शब्दकल्पद्रुमः/यवकः

पृष्ठ ४/०२४

यवकः, पुं, (यवप्रकारः । यव + “स्थूलादिभ्यः प्रकारवचने कन् ।” ५ । ४ । ३ । इति कन् ।) यवः । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ (यथा, -- “यवका हायनाः पांशुवाप्यनैषधकादयः । शालीनं शालयः कुर्व्वन्त्यनुकारं गुणा गुणैः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये ॥) यवक्यं, त्रि, (यवकानां भवनं क्षेत्रमिति । यवक + “यवयवकषष्टिकाद् यत् ।” ५ । २ । ३ । इति यत् ।) यवभवनोचितक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ७ ॥ यवक्षारः, पुं, (यवजातः क्षारः । शाकपार्थिव- वत् समासः ।) क्षारविशेषः । यथा, -- “नरसारयवक्षारस्फटिकारित एव काचवक- यन्त्रैः । बहुशः पात्यं सत्त्वं तद्धि महाद्रावकन्नाम ॥” इति रत्नावली ॥ तत्पर्य्यायः । यवाग्रजः २ पाक्यम् ३ । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ यवलासः ४ यवशूकः ५ सारकः ६ रेचकः ७ यवनालकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ यावशूकः ९ क्षारः १० तर्क्ष्यः ११ तीक्ष्णरसः १२ यवनालजः १३ इति रत्नमाला ॥ यवजः १४ यवशूकजः १५ यवाह्वः १६ यवापत्यम् १७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातो- दरार्त्तिनाशित्वम् । आमशूलाश्मरुक्कृत्स्नविष- दोषहरत्वम् । सरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अर्शःश्वासगुल्मग्रहणीपाण्डुप्लीहानाहगलामय- नाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (तथा च । “पाक्यः क्षारो यवक्षारो यवशूको यवाग्रजः । यवक्षारो लघुः स्निग्धः सुसूक्ष्मो वह्निदीपनः ॥ निहन्ति शूलवातामश्लेष्मस्वासगलामयान् । पाण्ड्वर्शोग्रहणीगुल्मानाहप्लीहहृदामयान् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) यवक्षोदः, पुं, (यवानां क्षोदः ।) यवचूर्णम् । तत्पर्य्यायः । चिक्वसः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ यवगण्डः, पुं, (यूनो गण्डः स्फोटकः । पृषोदरादि- त्वात् यवादेशः ।) युवगण्डः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वयस्फोडा इति भाषा ॥ यवजः, पुं, (यवाज्जायते इति । जन् + डः ।) यवक्षारः । इति रत्नमाला ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “यावशूको यवक्षारो यवशूको यवाग्रजः । क्षारस्तीक्ष्णस्तीक्ष्णरसो यवजो यवनालजः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) यवानी । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवजोद्भवं, क्ली, (यवजादुद्भवोऽस्य ।) तवक्षीरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवतिक्ता, स्त्री, लताप्रभेदः । शङ्खिनीति यवेची इति च ख्याता । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अः । “यवतिक्तातैलं सर्व्वदोषप्रशमनमीषत्तिक्तम् । अग्निदीपनं लेखनं मेध्यं पथ्यं रसायनञ्च ॥”) तत्पर्य्यायः । महातिक्ता २ दृढपादविसर्पिणी ३ नाकुली ४ नेत्रमीना ५ शङ्खिनी ६ पत्रतण्डुली ७ तण्डली ८ अक्षपीडा ९ सूक्ष्मपुष्पी १०

यशस्विनी ११ माहेश्वरी १२ तिक्तफला १३ यावी १४ तिक्ता १५ । अस्या गुणाः । सतिक्ता- म्लत्वम् । दीपनत्वम् । रुचिकारित्वम् । कृमि- कुष्ठविवर्णास्रदोषनाशित्वम् । रेचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवतैलं, क्ली, (यवनिर्म्मितं तैलम् ।) यवचूर्णादि- युक्तपक्वतैलविशेषः । तत्प्रकारं गुणञ्चाह । “यवचूर्णार्द्धकुडवं मञ्जिष्ठार्द्धपलेन तु । तैलप्रस्थः शतगुणे काञ्जिके साधितो जयेत् । ज्वरं दाहं महावेगमङ्गानाञ्च प्रहर्षणम् ॥” इति सुखबोधः ॥ यवद्वीपः, पुं, (यवनामा द्वीपः इति मध्यपद- लोपिकर्म्मधारयः ।) उपद्बीपविशेषः । यावा इति भाषा । यथा, -- “यत्नवन्तो यवद्वीपं सप्तराज्योपशोभितम् । सुवर्णरूप्यकं द्बीपं सुवर्णकरमण्डितम् ॥” इति वाल्मीकीये रामायणे किष्किन्ध्याकाण्डे ४० सर्गः ॥ * ॥ “अतः परं यत्नवन्तो भूत्वा सप्त- राज्योपशोभितं यवद्वीपं तथा सुवर्णद्बीपं विचेतव्यमिति शेषः । सुवर्णकरमण्डितमिति सुवर्णं कुर्व्वन्ति ये तैः शोभितम् ।” इति रामायणतिलकनामतट्टीका ॥ यवनः, पुं, देशविशेषः । (यथा, मात्स्ये । १२० । ४३ । “तान् देशान् प्लावयन्ति स्मम्लेच्छप्रायांश्च सर्व्वशः । सशैलान् कुकुरान् रौध्रान् वर्वरान् यवनान् खसान् ॥”) वेगः । वेगाधिकाश्वः । इति मेदिनी ॥ गोधूमः । गर्जरतृणम् । तुरुष्कः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यौति मिश्रीभवतीति । यु + “सुयुरुवृञो युच् ।” उणा० २ । ७४ । इति युच् ।) जाति- विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु यवन- देशोद्भवययातिराजपुत्त्रतुर्व्वसुवंशः । यथा, -- “यदोस्तु जाता यदवस्तुर्व्वसोर्यवनाः सुताः । द्रुह्योस्तु तनया भोजा अनोस्तु म्लेच्छजातयः । पूरोस्तु पौरवो वंशो यत्र जातोऽसि पार्थिव ! ॥” इति मात्स्ये ३४ अध्यायः ॥ * ॥ सगरराजेनैषां सर्व्वशिरोमुण्डनं सर्व्वधर्म्मराहि- त्यञ्च कृतं ते चात्मधर्म्मपरित्यागात् म्लेच्छत्वं ययुरिति विष्णुपुराणोक्तत्वात् यवनः मोसल- मानेङ्गरेजोभयजातिवाचकः । यवनशब्दश्चवर्ग- तृतीयादिरिति रघुनन्दनभट्टाचार्य्येण लिखि- तम् ॥ जवनादीनान्तु सर्व्वधर्म्मराहित्यमुक्तं हरिवंशे । यथा, -- “सगरस्तां प्रतिज्ञाञ्च गुरोर्वाक्यं निशम्य च । धर्म्मं जघान तेषां वै वेशान्यत्वं चकार ह ॥ अर्द्धं शकानां शिरसो मुण्डयित्वा व्यसर्जयत् । जवनानां शिरः सर्व्वं काम्बोजानान्तथैव च ॥ पारदा मुक्तकेशाश्च पह्नवाः श्मश्रुधारिणः । निःस्वाध्यायवषट्काराः कृतास्तेन महात्मना ॥ शका जवनकाम्बोजाः पारदाः पह्नवास्तथा । कोलिसर्पाः समहिषा दार्व्वाश्चोलाः सकेरलाः ॥ वशिष्ठवचनाद्राजन् ! सगरेण महात्मना ।

शकानां शकदेशोद्भवानां क्षत्त्रियाणां एवं जव- नादीनामिति । अत्र जवनशब्दस्तद्देशोद्भव- वाची चवर्गतृतीयादिः । जवनो देशवेगिनो- रिति त्रिकाण्डशेषाभिधानदर्शनात् । तेषां म्लेच्छत्वमप्युक्तं विष्णुपुराणे । तथा कृतान् जवनादीनुपक्रम्य । ते चात्मधर्म्मपरित्यागात् म्लेच्छत्वं ययुरिति । बौधायनः । “गोमांसखादको यश्च विरुद्धं वहु भाषते । धर्म्माचारविहीनश्च म्लेच्छ इत्यभिधीयते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ यवनादीनां राज्यकालो यथा, -- “सप्त गर्द्दभिनश्चापि शकाश्चाष्टादश स्मृताः । यवनाष्टौ भविष्यन्ति तुखारश्च भविष्यति ॥ अष्टौ ते यवना राज्यं वर्षाणां परिसङ्ख्यया । भोक्ष्यन्त्यशीति तद्वच्च येऽपि गर्द्दभिनः स्मृताः ॥ शतानि त्रीणि वर्षाणां द्व्यशीतीनि शतानि वै । शकानां राज्यकालः स्याद्भविष्यो निश्चयो गतः ॥ शतस्यार्द्धं चतुर्थानि वर्षाणां राज्यभागिनः । मरुत्तानां सुताः काला यस्मिन् भोक्ष्यन्ति ते महीम् ॥ मरुत्ता वृषलैः सार्द्धं तथान्ये म्लेच्छसम्भवाः । भोक्ष्यन्ति राज्यं प्राच्येषु भविष्ये तद्बिधारितम् ॥ शतानि त्रीणि वर्षाणां पौण्ड्रा राज्यभुजः स्मृताः । अश्नन्ति पार्व्वतेयास्तु द्वे शते परिसङ्ख्यया ॥ शतार्द्धमन्यच्च तथा राज्यं भोक्ष्यन्ति ते नृपाः । सप्तषष्टिस्तु वर्षाणि दशातीवाह्यतः स्मृताः ॥ तेषु च्छन्नेषु कालेषु ततः किलकिला नराः । भविष्यन्तीह यवना धर्म्मतः कामतोऽर्थतः ॥ तैविमिश्रा जनपदा आर्य्या म्लेच्छाश्च सर्व्वशः । विपर्य्ययेण वर्त्तन्ते जनयिष्यन्ति वै प्रजाः ॥ लब्ध्वानिष्टवरञ्चैव भवितारस्तदा नृपाः । तेषां व्यतीते पर्य्याये बहुवर्षयुगांस्तदा ॥ राजानः संप्रणश्यन्ति कालेन महता ततः । कल्किना ताडिताः सर्व्वे आर्य्या म्लेच्छाश्च सर्व्वशः ॥ अधार्म्मिकाश्च ये सर्व्वे पाषण्डाश्चैव सर्व्वशः । व्युष्टे नृपतिशब्दे वै सन्ध्याशिष्टे च वै कलौ ॥” इति ब्रह्माण्डपुराणे ३९ अध्यायः ॥ मुनिविशेषः । यथा, -- “जातं दिनं दूषयते वशिष्ठ- श्चाष्टौ च गर्गो यवनो दशाहम् । जन्माख्यमासं किल भागुरिश्च व्रते विवाहे क्षुरकर्णवेधे ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ कालयवनोत्पत्तिर्यथा, -- श्रीपराशर उवाच । “गार्ग्यं गोष्ठे द्विजं श्यालः षण्ढैत्युक्तवान् द्विज । यदूनां सन्निधौ सर्व्वे जहसुर्यादवास्ततः ॥ ततः कोपसमाविष्टो दक्षिणापथमेत्य सः । सुतमिच्छं स्तपस्तेपे यदुचक्रभयावहम् ॥

पृष्ठ ४/०२५

आराधयन्महादेवं सोऽयश्चूर्णमभक्षयत् । ददौ वरञ्च तुष्टोऽस्मै वर्षे द्वादशमे हरः ॥ सभाजयामास च तं यवनेशो ह्यनात्मजः । तद्योषित्सङ्गमाच्चास्य पुत्त्रोऽभूदलिसन्निभः ॥ तं कालयवनं नाम राज्ये स्वे यवनेश्वरः । अभिषिच्य वनं यातो वज्राग्रकठिनोरसम् ॥ स च वीर्य्यमदोन्मत्तः पृथिव्यां बलिनो नृपान् । पप्रच्छ नारदश्चास्मै कथयामास यादवान् ॥ म्लेच्छकोटिसहस्राणां सहस्रैः सोऽभिसंवृतः । गजाश्वरथसम्पन्नैश्चकार परमोद्यमम् ॥ प्रययौ चाव्यवच्छिन्नं छिन्नयानो दिने दिने । यादवान् प्रति सामर्षो मैत्रेय मथुरां पुरीम् ॥ कृष्णोऽपि चिन्तयामास क्षयितं यादवं कुलम् । यवनेन रणे गम्यं मागधस्य भविष्यति ॥ मागधस्य बलं क्षीणं स कालयवनो बली । हन्ता तदिदमायातं यदूनां व्यसनं द्विधा ॥ तस्माद्दूर्गं करिष्यामि यदूनामतिदुर्जयम् । स्त्रियोऽपि यत्र युध्येयुः किं पुनर्वृष्णिपुङ्गवाः ॥” “इति सञ्चिन्त्य गोविन्दो योजनानि महोदधिम् । ययाचे द्वादशपुरीं द्वारकां तत्र निर्म्ममे ॥ मथुरावासिनो लोकांस्तत्रानीय जनार्द्दनः । आसन्ने कालयवने मथुराञ्च स्वयं ययौ ॥ वहिरावासिते सैन्ये मथुराया निरायुधः । निर्जगाम स गोविन्दो ददृशे यवनश्च तम् ॥ स ज्ञात्वा वासुदेवं तं बाहुप्रहरणो नृपः । अनुयातो महायोगिचेतोभिः प्राप्यते न यः ॥ तेनानुयातः कृष्णोऽपि प्रविवेश महागुहाम् । तत्र शेते महावीर्य्यो मुचुकुन्दो नरेश्वरः ॥ सोऽपि प्रविष्टो यवनो दृष्ट्वा शय्यागतं नरम् । पादेन ताडयामास कृष्णं मत्वा सुदुर्म्मतिः ॥ दृष्टमात्रश्च तेनासौ जज्वाल यवनोऽग्निबा । तत्क्रोधजेन मैत्रेय ! भस्मीभूतश्च तत्क्षणात् ॥” इति विष्णुपुराणे ५ अंशे २३ अध्यायः ॥ यवनः, त्रि, (यौतीति । यु + “नन्दिग्रहीति ।” ३ । १ । १३४ । इति ल्युः ।) वेगी । इति मेदिनी । ने, १११ ॥ (यथा, नैषधचरिते । १ । ६५ । “तमश्ववारा यवनाश्वयायिनं प्रकाशरूपा मनुजेशमन्वयुः ॥”) यवनद्विष्टः, पुं, (यवनैर्द्विष्टः । हिन्दुप्रियत्वात् तथात्वम् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवनप्रियं, क्ली, (यवनानां प्रियम् ।) मरिचम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४८ ॥ (विवरणमस्य मरिचशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) यवनाचार्य्यः, पुं, (यवनो नामाचार्य्यः ।) ज्योतिः- शास्त्रकर्त्तृमुनिविशेषः । इति वराहमिहिरौ ॥ यवनानी, स्त्री, (यवनानां लिपिः । “यवनाल्लि- प्याम् ।” ४ । १ । ४९ । इति वार्त्तिकोक्त्या ङीष् आनुगागमश्च ।) यवनस्य लिपिः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ यवनारिः, पुं, (यवनानामरिः । यवनः कालयवनो- ऽरिर्यस्येति वा ।) श्रीकृष्णः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥

यवनालः, पुं, (यवानां नाला इव नाला यस्य ।) धान्यविशेषः । देधान् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । योनालः २ जूर्णह्वयः ३ देवधान्यम् ४ जोन्ताला ५ बीजपुष्पिका ६ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २४४ ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे १५ अध्याये । “यवनालस्य चूर्णेन त्रिकटोर्लवणस्य च । स्वेदयित्वा ततः पश्चाद्बध्नीयात् कुशलो भिषक् ॥”) यवनालजः, पुं, (यवानां नालेभ्यो जायते इति । जन् + डः ।) यवक्षारः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १० ॥ (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “क्षारस्तीक्ष्णस्तीक्ष्णरसो यवजो यवनालजः ॥”) यवनिका, स्त्री, (युनात्यावृणोत्यनया । यु + ल्युट् । ङीष् । स्वार्थे कन् । टाप् ।) जवनिका । इत्य- मरटीका ॥ कानात् इति भाषा । (यथा, भागवते । १ । ८ । १९ । “मायायवनिकाच्छन्नमज्ञाधोक्षजमव्ययम् । न लक्ष्यसे मूढदृशा नटो नाट्यधरो यथा ॥”) यवनी, स्त्री, (यूयते पच्यते भुक्तमनया । यु + ल्युट् । ङीप् ।) यवानीनामकौषधिभेदः । इति मेदिनी । ने, ११२ ॥ (यवनस्य स्त्रीति । यवन + ङीष् ।) यवनभार्य्या ॥ (यथा, रघुः । ४ । ६१ । “यवनीमुखपद्मानां सेहे मधुमदं न सः । वालातपमिवाब्जानामकालजलदोदयः ॥”) यवनेष्टं, क्ली, (यवनानां इष्टम् ।) सीसकम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १०७ ॥ मरीचम् । गृञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवनेष्टः, पुं, (यवनानामिष्टः ।) लशुनः । राज- पलाण्डुः । निम्बः । पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “पलाण्डुर्यवनेष्टश्च दुर्गन्धो मुखदूषकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) यवप्रख्या, स्त्री, (यव इति प्रख्या यस्याः ।) क्षुद्ररोगविशेषः । तल्लक्षणं यथा, भावप्रकाशे । “यवाकारा सुकठिना ग्रथिता मांसमिश्रिता । पीडका श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्येति सोच्यते ॥” यवाकारा मध्ये स्थूला प्रान्ते कृशा ॥ तच्चि- कित्सा यथा, -- “अन्त्रालजीं यवप्रख्यां पूर्ब्बं स्वेदैरुपाचरेत् । मनःशिलादेवदारुकुष्ठकल्कैः प्रलेपयेत् । पक्वां व्रणविधानेन यथोक्तेन प्रसाधयेत् ॥” यवफलः, पुं, (यववत् फलमस्य ।) वंशः । इत्य- मरः । २ । ४ । १६१ ॥ जटामांसी । कुटजः । इति मेदिनी । ले, १६२ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, “कुटजः कूटजः कौटो वत्सको गिरिमल्लिका । कालिङ्गः शक्रशाखी च मल्लिकापुष्प इत्यपि । इन्द्रो यवफलः प्रोक्तो वृक्षकः पाण्डुरद्रुमः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) प्लक्षवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ यवमध्यं, क्ली, (यववत् मध्यं यस्य ।) चान्द्रायण- प्रभेदः । यथा, --

“शिशुचान्द्रायणं प्रोक्तं यतिचान्द्रायणन्तथा । यवमध्यं तथा प्रोक्तं तथा पिपीलिकाकृति ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (पुं, यज्ञभेदः । यथा, शतपथब्राह्मणे । १३ । ६ । १ । ९ । “यवमध्यः पञ्चरात्रो भवति ॥” यवाकारमध्ये, त्रि । यथा, सुश्रुते चिकित्सा- स्थाने १ अध्याये । “शरावनिम्नमध्याश्च यवमध्यास्तथापरे । एवंप्रकाराकृतयो भवन्त्यागन्तवो व्रणाः ॥”) यवमयः, त्रि, (यवस्य विकारोऽवयवो वा । यव + “असंज्ञायां तिलयवाभ्याम् ।” ४ । ३ । १४९ । इति मयट् ।) यवनिर्म्मितः । यवशब्दात् मयट्- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । २ । २ । ३ । १३ । “अर्कपलाशाभ्यां यवमयमपूपं कृत्वा यत्रा- हवनीयमाधास्य न भवति तन्निदधाति ॥”) यवलासः, पुं, (यवात् लासो यस्य ।) यवक्षारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विशेषोऽस्य यवक्षार- शब्दे ज्ञातव्यः ॥) यवशूकः, पुं, (यवानां शूकः कारणत्वेनास्त्यस्य । अर्शआद्यच् ।) यवक्षारः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “यावशूको यवक्षारो यवशूको यवाग्रजः । क्षारस्तीक्ष्णस्तीक्ष्णरसो यवजो यवनालजः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) यवशूकजः, पुं, (यवशूकात् जायते इति । जन् + डः ।) यवक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्य यवक्षारशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) यवसं, क्ली, (यौतीति । यु + “वहियुभ्यां णित् ।” उणा० ३ । ११९ । इत्यसच् । संज्ञापूर्व्वकत्वान्न वृद्धिः ।) तृणम् । घासः । इत्यमरः । २ । ४ । १६७ ॥ (यथा, मनौ । ७ । ७५ । “तत्स्यादायुधसम्पन्नं धनधान्येन वाहनैः । ब्राह्मणैः शिल्पिभिर्यन्त्रैर्यवसेनोदकेन च ॥”) यवसुरं, क्ली, (यवनिर्म्मिता सुरा । “सुरासेना- च्छायाशालानिशा स्त्रियाञ्च ।” लिङ्गानुशासने नपुंसकाधिकारे १२ । इति क्लीवत्वम् ।) यव- जातसुरा । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ यवागूः, स्त्री, (यूयते मिश्र्यते इति । यु + “सृयु- वचिभ्योऽन्युजागूजक्नुचः ।” उणा० ३ । ८१ । इति आगूच् ।) षड्गुणजलपक्वघनद्रवद्रव्यविशेषः । याउ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । उष्णिका २ श्राणा ३ विलेपी ४ तरला ५ । इत्यमरः । २ । ९ । ५० ॥ “यूयते मिश्र्यते यावागूः यु ल मिश्रणे नाम्नीति आगूः गुणः । ओषति हिनस्ति ज्वरादिरोगं उष्णिका उषू ष वाधे दहि पूर्व्वेण निक् । श्रायते पच्यते स्म श्राणा श्रा ल पाके क्तः सुल्वाद्योदिति नः । विलिम्पति विलेपी ञि लिपौ शप ञ लेपे पचादित्वादन् । नदादित्वा- दीप् । तरति प्लवति तरला त तरेऽभिभवे प्लुत्यां नाम्नीति अलः ।

पृष्ठ ४/०२६

‘अन्नं पञ्चगुणे साध्यं विलेपी च चतुर्गुणे । मण्डश्चतुर्द्दशगुणे यवागूः षड्गुणेऽम्भसि ॥’ इति वैद्यकोक्तो भेद इह नादृतः ॥” इति तट्टी- कायां भरतः ॥ अस्या गुणाः । “यवागूर्ज्वरतृष्णाघ्नी लघ्वी वस्तिविशोधनी । अतीसारे ज्वरे दाहे हिता वह्निप्रदीपनी ॥” इति राजवल्लभः ॥ (अथास्या गुणा लक्षणञ्च । “सन्दीपनी स्वेदकरी यवागूः सम्पाचनी दोषमलामयानाम् । सन्तर्पणी धातु बलेन्द्रियाणां शस्ता भवेत् सा ज्वररोगिणाञ्च ॥” भागैकञ्च भवेत्तत्र द्बिभागेन जलं क्षिपेत् । चित्रकं पिप्पलीमूलं पिप्पलीचव्यनागरम् ॥ धान्यकस्य समांशानि पिष्ट्वा श्वेतांश्च तण्डुलान् । संशुद्धा शिथिला किञ्चित् सा यवागूर्निगद्यते ॥ यवागूमुपभुञ्जानो जनो नारुचिमाचरेत् । शाकमाषफलैर्युक्ता यवागूः स्याच्च दुर्ज्जरा ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने १२ अध्याये ॥ “यावागूः षड्गुणजले सिद्धा स्यात् कृशरा घना । यवागूर्ग्राहिणी वल्या तर्पणी वातनाशिनी ॥” इति मध्यखण्डे द्बितीयेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥) यवाग्रजः, पुं, (यवाग्रात् जावते इति । जन् + डः ।) यवक्षारः । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ (यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “पाक्यः क्षारो यवक्षारो यावशूको यवा- ग्रजः ॥”) यवानी । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवानः, त्रि, (यवेन वेगेन अनिति जीवतीति । अन् + अच् ।) वेगी । इति मेदिनी । ने, १११ ॥ यवानिका, स्त्री, (दुष्टो यवः । “यवाद्दोषे ।” ४ । १ । ४९ । इत्यस्य वर्त्तिकोक्त्या ङीष् आनुगागमश्च । पक्षे स्वार्थे कन् ।) ओषधिभेदः । योयानि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दीप्यकः २ दीप्यः ३ यवसाह्वः ४ यवाग्रजः ५ दीपनी ६ उग्रगन्धा ७ वातारिः ८ भूकद- म्बकः ९ यवजः १० दीपनीयः ११ शूलहन्त्री १२ यवानिका १३ उग्रा १४ तीव्रगन्धा १५ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्ण- त्वम् । वातार्शःश्लेष्मशूलाध्मानकृमिच्छर्द्दिनाशि- त्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । अथ यवान्या नामगुणाः । यावानी, स्त्री, (दुष्टो यवः । “यवाद्दोषे ।” ४ । १ । ४९ । इत्यस्य वर्त्तिकोक्त्या ङीष् आनुगागमश्च । पक्षे स्वार्थे कन् ।) ओषधिभेदः । योयानि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दीप्यकः २ दीप्यः ३ यवसाह्वः ४ यवाग्रजः ५ दीपनी ६ उग्रगन्धा ७ वातारिः ८ भूकद- म्बकः ९ यवजः १० दीपनीयः ११ शूलहन्त्री १२ यवानिका १३ उग्रा १४ तीव्रगन्धा १५ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्ण- त्वम् । वातार्शःश्लेष्मशूलाध्मानकृमिच्छर्द्दिनाशि- त्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । अथ यवान्या नामगुणाः । “यवानिकोग्रगन्धा च ब्रह्मदर्भाजमोदिका । सवोक्ता दीप्यका दीप्या तथा स्याद्यवसाह्वया ॥ यवानी पाचनी रुच्या तीक्ष्णोष्णा कटुका लघुः । दीपनी च तथा तिक्ता पित्तला शुक्रशूलहृत् । वातश्लेष्मोदरानाहगुल्मप्लीहकृमिप्रणुत् ॥ अथ अजमोदाया नामानि गुणाश्च । अजमोदा खराश्वा च मायूरी दीप्यकस्तथा । तथा ब्रह्मकुशा प्रोक्ता कारवी लोचमस्तका ॥ अजमोदा कटुस्तीक्ष्णा दीपनी कफवातनुत् । उष्णा विदाहिनी हृद्या वृष्या बलकरी लघुः ॥

नेत्रामयकृमिच्छर्द्दिहिक्कावस्तिरुजो हरेत् ॥ अथ खुरासानीयवानीनामगुणाः । पारसीकयवानी तु यवानीसदृशी गुणः । विशेषात् पाचनी रुच्या ग्राहिणी मादिनी गुरुः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥ यवापत्यं, क्ली, (यवस्यापत्यम् । तज्जातत्वात्तथा- त्वम् ।) यव्क्षारः । रति राजनिर्घण्टः ॥ यवाम्लजं, क्ली, (यवाम्लाभ्यां जायते इति । जन् + डः ।) सौवीरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवासः, पुं, (यौतीति । यु + “ऋतन्यञ्जीति ।” उणा० ४ । २ । इत्यादिना आसः ।) दुरालभा । यथा, -- “यासो यवासो दुष्पर्शो धनुर्यासो दुरालभा ॥” इति रत्नमाला ॥ खदिरभेदः । यथा, -- “कण्टकी वासपत्रश्च यवासः खदिरस्तथा ॥” इति शब्दमाला ॥ यवासा इति ख्याता कण्टकीक्षुपविशेषः । तत्- पर्य्यायः । यासः २ बहुकण्टकः ३ अल्पकः ४ क्षुद्रेङ्गुदी ५ रोदनिका ६ कच्छुरा ७ बाल- पत्रः ८ विषघ्नः ९ कण्टकालुकः १० त्रिक- र्णिका ११ गान्धारी १२ अनन्ता १३ । अस्य गुणाः । मधुरतिक्तत्वम् । शीतत्वम् । पित्तार्त्ति- दाहनाशित्वम् । बलदीपनकारित्वम् । तृष्णा- कफच्छर्द्दिविसर्पजित्त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवासकः, पुं, (यवास + स्वार्थे कन् ।) दुरालभा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तर- तन्त्रे ३९ अध्याये । “क्षयकासं ससन्तापं पार्श्वशूलानपास्यति । गुडचीत्रिफलावासात्रायमाणायवासकैः ॥”) यवासशर्करा, स्त्री, (यवासेन तद्रसेन कृता शर्करा । शाकपार्थिववत् समासः ।) यवासरसघटित- शर्करा । तत्पर्य्यायः । सुधामोदकः २ मोदकः ३ तवराजः ४ खण्डसरः ५ खण्डजः ६ खण्ड- मोदकः ७ । अस्या गुणाः । अतिमधुरत्वम् । पित्तश्रमतृषापहत्वम् । वृष्यत्वम् । विदाह- मूर्च्छार्त्तिभ्रान्तिशान्तिकरत्वम् । सरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “यवासशर्करा मधुरकषाया तिक्तानुरसा श्लेष्म- हरी सरा चेति ॥”) यवासा, स्त्री, (यवास + टाप् ।) गुण्डासिनीतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवाह्वः, पुं, (यवमाह्वयति स्वकारणत्वादिति । आ + ह्वे + कः ।) यवक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २० अध्याये । “यवाह्वगौरिकोन्मिश्रैः पादलेपः प्रशस्यते ॥” गुणादिविशेषोऽस्य यवक्षारशब्दे विज्ञेयः ॥) यविष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन युवा इति । युवन् + इष्ठन् । “स्थूलदूरेति ।” यणादिलोपगुणौ ।) अतिशययुवा । (यथा, ऋग्वेदे । १ । १४७ । २ ।

“वोधा मे अस्य वचसो यविष्ठ ।”) कनिष्ठभ्रातरि, पुं, । इति हेमचन्द्रः । ३ । ११६ ॥ (त्रिष्वपि । यथा, भागवते । ३ । १ । ५ । “भ्रातुर्य्यविष्ठस्य सुतान् विबन्धून् प्रवेश्य लाक्षाभवने ददाह ॥”) यवीयान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन युवा । युवन् + “द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ ।” ५ । ३ । ५७ । इति ईयसुन् ।) कनिष्ठः । (यथा, मनौ । २ । १२८ । “अवाच्यो दीक्षितो नाम्ना यवीयानपि यो भवेत् ॥” अतिशय युवा । इति मेदिनी । से, ६१ ॥ यवोत्थं, क्ली, (यवेभ्य उत्तिष्ठतीति । उद् + स्था कः ।) सौवीरकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ यव्यं, त्रि, (यवानां भवनं क्षेत्रम् । यव + “यव- यवकषष्टिकाद् यत् ।” ५ । २ । ३ । इति यत् ।) यवादिभवनोचितक्षेत्रम् । तत्पर्य्यायः । यव- क्यम् २ षष्टिक्यम् ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ७ ॥ यवोचितम् ४ यवकोचितम् ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यवेभ्यो हितम् । यव + “खल- यवमाषतिलवृषब्रह्मणश्च ।” ५ । १ । ७ । इति यत् । यवहितः । इति व्याकरणम् ॥) यव्यः, पुं, (यवेभ्यो हितः । यव + यत् ।) मासः । यथा, -- “यव्यद्बयं श्रावणादि सर्व्वा नद्यो रजस्वलाः । तासु स्नानं न कुर्व्वीत वर्ज्जयित्बा समुद्रगाः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वे गङ्गामाहात्म्यम् ॥ (स्त्री, नदीभेदः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ८७ । ८ । “वार्णत्वा यव्याभिर्व्वर्द्धन्ति शूरब्रह्माणि ।” “यव्याभिः नदीभिः । अवनयः यव्याः इति नदीनामसु पाठात् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यशः, [स्] क्ली, (अश्नुते व्याप्नोतीति । अश + “अशेर्देवने युट् च ।” उणा० ४ । १९० । इत्य- सुन् युट्च ।) सुख्यातिः । तत्पर्य्यायः । कीर्त्तिः २ समज्ञा ३ । इत्यमरः । १ । ६ । ११ ॥ समाख्या ४ कीर्त्तना ५ अभिख्यानम् ६ आज्ञा ७ समज्या ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ “दानादिपभवा कीर्त्तिः शौर्य्यादिप्रभवं यशः । इति माधवी ॥ अतएव यशःकीर्त्त्योर्भेदस्यापि दर्शनात् यशः- कीर्त्तिपरिभ्रष्टो जीवन्नपि न जीवति । इति कस्यचित् प्रयोगः । जीवतः ख्यातिर्यशो मृतस्य स्वातिः कीर्त्तिरिति केचित् । तन्न साधु कीर्त्तिस्ते नृप दूतिकेति प्रयोगदर्शनात् ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कीर्त्तिनाशे दोषो यथा, -- “हन्ति यः परकीर्त्तिञ्च स्वकीर्त्तिं मानवाधमः । स कृतघ्न इति ख्यातस्तत्फलञ्च निशामय ॥ अन्धकूपे वसेत् सोऽपि यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश । कीटैर्नकुलमानैश्च भक्षितः सततं नृप ! ॥ तप्तक्षारोदकं पापी नित्यं पिबति खादति । ततः सर्पो जन्म सप्त काकः पञ्च ततः शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४९ अध्यायः ॥

