्ट्युद्धृताक्षश्रवणेन युक्ता । दिग्ध्नी कृताप्ता भवतीह यष्टिः सा पट्टिकायां सुषिरात् प्रदेया ॥” “इदानीं यष्टिप्रयोजनमाह । धार्य्यं तथा फलकयन्त्रमिदं यथैव तत्पार्श्वयोर्लगति तुल्यमिनस्य तेजः । छायाक्षजा स्पृशति तत्परिधौ यमंशं तत्रांशके मतिमता तरणिः प्रकल्प्यः ॥ अक्षप्रोतां रविलवगतां पट्टिकां न्यस्य तस्माद्- यष्टेरग्रादुपरि फलकेऽधश्च गोलक्रमेण । यत्नाद्देयश्चरदलगुणस्तत्र या ज्या तयात्र छिन्ने वृत्ते तलगघटिकाः स्युर्नता लम्बकान्ताः ॥” “अथ यष्टियन्त्रमाह । त्रिज्याविष्कम्भार्द्धं वृत्तं कृत्वा दिगङ्कितं तत्र । दत्त्वाग्रां प्राक् पश्चाद्युज्यावृत्तञ्च तन्मध्ये ॥ तत्परिधौ षष्ट्यङ्कं यष्टिर्नष्टद्युतिस्ततः केन्द्रे ।

त्रिज्याङ्गुला निधेया यष्ट्यग्राग्रान्तरं यावत् ॥ तावत्या मौर्व्या यद्द्बितीयवृत्ते धनुर्भवेत् तत्र । दिनगतशेषा नाड्यः प्राक् पश्चात् स्युः क्रमेणै- वम् ॥” “इदानीं धीयन्त्रं विवक्षुरादौ तत्प्रशंसामाह । अथ किमु पृथुतन्त्रैर्धीमतो भूरियन्त्रैः स्वकरकलितयष्टेर्दत्तमूलाग्रदृष्टेः । न तदविदितमानं वस्तु यद्दृश्यमानं दिवि भुवि च जलस्थं प्रोच्यतेऽथ स्थलस्थम् ॥ अत्र प्रश्नः । वंशस्य मूलं प्रविलोक्य चाग्रं तत्स्वान्तरं तस्य समुच्छ्रयञ्च । यो वेत्ति यष्ट्यैव करस्थयासौ धीयन्त्रवेदी वद किं न वेत्ति ॥” “अथ यष्ट्या ध्रुववेधेन पलभामाह । यष्ट्यग्रमूलसंस्थं विद्ध्वा ध्रुवमग्रमूलयोर्लम्बी । बाहुर्लम्बान्तरभूर्लम्बोच्छ्रायान्तरं कोटिः ॥ कोटिर्द्बादशगुणिता बाहुविभक्ता पलप्रभा ज्ञेया ॥” “इदानीं वंशादिवेधमाह । विद्ध्वैवं वंशतलं दृष्ट्युच्छ्रायाहताद्बाहोः । कोट्या लब्धं ज्ञेयं स्ववंशमध्ये महीमानम् ॥ विद्ध्वाथो वंशाग्रं भूमानं कोटिसंगुणं भक्तम् । दोष्णा वंशोच्छ्रायो दृष्ट्युच्छ्रायेण संयुतोज्ञेयः ॥ उदाहरणम् । पञ्चशक्राङ्गुला १४५ यष्टिरष्टषष्टिर्दृगुच्छ्रयः । षट्करास्तलवेधे दोः कोटिः सप्तदशाङ्गुला ॥ अग्रवेधे रसेशा ११६ दोः कोटिस्तुरगकुञ्जराः । वंशस्य यस्य तन्मानं चात्मवंशान्तरं वद ॥” “अथ केवलाग्रवेधेनाह । अग्रं विध्वोर्ध्वस्थः पुनरुपविष्टश्च तद्बिद्ध्येत् ॥ निजभुजभक्ते कोटी तदन्तरहृतो दृगौच्च्यविश्लेषः भूमिर्वंशौच्च्यमतः पृथक् पृथक् पूर्ब्बवज्ज्ञेयम् ॥ अत्र प्रश्नः । ऊर्ध्वस्थस्य गृहादिभिर्व्यवहितस्याप्यग्रमात्रं सखे ! वंशस्य प्रगुणस्य यस्य सुसमे देशे समालोक्यते । अत्रैव त्वमवस्थितो यदि वदस्यस्यान्तरं चोच्छ्रयं मन्ये यन्त्रविदां वरिष्ठपदवीं यातोऽसि धीयन्त्र- वित् ॥ उराहरणम् । इष्टयष्ट्योर्द्ध्वसंस्थेन वंशाग्रं विध्यता भुजः । दृष्टश्चतुष्करोऽथान्ययष्ट्या खाङ्काङ्गुलः सखे ॥ निविष्टेन तथा कोटिरङ्गुलं वेधयोरपि । आत्मवंशान्तरं ब्रूहि वंशोच्छ्रायञ्च वेधवित् ॥” “अथ जलान्तर्वेधमाह । एवं तोयेऽप्यौच्च्यं तत्र दृगौच्च्योनितं भवति । किंवा यष्ट्या कोटी दृष्ट्युच्छ्रायौ जलान्तरे बाहू ॥ अत्र प्रश्नः । दूरस्थस्य न दूरगस्य यदि वादृष्टस्य दृष्टस्य वा वंशस्य प्रतिविम्बितस्य सलिले दृष्ट्वाग्रमात्रं सखे । अत्रैव त्वमवस्थितो यदि वदस्यस्यान्तरं चोच्छ्रयं

त्वां सर्वज्ञमतीन्द्रियज्ञमनुजव्याजेन मन्ये भुवि ॥ उदाहरणम् । दृष्टा चेत् व्यङ्गुला कोटिर्बाहुश्च चतुरङ्गुलः । ऊर्ध्वस्थेनोपविष्टेन बाहुरेकादशाङ्गुलः ॥ कोटिरष्टाङ्गुला तोये वंशाग्रं विध्यता सखे ! । त्र्यकहस्तौ दृगुच्छ्रायौ वंशौच्च्यं चान्तरं वद ॥” “किंवा यष्ट्येत्यस्योदाहरणम् । षडङ्कैरमरैस्तुल्यान्यङ्गुलान्यथवा क्रमात् । आत्मतोयान्तरं दृष्ट्वा वंशौच्च्यं चान्तरं वद ॥” “अथ स्वयंवहमाह । लघुदारुजसमचक्रे समसुषिराराः समान्तरा नेम्याम् । किञ्चिद्बक्रातोज्याः सुषिरस्यार्धे पृथक् तासाम् ॥ रसपूर्णे तच्चक्रं द्व्याधाराक्षस्थितं स्वयं भ्रमति ॥” “अथान्यदाह । उत्कीर्य नेमिमथवा परितो मदनेन संलग्नम् । तदुपरि तालदलाद्यं कृत्वा सुषिरे रसं क्षिपेत् तावत् ॥ यावद्रसैकपार्श्वे क्षिप्तजलं नान्यतो याति । पिहितच्छिद्रं तदतश्चक्रं भ्रमति स्वयं जला- कृष्टम् ॥” “अथान्यदाह । ताम्रादिमयस्याङ्कुशरूपनलस्याम्बुपूर्णस्य ॥ एकं कुण्डजलान्तर्द्वितीयमग्रं त्वधोमुखञ्च बहिः । युगपन्मुक्तं चेत् कं नलेन कुण्डाद्बहिः पतति ॥ नेम्यां बद्ध्वा घटिकाश्चक्रं जलयन्त्रवत् तथा धार्य्यम् । नलकप्रच्युतसलिलं पतति यथा तद्घटीमध्ये ॥ भ्रमति ततस्तत् सततं पूर्णघटीभिः समाकृष्टम् । चक्रच्युतं तदुदकं कुण्डे याति प्रणालिकया ॥” “इदानीमन्येषां स्वयंवहमुपहसन्नाह । यद्वधोरन्ध्रनलं तत् सापेक्षत्वात् स्वयंवहं ग्राम्यम् । चतुरचमत्कारकरी युक्तिर्यन्त्रं नहि ग्राम्या ॥ एवं बहुधा यन्त्रं स्वयंवहं कुहकविद्यया भवति । नेदं गोलाश्रितया पूर्बोक्तत्वान्मयाप्युक्तम् ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोले यन्त्राध्यायः ॥) यन्त्रकं, क्ली, यन्त्रकाष्ठम् । (कुन्दम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७३ ॥) कुँद् इति भाषा । यम्यते काष्ठमने- नेति यमधातोस्त्रप्रत्ययेन यन्त्रं ततः स्वार्थे कप्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । २ । “कार्य्यो गोफणिकाबन्धः कट्यामावेश्य यन्त्रकम् । न कुर्य्यात् स्नहसेकञ्च तेन क्लिद्यति हि व्रणः ॥” यन्त्रयति बध्नाति सेतुप्रभृतीनीति । यन्त्रि + ण्वुल् । सेतुप्रभृतिनिर्म्मातरि, त्रि । यथा, रामा- यणे । २ । ८० । १ । “स्वकर्म्माभिरताः शूराः खनका यन्त्रकास्तथा ॥” “यन्त्रका जलप्रवाहादियन्त्रणस्मर्थाः ।” इति तट्टीका ॥) यन्त्रगृहं, क्ली, (यन्त्रस्य गृहम् ।) तैलिशाला । इति हेमचन्द्रः । ४ । ६३ ॥ घानिघर इति भाषा ॥

