शब्दकल्पद्रुमः/र

पृष्ठ ४/०69

र र, रेफः । यथा । वर्णात् कारतकारौ रादेफः । इति कलापसंक्षिप्तसारव्याकरणे ॥ रेफात् कारश्च । रकारः । इति प्रक्रियाकौमुदी ॥ स तु सप्तविंशहलवर्णः । तस्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ * ॥ (तथा च शिक्षायाम् । १७ । “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरसा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥”) तस्य स्वरूपं यथा, -- “रेफञ्च चञ्चलापाङ्गि ! कुण्डलीद्वयसंयुतम् । रक्तविद्युल्लताकारं पञ्चदेवात्मकं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा ॥” इति कामधेनुतन्त्रे ६ पटलः ॥ * ॥ तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “दक्षतः कुण्डली रेखा वामाद्दक्षगताप्यधः । पुनर्द्दक्षगता द्बेधा ततोऽधोगत्य चोर्द्ध्वतः ॥ भवानी शङ्करो वह्निस्तासु तिष्ठन्ति नित्यशः । अर्द्धमात्रा ब्रह्मरूपा महाशक्तिः प्रकीर्त्तिता ॥” अपि च । “ऊर्द्ध्वाधःक्रमतो रेखा त्रिकोणाधोगता हि सा । विधिरीशः केशवश्च तासु तिष्ठन्ति नित्यशः ॥ ऊर्द्ध्वस्थिता तु या मात्रा सा शक्तिः परि- कीर्त्तिता । तस्य मध्यगता रेखा वह्निरूपा हि सा स्मृता । निर्गुणोऽसौ सदा वर्णो न कदाचित् गुणीभवेत् ॥” अस्य ध्यानं यथा, -- “ललज्जिह्वां महारौद्रीं रक्तास्यां रक्तलोच- नाम् । रक्तवर्णामष्टभुजां रक्तपुष्पोपशोभिताम् ॥ रक्तमाल्याम्बरधरां रक्तालङ्कारभूषिताम् । महामोक्षप्रदां नित्यामष्टसिद्धिप्रदायिकाम् ॥ एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” तत्प्रणाममन्त्रो यथा, -- “त्रिशक्तिसहितं देवि ! आत्मादितत्त्वसंयुतम् । सर्व्वतेजोमयं वर्णं सततं प्रणमाम्यहम् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥

तस्य नामानि यथा, -- “रो रक्तः क्रोधिनी रेफः पावकस्त्वोजसो मतः । प्रकाशादर्शनो दीपो रतकृष्णापरं बली ॥ भुजङ्गेशो मतिः सूर्य्यो धातुरक्तः प्रकाशकः । व्यापको रेवतीदासं कुक्ष्यंशो वह्निमण्डलम् ॥ उग्ररेखा स्थूलदण्डो वेदकण्ठपला पुरा । प्रकृतिः सुगलो ब्रह्मशब्दश्च गायको धनम् ॥ श्रीकण्ठ उष्मा हृदयं मुण्डी त्रिपुरसुन्दरी । सबिन्दुर्योनिजो ज्वाला श्रीशैलो विश्वतो- मुखी ॥” इति नानातन्त्रशास्त्राणि ॥ (छब्दःशास्त्रोक्तगणविशेषः । यथा, छन्दो- मञ्जर्य्याम् । १ । ८ । “र-लमध्यः ।” लघुवर्णमध्यो रः भवति । तस्येदं साङ्केतिकं चिह्नम् ऽ।ऽ पद्यादौ अस्याक्षरस्य प्रयोगे दाहो भवति । यदुक्तं वृत्तरत्नाकरटीकायाम् । “यो लक्ष्मीं रस्तु दाहं व्यसनमथ लवौ शः सुखं षस्तु खेदम् ॥” धात्वनुबन्धविशेषः । यथा, कविकल्पद्रुमे । “--क्षो जक्षादि र वैदिकः ।” “वैदिको वेदेष्वेव प्रयुक्तो न तु भाषाया- मित्यर्थः । यथा, गार्लि स्तुतौ जगाति ॥”) रः, पुं, (राति ऊर्द्ध्वं गतच्छीति । रा + डः ।) पावकः । तीक्ष्णः । इति मेदिनी । रे, १ ॥ कामवह्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ रंहः, [स्] क्ली, (रमते येन इति । रम् + “रमेश्च ।” उणा० ४ । २१३ । इति असुन् । हुगागमश्च धातोः । “अहिरहिभ्यामसुन् इति अंहो रहः । इति धातुप्रदीपः ।” इत्यु- ज्ज्वलदत्तः ।) वेगः । इत्यमरः । १ । १ । ६७ ॥ (यथा, रघुवंशे । २ । ३४ । “अलं महीपाल ! तव श्रमेण प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात् । न पादपोन्मूलनशक्तिरंहः शिलोच्चये मूर्च्छति मारुतस्य ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १४ । ८ । १५ । “हरिनेत्राय मुण्डाय कृशायोत्तरणाय च । भास्वराय सुतीर्थाय देवदेवाय रंहसे ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते हरिवंशपर्व्वणि २५२ । १८ । “नमस्कृत्य सुरेशाय तस्मै देवाय रंहसे । प्रयाताः प्राग्दिशं पुण्यां विपुलं कश्यपाश्र- मम् ॥”) रक, क स्वादे । आपने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ स्वादो रसोपादनम् । क, राकयति मोदकं बालकः । इति दुर्गादासः ॥ रक्तं, क्ली, (रज्यत अङ्गमनेनेति । रन्ज् + क्तः ।) कुङ्कुमम् । ताम्रम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “रक्तंवरिष्ठं म्लेच्छाख्यं ताम्रं शुल्वमुडुम्बरम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) प्राचीनामलकम् । इति मेदिनी । ते, ४८ ॥ पद्मकम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, --

पृष्ठ ४/०७०

“रक्तं कोकनदं पद्ममल्पमन्यदलोहितम् ॥” इति रत्नमाला ॥) सिन्दूरम् । हिङ्गुलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “रक्तं मर्कटशीर्षञ्च हिङ्गुलं दरदो रसः ॥” इति रत्नमाला ॥) (रक्तचन्दनभेदः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “पतङ्गं रञ्जनं रक्तं पत्राङ्गञ्च कुचन्दनम् ॥” इति रत्नमाला ॥) शरीरस्थसप्तधात्वन्तर्गतधातुविशेषः । तत्- पर्य्यायः । रुधिरम् २ असृक् ३ लोहितम् ४ अस्रम् ५ क्षतजम् ६ शोणितम् ७ । इत्य- मरः । २ । ६ । ६४ ॥ पलङ्कारम् ८ रोहितम् ९ रङ्गकम् १० । इति शब्दरत्नावली ॥ कीला- लम् ११ अङ्गजम् १२ रोधिरम् १३ स्वजम् १४ । इति जटाधरः ॥ त्वग्जम् १५ शोणम् १६ लोहम् १७ चर्म्मजम् १८ । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ अथ रक्तस्य स्वरूपमाह । “यदा रसो यकृद्याति तत्र रञ्जकपित्ततः । रागं पाकञ्च संप्राप्य स भवेद्रक्तसंज्ञकः ॥ रक्तं सर्व्वशरीरस्थं जीवस्याधार उत्तमः । स्निग्धं गुरु चलं स्वादु विदग्धं पित्तवद्भवेत् ॥ जीवस्याधार उत्तम इति । यत आह । जीवो वसति सर्व्वस्मिन् देहे तत्र विशेषतः । वीर्य्ये रक्ते मले यस्मिन् क्षीणे याति क्षयं क्षणा- दिति ॥ वीर्य्ये रक्ते मले च शरीरारम्भके । वाग्भटोक्त- परिमाणमिते शुद्धे जीवो वसति न तु दुष्टे प्रवृद्धे रक्तस्रावणोपदेशस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । पित्तवद्भवेत् । अम्लं भवेदित्यर्थः ॥ * ॥ अथ रक्तस्य स्थानमाह । यकृत् प्लीहा च रक्तस्य मुखं स्थानं तयोः स्थितम् । अन्यत्रापि स्थितवतां रक्तानां पोषकं भवेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रक्तदोषनाशकौषधं यथा, -- “ब्रह्मयष्टिफलं पिष्टं वारिणा तनु लेपतः । तेन घृष्टं रक्तदोषः प्रणश्यति न संशयः ॥” इति गारुडे १९२ अध्यायः ॥ (“स खल्वाप्यो रसो यकृत्प्लीहानौ प्राप्य राग मुपैति ॥ भवतश्चात्र । रञ्जितास्तेजसा त्वापः शरीरस्थेन देहिनाम् । अव्यापन्नाः प्रसन्नेन रक्तमित्यभिधीयते ॥ रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसंज्ञं प्रवर्त्तते । तद्बर्षाद्द्वादशादूर्द्ध्वं याति पञ्चाशतः क्षयम् ॥” “रसाद्रक्तं ततो मांसम् ॥” “तत्र फेनिलमरुणं कृष्णं परुषं तनु शीघ्र- गमस्कन्दि च वातेन दुष्टम् । नीलं पीतं हरितं श्यावं विस्रमनिष्टं पिपीलिकामक्षि- काणामस्कन्दि च पित्तदुष्टम् । गैरिकोदक- प्रतीकाशं स्निग्धं शीतलं वहलं पिच्छिलं चिर- सावि मांसपेशीप्रभं श्लेष्मदुष्टञ्च । सर्व्वलक्षण-

संयुक्तं काञ्जिकाभं विशेषतो दुर्गन्धि च सन्नि- पातदुष्टम् । पित्तवद्रक्तेनातिकृष्णञ्च । द्विदोष- लिङ्गं संसृष्टम् ॥” “इन्द्रगोपप्रतीकाशमसंहतमविवर्णञ्च प्रकृतिस्थं जानीयात् ॥” “त्वग्दोषा ग्रन्थयः शोफाः रोगाः शोणित- जाश्च ये । रक्तमोक्षणशीलानां न भवन्ति कदाचन ॥” “देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणैव धार्य्यते । तस्माद्यत्नेन संरक्ष्यं रक्तं जीव इति स्थितिः ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुर्द्दशेऽध्याये ॥ * ॥ “शीतोष्णस्निग्धरुक्षद्यैरुपक्रान्ताश्च ये गदाः । सम्यक्साध्या न सिद्धन्ति रक्तजांस्तान् विभा- वयेत् ॥” अरुणाभं भवेद्बातात् फेणिलं विषदं तनु । पित्तात्पीतासितं रक्तं सौष्ण्यात्स्त्यायति वै चिरात् ॥ ईषत् पाण्डुकफाद्दुष्टं पिच्छिलं तन्तुमद्घनम् । द्विदोषलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम् ॥” “नात्युष्णशीतं लघुदीपनीयं रक्तेऽपनीते हितमन्नपानम् । तदा शरीरं ह्यनवस्थितासृ- गग्निर्व्विशेषेण च रक्षितव्यः ॥ प्रसन्नवर्णेन्द्रियमिन्द्रियार्था निच्छन्तमव्याहतपक्तिवेगम् । सुखान्वितं पुष्टिबलोपपन्नं विशुद्बरक्तं पुरुषं वदन्ति ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २४ अध्यायः ॥) रक्तः, पुं, लोहितवर्णः । इत्यमरः । १ । ५ । १५ ॥ कुसुम्भः । हिज्जलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बन्धूकः ॥ तत्पर्य्यायो यथा, -- “बन्धूको बन्धुजीवश्च रक्तो माध्याह्निकोऽपि च ॥” इति भावप्रकाशष्य पूर्ब्बखण्डे प्रथभे भागे ॥) रक्तः, त्रि, अनुरक्तः । नील्यादिरञ्जितः । लोहितः । इति मेदिनी । ते, ४८ ॥ क्रीडारतः । इति धरणिः ॥ * ॥ रक्तवर्णवस्तुनि यथा, -- “शोणानि भौमतीक्ष्णांशुताम्रकुङ्कुमतक्षकाः । गुञ्जेन्द्रगोपखद्योतविद्युत्कुञ्जरबिन्दवः ॥ दृगन्ताधरजिह्वासृङ्मांससिन्दूरधातवः । हिङ्गुलं कुक्कुटशिखा तेजः सारसमस्तकम् ॥ माणिक्यं हंसचञ्च्वङ्घ्री शुकमर्कटयोर्मुखम् । चकोरकोकिलपारावतनेत्रनखाग्नयः ॥ कुसुम्भकिंशुकाशोकजवाबन्धूकपाटलाः । कमलं दाडिमीपुष्पं विम्बकिम्पाकपल्लवौ ॥ ताम्बूलरागो मञ्जिष्ठालक्तकं रक्तचन्दनम् । त्रेता नखक्षतक्षेत्रधर्म्मरौद्ररसादयः ॥” * ॥ रक्तनीलवाचकानि यथा, -- “लोहितनीलौ पुष्करहरिविद्रुमकमलकृष्ण- रत्नानि । सिन्दूरभूषणोत्पलधनञ्जयाम्भोजिनीदलानि ॥” यथा । पुष्करं पद्माकाशयोः । हरिः सूर्य्य-

कृष्णयोः । विद्रुमः प्रवालविशिष्टवृक्षयोः । कमलं पद्मपाणीयामलयोः कृष्णरत्नं कौस्तु- भेन्द्रनीलयोः । सिन्दूरभूषणं सिन्दूरालङ्कार- गजयोः । उत्पलमुत्कृष्टमांसेन्दीवरयोः । धन- ञ्जयोऽग्निपार्थयोः । अम्भोजिनीदलं पद्मपत्रपु- टकिन्योः । “कमलाधिपपद्मेशौ नागजित्कान्तसूर्य्यभूः । रत्नाकरवरश्रीकः सदाधिकमलद्युतिः ॥” कमलाधिपपद्मेशौ सूर्य्यकृष्णौ । नागजित् गरुडो नागस्पर्द्धी च । कान्तः कमनीयः कं जलं तस्यान्तश्च । सूर्य्यभूः सूर्य्योद्भवो यमश्च । “सदा सिन्दूरमुज्जेता कलयन् कमलश्रियम् । स्फुटशोभनताम्रश्रीर्व्वराहस्वामिदीधितिः ॥ एवं सुसम्पन्नखप्रभः विदूरमणिदीधितिः । प्रबालप्रबलच्छायः कलभानुमितच्छविः ॥” * ॥ रक्तश्वेतवाचकानि यथा, -- “रक्तश्वेतौ हरिशुचिपुष्करशतपत्रसूर्य्यका- न्ताब्जः । नवहंसमहापद्मार्कसोदराः कमलकीलाले ॥” हरिञ्चन्द्रसूर्य्ययोः । शुचिः श्वेतवैश्वानरयोः । पुष्करं जलपद्मयोः । शतपत्रं हंसपद्मयोः । सूर्य्य- कान्तः स्फटिके सूर्य्यवत्कान्ते च । अब्जः शङ्खाम्बु- जयोः । नवहंसः नवहंसे प्रत्यग्रसूर्य्ये च । महा- पद्मः श्वेतनागे पद्मे च । अर्कः स्फटिकसूर्य्ययोः । कमलं जलाम्बुजयोः । कीलालं जलरक्तयोः । “सुहृद्रत्नादिभिर्भानो रत्नेनाग्ने रदांशुकैः । जलेभ्यो जन्मशोभाभिः सरोजकुमुदारिभिः ॥” भानोः परस्मात् सुहृद्रत्नादिभिः ॥ * ॥ सितरक्तौ यथा । रविमित्रं चन्द्रः रवितुल्यश्च । भानुरत्नं सूर्य्यकान्तः रविपद्मरागौ च । अग्नि- रत्नं सूर्य्यकान्तोऽग्निपद्मरागौ च । रदांशुकं दन्तवस्त्रे अधरश्च । जलजशोभा जलजा चासौ शोभा चेति पक्षे पद्मकान्तिः । एवं सरोजारि- शोभा सरोजस्पर्द्धिशोभा पक्षे सरोजारिश्चन्द्रः । कुमुदारिशोभा कुमुदस्पर्द्धिशोभा पक्षे कुमु- दारिरादित्यः । इति कविकल्पलतायाम् २ श्लेषस्तवके उद्दिष्टवर्णनं नाम १ कुसुमम् ॥ रक्तकः, पुं, (रक्तं रक्तवर्णं कायति प्राप्नोतीति । कै + कः ।) अम्लानवृक्षः । बन्धूकवृक्षः । रक्त- वस्त्रम् । अनुरागी । इति मेदिनी । के, १४५ ॥ विनोदी । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्तशिग्रुः । रक्तैरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अश्व- विशेषः । यथा, अश्ववैद्यके । ३ । १०० । “पीतको हरितः प्रोक्तः कषायो रक्तकः स्मृतः । पक्वतालनिभो वाजी कयाहः परिकीर्त्तितः ॥” रक्त एव स्वार्थे कन् । लोहितवर्णे, त्रि । यथा, बृहत्संहितायाम् । ८ । ४६ । “अलसस्तु जनः प्रमादिसंज्ञे डमरं रक्तकपुष्पबीजनाशः ॥”) रक्तकन्दः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णः कन्दोऽस्य ।) विद्रुमः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३२ ॥ राजपलाण्हुः । रक्तालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/०७१

रक्तकन्दलः, पुं, (रक्तं रक्तवर्णं कन्दलं नवाङ्कुरो यस्य ।) प्रवालम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गुणादयोऽस्य प्रवालशब्दे विज्ञेयाः ॥) रक्तकमलं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं कमलम् ।) रक्त- वर्णोत्पलम् । तत्पर्य्यायः । कोकनदम् २ रक्ताम्भो- जम् ३ अरुणकमलम् ४ शोणपद्मम् ५ रक्तोत्- पलम् ६ अरविन्दम् ७ रविप्रियम् ८ रक्त- वारिजम् ९ । (रक्तकम्बलम् १० । इति पाद्मो त्तरखण्डे १३ अध्यायः ॥) अस्य गुणाः । कटु- त्वम् । तिक्तत्वम् । मधुरत्वम् । शिशिरत्वम् । रक्तदोषहरत्वम् । पित्तकफवातशमनत्वम् । सन्तर्पणकारणत्वम् । वृष्यत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “विशेषतः सितं पद्मं पुण्डरीकमिति स्मृतम् । रक्तं कोकनदं ज्ञेयं नीलमिन्दीवरं स्मृतम् ॥ धवलं कमलं शीतं मधुरं कफपित्तजित् । तस्मादल्पगुणं किञ्चिदन्यद्रक्तोत्पलादिकम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रक्तकम्बलं, क्ली, (कम्बलं जलमाश्रयत्वेनास्त्यस्येति । अर्श आद्यच् । रक्तं रक्तवर्णं कम्बलमुत्पल- मिति ।) रक्तोत्पलम् । यथा, -- “चन्दनागुरुकर्पूरकुङ्कुमैश्च सुगन्धिभिः । कमलैः कुमुदैः पुष्पैः कह्लारै रक्तकम्बलैः ॥ फलैर्धूपैरपूपैश्च शोभनैर्गुडमिश्रितैः । अर्च्चयेद्बलिराजानं मन्त्रेण द्विजसत्तमः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १३ अध्यायः ॥ रक्तकरवीरकः, पुं, (करवीर + स्वार्थे कन् । ततो रक्तः रक्तवर्णः करवीरकः ।) लोहितवर्णकर- वीरपुष्पवृक्षः । लाल् कनेल् इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । रक्तप्रसवः २ गणेश- कुसुमः ३ चण्डीकुसुमः ४ क्रूरः ५ भूतद्रावी ६ रवि- प्रियः ७ । अस्य गुणाः । कुटुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । विशोधनत्वम् । त्वद्गोषव्रणकण्डूतिकुष्ठविषहर- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “करवीरः श्वेतपुष्पः शतकुम्भोऽश्वमारकः । द्बितीयो रक्तपुष्पश्च चण्डलो लगुडस्तथा ॥ करवीरद्बयं तिक्तं कषायं कटुकञ्च तत् । व्रणलाघवकृन्नेत्रकोपकुष्ठव्रणापहम् । वीर्य्योष्णं कृमिकण्डूघ्नं भक्षितं विषवन्मतम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रक्तकाञ्चनः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णः काञ्चनः ।) स्वनामख्यातपुष्पवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । विदलः २ चमरिकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ काञ्चनालः ४ ताम्रपुष्पः ५ कुदारः ६ । इति जटाधरः ॥ रक्तकाण्डा, स्त्री, (रक्तः रक्तवर्णः काण्डः दण्डो- ऽस्याः ।) रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्या रक्तपुनर्नवाशब्दे विज्ञेयम् ॥) रक्तकाष्ठं, क्ली, (रक्तं काष्ठं यस्य ।) पत्तङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहितवर्णदारु च ॥ रक्तकुमुदं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं कुमुदम् ।) रक्त- कैरवम् । इति जटाधरः ॥