पृष्ठ ४/०२७

(अन्नम् । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ५२ । ११ । “वयं स्याम यशसो जनेषु ।” “यशसः कीर्त्तेरन्नस्य वा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ त्रि, यशस्वी । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ७९ । ५ । “त्वमिन्द्र यशा अस्यृजीषी शवसस्पते ।” “त्वं यशाः यशस्व्यसि भवसि ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यशःपटहः, पुं, (यशःसूचकः पटहः । शाकपार्थिव- वत् समासः ।) ढक्वा । इत्यमरः । १ । ७ । ६ ॥ यशःशेषः, त्रि, (यश एव शेषोऽस्य ।) मृतः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३८ ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ९१ । ४४ । “ततः क्रमेण तेनैव स्मरज्वरभरोष्मणा । प्रक्षीणदेहः प्रययौ स यशःशेषतां नृपः ॥”) मरणे, पुं ॥ यशदं, क्ली, धातुविशेषः । दस्ता इति भाषा । यथा, “यशदं रङ्गसदृशं रीतिहेतुश्च तन्मतम् । यशदं तुवरं तिक्तं शीतलं कफपित्तहृत् । चक्षुष्यं परमं मेहान् पाण्डुं श्वासञ्च नाशयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ यशस्करः, त्रि, कीर्त्तिकारकः । सुख्यातिजनकः । यशस्करोति य इत्यर्थे (“कृञो हेतुताच्छील्यानु- लोम्येषु ।” ३ । २ । २० ।) इति टप्रत्ययेन निष्पन्नः । यशस्करी विद्या इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनौ । ८ । ३८३ । “एतेषां निग्रहो राज्ञः पञ्चानां विषये स्वके । साम्राज्यकृत् सजात्येषु लोके चैव यशस्करः ॥” विष्णुक्षेत्रविशेषे, क्ली । यथा, नारसिंहे ६२ अः । “विरजं पुष्पवत्यायां बालञ्चामीकरे विदुः । यशस्करं विपाशायां माहिष्मत्यां हुताशनम् ॥” शोभावतीपुर्य्यां जाते ब्राह्मणविशेषे, पुं । यथा, कथासरित्सागरे । १०४ । १९ । “तस्यां यशस्करो नाम विद्वानाढ्यो बहुक्रतुः । ब्राह्मणोऽभूदभूत्तस्य सत्पत्नी मेखलेति च ॥”) यशस्या, स्त्री, (यशसे हिता । यशस् + यत् ।) जीवन्ती । ऋद्धिनामौषधिः । इति राज- निर्घण्टः ॥ यशस्वान्, [त्] त्रि, (यशोऽस्त्यस्य । यशस् + मतुप् । मस्य वः ।) कीर्त्तिविशिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे । ६ । ५८ । २ । “यथेन्द्रो द्यावापृथिव्योर्यशस्वान् यथाप ओषधीषु यशस्वतीः ॥”) यशस्विनी, स्त्री, (यशस्विन् + ङीष् ।) वनका- र्पासी । इति शब्दरत्नावली ॥ यवतिक्ता । महा- ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ (सत्यव्रतस्य पत्नी । यथा, कथासरित्सागरे । ७३ । २५७ । “अहं यशस्वती नाम राजसेवानुजीविनः । भार्य्या सत्यव्रताख्यस्य विप्रस्येहामलान्वया ॥” गङ्गा । यथा, काशीखण्डे तत्सहस्रनामकथने । २९ । १४१ । “यशस्विनी यशोदा च योग्या युक्तात्मसेविता ॥”)

यशस्वी, [न्] त्रि, (यशोऽस्त्यस्येति । यशस् + “अस्मायेति ।” ५ । २ । १२१ । इति विनिः ।) यशोविशिष्टः । कीर्त्तिमान् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनौ । ९ । ३३४ । “विप्राणां वेदविदुषां गृहस्थानां यशस्वि- नाम् । शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्म्मो नैःश्रेयसः परः ॥”) यशोदः, पुं, (यशो ददातीति । दा + कः ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्लीवेऽपि- दृश्यते । यथा, वाराहे । “सुवर्णं रजतं ताम्रं रङ्गं यशोदमेव च । सीसं लौहञ्च सप्तैते धातवो गिरिसम्भवाः ॥”) यशोदातरि, त्रि ॥ यशोदा, स्त्री, (यशो ददातीति । दा + कः । टाप् ।) नन्दपत्नी । यथा, श्रीभागवते १० स्कन्धे । “नन्दः किमकरोद्ब्रह्मन् श्रेय एवं महोदयम् । यशोदा वा महाभागा पपौ यस्यास्तनं हरिः ॥” (दिलीपमाता । यथा, हरिवंशे । १८ । ६० । “तेषान्तु मानसी कन्या यशोदा नाम विश्रुता । पत्नी सा विश्वमहतः स्नुषा वै वृद्धशर्म्मणः । राजर्षेर्जननी चापि दिलीपस्य महात्मनः ॥” यशोदातरि, त्रि । यथा, तैत्तिरीयसंहिता- याम् । ४ । ४ । ६ । २ । “यशोदां त्वा यशसि तेजोदां त्वा तेजसीति ॥”) यष्टा, [ऋ] पुं, (यजते इति । यज् + तृच् ।) याग- कर्त्ता । तत्पर्य्यायः । यजमानः २ । इत्यमरः । २ । ७ । ८ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १२० । २ । “स दानशीलो यष्टा च यज्ञानामवनीपतिः ॥”) यष्टिः, पुं, (इज्यते इति । यज् + बाहुलकात् तिः । इति उणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः । ४ । १७९ ।) ध्वजदण्डः । इति विश्वशब्दरत्नावल्यौ ॥ भुज- दण्डः । इति मेदिनी । टे, २६ ॥ यष्टिः, पुं, स्त्री, (यजते सङ्गच्छते । यज् + तिः ।) तन्तुः । इति शब्दमाला ॥ हारलता । (हारा- वलिः । यथा, रघौ । १३ । ५४ । “क्वचित्प्रभालेपिभिरिन्द्रनीलै- र्मुक्तामयी यष्टिरिवानुविद्धा । अन्यत्र माला सितपङ्कजानां इन्दीवरैरुत्खचितान्तरेव ॥” “यष्टिः हारावलिः ।” इति मल्लिनाथः ॥ * ॥) भार्गी । मधुका । शस्त्रभेदः । इति मेदिनी । टे, २६ ॥ शेषस्य पर्य्यायः । दण्डः २ । लगुडः ३ इति हेमचन्द्रः । ३ । ४४९ ॥ तद्दानफलं यथा, वह्निपुराणे । “यष्टिं ये तु प्रयच्छन्ति नेत्रहीने सुदुर्ब्बले । तेषान्तु विपुलः पुंसां सन्तानो मोहवर्ज्जितः ॥” (स्त्री, शाखा । यथा, कुमारे । ६ । २ । “चूतयष्टिरिवाभ्यासे मधौ परभृतोन्मुखी ॥” “चूतयष्टिः चूतशाखा इव ।” इति तत्र मल्लि- नाथः ॥ यष्टिमधु । तत्पर्य्यायः । यथा, “यष्ट्याह्वं मधुकं यष्टिः क्लीतकं मधुयष्टिका ।

यष्टिमधु स्थलेजाता जलजातिरसा पुरा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) यष्टिकः, पुं, (यष्टिरिव । कन् ।) जलकुक्कुटः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यष्टि + स्वार्थे कन् ।) दण्डश्च ॥ यष्टिका, स्त्री, (यष्टि + स्वार्थे कन् । टाप् ।) हार- भेदः । यथा, -- “यष्टिका दण्डिका चैव तिलका सारिकेत्यपि ॥” इति जटाधरः ॥ वापी । यथा, -- “पल्वलं दीर्घिका वापी यष्टिका मीनगोधिका ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यष्ठिमधुका । यथा, -- “अथ यष्टीमधुकं स्यान्मधुयष्टी तु यष्टिका ।” इति शब्दरत्नावली ॥ लगुडः । यथा, -- “अथ शक्तिश्च शक्ती च यष्टिर्य्यष्टी च यष्टिका । दण्डः काण्डोऽपि लगुडः पशुघ्नो दण्डको- ऽपि च ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ यष्टिग्रहः, पुं, (यष्टिं गृह्णातीति । यष्टि + ग्रह + “शक्तिलाङ्गलाङ्कुशयष्टितोमरेति ।” ३ । २ । ९ । इत्यस्य वार्त्ति० अच् ।) यष्टिधारकः । लगुड- ग्राही । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ यष्टिमधु, क्ली, (यष्ट्यां मधु माधुर्य्यमस्य ।) यष्टि- मधुका । इति हलायुधः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “यष्ट्याह्नं मधुकं यष्टिः क्लीतकं मधुयष्टिका । यष्टिमधु स्थलेजाता जलजातिरसा पुरा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) यष्टिमधुका, स्त्री, (यष्टिमधुवत् कायतीति । कै + कः ।) यष्टिमधु । तत्पर्य्यायः । क्लीतेकम् २ मधु- कम् ३ मधुयष्टिका ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १०९ ॥ यष्ट्याह्वम् ५ यष्टिः ६ स्थलेजातं चेत् यष्टिमधु ७ जलजा चेत् अतिरसा ८ । इति रत्नमाला ॥ अपि च । “ज्यैष्ठीमधु तथा यष्टीमधुकं क्लीतकं तथा । अन्यक्लीतनकं तत्तु भवेत्तोये मघूलिका ॥” अस्या गुणाः । “यष्टी हिमा गुरुः स्वाद्वी चक्षुष्या बलवर्ण- कृत् । सुस्निग्धा शुक्रला केश्या स्वर्य्या पित्तानिला- स्रजित् । व्रणशोथविषच्छर्द्दितृष्णाग्लानिक्षयापहा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ यष्टी, स्त्री, (यष्टि + “कृदिकारादक्तिनः ।” इति ङीष् ।) यष्टिमधु । इति भावप्रकाशः ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “यष्टी यष्ट्याह्वयं प्रोक्तं मधुकं मधुयष्टिका ।” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥ तथास्या गुणाः । भावप्रकाशस्य पूर्ब्बग्वण्डे १ । “यष्टी हिमा गुरुः साद्वी चक्षुष्या बलवर्ण- कृत् ।

पृष्ठ ४/०२८

सुस्निग्धा शुक्रला केश्या स्वर्य्या पित्तानिला- स्रजित् । व्रणशोथविषच्छर्द्दितृष्णाग्लानिक्षयापहा ॥” (हारभेदः । तल्लक्षणं यथा, बृहत्संहिता- याम् । ८१ । ३६ । “संयोजिता या मणिना तु मध्ये यष्टीति सा भूषणविद्भिरुक्ता ॥”) यष्टीकं, क्ली, (यष्टी + कन् ।) यष्टिमधु । इति राजनिर्घण्टः ॥ यष्टीपुष्पः, पुं, (यष्टीपुष्पमिव पुष्पं यस्य ।) पुत्त्र जीववृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ यष्टीमधु, क्ली, (यष्ट्यां मधु माधुर्य्यमस्य ।) मिष्ट- मूलविशेषः । जेठीमधु इति मूलहटी इति च हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । मधुयष्टी २ मधु- वल्ली ३ मधुस्रवा ४ मधूकम् ५ मधु ६ यष्टी- कम् ७ यष्ट्याह्वम् ८ ॥ (तथा च । “यष्टीमधु तथा यष्टी मधुकं क्लीतकन्तथा । अन्यत् क्लीतनकन्तत्तु भवेत्तोये मधूलिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । किञ्चित्तिक्तत्वम् । शीतलत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । पित्तहरत्वम् । रुच्य- त्वम् । शोषतृष्णाव्रणापहत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सास्थाने २७ अध्याये । “तत्र विडङ्गतण्डूलचूर्णमाहृत्य यष्टीमधुयुक्तं यथाबलं शीततोयेनोपयुञ्जीत ॥”) यष्ट्याह्वं, क्ली, (यष्टीत्याह्वा यस्य ।) यष्टिमधु । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने १६ अध्याये । “यवाश्वगन्धा यष्ट्याह्वैस्तिलैश्चोद्बर्त्तनं हितम् ॥”) यस, इर् य उ यतने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) इर्, अयसत् अयासीत् अयसीत् । अस्मात् पुषा- दित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । य, प्रयस्यति । क्रम क्लम इत्यादिना केवलात् संपूर्ब्बाच्च अस्मात् श्यन् विकल्पात् यसति यस्यति संयस्यति संयसति । उ, यसित्वा यस्त्वा । यतनं यत्नः । इति दुर्गादासः ॥ यस्कः, पुं, (यसति मोक्षायेति । यस् + क्विप् । संज्ञायां कन् ।) मुनिविशेषः । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (यथा, आश्वलायनश्रौतसूत्रे उत्त- रार्द्धे । ६ । १० । १० । “यस्कवाधौलमौनमौकशार्क- राक्षिसार्ष्टिसावर्णिशालङ्कायनजैमिनिदैवन्त्याय- नानां भार्गववैतहव्यसावेतसेति ॥”) यह्वः, पुं, (यजतीति । यज + “शेवायह्वजिह्वा- ग्रीवाप्वामीवाः ।” उणा० १ । १५४ । इति वन्प्रत्ययेन निपातितः ।) यक्षमानः । इत्यु- णादिकोषः ॥ (त्रि, महान् । यथा, ऋग्वेदे । ३ । १ । १२ । “उदुस्रिया जनिता यो जजानापां गर्भो नृतमो यह्वो अग्निः ।” “यह्वो महान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥)

या, ल गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-सक०-अनिट् ।) ल, याति । इति दुर्गा- दासः ॥ यागः, पुं, (इज्यते इति । यज् + घञ् ।) यज्ञः । इत्यमरः । २ । ७ । १३ ॥ तत्र श्रौताग्निकृत्य- हविर्यज्ञाः सप्त । यथा । आग्न्याधानं तदे वाग्निहोत्रम् १ दर्शपौर्णमासौ २ पिण्डपितृ- यज्ञः ३ आग्रयणम् ४ चातुर्म्मास्यः ५ निरूढ- पशुबन्धः ६ सौत्रामणिः ७ । स्मार्त्ताग्निकृत्य- पाकयज्ञाः सप्त । यथा । औपासनम् १ वैश्व- देवः २ स्थालीपाकः ३ आग्रयणम् ४ सर्प- वलिः ५ ईशानवलिः ६ अष्टकान्यष्टका ७ । श्रौताग्निसप्तसंस्थाः । यथा । सोमयागः स एवाग्निष्टोमः १ अत्यग्निष्टोमः २ उक्थ्यः ३ षोडशी ४ वाजपेयः ५ स द्बिविधः संस्था कुरुश्च । अतिरात्रः ६ अप्तूर्य्यामः ७ । उत्तर- क्रतवो बहवः । यथा । महाव्रतम् १ सर्व्वतो- मुखम् २ राजसूयः ३ पौण्डरीकम् ४ अभि- जित् ५ विश्वजित् ६ अश्वमेधः ७ बृहस्पतिसवः ८ आङ्गिरसः ९ चयनान्यष्टादश २७ । इत्यादि श्रौतसूत्रम् ॥ * ॥ सर्व्वदेवानां यागकालो यथा, शुक्र उवाच । “स्वल्पेनैव तु द्रव्येण महापुण्यं यथा भदेत् । तदहं श्रोतुमिच्छामि ग्रहयागं सुरेश्वर ! ॥ ब्रह्मोवाच । शृणु वत्स प्रवक्ष्यामि यथा त्वं परिपृच्छसि । अल्पकेन महापुण्यं ग्रहर्क्षतिथियौगिकम् ॥ भृगुपूर्णाष्टमीयोगं शिवयागेषु चोत्तमम् । मृदुवर्गञ्च भाग्यञ्च उमाया भृगुवासरे ॥ दैवयोगात् यदा षष्ठी पुष्यर्क्षरविवासरम् । स्कन्दयागस्तदा कार्य्यः सर्व्वकामप्रसाधकः ॥ वारेण वा यदा सूर्य्यः सप्तमी विजया मता । तदा तु भवते भानोर्यागः सर्व्वगुणावहः ॥ शशिरिक्तानुसंयोगे अर्कर्क्षे सोत्तरासु च । नवम्यां मङ्गलायोगो भानुमूलदिनं यदा ॥ अष्टम्यां वाथ चन्द्राहे श्रवणेन शुभावहम् । अहिव्रध्ने कुजाहे तु गणेशे तस्य वाहनि ॥ पुनर्व्वसौ गुरोर्व्वारे द्बादश्यां श्रवणेन वा । सोमग्रस्तं यदा योगं विष्णोः सर्व्वार्थसाधकम् ॥ द्बितीयायां यदा सौम्ये कृत्तिकर्क्षं भवेत् क्वचित् । ग्रहयागस्तदा कार्य्यः सर्व्वशान्तिप्रदायकः ॥ स्वातीसौमी चतुर्थी च उमायागे वरा स्मृता ॥ उत्तरासु च सर्व्वासु भानुपौर्णाष्टमीषु च । शान्त्यभिषेकयागेयु सर्व्वकामार्थदाष्टमी ॥ गुरावेकादशी पुष्ये रोहिण्या वा यदा शनिः । सुतसौगाग्यकामाय यागो रुद्रविनायके ॥ पूर्णिमासु च सर्व्वासु अष्टमीद्वादशीषु च । चतुर्द्दश्यां तृतीयासु ग्रह ऋक्षे शुभेषु च । सर्व्वेषां भवते यागो भक्तिपूर्व्वो महामुने ! ॥ मन्त्रसाधनद्रव्यायो रुद्रयागादवाप्यते । श्रीमेधाज्ञानवात्सल्यमुमायागाज्महामुने ॥ योगज्ञानयशःसिद्धिं महादेवादवाप्नुयात् ।

आरोग्यं सप्रतापत्वं भास्करात् प्राप्यते ध्रुवम् ॥ गतिमिष्टां यथाकामं प्रयच्छति त्रिविक्रमः । विघ्नो न भवते तस्य यस्तु पश्येद्विनायकम् ॥ विगतारिर्भवेत् षष्ठ्यां दृष्ट्वा स्कन्दं मखे क्षणात् । मातृयागान्महासिद्धिः सर्व्वेषामपि जायते ॥ भवते धनवान् पुंसः प्रथमाहे हुताशनात् । स्वर्गापवर्गसंसिद्धिर्दुर्गायागात् प्रजायते ॥ माघाद्यैर्मङ्गलांशोत्था ज्यैष्ठाद्यैर्ब्रह्म जायते । ईशाद्यैः कालिकाद्यास्तु यष्टव्या विधिना मुने ॥” इत्याद्ये देव्यवतारे उदयतिथ्यृक्षयोगमाहात्म्य- कीर्त्तनम् ॥ * ॥ अथ ग्रहयागविधिः । “प्रणम्य नव रव्यादीन् शुभाशुभफलप्रदान् । ग्रहयागविधिं सम्यक् वक्ति श्रीरघुनन्दनः ॥ अथ ग्रहयागप्रयोगः । तत्र रविसोमबुधगुरुशुक्रवारेषु चित्रानुराधा- मृगशिरोरेवतीपुष्याश्विनीहस्तारोहिण्युत्तरा- त्रयेषु चन्द्रतारानुकूले शुभलग्ने यागः कार्य्यः । अत्र बालग्रहभूतग्रहप्रबलतरनराधिपशत्र- दुःसहरोगाभिभवाद्भूतदुःस्वप्नावलोकनग्रहदौ- स्थ्यादिनिमित्तकं शान्तिकं मलमासादावपि कर्त्तव्यम् । अवग्रहं विना केवलवृष्ट्यायुःपुष्टिपुत्त्र- श्रीकामादिपौष्टिकन्तु मलमासादीतरकाल एव कार्य्यम् ॥ * ॥ तत्र यजमानः कृतस्नानादिः गोमयोपलिप्ते देशे सदर्भासनोपविष्ट उदङ्मुखः स्वस्तिवाच्यः सूर्य्यः सोम इति पठित्वा फलपुष्प- तिलदर्भत्रयसहितजलपूर्णताम्रपात्रं गृहीत्वा, ॐ तद्विष्णोरिति विष्णुं संस्मृत्य ॐ तत् सदि- त्युच्चार्य्य ॐ अद्येतादि अमुकगोत्रः श्रीअमुक- देवशर्म्मा अमुककामो ग्रहयज्ञमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य तज्जलमेवैशान्यां निःक्षिपेत् । अन्यार्थत्वे गोत्रनाम्नोः षष्ठ्यन्तता । करिष्ये इत्यत्र करिष्यामीति विशेषः । ततः श्वेतसर्षपा- नादाय । ॐ वेतालाश्च पिशाचाश्च राक्षसाश्च सरी- सृपाः । अपसर्पन्तु ते सर्व्वे ये चान्ये विघ्नकारकाः ॥ ॐ विनायका विघ्नकरा महोग्रा यज्ञद्बिषो ये पिशिताशनाश्च । सिद्धार्थकैर्वज्रसमानकल्पै- र्मया निरस्ता विदिशः प्रयान्तु ॥ इत्येताभ्यां मन्त्राभ्यां श्वेतसर्षपप्रक्षेपैर्व्विघ्नका- रकानपसारयेत् । ततः सगणाधिपषोडश- मातृकापूजा वसोर्धारा आयुष्यजपं तदज्ञाने गायत्त्रीजपं वृद्धिश्राद्धञ्च कृत्वा तदशक्तौ भोज्य- मुत्सृज्य ब्राह्मणान् परितोष्य ततः स्वय- मशक्तौ कर्त्ता प्राडमुखं गुरुम् ॐ साधु भवा- नास्तामिति वदेत् ॐ साध्वहमासे इति प्रति- वचनम् । ततो गन्धपुष्पवस्त्राङ्गुरीयकादिना गुरुमलङ्कृत्य दक्षिणं जानु स्पृष्ट्वा ॐ अद्ये- त्यादि मत्सङ्कल्पितग्रहयागकर्म्मणि ग्रहपूजा- होमकर्म्मकरणाय अमुकगोत्रं अमुकदेव-

पृष्ठ ४/०२९

शर्म्माणं गन्धादिभिरभ्यर्च्य भवन्तमहं वृणे । ॐ वृतोऽस्मीति प्रतिवचनम् । ॐ यथाविहितं पूजादिकर्म्म कुरु । ॐ यथाज्ञानं करवाणीति प्रतिवचनम् ॥ * ॥ ततो मण्डपोत्तरपूर्ब्बभागे वितस्तिद्वयविस्तृतायां वितस्त्युच्छ्रितायां उदक्- प्लवायां वेद्यां गोमयेनोपलिप्तायां रक्तचन्दना- दिना मध्ये वर्त्तुलं सूर्य्यम् । आग्नेय्यां श्वेतमर्द्ध- चन्द्राकारं सोमम् । दक्षिणस्यां त्रिकोणं रक्तं मङ्गलम् । ऐशान्यां पीतं धनुराकारं बुधम् । उत्तरस्यां पीतं पद्माकारं बृहस्पतिम् । प्राच्यां श्वेतं चतुष्कोणं शुक्रम् । प्रतीच्यां श्यामं सर्पा- कारं शनिम् । नैरृत्यां श्यामं मकराकारं राहुम् । वायव्यां धूम्रवर्णान् खड्गाकारान् केतून् विलिख्य स्वगृह्योक्तविधिना अग्निस्थाप- नादिब्रह्मस्थापनपर्य्यन्तं कर्म्म कृत्वा मण्डले ग्रहानावाहयेत् ॥ * ॥ तत्र क्रमः । मध्ये । ॐ क्षत्त्रियं काश्यपं रक्तं कालिङ्गं द्बादशा- ङ्गुलम् । पद्महस्तद्वयं पूर्ब्बाननं सप्ताश्ववाहनम् । शिवाधिदैवतं ध्यायेद्बह्निप्रत्यधिदैवतम् ॥ सप्तम्यां जायमानं विशाखानक्षत्रं रक्तमाल्या- म्बरधरम् । इति ध्यात्वा ॐभूर्भुवः स्वः सूर्य्यग्रह इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ १ ॥ आग्नेये । ॐसामुद्रं वैश्यमात्रेयं हस्तमात्रं सिताम्बरम् । श्वेतं द्बिबाहुं वरदं दक्षिणं सगदेतरम् ॥ दशाश्वं श्वेतपद्मस्थं विचिन्त्योमाधिदैवतम् । जलप्रत्यधिदैवञ्च सूर्य्यास्यमाह्वयेत्तथा ॥ चतुर्द्दश्यां जातं कृत्तिकानक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐभूर्भवः स्वः सोमग्रह इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ २ ॥ दक्षिणस्याम् । ॐ आवन्त्यं क्षत्त्रियं रक्तं मेषस्थं चतुरङ्गुलम् । आरक्तमाल्यवसनं भारद्बाजं चतुर्भुजम् ॥ दक्षिणोर्द्ध्वक्रमात् शक्तिवराभयगदाकरम् । आदित्याभिमुखं देवं तद्वदेव समाह्वयेत् । स्कन्दाधिदैवतं भौमं क्षितिप्रत्यधिदैवतम् ॥ दशम्यां जातं पूर्ब्बाषाढानक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः मङ्गलग्रह इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ ३ ॥ ऐशान्याम् । ॐ मागधं द्ब्यङ्गुलात्रेयं वैश्यं पीतं चतुर्भुजम् । वामोर्द्ध्वक्रमतश्चर्म्मगदावरदखड्गिनम् ॥ सूर्य्यास्यं सिंहगं सौम्यं पीतवस्त्रं तथाह्वयेत् । नारायणाधिदैवञ्च विष्णुप्रत्यधिदैवतम् ॥ द्बादश्यां जातं धनिष्ठानक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः बुधग्रह इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ ४ ॥ उत्तरस्याम् । द्बिजमाङ्गिरसं पीतं सैन्धवञ्च षडङ्गुलम् । ध्यात्वा पीताम्बरं जीवं सरोजस्थं चतुर्भुजम् ॥ दक्षोर्द्ध्वादक्षवरदकरकादण्डमाह्वयेत् ।

ब्रह्माधिदैवं सूर्य्यास्यमिन्द्रप्रत्यधिदैवतम् ॥ एकादश्यां जातं उत्तरफल्गुनीनक्षत्रमिति- ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः बृहस्पते इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्ल- तण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ ५ ॥ ततः प्राच्याम् । ॐ शुक्रं भोजकटं विप्रं भार्गवञ्च नवाङ्गुलम् । पद्मस्थमाह्वयेत् सूर्य्यमुखं श्वेतं चतुर्भुजम् ॥ सदाक्षवरकरकादण्डहस्तं सिताम्बरम् । शक्राधिदैवतं ध्यायेत् शचीप्रत्यधिदैवतम् ॥ नवम्यां जातं पुष्यनक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः शुक्र इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ ६ ॥ पश्चिमायाम् । सौराष्ट्रं काश्यपं शूद्रं सूर्य्यास्यं चतुरङ्गुलम् । कृष्णं कृष्णाम्बरं गृध्रगतं सौरिं चतुर्भुजम् ॥ तद्बद्वाणवरशूलधनुर्हस्तं समाह्वयेत् । यमाधिदैवतं प्रजापतिप्रत्यधिदैवतम् ॥ कृष्णचतुर्द्दश्यां जातं रोहिणीनक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः शनैश्चर इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ ७ ॥ नैरृत्याम् । राहुं मलयजं शूद्रं पैठीनं द्बादशाङ्गुलम् । कृष्णं कृष्णाम्बरं सिंहासनं ध्यात्वा तथाह्वयेत् ॥ चतुर्ब्बाहुं खड्गवरशूलचर्म्मकरं तथा । कालाधिदैवं सूर्य्यास्यं सर्पप्रत्यधिदैवतम् ॥ पौर्णमास्यां जातं भरणीनक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः भगवन् राहो इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इति शुक्लतण्डुलै- रावाह्य स्थापयेत् ॥ ८ ॥ वायव्याम् । कौशद्बीपं केतुगणं जैमिनीयं षडङ्गुलम् । धूम्रं गृध्रगतं शूद्रमाह्वयेत् विकृताननम् ॥ सूर्य्यास्यं धूम्रवसनं वरदं गदिनं तथा । चित्रगुप्ताधिदैवञ्च ब्रह्मप्रत्यधिदैवतम् ॥ अमावास्यायां जातं अश्लेषानक्षत्रमिति ध्यात्वा ॐ भूर्भुवः स्वः भगवन्तः केतव इहागच्छत इहागच्छत इह तिष्ठत इह तिष्ठत इति शुक्लतण्डुलैरावाह्य स्थापयेत् ॥ ९ ॥ अधिदैवत- प्रत्यधिदैवतपूजनञ्च अयुतहोमादौ । तत- स्तत्तद्वर्णवस्त्रतत्तद्बर्णगन्धतत्तद्बर्णपुष्पं दद्यात् ॥ धूपे विशेषः । रवये गुग्गुलुधूपम् । सोमाय सरलम् । मङ्गलाय देवदारुम् । बुधाय घृत- मिश्रितदेवदारुम् । बृहस्पतये दशाङ्गम् । शुक्राय अगुरु । शणैश्चराय कालागुरु । राहवे गुडत्वचम् । केतुभ्यो मधुमिश्रितगुडत्वचम् । अभावे षोडशाङ्गं वा ॥ * ॥ गन्धे विशेषः । सूर्य्याय रक्तचन्दनम् । सोमाय श्वेतचन्दनम् । मङ्गलाय कुङ्कुमम् । बुधाय सरलम् । गुरवे रक्तचन्दनश्वेतचन्दनकुङ्कुमसरलं मिश्रितसम- भागत्वेन दद्यात् । शनैश्चराय कस्तूरीम् । राहवे पद्मकाष्ठम् । केतुभ्यश्च पद्मकाष्ठम् । अधिदेवताप्रत्यधिदेवताः पूजयेत् ॥ * ॥ अधि- देवता प्रत्यधिदेवता यथा । सूर्य्यस्य शिववह्नी ।