पृष्ठ ४/०१८

यन्त्रगोलः, पुं, कलायविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मटर इति भाषा ॥ यन्त्रणं, क्ली, (यन्त्र + ल्युट् ।) रक्षणम् । बन्धनम् । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने अष्टादशाध्याये । “यन्त्रणमत ऊर्द्धुमधस्तिर्य्यक् ॥”) नियमनम् । इति मेदिनी । णे, ७१ ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तर- तन्त्रे ४१ अध्याये । “रक्तक्षयाद्वैदनाभिस्तथैवाहारयन्त्रणात् । व्रणितस्य भवेच्छोषः स चासाध्यतमस्ततः ॥”) यन्त्रणा, स्त्री, (यन्त्रि + “ण्यासश्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति युच् । टाप् ।) पीडा । यथा, नैषधे । ४ । १० । “मदनतापभरेण विदीर्य्य नो यदुदपाति हृदा दमनस्वसुः । निविडपीनकुचद्बययन्त्रणा तमपराधमधात् प्रतिबध्नती ॥” (पीडाशब्देऽस्या विशेषो विज्ञेयः ॥) यन्त्रपेषणी, स्त्री, (पिष्यतेऽनयेति । पिष् । करणे ल्युट् । ङीप् । यन्त्रमेव पेषणी ।) पेषणार्थयन्त्रम् । इति जटाधरः ॥ याँता इति भाषा ॥ यन्त्रिका, स्त्री, (यन्त्रयति कृतकौतुका पीडय- तीति । यन्त्रि + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) पत्न्याः कनिष्ठा भगिनी । यथा, हेमचन्द्रे । “कनिष्ठा श्यालिका हाली यन्त्रिका केलि- कुञ्चिका ॥” यन्त्रितः, त्रि, (यन्त्रि + क्तः ।) बद्धः । इति धरणिः ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । १७ । १७ । “ते भृत्या जगृहुर्धेनुं हठादाक्रम्य यन्त्रिताम् । वेगमाना मुनिं प्राह सुरभिः साश्रुलोचना ॥”) यन्त्री, [न्] त्रि, यन्त्रविशिष्टः । यन्त्रशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यन्त्रयति बध्नातीति । यन्त्रि बन्धने + णिनिः । बन्धनकारकः । यथा, रामायणे । १ । १ । ७६ । “अस्त्रेणोन्मुक्तमात्मानं ज्ञात्वा पैतामहाद्- वरात् । मर्षयन् राक्षसान् वीरो यन्त्रिणस्तान् यदृ- च्छया ॥”) यभ, औ मैथुने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-अनिट् ।) औ, अयाप्सीत् । यभति युवा । इति दुर्गादासः ॥ यम, औ उ विरतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-अनिट् । क्त्वावेट् ।) औ, यन्ता । उ, यमित्वा यन्त्वा । विरतिर्निवृत्तिः । यच्छति पापात् साधुः । इति दुर्गादासः ॥ यम, क मि परिवेषणे । तदभावे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क मि, यमयति यामयति । परिवेषणं अन्नादेर- र्पणम् । वेष्टनमित्येके । विषत्यव्याप्तावित्यस्य रूपमिति रमानाथः । केचित्तु परिवेषण एवायं मानुबन्धः । यमयत्यन्नं द्बिजाय गृही । अन्यत्र नियामयति संयामयति इत्याहुः । अन्ये तु अपरिवेषण एवायं मानुबन्धः । ‘नियमयति

विमार्गप्रस्थितानान्तु दण्डम् ।’ इति शाकुन्तले । परिवेषणे तु यामयत्यन्नं द्विजाय गृही इत्याहुः । तेन उभयस्य प्रामाणिकत्वादुभयत्र विकल्प- ज्ञापनार्थञ्चानुबन्धः कृतः । इति दुर्गादासः ॥ यमः, पुं, (यमयति नियमयति जीवानां फलाफल- मिति । यम् + अच् ।) दक्षिणदिक्पालः । तत्पर्य्यायः । धर्म्मराजः २ पितृपतिः ३ सम- वर्त्ती ४ परेतराट् ५ कृतान्तः ६ यमुनाभ्राता ७ शमनः ८ यमराट् ९ कालः १० दण्डधरः ११ श्राद्धदेवः १२ वैवस्वतः १३ अन्तकः १४ । इत्यमरः । १ । १ । ६१ ॥ धर्म्मः १५ धर्म्मराट् १६ जीवितेशः १७ महिषध्वजः १८ औडम्बरः १९ दण्डधारः २० कीनाशः २१ दध्नः २२ महिष- वाहनः २३ शीर्णपादः २४ भीमशासनः २५ कङ्कः २६ हरिः २७ । इति शब्दरत्नावली ॥ कर्म्मकरः २८ । इति जटाधरः ॥ * ॥ चतुर्द्दश- यमतर्पणं यथा, -- “यां काञ्चित् सरितं प्राप्य कृष्णपक्षे चतुर्द्दशीम् । यमुनायां विशेषेण नियतस्तर्पयेद्यमान् ॥ यमाय धर्म्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च । वैवस्वताय कालाय सर्व्वभूतक्षयाय च ॥ औडम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने । वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै नमः ॥ एकैकस्य तिलैर्मिश्रांस्त्रींस्त्रीन् दद्यात् जला- ञ्जलीन् । संवत्सरकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतभविष्यपुराणवचनम् ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “संज्ञा च रविणा दृष्टा निमीलयति लोचने । यतस्ततः सरोषोऽर्कः संज्ञां निष्ठुरमब्रवीत् ॥ मयि दृष्टे सदा यस्मात् कुरुषे नेत्रसंयमम् । तस्माज्जनिष्यसे मूढे ! प्रजासंयमनं यमम् ॥” मार्कण्डेय उवाच । “ततस्तस्यास्तु संजज्ञे भर्त्तृशापेन तेन वै । यमश्च यसुना चेयं प्रख्याता सुमहानदी ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे वैवस्वतमन्वन्तरे ७७ अः ॥ पुण्यात्मनां सम्बन्धे तस्य रूपं यथा, -- “तानागतांस्ततो दृष्ट्वा नरान् धर्म्मपरायणान् । भास्करिः प्रीतिमासाद्य स्वयं नारायणो भवेत् ॥ चतुर्ब्बाहुः श्यामवर्णः प्रफुल्लकमलेक्षणः । शङ्खचक्रगदापद्मधारी गरुडवाहनः ॥ स्वर्णयज्ञोपवीती च स्मेरचारुतराननः । किरीटी कुण्डली चैव वनमालाविभूषितः ॥” पापिनां सम्बन्धे तस्य रूपं यथा, -- “त्रिंशद्योजनदीर्घाङ्गो वापीसदृशलोचनः । धूम्रवर्णो महातेजाः प्रलयाम्भोधरध्वनिः ॥ तृणाधिराजलोमां च ज्वलदग्निशिखाग्रवत् । नासारन्ध्रस्फुरच्छ्वासस्वनैर्ज्जितमहानिलः ॥ सुदीर्घदशनश्रेणिः सूर्पोपमनखावलिः । प्रचण्डमहिषारूढः संदष्टदशनच्छदः ॥ दण्डहस्तश्चर्म्मवासा भ्रूकुटीकुटिलाननः ॥” इति पाद्मे क्रियायागसारे २२ अध्यायः ॥

अस्यानधिकारो यथा, -- “प्रोवाच धर्म्मं यदहं ब्रवीमि कार्य्यं त्वया तत् खलु धर्म्मराज ! ॥ ब्रह्मोवाच । ये भक्ताः पुण्डरीकाक्षे कर्म्मणा मनसा गिरा । स्वकर्म्मनिरता दान्ता न नियम्या हि ते त्वया ॥ कृष्णः संपूजितो यैस्तु यैः कृष्णः समुपासितः । यैश्च नित्यं स्मृतः कृष्णो न ते त्वद्बिषयोपगाः ॥ नमः कृष्णाच्युतानन्तं वासुदेवेत्युदीरितम् । यैर्भावभावितो धर्म्म ! न ते त्वद्बिषयोपगाः ॥ दानं ददद्भिर्यैरुक्तमच्युतः प्रीयतामिति । श्रद्धापुरःसरैर्धर्म्म ! न ते त्वद्विषयोपगाः ॥ उत्तिष्ठद्भिः स्वपांद्भश्च व्रजद्भिश्च जनार्दनः । यैः स्मृतस्तु सदा धर्म्म ! न ते त्वद्बिषयोपगाः ॥ सर्व्ववाधासु ये कृष्णं संस्मरन्त्युच्चरन्ति च । तद्भावभाविनो ये च न ते त्वद्बिषयोपगाः ॥ स एव धाता सर्व्वस्य तन्नियोगकरा वयम् । यमसंयमने त्यक्तः सोऽस्मत्संयमको हरिः ॥” इति वह्निपुराणे नरसिंहप्रादुर्भावाध्यायः ॥ अपि च । ब्राह्मण उवाच । “यत् कृत्वा सुमहत् पुण्यं धर्म्माधर्म्मविनिणये । प्रमाणं त्वं हि लोकानां फलं मे ब्रूहि तद्- यम् ! ॥” यम उवाच । यमो यम इति श्रुत्वा वृथा ह्युद्विजते जनः । आत्मा च यमितो येन न तस्यैव यमः स्मृतः ॥ आनृशंस्यं क्षमा सत्यमहिंसा दम आर्जवम् । ध्यानं प्रसादो माधुर्य्यं सन्तोषश्च यमा दश ॥ यमैश्च नियमैश्चैव यः करोत्यात्मसंयमम् । स चादृष्ट्वा तु मां याति परं ब्रह्म सनातनम् ॥” इति तत्रैव यमशर्म्मिलोपाख्यानम् ॥ * ॥ सावित्रीकृतं यमाष्टकं स्तोत्रं यथा, -- सावित्र्युवाच । “तपसा धर्म्ममाराध्य पुष्करे भास्करः पुरा । धर्म्मांशं यं सुतं प्राप धर्म्मराजं नमाम्यहम् ॥ १ ॥ समता सर्व्वभूतेषु यस्य सर्व्वस्य साक्षिणः । अतो यन्नाम शमनमिति तं प्रणमाम्यहम् ॥ २ ॥ येनान्तश्च कृतो विश्वे सर्व्वेषां जीविनां परम् । कर्म्मानुरूपकाले च तं कृतान्तं नमाम्यहम् ॥ ३ ॥ बिभर्त्ति दण्डं दण्डाय पापिनां शुद्धिहेतवे । नमामि तं दंण्डधरं यः शास्ता सर्व्वदेहिनाम् ॥ ४ ॥ विश्वे च कलयत्येव यः सर्व्वायुश्च सन्ततम् । अतीव दुर्निवार्य्यञ्च तं कालं प्रणमाम्यहम् ॥ ५ ॥ तपस्वी वैष्णवो धर्म्मी संयमी विजितेन्द्रियः । जीविनां कर्म्मफलदस्तं यमं प्रणमाम्यहम् ॥ ६ ॥ स्वात्मारामश्च सर्व्वज्ञो मित्रः पुण्यकृतां भवे । पापिनां क्लेशदो यस्तं पुण्यमित्रं नमाम्यहम् ॥ ७ ॥ यज्जन्म ब्रह्मणो वंशे ज्वलन्तं ब्रह्मतेजसा । यो ध्यायति परं ब्रह्म ब्रह्मवंशं नमाम्यहम् ॥ ८ ॥ इत्युक्त्वा सा च सावित्री प्रणनाम यमं मुने । यमस्तां विष्णुभजनं कर्म्मपाकमुवाच ह ॥