रक्तकुसुमः, पुं, (रक्तानि रक्तवर्णानि कुसुमा- न्यस्य ।) पारिभद्रः । धन्वनवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रक्तकेशरः, पुं, (रक्ताः केशराः किञ्जल्काः अस्य ।) पारिभद्रः । इति रत्नमाला ॥ रक्तकैरवं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं कैरवम् ।) रक्त- कुमुदम् । इति जटाघरः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “तदल्पगन्धं सोमाख्यं हल्लुकं रक्तकैरवम् ॥” इति वैद्यकरत्नमाला ॥) रक्तकोकनदं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं कोकनदम् ।) रक्तोत्पलम् । इति जटाधरः ॥ (विशेषोऽस्य रक्तोत्पलशब्दे ज्ञातव्यः ॥) रक्तखदिरः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णः खदिरः ।) रक्तवर्णखदिरवृक्षः । तत्पर्य्यायः । रक्तसारः २ सुसारः ३ ताम्रसारकः ४ बहुशल्यः ५ याज्ञिकः ६ कुष्ठनोदनः ७ यूपद्रुमः ८ अस्रखदिरः ९ अरुः १० । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कषायत्वम् । गुरुत्वम् । तिक्तत्वम् । आमवाता- स्रवातव्रणभूतज्वरनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाश्च । “खदिरो रक्तसारश्च गायत्त्री दन्तधावनः । कण्टकी बालपत्रश्च बहुशल्यश्च यज्ञियः ॥ खदिरः शीतलो दन्त्यः कण्डूकासारुचिप्रणुत् । तिक्तः कषायो मेदोघ्नः कृमिमेहज्वरव्रणान् । श्वित्रशोथामपित्तास्रपाण्डुकुष्ठकफान् हरेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रक्तगन्धकं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं गन्धकम् ।) वोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तगुल्मः, पुं, (रक्तजो गुल्मः इति मध्यपदलोपी कर्म्मधारयः ।) स्त्रीणां रक्तजगुल्मरोगः । तस्यौ- षधं यथा, -- “द्विजयष्टीत्रिकटुकं चूर्णं षीतं हरेच्छिव ! । तिलक्वाथेन संयुक्तं रक्तगुल्मं स्त्रिया हर ! ॥” इति गारुडे १९६ अध्यायः ॥ (तथास्य निदानादिकं यथा, -- “शोणितगुल्मस्तु खलु स्त्रिया एव भवति न पुरुषस्य गर्भकोष्ठार्त्तवागमनवैशेष्यात् । पार- तन्त्र्यादवैशारद्यात् सततमपचारानुरोधा- द्वेगानुदीर्णानुपरुन्धन्त्या आमगर्भे वाप्यचिरात् पतिते तथाप्यचिरप्रजाताया ऋतौ वा वात- प्रकोपनान्यासेवमानाया वातः प्रकोपमाप- द्यते । स प्रकुपितो योन्या मुखमनुप्रविश्यार्त्तव- मुपरुणद्धि मासि मासि तदार्त्तवमुपरुध्यमानं कुक्षि वर्द्धयति । तस्याः शूलकासातीसार- च्छर्द्यरोचकाविपाकाङ्गमर्द्दनिद्रालस्यकफप्रसेकाः समुपजायन्ते स्तनयोश्च स्तन्यमोष्ठयोः स्तनमण्ड- लयोश्च कार्ष्ण्यं म्लानिः चक्षुषोर्मूच्छा हृल्लासो दोहदः श्वयथुः पादयोरीषच्चोद्गमो रोमराज्या योन्याश्चाजालत्वमपिच योन्या दौर्गन्ध्यमास्राव- श्चोपजायते । केवलश्चास्या गुल्मः स्यन्दते तामगर्भाङ्गर्भिणीमित्याहुर्मूढाः ॥” इति चरके निदानस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ यथा च ।

“न स्पन्दते नोदरमेति वृद्धिं भवन्ति लिङ्गानि च गर्भिणीनाम् । तं गर्भकालातिगमे चिकित्म्य- मसृग्भवं गुल्ममुशन्ति तज्ज्ञाः ॥” इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ४२ अध्यायः ॥ तथा च । रक्तगुल्मस्तु स्त्रिया एव प्रजायते । यथा, -- “ऋतौ वा नवसूता वा यदि वा योनिरोगिणी । सेवते वातलानिस्त्री क्रुद्धस्तस्याः समीरणः ॥ निरुणद्ध्यार्त्तवं योन्यां प्रतिमासमवस्थितम् । कुक्षिं करोति तद्गर्भलिङ्गमाविष्करोति च ॥ हृल्लासदौर्हृदस्तन्यदर्शनं क्षामतादिकम् । क्रमेण वायुसंसर्गात् पित्तयोनितया च तत् ॥ शोणितं कुरुते तस्या वातपित्तोत्यगुल्मजान् । रुक्स्तम्भदाहातीसारतृड्ज्वरादीनुपद्रवान् ॥ गर्भाशये च सुतरां शूल दुष्टासृगाश्रये । योन्याश्च स्रावदौर्गन्ध्यतोदस्यन्दनवेदनाः ॥ न चाङ्गैर्गर्भवद्गुल्मः स्फुरत्यपि तु शूलवान् । पिण्डीभूतः स एवस्याः कदाचित् स्पन्दते चिरात् ॥ न चास्या वर्द्धते कुक्षिर्गुल्म एव तु वर्द्धते । स्वदोषसंश्रयो गुल्मः सर्व्वो भवति तेन सः ॥’ पाकं चिरेण भजते नैव वा -- ॥” इति वाभटे निदानस्थाने एकादशेऽध्याये ॥ * ॥ तथास्य चिकित्सा । “सरक्तगुल्मे न च पाचनन्तु न हिङ्गुपानं कटिचालनञ्च । न चैव संस्वेदनमर्द्दनञ्च न वा क्रमेन्नोत्प्लवनं हितञ्च ॥ रोध्रार्ज्जुनं खदिरमागधिका समङ्गा क्वाथोऽम्रवेतससमं घृतसंप्रयुक्तम् । गुल्मं सरक्तमपि चाथ निहन्ति शीघ्रं हृत्क्लेदनञ्च विनिहन्ति च क्रुद्धरक्तम् ॥ क्षीरपानं प्रदातव्यं घृतसौवर्च्चलान्वितम् । रक्तगुल्मविनाशाय यकृद्बिक्षतजेऽपि वा ॥ न हिङ्गुसंयुतं पथ्यं न चोष्णं न विदाहि च । रक्तजे क्षतजे गुल्मे मांसानि जाङ्गलानि च ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) अन्यत् गुल्मशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ रक्तघ्नः, पुं, (रक्तं हन्तीति । हन् + “अमनुष्य- कर्त्तृके च ।” ३ । २ । ५३ । इति टक् ।) रोहितकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ (रहितक- शब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) रक्तघ्नी, स्त्री, (रक्तं हन्तीति । इन् + टक् । ङीष् ।) दूर्व्वाविशेषः । गाँठिया दूर्वा इति भाषा ॥ यथा, “महौषधिश्च गोलोम्यां रक्तघ्नी रक्तपित्तहा ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ रक्तचन्दनं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं चन्दनम् ।) रक्त वर्णचन्दनकाष्ठम् । (यथा, रामायणे । २ । ३३ । ९ । “पद्मरागोचितां सीतां रक्तचन्दनसेविनीम् । वर्षमुष्णञ्च शीतञ्च नेष्यत्याशु विवर्णताम् ॥”) तत्पर्य्यायः । तिलपर्णो २ पत्राङ्गम् ३ रञ्ज-

पृष्ठ ४/०७२

नम् ४ कुचन्दनम् ५ । इत्यमरः । १ । ६ । १३२ ॥ ताम्रसारम् ६ ताम्रवृक्षः ७ चन्द- नम् ८ । इति रत्नमाला ॥ लोहितम् ९ शोणितचन्दनम् १० रक्तसारम् ११ ताम्र- सारकम् १२ क्षुद्रचन्दनम् १३ अर्कचन्द- नम् १४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्ताङ्गम् १५ प्रवालफलम् १६ । इति भावप्रकाशः ॥ पत्त- ङ्गम् १७ पत्तगम् १८ रक्तबीजम् १९ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । अतिशीतल- त्वम् । तिक्तत्वम् । ईक्षणगतास्रदोषभूतपित्त- कफकासज्वरभ्रान्तिजन्तुवमथुतृषानाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “रक्तं शीतं गुरु स्वादु च्छर्द्दितृष्णास्रपित्तहृत् । तिक्तनेत्रहितं वृष्यं ज्वरव्रणविषापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “रक्तपित्तहरं बल्यं चक्षुष्यं रक्तचन्दनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ रक्तचित्रकः, पुं, (रक्तो रक्तवर्णश्चित्रकः ।) क्षुपविशेषः । राङ्गचिता इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । कालः २ अत्यालः ३ कालमूलः ४ अतिदीप्यः ५ मार्ज्जारः ६ अग्निः ७ दाहकः ८ पावकः ९ चित्राङ्गः १० महाङ्गः ११ । अस्य गुणाः । प्रत्नकायकरत्वम् । रुच्यत्वम् । कुष्ठ- घ्नत्वम् । लोहवेधकत्वम् । रसनियामकत्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तचूर्णं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं चूर्णम् ।) सिन्दू- रम् । इति हारावली । ४४ ॥ रक्तवर्णचूर्ण- मात्रञ्च ॥ रक्तजन्तुकः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णो जन्तुः । ततः स्वार्थे कन् । अथवा रक्ता आसक्ता जन्तवोऽस्मिन् ।) भूनागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तवर्णजन्तु- मात्रञ्च ॥ रक्तजिह्वः, पुं, (रक्ता रक्तवर्णा शोणितपानादौ आसक्ता वा जिह्वा यस्य ।) सिंहः । इति शब्दमाला ॥ रक्तवर्णजिह्वायुक्ते, त्रि ॥ रक्तझिण्टी, स्त्री, (रक्ता रक्तवर्णा झिण्टी ।) रक्तवर्णझिण्टीपुष्पवृक्षः । तत्पर्य्यायः । कुरु- वकः २ । इत्यमरः ॥ (विशेषोऽस्याः कुरुवक शब्द ज्ञातव्यः ॥) रक्ततुण्डः, पुं, (रक्तौ तुण्डौ यस्य ।) शुकपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहितमुखयुक्ते, त्रि ॥ रक्ततुण्डकः, पुं, (रक्तस्तुण्डो यस्य । कन् । भूनागः ।) इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्ततृणा, स्त्री, (रक्तानि तृणान्यस्याम् ।) गोमू- त्रिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तत्रिवृत्, स्त्री, (रक्ता त्रिवृत् ।) रक्तवर्ण- त्रिवृता । लाल तेउडी । इति भाषा ॥ तत् पर्य्यायः । कालिन्दी २ त्रिपुटा ३ ताम्रपुष्पिका ४ कुलवर्णा ५ मसूरी ६ अमृता ७ काक नासिका ८ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । कटु त्वम् । उष्णत्वम् । रेचनत्वम् । ग्रहणीमल-

विष्टम्भहारित्वम् । हितकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अस्या विशेषो यथा, -- “तयोर्मुख्यतरं विद्धि मूलं यदरुणप्रभम् । सुकुमारे शिशौ वृद्धे मृदुकोष्ठे च तत् शुभम् ॥” इति चरके कल्पस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥ “अरुणाभं तृवृन्मूलं श्रेष्ठं मूलविरेचने ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४४ अध्यायः ॥) रक्तदन्तिका, स्त्री, (रक्ता दन्ताः अस्याः) रक्तदन्ता + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) चण्डिका । यथा, -- “भक्षयन्त्याश्च तानुग्रान् वैप्रचित्तान् महा- सुरान् । रक्ता दन्ता भविष्यन्ति दाडिमीकुसुमोपमाः ॥ ततो मां देवताः स्वर्गे मर्त्यलोके च मानवाः । स्तुवन्तो व्याहरिष्यन्ति सततं रक्तदन्तिकाम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये । ९१ । ४० ॥ रक्तदला, स्त्री, (रक्तानि दलान्यस्याः ।) नलिका । चिविल्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तदृक्, [श्] पुं स्त्री, (रक्ता दृक् दृष्टिर्यस्य ।) कपोतः । इति केचित् ॥ रक्त वर्णचक्षुर्व्वि- शिष्टे, त्रि ॥ रक्तधातुः, पुं, (रक्तो रक्तवर्णो धातुः ।) गैरि कम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “गैरिकं रक्तधातुश्च गैरेयं गिरिजन्तथा । सुवर्णगैरिकन्त्वन्यत्ततो रक्ततरं हि तत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ताम्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तवर्णधातु मात्रञ्च ॥ रक्तनालः, पुं, (रक्तो नालोऽस्य ।) जीवशाकः इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्य जीव शाकशब्दे विज्ञेयम् ॥) रक्तनासिकः, पुं, (रक्ता नासिकास्य ।) पेचकः । इति शब्दरत्नावली ॥ लोहितनासायुक्ते, त्रि ॥ रक्तपः, पुं, (रक्तं पिबतीति । पा + कः ।) राक्षसः । इति मेदिनी । पे, २१ ॥ रक्तपान- कर्त्तरि, त्रि ॥ रक्तपक्षः, पुं, (रक्तौ पक्षौ अस्य ।) गरुडः । इति केचित् ॥ रक्तपत्रिका, स्त्री, (रक्तानि पत्राण्यस्याः । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वञ्च ।) नाकुली । रक्त- पुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहितपत्रञ्च । रक्तपदी, स्त्री, क्षुद्रवृक्षविशेषः । यथा, -- “शमीपत्रा रक्तपदी समङ्गाञ्जलिकारिका ॥” इति जटाधरः ॥ रक्तपद्मः, पुं क्ली, (रक्तो रक्तवर्णो पद्मः ।) रक्त- वर्णकमलम् । तत्पर्य्यायः । रक्तसरोरुहम् २ रक्तोत्पलम् ३ कोकनदम् ४ । इत्यमरः । १ । १० । ४२ ॥ अस्य प्रमाणं यथा, -- “यैषा ललितकान्ताख्या देवी मङ्गलचण्डिका । वरदाभयहस्ता च द्विभुजा गौरदेहिका ॥ रक्तपद्मासनस्था च जटामुकुटमण्डिता ॥

रक्तकौषेयवस्त्रा च स्मितवक्त्रा शुभानना । नवयौवनसम्पन्ना चार्व्वङ्गी ललितप्रभा ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ रक्तपल्लवः, पुं, (रक्ताः षल्लवा अस्य ।) अशोक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहितपत्रञ्च ॥ रक्तपा, स्त्री, (रक्तं पिबतीति । पा + कः + स्त्रियां टाप् ।) जलौका । डाकिनी । इति मेदिनी । गे, २१ ॥ शोणितपानकर्त्तरि, त्रि ॥ रक्तपाकी, स्त्री, (पच्यते इति । पच् + घञ् । रक्तः रक्तवर्णः पाके यस्याः ।) बृहती । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपाता, स्त्री, (रक्तं पातयतीति । पत + णिच् + अच् । स्त्रियां टाप् ।) जलौका । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्तपादः, पुं, (रक्तौ पादावस्य ।) शुकपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । ७ । ६ । ५७ । “रक्षोगणस्योपरिष्टात् परिभ्रमति कालवत् । कपोता रक्तपादाश्च सारिका विद्रुता ययुः ॥” तथा च याज्ञवल्क्यः । १ । १७५ । “चाषांश्च रक्तपादांश्च सौनं वल्लूरमेव च । मत्स्यांश्च कामतो जग्ध्वा सोपवासस्त्र्यहं चरेत् ॥”) लोहितचरणयुक्ते, त्रि ॥ रक्तपादी, स्त्री, (रक्ताः पादा अस्याः ।) लज्जालुः । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “लज्जालुः स्यात् शमीपत्रा समङ्गा जल- कारिका । रक्तपादी नमस्कारी नाम्ना खदिरकेत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हंसपदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपायिनी, स्त्री, (रक्तं पातुं शीलमस्याः । पा + णिनि । स्त्रियां ङीष् ।) जलौका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपायी, [न्] त्रि, (रक्तं पातुं शीलमस्य । पा + णिनिः ।) रक्तपानशीलः । इति व्याकर- णम् ॥ रक्तपारदं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं पारदम् ।) हिङ्गु- लम् । इति हारावली । १५५ ॥ जटाधरे, पुं ॥ रक्तपिण्डं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णं पिण्डमिव ।) जवापुष्पम् । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्तपिण्डकः, पुं, (रक्तपिण्डमिवेति । रक्तपिण्ड + इवार्थे कन् ।) रक्तालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपित्तं, क्ली, (रक्तदूषकं पित्तमिति । मध्यपदलोपी कर्म्मधारयः । “रक्तञ्च पित्तञ्च रक्तपित्त- मिति द्वन्द्ब इति सुश्रुतः । रक्तञ्च तत् पित्तञ्चेति रक्तपित्तं रागप्राप्तं पित्तमिति कर्म्मधारय इति चरकः ।”) रोगविशेषः । तस्य निदानं यथा, धन्वन्तरिरुवाच । “अथातो रक्तपित्तस्य निदानं प्रवदाम्यहम् । भृशोष्णतिक्तकट्वम्ललवणादिविदाहिभिः ॥ कोद्रवोद्दालकैश्चान्यैस्तदुक्तैरतिसेवितैः । कुपितं पित्तलैः पित्तं द्रवं रक्तञ्च मूर्च्छयेत् ॥