सोमस्य उमा जलम् । मङ्गलस्य स्कन्दः क्षितिः । बुधस्य नारायणविष्णू । बृहस्पतेः ब्रह्मा इन्द्रश्च । शुक्रस्य शक्रः शची । शनैश्चरस्य यमः प्रजापतिश्च । राहोः कालः सर्पश्च । केतूनां चित्रगुप्तः ब्रह्मा च । एतत्तु अयुतादिहोमे ज्ञेयम् ॥ * ॥ सूर्य्याय गुडौदनबलिः । एवं सोमादीनामपि । सति सामर्थ्ये षोडशोपचारा- दिना । वलौ तु । सूर्य्याय गुडौदनम् । सोमाय घृतपायसम् । मङ्गलाय पक्वयवचूर्णात्मकयाव- कम् । बुधाय क्षीरान्नम् । गुरवे दध्योदनम् । शुक्राय घृतौदनम् । शनैश्चराय कृशरम् । राहवे छागमांसम् । केतुभ्यः अजाक्षीर- साधिताजकर्णरक्तमिश्रित-यव-तिल-तण्डुलरूपं चित्रौदनम् तत्तद्द्रव्यालाभे भक्ष्यान्तरं दद्यात् ॥ * ॥ ततश्चरुं श्रपयेत् । तत्र साम- गानां क्रमः । अग्नेः पश्चिमायां दिशि प्राग- ग्रान् कुशानास्तीर्य्य तदुपरि प्रक्षालितवारुण- मुदूखलं वैणवञ्च सूर्पं वारुणचमसस्थजल- प्रोक्षितं संस्थाप्य व्रीहीन् यवान् वा अशक्तौ शालितण्डुलान् सूर्पे निधाय ॐ सूर्य्याय त्वा जुष्टं निर्व्वपामि इति गृहीत्वा उदूखले स्थापयेत् । एवं सोमाय । एवं मङ्गलादीनामपि निर्व्वपणं कृत्वा उदूखले स्थापयेत् । द्विस्तूष्णीम् । ततो दक्षिणहस्तमुपरि कृत्वा मुषलेनावहत्य सूर्पेण प्रस्फोटयेत् । इत्थमेव वारत्रयम् । तत- श्चरुस्थाल्याममन्त्रकं कृतोत्तराग्रं पवित्रं निःक्षिप्य तत्र प्रक्षालिततण्डुलान् निधाय तदुपरि दुग्धं दत्त्वा यथा पायसचरुर्भवति तथा स्तोकं स्तोकमुदकं दत्त्वा तन्मध्ये खदिर- पलाशोडुम्बराणामन्यतमस्य प्रादेशप्रमाणं उभयथा सार्द्धाङ्गुष्ठप्रमाणं चतुष्कोणपुष्कलं मेक्षणं दक्षिणावर्त्तेन भ्रामयित्वा तथा पचेत् यथा अन्तरोष्मणा सम्यक् पाको भवति मण्ड- गालनं दाहश्च न भवति । सम्यक्पाके भूते चरुमध्ये घृतस्रुवं दत्त्वा प्रागादिदिक्चिह्नितं कृत्वा चरुमवतार्य्य अग्नेरुत्तरतः कुशोपरि स्थापयित्वा पुनर्मध्ये घृतस्रुवं दद्यात् । ततो भूमिजपादिस्रुवसंस्कारपर्य्यन्तं कर्म्म कृत्वा अग्नेः पश्चिमतः स्तरणकुशोपरि पूर्ब्बमाज्यं पश्चाच्चरुं निधाय उदकाञ्जलिसेकं कृत्वा विरूपाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समापयेत् ॥ * ॥ यजुर्व्वेदिनान्तु आज्यस्थाल्यामाज्यनिर्वपणा- नन्तरं सूर्पं पुरतो दक्षिणभागे संस्थाप्य तत्रो- दूखलं विन्यस्य व्रीह्याद्यन्यतमं तत्र निघाय ॐ सूर्य्याय त्वा जुष्टं गृह्णामि इत्येकां मुष्टिं गृहीत्वा ॐ सूर्य्याय त्वा जुष्टं निर्व्वपामीति डदूखले स्थापयित्वा ॐ सूर्य्याय त्वा जुष्ठं प्रोक्षामीति प्रोक्षणीजलेन प्रोक्षयेत् । एवं सोमाय त्वा इत्यादि । तत ॐ अग्नये स्विष्टि- कृते त्वा इत्यादिना ग्रहणनिर्व्वपणप्रोक्षणानि कृत्वा द्बिस्तूष्णीं कुर्य्यात् । ततः पूर्ब्बवत् श्रपणम् । पक्वं ज्ञात्वा ज्वलदग्निं गृहीत्वा

पृष्ठ ४/०३०

चरुमध्ये दक्षिणावर्त्तेन भ्रामयित्वा तमग्निं तत्रैवाग्नौ क्षिपेत् । तत आघाराज्यभागान्तं कर्म्म कुर्य्यात् ॥ * ॥ ऋग्वेदिनान्तु प्रोक्षणी- पात्रस्थापनानन्तरं पवित्रान्तर्हिते ॐ सूर्य्याय त्वा जुष्टं निर्व्वपामीति व्रीह्याद्यन्यतममुष्टिं प्रक्षिप्य ॐ सूर्य्याय त्वा जुष्टं प्रोक्षामीति प्रणीताजलेन प्रोक्षयेत् । एवं सोमाय त्वा इत्यादि । ततः स्विष्टिकृदर्थकिञ्चिदधिकं तूष्णीं तथा कृत्वा पवित्रान्तर्हितं कृत्वा पूर्ब्बग्रीवोर्द्ध्व- लोमकृष्णाजिने उदूखलं निधाय तत्र सूर्पस्थ- व्रीह्याद्यन्यतमं प्रक्षिप्य मुषलेनावहत्य सूर्पेण वितुषीकृत्य प्रस्फोट्य त्रिः प्रक्षाल्य पवित्रं चरुस्थाल्यां प्रक्षिप्य तथैव श्रापयित्वा उदीच्यां दक्षिणभागे ॐ सोमाय स्वाहेति होमपर्य्यन्तं कुर्य्यात् । ततः शान्तिकर्म्मणि अग्ने त्वं वरद- नामासीति नाम कृत्वा । ॐ पिङ्गभ्रूश्मश्रुकेशाक्षः पीनाङ्गजठरोऽरुणः । छागस्थः साक्षसूत्रोऽग्निः सप्तार्च्चिः शक्तिधा- रकः ॥ इत्यादिपुराणीयं ध्यात्वा ॐ वरदनामन्नग्ने इहागच्छ इहागच्छ इह तिष्ठ इह तिष्ठ इत्यावाह्य पाद्यादिना पूजयेत् ॥ * ॥ पौष्टिक- कर्म्मणि तु वलदनामाग्निः । ग्रहहोमे अग्नी- नाह गोभिलः । आदित्ये कपिलो नाम पिङ्गलः सोम उच्यते । धूमकेतुस्तथा भौमे जठरोऽग्निर्ब्बुधे स्मृतः ॥ बृहस्पतौ शिखी नाम शुक्रे भवति हाटकः । शनैश्चरे महातेजा राहौ चैव हुताशनः । केतुषु लोहितोऽग्निः स्यादिति वह्निविनिर्णयः ॥ ततः स्वगृह्योक्तविधिनानेन चरुणा सूर्य्यादि- ग्रहेभ्यः प्रत्यकाहुतिं दद्यात् ॥ * ॥ अत्र मन्त्राः । सूर्य्यस्य आकृष्णेनेतिमन्त्रस्य हिरण्यस्तूपाङ्गिरा ऋषिस्तृष्टुप् छन्दः सविता देवता आदित्यस्य पूजाहोमकर्म्मणि विनियोगः । ॐ आकृष्णेन रजसा वर्त्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्त्यञ्च हिर- ण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन् स्वाहा । इदं सूर्ध्याय इति देवतोद्देशः सामगेतरैः कार्य्यः ॥ १ ॥ सोमस्य इमन्देवेति- मन्त्रस्य वरुण ऋषिरग्निर्देवता सोमस्य पूजा- होमकर्म्मणि विनियोगः । ॐ इमन्देवा अस- पत्नं सुवद्धं महते क्षत्त्राय महते ज्येष्ठाय । इमममुष्य पुत्त्रममुष्यै पुत्त्रमस्यै विशे स्वाहा । इदं सोमाय ॥ २ ॥ मङ्गलस्य अग्निर्मूर्द्धेति- मन्त्रस्य अपाङ्गिरा ऋषिर्गायत्त्री च्छन्दोऽग्नि- र्देवता मङ्गलस्य पूजाहोमकर्म्मणि विनि- योगः । ॐ अग्निर्मूर्द्धा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयमपां रेतांसि जिन्वति स्वाहा । इदं मङ्गलाय ॥ ३ ॥ बुधस्य उद्बुध्यस्वेतिमन्त्रस्य पर- मेष्ठिरृषिस्तृष्टुप् छन्दोऽग्निर्देवता बुधस्य पूजा- होमकर्म्मणि विनियोगः । ॐ उद्बुध्यस्वाग्ने प्रतिजागृहि त्वमिष्टापूर्त्ते संसृजेथामयञ्चास्मिन् सधस्ये अध्युत्तरस्मिन् विश्वेदेवा यजमानश्च

सीदत स्वाहा । इदं बुधाय ॥ ४ ॥ बृहस्पतेः बृह- स्पते अतीतिमन्त्रस्य गृत्समद ऋषिस्तृष्टुप् छन्दो ब्रह्मा देवता जीवस्य पूजाहोमकर्म्मणि विनि- योगः । ॐ बृहस्पते अतियदर्य्योऽर्हाद्युमद्बिभाति क्रतुमज्जनेषु । यद्दीदयत्सरस ऋतु प्रजात तद- स्मासु द्रविणं धेहि चित्रं स्वाहा । इदं बृह- स्पतये ॥ ५ ॥ शुक्रस्य अन्नात् परिश्रुत इति मन्त्रस्य प्रजापतिरृषिरतिजगतीच्छन्दोऽग्निसरस्वतीन्द्रा देवताः शुक्रस्य पूजाहोमकर्म्मणि विनियोगः । ॐ अन्नात् परिश्रुतो रसं ब्रह्मणा व्यपिवत् क्षत्त्रं पयः सोमं प्रजापतिः । ऋतेन सत्यमिन्द्रियं विपानं शुक्रमन्धस इन्द्रस्येन्द्रियमिदं पयोऽमृतं मधु स्वाहा । इदं शुक्राय ॥ ६ ॥ शनैश्चरस्य शन्नो देवीतिमन्त्रस्य दध्यङ्गाथर्व्वण ऋषिर्गायत्त्री च्छन्द आपो देवता शनैश्चरस्य पूजाहोम- कर्म्मणि विनियोगः । ॐ शन्नो देवीरभीष्टये आपो भवन्तु पीतये संयोरभिस्रवन्तु नः स्वाहा । इदं शनैश्चराय ॥ ७ ॥ राहोः काण्डात् काण्डा- दिति मन्त्रस्य अग्निरृषिर्गायत्त्री च्छन्दो दूर्व्वे- ष्टका देवता राहोः पूजाहोमकर्म्मणि विनि- योगः । ॐ काण्डात् काण्डात् प्ररोहन्ती परुषः परुषः परि एवानो दूर्व्वे प्रतनु सहस्रेण शतेन च स्वाहा । इदं राहवे ॥ ८ ॥ केतूनां केतुं कृण्वन्नितिमन्त्रस्य मधुच्छन्द ऋषिरनिरुद्गायत्त्री- च्छन्दोऽग्निर्देवता केतूनां पूजाहोमकर्म्मणि विनियोगः । ॐ केतुं कृण्वन्न केतवे पेषो मर्य्या अपेषसे । समुषद्भिरजायथा स्वाहा । इदं केतुभ्यः ॥ ९ ॥ ततो मधुघृताक्तां घृताक्तां क्षीराक्तां वा प्रादेशप्रमाणां साग्रामर्कसमिध- मादाय ॐ आकृष्णेन इत्यादिमन्त्रेण सूर्य्याया- ष्टोत्तरशतं अष्टाविंशतिमष्टौ वा अशक्त्या । शक्त्या ग्रहस्यातिपीडाकरत्वाद्वा अष्टोत्तर- सहस्रं जुहुयात् ॥ * ॥ समिधमाह याज्ञ- वल्क्यः । अर्कः पलाशः खदिरस्त्वपामार्गोऽथ पिप्पलः । उडुम्बरः शमी दूर्व्वा कुशाश्च समिघः क्रमात् ॥ होमो ग्रहादिपूजायां शतमष्टोत्तरं भवेत् । अष्टाविंशतिरष्टौ वा यथाशक्ति विधीयते । अतिपीडाकरो यस्तु तन्तु यत्नेन पूजयेत् ॥ ततो होमानन्तरं उदीच्यं कर्म्म कुर्य्यात् । ततो गुडौदनादीन् ऋत्विजे भोजयेत् । तत्तद्द्रव्या- लाभे भोज्यान्तराणि वा दद्यात् । भोजना- सामर्थ्ये तत्तद्द्रव्याणि पाणिना प्रतिग्राहयेत् । ततो मत्स्यपुराणोक्तैर्मन्त्रैर्दक्षिणां दद्यात् । धेनुः शङ्खस्तथानड्वान् हेम वासो हयस्तथा । कृष्णा गौरायसं छाग एता वै दक्षिणाः क्रमात् ॥ तत्र । कपिले सर्व्वदेवानां पूजनीयासि रीहिणी । तीर्थदेवमयी यस्मादतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इति पठित्वा ॐ अद्येत्यादि कृतैतत्सूर्य्यग्रह- यज्ञकर्म्मणः प्रतिष्ठार्थं दक्षिणां कपिलां धेनुं

रुद्रदेवताकां अमुकगोत्राय अमुकदेवशर्म्मणे ब्राह्मणाय ऋत्विजे तुभ्यमहं संप्रददे । अन्यार्थ- ञ्चेत् ददानीति ब्रूयात् । कपिलाभावे गोमात्रं वा । तदभावे काञ्चनम् । तदभावे रजतादिकं वा दद्यात् । काञ्चनादिकन्तु शङ्खादि दक्षिणा- भवेऽपि दद्यात् ॥ १ ॥ एवम् । पुण्यस्त्वं शङ्खपुण्यानां मङ्गलानाञ्च मङ्गलम् । विष्णुना विधृतो नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य पूर्ब्बोक्तक्रमेण सोमग्रहयज्ञे शङ्खं दद्यात् ॥ २ ॥ ॐ धर्म्मस्त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारकः । अष्टमूर्त्तेरधिष्ठानमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य मङ्गलयज्ञे वृषं दद्यात् ॥ ३ ॥ ॐ हिरण्यगर्भगर्भस्त्वं हेमरूपं विभावसोः । अनन्तपुण्यफलदमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य बुधयज्ञे काञ्चनं दद्यात् ॥ ४ ॥ ॐ पीतवस्त्रयुगं यस्माद्वासुदेवस्य वल्लभम् । वरप्रदानात्तद्विष्णोरतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य गुरुयज्ञे पीतवस्त्रयुगं दद्यात् तद- भावेऽन्यवर्णवासोयुगमपि दद्यात् ॥ ५ ॥ ॐ विष्णुस्त्वमश्वरूपेण यस्मादर्णवसम्भवः । चन्द्रार्कवाहनस्त्वं वै अतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य शुक्रयज्ञे अश्वं दद्यात् ॥ ६ ॥ ॐ यस्मात्त्वं पृथिवी सर्व्वा धेनुः केशवसम्भवा । सर्व्वपापहरा नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य शनैश्चरयज्ञे कृष्णां धेनुं अन्यवर्णां वा दद्यात् ॥ ७ ॥ ॐ यस्मादायुधकर्म्माणि त्वदधीनानि सर्व्वदा । लाङ्गलाद्यायुधादीनि ततः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य राहुयज्ञे लौहं दद्यात् ॥ ८ ॥ ॐ यस्मात्त्वं सर्व्वभूतानां मङ्गलाय व्यव- स्थितः । यानं विभावसोर्नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ इत्युच्चार्य्य केतुयज्ञे छागं दद्यात् ॥ ९ ॥ दक्षिणाजलं शान्तिकुम्भजलेन संमिश्र्य शान्तिं कुर्य्यात् । ततः कृताञ्जलिः । ॐ गच्छध्वममराः सर्व्वे गृहीत्वार्च्चां स्वमा- लयम् । सन्तुष्टा वरमस्माकं दत्त्वेदानीं सुपूजिताः ॥ इति विष्णुधर्म्मोत्तरीयं पठित्वा ग्रहान् विस- र्जयेत् । दक्षिणा च प्रदातव्या ग्रहाणाञ्च विस- र्जनमिति वशिष्ठवचनात् ।” इति रघुनन्दन- भट्टाचार्य्यविरचितग्रहयागप्रयोगः समाप्तः ॥ याच, टु डु ऋ ञ याचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-द्विक०-सेट् ।) याचनमात्मने दानार्थं प्रेरणम् । टु, याचथुः । डु, याचि- त्रिमम् । ऋ, अययाचत् । ञ, याचति याचते नृपं विप्रः । ग्रहणार्थं प्रेरणेऽपि याचति वित्तं गुरवे शिष्यः । इति दुर्गादासः ॥ याचकः, त्रि, (याचत इति । याच् + ण्वुल् ।) याच्ञाकर्त्ता । तत्पपर्य्यायः । वनीयकः २ याचनकः ३ मार्गणः ४ अर्थी ५ । इत्यमगः ।

पृष्ठ ४/०३१

३ । १ । १९ ॥ वनीपकः ६ भिक्षुकः ७ भिक्षा- करः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य लघुत्वं यथा, -- “तृणादपि लघुस्तूलस्तूलादपि च याचकः । वायुना किं न नीतोऽसौ किञ्चित्प्रार्थनशङ्कया ॥” इति प्राचीनाः ॥ अपि च । “कुब्जस्य कीटघातस्य वातान्निष्कासितस्य च । शिखरे वसतस्तस्य वरं जन्म न याचितम् ॥ जगत्पतिर्हि याचित्वा विष्णुर्वामनतां गतः । कोऽन्योऽधिकतरस्तस्य योऽर्थी याति न लाघ- वम् ॥” इति गारुडे नीतिसारे ११५ अध्यायः ॥ याचन्, [त्] त्रि, (याचतीति । याच् + शतृ ।) याचकः । यथा, -- “मुखभङ्गः स्वरो दीनो गात्रस्वेदो महद्भयम् । मरणे यानि चिह्नानि तानि चिह्नानि याचतः ॥” इति गारुडे नीतिसारे ११५ अध्यायः ॥ याचनं, क्ली, (याच् + भावे ल्युट् ।) याच्ञा । (यथा, नैषधे । ५ । ११२ । “भीमजार्थयाचनवाचे यूयमेव गुरवः करणीयाः ॥”) याचनकः, त्रि, (याचन + स्वार्थे कन् ।) याचकः । इत्यमरः । ३ । १ । ४९ ॥ (यथा, मनौ । ३ । १६५ । “आचारहीनः क्लीवश्च नित्यं याचनकस्तथा ॥”) याचना, स्त्री, (याच् + स्वार्थे णिच् + युच् । टाप् ।) याच्ञा । इत्यमरः । २ । ७ । ३२ ॥ (यथा, रामायणे । २ । २७ । २३ । “नयस्व मां साघु कुरुष्व याचनाम् ॥”) याचमानः, त्रि, (याचते इति । याच् + शानच् ।) याचकः । यथा, -- “नवीनदीनभावस्य याचमानस्य मानिनः । वचोजीवितयोरासीत् पुरोनिःसरणे रणः ॥” इति वररुचिः ॥ अपि च । “द्विजेभ्यो याचमानेभ्यो यजमानः प्रयच्छति । स याति चाक्षयान् लोकान् येभ्यो नावर्त्तते पुनः ॥ षष्टिवर्षसहस्राणां सहस्राणि वसेद्दिवि । योऽनुमन्तापि भवति निरये प्रतिषेधकः ॥” इति वह्निपुराणे वामनप्रादुर्भावो नामाध्यायः ॥ याचितं, क्ली, (याच् + क्तः ।) याचनवृत्तिः । तत्पर्य्यायः । मृतम् २ । यथा, -- “द्वे याचितायाचितयोर्यथासंख्यं मृतामृते ॥” इत्यमरः । २ । ७ । ३२ ॥ “द्वे । याचनवृत्तिर्मरणमिव दुःखजनकत्वात् मृतम् । अयाचितं अमृतमिव अमृतम् । याचितायाचितयोर्मावे कर्म्मणि वा क्तः ।” इति भरतः ॥ प्रार्थितवस्तुनि, त्रि ॥ (यथा, देवी- भागवते । ३ । २८ । ६७ । “पिता ते याचितः पूर्ब्बं मया वै त्वत्कृते- ऽबले ! ॥”)

याचितकं, क्ली, (याचितेन निर्वृत्तम् । याचित + “अपमित्ययाचिताभ्यां कक्कनौ ।” ४ । ४ । २१ । इति कन् ।) याच्ञाप्राप्तम् । इत्यमरः । २ । ९ । ४ ॥ “याच्ञया । प्रत्यर्पणीयत्वेन याच्ञया यत् प्राप्तमलङ्कारादिवस्तु तत् याचितकम् । कार्य्या- नन्तरं वस्तुस्वामी यत् पुनर्गृह्णाति तदित्यर्थः । याचितेन प्राप्तमिति ढघे कादिति कः ।” इति भरतः ॥ याच्ञा, स्त्री, (याचनमिति । याच् + “यजयाच्- यतविच्छप्रच्छरक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) याचनम् । तत्पर्य्यायः । अभिशस्तिः २ याचना ३ अर्थना ४ भिक्षा ५ अर्दना ६ । इत्यमरः । २ । ७ । ३२ ॥ लालसा ७ । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । २ । ७ । १७ । “ज्यायान् गुणैरवरजोऽप्यदितेः सुतानां लोकान् विचक्रम इमान् यदथाधियज्ञः । क्ष्मां वामनेन जगृहे त्रिपदच्छलेन याच्ञामृते पथि चरन् प्रभुभिर्न चाल्यः ॥”) तद्वैदिकपर्य्यायः । ईमहे १ यामि २ मन्महे ३ दद्धि ४ शग्धि ५ पूर्द्धि ६ मिमिढ्ढि ७ मिमीहि ८ रिरिढ्ढि ९ रिरीहि १० पीपरत् ११ यन्तारः १२ यन्धि १३ इषुध्यति १४ मदेमहि १५ मनामहे १६ मायते १७ । इति सप्तदश याच्ञाकर्म्माणः । इति वेदनिघण्टौ ३ अः ॥ याजः, पुं, अन्नम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५९ ॥ (ऋषिभेदः । यथा, महाभारते । १ । १६८ । ७ । “याजोपयाजौ ब्रह्मर्षी शाम्यन्तां परमेष्ठिनौ । संहिताध्ययने युक्तौ गोत्रतश्चापि काश्यपौ ॥”) याजकः, पुं, (यजतीति । यज् + ण्वुल् ।) याज्ञिकः । राज्ञो गजः । इति मेदिनी । के, १४२ ॥ मत्तहस्ती । इति जटाधरः ॥ ऋत्विक् । यथा, “अग्नीध्राद्या धनैर्व्वार्य्या ऋत्विजो याज- काश्च ते ॥” इत्यमरः । २ । ७ । १७ ॥ “यजमानेन धनैर्व्वार्य्याः धनानि दत्त्वा इष्टसम्पा- दनाय व्रियन्ते प्रार्थ्यन्ते ये अग्नीध्रप्रभृतयस्ते ऋत्विजो याचकाश्च कथ्यन्ते । अग्निं इन्धयन्ति दीपयन्ति अग्नीध्राः इन्धी ञि ध ङ द्युतौ ञिः नाम्नीति रः मनीषादित्वान्नलोपः । आदिना ब्रह्मोद्गातृहोत्रध्वर्य्युब्राह्मणाच्छंसिप्रभृतयः षो- डश गृह्यन्ते । वार्य्या इति हसृय्वासोरिति घ्यण् दृभृजुषेत्यादौ वृ ञ इति ञानुबन्धनिर्द्देशात् अन्यवृधातोर्न क्यप् ऋतौ यजन्ति ऋत्विजः क्विप् । यजन्ति याचकाः णकः ।” इति भरतः ॥ * ॥ बहुयाजकग्रामयाजकयोर्निन्दा यथा, -- “अब्राह्मणास्तु षट् प्रोक्ता ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । आद्यो राजभृतस्तेषां द्बितीयः क्रयविक्रयी ॥ तृतीयो बहुयाज्यः स्याच्चतुर्थो ग्रामयाजकः । पञ्चमस्तु भृतस्तेषां ग्रामस्य नगरस्य च ॥ अनादित्वाञ्च यः पूर्ब्बां सादित्याञ्चैव पश्चि- माम् ।

नोपासीत द्बिजः सन्ध्यां स षष्ठोऽब्राह्मणः स्मृतः ॥” इत्याह्निकतत्त्वे सन्ध्योपासनम् ॥ अपि च । “शूद्रसप्तोद्रिक्तयाजी ग्रामयाजीति कीर्त्तितः । शूद्रपाकोपजीवी यः सूपकारः प्रकीर्त्तितः ॥ सन्ध्यापूजाविहीनश्च प्रमत्तः पतितः स्मृतः । एते महापातकिनः कुम्भीपाकं प्रयान्ति ते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ याजनं, क्ली, (याज्यते इति । यज् + णिच् + ल्युट् ।) यागक्रियाकारणा । याग कराण इति भाषा । तत्तु ब्राह्मणस्य षट्कर्म्मान्तर्गतकर्म्मविशेषः । यथा, -- “अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनन्तथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव ब्राह्मणानामकल्पयत् ॥” इति मानवे १ अध्यायः ॥ याजिः, पुं, (यज् + “वसिंवपियजिराजीति ।” उणा० ४ । १२४ । इति इञ् ।) यज्ञः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ यागकर्त्ता । इत्यु- णादिकोषः ॥ याजुषं, त्रि, (यजुष इदमिति । यजुष् + अण् ।) यजुर्व्वेदसम्बन्धि । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ याज्ञवल्क्यः, पुं, (वल्कयतीति । वल्क + अच् । यज्ञस्य वल्को वक्ता । तस्य गोत्रापत्यम् । यज्ञवल्क + “गर्गादिभ्यो यञ् ।” ४ । २ । १०५ । इति यञ् ।) धर्म्मशास्त्रप्रयोजकमुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । ब्रह्मरात्रिः २ योगेशः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ योगीश्वरः ४ । इति मिताक्षरा ॥ (महर्षिरयं याज्ञवल्क्यः सूर्य्यात् शुक्लयजुर्व्वेदं प्राप्तवान् । तत्रादौ ब्रह्मपरम्परया प्राप्तं वेदं वेदव्यासो मन्दमतीन् मनुष्यान् विचिन्त्य तेषु कृपापरः चतुर्धा व्यस्य ऋग्यजुःसामाथर्व्वाख्यां- श्चतुरो वेदान् पैलवैशम्पायनजैमिनिसुमन्तुभ्यः क्रमादुपदिदेश ते च स्वशिष्येभ्यः । तत्र व्यास- शिष्यो वैशम्पायनो याज्ञवल्क्यादिभ्यः स्वशि- ष्येभ्यो यजुर्व्वेदमध्यापयत् । तत्र दैवात् केनापि हेतुना क्रुद्धो गुरुः शिष्यं याज्ञवल्क्यं अधीतवेद- परित्यागार्थमादिष्टवान् । याज्ञवल्क्योऽपि योग- बलेन अधीतयजुर्विद्यां मूर्त्तिमतीं विधायोद्व- वाम । वान्तानि यजूंषि गृह्णीतेति गुरूक्ता अन्ये शिष्यास्तित्तिरयो भूत्वा यजूंष्यभक्षयन् । तान्येव यजूंषि बुद्धिमालिन्यात् कृष्णानि जातानि । ततो वेदहीनोऽतिदुःखितो याज्ञ- वल्क्यः सूर्य्यमाराध्य शुक्लानि यजूंषि प्राप्तवान् तानि च जाबालगौधेयकाण्वमाध्यन्दिनादीन् पञ्चदशशिष्यानध्यापयामास । तथाहि भागवते द्बादशस्कन्धे ६ अध्याये । “तेनासौ चतुरो वेदांश्चतुर्भिर्वदनैर्विभुः । सव्याहृतिकान् सोङ्कारांश्चातुर्होत्रविवक्षया ॥ पुत्त्रानध्यापयत् तांस्तु ब्रह्मर्षीन् ब्रह्मकोविदान् । ते तु धर्म्मोपदेष्टारः स्वपुत्त्रेभ्यः समादिशन् ॥ ते परम्परया प्राप्तास्तत्तच्छिष्यैर्धृतव्रतैः ।

पृष्ठ ४/०३२

चतुर्युगेष्वथ व्यस्ता द्वापरादौ महर्षिभिः ॥ क्षीणायुषः क्षीणसत्त्वान्दुर्म्मेधान् वीक्ष्य कालतः । वेदान् ब्रह्मर्षयो व्यस्यन् हृदिस्थाच्युतचोदिताः ॥ अस्मिन्नप्यन्तरे ब्रह्मन् भगवान् लोकभावनः । ब्रह्मेशाद्यैर्लोकपालैर्याचियो धर्म्मगुप्तये ॥ पराशरात् सत्यवत्यामंशांशकलया विभुः । अवतीर्णो महाभाग वेदं चक्रे चतुर्व्विधम् ॥ ऋगथर्व्वयजुःसाम्नां राशीनुद्धृत्य वर्गशः । चतस्रः संहिताश्चक्रे मन्त्रैर्मणिगणा इव ॥ तासां स चतुरः शिष्यानुपाहूय महामतिः । एकैकां संहितां ब्रह्मन्नैकैकस्मै ददौ विभुः ॥ पैलाय संहितामाद्यां बह्वृचाख्यामुवाच ह । वैशम्पायनसंज्ञाय निगदाख्यं यजुर्गणम् ॥ साम्नां जैमिनये प्राह तथा छन्दोगसंहिताम् । अथर्व्वाङ्गिरसीं नाम स्वशिष्याय सुमन्तवे ॥” “वैशम्पायनशिष्या वै चरकाध्वर्य्यवोऽभवन् । यच्चेरुर्ब्रह्महत्यांहःक्षपणं स्वगुरोर्व्रतम् ॥ याज्ञवल्क्यश्च तच्छिष्य आहाहो भगवन् कियत् । चरितेनाल्पसाराणां चरिष्येऽहं सुदुश्चरम् ॥ इत्युक्तो गुरुरप्याह कुपितो याह्यलं त्वया । विप्रावमन्त्रा शिष्येण मदधीतं त्यजाश्विति ॥ देवरातसुतः सोऽपि च्छर्द्दित्वा यजुषां गणम् । ततो गतोऽथ मुनयो ददृशुस्तान् यजुर्गणान् ॥ यजूंषि तित्तिरा भूत्वा तल्लोलुपतयाददुः । तैत्तिरीया इति यजुःशाखा आसन् सुपेशलाः ॥ याज्ञवल्क्यस्ततो ब्रह्मंश्छन्दांस्यधि गवेषयन् । गुरोरविद्यमानानि सूपतस्थेऽर्कमीश्वरम् ॥” “एवं स्तुतः स भगवान् वाजिरूपधरो रविः । यजूंष्ययातयामानि मुनयेऽदात् प्रसादितः ॥ यजुर्भिरकरोच्छाखा दश पञ्च शतैर्विभुः । जगृहुर्वाजसन्यस्ताः काण्वमाध्यन्दिनादयः ॥” अयमेव महर्षिर्मिथिलास्थ एव सामश्रवःप्रभृ- तिभिः ऋषिभिर्वणाश्रमेतरधर्म्मज्ञानार्थमादिष्ट आचारव्यवहारप्रायश्चित्ताख्यकाण्डत्रयात्मकं धर्म्मशास्त्रं प्रणीय तेभ्यः श्रावितवान् । यदुक्तं याज्ञवल्क्यसंहितायां ग्रन्थारम्भे । “योगीश्वरं याज्ञवल्क्यं संपूज्य मुनयोऽब्रुवन् । वर्णाश्रमेतराणां नो ब्रूहि धर्म्मानशेषतः । मिथिलास्थः स योगीन्द्रः क्षणं ध्यात्वाब्रवीन्- मुनीन् ॥”) क्ली, उपनिषत्विशेषः । यथा, मुक्तिकोपनिषदि । “गोपालतापनं कृष्णं याज्ञवल्क्यं वराहकम् ॥”) याज्ञसेनी, स्त्री, यज्ञसेनस्य स्त्र्यपत्यम् ॥ (यज्ञ- सेन् + अण् । ङीप् ।) सा च द्रौपदी । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३७५ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ४ । ५६ । “याज्ञसेनीं पुरस्कृत्य षडेवाथ प्रवव्रजुः ॥” अस्या विवरणं द्रौपदीशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) याज्ञिकः, पुं, (यज्ञमर्हति यज्ञाय हितो वा । यज्ञ + ठक् ।) दर्भमेदः ॥ (यज्ञं यज्ञविद्यामधीते वेद वा । वज्ञ + ठक् ।) याजकः । यज्ञकर्त्ता ।

इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ११ । १० । २३ । “इष्ट्वेह देवता यज्ञैः स्वर्लोकं याति याज्ञिकः ॥”) रक्तखदिरः । पलाशः । अश्वत्थः । इति राज- निर्घण्टः ॥ याज्ञिक्यं, क्ली, (याज्ञिकानां धर्म्म आम्नायो वा । याज्ञिक + “छन्दोगौक्थिकयाज्ञिकबह्वृच नटा- ञ्ञ्यः ।” ४ । ३ । १२९ । इति ञ्यः ।) यज्ञः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ याज्यं, क्ली, (इज्यत इति । यज् + ण्यत् । “यज- याचरुचप्रवचर्चश्च ।” ७ । ३ । ६६ । इति कुत्व- निषेधः ।) यागलब्धधनादि । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ यजनीये, त्रि ॥ (यथा, मनौ । ८ । ३१७ । “अन्नादेर्भ्रूणहा मार्ष्टि पत्यौ भार्य्यापचारिणी । गुरौ शिष्यश्च याज्यश्च स्तेनो राजनि किल्वि- षात् ॥” शिष्यः । शासनार्हः । यथा, देवीभागवते । १ । १८ । ९ । “याज्योऽस्ति जनकस्तत्र जीवन्मुक्तो नराधिपः । विदेहो लोकविदितः पाति राज्यमकण्टकम् ॥”) याज्या, स्त्री, (यजन्त्यनया । यज् + ण्यत् + टाप् ।) ऋक् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (गङ्गा । यथा, काशीखण्डे सहस्रनामकीर्त्तने । २९ । १४२ । “योगसिद्धिप्रदा याज्या यज्ञेशपरिपूजिता ॥”) यात्, व्य, आख्यातप्रत्ययविशेषः । स च विधिलिङा- शीर्लिङः परस्मैपदप्रथमपुरुषैकवचनम् । स तु विध्याद्यर्थक आशीर्व्वादार्थकश्च । इति व्याक रणम् ॥ मुग्धबोधमते विध्याद्यर्थे अस्य स्वीसंज्ञा । आशीरर्थे ढीसंज्ञा ॥ यातं, क्ली, (या + क्तः ।) निषादिनां पादकर्म्म । इति हेमचन्द्रः । ४ । १९७ ॥ पुस्तकान्तरे यत- मिति पाठः । यथा, -- “अपष्टन्त्वङ्कुशस्याग्रं घातमङ्कुशवारणम् । निषादिनां पादकर्म्म या(य)तं वीतन्तु तद्द्वयम् ॥” यातः त्रि, गतः । याधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, मनुः । ४ । १७८ । “येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः । तेन यायात् सतां मार्गं तेन गच्छन् न रिष्यते ॥”) यातना, स्त्री, (यत् + णिच् + “न्यासश्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति युच् । टाप् ।) गाढवेदना । तत्पर्य्यायः । कारणा २ तीव्रवेदना ३ । इत्य- मरः । २ । ८ । ३ ॥ अतिव्यथा ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ७ । १ । ४१ । “हिरण्यकशिपुः पुत्त्रं प्रह्रादं केशवप्रियम् । जिघांसुरकरोन्नानायातना मृत्युहेतवे ॥”) नरकरुजा । इति केचिदिति भरतः ॥ यातयामं, त्रि, (यातो गतो याम उपभोगकालो वीर्य्यं वा यस्य ।) जीर्णम् । (यथा, भट्टि- काव्ये । ५ । ३९ । “तं भीतङ्कारमाक्रुश्य रावणः प्रत्यभाषत । यातयामं विजितवान् स रामं यदि किन्ततः ॥”)

परिभुक्तम् । इत्यमरः । ३ । ३ । १४५ ॥ उज्झि- तम् । इति मेदिनी । मे, ६२ ॥ (प्राप्तशैत्या- वस्थम् । यथा, गीतायाम् । १७ । १० । “यातयामं गतरसं पूतिपर्य्युषितञ्च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥” गतरसः । यथा, ताण्ड्यमहाब्राह्मणे । ४ । ३ । १३ । “ब्रह्मवादिनो वदन्ति यातयामाः संवत्मरा अयातयामा इति ते नायातयामेति वक्तव्यम् ।” “यातयामः गतरसः ।” इति सायणः ॥) याता, [ऋ] स्त्री, (यततेऽन्योन्यभेदायेति । यत् + “तृन् ।” उणा० २ । ९८ । इति तृन् ।) पतिभ्रातृपत्नी । इत्यमरः । १ । ६ । ३० ॥ या इति भाषा । (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ७८ । “स्वामी निश्वसितेऽप्यसूयति मनो जिघ्रः सपत्नीजनः श्वश्रूरिङ्गितदैवतं नयनयोरीहालिहो यातरः ॥” या + तृच् । गमनकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ३३ । १३ । “उल्का शुभदा पुरतो दिवाकरविनिःसृता यातुः ॥” सारथ्यादिः । यथा, मनौ । ८ । २९० । “यानस्य चैव यातुश्च यानस्वामिन एव च । दशातिवर्त्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते ॥” “यातुः सारथ्यादेः ।” इति कुल्लूकः ॥ हन्ता । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३२ । १४ । “अहेर्यातारं कमपश्य इन्द्र ।” “यातारं हन्तारम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यातायातं, क्ली, गमनागमनम् । यथा, -- “पृष्ठे भ्राम्यदमन्दमन्दरगिरिग्रावाग्रकण्डूयनान् निद्रालोः कमठाकृतेर्भगवतः श्वासानिलाः पान्तु वः । यत्संस्कारकलानुवर्त्तनवशाद्बेलानिभेनाम्भसां यातायातमतन्द्रितं जलनिधेर्नाद्यापि विश्रा- म्यति ॥” इति श्रीभागवते १२ स्कन्धे १३ अध्यायः ॥ यातिकः, पुं, (यातं गमनं प्राशस्त्येनास्त्यस्येति । यात + ठन् ।) पान्थः । इति शब्दरत्नावली ॥ यातु, क्ली, (सर्व्वेषामन्तं यातीति । या + “कमि- मनिजनीति ।” उणा० १ । ७३ । इति तुः ।) राक्षसः । इत्यमरः । १ । १ । ६३ ॥ (यथा, -- “यातु यातुप्रवीराणां प्रणम्य चरणानसौ ॥” इत्यमरटीकायां रघुनाथचक्रवर्त्ती ॥ (पुंलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, ऋग्वेदे । ७ । २१ । ५ । “न यातव इन्द्र जूजुवुर्नो न ।” “यातवो राक्षसाः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यातुः, पुं, (सर्वान्तं याति गच्छतीति । या + “कमि- मनिजनिगाभायाहिभ्यश्च ।” उणा० १ । ७३ । इति तुः ।) कालः । अध्वगः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ वायुः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ (स्त्री, यातना । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ४९ । २० । “मा नो रक्ष आवेशीदाघृणीवसो मायातुर्यातु मावताम् ॥”

पृष्ठ ४/०३३

“यातुर्यातना पीडा ।” इति सायणः ॥ कर्म्म- नाशकरी हिंसा । यथा, तत्रैव । ५ । १२ । २ । “नाहं यातुं सहसा न द्बयेन ऋतं शपाम्य- रुषस्य वृष्णः ।” “यातुं कर्म्मणां नाशकरीं हिंसाम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) यातु, त्रि, (यातीति । या + “कमिमनीति ।” उणा० १ । ७३ । इति तुः ।) गन्ता । इत्यु- णादिकोषः ॥ क्रियापदं चेत् गच्छतु ॥ यातुघ्नः, पुं, (यातु हन्तीति । हन् + “अमनुष्य- कर्त्तृके च ।” ३ । २ । ५३ । इति टक् ।) गुग्- गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यातुधानः, पुं, (यातूनि रक्षांसि दधाति पुष्णा- तीति । धा + बहुलमन्यत्रापीति युच् । स्वजाति- पोषकत्वात्तथात्वम् ।) राक्षसः । इत्यमरः । १ । १ । ६३ ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । २ । २९ । “दक्षिण्यदिष्टां कृतमार्त्विजीनै- स्तद्यातुधानैश्चिचिते प्रसर्पत् ॥”) यातृकः, पुं, (यातैवेति । यातृ + स्वार्थे कन् ।) पान्थः । इति शब्दरत्नावली ॥ यात्यं, त्रि, यतितव्यम् । यतनीयम् । यतधातोः कर्म्मणि घ्यण्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ यात्रा, स्त्री, (या + “हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन् ।” उणा० ४ । १६७ । इति त्रन् । टाप् ।) विजिगीषोः प्रयाणम् । तत्पर्य्यायः । व्रज्या १ अभिनिर्याणम् ३ प्रस्थानम् ४ गमनम् ५ गमः ६ । इत्यमरः । २ । ८ । ९५ ॥ प्रस्थितिः ७ यानम् ८ प्राणनम् ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ यापनम् ॥ (यथा, भागवते । १० । ८६ । १५ । “यात्रामात्रं त्वहरहर्दैवादुपनमत्युत ॥”) उत्सवः । इति मेदिनी । रे, ७८ ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । १० । ८७ । “यात्रामुपवने द्रष्टुं जगाम सखिभिः सह ॥” व्यवहारः । यथा, गीतायाम् । ३ । ८ । “शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्म्मणः ॥” “शरीरयात्रा देहव्यवहारः ।” इति तत्र नील- कण्ठः ॥) उपायः । इति विश्वः ॥ * ॥ अथ यात्रा- दिनम् । भाद्रपौषचैत्रेतरमासेषु दूरयात्रा कर्त्तव्या । पूर्ब्बस्यां दिशि रविशुक्रवारस्य प्राश- स्त्यम् । दक्षिणस्यां मङ्गलवारस्य प्राशस्त्यम् । पश्चिमायां सोमशनिवारस्य प्राशस्त्यम् । उत्त- रस्यां बृहस्पतिवारस्य प्राशस्त्यम् । पूर्व्वस्यां दिशि सोमशनिवारे न गन्तव्यम् । दक्षिणस्यां बृहस्पतिवारे केषाञ्चिन्मते बुधवारे च न गन्त- व्यम् । पश्चिमायां रविशुक्रवारे । एवं उत्तरस्यां बुधमङ्गलवारे न गन्तव्यम् । द्वितीया तृतीया सप्तमी पञ्चमी दशमी एकादशी त्रयोदशी च एता यात्रायां प्रशस्ताः । अत्रोत्तमनक्षत्राणि । अश्विनी अनुराधा रेवती मृगशिरा मूला पुन- र्व्वसु पुष्या हस्ता ज्येष्ठा । मध्यमनक्षत्राणि । रोहिणी पूर्ब्बात्रयं चित्रा स्वाती शतभिषा श्रवणा धनिष्ठा । अधमनक्षत्राणि । उत्तरात्रयं

विशाखा मघा आर्द्रा भरणी कृत्तिका अश्लेषा । तत्र नक्षत्रशूलकथनम् । स्वात्यां जेष्ठायाञ्च पूर्ब्बदिग्गमनं निषिद्धम् । एवं पूर्ब्बभाद्रपदे अश्विन्याञ्च दक्षिणदिग्गमनं पुष्ये रोहिण्याञ्च पश्चिमदिग्गमनं उत्तरफल्गुन्यां हस्तायाञ्च उत्तरदिग्गमनं निषिद्धम् । तत्रानुक्तकरणानि । गरं बणिजं विष्टिः । गरमपि कैश्चिच्छस्तं मन्यते । अत्र उत्तमलग्नानि । सिंहवृषकुम्भ- कन्यामिथुनानि । तत्र योगिनीनिर्णयः । प्रति- पदि नवम्याञ्च प्राच्यां योगिनी । तृतीयायां एकादश्याञ्चाग्निकोणे । पञ्चम्यां त्रयोदश्याञ्च दक्षिणे । द्वादश्यां चतुर्थ्याञ्च नैरृतकोणे । षष्ठ्यां चतुर्द्दश्याञ्च पश्चिमे । सप्तम्यां पूर्णिमा- याञ्च वायुकोणे । द्वितीयायां दशम्याञ्च उत्तर- दिशि । अष्टम्याममावास्यायाञ्च ईशानकोणे । तां दक्षिणे सम्मुखे च कृत्वा न गन्तव्यम् । पापयोगत्र्यहस्पर्शमासदग्धादिषु यात्रा न कर्त्तव्या । वारवेलाकालवेलाकुलिकवेलावृष्टि- भद्रादिषु च यात्रा न कर्त्तव्या । द्विरागमनदिनं नववधूशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ गोयात्राप्रवेश- विक्रयाः । तत्र तिथयः । अमावस्याष्टमी- चतुर्द्दशीविष्टिभिन्नाः । तत्र नक्षत्राणि । रोहिणी पूर्ब्बफल्गुनी पूर्व्वाषाढा पूर्व्वभाद्रपत् उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढा उत्ररभाद्रपत् श्रवणा भरणी चित्रा एतद्व्यतिरिक्तानि । योगाः । व्यतीपातभिन्नाः । वाराः । क्रूर- भिन्नाः ॥ * ॥ अथ नौकायात्रा । तत्र विहित- नक्षत्राणि । अश्विनीहस्तापुष्यमृगशिरःपूर्ब्ब- फल्गुनी-पूर्ब्बाषाढा-पूर्ब्बभाद्रपदनुराधाधनिष्ठा- श्रवणाः । वाराः शुभग्रहाणाम् । तत्र लग्नं शोभनम् । तत्र शोभनश्चन्द्रः । तारा च शोभना विहिता । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ अथ यात्रायां शुभजनकद्रव्यदर्शनादि यथा, -- “धेनुर्व्वत्सप्रयुक्ता वृषगजतुरगा दक्षिणावर्त्तवह्नि- र्दिव्यस्त्रीपूर्णकुम्भा द्बिजनृपगणिकाः पुष्पमाला पताका । सद्योमांसं घृतं वा दधि मधु रजतं काञ्चनं शुक्लधान्यं दृष्ट्वा श्रुत्वा पठित्वा फलमिह लभते मानवो गन्तुकामः ॥” इति समयप्रदीपः ॥ तत्राशुभजनकदर्शनं यथा, -- “सम्मुखे रजकं पश्चात् क्षुरिणं यदि पश्यति । न गन्तव्यं तदा तस्मात् तैलवाप्यग्रगोऽशुभः ॥ अजो लुण्ठति गौः कासी क्षुतं वा कुरुते नरः । पश्यन् यात्रा न कर्त्तव्या क्लीवं पश्यति वाग्रतः ॥” इति ज्योतिराकरः ॥ यात्राकाले विशेषदर्शनफलं यथा, -- “मृगाहिकपिमार्ज्जारश्वानः शूकरपक्षिणः । नकुलो मूषिकश्चैव यात्रायां दक्षिणे शुभाः ॥ विप्रकन्या शवो रुद्रशङ्खभेरीवसुन्धराः । जम्बुकोष्ट्रखराद्याश्च यात्रायां वामके शुभाः ॥

वेणुस्त्रीपूर्णकुम्भानां यात्रायां दर्शनं शुभम् ॥” यात्राकाले अशुभलक्षणं यथा, -- “कार्पासौषधतैलञ्च पङ्काङ्गारभुजङ्गमाः । मुक्तकेशो रक्तमाल्यं नग्नाद्यशुभलक्षणम् ॥” * ॥ यात्राकाले छिक्कायाः फलं यथा, -- “छिक्काया लक्षणं वक्ष्ये लभेत् पूर्ब्बे महाफलम् । आग्नेये शोकसन्तापौ दक्षिणे हानिमाप्नुयात् ॥ नैरृत्ये शोकसन्तापौ मिष्टान्नञ्चैव पश्चिमे । अन्नं प्राप्नोति वायव्ये उत्तरे कलहो भवेत् । ईशाने मरणं प्रोक्तं प्रोक्तं छिक्काफलाफलम् ॥” अथ यात्रायां दिग्विशेषे विशेषनक्षत्राणि । “कृत्तिकादौ तु पूर्ब्बेण सप्त ऋक्षाणि वै व्रजेत् । मघादौ दक्षिणे गच्छेदनुराधादि पश्चिमे ॥ प्रशस्ता चोत्तरे यात्रा धनिष्ठादिषु सप्तसु । अश्विनीरेवतीचित्राधनिष्ठाः सदलङ्कृताः । मृगाश्विचित्रापुष्याश्च मूलहस्तौ शुभौ सदा ॥” यात्रादौ लग्नादिषु ग्रहस्थितिफलं यथा, -- “कन्याप्रदाने यात्रायां प्रतिष्ठादिषु कर्म्मसु । शुक्रचन्द्रौ च जन्मस्थौ शुभदौ च द्बितीयगौ ॥ शशिज्ञशुक्रजीवाश्च राशौ चाथ तृतीयके । भौममन्दशशाङ्कार्का बुधः श्रेष्ठश्चतुर्थके ॥ शुक्रजीवौ पञ्चमौ च श्रेष्ठौ सद्भिरुदाहृतौ । मन्दार्केन्दुकुजाः षष्ठे गुरुचन्द्रौ च सप्तमे ॥ शुक्रज्ञावष्टमे श्रेष्ठौ नवमस्थौ गुरुः शुभः । अर्कार्किचन्द्रा दशमे एकादशेऽखिला ग्रहाः ॥ बुधोऽथ द्बादशे चैव भार्गवः सुखदो भवेत् ॥” इति गारुडे ६० । ६१ अध्यायौ ॥ * ॥ अथ राजयात्रा । “इदानीं सर्व्वधर्म्मज्ञ धर्म्मशास्त्रविशारद ! । यात्राकालविधानं मे कथयस्व महीक्षिताम् ॥ यदा मन्येत नृपतिराक्रन्देन बलीयसा । पार्ष्णिग्राहाभिभूतोऽरिस्तदा यात्रां प्रयोजयेत् ॥ योधान्मत्वा प्रभूतांश्च प्रभूतञ्च बलं मम । मूलरक्षासमर्थोऽस्मि तदा यात्रां प्रयोजयेत् ॥ अशुद्धपार्ष्णिर्नृपतिर्न तु यात्रां प्रयोजयेत् । पार्ष्णिग्राहाधिकं सैन्यं मूले निःक्षिप्य वा व्रजेत् ॥ चैत्रं वा मार्गशीर्षं वा यात्रां यायान्नराधिपः । चैत्री नश्यति नैदाघं हन्ति पुष्टिञ्च शारदी ॥ एतदेव विपर्य्यस्तं मार्गशीर्षं नराधिपः । शत्रोर्व्वा व्यसने यायात् कालः स तु सुदुर्लभः ॥ दिव्यान्तरीक्षक्षितिजैरुत्पातैः पीड्२इतं परम् । सदृक्षपीडासंतप्तं पीडितञ्च तथा ग्रहैः ॥ ज्वलन्तीव तथैवोल्का दिशं यस्य प्रपद्यते । भूकम्पोल्का दिशं यान्ति याञ्च केतुः प्रसूयते ॥ निर्घातश्च पतेद्यत्र तं यायाद्वसुधाधिपः । सबलव्यसनोपेतं तथा दुर्भिक्षपीडितम् ॥ सम्भूतान्तरकोपञ्च क्षिप्रं यायादरिं नृपः । यूकमाक्षीकबहुलं बहुपङ्कं तथाविलम् ॥ नास्तिकं भिन्नमर्य्यादं तथामङ्गलवादिनम् । अपेतप्रकृतिञ्चैव निरापञ्च तथा जयेत् ॥ विद्विष्टनायकां सेनां तथा भिन्नां परस्परम् । व्यसनासक्तनृपतिं बलं राजाभियोजयेत् ॥

पृष्ठ ४/०३४

सैनिकानामशस्त्राणि स्फूरन्त्यङ्गानि यत्र च । दुःस्वप्नान्यपि पश्यन्ति बलन्तदभियोजयेत् ॥ उत्साहबलसम्पन्नश्चानुरक्तबलस्तथा । तुष्टपुष्टबलो राजा परानभिमुखो व्रजेत् ॥ शरीरस्फुरणे धन्ये तथा दुःस्वप्ननाशने । निमित्ते सङ्कुले धन्ये जाते शत्रुपुरं व्रजेत् ॥ ऋक्षेषु षट्सु शुद्धेषु ग्रहेष्वनुगुणेषु च । प्रश्नकाले शुभे जाते परान् यायान्नराधिपः ॥ एवन्तु दैवसम्पन्नस्तथा पौरुषसंयुतः । देशकालोपपन्नान्तु यात्रां यायान्नराधिपः ॥ उलूकस्य निशि ध्वाङ्क्षः स च तस्य दिवा वशे । एवं देशञ्च कालञ्च ज्ञात्वा यात्रां प्रयोजयेत् ॥ पदातिनागबहुलां सेनां प्रावृषि योजयेत् । हेमन्ते शिशिरे चैव रथवाजिसमाकुलाम् ॥ खरोष्ट्रबहुलां सेनां तथा ग्रीपे नराधिपः । चतुरङ्गबलोपेतां वसन्ते वा शरद्यथ ॥ सेना पदातिबहुला यस्य स्यात् पृथिवीपतेः । अभियोज्यो भवेत्तेन शत्रुर्विषयमाश्रितः ॥ गम्ये वृक्षावृते देशे स्थितं शत्रुं तथैव च । किञ्चित्पङ्के तथा यायाद्बहुनागो नराधिपः ॥ रथाश्वबहुलो यायात् शत्रुं समपथाश्रितम् । तदाश्रयन्तो बहुलास्तथा राजाभिपूजयेत् ॥ खरोष्ट्रबहुलो राजा शत्रुं बन्धनसंस्थितम् । बन्धनस्थोऽपि योज्योऽरिस्तदा प्रावृषि भूभुजा ॥ हिमपातयुते देशे स्थितं ग्रीष्मेऽभियोजयेत् । शरद्वसन्तौ धर्म्मज्ञ कालौ साधारणौ स्मृतौ ॥ विज्ञाय राजा द्विजदेशकालौ दैवं त्रिकालञ्च तथैव बुद्ध्वा । प्रायात् परं कालविदां मतेन सञ्चिन्त्य सार्द्धं द्विजमन्त्रविद्भिः ॥” इति मात्स्ये २१४ अध्यायः ॥ * ॥ यात्राकाले माङ्गल्यद्रव्याणि यथा, -- “पौर्व्वापर्य्यं स्ववृत्तान्तं तानुक्त्वा च शुभक्षणे । तैरेव सार्द्धं बलवान् बभूव गमनोन्मुखः ॥ ददर्श मङ्गलं रामः शुश्राव जयसूचकम् । बुबुधे मनसा सर्व्वं विजयं वैरिसंक्षयम् ॥ यात्राकाले च पुरतः शुश्राव सहसा मुनिः । हरिशब्दं शङ्खरवं घण्टादुन्दुभिवादनम् ॥ आकाशवाणीं सङ्गीतां जयस्ते भवितेति च । नरोक्तं तञ्च कल्याणं मेघशब्दं जयावहम् ॥ चकार यात्रां भगवान् श्रुत्वेत्येवंविधं शुभम् । ददर्श पुरतो विप्रवन्दिदैवज्ञभिक्षुकान् ॥ जलत्प्रदीपं विभ्रन्तीं पतिपुत्त्रवतीं सतीम् । पुरो ददर्श स्मेरास्यां नानाभूषणभूषिताम् ॥ शिवं शिवां पूर्णकुम्भं चासञ्च नकुलन्तथा । गच्छन् ददर्श रामेशो यात्रामङ्गलसूचकम् ॥ कृष्णसारं गजं सिंहं तुरगं गण्डकं द्विपम् । चमरीं राजहंसञ्च चक्रवाकं शुकं पिकम् ॥ मयूरं खञ्जनञ्चैव शङ्खचिल्लञ्चकोरकम् । पारावतं वलाकाञ्च कारण्डं चातकं चटम् ॥ सौदामिनीं शक्रचापं सूर्य्यं सूर्य्यसभां शुभाम् । सद्योमांसं सजीवञ्च मत्स्यं शङ्खं सुवर्णकम् ॥

माणिक्यं रजतं मुक्तां मणीन्द्रञ्च प्रबालकम् । दधि लाजं शुक्लधान्यं शुक्लपुष्पञ्च कुङ्कुमम् ॥ शुक्लच्छत्रं पताकाञ्च दर्पणं श्वेतचामरम् । धेनुं वत्सप्रयुक्ताञ्च रथस्थं भूमिपं तथा ॥ दुग्धञ्च रोचनामाज्यममृतं पायसं तथा । शालग्रामं पक्वफलं स्वस्तिकं शर्करां मधु ॥ मार्ज्जारञ्च वृषेन्द्रञ्च मेघपर्व्वतमूषिकम् । मेघाच्छन्नस्य च रवेरुदयं चन्द्रमण्डलम् ॥ कस्तूरीं कज्जलं तोयं हरिद्रां तीर्थमृत्तिकाम् । सिद्धार्थं सर्षपं दूर्व्वां विप्रबालञ्च बालिकाम् ॥ मृगं वेश्याञ्च भ्रमरं कर्पूरं पीतवाससम् । गोमूत्रं गोपुरीषञ्च गोधूलिं गोपदाङ्कितम् ॥ गोष्ठं गवां वर्त्म रम्यं गोशालं गोरतिं शुभाम् । भूषणं देवप्रतिमां ज्वलदग्निं महोत्सवम् ॥ ताम्रं स्फटिकं रैत्यञ्च सिन्दूरं माल्यचन्दनम् । गन्धञ्च हीरकं रत्नं ददर्श दक्षिणे शुभम् ॥ सुगन्धि वायोराघ्राणं प्राप विप्राशिषं शुभम् । इत्येवं मङ्गलं ज्ञात्वा प्रययौ स मुदान्वितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ३३ अध्यायः ॥ * ॥ यात्राकाले अमङ्गलसूचकानि यथा, -- “राजा जगाम समरं हृदयेन विदूयता । सार्द्धं सैन्यसमूहैश्च वाद्यभाण्डैरसंख्यकैः ॥ ददर्शामङ्गलं राजा पुरो वर्त्मनि वर्त्मनि । ययौ तथापि समरं न जगाम गृहं पुनः ॥ मुक्तकेशीं छिन्ननासां रुदन्तीञ्च दिगम्बरीम् । कृष्णवस्त्रपरीधानामपरां विधवामपि ॥ मुखदुष्टां योनिदुष्टां व्याधियुक्ताञ्च कुट्टनीम् । पतिपुत्त्रविहीनाञ्च डाकिनीं पुंश्चलीमहो ॥ कुम्भकारं तैलकारं व्याधं सर्पोपजीविनम् । कुचेलमपि रूक्षाङ्गं नग्नं काषायवासिनम् ॥ वत्सविक्रयिणञ्चैव कन्याविक्रयिणं तथा । चितां दग्धशवं भस्म निर्व्वाणाङ्गारमेव च ॥ सर्पक्षतनरं सर्पं गोधाञ्च शशकं विषम् । श्राद्धपाकञ्च पिण्डञ्च मोदकञ्च तिलांस्तथा ॥ देवलं वृषवाहञ्च शूद्रश्राद्धान्नभोजिनम् । शूद्रान्नपाचकं शूद्रयाजकं ग्रामयाजकम् ॥ कुशपुत्तलिकाञ्चैव शवदाहनकारिणम् । शून्यकुम्भं चूर्णकुम्भं तैलं लवणमस्थि च ॥ कार्पासं कच्छपं चूर्णं कुक्कुरं शब्दकारिणम् । दक्षिणे च शृगालाञ्च कुर्व्वन्तं भरवं रवम् ॥ कपर्द्दकञ्च क्षौरञ्च छिन्नकेशं नखं मलम् । कलहञ्च विलापञ्च विलापकारिणं जनम् ॥ अमङ्गलं वदन्तञ्च रुदन्तं शोककारिणम् । मिथ्यासाक्षिप्रदातारं चौरञ्च नरघातिनम् ॥ पुंश्चलीपतिपुत्त्रौ च पुंश्चल्योदनभोजिनम् । देवतागुरुविप्राणां वस्तुवित्तापहारिणम् ॥ दत्तापहारिणं दस्युं हिंसकं सूचकं खलम् । पितृमातृविरक्तञ्च द्विजाश्वत्थविघातिनम् ॥ सत्यघ्नञ्च कृतघ्नञ्च स्थाप्यापहारिणं जनम् । मित्रद्रुहं मित्रघ्नञ्च क्षतं विश्वासघातिनम् ॥ गुरुदेवद्बिजानाञ्च निन्दकं स्वाङ्गघातकम् । जीवानां घातकञ्चैव स्वाङ्गहीनञ्च निर्दयम् ॥

व्रतोपवासहीनञ्च दीक्षाहीनं नपुंसकम् । गलितव्याधिगात्रञ्च गुरुलङ्घनमेव च ॥ पुक्कसं छिन्नलिङ्गञ्च सुरामत्तं सुरां तथा । क्षिप्तं वमन्तं रुधिरं महिषं गर्द्दभं तथा ॥ मूत्रं पुरीषं श्लष्माणं कन्थिनं नृकपालिनम् । झञ्झावातं रक्तवृष्टिं वाद्यञ्च नृपघातकम् ॥ वृद्धञ्च शूकरं गृध्रं श्येनं कङ्कञ्च भल्लुकम् । पाशञ्च शुष्ककाष्ठञ्च वायसं गन्धकं तथा ॥ अग्रदानिब्राह्मणञ्च तन्त्रमन्त्रीपजीविनम् । वैद्यञ्च रक्तपुष्पञ्चैवौषधन्तुषमेव च ॥ कुवार्त्तां मृतवार्त्ताञ्च विप्रशापञ्च दारुणम् । दुर्गन्धवातं दुःशब्दं राजा संप्राप वर्त्मनि ॥ मनश्च कुत्सितं प्राणाः क्षुभिताश्च निरन्तरम् । वामाङ्गस्पन्दनं देहजाड्यं राज्ञो बभूव ह ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ३५ अध्यायः ॥ श्रीकृष्णस्य मथुरायात्रा यथा, -- “राधिकायाञ्च सुप्तायां सुप्तासु गोपिकासु च । पुष्पचन्दनतल्पे च वायुना सुरभीकृते ॥ तृतीयप्रहरेऽतीते निशायाश्च शुभक्षणे । शुभचन्द्रक्षयोगे चामृतयोगसमन्विते ॥ सौम्यस्वामियुते लग्ने सौम्यग्रहविलोकने । पापग्रहसमासक्तदृष्टिदोषादिवर्ज्जिते ॥ यशोदां बोधयामास कारयामास मङ्गलम् । बन्धूनाश्वासयामास समुत्थाय हरिः स्वयम् ॥ वाद्यं निषेधयामास राधिकाभयभीतवत् । स्वतन्त्रो विश्वकर्त्ता च पाता भर्त्ता स्वतन्त्रवत् ॥ प्रक्षाल्य पादयुगलं धृत्वा धौते च वाससी । उवास संस्कृते स्थाने विलिप्ते चन्दनादिना ॥ फलपल्लवसंयुक्तं संस्कृतं चन्दनादिभिः । वामे कृत्वा पूर्णकुम्भं वह्निं विप्रं स्वदक्षिणे । पतिपुत्त्रवतीं दीपं दर्पणं पुरतस्तथा ॥ दूर्व्वाकाण्डञ्च सुस्निग्धं पुष्पं धान्यं सितं शुभम् । गुरुदत्तं गृहीत्वा च प्रददौ मस्तकोपरि ॥ घृतं ददर्श माध्वीकं रजतं काञ्चनं दधि । चन्दनं लेपनं कृत्वा पुष्पमालां गले ददौ ॥ गुरुवर्गं ब्राह्मणश्च वन्दयामास भक्तितः । शङ्खध्वनिं वेदपाठं सङ्गीतं मङ्गलाष्टकम् ॥ विप्राशीर्व्वचनं रम्यं शुश्राव परमादरम् । ध्यात्वा मङ्गलरूपञ्च सर्व्वत्रं मङ्गलप्रदम् ॥ चिक्षेप दक्षिणं पादं सुन्दरं स्वात्मविग्रहम् । विधृत्यं नासिकावामभागं मध्यमया विभुः ॥ विसृज्य वायुमिष्टञ्च नासादक्षिणरन्ध्रतः । ततो ययौ नन्दनन्दो नन्दस्य प्राङ्गणं वरम् ॥” इति ब्रह्मवैवत्तै श्रीकृष्णजन्मखण्डे ७१ अध्यायः ॥ अथ यात्रायुक्तिः । तत्र समयः । “यात्रायां द्विविधः कालो वैकारः सहजस्तथा । प्रोक्त आत्ययिके कार्य्ये विकारो नात्र निर्णयः । सहजः स्वेच्छया राज्ञां तस्य निर्णय उच्यते ॥ यात्राजसिंहमध्या शनैश्चरबुधोशनसां गृहेषु । भानौ कुलीरवृषवृश्चिकगोभिर्दीर्घा शस्तस्तु देवलमतेऽध्वनि पृष्ठतोऽर्कः ॥ अश्विनी रेवती ज्येष्ठा तथा पुष्यपुनर्वसू ।