पृष्ठ ४/०१९

इदं यमाष्टकं नित्यं प्रातरुत्थाय यः पठेत् । यमात्तस्य भयं नास्ति सर्व्वपापात् प्रमुच्यते ॥ महापापी यदि पठेत् नित्यं भक्त्या च नारद ! । यमः करोति तं शुद्धं कायव्यूहेन निश्चितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २६ अध्यायः ॥ * ॥ पारिभाषिकयमदन्ता यथा, -- “कार्त्तिकस्य दिनान्यष्टावष्टाग्रहायणस्य च । यमस्य दशना एते लघ्वाहारी स जीवति ॥” इति वैद्यकम् ॥ * ॥ (“पङ्कमत्स्यवसातैलघृतगन्धांश्च ये नराः । मृष्टगन्धांश्च ये वान्ति गन्तारस्ते यमालयम् ॥ यूका ललाटमायान्ति बलिं नाश्नन्ति वायसाः । येषां वापि रतिर्नास्ति यातारस्ते यमालयम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ३१ अध्यायः ॥ अस्य शापवृत्तान्तं शापान्तवृत्तान्तञ्च यम- राजशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) शरीरसाधना- पेक्षनित्यकर्म्म । इत्यमरः । २ । ७ । ४९ ॥ “उपायान्तरनिरपेक्षं शरीरमात्रसाध्यं नित्यं यावज्जीवमवश्यकार्य्यं यत्कर्म्म सत्यास्तेयादि तद्- यमः । यमेरल् । ‘अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्य्यमकल्कता । अस्तेयमिति पञ्चैते यमाश्चैव व्रतानि च ॥’ इति मनुः ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ स च अष्टाङ्गयोगान्तर्गताङ्गविशेषः । स तु दशविधो यथा, -- “ब्रह्मचर्य्यं दया क्षान्तिर्ध्यानं सत्यमकल्कता । अहिंसास्तेयमाधुर्य्यं दमश्चैते यमाः स्मृताः ॥” इति गारुडे १०९ अध्यायः ॥ * ॥ स च पञ्चविधो यथा, -- “अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य्यापरिग्रहौ । यमाः पञ्चाथ नियमाः शौचं द्विविधमीरितम् ॥” इति तत्रैव २३० अध्यायः ॥ “अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्य्यापरिग्रहा यमाः ।” इति पातञ्जले साधनपादे । ३० ॥ यच्छति निय- च्छति इन्द्रियग्राममनेनेति । यम + घञ् ।) संयमः ॥ यथा, अमरः । ३ । २ । १८ । “वियामो वियमो यामो यमः संयामसंयमौ ॥” काकः । शनिः । इति मेदिनी । मे, २३ ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ३० । “अतीन्द्रः संग्रहः सर्गो धृतात्मा नियमो यमः ॥” “अन्तर्यच्छतीति यमः ।” इति तद्भाष्ये शङ्करा- चार्य्यः ॥) यमः, त्रि, (यच्छति एकत्र गर्भाशये निरतो भवतीति । यम् + अच् ।) यमजः । इति मेदिनी । मे, २३ ॥ तयोर्ज्येष्ठत्वनिरूपणं यथा, “बहिर्वर्णेषु चारित्राद्यमयोः पूर्व्वजन्मतः । यस्य जातस्य यमयोः पश्यन्ति प्रथमं मुखम् । सन्तानः पितरश्चैव तस्मिन् ज्यैष्ठं प्रतिष्ठितम् ॥ जन्मप्राथम्यात् ज्यैष्ठं यमयोः न तु निषेक- प्राथम्यात् जन्मप्राथम्यसन्देहे मुखदर्शनप्राथ- म्यत् ।” इति उद्वाहतत्त्वम् ॥ (यथा, -- “बीजेऽन्तर्वायुना भिन्ने द्वौ जीवौ कुक्षिमागतौ ।

यमावित्यभिधीयेते धर्म्मेतरपुरःसरौ ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥ अनयोरेकस्य वृद्धिरपरस्य क्षीणताकथमित्यत आह । “कर्म्मात्मकत्वाद्विषमांशभेदात् शुक्रासृजं वृद्धिमुपैति कुक्षौ । एकोऽधिको न्यूनतरो द्वितीय एवं यमेऽप्यभ्यधिको विशेषः ॥” इति चरके शारीरस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥) यमकं, क्ली, (यमं युग्मभावं कायति प्राप्नीतीति । कै + कः ।) शब्दालङ्कारः । तस्य लक्षणादि यथा, -- “सत्यर्थे पृथगर्थायाः स्वरव्यञ्जनसंहतेः । क्रमेण तेनैवावृत्तिर्यमकं विनिगद्यते ॥ अत्र द्वयोरपि पदयोः क्वचित् सार्थकत्वं क्वचिन्निरर्थकत्वं क्वचिदेकस्य सार्थकत्वमपरस्य निरर्थकत्वमत उक्तं सत्यर्थ इति । तेनैव क्रमेणेति दमो मोद इत्यादेर्विभक्तविषयत्वं सूचितम् । एतच्च पदपादार्द्धश्लोकावृत्तित्वेन पादाद्यावृत्तेश्चानेकविषयतया प्रभूततमभेदं दिङ्मात्रमुदाह्रियते । ‘नवपलाशपलाशवनं पुरः स्फुटपरागपरागतपङ्कजम् । मृदुलतान्तलतान्तमलोकयत् ससुरभिं सुरभिं सुमनोभरैः ॥’ इति माघे । ६ । २ ॥ अत्र पदावृत्तिः पलाशपलाशेति सुरभिं सुरभिमित्यत्र च द्वयोः सार्थकत्वम् । लतान्त- लतान्तेत्यत्र प्रथमस्य निरर्थकत्वं परागपरागे- त्यत्र द्वितीयस्य एवमन्यत्राप्युदाहार्य्यम् । यम- कादौ भवेदैक्यं डलोर्ब्बबोर्लरोस्तथा । इत्युक्त- नयात् । भुजलतां जडतामबलाजन इत्यत्र न यमकत्वहानिः ।” इति साहित्यदर्पणे दशमः परिच्छेदः । १० ॥ (यमकालङ्कारस्तु युग्मपाद- यमकायुग्मपादयमकाद्यन्तयमक-पादमध्ययमक- पादान्तयमक-पादादियमक-पादादिमध्ययमक- पादाद्यन्तयमक-मध्यान्तयमक-काञ्चीयमकगर्भ- यमकचक्रबालयमकपुष्पयमकमहायमकमिथुन- यमकवृन्तयमकविपथयमकसमुद्गयमकसर्व्वयमक यमकावलीभेदात् बहुविधः । तत्तल्लक्षणोदाह- रणादिकं भट्टिकाव्ये दशमसर्गे यमकचक्रे काव्या- दर्शे दशमपरिच्छेदे च द्रष्टव्यम् ॥ व्यूहविशेषः । यथा, महाभारते । ४ । ५५ । ४२ । “ततो विराटस्य सुतः सव्यमावृत्य वाजिनः । यमकं मण्डलं कृत्वा तान् योधान् प्रत्यवारयत् ॥” “यमकं शत्रणां निरोधकं मण्डलं कृत्वा ।” इति तट्टीकायं नीलकण्ठः ॥ सदृशम् । यथा, महा- भारते । ३ । १९ । ८ । “मण्डलानि विचित्राणि यमकानीतराणि च । सव्यानि च विचित्राणि दक्षिणानि च सर्व्वशः ॥” “यमकानि सदृशानि ।” इति तट्टीकायां नील- कण्ठः ॥) त्रि, यमजः । इति मेदिनी । के, १४२ ॥