पृष्ठ ४/०७३

ते मिथस्तुल्यरूपत्वमागम्य व्याप्नुवंस्तनुम् । पित्तरक्तस्य विकृतेः संसर्गाद्दूषणादपि ॥ गन्धवर्णानुवृत्तेषु रक्ते न व्यपदिश्यते । प्रभवत्यसृजस्तस्मात् प्लीहतो यकृतश्च तत् ॥ शिरोगुरुत्वमरुचिः शीतेच्छा मधुकोत्कफः । छर्द्दितृट्छर्द्दिवैभत्स्यं काशः श्वासो भ्रमः क्लमः ॥ लोहितोऽलोहितो मत्स्यामगन्ध्यास्यञ्च विज्वरः । रक्तहारिद्रहरितवर्णता नयनादिषु ॥ नीललोहितपीतानां वर्णानामविचेतनम् । स्वप्ने तदर्थधर्म्मित्वं भवत्यस्मिन् भविष्यति ॥ ऊर्द्ध्वं नासाक्षिकर्णास्यैर्म्मेढ्रयोनिगुदैरधः । कुपितं रोमकूपैश्च समस्तैस्तत् प्रवर्त्तते ॥ ऊर्द्ध्वं साध्यं कफाद्यस्मात् तद्बिरेचनसाधितम् । बह्वौषधञ्च पित्तस्य विरेको हि वरौषधम् ॥ अनुबन्धी कफो यश्च तत्र तस्यापि शुद्धिकृत् । कषायाः स्वादवो यस्य विशुद्धे श्लेष्मलोहिताः ॥ कटुतिक्तकषाया वा ये निसर्गात् कफावहाः । अधो याप्यञ्च नामुष्मात् तत् प्रवर्द्धनसाधनम् ॥ अल्पौषधञ्च पित्तस्य वमनं ननु चौषधम् । अनुबन्धि च लोपस्य शान्तपित्तनरस्य तत् ॥ कषायाश्च हितास्तस्य मधुरा एव केवलम् । कफमारुतसंस्पृष्टमसाध्यमुपनायनम् ॥ असह्यप्रतिलोमत्वादसाध्यादौषधस्य च । नहि संशोधनं किञ्चिदस्य च प्रतिलोमनम् ॥ शोधनं प्रतिलोमञ्च रक्तपित्ते विनिर्ज्जितम् । एवमेवोपशमनं सर्व्वशोधनमिष्यते ॥ संसृष्टेष्वाह दोषेषु सर्व्वथा छर्द्दनं हितम् । तत्र दोषोऽत्र गमनं शिवास्त्र इव लक्ष्यते । उपद्रवाश्च विकृतं फलतस्तेषु चाधिकम् ॥” इति गारुडे १५३ अध्यायः ॥ * ॥ तस्यौषधं यथा, -- “त्रिवृता त्रिफला श्यामा पिप्पली शर्क्करा मधु । मोदकः सन्निपातान्तो रक्तपित्तज्वरापहः ॥ वाशायां विद्यमानायामाशायां जीवितस्य च । रक्तपित्ती क्षयी कासी किमर्थमव्रसीदति ॥ अटरूषकमृद्वीकापथ्याक्वाथः सशर्करः । क्षौद्राढ्यः कासनश्वासरक्तपित्तनिवर्हणः ॥” इति गारुडे १७४ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “तत्र रक्तपित्तस्य निदानपूर्व्विकां संप्राप्तिमाह । ‘घर्म्मव्यायामशोकाध्वव्यवायैरतिसेवितैः । तीक्ष्णोष्णक्षारलवणैरम्लैः कटुभिरेव च । पित्तं विदग्धं स्वगुणैर्व्विदहत्याशु शोणितम् ॥’ तीक्ष्णं मरिचादि । उष्णोऽग्नितापादिः । क्षारो यवक्षारादिः । विदग्धं दूषितम् । स्वगुणैः स्वकारणैर्गुणैस्तीक्ष्णादिभिः । गुणैरिति बहु- त्वेन तीक्ष्णाम्ललवणकटूष्णघर्म्मादयो गृह्यन्ते । विदहति दूषयति ॥ * ॥ रक्तपित्तस्य सामान्य- लक्षणमाह । ‘ततः प्रवर्त्तते रक्तमूर्द्ध्वं वाधो द्बिधापि वा ।’ रक्तमित्युपलक्षणम् । तत्संसर्गि पित्तञ्च । अत- एव रक्तञ्च पित्तञ्च रक्तपित्तमिति द्बन्द्व इति

सुश्रुतः ॥ रक्तञ्च तत् पित्तञ्चेति रक्तपित्तं राग- प्राप्तं पित्तमिति कर्म्मधारय इति चरकः ॥ मार्गानाह । ‘ऊर्द्ध्वं नासाक्षिकर्णास्यैर्म्मेढ्रयोनिगुदैरधः । कुपितं रोमकूपैश्च समस्तैस्तत् प्रवर्त्तते ॥’ कुपितमतिकुपितम् ॥ * ॥ पूर्ब्बरूपमाह । ‘सदनं शीतकामित्वं कण्ठधूमायनं वमिः । लोहगन्धिश्च निश्वासो भवत्यस्मिन् भविष्यति ॥’ विशिष्टं रूपमाह । ‘सान्द्रं सपाण्डु सस्नेहं पिच्छिलञ्च कफान्वितम् । श्यावारुणं सफेणञ्च तनुरूक्षञ्च वातिकम् ॥ रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसन्निभम् । मेचकागारधूमाभमञ्जनाभञ्च पैत्तिकम् । संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम् ॥’ सपाण्डु ईषत्पाण्डु । पिच्छिलं मयूरपिच्छच्छवि- युक्तम् । कृष्णं कज्जलाभम् । मेचकं चिक्कण- कृष्णवर्णम् । अञ्जनं श्रोतोऽञ्जनं तदाभम् ॥ * ॥ संसर्गाविशेषेण मार्गभेदमाह । ‘ऊर्द्ध्वगं कफसंसृष्टमधोगं मारुतानुगम् । द्बिमार्गं कफवाताभ्यां उभाभ्यां तत्प्रवर्त्तते ॥’ * ॥ उपद्रवानाह । ‘दौर्ब्बल्यश्वासकासज्वरवमथुमदाः पाण्डुता दाहमूर्च्छा भुक्ते घोरो विदाहस्त्वधृतिरपि सदा हृद्य- तुल्या च पीडा । तृष्णा कोष्ठस्य भेदः शिरसि च तपनं पूति- निष्ठीवनञ्च द्बेषो भुक्तेऽविपाको विकृतिरपि भवेद्रक्तपि- त्तोपसर्गाः ॥’ उपसर्गा उपद्रवाः । विकृतिर्मांसप्रक्षालनाभ- त्वादिः ॥ * ॥ साध्यत्वादिकमाह । ‘एकदोषानुगं साध्यं द्बिदोषं याप्यमुच्यते । यत्त्रिदोषमसाध्यं स्यान्मन्दाग्नेरतिवेगवत् ॥ ऊर्द्धं साध्यमधो याप्यमसाध्यं युर्गपद्गतम् । व्याधिभिः क्षीणदेहस्य वृद्धस्यानश्नतश्च यत् ॥’ साध्यमाह । ‘एकमार्गं बलवतो नातिवेगं न चोत्थितम् । रक्तपित्तं सुखे काले साध्यं स्यान्निरुपद्रवम् ॥’ सुखे काले हिमशिशिरयोः ॥ * ॥ असाध्यमाह । ‘मांसप्रक्षालनाभं क्वथितमिव च यत् कर्दमाम्भो- निभं बा मेदः पूयास्रकल्पं यकृदिव यदि वा पङ्कजं वा कफाभम् । यत् कृष्णं यच्च नीलं भृशमपि कुणपं यत्र चोक्ता विकारा- स्तद्धर्ज्ज्यं रक्तपित्तं सुरपतिधनुषा यच्च तुल्यं विभाति ॥’ उक्ता विकारा दौर्ब्बल्यादयः । सुरपतिधनुषा तुल्यं नानावर्णम् । ‘येन चोपहतो रक्तं रक्तपित्तन मानवः । पश्येद्दृश्यं वियच्चापि तच्चासाध्यमसंशयम् ॥’ येन रक्तपित्तेन उपहतो मनुष्यः दृश्यं घटपटा-

दिकं वियच्च रक्तं पश्यति स नश्यति वियच्चापि अदृश्यमपीत्यर्थः ॥ * ॥ अरिष्टमाह । ‘लोहितं छर्दयेद्यस्तु बहुशो लोहितेक्षणः । लोहितोद्गारदर्शी च म्रियते रक्तपित्तकः ॥’ लोहितोद्गारदर्शी व्याधिमहिम्नोद्गारमपि लोहितं पश्यति इत्यर्थः ॥ * ॥ अथ रक्तपित्तस्य चिकित्सा । ‘पित्तास्रं स्तम्भयेन्नादौ प्रवृत्तं बलिनोऽन्नतः । हृत्पाण्डुग्रहणीरोगप्लीहगुल्मज्वरादिकृत् ॥ शालिषष्टिकनीवारकोरदूषप्रसाधिकाः श्यामाकाश्च प्रियङ्गुश्च भोजनं रक्तपित्तिनाम् ॥’ प्रियङ्गुः कङ्गुः । ‘मसूरमुद्गचणकाः समकुष्ठाढकीफलाः । प्रशस्ताः सूपयूषार्थे कल्पिता रक्तपित्तिनाम् । दाडिमामलकं विद्बानम्लार्थे चापि दापयेत् । पटोलनिम्बवेत्राग्रप्लक्षवेतसपल्लवाः ॥ शाकार्थे शाकसात्म्यानां तण्डुलीयादयो हिताः । पारावतान् कपोतांश्च लावान्रक्ताक्षवर्त्तकान् ॥ शशान् कपिञ्जलानेणान् हरिणान् कालपुच्छ- कान् । रक्तपित्तहरान् विद्याद्रसांस्तेषां प्रयोजयेत् ॥ ईषदम्लाननम्लांश्च घृतभृष्टान् ससैन्धवान् । कफानुग्रे यूषशाके दद्याद्बातानुगे रसम् ॥ पथ्यं सतिलयूषेण ससितालाजशक्तुभिः । धान्याकधात्रीवासानां द्राक्षापर्पटयोर्हिमः । रक्तपित्तं ज्वरं दाहं तृष्णां शोषञ्च नाशयेत् ॥’ धान्याकादेर्हिमः ॥ * ॥ ‘ह्रीवेरमुत्पलं ध्यान्यं चन्दनं यष्टिकामृता । उषीरञ्च वृषश्चैषां क्वाथं समधुशर्करम् ॥ पाययेत्तेन सद्यो हि रक्तपित्तं प्रणश्यति । रक्तपित्तं जयत्युग्रं तृष्णां दाहं ज्वरं तथा ॥ * ॥ पुराणं पीनमानीय कुष्माण्डस्य फलं दृढम् । तद्बीजाधारबीजत्वक्शिराशून्यं समाचरेत् ॥ ततस्तस्य तुलां नीत्वा पचेज्जलतुलाह्वये । तस्मिन्नीरेऽर्द्धशिष्टे तु यत्नतः शीतलीकृते ॥ तानि कुष्माण्डखण्डानि पीडयेद्दृढवाससा । यत्नतस्तज्जलं नीत्वा पुनः पाकाय धारयेत् ॥ कुष्माण्डं शोषयेद्घर्म्मे ताम्रपात्रे ततः क्षिपेत् । क्षिप्त्वा तत्र घृतप्रस्थं कुष्माण्डं तेन भर्ज्जयेत् ॥ मधुवर्णं तदालोक्य तज्जलं तत्र निःक्षिपेत् । सितायाश्च तुलां तत्र क्षिप्त्वा तल्लेहवत् पचेत् ॥ सुपक्वे पिप्पलीशुण्ठीजीराणां द्वे पले पृथक् । पृथक् पलार्द्धं धन्याकपत्रैलामरिचं त्वचम् ॥ चूर्णमेषां क्षिपेत्तत्र घृतार्द्धं क्षौद्रमावपेत् । एतत् पलमितं खादेदथवाग्निबलं यथा ॥ खण्डकुष्माण्डलेहोऽयं रक्तपित्तं विनाशयेत् । पित्तज्वरं तृषां दाहं प्रदरं कृशतां वमिम् ॥ स्वरभेदं सहृद्रोगं कासं श्वासं क्षतं क्षयम् । नाशयत्येव वृष्योऽयं बृंहणो बलवर्द्धनः ॥’ इति खण्डकुष्माण्डावलेहः ॥ * ॥ ‘शतावरीमूलकल्कं कल्कात् क्षीरं चतुर्गुणम् । क्षीरतुल्यं घृतं गव्यं सितया कल्कतुल्यया ॥

पृष्ठ ४/०७४

घृतशेषं पचेत्तत्तु पलार्द्धं लेहयेत् सदा । रक्तपित्तं ह्मम्लपित्तं क्षयं श्वासञ्च नाशयेत् ॥’ शतावरीपाकः । इति रक्तपित्ताधिकारः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य सनिदानपूर्ब्बरूपलक्षणं सम्प्राप्तिश्च । “पित्तं यथा भूतं लोहितपित्तसंज्ञां लभते तत्तथानुव्याख्यास्यामः । यदा यस्तु जन्तुर्यव- कोद्दालककोरदूषकप्रायाण्यन्नानि नित्यं भुङ्क्ते भृशोष्णतीक्ष्णमपि चान्यदन्नजातं निष्पावमाष- कुलत्थक्षारसूपोपहितं दधिमण्डोदश्वित् कट्वम्ल- काञ्जिकोपहितं वाराहमाहिषाविकमत्स्यगव्य- पिशितं पिण्याकं पिण्डालकशाकोपहितं मूलक-सर्षपलशुनकरञ्जशिग्रुकखरयूषभूस्तृणक- सुमुखसुरसकुठेरकण्डीरकालक-पर्णासक्षवक- फणिज्झकोपदंशं सुरासौवीरतुषोदकभैरेय- मेदकमधूलककुवरवदराम्लप्रायानुपानं पिष्टान्नो- त्तरभूयिष्ठमुष्णाभितप्तो चातिमात्रमतिवेलं वा पयसा समश्नाति रौहिणीकलकङ्कापोतं वा सर्षपतैलक्षारसिद्धं कुलत्थमाषपिण्याकजाम्बव- लकुचपक्वैः शौक्तिकैर्वा सह क्षीरमाममतिमात्र- मथवा पिबत्युष्णाभितप्तस्तस्यैवमाचरतः पित्तं प्रकोपमापद्यते । लोहितञ्च स्वप्रमाणमतिवर्त्तते । तस्मिन् प्रमाणातिप्रवृत्ते पित्तं प्रकुपितं शरीर- मनुसर्पद्यदैव यकृत्प्लीहप्रभवानां लोहित- वहानां श्रोतसां लोहिताभिष्यन्दगुरूणि मुखा- न्यासाद्य प्रतिपद्यते तदैव लोहितं दूषयति । संसर्गान्तर्लोहितप्रदूषणाल्लोहितगन्धवर्णानु- विधानाच्च पित्तं लोहितमित्याचक्षते । तस्ये- मानि पूर्ब्बरूपाणि । तद्यथा । अनन्नाभि- लाषो भुक्तस्य विदाहः शुक्ताम्लरसगन्ध उद्- जरच्छन्दषोऽभीक्ष्णागमनं छर्द्दितस्य वीभत्सता स्वरभेदो गात्राणां सदनं परिदाहश्च मुखा- द्धूमागम इव लोहलोहितमत्स्यामगन्धित्व- मपि चास्यस्य रक्तहरितहारिद्रवत्त्वमङ्गावयव- शकृन्मूत्र-स्वेदलालाशिङ्घानकास्यकर्णमलपिड- कोलिकापिडकारामसंवेदनालोहितनीलपीत- श्यावानामर्च्चिष्मताञ्च रूपाणां स्वप्नदर्शन- मभीक्ष्णमिति लोहितपित्तपूर्ब्बरूपाणि । उप- द्रवास्तु खलु दौर्ब्बल्यारोचकाविपाकश्वास- कासज्वरातीसारशोफशोषपाण्डुरोगस्वरभेदाः । मार्गौ पुनरस्य द्बौ ऊर्द्ध्वञ्चाधश्च तद्बहुश्लेष्मणि शरीरे श्लेष्मसंसर्गादूर्द्ध्वं प्रपद्यमानं कर्णनासिका- नेत्रास्येभ्यः प्रच्यवते । बहुवाते तु शरीरे वात- संसर्गादधः प्रपद्यमानं मूत्रपुरीषमार्गाभ्यां प्रच्यवते । बहुवातश्लेष्मणि तु शरीरे श्लेष्मवात- संसर्गादद्बावपि मार्गौ प्रपद्यते । तौ मार्गौ प्रपद्यमानं सर्व्वेभ्य एव यथोक्तेभ्यः खेभ्यः प्रच्य- वते शरीरस्य । तत्र यदूर्द्ध्वभागं तत्साध्यं विरे- चनोपक्रमणीयत्वात् बह्वौषधत्वाच्च । यदधो- भागं तदयाप्यं वमनोपक्रमणीयत्वात् अल्पौषध- त्याच्च । यदुभयभागं तदसाध्यं वसनविरेचना योगित्वादनौषधत्वाच्च । रक्तपित्तप्रकोपस्तु खलु