पृष्ठ ४/०३५

मैत्रं मृगशिरो मुला यात्रायामुत्तमाः स्मृताः ॥ भरणी कृत्तिकाश्लेषा विशाखा चोत्तरात्रयम् । मघा पशुपतिश्चैव यात्रायां मरणप्रदाः ॥ पूर्ब्बे कुवेरे दहने निशाटे यमे जलेशे पवने महेशे । त्याज्यं नरस्य प्रतिपत्क्रमेण युग्मं तिथीनां प्रवदन्ति तज्ज्ञाः । स्यात् संमुखे यानमसुक्षयाय पश्चाद्भवेत् सर्व्वशुभाय पुंसाम् ॥ सूर्य्यः शुक्रः कुजो राहुर्मन्दश्चन्द्रो गुरुर्ब्बुधः । अग्रतः शोभना यात्रा पृष्ठतो मरणं ध्रुवम् ॥ पूर्ब्बेणेन्द्रं दक्षिणे यानपादं रोहिण्ये तच्चार्य्यमाख्याञ्च शूलम् । कामं यायात् साम्परायेषु कार्य्ये- ष्वन्यद्वापि प्रेक्ष्य शूलानि भानि ॥” तत्र दिक्शूलम् । “षष्ठ्यष्टमी चतुर्थी च नवमी द्वादशी तथा । चतुर्द्दशी कुहूस्त्याज्या यात्रायामशुभप्रदाः ॥ प्रायो जगुः सहजशत्रुदशाय संस्थाः पापाः शुभाः सवितृजं परिमुच्य खस्थम् । सर्व्वत्रगाः शुभफलं जनयन्ति सौम्या- स्त्यक्त्वारिसंस्थममरारिगुरुं जिगीषोः ॥ नाकालवर्षविद्युत्स्तनितेष्विष्टं कथञ्चिदपि यानम् । आसप्ताहात् दिव्यान्तरीक्षभौमैस्तथोत्पातैः ॥” तत्र क्रमः । “राज्ञां यात्राविधिं वक्ष्ये जिगीषूणां परावनीम् । नीराजनाविधिं कृत्वा सैनिकाश्चानयेत्ततः । गजानन्यान् मृगानन्यानिति यात्राक्रमो मतः ॥” तत्र नीराजनाविधिः । “वर्षान्तेऽभ्युदिते शुक्रे चन्द्रे पूर्णे शुभक्षणे । अश्वनीराजनं कुर्य्यात् यथोक्तमृषिसत्तमैः ॥ उदीचीं प्रस्थिते भानौ संक्रान्त्यां वा शुभे दिने । गजनीराजनं कुर्य्यात् महीपालो जिगीर्षिवान् ॥ वृश्चिकस्थे रवौ कुर्य्यात् पत्तिनीराजनाविधिम् । नौकानीराजनं कुर्य्यात् दक्षिणाशां प्रतिष्ठति ॥ अन्येषाञ्चैव यानानां विजयादशमीतिथिम् । ध्वजादीनाञ्च सर्व्वेषां शक्रोत्थाने नीराजनम् ॥ छत्रस्य नवदण्डस्य तथा सिंहासनस्य च । गृहस्य नगरस्यापि महाविषुवसंक्रमे ॥ आत्मनो युवराजस्य महिष्या मन्त्रिणान्तथा । स्वजन्मदिवसे राजा कुर्य्यान्नीराजनाविधिम् ॥ अभिषेकदिनं प्रोक्तमेषां जन्मदिनं मया ॥” तद्यथा, -- “अश्वानां भास्करो देवो रेवन्तमिति संज्ञया । गजानां देवता शक्रः पत्तीनां कालिका मता ॥ नौकानां वरुणो देवो यानानान्तु जयन्तकः । अस्त्राणां देवता रामो यमः खड्गस्य पूज्यते ॥ ध्वजानां हनुमान् पूज्यो बृहस्पतिरिति क्रमात् । तान् पूजयित्वा विधिवदेतान्नीराजयेन्नृपः ॥ द्बादशमहिषैःपुष्टैश्चामरघण्टास्वनादिभूषाढ्यैः । छागलैर्महिषद्विगुणैः पुरुषैस्तद्द्विगुणैश्चारुदीपि- काभिः ॥

भव्यं वा सहस्रांशुदिने नीराजयेद्राजा । द्वादशवाहै रुचिरैः साङ्गोपाङ्गैरतोर्द्धतश्चोष्ट्रैः ॥ तस्यार्द्धतो व्याघ्रैर्गजशतनीराजनं सम्भवति । छागलशतं वृषभशतं शतञ्च मेषाणाम् ॥ तुरगा दश हृष्टाङ्गा व्याघ्राः पञ्च द्बिपश्चैकः । भल्लुका हि कुक्कुराश्चैकैकाः पत्तिलक्षणस्य ॥ नौकाशतकं साङ्गं नवदशकं काञ्चनादिभि- र्घटितम् । बहुशतमपि जन्तूनां नौकानीराजने राज्ञाम् ॥ यद्वा द्विपदं यानं सर्व्वेषामिष्यते तुरगैः । सुदशावत्सरवसितैर्योग्याङ्गैर्योग्यवर्णैश्च ॥ अष्टाभिर्धातुभिः कुर्य्यादस्त्रनीराजनाविधिम् । गजाश्वनरनौकाभिर्द्विगुणाभिर्यथोत्तरम् । रत्नैर्नानाविधैरस्त्रैर्धातुभिर्वसनैस्तथा ॥ सिंहासनैश्च योग्यैश्व कुर्य्यान्नीराजनाविधिम् गृहनीराजनाप्येवं नरस्याथ निगद्यते ॥ श्वभिः खरैः शृगालैश्च व्याघ्रैरुष्ट्रैस्तथोद्धतैः । पुरं नीराजयेद्राजा चिरसम्पत्तिहेतवे ॥ श्वा दशाश्वस्तदर्द्धेन नरश्चैव तदर्द्धतः । व्याघ्रादीनां तथैवैकं रत्नं नानाविधन्तथा ॥ अस्त्राणि धातवश्चैव वस्त्राणि च फलानि च । वनजाः स्थलजाश्चैव जलजाश्चैव जन्तवः ॥ नवग्रहाश्च सूर्य्याद्याः शैलाः सप्त घटास्तथा । योग्यधातुसमुद्भूता नौकाखण्डत्रयन्तथा ॥ निजदेहमितं स्वर्णं रजतं ताम्रमेव वा । आत्मनीराजने दद्याद्यदिच्छेच्चिरसंस्थितिम् ॥ अस्त्रैर्नानाविधैः कुर्य्याद्युवराजनीराजनम् । अलङ्कारैश्च विविधैर्द्देवीनीराजनं मतम् ॥ मन्त्रिनीराजनं राजा हयेनैव समाचरेत् ॥ अमात्यानां सैनिकानां विप्राणां धनिनान्तथा । वस्त्रैर्नीराजनं कुर्य्यादिति भोजस्य सम्मतम् ॥ नीराजनाया वस्तूनि न पश्येन्न पुनः स्पृशेत् । सप्तकृत्वः परिभ्राम्य कुर्य्यान्नीराजनाविधिम् ॥ न्यसेद्वा परराष्ट्रेषु गहने वा जलेऽपि वा । दैवज्ञवैद्यदीनेभ्यः प्रयच्छेद्वा यथायथम् ॥ इति संक्षेपतः प्रोक्तो मया नीराजनाविधिः । अनेन विधिना राजा सुचिरं सुखमश्नुते ॥” तथा हि गर्गः । “नीराजना महीन्द्राणां निहन्ति विपदोऽखिलाः । सैव सन्नहनं राज्ञां कञ्चुकेनेव संयतः ॥ नीराजनावन्दितानां न भयं विद्यते क्वचित् । नीराजनाविहीनानां नश्येयुः सर्व्वसम्पदः ॥” तथा च वात्स्यः । “ये भूमिपालाः प्रतिवत्सरान्त कुर्व्वन्ति नीराजनकर्म्म सम्यक् । तेषां न लक्ष्मीः क्षयतामुपैति साम्राज्यलक्ष्मीः करगैव तेषाम् ॥ एवं नीराजनं कृत्वा राजा प्रस्थानमाचरेत् ॥” इति नीराजनाविधिः ॥ * ॥ अथ यात्रा । “गुणातिशयसम्पन्नः शत्रुं यायाज्जिगीषया । यदि पश्चात् प्रकोपो न यदि राष्ट्रे न कण्टकाः ॥

संज्ञायान्यत्र यायाद्वा पार्ष्णिग्राहेण शत्रुणा ॥ रात्रावुलुको विनिहन्ति काकान् काकोऽप्युलूकान् रजनीव्यपाये । इति स्वकालं समुदीक्ष्य यायात् काले फलन्तीह समीहितानि ॥ प्रबलव्यसनोपेतं दुर्भिक्षादिप्रपीडितम् । सम्भूतान्तरकोपेतं न यायात् पृथिवीपतिः ॥ निजदैवानुकूल्ये हि प्रातिकूल्ये परस्य च । यायाद्भूपो यतो दैवं बलमेतत् परं मतम् ॥” अन्यत्र तु । “निरातङ्के निरुत्पाते निरुद्विग्ने निरामये । विपक्षे जयमिच्छन्ति राजानो विजिगीषवः ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ युद्धयात्रायाममङ्गलदर्शनं यथा, -- “तस्य निर्गच्छतो गेहात् श्वानोऽस्थि मुखतो- ऽभवत् । ध्वजे रुरोह कापोतः शिवा श्यामा च दक्षिणा ॥ पिङ्गला चञ्चुगोधा च शूकरी केवली तथा । गजवानरसेनाजशिखिच्छिक्काश्च वामतः ॥ पथं विभिन्दते सर्पः कुम्भोदकं व्यशीर्य्यत । रुराव वानरो ऋक्षो मार्जारो ह्यतिभैरवम् ॥ तैलतक्रतृणकेशयुक्ताभ्यक्तादिदर्शनम् । वान्तोन्मत्तजडमूकक्षुत्क्षामनक्रजं रवम् ॥ तुषकार्पासलवणानां निन्दितानाञ्च दर्शनम् । रक्ताम्बरधरो मुण्डः पङ्कामिषं तथा वसा ॥ ललाटं शक्रजश्चाप उल्कापातध्वजारुणाः । दिशां दाहमहीकम्पाः सरजः कलुषं नभः ॥ निस्तेजस्तेपते भानुर्नद्यः प्रतिमुखावहाः । उष्णोदकं महाकूपं दरणं दीर्घिकासु च ॥ अकालविकृतिः पुष्पफलानामन्वभूत्तदा । शीत उष्णविपर्य्यासा मेघनादाश्च दारुणाः ॥ आरण्यसत्त्वा ग्रामेषु ग्रामजारण्यवासिनः । क्रोष्टृसर्पसमूहाश्च शशश्वानः पिपीलिकाः ॥ ऋक्षाणां महती सेना मृगाणाञ्च तथैव च । एते च पुरप्राकारे निपतन्त्युत्पतन्ति च ॥ दुर्गन्धः शार्करो वायुर्दीनां योधा हतप्रभाः । शकृन्मूत्राश्रुपातानि गजा अश्वाः प्रचक्रिरे । ध्वजच्छत्रपताकानां स्फुटनं दण्डभिन्दनम् । कलङ्कमसि चक्रे च हता दुन्दुभिरेव च ॥ ज्यातलाकूटनश्चापि नाराचानाञ्च कुञ्चता । गदानां मुद्गराणाञ्च शीर्णता ह्यनुभिन्दता ॥ शुष्कप्ररोहणञ्चार्कसार्द्रपातस्तथैव च । प्रतिमारुदितं स्वेदो मृतकानाञ्च जल्पनम् ॥ गवां रासभमारोहः स्त्रीणाञ्च बह्वपत्यता । स्त्रीसूते अविच्छागादि ह्यजावि शिशुशोभनम् । बालानां घातनं युद्धे निस्त्रिंशाः सकलाः प्रजाः । मक्षिकादंशमण्डूकबहुगोनासदर्शनम् ॥ निस्तेजा न वहेद्बह्निः सधूमः स्फुटते मुहुः ॥ एवंविधान् तथोत्पातान् दृष्टान् घोरेण वासव । पप्रच्छ नारदं सोऽथ किमेतद्विकृतं द्विज ! ॥” इत्याद्ये देव्यवतारे घोरवधाध्यायः ॥

पृष्ठ ४/०३६

अथ द्बादश यात्रा । “प्रणम्य जगतां नाथं कलिकल्मषनाशनम् । द्बादशयात्रातत्त्वानि वक्ति श्रीरघुनन्दनः ॥” तत्रादौ द्बादशयात्राकालस्य मुख्योपादेयत्वात् आदौ स एव निरूप्यते । तद्यथा स्कन्दपुराणे । इन्द्रद्युम्न उवाच । “वैशाखादिषु मासेषु यात्रापूजाविधिं मुने ! । श्रोतुमिच्छामि देवेशे यथावद्वक्तुमर्हसि ॥ जैमिनिरुवाच । वैशाखादिषु मासेषु देवदेवस्य शार्ङ्गिणः । या या द्वादश यात्राः स्युस्ता हि वक्ष्यामि ते शृणु ॥ वैशाखे चान्दनी यात्रा ज्यैष्ठे स्नापन्युदीरिता । आषाढे रथयात्रा स्यात् श्रावणे शयनी तथा ॥ भाद्रे दक्षिणपार्श्वीया आश्विने वामपार्श्विका । उत्थानी कार्त्तिके मासि छादनी मार्गशीर्षके ॥ पौषे पुष्याभिषेकः स्यान्माघे शाल्योदनी तथा । फाल्गुने दोलयात्रा स्याच्चैत्रे मदनभञ्जिका ॥ एकैका मुक्तिदा सर्व्वा धर्म्मकामार्थसाधनाः ॥” अथ यात्राविधिः । स्कान्दे । “वैशाखस्य सिते पक्षे तृतीयाक्षयसंज्ञिता तत्र मां लेपयेद्गन्धलेपनैरतिशोभनैः ॥ वैशाखस्यामले पक्षे तृतीया पापनाशिनी । स्वयमाविष्कृता चैषा प्राजापत्यर्क्षसंयुता ॥ यः पश्यति तृतीयायां कृष्णं चन्दनभूषितम् वैशाखस्य सिते पक्षे स यात्यच्युतमन्दिरम् ॥ वैष्णवा जयशब्दैश्च पूजयित्वा तदा हरिम् । नानासूक्तोपनिषदैर्व्विश्वेशं संस्तुवन्ति च ॥ वेणुवीणादिवाद्यैश्च तथा नानोपहारकैः । सन्तोषयन् जगन्नाथं तृतीयादौ विलेपयेत् ॥ वैशाखस्य तृतीयायां जलमध्ये विशेषतः । लेपनं मण्डपे कुर्य्यान्मण्डले वा बृहद्वने ॥ चन्दनागुरुह्रीवेरं कुष्ठकुङ्कुमरोचनाः । जटामांसी मुरा चैव विष्णोर्गन्धाष्टकं विदुः ॥ एतैर्गन्धैस्तथान्यैश्च विष्णोर्गात्राणि लेपयेत् । घृतञ्च तुलसीकाष्ठं कुर्य्याल्लेपनकर्म्मणि ॥” १ ॥ अथ स्नानयात्रा । स्कन्दपुराणे । “ज्यैष्ठ्यामहञ्चावतीर्णस्तत् पूण्यं जन्मवासरम् । तस्याञ्च स्नापणं कार्य्यं महास्नानविधानतः । तस्यां प्रातःस्नानकाले ब्रह्मणा सहितञ्च माम् । रामं मुभद्रां सुस्नाप्य मम लोकमवाप्नयात् ॥” तथा । “मासि ज्यैष्ठे तु संप्राप्ते नक्षत्रे शक्रदेवते । पौर्णमास्यां हरेः स्नानं सर्व्वकामफलप्रदम् ॥ सर्व्वतीर्थसमः कूपस्तदास्ते निर्म्मलः शुचिः । तदा भोगवती तत्र प्रत्यक्षं भवति द्विजाः ॥ तस्मात् ज्यैष्ठ्यां समुद्धृत्य होमाज्यैः कलसैर्ज्जलैः । स्नापयन्ति तदा कृष्णं सततं तं हलायुधम् ॥ जन्माहनि हरेः स्नानमुत्सवं परमाद्भुतम् । उत्सवो वै न हीयेत तस्मात्तद्यत्नतश्चरेत् ॥ जन्मनां क्षयकारित्वाज्जन्मयात्रा प्रतिष्ठिता । ज्यैष्ठस्नानं भगवतो ये पश्यन्ति मुदान्विताः ॥

न ते भवाब्धौ मज्जन्ति यात्रायां यतमानसाः । ज्यैष्ठे च स्नपनं कुर्य्यात् श्रीविष्णोर्जन्मवासरे ॥ दैनन्दिनन्तु दुरितं पक्षमासर्त्तुवर्षजम् । ब्रह्महत्यासहस्राणि ज्ञानाज्ञानकृतानि च ॥ स्वर्णस्तेयसुरापानगुरुतल्पयुतानि च । कोटिकोटिसहस्राणि क्षुद्रपापानि यानि च ॥ सर्व्वाण्येव प्रणश्यति पौर्णमास्यान्तु वासरे । पुरुषसूक्तमन्त्रेण पावमान्या तथैव च ॥ नारिकेलोदकेनाथ तथा तालफलाम्बुना । पञ्चामृतैः शीततोयैर्द्दूर्व्वाकर्पूरवासितैः ॥ यवोदकेन शुद्धेन तथा पुष्पोदकेन च । स्नापयित्वा जगन्नाथं पूजयेत् परमेश्वरम् ॥ ॐ घं घण्टायै नमः इति घण्टावाद्यं निवेदयेत् । य एवं कुरुते विद्बान् ब्राह्मणः क्षत्त्रियः शुचिः । सर्व्वपापैः प्रमुच्येत विष्णुलोकं स गच्छति । चतुर्द्दश्यां दृढं मञ्चं कारयित्वा सुशोभनम् ॥ सुगन्धिधूपसुरभिं चन्दनाम्भःसमुक्षितम् । एवं मञ्चं प्रतिष्ठाप्य कलसानधिवासयेत् ॥ सुवासितं जलपूर्णं पावकं कलसं न्यसेत् । जयशब्दैश्च स्तुतिभिर्नीयते जगदीश्वरः ॥ जयस्व राम कृष्णेति जयभद्रेति चोदिते । नीयते मञ्चदेशन्तु निशीथे ब्राह्मणादिभिः ॥” अथ रथयात्रा । स्कन्दपुराणे । “गुण्डिकाख्यां महायात्रां प्रकुर्व्वीथाः क्षिती- श्वर ! । आषाढस्य सिते पक्षे द्बितीया पुष्यसंयुता ॥ तस्यां रथे समारोप्य रामं मां भद्रया सह । यात्रोत्सवं प्रवृत्त्याथ प्रीणयेच्च द्विजान् बहून् ॥ ऋक्षाभावे तिथौ कार्य्या सदा सा प्रीतये मम । सप्ताहं सरितस्तीरे मम यात्रा भविष्यति ॥ अष्टमे दिवसे सर्व्वान् रथान् माल्यैर्व्विभूषयेत् । नवम्यामानयेद्देवांस्तेषु प्रीतः समृद्धिदान् ॥ दक्षिणाभिमुखी यात्रा विष्णोरेषा सुदुर्लभा । यथा पूर्ब्बा तथा चेयं ते द्वे मुक्तिप्रदायिके ॥ अष्टाहे विसृजेच्छक्रं तदर्द्धेन तु पार्व्वतीम् ॥” इतिवत् तिथिना एकाहो बोद्धव्यः । “तिथिनैकेन दिवसश्चान्द्रमानेन कीर्त्तितः ॥” इति विष्णुधर्म्मोत्तरात् ॥ यत्तु । “आषाढस्य सिते पक्षे भद्रा सा पुष्यसंयुता । यात्रोत्सवं प्रकुर्व्वीथास्त्वभावे पुष्य एव हि ॥” इति ईश्वरसंहितायां वचनान्तरम् ॥ तद्वैकल्पिकप्रयोगान्तरविधायकम् । पाद्मे । “आषाढस्य द्वितीयायां रथं कुर्य्याद्बिशेषतः । आषाढशुक्लैकादश्यां जपहोममहोत्सवम् ॥ नातः परं हि कृष्णस्य यात्रान्तरमपेक्षते । अत्र स्वयं त्रिलोकेशः स्यन्दनेन कुतूहलात् ॥ नाशयन् सर्व्वपापानि वर्षे वर्षे व्रजेदसौ । रथस्थितं व्रजन्तं तं महावेदीमहोत्सवे ॥ ये पश्यन्ति मुदा भक्त्या वासस्तेषां हरेः पदे । सत्यं सत्यं पुनः सत्यं प्रतिज्ञातं द्बिजोत्तमाः ॥ नातः श्रेयःपदो विष्णोरुत्सवः शास्त्रसम्मतः ।

रथयात्रैव यात्राणां मुख्येत्याह प्रजापतिः ॥ महावेदीं व्रजन्तं तं रथस्थं पुरुषोत्तमम् । बलभद्रं सुभद्राञ्च दृष्ट्वा मुक्तिर्न चान्यथा ॥ आषाढस्य सिते पक्षे दिने विष्णोः शुभप्रदे । प्रतिष्ठाप्य समृद्धेन विधिना पूर्ब्बवद्द्विजाः ॥ रथं नरो हरेः कुर्य्यात् स्वासनं सुपरिष्कृतम् । भूषयेद्विविधैर्भक्त्या वस्त्रालङ्कारमाल्यकैः ॥ मृदङ्गपणबाद्यैश्च भेरीढक्कादयस्तथा । नटनर्त्तकमुख्याश्च गायना बहवस्तथा ॥ वेश्या यौवनदर्पाढ्या रूपालङ्कारभूषिताः । ध्वजाश्च बहवस्तत्र पताकाधिष्ठितान्तराः ॥ गरुडञ्च ध्वजं कुर्य्यात् रक्तचन्दनमिश्रितम् । दीर्घनासं पीतदेहं कुण्डलाभ्यां विभूषितम् ॥ चञ्च्वग्रदष्टभुजगं सर्व्वालङ्कारभूषितम् । देव्याः पद्मध्वजं कुर्य्यात् पद्मकाष्ठविनिर्म्मितम् ॥ सप्तच्छदमयं कुर्य्याच्छीरिणो लाङ्गलध्वजम् । सारथिं वाजिनञ्चैव बलं बलमुदान्वितम् ॥ हीरकैर्मङ्गलैर्दान्तैर्व्वलिवर्गैः सुशोभनम् । इत्थं सुघटितं तन्तु रथं देवत्रयस्य च ॥ अरुणोदयवेलायां देवं तस्मात् प्रपूजयेत् । ब्राह्मणैर्व्वैष्णवैः सार्द्धं यतिभिश्च तपस्विभिः ॥ विज्ञापयेद्देवदेवं यात्रायै स कृताञ्जलिः । ततः कर्पूरपर्णैश्च सुमनोभिरवाकिरत् ॥ पथि शोभनसूक्तानि प्रपठन्ति द्विजातयः । केचिन्मङ्गलगाथाश्च केचिज्जय जयेति च ॥ जितन्तु इति मन्त्रं वै केचित् पुष्पे जपन्ति च । सूतमागधमुख्याश्च कीर्त्तिं कार्ष्णीं मुदा जगुः ॥ चर्च्चरीझर्झरीवेणुवीणामाधुरिकादयः । शब्दायन्ते सुमधुरं गोविन्दविजयान्तरे ॥ एवं प्रवृत्ते समये कृष्णं रामपुरःसरम् । नयन्ति विप्रा भद्राञ्च क्षत्त्रियाश्च विशस्तथा ॥ करे धृत्वा जगन्नाथं भ्रामयित्वा रथत्रयम् । रामं भद्राञ्च कृष्णञ्च रथमध्ये निवेशयेत् ॥ पूजयेदुपत्तारैस्तैः श्रद्धाभक्तिसुसंयतः । रथच्छायां समाक्रम्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ तद्रेणुसं सक्ततनुस्त्यजेद्वै पापसंहतिम् । घनाम्बुवृष्टिसिक्तेन स्वर्गङ्गास्नानजं फलम् ॥ ये प्रणामं प्रकुर्व्वन्ति तेऽपि मोक्षमवाप्नुयुः । अनुगच्छन्ति ये कृष्णं ते देवतुल्यविग्रहाः ॥ वेदैः स्तुवन्ति वेदानां वक्तारो मोक्षभागिनः । इतिहासपुराणाद्यैः स्तोत्रैर्व्वापि सुसंस्कृतैः ॥ स्तुवन्ति पुण्डरीकाक्षं ये वै विगतकल्मषाः । ते वै जयन्ति पापानि जयशब्दैः स्तुवन्ति ये ॥ नर्त्तनं कुरुते वापि गायन्त्यथ नरोत्तमाः । वैष्णवोत्तमसंसर्गान्मुक्तिं प्राप्नोत्यसंशयम् ॥ नामानि कीर्त्तयिष्यन्ति न ते यान्ति यमालयम् ॥ जयस्व रामकृष्णेति जयभद्रेति यो वदेत् । न मातृगर्भे वासोऽस्य स च देवत्वमाप्नुयात् ॥ चामरैर्व्यजनैः पुष्पैः स्तवकैश्चीनचेलकैः । रथस्याग्रे स्थितो यो वै वीजयेत् पुरुषोत्तमम् ॥ संवीज्यमानोऽप्सरोभिर्देवगन्धर्व्वयोजितान् । भुङ्क्ते तु भोगानखिलान् यावदाहूतसंप्लवम् ॥

पृष्ठ ४/०३७

नातः परतरो लोके महावेदीमहोत्सवात् । सर्व्वपापहरो योगः सर्व्वतीर्थफलप्रदः ॥ कृष्णमुद्दिश्य ये तत्र दानं ददति वै नराः । यत्किञ्चिदक्षयफलं मेरुदानेन संमितम् ॥ गुण्डिकामण्डपे यान्तं भद्राकृष्णं सहाग्रजम् । तत्रातपश्रान्तगात्रं दर्पणेष्वभिषेचयेत् ॥ पञ्चामृतैः शीततोयैः पुष्पकर्पूरवासितैः । नारिकेलजलेनाथ तथा तालफलाम्बुना ॥ रत्नोदकेन शुद्धेन तथा पुष्पोदकेन च । सर्व्वाङ्गमनुलिप्येच्च चन्दनेन्दुमृदुद्रवैः ॥ सुगन्धिमाल्याभरणैश्चीनचेलैः सुशोभनैः । चामरैश्च जलाभैश्च शीतलैर्व्यजनैस्तथा ॥ वीजयेत् पुण्डरीकाक्षं सुभद्रां बलमेव च । सिताभिः पानकैर्हृद्यैस्तथा खण्डविकारकैः ॥ खर्ज्जुरैर्नारिकेलैश्च नानारम्भाफलादिभिः । तथा क्षीरविकारैश्च पनसैरिक्षुभिस्तथा ॥ वासितैः शीततोयैश्च गन्धताम्बूलपत्रकैः । सकर्पूरलवङ्गाद्यैः पूजयेत् परमेश्वरम् ॥ रथत्रयस्थितं देवत्रयं ये पुरुषर्षभाः । प्रदक्षिणं प्रकुर्व्वन्ति त्रिचतुःसप्त एव च ॥ ततोऽपराह्णे देवेशं दक्षिणानिलवीजितम् । शनैः शनैर्नयेद्विष्णुं मञ्चकस्य च मध्यमे ॥ एवं व्रजति देवेशे सूर्य्यश्चास्तं गतोऽभवत् । दीपकानां सहस्राणि ज्जालितानि नरैस्ततः ॥ मण्डपे वासयेद्देवान् गुण्डिकाख्ये मनोहरे । चारुचन्द्रातपे चारुमाल्यचामरभूषिते ॥ पूजयित्वा जगन्नाथं तोषयेत् गीतनृत्यकैः । उपहारादिभिस्तत्र सप्ताहानि जनार्द्दनम् ॥ सप्ताहं ये प्रपश्यन्ति गुण्डिकामण्डपे स्थितम् । माञ्च रामं सुभद्राञ्च विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् ॥ दिवा तद्दर्शनं पुण्यं रात्रौ दशगुणं भवेत् । यत्किञ्चित् कुरुते कर्म्म कोटिकोटिगुणं भवेत् ॥ सर्व्वं मेरुसमं दानं सर्व्वे व्याससमा द्बिजाः । महावेद्यां गते कृष्णे योगोऽयं खलु दुर्लभः ॥ अर्द्धोदयादयो योगाः स्कन्देन परिभाषिताः । महावेद्याख्ययोगस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ अष्टाहे च पुनः कृत्वा दक्षिणाभिमुखान्रथान् । दक्षिणाभिमुखी यात्रा विष्णोरेषा प्रकीर्त्तिता ॥ कार्य्या प्रयत्नतः सा हि भुक्तिमुक्तिप्रदा भवेत् । दक्षिणाभिमुखं यान्तं कृष्णं पश्यति ये नराः ॥ न तेषां पुनरावृत्तिः सत्यमेतन्न संशयः । पुराविदो वदन्त्येतां यात्रां नवदिनात्मिकाम् ॥ तस्याः संकीर्त्तनादेव निर्म्मलो जायते नरः । तावतीयं महायात्रा यो यथा कर्त्तुमिच्छति ॥ सोऽपि विष्णुप्रभावेन वैकुण्ठभवनं व्रजेत् । उद्धृत्य सप्तपुरुषान् पापाबलिसमन्वितान् ॥” ४ ॥ अथ शयनयात्रा । स्कान्दे । “आषाढे शुक्लद्वादश्यां कुर्य्यात् स्वापमहोत्सवम् । मण्डले रचयेत्तत्र शयनागारमुत्तमम् ॥ देवस्य पुरतः शय्यां रत्नादिनिर्म्मितोपरि । आस्तीर्य्य मृदुचेलादि मृदुचीनोत्तरच्छदाम् ॥ कर्पूरधूलिविक्षिप्तां साधुचन्द्रातपां शुभाम् ।

पुष्पगन्धयुतां मुक्तारञ्जितां चन्दनाङ्किताम् ॥ साधुद्वारां शुभां स्निग्धां नानाचित्रोपशोभिताम् । एवं स्वापगृहं कृत्वा निशीथे स्वापयेद्बिभुम् ॥ संपूज्य भावयेदैक्यं तेषां कृष्णादिभिः सह । एह्येहीति च संप्रार्थ्य स्वापार्थं परमेश्वरम् ॥ नयेच्छय्यागृहद्वारं वासयेत् घटिकात्रयम् । पञ्चामृतैः स्नापयेत्तान् पृथक्पलशताधिकैः ॥ सुगन्धिचन्दनैर्लिप्तान् वस्त्रालङ्करणादिभिः । पूजयित्वा यथान्यायं प्राञ्जलिर्मन्त्रमुच्चरेत् ॥” जगद्वन्द्य इत्यादि । “सुदृढं कारयेद्द्वारं विष्णोः शयनवेश्मनः । स्वापयित्वा जगन्नाथं लभते सुखमुत्तमम् ॥” ५ ॥ अथ पार्श्वपरिवर्त्तनयात्रा । “अथ ते संप्रवक्ष्यामि पार्श्वस्य परिवर्त्तनम् । नभस्यविमले पक्षे संप्राप्ते हरिवासरे ॥ विष्णोः स्वापगृहद्बारं शनैर्गत्वा प्रविश्य च । नमस्कृत्य जगन्नाथं पर्य्यङ्कशयितं मुदा ॥ अवघाट्य शनैर्द्बारं पूजयेदुपचारकैः । प्रणम्य भक्त्या तत्पादौ स्वापयेदुत्तरामुखम् ॥” मन्त्रञ्चेमं पठेत् । “ॐ देवदेव ! जगन्नाथ ! कल्याणं परिकल्पय । परिवृत्तमिदं सर्व्वं यथा स्थावरजङ्गमम् ॥ यत् दृष्ट्वा चेष्टितैरेव जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिभिः । जगद्धिताय सुप्तोऽसि पार्श्वेन परिवर्त्तय ॥ परिवर्त्तनकालोऽयं जगतः पालनाय ते । त्वदग्रजोऽयं शक्रोऽपि ध्वजे तिष्ठेत् समुत्सुकः । दृष्टं त्वत्पादकमलं विमुञ्च मूर्द्ध्नि तज्जलम् । महीं जलं प्लावयति प्रजापालनहेतुकम् ॥ इति संप्रार्थ्य देवेशं विनयात्तोषयेत्ततः । व्यजनैश्चामरैश्चैव वीजयेत् परमेश्वरम् ॥ सुगन्धिचन्दनैरस्य सर्व्वाङ्गं परिलेपयेत् । स्वादूनि भक्ष्यद्रव्याणि पायसादीनि दापयेत् ॥ शय्यागृहद्बारि विभोः शनैर्भक्त्या निवेदयेत् । देवमुद्दिश्य यत् कुर्य्यात् सर्व्वमक्षयतां व्रजेत् ॥ पार्श्वे च जन्मदिवसे उपवासपरो भवेत् ॥” एवं आश्विनशुक्लैकादश्यां पूर्व्वोक्तविधानेन श्रीकृष्णस्य वामपार्श्वपरिवर्त्तनं कार्य्यम् ॥ मतान्तरे । “शुभे चैवाश्विने मासि महामायां प्रपूजयेत् । सौवर्णीं राजतीं मार्त्तीं विष्णुमायां महेश्वरीम् । हिंसा चैव न कर्त्तव्या कदाचिद्बिष्णुपूजकैः ॥” ६ ॥ अथोत्थानयात्रा । “एकादश्यान्तु कार्त्तिक्यां शुक्लायां पृथिवीपते । कृष्णमुत्थापयेद्भक्त्या पूजयित्वा जगद्गुरुम् । पूर्ब्बवत् पूजयित्वा तु प्रातर्मन्त्रं समुच्चरेत् ॥” मन्त्रस्तु । “ॐ उत्तिष्ठ देवदेवेश ! तेजोराशे जगत्पते ! । वीक्ष्यैतत् सकलं देव ! प्रसुप्तं तव मायया ॥ प्रफुल्लपुण्डरीकाक्ष ! श्रीहरे ! शयनेन वै । त्वया दृष्टं जगदिदं परमं सुखमेष्यति ॥ ये ते स्मार्त्ताः क्रियाः सर्व्वाः प्रवर्त्तन्ते ततो ध्रुवम् । इत्युत्थाप्य जगन्नाथं वेणुवीणादिनिःस्वनैः ॥