यमकः, पुं, (यम् + भावे घञ् । स्वार्थे कन् ।) संयमः । इति मेदिनी । के, १४२ ॥ यमकालिन्दी, स्त्री, (यमः कालिन्दी च सुतः सुता च यस्याः ।) संज्ञा । सा च सूर्य्यपत्नी । इति शब्दरत्नावली ॥ यमकीटः, पुं, (यमसूचकः कीटः ।) घुर्घूरनामा कीटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यमकोटिः, स्त्री, लङ्कायाः पूर्ब्बं पृथिव्याश्चतुर्थभागे देशविशेषः । यथा, -- “लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक्पश्चिमे रोमकपत्तनञ्च । अधस्ततः सिद्धपुरं सुमेरुः सौम्येऽथ याम्ये वडवानलश्च । कुवृत्तपादान्तरितानि तानि स्थानानि षड्गोलविदो वदन्ति ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ यमघण्टः, पुं, (यमं घण्टयतीति । घण्टि + अण् ।) योगविशेषः । यथा, -- “द्बे मघापूर्ब्बफल्गुन्यौ पुष्याश्लेषा च चन्द्रयोः । ज्येष्ठानुराधा भरणी चाश्विनी कुजवासरे ॥ हस्तार्द्रा चन्द्रजे मूला पूर्ब्बाषाढा च रेवती । जीवे ह्युत्तरभाद्रश्च शुक्राहे स्वातिरोहिणी । शनिवारे शतभिषा श्रवणा यमघण्टकः ॥” इति सारसंग्रहः ॥ अपि च । “घण्टोऽखण्डर्क्षयुक्ते स्वगृहपतिदिने सौम्यवारे- ऽर्य्यमापि ।” अस्य वर्ज्ज्यकालनिर्णयो यथा, -- “यमघण्टे त्यजेदष्टौ मृत्यौ द्वादश नाडिकाः । अन्येषां पापयोगानां मध्याह्नात् परतः शुभम् ॥” अस्य दोषा यथा, -- “एभिर्जातो न जीवेत यदि शक्रसमो भवेत् । विवाहे विधवा नारी यात्रायां मरणं भवेत् ॥ निष्फलं कृषिवाणिज्यं विद्यारम्भे च मूर्खता । गृहप्रवेशे भङ्गः ष्याच्चूडायां मरणं ध्रुवम् ॥ ऋणदाने फलं नास्ति व्रतदाने च निष्फले । शुभकर्म्माणि सर्व्वानि नैव कुर्य्याद्विचक्षणः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ रविवारे १० । ११ । सोमवारे ८ । ९ । मङ्गल- वारे १७ । १८ । १ । २ । बुधवारे १३ । ६ । बृहस्पतिवारे १९ । २० । २६ । २७ । शुक्र- वारे १५ । ४ । शनिवारे २४ । २२ । इति यमघण्टयोगः ॥ यमजः, त्रि, (यमो यमकः सन् जायते इति । जन् + डः ।) एककालीनैकगर्भजातसन्तान- द्वयम् । यथा, मेदिनी । मे, २३ । “यमोऽन्यलिङ्गो यमजे ना काके शमने शनौ ॥” (यथा च कथासरित्सागरे । २३ । ९१ । “शान्तिकरोऽपि पुरोधा भ्रातृसुतं शान्ति- सोममपरञ्च । वैश्वानरमर्पितवान् पिङ्नलिकापुत्त्रकौ यमत्रौ ॥”)

पृष्ठ ४/०२०

अस्य ज्येष्ठत्वं यमशब्द द्रष्टव्यम् ॥ (अश्वविशेषे, पुं । यथा, अश्ववैद्यके । ३ । १५२ । “एकेनाङ्गेन हीनेन भिन्नेन च विशेषतः । यमजं वाजिनं बिन्द्यात् वामनं वामना- कृतिम् ॥”) यमदग्निः, पुं, (जमन् हुतभक्षणशीलः प्रज्ज्वलितो ऽग्निरिव । पृषोदरादित्वात् जस्य यः ।) जम- दग्निमुनिः । स तु परशुरामपिता । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ (विवृतिस्तु जमदग्निशब्दे द्रष्टव्या ॥) यमदूतः, पुं, (यमस्य दूतः ।) यमस्य चरः । यथा, -- “यमदूतपिशाचाद्यैर्यत् परासुरुपास्यते । सद्भिरौषधवीर्य्याणि तस्मात्तं परिवर्ज्जयेत् ॥” इति वाग्भटे शरीरस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) धर्म्मस्व उवाच । “के यूयं विकृताकाराः पाशमुद्गरपाणयः । दंष्ट्राकरालवदना अङ्गारसदृशप्रभाः ॥ यूयं सर्व्वे महावीराः ज्वलत्पावकलोचनाः । कृता तथापि युष्माकमियं केन सुदुर्गतिः ॥” यमदूता ऊचुः । यमदूता वयं सर्व्वे यमाज्ञाकारिणः सदा । त्वद्दत्तोऽयं द्विजास्माकं सुमहान् कश्मलो- दयः ॥” इति पद्मपुराणे क्रियायोगसारे ६ अध्यायः ॥ यमदूतकः, पुं, (यमस्य दूत इवेति कन् ।) काकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यमदूत + स्वार्थे कन् ।) यमदूतश्च ॥ यमदूतिका, स्त्री, (यमस्य दूतिकेव ।) तिन्तिडी- वृक्षः । (यथा, -- “जीवनं जीवनं हन्ति प्राणान् हन्ति समीरणः । किमाश्चर्य्यं क्षारभूमौ प्राणदा यमदूतिका ॥” इत्युद्भटः ॥) यमदेवता, स्त्री, (यमो देवता अधिष्ठात्री यस्याः ।) भरणीनक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २२ ॥ यमद्रुमः, पुं, (यम इव भयावहो द्रुमः ।) शाल्मलि- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्य शाल्मलिशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) यमद्वितीया, स्त्री, (यमप्रिया द्बितीया इति मध्य- पदलोपिकर्म्मधारयः ।) कार्त्तिकशुक्लद्वितीया । भ्रातृद्बितीया इति ख्याता । तत्कृत्यं यथा । लिङ्गपुराणे । “कार्त्तिके तु द्वितीयायां शुक्लायां भ्रातृपूजनम् । या न कुर्य्याद्विनश्यन्ति भातरः सप्तजन्मनि ॥” तस्या इति शेषः । महाभारते । “कार्त्तिके शुक्लपक्षस्य द्बितीयायां युधिष्ठिर ! । यमो यमुनया पूर्ब्बं भोजितः स्वगृहे स्वयम् । तस्मान्निजगृहे पार्थ ! न भोक्तव्यमतो बुधैः ॥ यत्नेन भगिनीहस्ताद्भोक्तव्यं पुष्टिवर्द्धनम् । दानानि च प्रदेयानि भगिनीभ्यो विशेषतः ॥” तथा । “यमञ्च चित्रगुप्तञ्च यमदूतांश्च पूजयेत् ।

अर्घ्यश्चात्र प्रदातव्यो यमाय सहजद्बयैः ॥” सहजद्वयैर्भगिनीभ्रातृभिः । अर्घ्यमन्त्रः । “एह्येहि मार्त्तण्डज पाशहस्त यमान्तकालोकधरामरेश । भ्रातृद्वितीयाकृतदेवपूजां गृहाण चार्घ्यं भगवन्नमस्ते ॥ धर्म्मराज नमस्तुभ्यं नमस्ते यमुनाग्रज । पाहि मां किङ्करैः सार्द्धं सूर्य्यपुत्त्र नमोऽस्तु ते ॥” यमुनाञ्च संपूज्य नमस्कुर्य्यात् । “यमस्वसर्नमस्तेऽस्तु यमुने लोकपूजिते । वरदा भव मे नित्यं सूर्य्यपूत्त्रि नमोऽस्तु ते ॥” अन्नं दत्त्वा पठेत् । “भ्रातस्तवानुजाताहं भुङ्क्ष्व भक्तमिदं शुभम् । प्रीतये यमराजस्य यमुनाया विशेषतः ॥” ज्येष्ठा चेत् तदाग्रजाताहमिति वदेत् ॥ अत्र भोक्तव्यं पुष्टिवर्द्धनं इति विधिसमभिव्याहृत- फलश्रुत्या भोजननियमस्य प्राधान्यात्तस्य मुख्य- कालोऽष्टधाविभक्तदिनपञ्चमांशो ग्राह्यः । यथा दक्षः । “पञ्चमे च तथा भागे संविभागो यथार्हतः । पितृदेवममनुष्याणां कीटानाञ्चोपदिश्यते ॥ संविभागं ततः कृत्वा गृहस्थः शेषभुग्भवेत् । इतिहासपुराणाद्यैः षष्ठञ्च सप्तमं नयेत् ॥” संविभागो विभज्यान्नस्य प्रतिपादनम् । देवोऽत्र वैश्वदेवसम्बन्धी । पञ्चमांशालाभे तु । “न भुञ्जीतोद्धृतस्नेहं नातिसौहित्यमाचरेत् । नातिप्रगे नातिसायं नातिसन्ध्यासमीपतः ॥” इति मनूक्तपर्य्यूदस्तसूर्य्योदस्तेतरकालोऽपि ग्राह्यः । सौहित्यं तृप्तिः । अत्र भोजनस्य राग- प्राप्तत्वेऽपि तत्कालस्य । “मुनिभिर्द्विरशनं प्रोक्तं विप्राणां मर्त्यवासिनां नित्यम् । अहनि च तथा तमस्विन्यां सार्द्धप्रहरयामान्तः ॥” इति कात्यायनीयेन नियमितत्वाद्भोजनकालस्य वैधत्वेन शास्त्रीयत्वात् न सामान्यशास्त्रप्राप्त्युप- जीविपर्य्युदासासङ्गतिः । अत्रानध्ययनं भ्रान्ता- नाम् । प्रेतपक्षोत्तरद्बितीयायां तन्निषेधात् । यथा च राजमार्त्तण्डे । “प्रे को चै चा द्वितीयास्ताः प्रेतपक्षे गते तु या । या तु कोजागरे याते चैत्र्यावल्याः परेऽपि च ॥ चातुर्मास्ये मसाप्ते च द्वितीया या भवेत्तिथिः । परास्वेतास्वनध्यायः पुराणैः परिकीर्त्तितः ॥” ज्यातिषे । तथा यमद्वितीयायां यात्रायां मरणं भवेत् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ अस्यां व्रत- विधानं यथा, -- नारद उवाच । “भगवन् ! प्रष्टुमिच्छामि त्वामहं विनया- न्वितः । तद्व्रतं ब्रूहि मे स्वामिन् ! मृत्युं येन न पश्यति ॥ अल्पदोषं महत्पुण्यं शोभनं व्रतमुत्तमम् । प्रसादं कुरु मे स्वामिन् ! यथाहं तत् करोमि भोः ॥