पुरा दक्षयज्ञोद्ध्वंसे रुद्रकोपामर्शाग्निना प्राणिनां परिगतशरीरप्राणानामनुज्वरमभवत् । तस्या- शुकारिणो दावाग्नेरिवापतितस्यात्ययिकस्याशु प्रशान्तौ यतितव्यं मात्रां देशं कालञ्चाभि- समीक्ष्य सन्तर्पणेनापतर्पणेन वा मृदुमधुर- शिशिरतिक्तकषायैरभ्यवहार्य्य प्रदेहपरिषेका- वगाहसंस्पर्शनैर्वमनाद्यैर्वा तत्रावहितेनेति ॥” संक्षेपतोऽस्योपशमनोपायो यथा, -- “साध्यं लोहितपित्तं तद्यदूर्द्ध्वं प्रतिपद्यते । विरेचनस्य योगित्वाद्बहुत्वाद्भेषजस्य च ॥ वमनं नहि पित्तस्य हरणे श्रेष्ठमुच्यते । यश्च तत्रानुगो वायुस्तच्छान्त्यै चावरं मतम् ॥ स्याच्च योगावहन्तत्र कषायं तिक्तकानि च । तस्माद्याप्यं समाख्यातं यद्रक्तमनुलोमगम् ॥ रक्तपित्तन्तु यन्मार्गौ द्वावपि प्रतिपद्यते । असाध्यमपि तज्ज्ञेयं पूर्ब्बोक्तादपि कारणात् ॥ नहि संशोधनं किञ्चिदस्त्यस्य प्रतिमार्गगम् । प्रतिमार्गञ्च हरणं रक्तपित्ते विधीयते ॥ एवमेवोपशमनं सर्व्वशो नास्य विद्यते । संसृष्टेषु च दोषेषु सर्व्वजिच्छमनं मतम् ॥ इत्युक्तं त्रिविधोदर्कं रक्तं मार्गविशेषता ॥ एभ्यस्तु खलु हेतुभ्यः किञ्चित् साध्यं न सिध्यति । प्रेष्योपकरणाभावात् दौरात्म्याद्बैद्यदोषतः ॥ अकर्म्मतश्च साध्यत्वं कश्चिद्रोगोऽतिवर्त्तते । तत्र साध्यत्वमेकं स्यात् साध्ययाप्यपरि- क्रमात् ॥ रक्तपित्तस्य विज्ञानमिदं तस्योपदेक्ष्यते । यत् कृष्णमथवा नीलं यद्बा शक्रधनुष्प्रभम् ॥ रक्तपित्तमसाध्यन्तद्वाससो रञ्जनञ्च यत् । भृशं पूत्यतिमात्रञ्च सर्व्वोपद्रववच्च यत् ॥ बलमांसक्षये यच्च तच्च रक्तमसिद्धिमत् ॥ येन चोपहतो रक्तं रक्तपित्तेन मानवः । पश्येद्दृश्यं वियच्चैव तच्चासाध्यमसंशयम् ॥ तत्रासाध्यं परित्यज्यं याप्यं यत्नेन यापयेत् । साध्यञ्चावहितः सिद्धैर्भेषजैः साधयेद्भिषक् ॥ कारणं नाम निर्व्वृत्तिं पूर्ब्बरूपाण्युपद्रवान् । मार्गो दोषानुबन्धञ्च साध्यत्वं न च हेतुमत् ॥ निदाने रक्तपित्तस्य व्याजहार पुनर्व्वसुः । वीतमोहरजोदोषलोभमानमदस्पृहः ॥” इति चरके निदानस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥ * ॥ अथास्य चिकित्सायां रसाः । “सूतं गन्धं माक्षिकञ्चैव लौहं सर्व्वं घृष्टं त्रैफलेनोदकेन । लोहे पात्रे गोमयैः पाचयित्वा रात्रौ दह्यात् रक्तपित्तप्रशान्त्यै ॥ इति सुधानिधीरसः ॥ मृताभ्रमुण्डतीक्ष्णञ्च माक्षिकं रसतालकम् । गन्धकञ्च भवेत्तुल्यं यष्टिद्राक्षामृताद्रवैः ॥ दिनैकं मर्द्दयेत् खल्वे सिताक्षौद्रयुतावटी । माषामात्रा निहन्त्याशु रक्तपित्तं सुदारुणम् । ज्वरं दाहं तृषां वान्तिं शीषं पित्तान्तको रसः ॥ इति रक्तपित्तान्तको रसः ॥

शर्करातिलसंयुक्तं त्रिकत्रययुतन्त्वयः । रक्तपित्तं निहन्त्याशु अम्लपित्तहरं परम् ॥ इति शर्कराद्यं लौहम् ॥” इति वैव्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे रक्तपित्ताधिकारे ॥ अथास्य पथ्यापथ्यविधिः । “अधोगते छर्दनमूर्द्ध्वनिर्गमे विरेचनं स्यादुभयत्र लङ्घनम् । पुरातनाः षष्टिकशालिकोद्रव- प्रियङ्गुनीवारयवप्रसातिकाः ॥ मुद्गा मसूराश्चणकास्तु वर्य्यो- मुकुष्टकाश्चिङ्गटवर्म्मिमत्स्याः । शशः कपोतो हरिणैनलाव- शरालिपारावंतवर्त्तकाश्च ॥ वका उरभ्राश्च सकालपुच्छाः कपिञ्जलाश्चापि कषायवर्गः । गवामजायाश्च पयो घृतञ्च घृतं महिष्याः पनसं पियालम् ॥ रम्भाफलं कञ्चटतण्डुलीय- पटोलवेत्राग्रमहार्द्रकाणि । पुराणकुष्माण्डफलञ्च पक्व- फलानि तद्बीजजलानि वासा ॥ स्वादूनि विम्बानि च दाडिमानि खर्ज्जूरधात्रीमिषिनारिकेलम् । कशेरुशृङ्गाटमरुष्कराणि कपित्थशालूकपरूषकाणि ॥ भूनिम्बशाकं पिचुमर्द्दपत्रं तुम्बीकलिङ्गानि च लाजसक्तुः । द्राक्षा सिता माक्षिकमैक्षवश्च शीतोदकञ्चौद्भिदवारि चापि ॥ सेकोऽवगाहः शतधौतसर्पि- रभ्यङ्गयोगः शिशिरप्रदेहः । हिमानिलश्चन्दनमिन्दुपादाः कथा विचित्राश्च मनोऽनुकूलाः ॥ धारागृहं भूमिगृहं सुशीतं वैदूर्य्यमुक्तामणिधारणञ्च । रम्भोत्पलाम्भोरुहपत्रशय्या क्षौमाम्बरञ्चोपवनं सुशीतम् ॥ प्रियङ्गुकाचन्दनरूषिताना- मालिङ्गनञ्चापि वराङ्गनानाम् । पद्माकराणां सरितां ह्रदानां चन्द्रोदयानां हिमवद्दरीणाम् ॥ सुशीतलानां गिरिनिर्झराणां स्रुतिः प्रशस्तानि च कीर्त्तितानि । प्रणीरनीरं हिमवालुका च मित्रं नृणां शोणितपित्तरोगे ॥” अथापथ्यानि । “व्यायामाध्वनिषेवणं रविकरस्तीक्ष्णानि कर्म्माणि च । क्षोभो वेगविधारणञ्चपलता हस्त्यश्वयानानि च ॥ स्वेदास्रस्रुतिधूमपानसुरतक्रोधाः कुलत्थो गुडो वार्त्ताकं तिलमाषसर्षपदधिक्षाराणि कौपं मयः ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधौ रक्तपित्ताधिकारः ॥)

पृष्ठ ४/०७५

रक्तपिक्तहा, स्त्री, (रक्तपित्तं हन्तीति । हन् + डः । स्त्रियां टाप् ।) रक्तघ्नी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ गाँठिया दूर्व्वा इति भाषा ॥ (विवृतिरस्याः रक्तघ्नीशब्दे ज्ञातव्या ॥) रक्तपुनर्नवा, स्त्री, (रक्ता रक्तवर्णा पुनर्नवा ।) रक्तवर्णपुनर्नवाशाकः । तत्पर्य्यायः । क्रूरा २ मण्डलपत्रिका ३ रक्तकाण्डा ४ वर्षकेतुः ५ लोहिता ६ रक्तपत्रिका ७ वैशाखी ८ रक्त- वर्षाभूः ९ शोफघ्नी १० पुष्पिका ११ विकस्वरा १२ विषघ्नी १३ प्रावृषेण्या १४ सारिणी १५ वर्षा- भवः १६ शोणपत्रः १७ भौमः १८ पुनर्भवः १९ नवः २० नब्यः २१ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । सारकत्वम् । शोफरक्तप्रदरदोषपाण्डुपित्तनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपुष्पः, पुं, (रक्तं पुष्पमस्य ।) करवीरः । इति जटाधरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “करवीरः श्वेतपुष्पः शतकुम्भोऽश्वमारकः । द्वितीयो रक्तपुष्पश्च चण्डातो लगुडस्तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रौहितवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ रक्तकाञ्चन- वृक्षः । दाडिमवृक्षः । वकवृक्षः । इति रत्न- माला ॥ बन्धूकवृक्षः । पुन्नागवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रक्तवर्णपुष्पविशिष्टे, त्रि ।) यथा, बृहत्संहितायाम् । १५ । १४ । “इन्द्राग्निदैवते रक्तपुष्पफलशाखिनः सतिल- मुद्गाः । कार्पासमाषचणकाः पुरन्दरहुताशभक्ताश्च ॥”) रक्तपुष्पकः, पुं, (रक्तं पुष्पमस्य । कन् ।) पलाश- वृक्षः । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पलाशः किंशुकः पर्णो यज्ञियो रक्तपुष्पकः । क्षारश्रेष्ठो वातहरो ब्रह्मवृक्षः समिद्वरः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रौहितकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ पर्प्पटः । शाल्मलिवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपुष्पा, स्त्री, (रक्तं पुष्पं अस्याः ।) शाल्मलि- वृक्षः । इति जटाधरः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “शाल्मलिस्तु भवेन्मोचा पिच्छिला पूरणीति च । रक्तपुष्पा स्थिरायुश्च कण्टकाढ्या च तूलिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पुनर्नवा । तत्पर्य्यायो यथा, -- “पुनर्नवा परारक्ता रक्तपुष्पा शिलाटिका ॥” सिन्दूरी । तत्पर्य्यायो यथा, -- “सिन्दूरी रक्तबीजा च रक्तपुष्पा सुकोमला ॥” इति भावप्रकाशः ॥) रक्तपुष्पिका, स्त्री, (रक्तपुष्पा + कन् । टापि अत इत्वम् ।) लज्जालुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रक्तपुनर्नवा । भूपाटलिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तपुष्पी, स्त्री, (रक्तं पुष्पं अस्याः । ङीष् ।) पाटलीवृक्षः । इति जटाधरः ॥ जवा । आवर्त्त- कीलता । नागदमनी । करुणीवृक्षः । उष्ट्र- काण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धातकी ।

तत्पर्य्यायो यथा, -- “धातकी रक्तपुष्पी स्यात् कुञ्जरा मध्यवासिनी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) रक्तपूरकं, क्ली, (रक्लं पूरयतीति । पूर् + ण्वुल् ।) वृक्षाम्लम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवणमस्य बृक्षाम्लशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) रक्तप्रसवः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णः प्रसवः पुष्पमस्य ।) रक्तकरवीरः । रक्ताम्लानः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रक्तफलः, पुं, (रक्तं लोहितवर्णं फलमस्य ।) वटवृक्षः । इति जटाधरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “वटो रक्तफलः शृङ्गी न्यग्रोधः स्कन्दजो ध्रुवः । क्षीरी वैश्रवणो वासो बहुपादो वनस्पतिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तफला, स्त्री, (रक्तं पक्वदशायां लोहितवर्णं फलमस्याः ।) विम्बिका । इत्यमरः । २ । ४ । १३९ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “तुष्टी रक्तफला विम्बी तुण्डिकेरी च विम्बिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) स्वर्णवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “स्वर्णवल्ली रक्तफला काकायुः काकवल्लरी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तफेनजः, पुं, (रक्तफेनात् जायते इति । जन् + डः ।) वामपार्श्वस्थक्लोम । तत्पर्य्यायः । पुस्फुषः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २६९ ॥ रक्तबिन्दुः, पु, (रक्तानां बिन्दुः ।) रक्तकणा । यथा, -- “रक्तबिन्दुर्यदा भूमौ पतत्यस्य शरीरतः । समुत्पतति मेदिन्यास्तत्प्रमाणस्तदासुरः ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्यम् ॥) रक्तबीजः, पुं, (रक्तवर्णं बीजमस्य ।) दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अरिष्टकफलः । रीटा इति ख्यातः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “अरिष्टकस्तु माङ्गल्यः कृष्णवर्णोऽर्थसाधनः । रक्तबीजः पीतफेनः फेनिलो गर्भपातनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ रक्तं शोणितं बीजं कारणमस्य ।) असुर- विशेषः । स च शुम्भनिशुम्भसेनापतिः देव्या हतश्च । यथा, -- “पलायनपरान् दृष्ट्वा दैत्यान् मातृगणार्दितान् । योद्धुमभ्याययौ क्रुद्धो रक्तबीजो महासुरः ॥ रक्तबिन्दुर्यदा भूमौ पतत्यस्य शरीरतः । समुत्पतति मेदिन्यास्तत्प्रमाणस्तदासुरः ॥ युयुधे स गदापाणिरिन्द्रशक्त्या महासुरः । ततश्चैन्द्री स्ववज्रेण रक्तबीजमताडयत् ॥ कुलिशेनाहतस्याशु तस्य सुस्राव शोणितम् । समुत्तस्थुस्ततो योधास्तद्रूपास्तत्पराक्रमाः ॥ यावन्तः पतितास्तस्य शरीराद्रक्तबिन्दवः । तावन्तः पुरुषा जातास्तद्बीर्य्यबलविक्रमाः ॥ तस्याहतस्य बहुधा शक्तिशूलादिभिर्भुवि ।

पपात यो वै रक्तौघस्तेनासञ्छतशोऽसुराः ॥ तैश्चासुरासृक्सम्भूतैरसुरैः सकलं जगत् । व्याप्तमासीत्ततो देवा भयमाजग्मुरुत्तमम् ॥ तान् विषण्णान् सुरान् दृष्ट्वा चण्डिका प्राह- सत्वरा । उवाच कालीं चामुण्डे ! विस्तरं वदनं कुरु ॥ मच्छस्त्रपातसम्भूतान् रक्तबिन्दून् महासुरान् । रक्तबिन्दोः प्रतीच्छ त्वं वक्त्रेणानेन वेगिता ॥ भक्षयन्ती चर रणे तदुत्पन्नान् महासुरान् । एवमेष क्षयं दैत्यः क्षीणरक्तो गमिष्यति ॥ भक्ष्यमाणास्त्वया चोग्रा न चोत्पत्स्यन्ति चापरे । इत्युक्त्वा तां ततो देवी शूलेनाभिजघान तम् ॥ मुखेन काली जगृहे रक्तबीजस्य शोणितम् । तस्याहतस्य देहात्तु बहु सुस्राव शोणितम् ॥ यतस्ततस्तद्वक्त्रेण चामुण्डा संप्रतीच्छति । मुखे समुद्गता येऽस्या रक्तपातान्महासुराः । तांश्चखादाथ चामुण्डा पपौ तस्य च शोणितम् ॥ देवी शूलेन वज्रेण वाणैरसिभिरृष्टिभिः । जघान रक्तबीजं तं चामुण्डापीतशोणितम् ॥ स पपात महीपृष्ठे शस्त्रसंघसमाहतः । नीरक्तश्च महीपाल ! रक्तबीजो महासुरः ॥ ततस्ते हर्षमतुलमवापुस्त्रिदशा नृप ! । तेषां मातृगणो जातो ननर्त्तासृङ्मदोद्धतः ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्यम् ॥ (महिषासुरपिता दानवो रम्भ एव जन्मान्तरे रक्तबीजो जातः । यथा, देवीभागवते । ५ । २ । ४४ -- ४९ । “मृतं रम्भं समानीय यक्षास्ते परमं प्रियम् । चितायां रोपयामासुस्तस्य देहस्य शुद्धये ॥ महिषी सा पतिं दृष्ट्वा चितायां रोपितं तदा । प्रवेष्टुं सा मतिं चक्रे पतिना सह पावकम् ॥ वार्य्यमाणापि यक्षैः सा प्रविवेश हुताशनम् । ज्वालामालाकुलं साध्वी पतिमादाय वल्लभम् ॥ महिषस्तु चितामध्यात् समुत्तस्थौ महाबलः । रम्भोऽप्यन्यद्वपुः कृत्वा निःसृतः पुत्त्रवत्सलः ॥ रक्तबीजोऽप्यसौ जातो महिषोऽपि महाबलः । अभिषिक्तस्तु राज्येऽसौ हयारिरसुरोत्तमैः ॥ एवं स महिषो जातो रक्तबीजश्च वीर्य्यवान् । अवध्यस्तु सुरैर्द्दैत्यैर्मानवैश्च नृपोत्तम ! ॥”) रक्तबीजका, स्त्री, (रक्तो रक्तवर्णो बीजोऽस्याः । कन् + टप् ।) तरदीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तमञ्जरः, पुं, (रक्ता रक्तवर्णा मञ्जरी । सा विद्यते- ऽस्येति । “अर्शआदिभ्यः अच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) निचुलवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गुणादयोऽस्य निचुलशब्दे ज्ञातव्याः ॥) रक्तमत्स्यः, पुं, (रक्तो रक्तवर्णो मत्स्यः ।) रक्त- वर्णो मस्त्यविशेषः । यथा, -- “यो रक्ताङ्गो नातिदीर्घो न चाल्पो नातिस्थूलो रक्तमत्स्यः स तूक्तः । शीतो रुच्यः पुष्टिकृद्दीपनोऽसौ नाशं धत्ते किञ्च दोषत्रयस्य ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/०७६

रक्तमूलकः, पुं, (रक्तं रक्तवर्णं मूलमस्य । कन् ।) देवसर्षपवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तमूला, स्त्री, (रक्तं मूलं अस्याः । टाप् ।) लज्जालुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तमेहः, पुं, (मेहनं मेहः रक्तस्य मेहः ।) प्रमेहरोगविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “विस्रमुष्णं सलवणं रक्ताभं रक्तमेहतः ॥” मूत्रं मूत्रयेदिति योजनीयम् । अस्यौषधम् । यथा, -- “चन्द्रप्रभावचामुस्ताभूनिम्बसुरदारवः । हरिद्रातिविषादार्व्वीपिप्पलीमूत्रचित्रकम् ॥ धान्यकं त्रिफला चव्यं विडङ्गं गजपिप्लली । सुवर्णमाक्षिकं व्योषं द्वौ क्षारौ लवणत्रयम् ॥ एतानि टङ्कमात्राणि संगृह्णीयात् पृथक् पृथक् । द्विकर्षहतलोहं स्याच्चतुष्कर्षा सिता भवेत् ॥ शिलाजत्वष्टकर्षं स्यादष्टौ कर्षाश्च गुग्गुलोः । विधिना योजितैरेतैः कर्त्तव्या गुटिका शुभा ॥ चन्द्रप्रभेति विख्याता सर्व्वरोगप्रणाशिनी । निहन्ति विंशतिं मेहान् कृच्छ्रमष्टविधं तथा ॥ चतस्रश्चाश्मरीस्तद्वत् मूत्राधातांस्त्रयोदश । अण्डवृद्धिं पाण्डुरोगं कामलाञ्च हलीमकम् ॥ कासं श्वासं तथा कुष्ठमग्निमान्द्यमरोचकम् । वातपित्तकफव्याधीन् बल्या वृष्या रसायनी ॥ समाराध्य शियं तस्मात् प्रयत्नात् गुटिकामिमाम् । प्राप्तवांश्चन्द्रमा यस्मात् तस्माच्चन्द्रप्रभा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य लक्षणम् । यथा, -- “विस्रं लवणमुष्णञ्च रक्तं मेहति यो नरः । पित्तस्य परिकोपेन तं विद्याद्रक्तमेहिनम् ॥” इति चरके निदानस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) रक्तमोक्षणं, क्ली, (रक्तस्य मोक्षणम् ।) शोणित- स्रावः । यथा, -- “वेदनोपशमार्थाय तथा पाकशमाय च । अचिरोत्पतिते शोथे शोणितस्रावणञ्चरेत् ॥ चरेत् कुर्य्यात् । एकतस्तु क्रियाः सर्व्वा रक्तमोक्षणमेकतः । रक्तं हि वेदनामूलं तच्चेन्नास्ति न चापि रुक् ॥ विवर्णे कठिने श्यावे व्रणे चात्यन्तवेदने । सविशेषे विशेषेण जलौकोभिः पदैरपि ॥ शोणितस्रावणञ्चरेदित्यनेनान्वयः ।” इति भाव- प्रकाशः ॥ (तथा च । “रक्तावसेचनं चतुर्भिः प्रकारैर्भवति । शिराविरेचनेनापि अलावूभिस्तथैव च ॥ श्लक्ष्णशृङ्गैर्जलौकाभी रक्तञ्च स्रावयेद्बुधः । पूर्ब्बाह्ने चापराह्णे च नात्युष्णे नातिशीतले ॥ यवागूपरिपीतस्य शोणितं मोक्षयेद्भिषक् । शिरोरोगेषु सर्व्वेषु नासामध्यपुटे तथा । अमृजं रेचयेद्यत्नात् सर्व्वदा भिषगुत्तमः ॥” एति हारीते शारीरस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) रक्तयष्टिः, स्त्री, (रक्ता यष्टिरिव । यद्वा रक्ता रक्तवर्णा ग्रष्टिः शाखास्याः ।) मञ्जिष्ठा । इति जटाधरः ॥