जयशब्दैस्तथा देवं नयेयुर्नृत्यमण्डपम् ॥ तैलेनाभ्यज्य तोयेन स्नापयेत् पूरुषोत्तमम् । पञ्चामृतैर्नारिकेलरसैः फलरसैस्तथा ॥ सुगन्धामलकेनाथ यवकल्केन लेपयेत् । घर्षयेत्तुलसीचूर्णैर्लेपयेद्गन्धचन्दनैः ॥ पुष्पवासिततोयैश्च कुशरत्नोदकैस्तथा । स्नापयित्वा क्षयेत् पापं बहुजन्मोपपादितम् ॥ महोपचारैः संपूज्य विष्णुं नीराजयेत्ततः । कृताञ्जलिपुटो भूत्वा प्रार्थयेत् परया मुदा ॥” ७ ॥ अथ प्रावरणयात्रा । “मार्गशीर्षे सिते पक्षे कुर्य्यात् प्रावरणोत्सवम् । कृत्वा दृष्ट्वा नरो भक्त्या वैष्णवं लोकमाप्नुयात् ॥ वासोऽधिवासं कुर्व्वीत पञ्चम्यां निशि कर्म्म- वित् । प्रभाते मण्डलं कुर्य्यात् पद्ममष्टदलान्वितम् ॥ दिक्पालान् पूजयेद्दिक्षु क्षेत्रपालं गणाधिपम् । चण्डप्रचण्डौ च बहिश्चतुर्द्दिक्षु प्रपूजयेत् ॥ तन्मध्ये स्थापयेद्यन्त्रं क्षालयेदुष्णवारिणा । पूजयित्वा जगन्नाथं गन्धतैलेन दीपकम् ॥ दत्त्वा कृष्णाय भक्त्या तु गीतवाद्यैर्नयेन्निशाम् । प्रातः प्रपूजयेद्देयं नानाद्रव्यैः सुशोभनैः ॥ सप्तभिः सप्तभिर्द्देवान् वासोभिः परिवेष्टयेत् । मुखवर्जञ्च सर्व्वाङ्गे शीतप्रावरणैर्द्बिजाः ॥ दूर्व्वाक्षतैः प्रपूज्याथ कुर्य्यान्नीराजनां विभोः । भगवन्तं समुद्दिश्य ब्राह्मणेभ्यः प्रदापयेत् ॥ गुरुभ्यश्चान्यदेवेभ्यो दीनानाथेभ्य एव च । शीतप्रावरणं दद्यात् स्रकृत् परमया मुदा ॥ ददाति भगवान् प्रीतस्तस्मै वरमनुत्तमम् ॥” ८ ॥ अथ पुष्यस्नानयात्रा । “पुष्यस्नानोत्सवं वक्ष्ये यथोक्तं ब्रह्मणा पुरा । पुष्यर्क्षेण च संयुक्ता पौर्णमासी यदा भवेत् । पौषे मासि तु तत् कुर्य्यात् पुष्यस्नानोत्सवं हरेः ॥ चतुर्द्दशीनिशायान्तु कुम्भानामधिवासनम् । रात्रौ जागरणं कृत्वा प्रातर्वह्निं प्रकीरयेत् ॥ ब्रह्मविष्णुशिवेभ्यश्च प्रत्येकं समिधं क्रमात् । जुहुयात् पूजयित्वा तु तदन्ते पुरुषोत्तमम् ॥ पूजयेदुपचारैस्तु आदर्शे प्रतिविम्बितम् । ततः पुरुषसूक्तेन कुम्भांस्तानभिमन्त्रयेत् । क्रमात् देवस्य शिरसि स्नापयेद्विधिवत्ततः ॥” सूक्तमुच्चरन् । “ततः पञ्चामृतेनैव वासुदेवञ्च क्षालयेत् । लक्ष्म्या युक्तं पुनविप्र उपचारैः प्रपूजयेत् ॥ दूर्व्वाङ्कुराद्यैः स्तुतिभिर्वाद्यैः संपूज्य केशवम् । समन्ताद्विकिरेदेवं कर्पूराद्यैः सुतण्डुलान् ॥ नीराजयेज्जगन्नाथं कर्पूरयुतवर्त्तिभिः । ततः प्रदक्षिणं कृत्वा दण्डवत् प्रणमेत् क्षितौ ॥ पुष्यस्नानोत्सवं पुण्यं ये पश्यन्ति मुदान्विताः । सर्व्वसम्पन्नकामास्ते व्रजेयुर्व्वैष्णवं पदम् ॥” ९ ॥ अथ नवशस्ययात्रा । “कुर्य्यादयनसंक्रान्त्यां नवशस्यमहोत्सवम् । संक्रान्तेः पूर्व्वदिवसे नवं शालिं सुकुट्टिमम् । प्रासादपूर्ब्बदेशे तु स्थापयित्वाधिवासयेत् ॥”

पृष्ठ ४/०३८

तथा च पाद्मे । “संक्रान्त्यां माघमासस्य साधिवासिततण्डुलान् । निवेद्य विष्णवे भक्त्या इमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ त्वयि तुष्टे जगत् सर्व्वमन्नेन प्रभविष्यति । रक्ष सर्व्वं जगन्नाथ ! गृह्यतां पिष्टकं शुभम् ॥ ब्राह्मणान् भोजयेत् भक्त्या देवदेवपुरःस्थितान् ॥” अभ्यर्च्च्य भगवद्भक्तानित्यादि ॥ “नवेन वाससावेष्ट्य दूर्व्वासर्षपपुष्पकैः । पूजयित्वाभिमन्त्रेण कृष्णस्त्वामभिरक्षतु ॥ पुनः प्रभाते देवेशं प्रलिपेद्गन्धचन्दनैः । वस्त्रालङ्कारमाल्यैश्च पूजयित्वा यथाविधि ॥ नीराजयित्वा देवेशं तण्डुलानधिवासितान् । स्थालीषु पाकपात्रेषु मधुखण्डाज्यमिश्रितान् ॥ पङ्क्तिशः स्थापयेदग्रे गन्धपुष्पाक्षतान्वितान् । सपूपं पायसं कृत्वा दद्याद्वै चक्रपाणये । दशवर्णकपिष्टञ्च विष्णोः प्रियतरं परम् ॥ ॐ जीवनं सर्व्वभूतानां जनकस्त्वं जगद्गुरो ! । तन्मयाः शालिनो ह्येते त्वयैव जनिताः प्रभो ! ॥ लोकानुग्रहणार्थाय गृहीत्वा चित्रविग्रहम् । तव प्रीत्यै कृतानेतान् गृहाण परमेश्वर ! ॥ त्वयि तुष्टे जगत् सर्व्वमनेन प्रभविष्यति । स्वाहाकारस्वधाकारवषट्कारा दिवौकसाम् ॥ आप्यायना भविष्यन्ति तेनैवाप्यायितं जगत् । रक्ष सर्व्वं जगन्नाथ ! तन्मयं सचराचरम् ॥ इति संप्रार्थ्य देवेशं शालींस्तान् विनिवेदयेत् ॥” १० ॥ अथ दोलयात्रा । “फाल्गुने मासि कुर्व्वीत दोलारोहणमुत्तमम् । यत्र क्रीडति गोविन्दो लोकानुग्रहणाय वै ॥ प्रत्यर्च्चां देवदेवस्य गोविन्दाख्यान्तु कारयेत् । फल्गूत्सवं प्रकुर्व्वीत पञ्चाहानि त्र्यहानि वा ॥ फाल्गुन्याः पूर्ब्बतो विप्राश्चतुर्द्दश्यां निशामुखे । वह्न्यत्सवं प्रकुर्व्वीत दोलमण्डपपूर्ब्बतः ॥” पाद्मे । “पौर्णमास्यां समारभ्य पञ्चम्याञ्च समाप- येत् ॥” ११ ॥ अथ मदनभञ्जिका यात्रा । “वासन्तिकां समाख्यास्ये यात्रां मदनभञ्जि- काम् । यस्यां कृतायां दृष्टायां प्रीणाति पुरुषोत्तमः ॥ चैत्रशुक्लत्रयोदश्यामाहरेत्तत् समूलकम् । देवस्याग्रे विरचिते मण्डपे साधिवासिते ॥” १२ ॥ इति यात्रातत्त्वम् ॥ देव्याः षोडशप्रकारोत्सवः । यथा, -- “वैशाखे मञ्चयात्रा च चन्दनागुरुकल्पना । ज्यैष्ठे महास्नानयात्रा अम्बुवाचीदिनत्रयम् ॥ आषाढे रथयात्रा च दिग्दिनव्यापिनी परा । श्रावणे जलयात्रा च वस्त्रभूषणचामरैः ॥ भाद्रे यात्रा धूननाख्या चण्डिकाया दिनत्रयम् । आश्विने च महापूजा यात्रा यज्ञवलिप्रिया ॥ कार्त्तिके दोपयात्रा च नवान्नमग्रहायणे । पौषे चाङ्गरागयात्रा वस्त्रालङ्कारभूषणैः ॥ माथे मासि महादेवी रटन्ती च चतुर्द्दशी ।

दोलाकेलिः फाल्गुने च चैत्रे यात्रा चतुष्टयी । दूतीयात्रा रासयात्रा वासन्ती नीलयात्रिका । एवं यात्रा मया प्रोक्ता षोडशी भवमोचनी ॥” इति वामकेश्वरतन्त्रे ५४ पटलः ॥ (रोगिदर्शनार्थं भिषजां यात्राविवरणम् । यथा, “इदानीं निर्गमे पुत्त्र ! प्रवेशे वा गृहस्य च । शुभाशुभाणि सर्व्वाणि वक्ष्यामि शकुनानि च ॥ राजा गजो द्विजमयूरकखञ्जरीटा- श्चाषः शकुन्तरजकः सितवस्त्रयुक्तः । पुत्त्रान्विता च युवती गणिका च कन्या श्रेयः सुखाय यशसां प्रतिदर्शयन्ति ॥ नटाश्चाषो भासहारीतचक्रो भारद्वाजोच्छिक्करश्छागसंज्ञः । एते श्रेष्ठा दक्षिणे वाथ सव्ये वैद्यावेशो निर्गमे श्रेयसे च ॥ सर्पोलूको वानरः शूकरश्च गोधा ऋक्षः कृकलाशः शशश्च । एते रिष्टानिर्गमे वा प्रवेशे कार्य्याघातो नोपकारेषु शस्ताः ॥ मृगो वा पिङ्गलो वापि प्रशस्ता दक्षिणे सदा । निर्गमे वा प्रवेशे च दक्षिणाः शुभदायकाः ॥ एको वा त्रीणि वा पञ्च सप्त वा नवसंख्यया । भाग्यकाले नराणान्तु मृगा यान्ति प्रदक्षिणाः ॥ शिखिहयगजगोधारासभो भृङ्गराजो मुखरपिककपोतो पोतकी शूकरी वा । तदनुविहगराजो मङ्गलाशंसिनः स्यु- र्वदति शकुनवेत्ता वामतो निर्गमे वः ॥ तित्तिरिः कुररः क्रौञ्चः सारसाभासशूकरः । वामे तु शुभशंसी च निर्गमे कार्य्यसिद्धये ॥ काको दक्षिणतः श्रेष्ठो निर्गमे शुभदायकः । प्रवेशे गदितः श्रेष्ठो वामतः कृष्णवायसः ॥ जालको हि शशकोऽपि कर्कटो- कीर्त्तनञ्च गदितं न सुखाय । न शुभदर्शना अमी भवेयुः सर्पगोधाकृकलाशविडालाः ॥ दर्शनं हितकरं प्रवदन्ति खञ्जरीटमरालछिक्कराणाम् । वामतः शुभकराः प्रवदन्ति दार्व्वाघाटवराटकशुकश्च ॥ इति शुभाशुभशकुनानि ॥” इति हारीते द्वितीयस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥ * ॥ तथा च । “शवकाष्ठपलाशानां शुष्कानां पथि सङ्गमाः । नेष्यन्ते पतितान्तस्थदीनान्धरिपवस्तथा ॥ मृदुशीतोऽनुकूलश्च सुगन्धिश्चानिलः शुभः । खरोष्णोऽनिष्टगन्धश्च प्रतिलोमश्च गर्हितः । ग्रन्थ्यर्व्वुदादिषु सदा छेदशब्दश्च पूजितः । विद्रध्युदरगुल्मेषु भेदशब्दस्तथैव च ॥ रक्तपित्तातिसारेषु रुद्धशब्दः प्रशस्यते । एवं व्याधिविशेषेण निमित्तमुपधारयेत् ॥ तथैवाक्रुष्टहाकष्टमाक्रन्दरुदितस्वनाः । छर्द्द्यां वातपुरीषाणां शब्दो वै गर्द्दभोष्ट्रयोः ॥

प्रतिषिद्धं तथा भग्नं क्षुतं स्खलितमाहतम् । दौर्म्मनस्यञ्च वैद्यस्य यात्रायां न प्रशस्यते ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने २९ अध्यायः ॥) यादईशः, पुं, (यादसां जलानां जलजन्तूनां वा ईशः ।) समुद्रः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३९ ॥ यादः, [स्] क्ली, (यान्ति वेगेनेति । या + असुन् । बाहुलकात् दागमश्च ।) जलजन्तुः । इत्यमरः । १ । १० । २० ॥ (यथा, भगवद्गीतायाम् । १० । २९ । “अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसा- महम् ॥” जलम् । इति निघण्टुः । १ । १२ ॥) यादःपतिः, पुं, (यादसां पतिः ।) समुद्रः । इत्य- मरः । १ । १९ । २० ॥ वरुणः । इत्यजयपालः ॥ यादवः, पुं, (यदोरपत्यम् । यदु + अण् ।) श्रीकृष्णः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भग- वद्गीतायाम् । ११ । ४१ । “सखेति मत्वा प्रसभं यदृक्तं हे कृष्ण ! हे यादव ! हे सखेति । अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात् प्रणयेन वापि ॥”) ययातेर्ज्येष्ठपुत्त्रो यदुस्तस्य वंशः । यथा, -- “ययातेर्ज्येष्ठपुत्त्रस्य यदोर्वंशं नरर्षभ ! ।” इत्युपक्रम्य । “माधवा वृष्णयो राजन् यादवाश्चेतिसंज्ञितम् ॥” इति श्रीभागवते ९ स्कन्धे २३ अध्यायः ॥ (यदुसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, भागवते । ११ । १ । ३ । “मन्येऽवनेर्ननु गतोऽप्यगतं हि भारं यद्यादवं कुलमहो अविसह्यमास्ते ॥”) यादवी, स्त्री, (यदोरियमिति । यदु + अण् । ङीप् ।) दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यदुवंशीयस्त्री- सामान्ये । यथा, महाभारते । १ । ९५ । १३ । “प्राचीन्वान् खल्वश्मकीमुपयेमे यादवीं तस्या- मस्य जज्ञे संयातिः ॥”) यादसांनाथः, पुं, (यादसां जलजन्तूनां नाथः । षष्ठ्या अलुक् ।) वरुणः । इति हलायुधः ॥ यादसांपतिः, पुं, (यादसां जलजन्तूनां पतिः । षष्ठ्या अलुक् ।) समुद्रः । इत्यमरः । १ । १ । ६४ ॥ वरुणः । इति मेदिनी । ते, २३२ ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । ९ । ३५ । “अश्विनौ वसवस्त्वष्टा कुवेरो यादसांपतिः ॥” क्वचित् विशेषणमपि । यथा, मार्कण्डेये । २२ । ११ । “यावदन्तर्जले देवं वरुणं यादसांपतिम् ॥”) यादृक्, [श्] त्रि, (य इव दृश्यते । दृश् + “त्यदा- दिषु दृशोऽनालोचने कञ्च् ।” ३ । २ । ६० । इति चकारात् क्विन् । “आ सर्व्वनाम्नः ।” ६ । ३ । ९१ । इत्याकारादेशः ।) य इव दृश्यते सः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ येमन इति भाषा । (यथा, भागवते । ४ । २९ । ६४ । “नानुभूतं क्वचानेन देहेनादृष्टमश्रुतम् । कदाचिदुपलभ्येत यद्रूपं यादृगात्मनि ॥”) यादृक्षः, त्रि, (य इव दृश्यते यमिव पश्यति वा । दृश् + “दृशेः क्सश्च वक्तव्यः ।” ३ । २ । ६० । इति

पृष्ठ ४/०३९

वार्त्तिकोक्तेः क्सः । “आसर्व्वनाम्नः ।” ६ । ३ । ९१ । इत्यत्र “दृक्षे चेति वक्तव्यम् ।” इत्यात्वम् ।) य इव दृश्यते सः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ येमन इति भाषा ॥ यादृशः, त्रि, (य इव दृश्यते । दृश् + “त्यदादिषु दृशः इति ।” ३ । २ । ६० । इति कञ् । “आसर्व्व- नाम्नः ।” ६ । ३ । ९१ । इत्याकारादेशः ।) य इव दृश्यते सः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ येमन इति भाषा । (यथा, मनुः । ४ । २५४ । “यादृशोऽस्य भवेदात्मा यादृशञ्च चिकीर्षितम् । यथा चोपचरेदेनं तथात्मानं निवेदयेत् ॥” स्त्रियां यादृशी ॥) यादोनाथः, पुं, (यादसां नाथः ।) समुद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वरुणः । इति यादसां- नाथशब्ददर्शनात् ॥) यादोनिवासः, पुं, (यादसां निवासः ।) जलम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३५ ॥ यानं, क्ली, (या + ल्युट् । अर्द्धर्च्चादित्वात् पुंलिङ्ग- मपि ।) राज्ञां सन्ध्यादिषड्गुणान्तर्गतगुण- विशेषः । तत्तु उपचितशक्तेः कृतमूलराष्ट्र- रक्षस्य शत्रोरास्कन्दनाय यात्रा । इति भरतः ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ४ । ११ । “यानमप्यधुना नैव कर्त्तव्यं सहसा पुनः ॥” यान्त्यनेनेति । या + ल्युट् ।) हस्त्यश्वरथदोलादि । तत्पर्य्यायः । वाहनम् २ युग्यम् ३ पत्रम् ४ धोर- णम् ५ । इत्यमरः । २ । ८ । ५८ ॥ विमानम् ६ चङ्कु- रम् ७ यापनम् ८ गतिमित्रकम् ९ । इति शब्द- रत्नावली ॥ * ॥ (यथा, मनुः । ३ । ६४-६५ । “शिल्पेन व्यवहारेण शूद्रापत्यैश्च केवलैः । गोभिरश्वैश्च यानैश्च कृष्या राजोपसेवया ॥ अयाज्ययाजनैश्चैव नास्तिक्येन च कर्म्मणाम् । कुलान्याशु विनश्यन्ति यानि हीनानि मन्त्रतः ॥”) अथ चतुष्पदयानीद्देशः । “ये ब्रह्मजात्यादिविभेदतोऽमी मया निरुक्ता इह वाजिमुख्याः । दिशानया सर्व्वचतुष्पदानां भेदो विधेयो विदुषादरेण ॥ तथा यथाश्वादिकपोषणेन यानेन वा दोषगुणौ भवेताम् । तथा तथैवान्यचतुष्पदानां प्रकीर्त्तितौ दोषगुणौ बुधेन ॥ वरमयानमपोषणमेव वा वरमिवान्यशरीरमपोषणम् । न खलु दोषयुतं च चतुष्पदं स्तृशति पश्यति शोभनचेतनः ॥ सुराविन्दुर्दूषयति पयोघटशतं यथा । तथा सर्व्वं दूषयति दोषदुष्टश्चतुष्पदः ॥” इति चतुष्पदयानोद्देशः ॥ * ॥ अथ द्बिपदयानोद्देशः । “मानुषैः पक्षिभिर्व्वापि तथान्यैर्द्विपदैरपि । यानं स्याद्द्विपदं नाम तस्य भेदो ह्यनेकधा ॥ सामान्यञ्च विशेषश्च तस्य भेदो द्विधा भवेत् ॥”

तत्र सामान्यं यथा, -- “यानं यद्द्विपदाभ्यां सत् तद्दोलादिकमुच्यते । चतुर्भिर्युक्तिसंयुक्तैर्दण्डधातुगुणाम्बरैः । दोलेति कथ्यते तेषां नियमोऽयं प्रदर्श्यते ॥” तत्र समयः । “उपेन्द्रमूलाहिशिवाग्निवर्जं शस्तेन्दुतारातिथियोगलग्ने । वृष्टिक्षमापुत्त्रयमाहवर्जं दोलादिकारोहणमाद्यमिष्टम् ॥ दण्डकाष्ठस्य नियमे नियमश्छत्रदण्डवत् । कनकं रजतं ताम्रं लौहं धातुचतुष्टयम् ॥ चतुर्विधानामुद्दिष्टं ब्रह्मादीनां यथाक्रमम् । सुराणामसुराणाञ्च चातुर्व्वर्ण्यमुदाहृतम् ॥ त्रिहस्तसम्मितो मध्ये तदर्द्धं पार्श्वयोर्द्वयोः । विजया नाम दोलेयं विजयाय महीक्षिताम् ॥ विजया मङ्गला क्रूरा शिवा क्लेशा शुभा क्रमात् । वितस्त्येकैकसंवृद्ध्या दोलाः षट् स्युः सुखान्नदाः ॥ कुम्भश्च पद्मकोषश्च शङ्खः पर्व्वत एव च । चतुर्विधानां दोलासु कल्याणाय चतुष्टयम् ॥ हंसः केकी शुको भृङ्गश्चतुष्टयमिदं क्रमात् । कुम्भाद्यग्रे निधातव्यं चतुर्विधमहीक्षिताम् ॥ अत्रापि वर्त्मविन्यासो विज्ञेयो नवदण्डवत् ॥” भोजस्तु । “गजः प्रस्थानदोलायां रणदोलासु केशरी । मृगो भ्रमणदोलायां क्रीडादोलासु षट्पदः ॥ भुजङ्गमः शत्रुराज्ये वृषभो दानकर्म्मणि । दोलोपर्य्युपरि न्यस्यो बहुभिर्मुनिशासनम् ॥ यद्वक्रदण्डं यानं स्यात् तत् पर्य्यङ्कमिति स्मृतम् । त्रिहस्तसम्मितो यानस्तदर्द्धपरिणाहवान् । पर्य्यङ्कः क्षेमनामायं भर्त्तुः सर्व्वार्थसाधकः ॥ क्षेमो मृत्युर्जयो दुःखश्चत्वारस्ते यथाक्रमम् । वितस्त्येकैकसंवृद्ध्या यथा चाणुर्न सङ्गिनः ॥ मणिधातुगुणादीनां नियमः पूर्ब्बवन्मतः । विशेषमथ वक्ष्यामि पर्य्यङ्कस्य यथाक्रमम् ॥ शुक्तिश्च गजदन्तश्च मृगशृङ्गन्तथैव च । अनूपादिकजातानां पर्य्यङ्केषु न्यसेत् क्रमात् ॥ पद्मशङ्खगजाश्वालिहंसकोकशुकान् क्रमात् । आदित्यादिदशाजानां मणिरूपेण विन्यसेत् ॥ महीन्द्राणां विशेषेण सिंहमानेव शस्यते । निर्म्माणे शुक्तिदण्डाश्च राज्यभोगसुखप्रदाः ॥ तदेवावक्रदण्डन्तु खट्टायानमिति स्मृतम् । अस्यापि पूर्ब्बवन्मानमणिधात्वादिनिर्णयः ॥ विशेषश्चरणोच्छ्रायः परिणाहार्द्धसम्मितः । तदेव चेन्निश्चरणं पीठयानमिति स्मृतम् ॥ तस्य भेदो द्विधा दण्डवक्रावक्रप्रभेदतः । मानादिकं पूर्ब्बतुल्यं विशेषाच्चतुरस्रता ॥ एवमन्यानि मिश्राणि यानानि विविधानि च । सामान्याख्यानि जानीयात् शिल्पिभिर्निर्म्मि- तानि वै ॥ मनोहरत्वं लघुता दृढतेति गुणत्रयम् । प्रोक्तं द्बिपदयानानां सहजं भोजभूभुजा ॥ इति सामान्यद्विपदयानकथनम् ॥”

इति युत्तिकल्पतरुः ॥ * ॥ विशेषद्विपदयानन्तु चतुर्दालशब्दे निष्पदयानोद्देशस्तु नौकाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (फलप्राप्तिहेतौ, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ११० । २ । “तनूनपात् पथ ऋतस्य यानान् मध्वा समञ्जन् स्वदयासुजिह्व ॥” “यानान् फलप्राप्तिहेतून् पथो मार्गान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ या + भावे ल्युट् । गतिः । यथा, वाभटे शारीरस्थाने षष्ठेऽध्याये । “यानं खरोष्ट्रमार्ज्जारकपिशार्द्दलशूकरैः । यस्य प्रतैः शृगालैर्वा स मृत्योर्वर्त्तते मुखे ॥”) यानपात्रं, क्ली, (यानसाधनं पात्रम् । शाकपार्थिव- वत् समासः ।) निष्पदयानविशेषः । जाहाज इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । वहित्रकम् २ वोहित्थम् ३ वहनम् ४ पोतः ५ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५३९ ॥ समुद्रयानम् ६ । इति वराहपुराणम् ॥ (यथा, हरिवंशे । १४५ । ६३ । “समुच्छ्रितैः सितै पोतैः यानपात्रैस्तथैव च । नौभिश्च झिल्लिकाभिञ्च शुशुभे वरुणालयः ॥”) यानमुखं, क्ली, (यानस्य मुखम् पुरोभागः ।) रथादेः पुरोभागः । तत्पर्य्यायः । धूः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ५५ ॥ यापनं, क्ली, (या + णिच् + ल्युट् ।) वर्त्तनम् । कालक्षेपणम् ॥ (मथा, कामन्दकीये । १७ । ३१ । “पूर्ब्बसेनापतिर्नीचः कालयापनमाश्रितः ॥”) निरशनम् । इति मेदिनी । ने, ११२ ॥ (यापय- तीति । या + णिच् + ल्युः । प्रापके, त्रि । यथा, भागवते । ३ । २२ । ३३ । “अयातयामास्तस्यासन् यामाः स्वान्तर- यापनाः ॥”) याप्ता, स्त्री, जटा । इति भूरिप्रयोगः ॥ याप्यः, त्रि, (यापि + यत् ।) अधमः । निन्दितः । इत्यमरः । ३ । १ । ५४ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १९ । २२ । “यदशुभमशुभेऽब्दे मासजं तस्य वृद्धिः शुभफलमपि चैवं याप्यमन्योऽन्यतायाम् ॥”) यापनीयः । (यथा, सुश्रुते निदानस्ताने प्रथमे अध्याये । “शोणितं तदसाध्यं स्यात् याप्यं संवत्सरोत्थि- तम् ॥”) क्षेपणीयकालादिः । इति मेदिनी । ये, ४८ ॥ व्याधिविशेषः । यथा, -- “साध्या याप्या असाध्याश्च व्याधयस्त्रिविधाः स्मृताः । सुखसाध्यः कष्टसाध्यो द्बिविधः साध्य उच्यते ॥ याप्यलक्षणमाह । यापनीयन्तु तं विद्यात् क्रियां धारयते हिताम् । क्रियायान्तु निवृत्तायां सद्यो यश्च विनश्यति ॥ प्राप्ता क्रिया धारयति सुखिनं याप्यमातुरम् । प्रपतिष्यदिवागारं स्तम्भो यत्नेन योजितः ॥ साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतां तथा । घ्नन्ति प्राणानसाध्यास्तु नराणामक्रियावताम् ॥

पृष्ठ ४/०४०

अक्रियावतां चिकित्सारहितानाम् ।” इति भावप्रकाशः ॥ याप्ययानं, क्ली, (याप्यं अधमं यानम् ।) शिविका । इत्यमरः । २ । ८ । ५३ ॥ याभः, पुं, (यभ्यते इति । यभ + घञ् ।) मैथु- नम् । यथा । वृषाश्वयोर्याभेऽर्थे सन् । इति लिधुपादे वोपदेवः । ८४६ ॥ (यथा, भागवते । ९ । १९ । ६ । “पीबानं श्मश्रुलं प्रेष्ठं मीढ्वांसं याभकोविदम् । स एकोऽजवृषस्तासां वह्वीनां रतिवर्द्धकः । रेमे कामग्रहग्रस्त आत्मानं नावबुध्यत ॥”) यामः, पुं, (याति यायते वा । या + “अर्त्तिस्तु- सुहुमृधृक्षिक्षुभायावापदियक्षिनीभ्यो मन् ।” उणा० १ । १४० । इति मन् । यम् + घञ् वा ।) दिवारात्र्योश्चतुर्थभागैकभागः । तत्पर्य्यायः । प्रहरः २ । इत्यमरः । १ । ४ । ६ ॥ (यथा, मनौ । ७ । १४५ । “उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः । हुताग्निर्ब्राह्मणांश्चार्च्च्य प्रविशेत् स शुभां सभाम् ॥”) संयमः । इति मेदिनी । मे, २४ ॥ (गमनम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ४८ । ४ । “उषो ये ते प्र यामेषु युञ्जते ।” “यामेषु गमनेषु ।” इति तद्भाष्पे सायणः ॥ गमन- साधनः । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ५१ । ४ । “कुवित्स देवीः सनयो नवो वा यामो बभूयादुषसो वो अद्य ॥” “यामो गमनसाधनः स रथः ।” इति सायणः ॥ देवगणभेदः । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । १५ । १८ । “यज्ञस्य दक्षिणायान्तु पुत्त्रा द्बादश जज्ञिरे । यामा इति समाख्याता देवाः स्वायम्भुवेऽन्तरे ॥”) यामघोषः, पुं, (यामे प्रतियामे घोषः रवोऽस्य । प्रतिप्रहरं रवकरणादेवास्य तथात्वम् ।) कुक्कटः । इति शब्दमाला ॥ यामघोषा, स्त्री, (यामे यामे घोषोऽस्याः । यामान् प्रहरान् घोषति शब्दायत इति वा । घुष् + अच् । टाप् ।) यन्त्रविशेषः । घडी इति भाषा । तत्पयार्य्यः । नाली २ घटी ३ यामनाली ४ यमेरुका ५ दण्डढक्का ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यामनालीः, स्त्री, (यामस्य नालीव ।) याम- घोषा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यामनेमिः, पुं, इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यामलं, क्ली, युगलम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । ६० ॥ तन्त्रशास्त्रविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “सृष्टिश्च ज्योतिषाख्यानं नित्यकृत्यप्रदीपनम् । क्रमसूत्रं वर्णभेदो जातिभेदस्तथैव च । युगधर्म्मश्च संख्यान्तो यामलस्याष्टलक्षणम् ॥” तत्तु षड्विधम् । आदियामलम् १ ब्रह्म- यामलम् २ विष्णुयामलम् ३ रुद्रयामलम् ४ गणेशयामलम् ५ आदित्ययामलम् ६ । इति वाराहीतन्त्रम् ॥ एषां श्लोकसंख्या तन्त्रशब्दे द्रष्टव्या ॥