ब्रह्मोवाच । यदि चेच्छसि विप्रेन्द्र व्रतानां व्रतमुत्तमम् । व्रतं यमद्बितीयाख्यं शृणु त्वं मृत्युवारणम् ॥ कार्त्तिके मासि शुक्लायां द्वितीयायां मुनीश्वर ! । कर्त्तव्यं तद्विधानेन ह्यपमृत्युनिवारणम् ॥ ब्राह्मे मुहूर्त्ते चोत्थाय चिन्तयेदात्मनो हितम् । प्रातः कृत्वा द्विजः स्नानं दन्तधावनपूर्ब्बकम् ॥ ततः शुक्लाम्बरधरः शुक्लमाल्यानुलेपनः । कृतनित्यक्रियो हृष्टः कुण्डलाङ्गदभूषितः ॥ विधिं विष्णुञ्च रुद्रञ्च संस्थाप्यौडम्बरे शुमे । पद्मं सप्तदलं कृत्वा पूजयेत् सुस्थमानसः ॥ चन्दनागुरुकर्पूरकुङ्कुमैर्द्बिजसत्तम् ! । पुष्पैर्धूपैश्च नैवेद्यैर्नारिकेलादिभिः फलैः ॥ सरस्वतीञ्च वरदां वीणापुस्तकधारिणीम् । ध्यायेत् शुक्लाम्बरधरां हंसवाहनसंस्थिताम् ॥ ततो मृत्युविनाशार्थं सालङ्कारां पयस्विनीम् । विप्राय वेदविदुषे गाञ्च दद्यात् सवत्सकाम् ॥ अपमृत्युविनाशाय संसारार्णवतारिकाम् । विप्र तुभ्यमिमां रौद्रीं धेनुं सम्प्रददे ह्यहम् ॥ इति वाक्यविचारेण धेनुं दद्याद्द्विजातये । कुलीनाय सुशान्ताय रोगहीनद्बिजाय वै ॥ तदभावे चोदकुम्भं सवस्त्रं सहिरण्यकम् । औडुम्बरविधानेन सम्प्रदद्याद्द्विजातये ॥ तस्याप्यलाभे विप्रेन्द्र ! विप्राय सदुपानहौ । दद्यात् कार्त्तिकशुक्लायां द्बितीयायां विशेषतः ॥ ज्ञातिश्रेष्ठान् तथा वृद्धान् संपूज्य चाभिवादयेत् । नारिकेलादिदानेन तोषयेत् स्वजनानपि ॥ ततः सोदरसम्पन्ना भगिनी याभवन्मुने ! । तस्या गृहं समागत्य श्रद्दधानोऽभिराजयेत् ॥ भद्रे भगिनि ! शुभगे त्वदङ्घ्रिसरसीरुहे । श्रेयसेऽद्य नमस्कर्त्तुमागतोऽहं तवालयम् ॥ इति श्रुत्वा भगिन्यादिः सोदरं विनयान्वितम् । मृदुवाक्यैस्ततस्तस्य पूजनं क्रियते महत् ॥ अद्य भ्रातृमती भ्रातस्त्वं नो वयसि बान्धवः । भोक्तव्यं भोऽद्य मद्गेहे त्वायुषे कुलदीपक ! ॥ कार्त्तिके शुक्लपक्षस्य द्वितीयायां सहोदरः । यमो यमुनया पूर्ब्बं भोजितः स्वगृहेऽर्च्चितः । अस्मिन् दिने यमेनापि पूजिता भगिनी शुभा ॥ स्वसुर्नरो वेश्मनि यो न भुङ्क्ते यमद्वितीयादिनमेव लब्ध्वा । तं पापिनं सर्व्वसुराः प्रबुध्य संसारमार्गे रटयन्ति विप्र ! ॥ तस्माद्भ्रात्रा स्वसृगृहे भोक्तव्यं मासि कार्त्तिके । शुक्लायाञ्च द्वितीयायां सर्व्वैश्वर्य्याय भो द्बिज ! ॥ वर्षे वर्षे च कर्त्तव्यं यशसे आयुषे श्रिये । ततः सम्प्राप्य सुमते भगिन्यै सुविधानतः ॥ स्वर्णालङ्कारवस्त्रादिदानसत्कारमादरात् । प्रदद्यान्मुनिशार्द्दूल प्रश्रयावनतः सुधीः ॥ स आशीषं प्रगृह्यास्या नमस्कृत्य क्षमापयेत् । सर्व्वा भगिन्यः सन्तोष्या ज्येष्ठानुक्रमशस्तदा ॥ वस्त्रान्नपानसत्कारैर्भोजनैः पुष्टिवर्द्धनैः । करोत्येवं नरो विद्बान्न याति यमयातनाम् ॥

पृष्ठ ४/०२१

अपमृत्युं न चाप्नोति सत्यं सत्यं हि नान्यथा ॥ यैर्भगिन्यः सुवासिन्यो वस्त्रालङ्कारतोषिताः । न तेषां वत्सरं यावत् कलहो न रिपोर्भयम् ॥ व्रतस्यास्य प्रसादेन भूताः प्रेताश्च राक्षसाः । दूरादेव पलायन्ते धर्म्मराजेन ताडिताः ॥ यो देवो महिषारूढो दण्डमुद्गरधारकः । वेष्टितः किङ्करैर्दष्टैस्तस्मै कालात्मने नमः ॥ इत्थं त्वं दिजशार्द्दूल ! कुरुष्व तद्व्रतं शुभम् । रम्यं यमद्वितीयाख्यमपमृत्युनिवारणम् ॥ व्रतस्यास्य प्रभावेन पुत्त्रपौत्त्रसमन्वितः । सत्यं वदामि ते विप्र ! गृहस्थः स्यात् सदैव हि ॥ गार्हस्थ्येन समो धर्म्मो न भूतो न भविष्यति । सन्देहोऽत्र न कर्त्तव्य इह लोके परत्र च ॥ ये वै यमद्वितीयाख्यं व्रतं कुर्व्वन्ति मानवाः । सप्तजन्मकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ अपुत्त्रो लभते पुत्त्रं धनहीनो लभेद्धनम् । भार्य्याहीनो लभेद्भार्य्यां सुरूपां कुलसम्भवाम् ॥ यस्यां तिथौ यमुनया यमराजदेवः संभोजितः सकललोकनिपातदक्षः । तस्यां भुनक्ति सुतिथौ च गृहे भगिन्याः प्राप्नोति वित्तमतुलं स चिरायुरेव ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे १२५ अध्यायः ॥ यमधारः, पुं, (यमा युग्मीभूता धारास्य । यद्वा, यमवत् विनाशिका धारा यत्र ।) पार्श्वद्बय- धारायुक्तास्त्रविशेषः । किरीच काटार इत्यादि भाषा ॥ यमनं, क्ली, (यम् + भावे ल्युट् ।) बन्धनम् । उपरतिः । इति मेदिनी । ने, १११ ॥ (संयमः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । १६ । ४८ । “अणुर्वामननामासि यतस्त्वं वामनाख्यया । मननान्मुनिरेवासि यमनाद् यतिरुच्यसे ॥”) यमनः, पुं, (यमयति नियमयतीति । यम् + ल्युः ।) यमः । इति मेदिनी । ने, १११ ॥ (यमयति वशमानयतीन्द्रियग्राममिति । संयमकर्त्तरि, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ९ । २२ । “यन्तासि यमनो ध्रुवोऽसि धरुणः ।” “यमनः स्वयं संयमनकर्त्ता भवसि ।” इति तद्- भाष्ये महीधरः ॥ नियमकारिणि च त्रि । यथा, तत्रैव । १४ । २२ । “यन्त्री राड्यन्त्र्यसि यमनी ध्रुवासि धरित्री ।” “यमनी सर्व्वेषां नियमकारिण्यसि ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) यमनिका, स्त्री, (यच्छति आवृणोतीति । यम् + ल्युः । कन् । टाप् ।) यवनिका । इत्यमर- टीकायां रामाश्रमः ॥ कानात् इति भाषा ॥ यमपत्नी, स्त्री, (यमस्य पत्नी ।) यमस्य भार्य्या । यमस्य द्वे भार्य्ये । धूमोर्णा १ विजया २ । इति जटाधरः ॥ यमप्रियः, पुं, (प्रीणातीति । प्री + कः । यमस्य प्रियः ।) वटवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ यमभगिनी, स्त्री, (यमस्य भगिनी स्वसा ।) यमुना । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४९ ॥