रक्तयष्टिका, स्त्री, (रक्तयष्टि + कन् । टाप् ।) मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मञ्जिष्ठा विकसा जिङ्गी काला योजनपर्ण्यपि । ताम्रवल्ली चित्रपर्णी काण्डारी रक्तयष्टिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “मञ्जिष्ठा विकसा जिङ्गी समङ्गा काल- मेषिका । मण्डूकपर्णी भण्डीरी भण्डी योजनवल्ल्यपि ॥ रसायन्यरुणा काला रक्ताङ्गी रक्तयष्टिका । भण्डीतकी च गण्डीरी मञ्जषा वस्त्ररञ्जिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तयावनालः, पुं, (रक्तवर्णः यावनालः ।) तुघर- यावनालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तरेणुः, पुं, (रक्ताः रेणवोऽस्मिन्निति ।) सिन्दू- रम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “सिन्दूरं रक्तरेणुश्च नागगर्भश्च सीसजम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पलाशकलिका । इति मेदिनी । ने, १०५ ॥ पुन्नागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तरेणुकां, स्त्री, (रक्ताः रेणवः परागा अस्याम् । कन् । टाप् च ।) पलाशकलिका । तत्पर्य्यायः । अङ्गारिका २ । इति शब्दमाला ॥ रक्तरैवतकं, क्ली, (रक्तवर्णं रैवतकम् ।) महा- पारेवतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तलशुनः, पुं, (रक्तवर्णो लशुनः ।) रक्तवर्ण- मूलविशेषः । तत्पपर्य्यायः । महाकन्दः २ गृञ्जनः ३ दीर्घपत्रकः ४ पृथुपत्रः ५ स्थूल- कन्दः ६ यवनेष्टः ७ । अस्य गुणाः । “गृञ्जनस्य मधुरं कटु कन्दं नालमप्युपदिशन्ति कषायम् । पत्रसञ्चयमुशन्ति सतिक्तं सूरयो लवणमस्थि वदन्ति ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तला, स्त्री, (रक्तं लाति गृह्णातीति । ला + कः । टाप् ।) काकतुण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्याः काकतुण्डीशब्दे ज्ञातव्यः ॥) रक्तलोचनः, पुं, (रक्ते लोहिते लोचने अस्य ।) कपोतः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४०५ ॥ लोहित- लोचनयुक्ते, त्रि ॥ रक्तवटी, स्त्री, (रक्ता वटी वटिकेव ।) मसूरिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रक्तवरटी, स्त्री (रक्ता वरटीव ।) मसूरिका । इति जटाधरः ॥ (मसूरिकाशब्देऽस्या गुणा- दयो ज्ञेयाः ॥) रक्तवर्गः पुं, (रक्तानां लोहितवर्णानां वर्गः समूहोऽत्र ।) दाडिमः । किंशुकम् । लाक्षा । बन्धूकम् । निशाद्बयम् । कुसुम्भपुष्पम् । मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तवर्णः, पुं, (रक्तः लोहितः वर्णोऽस्य ।) इन्द्र- गोपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रक्तवर्णविशिष्टे, त्रि । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४६ अध्याये ।

“सितासिताः पीतकरक्तवर्णा भवन्ति येऽनेकविधास्तु शिम्बाः ॥”) रक्तवर्द्धनः, पुं, (रक्तं शोणितं वर्द्धयतीति । वृध् + णिच् + ल्युः ।) वार्त्ताकुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पारावतः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “पारावतः कलरवः कपोतो रक्तवर्द्धनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तवर्षाभूः, स्त्री, (रक्तवर्णा वर्षाभूः ।) रक्त- पुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तवसनः, पुं, (रक्तं वसनमस्य ।) सन्न्यासी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४७३ ॥ रक्तवातः, पुं, (रक्तप्रधानो वातः ।) रोगविशेषः । अस्यौषधम् । यथा, गारुडे १९३ अध्याये । “नारिकेलस्य वै मूलं छागक्षीरेण संयुतम् । पिबेच्च त्रिविधस्तस्य रक्तवातो विनश्यति ॥” रक्तवालुकं, क्ली, (रक्ता वालुका चूर्णमत्र ।) सिन्दू- रम् । इति हारावली ॥ रक्तवालुका, स्त्री, (रक्ता वालुकेव ।) सिन्दू- रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्तवृन्ता, स्त्री, (रक्तवर्णं वृन्तं प्रसवबन्धन- मस्याः ।) शेफालिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (शेफालिकाशब्देऽस्या गुणादयो विज्ञेयाः ॥) रक्तवृष्टिः, स्त्री, (रक्तानां वृष्टिः ।) रुधिरवर्ष- णम् । तत्तु उत्पातविशेषः । तत्फलं शस्त्रोद्- योगः । यथा । कृत्यचिन्तामणौ । “रक्ते शस्त्रोद्योगो मांसास्थिवसादिभिर्म्मरकः । धान्यहिरण्यत्वक्फलकुसुमाद्ये वर्षिते भयं विद्यात् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ रक्तशालिः, पुं, (रक्तवर्णः शालिः ।) रक्तवर्ण- धान्यविशेषः । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने । २० अध्याये । “रक्तशालिषष्टिकगङ्गुकमुकुन्दकपाण्डु कपीतकप्रमोदककालकेत्यादि ॥”) तत्पर्य्यायः । ताम्रशालिः २ शोणशालिः ३ लोहितः ४ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । लघुत्वम् । स्निग्ध- त्वम् । बलावहत्वम् । रुचिकारित्वम् । दीप- नत्वम् । पथ्यत्वम् । पित्तदाहानिलास्रनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथा च । “रक्तशालिर्वरस्तेषु बल्यो वर्ण्यस्त्रिदोषजित् । चक्षुष्यो मूत्रलः स्वर्य्यः शुक्रलस्तृट् ज्वरापहः । विषव्रणश्वासकासदाहनुद्वह्निपुष्टिदः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तशासनं, क्ली (रक्तं रक्तवर्णं शास्ति वशीकरो- तीति । शास् + ल्युः ।) सिन्दूरम् । इति हारा- वली ॥ रक्तशिग्रुः, पुं, (रक्तवर्णः शिग्रुः ।) रक्तशोभा- ञ्जनवृक्षः । तत्पर्य्यायः । रक्तकः २ मधुरः ३ बहुलच्छदः ४ सुगन्धः ५ केशरी ६ सिंहः ७ मृगारिः ८ । अस्य गुणाः । महावीर्य्यत्वम् । मधुरत्वम् । रसायनत्वम् । शोफाध्मानसमी- रार्त्तिपित्तश्लेष्मनाशित्वम् । सारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/०७७

रक्तशीर्षकः, पुं, (रक्तं रक्तवर्णं शीर्षं अग्रमस्य । कन् ।) सरलद्रवः । इति रत्नमाला ॥ रक्तशृङ्गिकं, क्ली, विषम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तसंज्ञं, क्ली, (रक्तमिति संज्ञास्य ।) कुङ्कुमम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गुणादयोऽस्य कुङ्कुम- शब्दे विज्ञेयाः ॥) रक्तसन्दशिका, स्त्री, (रक्ताय रक्तपानाय सम्यक् दशतीति । दन्श + ण्वुल् । टापि अत इत्वञ्च ।) जलौका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तसन्ध्यकं, क्ली, (“रक्तं सन्ध्येवेति रघुनाथः । रक्तान् सन्धीन् अकति गच्छति व्याप्नोतीति । कः । इति रायमुकुटभरतमल्लिकौ ।”) रक्त- कह्लारम् । तत्पर्य्यायः । हल्लकम् २ । इत्य- मरः । १ । १० । ३६ ॥ रक्तसरोरुहं, क्ली, (रक्तं सरोरुहम् ।) रक्त- पद्मम् । इत्यमरः । १ । १० । ४१ ॥ रक्तसर्षपः, पुं, (रक्तवर्णः सर्षपः ।) राजिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तसहा, स्त्री, (रक्तं सहते इति । सह् + अच् + टाप् ।) रक्ताम्लानः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रक्तसारं, क्ली, (रक्तवर्णः सारोऽस्य ।) रक्त- चन्दनम् । (यथास्य पर्य्यायः । “रक्तचन्दनमाख्यातं रक्ताङ्गं क्षुद्रचन्दनम् । तिलपर्णं रक्तसारं तत्प्रबालफलं स्मृतम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) पत्तङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पत्तङ्गं रक्तसारञ्च सुरङ्गं रञ्जनन्तथा । पट्टरञ्जकमाख्यातं पत्तूरञ्च कुचन्दनम् ॥”) इति भावप्रक्राशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तसारः, पुं, (रक्तः सारो यस्य ।) अम्लवेतसः । रक्तखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “खदिरो रक्तसारश्च गायत्त्री दन्तधावनः । कण्टकी बालपत्रश्च बहुशल्यश्च यज्ञियः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ रक्ते सारो यस्येति । शोणितसारयुक्ते, त्रि । यथा, बृहत्संहितायाम् । ६८ । ९७ । “ताल्वोष्ठदन्तपालीजिह्वानेत्रान्तपायुकर- चरणैः । रक्तैस्तु रक्तसारा बहुसुखवनितार्थपुत्त्रयुताः ॥”) रक्तसौगन्धिकं, क्ली, (रक्तवर्णं सौगन्धिकम् ।) रक्तकह्लारम् । इति जटाधरः ॥ रक्तस्रावः, पुं, (रक्तं स्रावयतीति । स्रु + णिच् + अच् ।) वेतसाम्लः । इति जटाधरः ॥ (रक्तस्य स्रावः ।) रक्तपतनम् । (यथा, बृहत्संहिता- याम् । ८७ । ३५ । “कलहो नैरृतभागे रक्तस्रावोऽथ शस्त्रकोपश्च । अपराद्येचर्मकृतं विनश्यते चर्मकारभयम् ॥”) रक्तहंसा, स्त्री, (रक्ताः वशीभूताः हंसा अत्र ।) रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥

रक्ता, स्त्री, (रक्त + टाप् ।) गुञ्जा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “रक्ता सा काकचिञ्ची स्यात् काकानन्ती च रक्तिका । काकादनी काकपीलुः सा स्मृता काकवल्लरी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लाक्षा । मञ्जिष्ठा । उष्ट्रकाण्डी । इति राज- निर्घण्टः ॥ रक्ताकारः, पुं, (रक्तवर्ण आकारः अवयवोऽस्य ।) प्रबालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्य प्रबालशब्दे विज्ञेयः ॥) रक्ताक्तं, क्ली, (रक्तेन रक्तवर्णेन अक्तं म्रक्षितम् ।) रक्तचन्दनम् । इति जटाधरः ॥ शोणित- मिश्रिते, त्रि ॥ रक्ताक्षः, पुं, (रक्ते लोहिते अक्षिणी अस्य । “अक्ष्णोऽदर्शनात् ।” ५ । ४ । ७६ । इति अच् ।) महिषः । पारावतः । चकोरः । क्रूरः । इति मेदिनी । षे, ४४ ॥ सारसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अब्दविशेषः । यथा, बृहत्- संहितायाम् । ८ । ५१ । “रक्ताक्षमब्दं कथितं तृतीयं यस्मिन् भयं दंष्ट्रिकृतं गदाश्च ॥”) रक्तवर्णचक्षुर्युक्ते, त्रि । (यथा, रामायणे । २ । ८८ । १९ । “कथमिन्द्रीवरश्यामो रक्ताक्षः प्रियदर्शनः । सुखभागी न दुःखार्हो शयितो भुवि राघवः ॥” अयन्तु सदा लक्ष्मीयुक्तो भवेत् । यथा, ज्योतिः- सागरे । “न श्रीस्त्यजति रक्ताक्षं नार्थः कनकपिङ्गलम् । न दीर्घबाहुमैश्वर्य्यं न सौख्यं प्रहसन्मुखम् ॥”) रक्ताङ्गं, क्ली, (रक्तवर्णमङ्गमस्य ।) विद्रुमः । कुङ्कुमम् । इति मेदिनी । गे, ४८ ॥ (रक्तचन्द- नम् । यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “रक्तचन्दनमाख्यातं रक्ताङ्गं क्षुद्रचन्दनम् । तिलपर्णं रक्तसारं तत्प्रबालफलं स्मृतम् ॥”) रक्ताङ्गः, पुं, (रक्तमङ्गं यस्य ।) मङ्गलग्रहः । कम्पिल्लः । इति मेदिनी । गे, ४७ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “कम्पिल्लकस्तु रक्ताङ्गो गुण्डारोचनिकेति सा ॥” “कम्पिल्लः कर्क्कशश्चन्द्रो रक्ताङ्गो रोचनोऽपि च ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) प्रबालः । मत्कुणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मण्डलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १७ । “ऋषभो वेगवान्नागः पिण्डारकमहाहनू । रक्ताङ्गः सर्व्वसारङ्गः समृद्धः पटवासकौ ॥”) रक्ताङ्गी, स्त्री, (रक्ताङ्ग + ङीष् ।) जीवन्ती । इति मेदिनी । गे, ४९ ॥ मञ्जिष्ठा । इति भाव- प्रकाशः ॥ रक्तातिसारः, पुं, (रक्तं अत्यन्तं सरत्यस्मात् । सृ + घञ् ।) रोगविशेषः । “तस्य संप्राप्तिमाह । ‘पित्तकृत्तु यदात्यर्थं द्रव्यमश्नाति पैत्तिके ।

तद्दोषाज्जायते शीध्रं रक्तातीसार उल्वणः ॥’ तस्य चिकित्सा । ‘वत्सकतरुत्वगार्द्रा दाडिमफलसम्भवा त्वक् । त्वग्युगलं पलमानं विपचेदष्टाङ्गसम्मिते तोये ॥ अष्टमभागं शेषं क्वाथं मधुना पिबेत् पुरुषः । रक्तातिसारमुल्वणमतिशयितं नाशयेन्नियतम् ॥ इति कुटजदाडिमक्वाथः ॥ * ॥ ‘गोदुग्धनवनीतन्तु मधुना सितया सह । लीढं रक्तातिसारे तु ग्राहकं परमं महत् ॥’ इति नवनीतावलेहः ॥ * ॥ ‘पीतं मधुसितायुक्तं चन्दनं तण्डुलाम्बुना । रक्तातिसारजिद्रक्तपित्ततृड्दाहमेहनुत् ॥’ चन्दनमत्र श्वेतम् । इति चन्दनकल्कः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथा च । “यस्तु रक्तशुद्धविरेचने शोषदाहमतिरिच्यते । रक्तातिसार इति विज्ञेयो वैद्यैर्महामतिभिः ॥ धन्वनागरमुस्ता च बालकं बालविल्वकम् । वलानागवला चेति क्वाथो रक्तातिसारिणाम् ॥ दाडिमञ्च कपित्थञ्च पथ्याजम्ब्वाम्रपल्लवान् । पिष्ट्वा देया मस्तुयुक्ता रक्तातिसारवारणाः ॥ गुडेन पक्वं दातव्यं विल्वं रक्तातिसारिणे । मनुजे मधुयुक्ता वा दध्ना रक्तातिसारहाः ॥ वत्सकातिविषनागराभया पेषितञ्च मधुमस्तुसंयुतम् । लेह एव मधुना च मानुषे रक्तवाहमति वारयत्यपि ॥ कुटजत्वक् च पाठा च विश्वं विल्वञ्च धातकी । मधुना सहितं चूर्णं देयं रक्तातिसारहम् ॥ इति रक्तातिसारः ।” इति हारीते चिकित्- सितस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) रक्ताधारः, पुं, (रक्तस्याधारः ।) चर्म्म । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तापहं, क्ली, (रक्तमपहन्तीति । हन् + डः ।) वोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तापामार्गः, पुं, (रक्तवर्णः अपामार्गः ।) रक्तवर्णापामार्गक्षुपः । राङ्गा आपाङ् इति वङ्गभाषा । लाल चिरचिरी इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षुद्रापामार्गः २ आघट्टकः ३ दुग्धिनिका ४ रक्तविट् ५ कल्यपत्रिका ६ । अस्य गुणाः । शीतत्वम् । कटुत्वम् । कफवात- व्रणकण्डूविषनाशित्वम् । संग्राहित्वम् । वान्ति- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्याय- गुणाः । अथ आरक्तचिरचिरा । “रक्तोऽन्यो वशिरो वृत्तफलो धामार्गवोऽपि च । प्रत्यक्पर्णी केशपर्णी कथिता कपिपिप्पली ॥ अपामार्गोऽरुणो वातविष्टम्भी कफकृद्धिमः । रूक्षः पूर्ब्बगुणैर्न्यूनः कथितो गुणवेदिभिः ॥ अपामार्गफलं स्वादु रसे पाके च दुर्ज्जरम् । विष्टम्भि वातलं रूक्षं वातपित्तप्रसादनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रक्ताम्बरं, क्ली, (रक्तं रञ्जितमम्बरम् ।) काषाय- वस्त्रम् । यथा, --

पृष्ठ ४/०७८

“शवोपरिसमासीनां रक्ताम्बरपरिच्छदाम् । रक्तालङ्कारसंयुक्तां गुञ्जाहारविभूषिताम् ॥” इति तन्त्रसारधृतमुच्छिष्टचाण्डालिनीध्यानम् ॥ तद्युक्ते, त्रि ॥ रक्ताम्रः, पुं, (रक्तवर्णः आम्रः ।) कोशाम्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्य कोशाम्र- शब्द ज्ञातव्यम् ॥) रक्ताम्लानः, पुं, (रक्तेन रक्तवणन आ सम्यक् म्लायते इति । म्ला + क्तः । समधिकरक्तवर्णत्वा- त्तथात्वम् ।) रक्तवर्णपुष्पविशेषः । तत्पर्य्यायः । रक्तसहा २ अपरिम्लानः ३ रक्ताम्लानकः ४ राग- प्रसवः ५ रक्तप्रसवः ६ कुरुवकः ७ रामालिङ्गन- कामः ८ बधूत्सवप्रसवः ९ सुभगः १० भ्रमरा- नन्दः ११ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । वातामयशोफज्वराध्मानशूलकाशश्वासार्त्तिप्रश- मनत्वम् । वर्ण्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तार्म्म, [न्] क्ली, (रक्तं ऋच्छतीति । ऋ + मन् ।) नेत्ररोगभेदः । तस्य लक्षणं यथा, -- “पद्माभं मृदु रक्तार्म्म यन्मासं चीयते सिते ॥” इति माधवकरः ॥ रक्तार्व्वुदः, पुं, क्ली, (रक्तानामर्व्वुदमत्र ।) रोग- विशेषः । यथा, शातातपीयकर्म्मविपाके । “जलोदरयकृत्प्लीहशूलरोगव्रणानि च । श्वासाजीर्णज्वरच्छर्द्दिभ्रममोहगलग्रहाः । रक्तार्व्वुदविसर्पाद्या उपपापोद्भवा गदाः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ रक्तार्व्वुदमाह । ‘दोषप्रदुष्टा रुधिरं शिराश्च सङ्कोच्य संपीड्य ततस्त्वपाकम् । सस्रावमुन्नह्यति मांसपिण्डं मांसाङ्कुरैरावृतमाशु वृद्धिम् ॥ स्रवत्यजस्रं रुधिरं प्रदुष्ट- मसाध्यमेतद्रुधिरात्मकन्तु । रक्तक्षयोपद्रवपीडितत्वात् पाण्डुर्भवेदर्व्वुदपीडितश्च ॥’ दोषोऽत्र पित्तं रुधिरं शिराश्च सङ्कोच्य संपीड्य संहतीकृत्य मांसासृजोः सर्व्वेष्वर्व्वुदेषु दूष्यत्वं रक्तजे तु विशेषतो रक्तदुष्टिः एवं मांसार्व्वुदे विशेषतो मांसदुष्टिर्बोद्धव्या । ततो मांसपिण्ड- मुन्नह्यति उद्गतं करोति । अपाकं ईषत्पाकं यथा स्यादेवमिति क्रियाविशेषणम् । ईषत्- पाकश्चैकदेशपाकेन । रक्तक्षयोपद्रवपीडित- त्वात् रक्तक्षयोपद्रवाः सुश्रुतेनोक्ताः । तैः पीडितत्वात् अर्व्वुदपीडितः ॥ * ॥ अथार्व्वुदस्य चिकित्सा । ‘ग्रन्थ्यर्व्वुदानां न यतो विशेषः प्रदेशहेत्वाकृतिदोषदूष्यैः । अतश्चिकित्सेद्भिषगर्व्वुदानि विधानविद्ग्रन्थिचिकित्सितेन ॥ हरिद्रालोध्रपत्तङ्गगृहधूममनःशिलाः । मधुप्रगाढो लेपोऽयं मेदोऽर्व्वुदहरः परः ॥ मूलकस्य कृतः क्षारो हरिद्रायास्तथैव च ।