यामवती, स्त्री, (यामः प्रहरः अस्त्यस्यामिति ॥ याम + मतुप् । पस्य व ङीष् ।) रात्रिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यामाता, [ऋ] पुं, (जामाता पृषोदरादित्वात् । जस्य यः ।) जामाता । दुहितुः पतिः । इत्य- मरटीका शब्दरत्नावली च ॥ यामातुर्विष्णु- तुल्यत्वं तस्य गृहे कन्यादातुर्दौहित्रजननात् प्राक् भोजननिषेधश्च यथा, कामधेनावादित्य- पुराणम् । “विष्णुं यामातरं मन्ये तस्य मन्युं न कारयेत् । अप्रजायान्तु कन्यायां नाश्नीयात्तस्य वै गृहे ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ यामार्द्धं, क्ली, (यामस्यार्द्धम् ।) प्रहरस्यार्द्धम् । तस्याधिपा यथा, -- “वारेशादर्द्धयामेषु रात्र्यह्नोः पञ्च षट्क्रमात् । अधिपाः स्युर्ग्रहास्तत्र यथार्काहे भवन्ति हि ॥ रवीज्येन्दुभृगुक्ष्माजशनिज्ञरवयो निशि । रविशुक्रज्ञरात्रीशशनीज्यकुजभास्कराः ॥ दिने तूह्याः परेष्वेवं तत्राध्यक्षाश्चतुर्ग्रहाः । पापदण्डे भवेद्रिष्टिः शुभदण्डे शुभं भवेत् ॥ शुभग्रहस्य दण्डे तु कर्म्मारम्भाच्छुभं भवेत् । आरम्भात् पापदण्डे तु कर्म्म निष्फलतां व्रजेत् ॥ यस्यार्द्धयामस्तस्यैव प्राग्दण्डः समुदाहृतः । षट् षट् परीत्य दण्डाश्च त्रयो रात्रौ मतास्तथा ॥ यामार्द्धाधिपसंख्यातो द्बितीयस्तु तदर्द्धतः । तदर्द्धात्तु तृतीयः स्यात्तदर्द्धात्तु तुरीयकः ॥ अङ्काभावे तु राहुः स्यात्तदङ्को वसुसंख्यकः । भग्नाङ्कस्य परित्यागाद्दिवादण्डाधिपा यथा ॥” इति ज्जोतिषतत्त्वम् ॥ यामिः, स्त्री, (याति कुलात् कुलान्तरमिति । या + बाहुलकात् मिः ।) स्वसा । कुलस्त्री । इत्यमरः । २ । ३ । १४२ ॥ “स्वसा भगिनी । कुलस्त्री कुलबधूः । प्रहरे संयमे यामो यामिः स्वसृकुलस्त्रियोरित्यन्तःस्थादौ रभसः ॥ जिह्मस्तु कुटिले निन्द्ये जामिः स्वसृकुलस्त्रियोरिति चवर्गतृतीयादावजयः इति भरतमुकुटौ ॥ यथा, जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः ॥ इनि स्वामी ॥ जै क्षये बाहुलकान्मिः । यद्वा जमु अदने बाहुलकादिण् जामिरिति । अन्तः- स्थादौ या प्रापणे धातुर्बोध्यः ।” इति रामा- श्रमः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १८३ । “यामयोऽप्सरसां लोके वैश्वदेवस्य वान्धवाः ॥”) यामिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ धर्म्मस्य पत्नी । तस्याः कन्या नागवीथी । यथा, -- “अरुन्धती वसुर्यामिर्लम्बा भानुर्मरुत्वती । सङ्कल्पा च मुहूर्त्ता च साध्या विश्वा च नामतः । धर्म्मपत्न्यो दश त्वैतास्तास्वपत्यानि मे शृणु । लम्बायाश्चैव घोषोऽसौ नागवीथी तु यामिजा ॥” इति वह्निपुराणे कश्यपीयप्रजासर्गः ॥ यामिकभटः, पुं, (यामे यामे नियुक्तः । याम + ठक् । स चासौ भटश्चेति ।) प्रहरिकः । चौकी- दार इति भाषा । यथा, --

“उन्नादाम्बुदवर्द्धितान्धतमसः प्रभ्रष्टदिङ्मण्डले काले जाग्रदुदग्रयामिकभटप्रारब्धकोलाहले । कर्णस्यासुहृदर्णवाम्बुवडवावह्नेर्यदन्तःपुरा- दायातासि यदम्बुजाक्षि ! कृतकं मन्ये भयं योषिताम् ॥” इति कर्णाटः ॥ यामित्रं, क्ली, लग्नात् सप्तमराशिः । यथा, -- “धीस्थानं पञ्चमं ज्ञेयं यामित्रं सप्तमं स्मृतम् । द्युनं द्यूनं तथास्ताख्यं षट्कोणं रिपुमन्दिरम् ॥” यामित्रवेधो यथा, -- “पापात् सप्तमगः शशी यदि भवेत् पापेन युक्तोऽथवा यत्नेनाशु विवर्जयन्मुनिमतो दोषोऽप्ययं कथ्यते । यात्रायां विपदो गृहे सुतवधः क्षौरेषु रोगोद्भवो- ऽप्युद्वाहे विधवा व्रते तु मरणं शूलञ्च पुंस्कर्म्मणि ॥ रविमन्दकुजाक्रान्त्रं मृगाङ्कात् सप्तमं त्यजेत् । विवाहयात्राचूडासु गृहकर्म्मप्रवेशने ॥” इति यामित्रवेधः ॥ * ॥ अस्य प्रतिप्रसवो यथा । “मूलत्रिकोणनिजमन्दिरगोऽथ पूर्णो मित्रर्क्षसौम्यगृहगोऽथ तदीक्षितो वा । यामित्रवेधविहितानपहृत्य दोषान् दोषाकरः सुखमनेकविधं विधत्ते ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ यामिनी, स्त्री, (यामाः सन्त्यस्याम् । याम + इनिः । ङीप् ।) रात्रिः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ५३ । १ । “ततः शयनमाविश्य प्रसुप्तो मधुसूदनः । याममात्रार्द्धशेषायां यामिन्यां प्रत्यबुध्यत ॥”) हरिद्रा । इत्यमरः । १ । ४ । ४ ॥ (कश्यपपत्नी । यथा, भागवते । ६ । ६ । २१ । “तार्क्षस्य विनता कद्रुः पतङ्गी यामिनीति च । पतङ्ग्यसूत पतगान् यामिनी शलभानथ ॥” प्रह्लादस्य द्वितीया तनया । यथा, कथासरित्- सागरे । ४६ । २२ । “प्रह्लादो यामिनीं नाम द्वितीयां तनयां ददौ ॥”) यामिनीपतिः, पुं, (यामिन्याः पतिः ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । १० । ३५ । २५ । “यदुपतिर्द्बिजराजविहारो यामिनीपतिरिवैष दिनान्ते । मुदितवक्त्र उपयाति दुरन्तं मोचयन् व्रजगवां दिनतापम् ॥”) कर्पूरम् । इत्यमरः ॥ यामी, स्त्री, (यमस्येयम् । यमो देवतास्याः इति वा । यम + अण् । ङीप् ।) दक्षिणदिक् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, ज्योतिषे । “--याम्यां गुरौ न व्रजेत् ।” यामि + ङीष् ।) कुलस्त्री । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, मनौ । ४ । १८० । “मातापितृभ्यां यामीभिर्भ्रात्रा पुत्त्रेण भार्य्यया । दुहित्रा दासवर्गेण विवादं न समाचरेत् ॥”

पृष्ठ ४/०४१

धर्म्मपत्नी । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १०५ । “अरुन्धती वसुर्यामी लम्बा भानुमरुत्वती । सङ्कल्पा च मुहूर्त्ता च साध्या विश्वा च ता दश ॥”) यामुनं, क्ली, (यमुनायां भवम् । यमुना + अण् । यमुनाया इदमित्यण् वा ।) श्रोतोऽञ्जनम् । इत्य- मरः । २ । ९ । १०० ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “अञ्जनं यामुनञ्चापि कापोताञ्जनमित्यपि । तत्तु श्रोतोऽञ्जनं कृष्णं सौवीरं श्वेतमीरितम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) पुं, जनपदभेदः । यथा, भागवते । १ । १० । ३४ । “कुरुजाङ्गलपाञ्चालान् शूरसेनान् स यामुनान् । ब्रह्मावर्त्तं कुरुक्षेत्रं मत्स्यान् सारस्वतानथ ॥” पर्व्वतविशेषः । यथा, रामायणे । ४ । ४० । २१ । “कालिन्दीं यमुनां रम्यां यामुनञ्च महा- गिरिम् ।” तीर्थभेदः । यथा, महाभारते । ३ । ८४ । ४१ । “यमुनाप्रभवं गत्वा समुपस्पृश्य यामुनम् । अश्वमेधफलं लब्ध्वा स्वर्गलोके महीयते ॥”) यमुनासम्बन्धिनि, त्रि । (यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे । “त्रिभिः सारस्वतं तोयं सप्तभिस्त्वथ यामुनम् । नार्म्मदं दशभिर्मासैर्गाङ्गं वर्षेण जीर्य्यति ॥”) यामुनेष्टकं, क्ली, (यामुनमिवेष्टकम् ।) सीसकम् । इति जटाधरः ॥ (विशेषोऽस्य सीसकशब्दे विज्ञेयः ॥) यामेयः, पुं, भागिनेयः । यामिः स्वसृकुलस्त्रियो- रित्यनुशासनात् यामेरपत्यमित्यर्थे ष्णेय-(ढक्) प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (याम्या धर्म्मपत्न्या अपत्य- मिति । यामिपुत्त्रः । यथा, भागवते । ६ । ६ । ६ । “ककुदः सङ्कटस्तस्य कीकटस्तनयो यतः । भुवो दुर्गाणि यामेयः स्वर्गो नन्दिस्ततोऽभवत् ॥”) याम्यः, पुं, (यामी निवासोऽस्य । यामी + यत् ।) अगस्त्यमुनिः । चन्दनवृक्षः । इति मेदिनी । ये, ४८ ॥ (यमस्यायमिति । यम + ण्यः । यमदूतः । यथा, मार्कण्डेये । ११ । ३० । “कृष्यमाणस्य याम्यैश्च नरकेषु च पात्यतः । पूनश्च गर्भो जन्माथ मरणं नरकस्तथा ॥”) याम्या, स्त्री, (यमस्येयं यमो देवतास्या इति वा । यम + “यमाच्चेति वक्तव्यम् ।” ४ । १ । ८५ । इति वार्त्तिकोक्त्या ण्यः । टाप् ।) दक्षिणदिक् । (यथा, रामायणे । २ । १०३ । २६ । “प्रगृह्य तु महीपालो जलपूरितमञ्जलिम् । दिशं याम्यामभिमुखो रुदन् वचनमब्रवीत् ॥”) भरणीनक्षत्रम् । इति मेदिनी । ये, ४८ ॥ (यमसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । २ । ८ । १ । “कथयिष्ये सभां याम्यां युधिष्ठिर ! निबोध ताम् । वैवस्वतस्य यां पार्थ ! विश्वकर्म्मा चकार ह ॥”) याम्यायनं, क्ली, (याम्यायामयनं याम्यं अयन- मिति वा ।) दक्षिणायनम् । यथा, मलमासतत्त्वे । “याम्यायने हरौ सुप्ते सर्व्वकर्म्माणि वर्ज्जयेत् ॥” याम्योद्भूतः, पुं, (याम्यायामुद्भूतः ।) श्रीतालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

यायजूकः, पुं, (पुनः पुनर्यजति । यज् + यङ् । “यजजपदशां यङः ।” ३ । २ । १६६ । इति ऊकः ।) पुनःपुनर्यागकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । इज्याशीलः । इत्यमरः । २ । ७ । ८ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ७२ । १५ । “या गतिः सर्व्वभूतानां तां गतिं ते पिता गतः । राजा महात्मा तेजस्वी यायजूकः सतां गतिः ॥”) यायावरः, पुं, (पुनःपुनरतिशयेन वा याति देशा- द्देशान्तरं गच्छतीति । या + यङ् । “यश्च यङः ।” ३ । २ । १७६ । इति वरच् ।) अश्वमेधीयाश्वः । इति जटाधरः ॥ जरत्कारुमुनिः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (ऋषीणां गणविशेषः । यथा, महा- भारते । १२ । २४३ । १७ । “तात प्रत्यक्षधर्म्माणस्तथा यायावरा गणाः ॥” जरत्कारुमुनिरेवैतद्बंशीयः । यथा, महाभारते । १ । १३ । ११ । “जरत्कारुरिति ख्यात ऊर्द्ध्वरेता महातपाः । यायावराणां प्रवरो धर्म्मज्ञः संशितव्रतः ॥”) त्रि, पुनःपुनर्गमनशीलः । यथा, -- “यायावराः पुष्पफलेन चान्ये प्रानर्च्चुरर्च्या जगदर्च्चनीयम् ॥” इति भट्टिः । २ । २० ॥ (क्ली, याच्ञा । यथा, भागवते । ७ । ११ । १६ । “वार्त्ता विचित्रा शालीनयायावरशिलोञ्छनम् । विप्रवृत्तिश्चतुर्द्धेयं श्रेयसी चोत्तरोत्तरा ॥” “यायावरं प्रत्यहं धान्ययाच्ञा ।” इति तत्र श्रीधरस्वामी ॥) यावः, पुं, (यौति यूयते वा । यु + अच् अप् वा । ततः प्रज्ञाद्यण् ।) अलक्तः । इत्यमरः । २ । ६ । २२५ ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “लाक्षा पलङ्कषालक्तो यावो वृक्षामयो जतु ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ यथा, नैषधे । २२ । ४६ । “ततस्तदीयाधरयावयोगा- दुदेति विम्बारुणविम्ब एषः ॥” यव एव । स्वार्थेऽण् । यावः । यथा, तैत्तिरीय- संहितायाम् । ४ । ३ । ९ । २ । “यावानां भागोऽस्य यावानामाधिपत्यमिति ॥”) यावकः, पुं, (यव एव यावः स इवेति इवार्थे कन् । यद्बा, याव एव । याव + “यावादिद्यः कन् ।” ५ । ४ । २९ । इति स्वार्थे कन् ।) कुल्मासः । इत्यमरः । २ । ९ । १९ ॥ “द्वे वोरोध्यान्ये । कुलत्थ इत्यन्ये माषाकृतिपत्रे काश्मीरेषु तुल- सीति ख्याते । इति सुभूतिः ॥ यव इव गुणेन इति यवकः विकारसंघेति कः । यवक एव यावकः स्वार्थे ष्णः । कुलेन मस्यति परिणमति कुल्मासः मसीर्य ई परिमाणे परीणामे घञ् मनीषादित्वादलुक् । कुल्मासो दन्त्यसकारवान् मूर्द्ध्वन्यषकारवांश्च । कुल्मासो रभसश्चेति दन्त्यान्ते रक्षित इति मधुः ॥ कुल्माषो यावके पुंसि काञ्जिके तु नपुंसकमिति, मूर्द्धन्यान्ते रभसः ।” इति भरतः ॥

“यवकः स्यात्तु कुल्माषः कुल्मासो यावकोऽपि च वोरवाख्ये षष्टिके वा कुल्मे काश्मीरदेशजे । शालिधान्येषु चत्वार इति केचित् प्रचक्षते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ यावान्नम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनौ । ११ । १२६ । “सङ्करापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम् । मलिनी करणीयेषु तप्तः स्याद्यावकैस्त्र्यहम् ॥”) अलक्तकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, किराते । ५ । ३९ । “इह सनियमयोः सुरापगाया- मुषसि सयावकसव्यपादलेखा । कथयति शिवयोः शरीरयोगं विषमपदा पदवी विवर्त्तनेषु ॥”) यावज्जीवं, व्य, क्ली, (यावत् जीवतीति । जीव + “यावति विन्दजीवोः ।” ३ । ४ । ३० । इति णमुल् ।) यावदायुः । जीवनपर्य्यन्तम् । यथा, “यावज्जीवमहं मौनी ब्रह्मचारी च मे पिता । माता च मम बन्ध्यासीदपुत्त्रश्च पिता मम ॥” इति आहतशब्दटीकायां भरतः ॥ यावत्, व्य, (यद् + डावतुः ।) साकल्यम् । अवधिः । मानम् । अवधारणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २४५ ॥ “साकल्ये निरवशेषे । यथा । यावद्दत्तं तावद्भुङ्क्ते ॥ अवधौ मर्य्यादायाम् । मूलात् शाखां यावत् प्रकाण्डः ॥ मानं प्रमा- णम् । यावद्गृहाणि तावद्भिक्षवः ॥ अवधारण- मियत्तापरिच्छेदः । इयतो भाव इयत्ता परि- माणं तस्य परिच्छेदो निश्चयः । यथा यावत् पात्रं तावद्ब्राह्मणानामन्त्रयस्व । यावत् कार्त्स्ने- ऽवधारणे प्रशंसायां परिच्छेदे मानाधिकार- सम्भ्रमे पक्षान्तरे चेति मेदिनी ।” इति भरतः ॥ (यत्परिमाणमस्य इत्यर्थे । यत् + “यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप् ।” ५ । २ । ३९ । इति वतुप् । “आसर्व्वनाम्नः ।” ६ । ३ । ९१ । इत्यात्वम् ।) यत्परिमिते, त्रि । तत्र यावान् यावती यावत् इति रूपत्रयं भवति । यच्छब्दात् निपातनाद्वतु- प्रत्ययनिष्पन्नः । इति तद्धितपादे वोपदेवः ॥ (यथा, भागवते । २ । ९ । ३१ । “यावानहं यथा भावो यद्रूपगुणकर्म्मकः । तथैव तत्त्वविज्ञानमस्तु ते मदनुग्रहात् ॥” यथाच मनुः । ८ । १५५ । “यावती सम्भवेद्दृयद्धस्तावतीं दातुमर्हसि ॥” तथाच याज्ञवल्क्यः । २ । २६४ । “यावत् शस्यं विनश्येत्तु तावत् स्यात् क्षेत्रिणः फलम् ॥”) यावतिथः, त्रि, (यावतां पूरणः । यावत् + “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् । “वतोरि- थुक् ।” ५ । २ । ५३ । इति इथुगागमश्च ।) यावत्परि- माणम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । १ । २० । “आद्याद्यस्य गुणस्त्वेषामवाप्नोति परः परः । यो यो यावतिथश्चैषां स स तावद्गुणः स्मृतः ॥”)

पृष्ठ ४/०४२

यावनः, पुं, (यवने यवनदेशे भवः । यवन + अण् ।) सिह्लाख्यगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२८ ॥ (विवृतिरस्य सिह्लकशब्दे ज्ञातव्या ॥) यावनालः, पुं, (यवनाल एवेति । यवनाल + स्वार्थे अण् ।) धान्यविशेषः । जोयार इति भाषा । तत्पर्य्यायः । यवनालः २ शिखरी ३ वृत्त- तण्डूलः ४ दीर्घनालः ५ दीर्घशरः ६ क्षेत्रेक्षुः ७ इक्षुपत्रकः ८ । तस्य गुणाः । धवलत्वम् । गौल्यत्वम् । बल्यत्वम् । त्रिदोषजित्त्वम् । वृष्य- त्वम् । रुच्यत्वम् । अर्शो यक्ष्मगुल्मव्रणनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ यावनालशरः, पुं, (यावनाल इव शरः ।) शर- मेदः । जोहुरली इति हिन्दी भाषा । तत्प- र्य्यायः । नदीजः २ दृढत्वव् ३ वारिसम्भवः ४ यावनालनिभः ५ खरपत्रः ६ । अस्य मूल- गुणाः । ईषन्मधुरत्वम् । रुच्यत्वम् । शीतत्वम् । पित्ततृषानाशित्वम् । पशूनामबलप्रदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ यावनाली, स्त्री, (यवनालस्य विकारः । यव- नाल + अण् । ततो ङीप् ।) यावनालशर्करा । तत्पर्य्यायः । हिमोत्पन्ना २ हिमानी ३ हिम- शर्करा ४ क्षुद्रशर्करिका ५ क्षुद्रा ६ गडभा ७ जलविन्दुजा ८ । अस्या गुणाः । गौल्यत्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । अतिपिच्छिलत्वम् । वातघ्नत्वम् । सारकत्वम् । रुच्यत्वम् । दाह- पित्तास्रदायित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ यावशूकः, पुं, (यवशूक एव । यवशूक + स्वार्थे- ऽण् । यद्बा, यावस्य यवस्य शूकः कारणत्वेना- स्त्यस्येति । अर्शआद्यच् ।) यवक्षारः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सास्थाने १ अध्याये । “क्षौमं प्लोतं पिचुं फेनं यावशूकं ससन्धवम् । कर्कशानि च पत्राणि लेखनार्थे प्रदापयेत् ॥”) यावसः, पुं, (यूयते इति । यु + “वहियुभ्यां णित् ।”) उणा० ३ । ११९ । इति असच् । तस्य णित्त्वञ्च । यद्बा, यवसानां समूहः । यवस + “तस्य समूहः ।” ४ । २ । ३७ । इत्यण् ।) यवससमूहः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ याव्यं, त्रि, (यूयते इति । यु + “आसुयुवपिरपि- लपित्रपिचमश्च ।” ३ । १ । १२६ । इति ण्यत् ।) मिश्रणीयम् । यूयते यत् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ याशोधरेयः, पुं, (यशोधरस्यापत्यं पुमान् । यशो- धर + ढ ।) शाक्यमुनिपुत्त्रः । इति हेम- चन्द्रः ॥ याष्टीकः, पुं, (यष्टिः प्रहरणमस्य । यष्टि + “शक्ति- यष्ट्योरीकक् ।” ४ । ४ । ५९ । इति ईकक् ।) यष्टिधारियोद्धा । लेठेरा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । यष्टिहेतिकः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ७० ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । २०३ । “आकलप्य द्रुतं दिष्ठ्या सन्त्यज्य प्रार्थनादिकम् । पृष्ठे प्रत्युत याष्ठीकांस्तस्य हन्तुं व्यसर्जयत् ॥”)

यासः, पुं, (यस + घञ् ।) दुरालभा । इत्यमरः । २ । ४ । ९१ ॥ (यथा, -- “यासो यवासो दुःष्पर्शो धन्वयासः कुनाशकः । दुरालभा दुरालम्भा समुद्रान्ता च रोदिनी ॥ गान्धारी कच्छुरानन्ता कषाया दुरभिग्रहा । यासः स्वादुः सरस्तिक्तस्तुवरः शीतलो लघुः ॥ कफमेदोमदभ्रान्तिपित्तासृक्कुष्ठकासजित् । तृष्णाविसर्पवातास्रवमिज्वरहरः परः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) यासा, स्त्री, (यासः प्रयत्नोऽस्त्यस्या इति अर्श- आद्यच् । टाप् ।) मदनशलाकापक्षी । इति शब्दमाला ॥ यु, ङ क निन्दने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ क, यावयते । इति दुर्गादासः ॥ (“यावयते बाला वृद्धम् ।” इति मनोरमा ॥) यु, ञ ग बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०-उभ०- सक०-सेट् ।) ञ ग, युनाति यो वयस्थोऽपि न वेश्यावन्धकीजनैरिति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ यु, ल मिश्रणे । अमिश्रणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-पर०-अक०-सेट् ।) ल, यौति । मिश्रणे यथा, -- “यौति काले कुलस्त्रीभिः क्षत्त्रसन्तानवृद्धये ॥” इति हलायुधः ॥ अमिश्रणे समवायलक्षणे । अयुतसिद्धानामिति मिलितसिंद्धानामित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ युक्, [ज्] त्रि, (युज्यते समाधत्ते इति । युज्यौ ङ् समाधौ + क्विप् ।) समाधिमान् । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ (युज्यते परस्परमिति ।) युग्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ३ । २७७ । “युक्षु कुर्व्वन् दिनर्क्षेषु सर्व्वान् कामान् समश्नुते । अयुक्षु तु पितॄन् सर्व्वान् प्रजां प्राप्नोति पुष्क- लाम् ॥”) युक्, व्य, निन्दा । युज क ङ, निन्दे इत्यस्माद्भावे क्विप्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (एतच्चिन्त्यम् ॥) युक्तं, त्रि, (युज्यत स्म इति । युज् + क्तः ।) न्याय्यम् । तत्तु न्यायागतद्रव्यादिकम् । इत्यमरः । २ । ८ । २४ ॥ (यथा, शाकुन्तले । १ अङ्के । “जन्म यस्य पुरोर्वंशे युक्तरूपमिदं तव । पुत्त्रमेवं गुणोपेतं चक्रवर्त्तिनमाप्नुहि ॥”) अपृथग्भूतम् । मिलितमित्यर्थः । इति मेदिनी । ते, ४७ ॥ (यथा, आनन्दलहर्य्याम् । १ । “शिवः शक्त्या युक्तो यदि भवति शक्तः प्रभवितुं न चेदेवं देवो न खलु कुशलः स्पन्दितुमपि । अतस्त्वामाराध्यां हरिहरविरिञ्च्यादिभिरपि प्रणन्तुं स्तोतुं वा कथमकृतपुण्यः प्रभवति ॥”) युक्तं, क्ली, (युज् + क्तः ।) हस्तचतुष्टयम् । इति मेदिनी । ते, ४७ ॥ युक्तः, पुं, (युज्यते स्म योगेनेति । युज् + क्तः ।) अभ्यस्तयोगः । यथा, --

“योगजो द्विविधः प्रोक्तो युक्तयुञ्जानभेदतः । युक्तस्य सर्व्वदा भानं चिन्तासहकृतोऽपरः ॥” इति भाषापरिच्छेदे । ६६ ॥ तस्य लक्षणं यथा, गीतायाम् । ६ । ८ । “ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः । युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥” “योगारूढस्य लक्षणं श्रैष्ठ्यं चोक्तमुपसंहरति ज्ञानेति । ज्ञानमौपदेशिकं विज्ञानमपरोक्षानु- भवः ताभ्यां तृप्तो निराकाङ्क्ष आत्मा चित्तं यस्य । अतः कूटस्थो निर्व्विकारः । अतएव विजितानि इन्द्रियाणि येन । अतएव समानि लोष्टादीनि यस्य । मृत्खण्डपाषाणसुवर्णेषु हेयोपादेयबुद्धिशून्यः स युक्तो योगारूढ इत्यु- च्यते ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (रैवतमनोः पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ७ । २८ । “अथ पुत्त्रानिमांस्तस्य निबोध गदतो मम । धृतिमानव्ययो युक्तस्तत्त्वदर्शी निरुत्सुकः ॥”) युक्तरसा, स्त्री, (युक्तः रसोऽस्याः ।) रास्ना । इत्यमरभरतौ । २ । ४ । १४० ॥ काँटा आमरुली इति भाषा । (तथास्याः पर्य्यायः । “रास्ना युक्तरसा रस्या सुवहा रसना रसा । एलापर्णी च सुरसा सुगन्धा श्रेयसी तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) युक्ता, स्त्री, (युक्त + टाप् ।) वृक्षविशेषः । इति रत्नमाला ॥ एलानी इति भाषा ॥ युक्तिः, स्त्री, (युज्यते इति । युज् + क्तिन् ।) न्यायः । इति मेदिनी । ते, ४७ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । १६३ । “तस्य तद्बचनं श्रुत्वा धर्म्मयुक्तिसमन्वितम् । उपगम्य ततोऽधृष्टः कपोतः प्राह लुब्धकम् ॥”) लोकव्यवहारः । इति व्यवहारमातृका ॥ “धर्म्मशास्त्रविरोधे तु युक्तियुक्तो विधिः स्मतः ॥” इति स्मृतिश्च ॥ अनुमानम् । यथा, -- “युक्तिष्वप्यवसन्नासु सपथेनैनमर्द्दयेत् ॥ युक्तिरनुमानम् । अनुमानेन विज्ञेयं न स्यातां पत्रसाक्षिणौ । इत्येकवाक्यत्वादिति विवरणम् ॥ अथ युक्तिः । नारदः । उल्काहस्तोऽग्निदो ज्ञेयः शस्त्रपाणिश्च घातकः । केशाकेशिगृहीतश्च युगपत् पारदारिकः ॥ कुद्दालपाणिर्विज्ञेयः सेतुभेत्ता समीपगः । तथा कुठारहस्तश्च वनच्छेत्ता प्रकीर्त्तितः ॥ प्रत्यक्षचिह्नैर्विज्ञेयो दण्डपारुष्यकृन्नरः । असाक्षिप्रत्यता ह्येते पारुष्ये तु परीक्षणम् ॥ प्रत्यक्षचिह्नैः रुधिराक्तखड्गादिभिः । पारुष्ये वाक्पारुष्ये । शङ्खः । लोप्तहस्तश्च चौर इति । नारदः । अभीक्ष्णं दिश्यमानोऽपि प्रतिहन्यान्न तद्वचः । त्रिचतुःपञ्चकृत्वो वा परतोऽर्थं तमावहेत् ॥ यदा धनिकेनाधमर्णिकस्त्रिचतुःपञ्चकृत्वो वा त्वं मे ऋणं धारयसीति पुनःपुनर्दिश्यमानोऽपि

पृष्ठ ४/०४३

न तद्बाक्यं प्रतिहन्ति तदोत्तरकालमनेनाभ्युप- गतोऽयमर्थ इत्यवधार्य्य तमर्थमृणिकाय दापये- दित्यर्थः ।” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ * ॥ नाट्या- लङ्कारविशेषः । तस्य लक्षणम् । यथा । “युक्ति- रर्थावधारणम् । उदाहरणं यथा, -- ‘यदिसमरमपास्य नास्ति मृत्यो- र्भयमिति युक्तमितोऽन्यतः प्रयातुम् । अथ मरणमवश्यमेव जन्तोः किमिति मुधा मलिनं यशः कुरुध्वम् ॥’ इति वेणीसंहारः ।” इति साहित्यदर्पणम् ॥ (उपायः । यथा, कथासरित्सागरे । ३९ । ५६ । “तत्स शृङ्गभुजो देशान्निर्व्वास्येताचिरात् यथा । तां पुत्त्र ! चिन्तयेर्युक्तिं त्वमन्यैर्भ्रातृभिः सह ॥” भोगः । यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते । ७ । २४ । “त्रिचतुःकर्णयुक्त्याप्तास्ते द्बिघ्नास्त्रिज्यया हताः । स्फुटाः स्वकर्णस्तिथ्याप्ता भवेयुर्मानलिप्तिकाः ॥” प्रमाणविशेषः । तद्यथा, -- “अत्रासां तन्त्रयुक्तीनां किं प्रयोजनमित्युच्यते वाक्ययोजनमर्थयोजनञ्च ।” “असद्वादिप्रयुक्तानां वाक्यानां प्रतिषेधनम् । स्ववाक्यसिद्धिरपि च क्रियते तन्त्रयुक्तितः ॥ व्यक्ता नोक्ताश्च ये ह्यर्था लीना ये चाप्य- निर्म्मलाः । लेशोक्ता ये क्वचित्तन्त्रे तेषाञ्चापि प्रसाधनम् ॥ यथाम्बुजवनस्यार्कः प्रदीपो वेश्मनो यथा । प्रबोध्यस्य प्रकाशार्थास्तथा तन्त्रस्य युक्तयः ॥” इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ६५ अध्यायः ॥) युग, इ वर्ज्जने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) अन्तःस्थादिः । इ, युङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ युगं, क्ली, (युज्यत इति । युज् + घञ् । कुत्वम् । न गुणः । “युजेर्घञन्तस्य निपातनादगुणत्वं विशिष्टविषये च निपातनमिदमिष्यते । काल- विशेषे रथाद्युपकरणे च युगशब्दस्य प्रयोगो- ऽन्यत्र योग एव भवति ।” इति काशिका । ६ । १ । १६० ।) युग्मम् । (यथा, शिशुपालवधे । ९ । ७२ । “उपनेतुमुन्नतिमतेव दिवं कुचयोर्युगेन तरसा कलिताम् । रभसोत्थितामुपगतः सहसा परिरंभ्य कश्चन बधूमरुधत् ॥”) कृतादिकालचतुष्टयम् । (यथा, गीतायाम् । ४ । ८ । “परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्म्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥”) वृद्धिनामौषधम् । हस्तचतुष्कम् । इति मेदिनी । गे, १९ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४९ । ३९ । “द्वे वितस्ती तथा हस्तो ब्राह्म्यतीर्यादिवेष्टयन् । चतुर्हस्तं धनुर्दण्डो नाडिका युगमेव च ॥”) देवानां द्वादशसहस्रवत्सरेण चतुर्युगं भवति । मनुष्यमानेन चतुर्युगपरिमाणं विंशतिसहस्रा- धिकत्रिचत्वारिंशल्लक्षम् । तत्र सत्ययुगस्य मानम् १७२८००० वर्षाः । त्रेतायुगस्य १२९६०००