यमराजः, पुं, (यमश्चासौ राजा चेति । “राजाहः सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) यमः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९९ ॥ अस्य पुर्य्यादि यथा, “पुरी संयमनी तस्य चित्रगुप्तस्तु लेखकः । भृत्यौ चण्डमहाचण्डौ धूमोर्णाविजये प्रिये । विचार भूमिका नीचिः सहायाः कालपूरुषाः ॥” इति जटाधरः ॥ * ॥ स च विमात्रा छायया शप्तः । (यथा, मार्क- ण्डेये । ७७ । २५ -- २९ । “छायासंज्ञा त्वपत्येषु यथा स्वेष्वतिवत्सला । तथा न संज्ञाकन्यायां पुत्त्रयोश्चान्ववर्त्तत ॥ नलिनाद्युपभोगेषु विशेषमनुवासरम् । मनुस्तत्क्षान्तवानस्या यमस्तस्या न चक्षमे ॥ ताडनाय च वै कोपात् पादस्तेन समुद्यतः । तस्याः पुनः क्षान्तिमता न तु देहे निपातितः ॥ ततः शशाप तं कोपात् छायासंज्ञा यमं द्बिज । किञ्चित् प्रस्फुरमाणोष्ठी विचलत्पाणिपल्लवा ॥ पितुः पत्नीममर्य्यादं यन्मां तर्ज्जयसे पदा । भुवि तस्मादयं पादस्तवाद्यैव पतिष्यति ॥”) तच्छापान्तं यथा, -- “स्वरूपधारिणीं चेमामानिनाय निजाश्रमम् । संज्ञां भार्य्यां प्रीतिमतीं भास्करो वारितस्करः ॥ ततः पूर्ब्बसुतो योऽस्याः सोऽभूद्वैवस्वतो मनुः । द्बितीयस्तु यमः शापाद्धर्म्मदृष्टिरभूत् सुतः ॥ क्रिमयो मांसमादाय पादतस्ते महीतलम् । पतिष्यन्तीति शापान्तं तस्य चक्रे पिता स्वयम् ॥ धर्म्मदृष्टिर्यतश्चासौ समो मित्रे तथाहिते । ततो नियोगं तं याम्ये चकार तिमिरापहः ॥ यमुना च नदी जज्ञे कलिन्दान्तरवाहिणी ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे वैवस्वतमन्वन्तरे । ७८ । २५ -- २९ ॥ यमराट्, [ज्] पुं, (प्राणिसंयमनात् यमप्रभृतयः किङ्करास्तेषु राजते यमेन संयमेन राजते इति वा । राज् + क्विप् । इत्यमरटीकायां रघु- नाथः ।) यमः । इत्यमरः । १ । १ । १६ ॥ यमलं, क्ली, (यमं लातीति । ला + कः ।) युग्मम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । ६० ॥ (त्रि, यमजः । यथा, देवीभागवते । ३ । २८ । ५ । “सुमित्रातनयौ जातौ यमलौ द्वौ मनोहरौ । ते जाता वै किशोराश्च धनुर्व्वाणधराः किल ॥”) यमलपत्रकः, पुं, (यमलं यमजं पत्रमस्य । बहुव्रीहौ कः ।) अश्मन्तकवृक्षः । कोविदारवृक्षः । इति राजनिघण्टः ॥ यमलार्ज्जुनहा, [न्] पुं, (यमलार्ज्जुनौ हतवान् इति । हन् + क्विप् ।) श्रीकृष्णः । इति हेम- चन्द्रः ॥ यमलार्ज्जुनौ, पुं, (यमलौ च तावर्ज्जुनौ चेति कर्म्मधारयः ।) गोकुलस्थार्ज्जुनवृक्षद्वयम् । तौ कुवेरपुत्त्रौ नलकूवरमनिग्रीवौ । नारदशापात् वृक्षतां गतौ श्रीकृष्णेन उद्धारितौ । यथा, -- “यदिमौ लोकपालस्य पुत्त्रौ भूत्वा तमःप्लुतौ । न विवाससमात्मानं विजानीतः सुदुर्म्मदौ ॥

अतोऽर्हतः स्थावरतां स्यातां नैवं यथा पुनः । स्मृतिः स्यान्मत्प्रसादेन तत्रापि मदनुग्रहात् ॥ वासुदेवस्य सान्निध्यं लब्ध्वा दिव्यशरच्छते । वृत्ते स्वलोकतां भूयो लब्धभक्ती भविष्यतः ॥ श्रीशुक उवाच । स एवमुक्त्वा देवर्षिर्गतो नारायणाश्रमम् । नलकूवरमणिग्रीवावासतुर्यमलार्ज्जुनौ ॥ ऋषेर्भागवतमुख्यस्य सत्यं कर्त्तुं वचो हरिः । जगाम शनकैस्तत्र यत्र स्तो यमलार्ज्जुनौ ॥ देवर्षिर्मे प्रियतमौ यदिमौ धनदात्मजौ । तत्तथा साधयिष्यामि यद्गीतं तन्महात्मना ॥ इत्यन्तरेणार्ज्जुनयोः कृष्णस्तु यमयोर्ययौ । आत्मनिर्व्वेशमात्रेण तीर्य्यग्गतमुदूखलम् ॥ बालेन निष्कर्षतान्वगुदूखलं तत् दामोदरेण तर्षोत्कलिताङ्घ्रिबन्धौ । निष्पेततुः परमविक्रमितातिवेप- स्कन्धप्रबालविटपौ कृतचण्डशब्दौ ॥ तत्र श्रिया परमया ककुभः स्फुरन्तौ सिद्धावुपेत्य कुजयोरिव जातवेदाः । कृष्णं प्रणम्य शिरसाखिललोकनाथं बद्धाञ्जली विरजसाविदमूचतुः स्म ॥ वाणी गुणानुकथने श्रवणौ कथायां हस्तौ च कर्म्मसु मनस्तव पादयोर्नः । स्मृत्यां शिरस्तव निवासजगत्प्रणामे दृष्टिः सतां दर्शनेऽस्तु भवत्तनूनाम् ॥ श्रीभगवानुवाच । तद्गच्छतं मत्परमौ नलकूवरसादनम् । संजातो मयि भावौ वामीप्सितः परमोऽभवः ॥ श्रीशुक उवाच । इत्युक्तौ तं परिक्रम्य प्रणम्य च पुनः पुनः । बद्धालूखलमामन्त्र्य जग्मतुर्दिशमुत्तराम् ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे १० अध्यायः ॥ यमली, स्त्री, (यमल + स्त्रियां ङीष् ।) चोटिका- द्बयम् । इति मेदिनी । ने, १२६ ॥ चोटी शाटीपर्य्याये हेमचन्द्रेण गणिता सैव चोटिका ॥ यमवाहनः, पुं, (यमस्य वाहनः ।) महिषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४७ ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “महिषो घोटकारिः स्यात् कासरश्च रजस्वलः । पीनस्कन्धः कृष्णकायो लुलापो यमवाहनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्बितीये भागे ॥) यमव्रतं, क्ली, (यमस्य धर्म्मराजस्येव व्रतम् ।) राजधर्म्मविशेषः । स तु पक्षपातं विना पानिनां शासनरूपः । इति पुराणम् ॥ यमस्वसा, [ऋ] स्त्री, (यमस्य स्वसा भगिनी ।) यमुना । दुर्गा । इति मेदिनी । से, ६० ॥ (यदुक्तं हरिवंशे आर्य्यास्तवप्रकरणे । ५८ । ४ । “जया च विजया च त्वं तुष्टिः पुष्टिः क्षमा दया । ज्येष्ठा यमस्य भगिनी नीलकौशेयवासिनी ॥”) यमानिका, स्त्री, (यमानी + स्वार्थे कन् ।) यमानी । तत्पर्य्यायः । अजमोदा २ उग्रगन्धा ३ ब्रह्मदर्भा ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १४५ ॥ “चत्वारि यमान्याम् । यमानी द्विविधा एका

पृष्ठ ४/०२२

क्षेत्रयमानी सा अजमोदा इत्येव ख्याता । अपरा यमानी इत्येव ख्याता अविशेषात् द्वरोरपीति सुभूतिः । केचित्तु अजमोदादिद्वयं वनयमान्यां ब्रह्मदर्भादिद्वयं यमान्यामित्याहुः । उग्रगन्धाजमोदाख्या स्मृता क्षेत्रयमानिका इति । ‘यमानी दीपको दोप्यो भूतिकश्च यमानिका ।’ इति च रत्नः । यच्छति विर- मति निवर्त्तते अग्निमान्द्यमनया यमानी । यमौ उ विरतौ नाम्नीति अनट् ईप् यमानी स्वार्थे के यमानिका यमानी पञ्चमवर्गपञ्चममध्या । यवानीति अन्तःस्थचतुर्थमध्या इति केचित् ।” इति भरतः ॥ * ॥ अस्या गुणाः । कुष्ठशूल- नाशित्वम् । हृद्यत्वम् । पित्ताग्निकारित्वम् । वायुकफकृमिनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ यमानी, स्त्री, (यच्छति विरमति निवर्त्तते अग्नि- मान्द्यमनयेति । यम + करणे ल्युट् । ङीष् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) यमानिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “यमानी दीपको दीप्यो भूतिकश्च यमानिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) यमान्तकः, पुं, (यमस्यान्तकः । मृत्युञ्जयत्वादेवास्य तथात्वम् ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यमश्च अन्तकश्च तौ इति विग्रहे । वैवस्वत- कालौ । यथा, महाभारते । २ । १७ । १५ । “तेजसा सूर्य्यसङ्काशः क्षमया पृथिवीसमः । यमान्तकसमः क्रोधे श्रिया वैश्रवणोपमः ॥” “यमो वैवस्वतः अन्तकः कालः ।” इति तट्टी- कायां नीलकण्ठः ॥) यमी, स्त्री, यमुनानदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ८ । १३ । ९ । “तृतीयां वडकामेके तासां संज्ञासुतास्त्रयः । यमो यमी श्राद्धदेवश्छायायाश्च सुतान् शृणु ॥”) यमुना, स्त्री, (यमयतीति । यमि + “अजियमि शीङ्भ्यश्च ।” उणा ० ३ । ६१ । इति उनन् । टाप् ।) दुर्गा । यथा, -- “सर्व्वाणि हृदयस्थानि मङ्गलानि शुभानि च । ददाति चेप्सितान् लोके तेन सा सर्व्वमङ्गला ॥ सङ्गमाद्गमनाद्गङ्गा लोके देवी विभाव्यते । यमस्य भगिनी जाता यमुना तेन सा मता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ यच्छति विरमति गङ्गायामिति । नदी- विशेषः । सा तु हिमालयदक्षिणदेशान्नि- र्गत्य प्रयागे गङ्गायां मिश्रिता । तत्पर्य्यायः । कालिन्दी २ सूर्य्यतनया ३ शमनस्वसा ४ । इत्यमरः । २ । १० । ३२ ॥ तपनतनूजा ५ कलिन्द- कन्या ६ यमस्वसा ७ श्यामा ८ तापी ९ कलिन्द- नन्दिनी १० यमनी ११ यमी १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ कलिन्दशैलजा १३ सूर्य्य- सुता १४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, -- “गङ्गा सरस्वती शोणयमुना सरयूः सची । वेणा इरावती नीला उत्तरात् पूर्ब्बवाहिनी ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने अप्तमेऽध्याये ॥)