शङ्खचूर्णेन संयुक्तो लेपः सिद्धोऽर्व्वुदापहः ॥ वटदुग्धकुष्ठरोमकलिप्तं बद्धं वटस्य पत्रेण । अध्यस्थि सप्तरात्रान्महदप्युपशान्तिमर्व्वुदं गच्छेत् ॥ शिग्रुमूलकयोर्ब्बीजं रक्षोघ्नं सुरसा यवम् । तक्रेणाश्वरिपुं पिष्ट्वा लिम्पेदर्व्वुदशान्तये ॥’ रक्षोघ्नं सर्षपम् । सुरसा तुलसी । यवं इन्द्रयवम् । अश्वरिपुं करवीरम् ।” इति भावप्रकाशः ॥ रक्तार्शः, [स्] क्ली, (रक्तजनितमर्शः ।) अर्शो- रोगविशेषः । तस्य लक्षणमाह । “रक्तोल्वणा गुदे कीलाः पित्ताकृतिसमन्विताः । वटप्ररोहसदृशा गुञ्जाविद्रुमसन्निभाः ॥ तेऽत्यर्थं दुष्टमुष्णञ्च गाढविड्भिः प्रपीडिताः । स्रवन्ति सहसा रक्तं तस्य चातिप्रवृत्तितः ॥ भेकाभः पीड्यते दुःखैः शोणितक्षयसम्भवैः । हीनवर्णबलोत्साहो हतौजाः कलुषेन्द्रियः ॥ विट्श्यावं कठिनं रूक्षमधो वायुर्न वर्त्तते । तनु चारुणवर्णञ्च फेणिलञ्चासृगर्शसाम् ॥ कट्यूरुगुदशूलञ्च दौर्ब्बल्यं यदि वाधिकम् । तत्रानुबन्धो वातस्य हेतुर्यदि च रूक्षणम् ॥ शिथिलं श्वेतपीतञ्च विट्स्निग्धं गुरु शीतलम् । यद्यर्शसां घनञ्चासृक् तत्तु सत्पाण्डु पिच्छिलम् ॥ गुदं सपिच्छं स्तिमितं गुरु स्निग्धञ्च कारणम् । श्लेष्मानुबन्धो विज्ञेयस्तत्र रक्तार्शसां बुधैः ॥ गुदे कीला अर्शंसि । पित्ताकृतिसमन्विताः पित्तार्शोलक्षणयुक्ताः । आकारेण च वटप्ररो- हादिसदृशाः । दुःखैः रोगैः । त्वक्पारुष्याम्बु- शीतप्रार्थनादिभिः कलुषेन्द्रियः व्याकुलसर्व्वे- न्द्रियः । रक्तजस्यापि वातोल्वणस्य लक्षण- माह । तत्र रक्तार्शसि अनुबन्धः उल्वणत्वम् । रूक्षणं रूक्षयतीति रूक्षणं रूक्षं द्रव्यम् । पित्तोल्वणस्य लक्षणं रक्तोल्वणा गुदे कीला पित्ताकृतिसमन्विता इत्यादिनैवोक्तम् । रक्त- पित्तयोः समानलिङ्गत्वात् ॥ * ॥ कफोल्वणस्य लक्षणमाह । सपिच्छं पिच्छिलार्द्रस्तिमित- मार्द्रञ्चर्म्मावगुण्ठितमिव । तस्य चिकित्सा । रक्तार्शसामुपेक्षेत रक्तमादौ स्रवद्भिषक् । दुष्टाश्रेणिगृहीते स्युः शूलानाहासृगामयाः ॥ चन्दनकिराततिक्तकधन्वयवासाः सनागराः कथिताः । रक्तार्शसां प्रशमना दार्व्वीत्वगुशीरनिम्बा वा ॥ चन्दनमत्र रक्तचन्दनम् । इति चन्दनादिक्वाथः ॥ नवनीततिलाभ्यासात् केशरनवनीतशर्कराभ्यासात् । दधिसरमथिताभ्यासात् गुदजाः शाम्यन्ति रक्तवहाः ॥ दध्नस्तूपरि यो भागो घनः स्नेहयुतः सरः । मथितं सररहितम् । निर्ज्जलं वस्त्रपूतं दधि । सपद्मकेशरं क्षौद्रं नवनीतं नवं लिहन् । सिताकेशरसंयुक्तं रक्तार्शःसु सुखी भवेत् ॥ पयसा शृतेन यूषैः सतीनमुद्गाढकीमसूराणाम् । ओदनमद्यादम्लैर्मधुरैरीषत्सुगन्धैश्च ॥

समङ्गोत्पलमोचाह्वतिरीटतिलचन्दनैः । सिद्धं छागीपयो दद्याद्गुदजे शोणितात्मके ॥ समङ्गा लज्जालुः । मोचाह्वो मोचरसः । तिरीटो लोध्रः । चन्दनमत्र रक्तचन्दनम् । सम- ङ्गादिदुग्धम् । भावितं रजनीचूर्णं स्नुहीक्षीरैः पुनः पुनः । बन्धनात् सुदृडं सूत्रं छिनत्त्यर्शो भगन्दरम् ॥ क्षारसूत्रम् ॥ नासानाभिसमुत्थेषु तथा मेढ्रादिजेष्वपि । क्रियामर्शःसु कुर्व्वीत तत्र तत्र यथोदिताम् ॥ चर्म्मकीलन्तु संछिद्य दहेत् क्षारेण चाग्निना । वेगावरोधन्त्रीपृष्ठयानान्युत्कटकासनम् । यथास्वं दोषलञ्चान्नमर्शसः परिवर्ज्जयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (यथा चास्य लक्षणानि । “रक्तजानि न्यग्रोधप्ररोहविद्रुमकाकणन्तिका- फलसदृशानि पित्तलक्षणानि च यदावगाढ- पुरीषप्रपीडितानि भवन्ति तदात्यर्थं दुष्टमनल्प- मसृक् सहसा विमृजन्ति तस्यैवातिप्रवृत्तौ शोणि- तातियोगोपद्रवा भवन्ति ।” इति सुश्रुते निदान- स्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥ अथास्य चिकित्सा । “रक्तार्शसामुपचारं वक्ष्यामि शृणु पुत्त्रक ! । प्रातस्तिलान् भक्षयेच्च नवनीतविमिश्रितान् ॥ सितानागरसंयुक्तं नवनीतं सशर्करम् । केशरं मातुलुङ्गस्य विडङ्गशर्करायुतम् ॥ भक्षेत् कुष्माण्डाषलेहं नवनीतेन शर्कराम् । एतेन रक्तगुदजान् शमयन्ति विचक्षणाः ॥ समङ्गा शाल्मलीपुष्पं चन्दनं ककुभत्वचम् । नीलोत्पलमजाक्षीरं पिष्ट्वा पानमसृग्गदान् ॥ कुटजमूलसकेशरमुत्पलं खदिरधातकिमूलशृतं पयः । पिबति म्रक्षणयोगमसृग्भवं गुदजवैकृतसङ्घविनाशनम् ॥” इति रक्तार्शश्चिकित् इति हारीते चिकित्सितस्थाने १२ अध्यायः ॥) रक्तालुः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णः आलुः ।) रक्त- वर्णालुविशेषः । शकरकन्द आलु इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । रक्तपिण्डालुः २ रक्तपिण्डकः ३ लोहितः ४ रक्तकन्दः ५ लोहितालुः ६ । अस्य गुणाः । शीतत्वम् । मधुराम्लत्वम् । भ्रमपित्त- दाहापहत्वम् । वृष्यत्वम् । बलपुष्टिकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तिका, स्त्री, (रक्तो रक्तवर्णोऽस्त्यस्याः । रक्त + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) गुञ्जा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “साङ्गुष्ठा कृष्णला गुञ्जा रक्तिका काकणन्तिका । काकादनी काकतिक्ता काकजङ्घा शिखण्डनी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “रक्ता सा काकचिञ्ची स्यात् काकणन्ती च रक्तिका । काकादनी काकपीलुः सा स्मृता काकवल्लरी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

पृष्ठ ४/०७९

राजिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तिका- परिमाणञ्च ॥ रक्तेक्षुः, पुं, (रक्तो रक्तवर्ण इक्षुः ।) रक्त- वर्णेक्षुः । लाल आक् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सूक्ष्मपत्रः २ शोणः ३ लोहितः ४ उत्कटः ५ मधुरः ६ ह्रस्वमूलः ७ लोहितेक्षुः ८ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । पाके शीतलत्वम् । मृदु- त्वम् । पित्तदाहहरत्वम् । वृष्यत्वम् । तेजो- बलविवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तैरण्डः, पुं, (रक्तवर्णः एरण्डः ।) वृक्षविशेषः । लाल भेरण्डा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । व्याघ्रः २ हस्तिकर्णः ३ रुवुः ४ उरुवूकः ५ नाग- वर्णः ६ चञ्चुः ७ उत्तानपत्रकः ८ करपर्णः ९ पाचनः १० स्निग्धः ११ व्याघ्रतलः १२ रक्तकः १३ चित्रवीर्य्यः १४ ह्रस्वैरण्डः १५ । अस्य गुणाः श्वयथुपवनश्रान्तिरक्तार्त्तिपाण्डुभ्रान्ति- श्वासज्वरारोचकनाशित्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “शुक्ल एरण्ड आमण्डश्चित्रो गन्धर्व्वहस्तकः । पञ्चाङ्गुलो वर्द्धमानो दीर्घदण्डो व्यडम्बकः ॥ रक्तोऽपरोरुवूकः स्यादूरुवूको रुवुस्तथा । व्याघ्रपुच्छश्च वातारिश्चञ्चुरुत्तानपत्रकः ॥ एरण्डयुग्मं मधुरमुष्णं गुरु विनाशयेत् । शूलशोथकटीवस्तिशिरःपीडोदरज्वरान् ॥ ब्रध्नश्वासकफानाहकासकुष्ठाममारुतान् ॥ एरण्डपत्रं वातघ्नं कफक्रिमिविनाशनम् । मूत्रकृच्छ्रहरञ्चापि पित्तरक्तप्रकोपणम् ॥ वातार्य्यग्रदलं गुल्मवस्तिशूलहरं परम् । कफवातकृमीन् हन्ति वृद्धिं सप्तविधामपि ॥ एरण्डफलमत्युष्णं गुल्मशूलानिलापहम् । यकृत्प्लीहोदरार्शोघ्नं कटुकं दीपनं परम् । तद्वन्मज्जा च विड्भेदी वातश्लेष्मोदयापहः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रक्तैर्व्वारुः, पुं, (रक्तः रक्तवर्णः एर्व्वारुः ।) इन्द्र- वारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषो- ऽस्येन्द्रवारुणीशब्दे विज्ञेयः ॥) रक्तोत्पलं, क्ली, (रक्तं रक्तवर्णमुत्पलम् ।) रक्त- पद्मम् । तत्पर्य्यायः । रक्तसरोरुहम् २ कोक- नदम् ३ । इत्यमरः । १ । १० । ४२ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । २९ । ९ । “विन्द्याच्च सिन्दुवारेण मौक्तिकं कुङ्कुमं कुसुम्भेन । रक्तोत्पलेन राजा मन्त्री नीलोत्पलेनोक्तः ॥” तथास्य गुणाः । “धवलं कमलं शीतं मधुरं कफपित्तजित् । तस्मादल्पगुणं किञ्चिदन्यत् रक्तोत्पलादिकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रक्तोत्पलः, पुं, (रक्तोत्पलमिव पुष्पमस्त्यस्य । अर्शआद्यच् ।) शाल्मलिवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रक्तोत्पलाभः, पुं, (रक्तोत्पलस्य आभेव आभास्य ।) शोणवर्णः । इति जटाधरः । तद्- युक्ते, त्रि ॥

रक्तोपलं, क्ली, (रक्तमुपलम् ।) गैरिकम् । इति हारावली । ११५ ॥ (गुणादयोऽस्य गैरिक- शब्दे ज्ञेयाः ॥) रक्ष, ञि पालने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ञि, रक्षितोऽस्ति । इति दुर्गादासः ॥ रक्षः, [स्] क्ली, (रक्षत्यस्मादिति । रक्ष + “सर्व्वधातुऽभ्योसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इति असुन् ।) राक्षसः । इत्यमरः । १ । १ । ६२ ॥ तद्विशेषो यथा, -- “दृष्ट्वा तु विकलान् व्यङ्गाननाथान् रोगिणस्तथा दया न जायते यस्य स रक्ष इति मे मतिः ॥” इत्याग्नेये यमशर्म्मिलोपाख्याननामाध्यायः ॥ रक्षोघ्नौषधं यथा, -- मनुरुवाच । “रक्षोघ्नानि विषघ्नानि यानि धार्य्याणि भूभुजा । अगदानि समाचक्ष्व तानि धर्म्मभृतांवर ॥ मत्स्य उवाच । पत्रिका रोहिणी चैव रक्तमाला महौषधी । तथामलकवन्दारं या च चित्रपटोलिका ॥ काकोली क्षीरकाकोली पीलुपर्णी तथैव च । केशिनी वृश्चिकाली च महानागा शतावरी ॥ तथा गरुडवेगा च स्थले कुमुदिनी तथा । स्थले चोत्पलिनी या च महाभूमिलता च या । उन्मादिनी सोमराजी सर्व्वरत्नानि पार्थिव । विशेषान्मरकतान्यत्र कीटपक्ष्यविशेषतः ॥ जीवजाताश्च मणयः सर्व्वे धार्य्या विशेषतः । रक्षोघ्नाञ्च यशस्याश्च कृत्या वेतालनाशनाः ॥” इति मात्स्ये १९२ अध्यायः ॥ रक्षःसभं, क्ली, (रक्षसां राक्षसानां सभा । क्लीव- त्वमभिधानात् ।) रक्षःसमूहः । इत्यमरः । ३ । ५ । २३ ॥ रक्षकः, त्रि, (रक्षतीति । रक्ष + ण्वुल् ।) रक्षा- कर्त्ता । यथा, -- “गोरक्षः सहदेवश्च नकुलो हयरक्षकः । वैराटे कुरुदायादो नराणां मातुलक्रमः ॥” इति पुराणम् ॥ रक्षणं, क्ली, (रक्ष + भावे ल्युट् ।) रक्षा । यथा, “इति प्रणयबद्धाभिर्गोपीभिः कृतरक्षणम् । पाययित्वा स्तनं माता संन्यवेशयदात्मजम् ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ६ अध्यायः ॥ रक्षणारकः, पुं, मूत्रकृच्छ्ररोगः । इति शब्द- रत्नावली ॥ क्वचित् पुस्तके रक्षणीरकोऽपि पाठः ॥ रक्षणिः, स्त्री, त्रायमाणा लता । इति राज- निर्घण्टः ॥ रक्षा, स्त्री, (रक्षणमिति । रक्ष + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इति अः । स्त्रियां टाप् ।) रक्षणम् । (यथा, कुमारे । २ । २८ । “मयि सृष्टिर्हि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता ॥”) जतु । इति मेदिनी । षे, २३ ॥ भस्म । इति शब्दरत्नावली ॥ यशोदाकृता रक्षा यथा, --

“रक्षां विदधिरे सम्यक् गोपुच्छभ्रमणादिभिः । गोभूत्रेण स्नापयित्वा पुनर्गोरजसार्भकम् ॥ रक्षां च चक्रुः शकृता द्बादशाङ्गेषु नामभिः । गोप्यः संस्पृष्टसलिला अङ्गेषु करयोः पृथक् ॥ न्यस्यात्मन्यथ बालस्य बीजन्यासमकुर्व्वत ॥ अव्यादजोऽङ्घ्रिमणिमांस्तव जान्वथोरू यज्ञोऽच्युतः कटितटं जठरं हयास्यः । हृत् केशवस्त्वदुर ईश इनस्तु कण्ठं विष्णुर्भुजं मुखमुरुक्रम ईश्वरः कम् ॥ चक्र्यग्रतः सहगदो हरिरस्तु पश्चात् त्वत्पार्श्वयोर्धनुरसी मधुहा जनश्च । कोणेषु शंख उरुगाय उपर्य्युपेन्द्र- स्तार्क्षः क्षितौ हलधरः पुरुषः समन्तात् ॥ इन्द्रियाणि हृषीकेशः प्राणान् नारायणोऽवतु । श्वेतद्बीपपतिश्चित्तं मनो योगेश्वरोऽवतु ॥ पृश्निगर्भस्तु ते बुद्धिमात्मानं भगवान् परः । क्रीडन्तं पातु गोविन्दः शयानं पातु माधवः ॥ व्रजन्तमव्याद्वैकुण्ठ आसीनं त्वां श्रियः पतिः । भुञ्जानं यज्ञभुक् पातु सर्व्वग्रहभयङ्करः ॥ डाकिन्यो यातुधान्यश्च कुष्माण्डा येऽर्भकग्रहाः ॥ भूतमातृपिशाचाश्च यक्षरक्षोविनायकाः ॥ कोटरा रेवती ज्येष्ठा पूतना मातृकादयः । उन्मादा ये ह्यपस्मारा देहप्राणेन्द्रियद्रुहः ॥ स्वप्नदृष्टमहोत्पाता वृद्धबालग्रहाश्च ये । सर्व्वे नश्यन्तु ते विष्णोर्नामग्रहणभीरवः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ६ अध्यायः ॥ * ॥ अथ पौर्णमास्यां रक्षाबन्धनम् । राखीबाँधा इति भाषा । यथा, -- “पौर्णमास्यां हरे रक्षाबन्धनं विधिपूर्व्वकम् । व्रजराजकुमारत्वात् केचिदिच्छन्ति साधवः ॥” तत्र भद्रादिसद्भावे तामतिक्रम्यैव कुर्य्यात् । तथा च स्मृत्यन्तरे । “भद्रायां द्वे न कर्त्तव्ये श्रावणी फाल्गुनी तथा । श्रावणी नृपतिं हन्ति ग्रामान् दहति फाल- गुनीति ॥” विधिश्च भविष्योत्तरे । “उपाकर्म्मदिने प्रोक्तमृषीणाञ्चैव तर्पणम् । ततोऽपराह्णसमये रक्षापोटलिकां शुभाम् ॥ कारयेदक्षतैः शस्तैः सिद्धार्थैर्हेमभूषिताम् । वस्त्रैर्व्विचित्रैः कार्पासैः क्षौमैर्व्वा मलवर्ज्जितैः । विचित्रं ग्रथितं सूत्रं स्थापयेद्भाजनोपरि ॥ उपलगृहमध्ये दण्डचतुष्के न्यसेच्छुभं पीठम् । तत्रोपविशेद्राजा सामात्यः सपुरोहितः ससुहृत् ॥ तदनु पुरोधा नृपते रक्षां बध्नीत मन्त्रेण । येन बद्धो बली राजा दानवेन्द्रो महाबलः । तेन त्वां प्रतिबध्रामि रक्षे मा चल मा चल ॥” वैदिकश्च । यदा वघ्न दाक्षपणा हित्ययः शतानीका मनष्य माना तन्मया बध्नामि शतं शारदाया युष्मन् जरदिष्टिर्यथा सम् । “ब्राह्मणैः क्षत्त्रियैर्वैश्यैः शूद्रैश्चान्यैश्च मानवैः । कर्त्तव्यो रक्षणाचारो विप्रान् शंपूज्य शक्तितः ॥ अनेन विधिना यस्तु रक्षिकाबन्धमाचरेत् ।