वर्षाः । द्वापरयुगस्य ८६४००० वर्षाः । कलि- युगस्य ४३२००० वर्षाः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ तेषां भारतवर्षवर्त्तित्वं विवरणञ्च यथा, -- “चत्वारि भारते वर्षे युगानि ऋषयोऽब्रुवन् । कृतं त्रेता द्वापरञ्च कलिश्चेति चतुर्युगम् ॥ पूर्व्वं कृतयुगं नाम ततस्त्रेता विधीयते । द्वापरञ्च कलिश्चैव युगानि परिकल्पयन् ॥ चत्वार्य्याहुः सहस्राणि वर्षाणान्तु कृतं युगम् । तस्य तावत् शती सन्ध्या सन्ध्यां शश्च तथाविधः ॥ इतरेषु ससन्ध्येषु ससन्ध्यांशेषु च त्रिषु । एकापायेन वर्त्तन्ते सहस्राणि शतानि च ॥ त्रेतां त्रीणि सहस्राणि युगसंख्याविदो विदुः । तस्यापि त्रिशती सन्ध्या सन्ध्यांशः सन्ध्यया समः ॥ द्बे सहस्रे द्बापरे तु सन्ध्यांशौ तु चतुःशते । सहस्रमेकं वर्षाणां दिव्यं कलौ प्रकीर्त्तितम् ॥ द्बे शते च तथान्ये वै संख्यातञ्च मनीषिभिः । एषा द्बादशसाहस्री युगसंख्या तु संज्ञिता ॥ कृतं त्रेता द्वापरञ्च कलिश्चेति चतुर्युगम् । तत्र संवत्सराः सृष्टा मानुषास्तान्निबोधत ॥ चत्वारिंशत्तथा त्रीणि कृतं युगमथोच्यते । विंशतिश्च सहस्राणि कालो ह्येष चतुर्युगः ॥ पृथक्त्वेनेह वक्ष्यामि युगानि तु निबोधत । नियुतानि दश द्वे च पञ्च चैवात्र संख्यया ॥ अष्टाविंशसहस्राणि कृतं युगमथोच्यते । अयुतन्तु तथा पूर्णं द्वे चान्ये नियुते पुनः ॥ षट्त्रिंशच्च सहस्राणि संख्यातानि तु संख्यया । त्रेतायुगस्य संख्यैषा मानुषेण तु कीर्त्तिता ॥ अष्टौ शतसहस्राणि वर्षाणां मानुषाणि तु । चतुःषष्टिसहस्राणि वर्षाणां द्वापरं युगम् ॥ चत्वारि नियुतानि स्युर्वर्षाणान्तु चतुर्युगम् । द्वात्रिंशच्च तथान्यानि सहस्राणि तु संख्यया ॥ एतत् कलियुगं प्रोक्तं मानुषेण प्रमाणतः । एषा चतुर्युगावस्था मानुषेण प्रकीर्त्तिता ॥ चतुर्युगस्य संख्याता सन्ध्या सन्ध्यांशकेन च । । एषा चतुर्युगाख्या तु साधिका त्वेकसप्ततिः । कृतत्रेतादियुक्ता सा मनोरन्तरमुच्यते ॥” इति मात्स्ये ११८ अध्यायः ॥ * ॥ युगधर्म्मो यथा, -- “ध्यानं परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानमध्वरः । द्बापरे यज्ञमेवाहुर्दानमेकं कलौ युगे ॥ ब्रह्मा कृतयुगे देवस्त्रेतायां भगवान् रविः । द्वापरे दैवतं विष्णुः कलौ रुद्रो महेश्वरः ॥ ब्रह्मा विष्णुस्तथा सूर्य्यः सर्व्व एव कलिष्वपि । पूज्यते भगवान् रुद्रश्चतुर्ष्वपि पिनाकधृक् ॥ आद्ये कृतयुगे धर्म्मश्चतुष्पादः सनातनः । त्रेतायुगे त्रिपादः स्याद्द्विपादो द्बापरे स्थितः । त्रिपादहीनस्तिष्ये तु सत्तामात्रेण तिष्ठति ॥” इति कूर्म्मपुराणे युगधर्म्मकीर्त्तनं नाम २८ अध्यायः ॥ * ॥ युगावतारा यथा, -- “कृते युगे परं ज्ञानं कपिलादिस्वरूपभृत् । ददाति सर्व्वभूतात्मा सर्व्वभूतहिते रत्रः ॥ चक्रवर्त्तिस्वरूपेण त्रेतायामपि स प्रभुः ।

दुष्टानां निग्रहं कुर्व्वन् परिपाति जगत्त्रयम् ॥ वेदमेकं चतुर्भेदं कृत्वा शाखाशतैर्विभुः । करोति बहुलं भूयो वेदव्यासस्वरूपधृक् ॥ वेदांस्तु द्बापरे व्यस्य कलेरन्ते पुनर्हरिः । कल्किस्वरूपी दुर्वृत्तान् मार्गे स्थापयति प्रभुः ॥ एवमेष जगत् सर्व्वं परिपाति करोति च । हन्ति चान्येष्वनन्तात्मा नास्त्यस्माद्ब्यतिरेकि यत् ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे २ अध्यायः ॥ * ॥ युगधर्म्मान्तरं यथा, -- जैमिनिरुवाच । “कलौ युगे महाभाग ! समायाते सुदारुणे । भविष्यन्ति जनाः सर्व्वे कीदृशास्तद्बदस्व मे ॥ व्यास उवाच । आद्यं सत्ययुगं प्राहुस्ततस्त्रेताह्वयं युगम् । ततश्च द्बापरं विप्र ! कलिमन्त्यं विदुर्बुधाः ॥ कृते धर्म्मश्चतुष्पादः सर्व्वधर्म्मरता जनाः । वर्णाश्रमाचाररतास्तपोव्रतपरायणाः ॥ नारायणार्च्चनपराः शोकव्याधिविवर्जिताः । सत्योक्तिभाषिणः सर्व्वे सदया दीर्घजीविनः ॥ धनधान्यादिसम्पन्ना हिंसादम्भविवर्ज्जिताः । परोपकारिणश्चैव सर्व्वशास्त्रविदस्तथा ॥ एवंविधाः सत्ययुगे सर्व्वे लोका द्विजोत्तम ! । राजधर्म्मग्राहिणश्च भूपाला जनपालिनः ॥ अहो सत्ययुगस्यास्ति कः संख्यातुं गुणान् क्षमः ॥ अधर्म्माचरणं तत्र जनाः केचिन्न कुर्व्वते ॥ * ॥ त्रेतायुगे समायाते धर्म्मः पादोनतां गतः । अल्पक्लेशान्विता लोकाःकेचित् केचिद्दयाशयाः । विष्णुध्यानरता लोका यज्ञदानपरायणाः । वर्णाश्रमाचाररताः सुखिनः सुस्थचेतसः ॥ क्षत्त्रा भूमिस्पृशः शूद्राः सर्व्वे ब्राह्मणसेविनः । ब्राह्मणाश्च महात्मानो वेदवेदाङ्गपारगाः ॥ प्रतिग्रहनिवृत्ताश्च सत्यसन्धा जितेन्द्रियाः । तपोव्रतरता नित्यं दातारो विष्णुसेविनः ॥ कालवर्षी तडित्वांश्च स्त्रियः सर्व्वाः पतिव्रताः । वसुन्धरा च शस्याढ्या पुत्त्राश्च पितृसेविनः ॥ * ॥ त्रेतायुगस्यावसाने द्वापरे युग आगते । द्विपादो भूतवान् धर्म्मः सुखदुःखान्विता नराः ॥ केचित् केचित् पापरताः केचिद्धर्म्मरतास्तथा । केचित् केचित् गुणैर्हीनाः केचित् केचिन्महा- गुणाः ॥ अत्यन्तदुःखिनः केचित् केचित् चातिधनास्तथा । प्रतिग्रहे ब्राह्मणाश्च कदाचित् कुर्व्वते स्पृहाम् । भूभुजा धनलोभेन कदाचिद्दण्ड्यते प्रजाः । विष्णुपूजापरा विप्राः शूद्राश्च द्बिजसेविनः ॥ तदा विष्णुर्व्यासरूपी वेदभागं चकार ह ॥ * ॥ कलौ युगे च विप्रेन्द्र ! सर्व्वपापैकमन्दिरे । एकपादोऽभवद्धर्म्मः सर्व्वे पापरता जनाः ॥ ब्राह्मणाः क्षत्त्रिया वैश्याः शूद्राः पापपरायणाः । निजाचारविहीनाश्च भविष्यन्ति कलौ युगे ॥ विप्रा वेदविहीनाश्च प्रतिग्रहपरायणाः । अत्यन्तकामिनः क्रूरा भविष्यन्ति कलौ युगे ॥

पृष्ठ ४/०४४

परान्नलोलुपा नित्यं तपोव्रतपराङ्मुखाः । पाषण्डसङ्गलुब्धाश्च भविष्यन्ति कलौ युगे ॥ वित्तार्थं ब्राह्मणाः केचिन्महाकपटधर्म्मिणः । बल्काधरा भविष्यन्ति जटिलाः श्मश्रुधारिणः । कलौ युगे भविष्यन्ति ब्राह्मणाः शूद्रधर्म्मिणः ॥ शूद्राश्च दीक्षागुरवो नित्यं ब्राह्मणधर्म्मिणः । कलौ यास्यन्ति निर्वृत्ता उत्तमा अपि नीचताम् ॥ नीचाश्च धनसम्पन्ना यास्यन्त्युच्चपदं प्रति । प्रदास्यन्त्युपकारिभ्यो दानानि सकला जनाः ॥ यत्नादपि च नेष्यन्ति वृषला विप्रवर्त्तनम् । मित्रस्नेहाद्वदिष्यन्ति कुसाक्ष्यञ्च कलौ जनाः ॥ अधर्म्मबुद्धिदातारो धर्म्मबुद्धिविलोपिनः । परोक्षनिन्दकाः क्रूराः संमुखप्रियवादिनः ॥ परश्रीहिंसकाश्चैव मिथ्यावचनभाषिणः । भविष्यन्ति कलौ विप्राः परवित्ताभिलाषिणः ॥ गृहमायान्तमतिथिं समाराध्य विधानतः । धनलोभाद्धनिष्यन्ति नरा नरकभागिनः । ऋणोपजीविनश्चैव भविष्यन्ति कलौ युगे ॥ स्त्रीजिताः पुरुषाः सर्व्वे स्त्रियोऽप्यत्यन्तचञ्चलाः । दुर्नीतिर्व्वाधते तासां स्वामिनञ्च न संशयः ॥ जैमिनिरुवाच । मनःशुद्धिविहीनत्वात् सर्व्वेषां प्राणिनां मुने ! । अतः सर्व्वं त्वया प्रोक्तं मनो विस्मयदं मम ॥ कलौ सर्व्वे भविष्यन्ति मनःशुद्धिविवर्जिताः । तेषां यथा भवेत् कर्म्म सफलं ब्रूहि तद्गुरो ! ॥ व्यास उवाच । अनर्पितन्तु यत् कर्म्म तद्भवेन्निष्फलं खलु । एकेन मनसा विप्र ! सुदृढं कथ्यते मया ॥ विष्णुभक्तिमतां पुंसां न किञ्चिद्विफलं भवेत् । इति ते कथितं सर्व्वं व्यक्तं ब्राह्मणसत्तम ! । यत् श्रुत्वा भक्तिभावेन नरो मोक्षमवाप्नुयात् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे २५ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “कृते धर्म्मश्चतुष्पाच्च सत्यं दानं तपो दया । धर्म्मपाता हरिः श्वेतः सन्तुष्टा ज्ञानिनो नराः । चतुर्व्वर्षसहस्राणि नरा जीवन्ति वै तदा ॥ कृतान्ते क्षत्त्रियैर्विप्रा विट्शूद्राश्च जिता द्बिजैः । शूरस्य प्रणतिः पुत्त्रो विष्णुः क्षत्त्रं जघान ह ॥ * ॥ त्रेतायुगे त्रिपाद्धर्म्मः सत्यदानदयात्मकः । नरा यज्ञपरास्तस्मिंस्तथा क्षत्त्रोद्भवं जगत् ॥ रक्तो हरिर्नरैः पूज्यो नरा दशशतायुषः । तत्र विष्णुर्भीमरथः क्षत्त्रियो राक्षसानहन् ॥ * ॥ द्विपाच्च द्बापरे धर्म्मः पीतताञ्चाच्युते गते । चतुःशतायुषो लोका द्बिजक्षत्त्रोत्तराः प्रजाः ॥ तदा दृष्ट्वाल्पबुद्धींश्च विष्णुर्व्यासस्वरूपधृक् । तदेकन्तु यजुर्व्वेदं चतुर्धा विभजत् पुनः ॥ शिष्यानध्यापयामास नामतस्तान्निबोध मे । ऋग्वेदमथ पौलस्त्यं सामवेदञ्च जैमिनिम् ॥ अथर्व्वाणं सुमन्तुन्तु यजुर्व्वेदं महामुनिम् । वैशम्पायनसंज्ञन्तु पुराणं सूतमेव च ॥ अष्टादश पुराणानि येषु वै हरिरेव हि । सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च ॥

वंशानुचरितञ्चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवञ्च शैवं भागवतन्तथा । भविष्यं नारदीयञ्च पुराणञ्चेति विस्तरम् ॥ मार्कण्डेयं तथाग्नेयं ब्रह्मवैवर्त्तमेव च । कौर्म्मं मात्स्यं गारुडञ्च वायवीयमनन्तरम् ॥ अष्टादशं समुदितं ब्रह्माण्डमिति संज्ञितम् । अन्यान्युपपुराणानि मुनिभिः कथितानि तु ॥ आद्यं सनत्कुमारोक्तं नारसिंहमथापरम् । तृतीयं स्कान्दमुद्दिष्टं कुमारेण तु भाषितम् ॥ चतुर्थं शिवधर्म्माख्यं साक्षान्नन्दीशभाषितम् । दुर्व्वाससोक्तमाश्चर्य्यं नारदोक्तमतः परम् ॥ कापिलं वामनञ्चैव तथैवोशनसेरितम् । ब्रह्माण्डं वारुणञ्चाथ कालिकाह्वयमेव च ॥ माहेश्वरं तथा शाम्बं सौरसर्व्वार्थसञ्चयम् । पराशरोक्तमपरं मारीचं भार्गवाह्वयम् ॥ पुराणं धर्म्मशास्त्रञ्च वेदा अङ्गानि यन्मुने ! । न्यायः शौनक ! मीमांसा आयुर्व्वेदार्थशास्त्रकम् । गान्धर्व्वश्च धनुर्व्वेदो विद्या ह्यष्टादश स्मृताः । द्बापरान्ते स च हरिर्भुवो भारमपाहरत् ॥ * ॥ एकपादस्थिते धर्म्मे कृष्णताञ्चाच्युते गते । जनास्तदा दुराचारा भविष्यन्ति च निर्द्दयाः ॥ सत्त्वं रजस्तम इति दृश्यन्ते पुरुषे गुणाः । कालसञ्चोदितास्तेऽपि परिवर्त्तन्त आत्मनि ॥ प्रभूतञ्च यदा सत्त्वं मनोबुद्धीन्द्रियाणि च । तदा कृतयुगं विद्याद्दाने तपसि यद्रतिः ॥ यदा कर्म्मसु कार्य्येषु शक्तिर्यशसि देहिनाम् । तदा त्रेता रजीवृत्तिरिति जानीहि शौनक ! ॥ यदा लोभस्त्वसन्तोषो मानो दम्भोऽथ मत्सरः । कर्म्मणाञ्चापि काम्यानां द्वापरन्तद्रजस्तमः ॥ यदा सदानृतं तन्द्रीनिद्राहिंसादिसाधनम् । शोकमोहभयं दैन्यं स कलिस्तु तदा स्मृतः ॥ यस्मिन् जनाः कामिनोपि शश्वत्कटुकभाषिणः । दस्युकृष्टा जनपदा वेदाः पाषण्डदूषिताः ॥ राजानश्च प्रजाभक्षाः शिश्नोदरपरा द्विजाः । अव्रता वटवोऽशौचा भिक्षवश्च कुटुम्बिनः ॥ तपस्विनो ग्रामवासा न्यासिनो नित्यलोलुपाः । ह्रस्वकाया महाहाराश्चौर्य्यमायोरुसाहसाः ॥ त्यक्ष्यन्ति भृत्याश्च पतिं भृत्यं भर्त्तार एव च । शूद्राः प्रतिग्रहीष्यन्ति तपोवेशोपजीविनः ॥ उद्बिग्नाश्चानलङ्काराः पिशाचसदृशाः प्रजाः । अस्नातभोजनेनाग्निदेवतातिथिपूजनम् । करिष्यन्ति कलौ प्राप्ते न च पिण्डोदकक्रियाम् ॥ स्त्रीपराश्च जनाः सर्व्वे शूद्रप्रायाश्च शौनक ! । बहुप्रजाल्पभाम्याश्च भविष्यन्ति कलौ स्त्रियः ॥ शिरःकण्डूयनपरा आज्ञां मेत्स्यन्ति सत्पतेः । विष्णुं न पूजयिष्यन्ति पाषण्डोपहता जनाः ॥ कलेर्दोषनिधेर्विप्र अस्ति ह्येको महान् गुणः । कीर्त्तनदेव कृष्णस्य मुक्तबन्धः परं व्रजेत् ॥ कृते यद्ध्यायतो विष्णुं त्रेतायां यजतः फलम् । द्वापरे परिचर्य्यायां कलौ तद्धरिकीर्त्तनात् ॥ तस्माज्ज्ञेयो हरिर्नित्यं ध्येयः पूज्यश्च शौनक ॥” इति गारुडे युगधर्म्माः । २२७ अध्यायः ॥

युगः, पुं, (युज्येते वलीवर्द्धौ अस्मिन्निति । युज् + घञ् । युजेर्घञन्तस्य निपातनादगुणत्वम् । इति काशिका । ६ । १ । १६० ।) रथहला- द्यङ्गम् । इति मेदिनी । गे, १९ ॥ जोयालि इति भाषा । (यथा, -- “नावेव नः पारयतं युगेव नभ्येव न उपधीव प्रधीव ॥” इति ऋग्वेदे । २ । ३९ । ४ ॥ “युगा इव यथा रथस्य युगे नभ्या इव ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ तथा च कथासरित्सागरे । ६० । १२ । “तस्यैकदा बणिज्यार्थं गच्छतो मथुरां पुरीम् । भारवोढा युगं कर्षन् भारेण युगभग्नतः ॥”) युगकीलकः, पुं, (युगस्य कीलकः ।) युगकाष्ठस्य कीलकः । जोयालेर खिल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शम्या २ । इत्यमरः । २ । ९ । १४ ॥ युगन्धरः, पुं, (युगं धारयतीति । धारि + “संज्ञायां भृतॄवृजिधारिसहितपिदमः ।” ३ । २ । ४६ । इति खच् । “अरुर्द्विषदन्तस्य मुम् ।” ६ । ३ । ६७ । इति मुम् ।) यत्र रथस्य युगकाष्ठमासज्यते तत्र । रथस्याश्वा यत्र वध्यन्ते तद्युगकाष्ठं तद्युगं धरति युगन्धरः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । कूवरः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ५७ ॥ पर्व्वत- विशेषः । यथा, -- “निषधो माल्यवान् विन्ध्यो हेमकूटो युगन्धरः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (तूणिपुत्त्रः । स च सात्यकेः पौत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १६० । ३१ । “तूणेर्युगन्धरः पुत्त्र इति वंशः समाप्यते ॥”) युगपत्, व्य, एकदा । एककालीनम् । इत्यमरः । ३ । ४ । २२ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ६ । २ । “कालसंज्ञां तदा देवीं विभ्रच्छक्तिमुरुक्रमः । त्रयोविंशतितत्त्वानां गणं युगपदाविशत् ॥”) युगपत्रः, पुं, (युगं पत्रमस्य ।) कोविदारवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ११८ ॥ युग्मपर्णवृक्षमात्रञ्च ॥ युगपत्रकः, पुं, (युगपत्र + स्वार्थे कन् ।) कोविदार- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २२ ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “कोविदारश्चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । कुण्डली ताम्रपुष्पश्च स्मन्तकः स्वल्पकेशरी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) युगपत्रिका, स्त्री, (युगं पत्रमस्याः । कप् । टाप् । अकारस्येत्वञ्च ।) शिंशपावृक्षः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (विवरणमस्याः शिंशपाशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) युगपार्श्वगः, पुं, (युगस्य पार्श्वं गच्छतीति । गम् + डः ।) अभ्यासार्थं लाङ्गलपार्श्वबद्धो गौः । पाँटे वाँधा गरु इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रष्ठ- वाट् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ६३ ॥ युगलं, क्ली, (युज्यते परस्परं संगच्छत इति । युज् + वृषादिभ्यः कलच् । न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् ।) युग्मम् । इत्यमरः । २ । ५ । ३८ ॥ (यथा, भागवते । ४ । २६ । २० । “पस्पर्श पादयुगलमाह चोत्सङ्गलालिताम् ॥”)

पृष्ठ ४/०४५

युगलमन्त्रः, पुं, (युगलाख्यो मन्त्रः । शाकपार्थिववत् समासः ।) लक्ष्मीनारायणमन्त्रः । यथा, -- “इदं रहस्यं परमं लक्ष्मीनारायणाह्वयम् । राजंस्तवापि वक्ष्यामि प्रपत्तिं शरणागतिम् ॥ द्बयात् परतरो मन्त्रो नास्ति सत्यं ब्रवीमि ते । द्वयात् परतरो धर्म्मो नास्ति लोकेषु कश्चन ॥ सर्व्वेषां कृष्णमन्त्राणां मध्ये युगलसंज्ञकम् । मन्त्रं हि सर्व्वतः श्रेष्ठं कृष्णजप्यमनुत्तमम् ॥ सर्व्वतो युगलं मन्त्रं कार्ष्णं परतरं नृप ! । गुह्याद्गुह्यतमं जातु ज्ञेयं तत्तदुपासकैः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे २५ अध्यायः ॥ युगलाख्यः, पुं, (युगलमित्याख्या यस्य ।) वर्व्वूर- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रि, युग्मनामकः ॥ युगांशकः, पुं, (युगस्य अंशकः क्षुद्रांशः इति ।) वत्सरः । इति हारावली । २८ ॥ युगविभाजकश्च ॥ युगाद्या, स्त्री, (युगस्याद्यादिभूता ।) युगारम्भ- तिथिः । यथा । “अथ युगाद्याः । तासु च । ‘युगाद्या वर्षवृद्धिश्च सप्तमी पार्व्वतीप्रिया । रवेरुदयमीक्षन्ते न तत्र तिथियुग्मता ॥’ इत्यनेन व्यवस्था ॥ ब्रह्मपुराणे । ‘वैशाखे शुक्लपक्षे तु तृतीयायां कृतं युगम् । कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु त्रेताथ नवमेऽहनि ॥ अथ भाद्रपदे कृष्णत्रयोदश्यान्तु द्वापरम् । माघे च पौर्णमास्यां वै घोरं कलियुगं स्मृतम् ॥ युगारम्भास्तु तिथयो युगाद्यास्तेन विश्रुताः ॥’ अत्र वैशाखादयः पौर्णमास्यन्ता एव । ब्रह्म- पुराणे तथैव तिथिकृत्याभिधानात् । मुख्य- वाचित्वे कार्त्तिके नवमेऽहनीत्यनैवेष्टसिद्धौ शुक्ल- पक्ष इति व्यर्थं स्यात् । तेन भाद्रकृष्णत्रयोदशी अश्वयुक्कृष्णपक्षीयेति मैथिलोक्तं निरस्तम् ॥ * ॥ आसां प्रशंसामाह विष्णुपुराणम् । ‘वैशाखमासस्य सिता तृतीया नवम्यसौ कार्त्तिकशुक्लपक्षे । नभस्यमासस्य तमिस्रपक्षे त्रयोदशी पञ्चदशी च माघे ॥ एता युगाद्याः कथिताः पुराणै- रनन्तपुण्यास्तिथयश्चतस्रः । उपप्लवे चन्द्रमसो रवेश्च त्रिष्वष्टकास्वप्ययनद्वये च ॥’ उपप्लवे ग्रहणे । ‘पानीयमप्यत्र तिलैर्व्विमिश्रं दद्यात् पितृभ्यः प्रयतो मनुष्यः । श्राद्धं कृतं तेन समाः सहस्रं रहस्यमेतत् पितरो वदन्ति ॥’ स्नानमधिकृत्य भविष्ये । संवत्सरफलं तत्र नवम्यां कार्त्तिके तथा । मन्वादौ च युगादौ च माषत्रयफलं लभेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ युगान्तः, पुं, (युगानामन्तो यत्र । युगानामन्तो वा ।) प्रलयः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ४८ । ६५ ।

“उद्वर्त्तयन् दस्युसंघान् समेतान् प्रवर्त्तयन् युगमन्यद्युगान्ते । यदा धक्ष्याम्यग्निवत् कौरवेयां- स्तदा तप्ता धार्त्तराष्ट्रः सपुत्त्रः ॥) युगशेषश्च ॥ युग्मं, क्ली, (युज्यते इति । युज् + “युजिरुचि- तिजां कुश्च ।” उणा० १ । १४५ । इति मक् ।) द्वयम् । योडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । द्बन्द्वम् २ युगलम् ३ युगम् ४ । इत्यमरः । २ । ५ । ३८ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ९१ । ७६ । “पादुकोपानहाञ्चैव युगान्यत्र सहस्रशः ॥”) द्बितीयचतुर्थषष्ठाष्टमदशमद्वादशराशयः । यथा “क्रूरोऽथ सौम्यः पुरुषोऽङ्गना च ओजोऽथ युग्मं विषमः समश्च । चरस्थिरद्ब्यात्मकनामधेया मेषादयोऽमी क्रमशः प्रदिष्टाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (द्बितीया ।) मेलनम् । यथा, -- “युग्माग्निकृतभूतानि षण्मून्योर्व्वसुरन्ध्रयोः । रुद्रेण द्बादशी युक्ता चतुर्दश्याथ पूर्णिमा ॥ प्रतिपदाप्यमावास्या तिथ्योर्युग्मं महाफलम् । एतद्ब्यस्तं महाघोरं हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥ द्बितीयातृतीययोश्चतुर्थीपञ्चम्योः षष्ठीसप्तम्यो- रष्टमीनवम्योरेकादशीद्बादश्योः चतुर्द्दशीपौर्ण- मास्योः प्रतिपदमावास्ययोर्युग्मं मेलनम् । तत्त- त्तिथिमात्रनिमित्तके कर्म्मणि महाफलम् । एतत् प्रयोजनन्तु तिथिविशेषविहिते कर्म्मणि तिथिखण्डविशेषनियमनम् । स्वतिथ्या कर्म्मानि- र्व्वाहे सहायभावेनान्यतिथ्यनुप्रवेशादुपवासा- द्याचरणञ्च ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (द्बय- विशिष्टे, त्रि । यथा, मनुः । ३ । ४८ । “युग्मासु पुत्त्रा जायन्ते स्त्रियोऽयुग्मासु रात्रिषु । तस्मात् युग्मासु पुत्त्रार्थीसंविशेदार्त्तवे स्त्रियम् ॥”) युग्मपत्रः, पुं, (युग्मं पत्रमस्य ।) रक्तकाञ्चनवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (युग्मं पत्रम् ।) युगलपर्णे, क्ली ॥ युग्मपत्रिका, स्त्री, (युग्मं पत्रमस्याः । “शेषाद्वि- भाषा ।” ५ । ४ । १५४ । इति कप् । टापि अत इत्वम् ।) शिंशपावृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विषयोऽस्याः शिंशपाशब्दे ज्ञातव्यः ॥) युग्मपर्णः पुं, (युग्मं पर्णमस्य ।) कोविदारवृक्षः सप्तपर्णवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ युग्मफला, स्त्री, (युग्मं फलमस्याः ।) इन्द्रचिर्भिटी । वृश्चिकाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ गन्धिका । इति रत्नमाला ॥ युग्मादरः, पुं, (युग्मस्यादरः ।) तिथिविशेषयोगेन तिथिखण्डविशेषस्यादरणम् । यथा । “पञ्चमी सप्तमी चैवेत्यादिना विशेषतः सायाह्नव्यापि- तिथेर्ग्रहणादुपवासेऽपि न रात्रियुग्मादरः ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अस्य विवरणं युग्मशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ युग्मादरणं, क्ली, (युग्मस्यादरणम् ।) युग्मतिथि- पूज्यता । यथा, --

“त्रिसन्ध्यव्यापिनी या तु सैव पूज्या सदा तिथिः । न तत्र युग्मादरणमन्यत्र हरिवासरात् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ युग्यं, क्ली, (युगाय हितम् । युग + “उगवादिभ्यो यत् ।” ५ । १ । २ । इति यत् । युगमर्हतीति वा । दण्डादित्वात् यत् । यद्वा, युज्यत इति । युज् + “युग्यं च पत्त्रे ।” ३ । १ । १२१ । इति क्यबन्तो निपातितः ।) वाहनम् । यानम् इत्यमरः । २ । ८ । ५८ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ५९ । ९ । “हिरण्यस्य सुवर्णस्य यानयुग्यस्य वाससाम् । आविष्टः कलिना द्यूते जीयते स्म नलस्तदा ॥” यथा च मनौ । ८ । २९३ । “यत्रापवर्त्तते युग्यं वैगुण्यात् प्राजकस्य तु । तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्विशतं दमम् ॥” वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, “युग्यो गौः । युग्योऽश्वः । युग्यो हस्ती ।” इति काशिका । ३ । १ । १२१ ॥) युग्यः, पुं, (युगं वहतीति । युग + “तद्बहति रथ- युगप्रासङ्गम् ।” ४ । ४ । ७६ । इति यत्प्रत्ययः ।) युगवोढा । इत्यमरः । २ । ९ । ६४ ॥ (“रथं वहतीति रथ्यः युग्यः प्रासङ्ग्यः ।” इति काशिका ॥) युङ् [ज्] त्रि, (युजिर् योगे + क्विन् । “युजेर- समासे ।” ७ । १ । ७१ । इति नुमागमः ।) योगकर्त्ता । मेलनकर्त्ता । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । ६ । ११८ । “गुहाया निरगाद्वाली सिंहो मृगमिव द्युवन् । भ्रातरं युङ्भियः संख्ये घोषेणापूरयन्दिशः ॥” युग्मम् । यथा, मनौ । ३ । २७७ । “युक्षु कुर्व्वन् दिनर्क्षेषु सर्व्वान् कामान् समश्नुते । अयुक्षु तु पितॄन् सर्व्वान् प्रजां प्राप्नोति पुष्क- लाम् ॥” समः । स च छन्दसि द्वितीयचतुर्थपादरूपः । यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । ३ । १ । “विषमे यदि सौ सलगा दले भौ युजि भाद्गुरुकावुपचित्रम् ॥”) युङ्गी, [न्] पुं, वर्णसङ्करजातिविशेषः । स तु गङ्गापुत्त्रकन्यायां वेशधारिणो जातः । यथा, -- “गङ्गापुत्त्रस्य कन्यायां वीर्य्येण वेशधारिणः । बभूव वेशधारी च पुत्त्रो युङ्गी प्रकीर्त्तितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डम् ॥ युच्छ, प्रमादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) अन्तःस्थाद्यादिः पञ्चम- स्वरी । प्रमादोऽनवधानता । युच्छति पापे साधुः । ओष्ठ्यवर्गाद्यादिरिति रमानाथः । पचादित्वादनि पुच्छो लाङ्गूलम् । ओष्ठ्यवर्ग- शेषादिरिति त्रिलोचनः । मुच्छति । इति दुर्गादासः ॥