अस्या जलगुणाः । पित्तदाहवमनश्रमापहत्वम् । स्वादुत्वम् । वातजननत्वम् । पावनत्वम् । वह्नि- दीपनकरत्वम् । रोचनत्वम् । बलप्रदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ सा यमस्य भगिनी । यथा, -- “सावर्णिर्मेरुपृष्ठे तु तपो घोरं चकार ह । अद्यादि भविता लोके मनुः सावर्णिकेऽन्तरे ॥ भ्राता शनैश्चरश्चास्य ग्रहत्वं स तु लब्धवान् । तयोर्यवीयसी या तु यमस्वसा यशस्विनी । अभवत् सा सरिच्छ्रेष्ठा यमुना लोकपावनी ॥” इति बह्निपुराणे सागरोपाख्यानम् ॥ * ॥ सा च वृन्दावने सुषुम्नाख्या परा शक्तिः । यथा, श्रीभगवानुवाच । “इदं वृन्दावनं रम्यं मम धामैव केवलम् । तत्र ये पशवः साक्षाद्वृक्षाः कीटा नराधमाः । ये वसन्ति ममाधिष्ठं मृता यान्ति ममान्तिकम् ॥ तत्र या गोपपत्न्यश्च निवसन्ति ममालये । योगिन्यस्तात ! एवं हि मम देवाः परायणाः ॥ पञ्चयोजनमेवं हि वनं मे देहरूपकम् । कालिन्दीयं सुषुम्नाख्या परमामृतवाहिनी ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे ७ अध्यायः ॥ * ॥ अस्या जलस्य कृष्णवर्णत्वकारणं यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “यदा दक्षसुता ब्रह्मन् ! सती याता यमक्षयम् । विनाश्य दक्षयज्ञं तं विचचार त्रिलोचनः ॥ ततो वृषध्वजं दृष्ट्वा कन्दर्पः कुसुमायुधः । अपत्नीकं तदास्त्रेण औन्मादेनाभ्यताडयत् ॥ ततो हरः शरेणाथ औन्मादेनाभिताडितः । विवचार तदोन्मत्तः काननानि सरांसि च ॥ स्मरन् सतीं महादेवस्तथोन्मादेन ताडितः । न शर्म्म लेभे देवर्षे वाणबिद्ध इव द्बिपः ॥ ततः पपात देवेशः कालिन्दीसरिते मुने । निमग्ने शङ्करे चापे दग्धा कृष्णत्वमागता ॥ तदाप्रभृति कालिन्द्या दृगञ्जननिभं जलम् ॥” इति वामने ६ अध्यायः ॥ * ॥ ज्यैष्ठशुक्लद्वादश्यादिष्वस्यां स्नानपिण्डदानफलं यथा, -- “यज्ज्यैष्ठशुक्लद्वादश्यां स्नात्वा वै यमुनाजले । मथुरायां हरिं दृष्ट्वा प्राप्नोति परमां गतिम् ॥ यमुनासलिले स्नातः पुरुषो मुनिसत्तम ! । ज्येष्ठामूलामले पक्षे द्वादश्यामुपवासकृत् ॥ समभ्यर्च्च्याच्युतं सम्यक् मथुरायां समाहितः । अश्वमेधस्य यज्ञस्य प्राप्नोत्यविकलं फलम् ॥ ज्येष्ठामूले सिते पक्षे समभ्यर्च्च्य जनार्द्दनम् । धन्यो नः पिण्डनिर्व्वापं यमुनायां प्रदास्यति ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ८ अध्यायः ॥ यमुनाजनकः, पुं, (यमुनाया जनकः ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९ ॥ यमुनाभित्, [द्] पुं, (यमुनां भिनत्तीति । भिद् + क्विप् ।) बलदेवः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३८ ॥ (एतद्वृत्तान्तमुक्तं यथा, हरिवंशे । १०२ । ३४ -- ३६ ।

“स हलेनानताग्रेण कुले गृह्य महानदीम् । चकर्ष यमुनां रामो व्युत्थितां वनितामिव ॥ सा विह्वलजलस्रोता ह्रदप्रस्थितसञ्चया । व्यावर्त्तत नदी भीता हलमार्गानुसारिणी ॥ लाङ्गलादिष्टमार्गा सा वेगगा वक्रगामिनी । सङ्कर्षणभयत्रस्ता योषेवाकुलतां गता ॥”) यमुनाभ्राता, [ऋ] पुं, (यमुनाया भ्राता ।) यमः । इत्यमरः । १ । १ । ६१ ॥ यमेरुका, स्त्री, (यमं ईरयति प्रेरयतीति । ईरि + बाहुलकात् उकः । टाप् ।) दण्डढक्वा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ययातिः, पुं, नहुषराजपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । नाहुषिः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाहुषः ३ । इति जटाधरः ॥ तस्योपाख्यानं यथा, -- “नहुषस्य प्रवक्ष्यामि पुत्त्रान् सप्तैव धार्म्मिकान् । यतिर्ययातिः संयातिरुद्भवः पञ्चमस्तथा ॥ स्वर्यातिर्मेघयातिश्च सप्तैते वंशवर्द्धनाः । ययातिरकरोद्राज्यं धर्म्मैकशरणस्तदा ॥ शर्म्मिष्ठा तस्य भार्य्याभूत् दुहिता वृषपर्व्वणः । भार्गवस्याङ्गजा तद्वद्देवयानी च सुव्रता ॥ ययातिर्देवयान्यान्तु पुत्त्रावजनयन्नृपः । यदुञ्च तुर्व्वसुञ्चैव शक्रविष्णू इवापरौ ॥ तस्मादेव तु राजर्षेः शर्म्मिष्ठा वार्षपर्व्वणी । द्रुह्यञ्चानुञ्च पूरुञ्च त्रीन् कुमारानजीजनत् ॥ ततः काले च कस्मिंश्चिद्देवयानी शुचिस्मिता । ययातिसहिता राजन् जगाम हरितं वनम् ॥ ददर्श च तदा तत्र कुमारान् देवरूपिणः । क्रीडमानान् सुविश्रब्धान् विस्मिता चेदमब्रवीत् ॥ किन्नामधेयं गोत्रं वः पुत्रकाः ! ब्राह्मणः पिता । विब्रूत मे यथातथ्यं श्रोतुमिच्छामि तं ह्यहम् ॥ तेऽदर्शयन् प्रदेशिन्या तमेव नृपसत्तमम् ॥ बुद्ध्वा च तत्त्वतो देवी शर्म्मिष्ठामिदमब्रवीत् ॥ ममाधीना सती कस्मादकार्षीर्विप्रियं मम ॥ शर्म्मिष्ठोवाच । यदा तया वृतो राजा वृत एव तदा मया । त्वत्तो हि मे पूज्यतमो राजर्षिः किं न वेत्सि तत् ॥ शौनक उवाच । श्रुत्वा तस्यास्ततो वाक्यं देवयान्यब्रवीदिदम् । राजन्नाद्येह वत्स्यामि विप्रियं मे त्वया कृतम् ॥ अविब्रुवन्ती किञ्चिच्च राजानं साश्रुलोचना । अचिरादेव संप्राप्ता काव्यस्योशनसोऽन्तिके ॥ देवयान्युवाच । शर्म्मिष्ठयातिवृत्तास्मि दुहित्रा वृषपर्व्वणः । त्रयोऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञानेन ययातिना । दुर्मगाया मम द्वौ तु पुत्रौ तात ! ब्रवीमि वः ॥ शुक्र उवाच । धर्म्मज्ञः सन् महाराज ! योऽधर्म्ममकृथाः प्रियम् । तस्माज्जरा त्वामचिराद्धर्षयिष्यति दुर्ज्जया ॥ ययातिरुवाच । ऋतुकामां स्त्रियं यस्तु गम्यां रहसि याचितः । नोपैति सह धर्म्मेण भ्रूणहेत्युच्यते बुधैः ॥