पृष्ठ ४/०८०

स सर्व्वदोषरहितः सुखं संवत्सरं वसेदिति ॥” अथ तद्दिननिर्णयार्थं उपाकर्म्मदिननिर्णयः क्रियते । यदाह स्मृत्यन्तरे । “उपाकर्म्म तु कुर्व्वन्ति ते सामऋग्यजुर्व्विदः । ग्रहसंक्रान्तियुक्तेषु हस्तश्रवणपर्व्वसु ॥” तथा च । सामवेदिनां भाद्रस्य हस्तानक्षत्रं ऋग्वेदिनां श्रावणस्य श्रवणनक्षत्रं यजुर्व्वेदिनां श्रावणी पूर्णिमोपाकर्म्मकालः । उपक्रमकण्डिका- कीर्त्तनरूपं कर्म्म उपाकर्म्म । अत्र करणाभावे भाद्रे श्रावणेऽपि विधेयम् । “अवृष्ट्योषधयस्तस्मिन् मासे न हि भवन्ति तेत् । तदा भाद्रपदे मासि श्रावणेऽपि तदिष्यते ॥” इति बह्वृच्परिशिष्टवचनात् ॥ श्रावणपञ्चम्यनुकल्पः । तदाह गर्गः । “यदि स्यात् श्रावणं पर्व्व ग्रहसंक्रान्तिदूषितम् । स्यादुपाकरणं शुक्लपञ्चम्यां श्रावणस्य च ॥” इति ॥ अत्र भूतविद्धा पूर्णिमा च निषिद्धा । तथा च कालिकापूराणे । “चतुर्द्दश्यां समुत्पन्नावसुरौ मधुकैटभौ । वेदान् स्वीकुर्व्वतः पद्मयोनेस्तौ जघ्नतुः श्रुतीः ॥ हत्वा तावसुरौ देवः पातालतलवासिनौ । आहृत्य ताः श्रुतीस्तस्मै ददौ लोकगुरुः स्वयम् ॥ संप्राप्तवान् श्रुतीर्ब्रह्मा पर्व्वण्यौदयिके पुनः । अतो भूतयुते तस्मिन्नोपाकरणमिष्यते । आसुरं वर्ज्जयेत् कालं वेदाहरणशङ्कयेति ॥” व्यासोऽपि । “श्रवणेन तु यत् कर्म्म उत्तराषाढसंयुतम् । संवत्सरकृतोऽध्यायस्तत्क्षणादेव नश्यति ॥ धनिष्ठासंयतं कुर्य्याच्छ्रावणं कर्म्म यद्भवेत् । तत् कर्म्म सफलं विद्यादुपाकरणसंज्ञकमिति ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ५१ विलासः ॥ (रक्षाकर्म्म यथा । उदकुम्भाच्चापो गृहीत्वा प्रोक्षयन् रक्षाकर्म्म कुर्य्यात् तद्बक्ष्यामः । “कृत्यानां प्रतिघातार्थं तथा रक्षोभयस्य च । रक्षाकर्म्म करिष्यामि ब्रह्मा तदनुमन्यताम् ॥ नागाः पिशाचा गन्धर्व्वाः पितरो यक्षराक्षसाः । अभिद्रवन्ति ये ये त्वां ब्रह्माद्या घ्नन्तु तान् सदा ॥ पृथिव्यामन्तरीक्षे च ये चरन्ति निशाचराः । दिक्षु वास्तुनिवासाश्च पान्तु त्वान्ते नमस्कृताः ॥ पान्तु त्वां मुनयो ब्राह्म्या दिव्या राजर्षयस्तथा । पर्व्वताश्चैव नद्यश्च सर्व्वाः सर्व्वेऽपि सागराः ॥ अग्नी रक्षतु ते जिह्वां प्राणान् वायुस्तथैव च । सोमो व्यानमपानन्ते पर्जन्यः परिरक्षतु ॥ उदानं विद्युतः पान्तु समानं स्तनयित्नवः । बलमिन्द्रो बलपतिर्मंनुर्मन्ये मतिन्तथा ॥ कामांस्ते पान्तु गन्धर्व्वाः सत्त्वमिन्द्रोऽभिरक्षतु । प्रज्ञान्ते वरुणो राजा समुद्रो नाभिमण्डलम् ॥ चक्षुः सूर्य्यो दिशः श्रोत्रे चन्द्रमाः पातु ते मनः । नक्षत्राणि सदा रूपं छायां पान्तु निशास्तव ॥ रेतस्त्वाप्याययन्त्वापो रोमाण्योषधयस्तथा । आकाशं खानि ते पातु देहन्तव वसुन्धरा ॥ वैश्वानरः शिरः पातु विष्णुस्तव पराक्रमम् ।

पौरुषं पुरुषश्रेष्ठो ब्रह्मात्मानं ध्रुवो भ्रुवौ ॥ एता देहे विशेषेण तव नित्या हि देवताः । एतास्त्वां सततं पान्तु दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥ स्वस्ति ते भगवान् ब्रह्म स्वस्ति देवाश्च कुर्व्वताम् । स्वस्ति ते चन्द्रसूर्य्यौ च स्वस्ति नारदपर्व्वतौ ॥ स्वस्त्यग्निश्चैव वायुश्च स्वस्ति देवाः सहेन्द्रगाः । पितामहकृता रक्षा स्वस्त्यायुर्वर्द्धतां तव ॥ ईतयस्ते प्रशाम्यन्तु सदा भव गतव्यथः ॥” इति स्वाहा ॥ एतैर्वेदात्मकैर्मन्त्रैः कृत्या व्याधिविनाशनैः । मयैवं कृतरक्षस्त्वं दीर्घर्मायुरवाप्नुहि ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) रक्षापत्रः, पुं, (रक्षार्थं पत्रमस्य ।) भूर्जवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूर्जत्यचि, क्ली ॥ रक्षिका, स्त्री, (रक्षैव । रक्षा + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) रक्षा । यथा, -- “अनेन विधना यस्तु रक्षिकाबन्धमाचरेत् । स सर्व्वदोषरहितः सुखं संवत्सरं वसेत् ॥” इति हरिभक्तिविलासे ५१ विलासः ॥ रक्षितं, त्रि, (रक्ष + क्तः ।) कृतरक्षम् । तत्- पर्य्यायः । त्रातम् २ त्राणम् ३ अवितम् ४ गोपायितम् ५ गुप्तम् ६ । इत्यमरः । ३ । १ । १०६ ॥ (यथा, मनुः । ११ । २३ । “कल्पयित्वास्य वृत्तिञ्च रक्षेदेनं समन्ततः । राजा हि धर्म्मषड्भागं तस्मात् पाप्नोति रक्षितात् ॥” क्ली, भावे क्तः । रक्षा ॥ * ॥ स्त्रियां टाप् । अप्सरोविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । ५० । “अलम्बुषा मिश्रकेशी विद्युत्पर्णा तिलोत्तमा । अरुणा रक्षिता चैव रम्भा तद्बन्मनोरमा ॥”) रक्षिता, [ऋ] पुं, (रक्षतीति । रक्ष + तृच् ।) रक्षाकर्त्ता । यथा, -- “आयव्यवज्ञो लोकज्ञो देशोत्पत्तिविशारदः । कृताकृतज्ञो भृत्यानां ज्ञेयः स्यादेष रक्षिता ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ रक्षिवर्गः, पुं, (रक्षिणां वर्गः समूहः ।) राजाङ्ग- रक्षकगणः । तत्पर्य्यायः । अनीकस्थः २ । इत्य- मरः । २ । ८ । ६ ॥ रक्षोघ्नं, क्ली, (रक्षो राक्षसं हन्तीति । हन् + टक् ।) काञ्जिकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हिङ्गु । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्षोघ्नः, पुं, (रक्षो हन्तीति । हन् + टक् ।) भल्लातकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्वेत- सर्षपः । इति रत्नमाला ॥ रक्षोघ्नमन्त्रो यथा, -- “स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्त्या जगत् प्रहृष्यत्यनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्व्वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघाः ॥” इति भगवद्गीतायाम् । ११ । ३६ ॥ “स्थाने इत्यव्ययं युक्तमित्यर्थे । हे हृषीकेश सर्व्वेन्द्रियप्रवर्त्तक यतस्त्वमेवात्यन्ताद्भुतप्रभावो भक्तवत्सलश्च ततस्तव प्रकीर्त्त्या प्रकृष्टया

कीर्त्त्या निरतिशयप्राशस्त्यस्य कीर्त्तनेन श्रव- णेन च न केवलमहमेव प्रहृष्यामि किन्तु सर्व्व- मेव जगच्चेतनमात्रं रक्षोविरोधि प्रहृष्यति प्रकृष्टं हर्षमाप्नोति इति यत् तत् स्थाने युक्त- मित्यर्थः । तथा सर्व्वं जगत् अनुरज्यते च त्वद्बि- षयमनुरागमुपैति इति च यत्तदपि युक्तमेव । यथा रक्षांसि भीतानि सन्ति दिशो द्रवन्ति सर्व्वासु दिक्षु पलायन्त इति यत्तदपि युक्तमेव । यथा सर्व्वेषां सिद्धानां कपिलादीनां संघा नमस्यन्ति चेति यत्तदपि युक्तमेव । सर्व्वत्र तव प्रकीर्त्त्या इत्यस्यान्वयः स्थाने इत्यस्य च । अयं श्लोको रक्षोघ्नमन्त्रः शास्त्रप्रसिद्धः ।” इति तट्टीकायां मधुसूदनसरस्वती ॥ (रक्षोविनाशके, त्रि । यथा सुश्रुते । १ । ५ । “वेदनारक्षोघ्नैर्धूपै- र्धूपयेद्रक्षोध्नैश्च मन्त्रै रक्षां कुर्व्वीत ॥”) रक्षोघ्नी, स्त्री, (रक्षो हन्तीति । हन + टक् । ङीप् ।) वचा । इति रत्नमाला ॥ रक्षोजननी, स्त्री, (रक्षसां जननीव ।) रात्रिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राक्षसमाता च ॥ रक्षोहा, [न्] पुं, (रक्षो हन्तीति । हन् + क्विप् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ऋषिविशेषः । स तु ऋग्वेदस्य १० मण्डलस्य १६२ सूक्तस्य ऋषिः ॥ राक्षसहन्तरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ९७ । ६ । “विप्रः स उच्यते भिषग्रक्षोहा मीवचातनः ॥” “रक्षोहा रक्षोहन्ता ।” तद्भाष्ये सायणः ॥) रक्ष्णः, पुं, (रक्ष + “यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) त्राणम् । इत्यमरः । ३ । २ । ८ ॥ रख, सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रखति । इति दुर्गादासः ॥ रख, इ सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, रङ्ख्यते । इति दुर्गादासः ॥ रग, इ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, रङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ रग, क स्वाद आपने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-अक० च-सेट् ।) क, रागयति । इति दुर्गादासः ॥ रग, म ए शङ्के । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०-अक०-सेट् ।) म, रगयति । ए, अरगीत् । शङ्कः शङ्का । रगति रोगी कुपथ्येभ्यः । इति दुर्गादासः ॥ रघ, इ क भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) इ क, रङ्घयति । भासि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ रघ, इ ङ गमने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) इ, रङ्क्ष्यते । ङ, रङ्घते । इति दुर्गादासः ॥ रघुः, पुं, (लङ्घति ज्ञानसीमां प्राप्नोतीति । लङ्घि + “लङ्घिबंह्योर्नलोपश्च ।” उणा० १ । ३० । इति कुः नलोपश्च । “बालमूललघ्वसुराल- मङ्गुलीनां वा लो रत्वमापद्यते इति वक्त्यवम् ।”

पृष्ठ ४/०८१

८ । २ । १८ । इति काशिकोक्त्या लस्य रत्वम् । इत्युज्ज्वलदत्तः ।) सूर्य्यवंशीयदिलीपराजपुत्त्रः । स तु अयोध्याधिपतिः । श्रीरामचन्द्रस्य प्रपिता- महः । यथा, रघुः । ३ । १८ । “स जातकर्म्मण्यखिले तपस्विना तपोवनादेत्य पुरोधसा कृते । दिलीपसूनुर्म्मणिराकरोद्भवः प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ ॥” तन्नामव्युत्पत्तिर्यथा, -- “श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भक- स्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः । अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थ-वि- च्चकार नाम्ना रघुमात्मसम्भवम् ॥” इति रघुवंशे महाकाव्ये । ३ । २१ ॥ (अस्य पिता दिलीपः माता सुदक्षिणा । अयं हि अश्वमेधयज्ञदीक्षितस्य पितुर्यज्ञीयाश्वरक्षणे नियुक्तस्तदश्वहारिणं देवराजं जितवान् । अथ बहुकालं राज्यसुखमनुभूय विश्वजिन्नामाध्वरे सर्व्वं वित्तं ब्राह्मणसात् कृतवानपि गुरुदक्षिणा- र्थिना वरतन्तुशिष्येण कौत्सेनाभ्यर्थितः कुबेरं विजित्य धनान्यादाय तस्मै प्रदत्तवान् । अथ स्वपुत्त्रमजं यौवराज्येऽभिषिच्य विगतविषयाभि- लाषो योगसमाधिना भगवत्-सायुज्यमाप्तवान् । तथा च रघुवंशे । ८ सर्गे । “अथ वीक्ष्य रघुः प्रतिष्ठितं प्रकृतिष्वात्मजमात्मवत्तथा । विषयेषु विनाशधर्म्मसु त्रिदिवस्थेष्वपि निःस्पृहोऽभवत् ॥” “अथ काश्चिदजव्यपेक्षया गमयित्वा समदर्शनः समाः । तमसः परमापदव्ययं पुरुषं योगसभाधिना रघुः ॥” * ॥ भीमादिवदेकदेशग्रहणे रघुवंशकाव्यम् । यथा, “रघुरपि काव्यं तदपि च पाठ्यम् तस्य च टीका सापि च पाठ्या ॥” एवं “रघोः काव्यं पदे पदे ॥” एतावुद्भटौ ॥ अपि च । “रञ्जयतीति । राजा प्रभुः । तेन ‘राजा प्रकृतिरञ्जनात् ।’ इति रघुः ।” इति उणादि- वृत्तौ उज्ज्वलदत्तः । १ । १५६ ॥ * ॥ रघु- वंशीयमात्रम् । तत्र बहुवचनान्तः । यथा, रघुवंशे । १ । ९ । “रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन् ॥” लङ्घति द्रुतं गच्छतीति । शीघ्रगामिनि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ३० । १४ । “अत्यो न वाजी रघुरज्यमानः ॥” “रघुः शीघ्रगामी ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥”) रघुकारः, पुं, (रघुं तदाख्यं काव्यं करोतीति । कृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् ।) कालिदासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६९७ । “पूर्ब्बैर्व्विभिन्नवृत्तां गुणाढ्यभवभूतिबाणरघुकारैः ।

वाग्देवीं भजतो मम सन्तः पश्यन्तु को दोषः ॥” यथा च । “सीमन्तिनी च नलिनी च कुमुद्बती च चन्द्रप्रभा च रघुकारसरस्वती च । कान्तोज्झिता हिमहता रविरश्मितप्ता मेघावृता जडधियाभिहता न भाति ॥” इत्युद्भटः ॥) रघुनन्दनः, पुं, (रघून् रघुवंशसम्भूतान् नन्दय- तीति । नन्दि + ल्युः ।) श्रीरामः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, रायायणे । १ । ५२ । १२ । “ततो वशिष्ठो भगवान् कथान्ते रघुनन्दन ! । विश्वामित्रमिदं वाक्यमुवाच प्रहसन्निव ॥” वङ्गदेशीयनवद्वीपनिवासी स्मार्त्तः पण्डित- विशेषः । स च प्राचीनस्मृतिसंग्रहकर्त्ता । मलमासतत्त्वाद्यष्टाविंशतितत्त्वप्रणेता वन्द्य- घटीयश्रीहरिहरभट्टाचार्य्यात्मजः । यथा, -- “प्रणम्य सच्चिदानन्दं परमात्मानमीश्वरम् । मुनीन्द्राणां स्मृतेस्तत्त्वं वक्ति श्रीरघुनन्दनः । मलिम्लुचे दायभागे संस्कारे शुद्धिनिर्णये । प्रायश्चित्ते विवाहे च तिथौ जन्माष्टमीव्रते ॥ दुर्गोत्सवे व्यवहृतावेकादश्यादिनिर्णये । तडागभवनोत्सर्गे वृषोत्सर्गत्रये व्रते ॥ प्रतिष्ठायां परीक्षायां ज्जोतिषे वास्तुयज्ञके । दीक्षायामाह्निके कृत्ये क्षेत्रे श्रीपुरुषोत्तमे ॥ सामश्राद्धे यजुःश्राद्धे शूद्रकृत्यविचारणे । इत्यष्टाविंशतिस्थाने तत्त्वं वक्ष्यामि यत्नतः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ अपरः पण्डितविशेषः । स च वर्द्धमानप्रदेशान्त- र्गतमाडग्रामनिवासिचरः । राढीयश्रेणीभुक्तः किशोरीमोहनगोस्वामि सूनुः श्रीमन्नित्यानन्द- वंशीयगोस्वामी । भागवतसिद्धान्तव्रजरमापरि- णयछन्दोमञ्जरीटीकाव्याख्यानकौमुदीरामरसा- यणप्रभृतयो बहवो ग्रन्थास्तत्प्रणीताः सन्ति ॥) रघुनाथः, पुं, (रघूणां नाथः । क्षुभ्नादित्वात् णत्वा- भावः ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । १५ । ५४ । “रघुनाथोऽप्यगस्त्येन मार्गसन्दर्शितात्मना । महौजसा संयुयुजे शरत्काल इवेन्दुना ॥”) रघुपतिः, पुं, (रघूणां पतिः ।) श्रीरामः । यथा, “यदुपतेः क्व गता मथुरा पुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला । इति विचिन्त्य कुरुष्व मनः स्थिरं न सदिदं जगदित्यवधारय ॥” इति रूपगोस्वामी ॥ (केषाञ्चित् पण्डितानां नाम । यथा, रघुनाथ- शिरोमणिः अयन्तु नैयायिकः गाङ्गेशोपाध्याय- कृतव्याप्तिपञ्चकादेष्टीकाकारः । रघुनाथ चक्र- वर्त्ती अयममरकोषस्य टीकाकारः । रघुनाथ तर्कवागीशः । रघुनाथ सरस्वती । रघुनाथ दासगोस्वामी । अयं हि श्रीचैतन्यदेवस्य प्रियभक्तः आसीत् । स्तवावल्यादिभक्तिग्रन्थ- प्रणेता । अयं खलु अशेषवैराग्यसम्पन्नः यशो-