पृष्ठ ४/०२३

अधर्म्मभयसंविग्नः शर्म्मिष्ठामुपजग्मिवान् ॥ अतृप्तो यौवनस्याहं देवयान्या भृगूद्वह ! । प्रसादं कुरु मे ब्रह्मन् जरेयं मा विशेत माम् ॥ शुक्र उवाच । नाहं मृषा ब्रवीम्येतत् जरां प्राप्तोऽसि भूमिप ! । जरां त्वेतां त्वमन्यस्मै संक्रामय यदीच्छसि ॥ वयो दास्यति पुत्त्रो यः स ते राजाभविष्यति ॥” इति मात्स्ये ३२ अध्यायः ॥ * ॥ शौनक उवाच । “जरां प्राप्य ययातिस्तु स्वपुरं प्राप्य चैव हि । पुत्त्रं ज्येष्ठं वरिष्ठञ्च यदुमित्यब्रवीद्बचः ॥ त्वं यदो ! प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ॥ पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनस्ते यौवनं त्वहम् । दत्त्वा सम्प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ॥ यदुरुवाच । सन्ति ते बहवः पुत्रा मत्तः प्रियतरा नृप ! । जरां ग्रहीतुं धर्म्मज्ञ ! पुत्रमन्यं वृणीष्व वै ॥ ययातिरुवाच । यो मे त्वं हदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । पापान्मातुलसम्बन्धात् दुष्प्रजा ते भविष्यति ॥ तुर्व्वसो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । यौवनेन चरेयं वै विषयांस्तव पुत्रक ! ॥ तुर्व्वसुरुवाच । न कामये जरां तात ! कामभोगप्रणाशिनीम् । बलरूपान्तकरणीं बुद्धिमानविनाशिनीम् ॥ ययातिरुवाच । यस्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । तस्मात् प्रजा समुच्छेदं तुर्व्वसो ! तव यास्यति ॥ द्रुह्यो ! त्वं प्रतिपद्यस्व वर्णरूपविनाशिनीम् । जरां वर्षसहस्राणि यौवनं स्वं प्रयच्छ च ॥ द्रुह्युरुवाच । न गजं न रथं चाश्वं जीर्णो भुङ्क्ते वरस्त्रियम् । नारोगश्चास्य भवति तां जरां ते न कामये ॥ ययातिरुवाच । यस्त्व मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । तस्मात् द्रुह्यो ! प्रियः कामो न ते सम्पत्स्यते क्वचित् ॥ अनो ! त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । एकं वर्षसहस्रन्तु चरेयं यौवनेन ते ॥ अनुरुवाच । जीर्नः शिशुरिवादत्ते कालेऽन्नमशुचिर्यथा । न जुहोति च कालेऽग्निं तां जरां नैव कामये ॥ ययातिरुवाच । यस्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । जरादोषस्त्वयोक्तो यस्तस्मात्तं प्रतिपत्स्यसे ॥ पूरो ! मे त्वं प्रियः पुत्त्र ! त्वं वरीयान् भविष्यसि । काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ॥ पूरो ! त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । किञ्चित्कालं चरेयं वै विषयान् वयसा तव ॥ पूर्णे वर्षसहस्रे तु प्रतिदास्यामि यौवनम् । स्वञ्चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ॥

शौनक उवाच । एवमुक्तः प्रत्युवाच पूरुः पितरमञ्जसा । यथात्थ त्वं महाराज ! तत् करिष्यामि ते वचः ॥ ययातिरुवाच । पूरो ! प्रीतोऽस्मि ते वत्स प्रीतश्चेदं ददामि ते । सर्व्वकामसमृद्धा ते प्रजा राज्ये भविष्यति ॥” इति मात्स्ये ३३ अध्यायः ॥ * ॥ शौनक उवाच । “पौरवेणाथ वयसा ययातिर्नहुषात्मजः । प्रीतियुक्तो नरश्रेष्ठश्चचार विषयान् सुखी ॥ पूर्णं मत्वा ततः कालं पूरुं पुत्रमुवाच ह । पूरो ! प्रीतोऽस्मि भद्रं ते गृहाणेदं स्वयौ- वनम् ॥ राज्यञ्चापि गृहाणेदं यत् त्वयोपकृतं पुरा ॥ शौनक उवाच । एवं स नाहुषो राजा ययातिः पुत्त्रमीप्सितम् । राज्येऽभिषिच्य मुदितो वानप्रस्थोऽभवन्मुनिः ॥ उषित्वा वनवासं स ब्राह्मणैः सह संश्रितः । फलमूलाशनो दान्तो यथा स्वर्गमितो गतः ॥” इति मात्स्ये ३५ अध्यायः ॥ * ॥ ययीः, पुं (यायते प्राप्यते भक्तैरिति । या + “यापोः कित् द्वे च” । उणा० ३ । १५९ । इति ईः द्वित्वञ्च ।) महादेवः । इत्युणादिकोषः । १ । ३५४ ॥ (यातिद्रुतं गच्छतीति । अश्वः । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) ययुः, पुं, (यातीति । या + “यो द्वे च ।” उणा० १ । २२ । इति उः द्वित्वञ्च । यजन्त्यनेनेति । यज + उः । पृषोदरादित्वात् जस्य यत्वमित्यमर- टीकायां रघुनाथः ।) अश्वमेधीयाश्वः । सामान्यघोटकः । इति मेदिनी । ये, ४७ ॥ यवः, पुं, (यूयते अम्भसा इति । यु मिश्रणे + अप् ।) स्वनामख्यातशूकधान्यम् । तत्पर्य्यायः । सित- शूकः २ । इत्यमरः । २ । ९ । १५ ॥ शितशूकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ मेध्यः ४ दिव्यः ५ अक्षतः ६ कञ्चुकी ७ धान्यराजः ८ तीक्ष्णशूकः ९ तुरग- प्रियः १० शक्तुः ११ महेष्टः १२ पवित्रधान्यम् १३ । तस्य गुणाः । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । सुशीतलत्वम् । प्रमेहपित्तकफापहारकत्वञ्च । अशूकमुण्डयवगुणाः । बलप्रदत्वम् । वृष्यत्वम् । नृणां बहुवीर्य्यपुष्टिदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “यवः कषायमधुरो बहुवातशकृद्गुरुः । रूक्षः स्थैर्य्यकरः शीतो मूत्रमेदकफापहः ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ (अपि च । “यवः कषायो मधुरो हिमश्च कटुर्विपाके कफपित्तहारी । व्रणेषु पथ्यस्तिलवच्च नित्यं प्रबद्धमूत्रो बहुवातबर्च्चाः ॥ स्थैर्य्याग्निमेधा स्वरवर्णकृच्च स पिच्छिलः स्थूलविलेखनश्च । मेदो मरुत्तृढरणोऽतिरूक्षः प्रसादनः शोणितपित्तयोश्च ॥

एभिर्गुणैर्हीनतरांस्तु किञ्चिद्- विद्याद् यवेभ्योऽतियवान् विशेषैः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥ “रूक्षः शीतो गुरुः स्वादुर्वहुवातशकृद्यवः । स्थैर्य्यकृत् सकषायस्तु बल्यः श्लेष्मविकारनुत् ॥ रूक्षः कषायानुरसो मधुरः कफपित्तहा । मेदःक्रिमिविषघ्नश्च वल्यो वेणुयवः स्मृतः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये ॥ “क्वचिद्बाक्यशेषादपि शक्तिग्रहः यथा यवपदस्य कङ्गुप्रभृतौ म्लेच्छानां दीर्घशूके च शिष्टानां व्यवहारादेकमात्रशक्तेः परिच्छेत्तुमशक्यत्वात् नानार्थत्वस्य चान्याय्यत्वात् यवमयश्चरुर्भवतीति श्रुतौ यवपदस्यार्थ सन्देहे । ‘वसन्ते सर्व्वशस्यानां जायते पत्रशातनम् । मोदमानास्तु तिष्ठन्ति यवाः कणिशशालिनः ॥’ इति विध्यर्थाकाङ्क्षया प्रवर्त्तमानाद्बाक्यशेषाद्दीर्घ- शूक एव यवपदस्य शक्तिग्रहः ।” इति शब्दशक्ति- प्रकाशिकायां नैमित्तिकर्संज्ञायाम् ॥ * ॥ हविष्ये यवानामेव मुख्यत्वम् । यथा, -- “हविष्येषु यवा मुख्यास्तदनु व्रीहयः स्मृताः । माषकोद्रवगौरादिसर्व्वालाभेऽपि वर्ज्जयत् ॥” इति कत्यायनसंदिता । ९ । १० ॥ नवयवागमे तैरवश्यं श्राद्धं कार्य्यं अकरणे प्रत्यवायश्रवणात् । यथा, -- “नक्षत्रग्रहपीडासु दुष्टस्वप्नावलोकने । इच्छाश्राद्धानि कुर्व्वीत नवशस्यागमे तथा ॥ इति विष्णुपुराणात् वक्षमाणबहुतरवचनेषु नवान्नश्रुतेः नवान्नागमत्वेनैव निमित्तं लाघवात् । अमावस्यास्तिस्रोऽष्टका माघी प्रौष्ठपद्यूर्द्ध्वं कृष्ण- त्रयोदशी व्रीहियवपाकौ च । एतांस्तु श्राद्धकालान् वै नित्यानाह प्रजापतिः । श्राद्धमेतेष्वकुर्व्वाणो नरकं प्रतिपद्यते ॥” इति श्राद्धतत्वे नवान्नश्राद्धे ॥) परिमाणविशेषः । स तु चतुर्धान्यमानरूपः । इति शुभङ्करः ॥ षट्सर्षपपरिमाणात्मकश्च । यथा, -- “जालान्तरगते भानौ यच्चानु दृश्यते रजः । तैश्चतुर्भिर्भवेल्लिख्या लिख्याषड्भिश्च सर्षपः । षट्सर्षपैर्यवस्त्वेको गुञ्जैका तु यवैस्त्रिभिः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ * ॥ अङ्गुलिस्थयवाकाररेखाविशेषः । यथा, -- “तर्ज्जनीमूलसंपृक्तौ यवौ पुत्रार्थदौ क्रमात् । मध्यमायां यवश्चैवाङ्गुष्ठेऽपूर्व्वधनप्रदः ॥” अपि च सामुद्रके । “मध्यमायां यदि यवो दृश्यते च सुशोभनः । तदान्यसञ्चितं द्रव्यं प्राप्नोत्यङ्गुष्ठके यवे ॥ यस्यापि चक्रमङ्गुष्ठे यवपूर्णञ्च दृश्यते । तदा पितामहादीनामर्ज्जितं लभते धनम् ॥” (पूर्ब्बपक्षः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १४ । ३१ । “एकत्रिंशतास्तु वत प्रजा असृज्यन्त यवा- श्चायवाश्चाधिपतय आसन् ।” “यवाः पूर्ब्ब- पक्षाः अयवाः अपरपक्षाः ।” इति तट्टी- कायां महीधरः ॥)