हरनिवासिचरः कायस्थकुलभूषणं मथुरान्त- र्व्वर्त्तिगोवर्द्ध्वनगिरितटे राधाकुण्डे मर्त्त्यदेहं विहाय स्वर्धामागमत् । तत्समाधिरधुनापि तत्रैवास्ते सेव्यतेऽद्यापि बहुभिर्वैष्णवैः ॥) रघुवंशः, पुं, क्ली, (रघोर्वंशः सन्ततिर्वर्णनीयो यस्मिन् । यद्बा रघूणां वंशमधिकृत्य कृतमिति अण् लुक् च ।) कालिदासकृतरघुराजान्वय- वर्णनमहाकाव्यग्रन्थविशेषः । यथा, -- “रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन् । तद्गुणैः कर्णमागत्य चापलाय प्रचोदितः ॥” इति रघुवंशे महाकाव्ये । १ । ९ ॥ (अयं हि ऊनविंशसर्गात्मको ग्रन्थः । अत्र दिलीपादारभ्य अग्निवर्णपर्य्यन्तं वस्तु वर्णि- तम् ॥ पुं, रघोर्वंशः । यथा, -- “जयति रघुवंशतिलकः कौशल्यानन्दिवर्द्धनो रामः ॥” इति रामायणम् ॥) रघुवंशतिलकः, पुं, (रघुवंशे तिलक इव शोभा- जनकत्वात् ।) श्रीरामः । यथा, -- “जयति रघुवंशतिलकः कौशल्यानन्दिवर्द्धनो रामः । दशवदननिधनकारी दाशरथिः पुण्डरीकाक्षः ॥” इति रामायणम् ॥ रघुवरः, त्रि, (रघुषु वरः श्रेष्ठः ।) रघुवंशीयश्रेष्ठः । यथा, रामायणे । “रामं लक्ष्मणपूर्ब्बजं रघुवरं सीतापतिं सुन्दरं काकुत्स्थं करुणामयं गुणनिधिं विप्रप्रियं धार्म्मिकम् ॥” रघूद्वहः, पुं, (उद्वहतीति । उत् + वह् + अच् । रघूणां उद्वहः रक्षाभारधारकः ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ रङ्कः, पुं, (रमते तुष्यतीति । रम् + “बाहुलकात् रमेरपि कः ।” इति कः । इत्युज्ज्वलदत्तः । ३ । ४० ।) कृपणः । मन्दः । इति मेदिनी । के, ३१ ॥ रङ्कुः, पुं, (रमते इति । रम् + बाहुलकात् कुः ।) मृगविशेषः । इत्यमरः । २ । ५ । १० ॥ स तु शब्दलपृष्ठहरिणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गं, क्ली पुं, (रङ्गतीति । रङ्ग + अच् । रज्यते अस्मिन् । रन्ज् + अधिकरणे घञ् वा ।) धातुविशेषः । राङ्ग इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । त्रपुः २ त्रपुषम् ३ आपूषम् ४ वङ्गम् ५ मधु- रम् ६ हिमम् ७ कुरूप्यम् ८ पिच्चटम् ९ पूति- गन्धम् १० । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । हिमत्वम् । कषायत्वम् । लवणरसत्वम् । मेहघ्नत्वम् । कृमिपाण्डुदाहशमनत्वम् । कान्ति- करत्वम् । रसायनत्वञ्च । तद्विशेषो यथा, -- “श्वेतं मृदु लघु स्वच्छं स्निग्धमुष्णसहं हिमम् । सूत्रपत्रकरं कान्तं त्रपुश्रेष्ठमुदाहृतम् ॥ क्षुरकं मिश्रकञ्चापि द्विविधं वङ्गमुच्यते । उत्तमं क्षुरकं तत्र मिश्रकं त्वहितं मतम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/०८२

तस्याशुद्धस्य दोषमाह । “वङ्गो विधत्ते खलु शुद्धिहीन- स्तथा ह्यपक्वश्च किलासगुल्मौ । कुष्ठानि शूलं किल वातशोथं पाण्डुं प्रमेहञ्च भगन्दरञ्च ॥ विषोपमं रक्तविकारवृन्दं क्षयञ्च कृच्छ्राणि कफज्वरञ्च । मेहाश्मरीविद्रुधिमुख्यरोगान् नागोऽपि कुर्य्यात् कथितान् विकारान् ॥” तस्य शोधनमभिधीयते । “वङ्गनागौ प्रतप्तौ च गलितौ तौ निषेचयेत् । त्रिधा त्रिधा विशुद्धिः स्याद्रविदुग्धेऽपि च त्रिधा ॥ तैलतक्रकाञ्जिकगोमूत्रकुलत्थक्वाथेषु प्रत्येकं त्रिधा त्रिधा । ततोऽर्कदुग्धे त्रिधा ॥ * ॥ अथ वङ्गस्य मारणविधिः । “मृत्पात्रे द्राविते वङ्गे चिञ्चाश्वत्थत्वचो रजः । क्षिप्त्वा वङ्गचतुर्थांशमयोदर्व्व्या प्रचालयेत् ॥” चिञ्चा अमिली । रजञ्चूर्णम् । अग्रोदर्व्वी कर- छुली । “ततो द्वियाममात्रेण वङ्गं भस्म प्रजायते । अथ भस्मसमं तालं क्षिप्त्वाम्लेन विवर्द्धयेत् ॥ ततो गजपुटे पक्त्वा पुनरम्लेन मर्द्दयेत् । तालेन दशमांशेन याममेकं ततः पुटेत् । एवं दशपुटैः पक्वं वङ्गं भवति मारितम् ॥” एवं मारितस्य वङ्गस्य गुणाः । “वङ्गं लघु सरं रूक्षं कुष्ठमेहकफकृमीन् । निहन्ति पाण्डुं सश्वासं नेत्र्यमीषत्तु पित्तलम् ॥ सिंहो गजौघन्तु यथा निहन्ति तथैव रङ्गोऽखिलहेमवर्गम् । देहस्य सौख्यं प्रबलेन्द्रियत्वं नरस्य पुष्टिं विदधाति नूनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (यथाच । “वङ्गं तिक्ताम्लकं रूक्षं किञ्चिद्वातप्रकोपणम् । मेदः श्लेष्मामयघ्नञ्च क्रिमिघ्नं मेहनाशनम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधिकारे ॥) रङ्गः, पुं, (रन्ज् + घञ् ।) रागः । (यथा, महा- भारते । ५ । ३६ । १० । “वासो यथा रङ्गवशं प्रयाति तथा स तेषां वशमभ्युपैति ॥”) नृत्यम् । (यथा विष्णुपुराणे । २ । ६ । २० । “रङ्गोपजीवी कैवर्त्तः कुण्डाशी गरदस्तथा । सूचीमाहिषिकश्चैव पर्व्वकारी च यो द्बिजः ॥” रजति आसज्जति मल्लोऽत्र । रन्ज् + अधि- करणे घञ् ।) रणभूमिः । इति मेदिनी । गे, २१ ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । १० । ४३ । १७ । “वृष्णीनां परदेवतेति विदितो रङ्गं गतः साग्रजः ॥”) नाट्यस्थानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मृच्छकटिकप्रकरणे । १ ।

“इयं रङ्गप्रवेशेन कलानाञ्चोपशिक्षया । वञ्चनापण्डितत्वेन स्वरनैपुण्यमाश्रिता ॥” लक्षणया नाट्यस्थानस्थितो जनः । यथा, अभि- ज्ञानशकुन्तले १ प्रस्तावनायाम् । “सूत्रधारः । आर्य्ये ! साधु गीतम् । अहो रागापहृतचित्तवृत्तिरालिखित इव विभाति सर्व्वतो रङ्गः । तदिदानीं कतमं प्रयोगमाश्रित्यै- नमाराधयामः ॥” राजमार्गः । यथा, देवी- भागवते । ७ । २२ । ३ । “अवतार्य्य तदा रङ्गे तां भार्य्यां नृपसत्तमः ॥”) टङ्कणः । खादिरसारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गकाष्ठं, क्ली, (रङ्गं रञ्जितं काष्ठमस्य ।) पत्त- ङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गजं, क्ली, (रङ्गात् जायते इति । जन् + डः ।) सिन्दूरम् । इति रत्नमाला ॥ रङ्गजीवकः, पुं, (रङ्गेण रञ्जनकार्य्येण जीवतीति । जीव् + ण्वुल् ।) चित्रकारः । इति शब्द- रत्नावली ॥ नाट्यकारश्च ॥ रङ्गदः, पुं, (रङ्गं द्यति छिनत्तीति । दो + कः ।) टङ्कणः । खादिरसारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गदा, स्त्री, (रङ्गद + टाप् ।) स्फटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्याः पर्य्यायः । “स्फटी च स्फटिका प्रोक्ता श्वेता शुभ्रा च रङ्गदा । रङ्गदृढा रङ्गदा च दृढा रङ्गापि कथ्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रङ्गदायकं, क्ली, (रङ्गस्य दायकम् ।) कङ्कुष्टम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गदृढा, स्त्री, (रङ्गवत् दृढा ।) स्फटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गपत्री, स्त्री, (रङ्गं रङ्गार्थं पत्रमस्याः । ङीष् ।) नीलीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गपुष्पी, स्त्री, (रङ्गं रञ्जितं पुष्पमस्याः ।) नीलीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गबीजं, क्ली, (रङ्गं बीजं उत्पत्तिकारणमस्य ।) रूप्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ रङ्गभूतिः, स्त्री, (रङ्गस्य रागस्य गौरिम्णः भूतिः शोभात्र ।) कोजागरपूर्णिमा । इति शब्द- रत्नावली ॥ रङ्गभूमिः, स्त्री, (रङ्गस्य भूमिः ।) मल्लभूमिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३५ । ९ । “अवघुष्टे समाजे च तदर्थं वदतां वरः । रङ्गभूमौ सुविपुलं शास्त्रदृष्टं यथाविधि ॥” रङ्गभूमिविवरणं यथा, अश्ववैद्यके । ७ । ११-१२ । “सान्द्रां सुकठिनाञ्चैव पाषाणोदकसंयुताम् । तृणकाष्ठसमायुक्तां रङ्गभूमिन्तु वर्ज्जयेत् ॥ समाञ्च विपुलाञ्चैव किञ्चित् पांशुसमन्विताम् । एकान्ते विजने रम्ये रङ्गभूमिन्तु कारयेत् ॥”) नाट्यभूमिश्च ॥ रङ्गमल्ली, स्त्री, (रङ्गाय रागाय मल्ली ।) वीणा । इति शब्दरत्नावली ॥ रङ्गमाणिक्यं, क्ली, (रङ्गं रञ्जितं माणिक्यम् ।) माणिक्यरत्नम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

रङ्गमाता, [ऋ] स्त्री, (रङ्गस्य माता जनिका ।) कुट्टनी । लाक्षा । इति मेदिनी । ते, २१५ ॥ रङ्गमातृका, स्त्री, (रङ्गमातृ + स्वार्थे कन् । टाप् ।) लाक्षा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रङ्गलासिनी, स्त्री, (रङ्गेण रागेण लसितुं शील- मस्याः इति । लस + णिनिः ।) शेफालिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रङ्गशाला, स्त्री, (रङ्गस्य शाला ।) नाट्यगृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ नाचघर इति भाषा ॥ रङ्गाङ्गा, स्त्री, (रङ्गं रङ्गार्हमङ्गमस्याः ।) स्फटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गाजीवः, पुं, (रङ्गो हरितालादिस्तेनाजीव- तीति । जीव् + अण् । यद्वा, रङ्ग आजी- वोऽस्य ।) चित्रकरः । इत्यमरः । २ । १० । ७ ॥ नटः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८५ ॥ रङ्गावतारकः, पुं, (रङ्गे सङ्गीतभवने अवतर- तीति । तॄ + ण्वुल् । यद्बा रङ्गं नृत्यादिकमव- तारयतीति । तॄ + णिच् + ण्वुल् ।) रङ्गाव- तारी । तत्पपर्य्यायः । शैलूषः २ भरतः ३ सर्व्व- वेशी ४ भरतपुत्त्रकः ५ धात्रीपुत्त्रः ६ रङ्ग- जीवः ७ जायाजीवः ८ नटः ९ कृशाश्वी १० शैलाली ११ । इति हेमचन्द्रः ॥ नृत्यगीतस्थाने गीतवाद्यादिना तदनुगुणतया प्रसङ्गी । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ नटगायनव्यतिरिक्तरङ्गाव- तरणजीवी । इति कुल्लूकभट्टः ॥ तस्यान्नभक्षण- प्रायश्चित्तं यथा, -- “मत्तक्रुद्धातुराणाञ्च न भुञ्जीत कदाचन । केशकीटावपन्नञ्च पदा स्पृष्टञ्च कामतः ॥” इत्युपक्रम्य, -- “कर्म्मारस्य निषादस्य रङ्गावतारकस्य च । सुवर्णकर्त्तुर्व्वेणस्य शस्त्रविक्रयिणस्तथा ॥” इत्याद्युक्त्वा, -- “य एतेऽन्ये त्वभोज्यान्नाः क्रमशः परिकीर्त्तिताः । तेषान्त्वगस्थिरोमाणि वदन्त्यन्नं मनीषिणः ॥ भुक्त्वातोऽन्यतमस्यान्नममत्या क्षपणं त्र्यहम् । मत्या भुक्त्वा चरेत् कृच्छ्रं रेतोविण्मूत्रमेव च ॥” इति मानवे ४ अध्यायः ॥ रङ्गावतारी, [न्] पुं, (रङ्गमवतरतीति । तॄ + णिनिः ।) नटः । इति जटाधरः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यसंहितायाम् । २ । ७२ । “स्त्रीवृद्धबालकितवमत्तोन्मत्ताभिसप्तकः । रङ्गावतारिपाषण्डिकूटकृद्विकलेन्द्रियाः ॥”) रङ्गारिः, पुं, (रङ्गस्य तदाख्यधातोररिरिव ।) करवीरः । इति रत्नमाला ॥ रङ्गिणी, स्त्री, (रङ्गोऽस्त्यस्या इति । रङ्ग + इनिः । स्त्रियां ङीष् ।) शतमूली । इति जटाधरः ॥ कैवर्त्तिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ रङ्गविशिष्टे, त्रि ॥ रङ्घः, [स्] क्ली, (रंघ्यते प्राप्यते इति । रघि + “अघिरघिभ्यामसुन् ।” इति असुन् । इत्यु- ज्ज्वलदत्तः । ४ । २१३ ।) रंहः । वेगः । इति भरतद्बिरूपकोषः ॥ (यथा, सूर्य्यशतके । ७१ ।

पृष्ठ ४/०८३

“रंघः संघो सुराणां जगदुपकृतये नित्यमुक्तस्य यस्य ॥”) रच, त् क कृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) रचयति । इति दुर्गादासः ॥ रचनं, क्ली, (रचि + भावे ल्युट् ।) निर्म्माणम् । ग्रन्थनम् । यथा, जयदेवः । १ । ४ । “वाचः पजवय त्युमापतिधरः सन्दर्भशुद्धिं गिरां जानीते जयदेव एव शरणः श्लाघ्यो दुरूहद्रुतेः । शृङ्गारोत्तरसत्प्रमेयरचनैराचार्य्यगोवर्द्धनः स्पर्द्धी कोऽपि न विश्रुतः श्रुतिधरो धोयी कविः क्ष्मापतिः ॥” रचना, स्त्री, (रच्यते इति । रच + णिच् + “ण्यास- श्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति युच् ।) कुसुमप्रकारादेः पत्रावल्यादेश्च रचनम् । तत्- र्य्यायः । परिस्पन्दः २ । इत्यमरः । २ । ६ । १३७ ॥ परिस्यन्दः ३ । इति भरतः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १४९ । “भूषाणामर्द्धरचना वृथा विश्वगवेक्षणम् । रहस्याख्यानमीषच्च विक्षेपो दयितान्तिके ॥”) यथाक्रमेण स्थापनम् । तत्पर्य्यायः । निवेशः २ स्थितिः ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४११ ॥ (यथा, महाभारते । ८ । ४६ । १० । “शृणु व्यूहस्य रचनामर्ज्जुनश्च यथागतः ॥”) निर्म्मितिः । कृतिः । यथा, -- “असाधारणचमत्कारकारिणी रचना हि निर्म्मितिः ॥” इत्यलङ्कारकौस्तुभे १ किरणः ॥ तत्पर्य्यायः । सन्दर्भः २ गुम्फः ३ स्रन्थनम् ४ । ग्रन्थनम् ५ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३१७ ॥ (उद्यमः । यथा, श्रीमद्भागवते । ३ । ९ । १० । “दैवाहतार्थरचना ऋषयोऽपि देव युष्मत्प्रसङ्गविमुखा इह संसरन्ति ॥” “दैवेनाहताः सर्व्वतः प्रतिहताः अर्थानां रचनाः अर्थार्थोद्यमाः येषाम् ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ रचयतीति । रचि + ल्युः । टाप् । विश्वकर्म्मणो भार्य्या । यथा, श्रीमद्भाग- वते । ६ । ६ । ४४ । “त्वष्टुर्दैत्यात्मजा भार्य्या रचना नाम कन्यका । सन्निवेशस्तयोर्ज्जज्ञे विश्वरूपश्च वीर्य्यवान् ॥”) रचितः, त्रि, कृतः । रचधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्य- येन निष्पन्नः । यथा, -- “शिरः पद्मश्रेणीरचितचरणाम्भोरुहवलेः स्थिरायास्त्वद्भक्तेस्त्रिपुरहर विस्फूर्ज्जितमिदम् ॥” इति पुष्पदन्तकृतस्तुतिः ॥ रजं, क्ली, (रञ्जयतीति । रञ्ज + अच् । निपा- तनात् सिद्धम् ।) स्त्रीकुसुमम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ रजः, पुं, (रञ्जयतीति । रन्ज् + अच् । निपातना- न्नलोपः ।) परागः । (यथा, गो० रामायणे । ३ । ७९ । २९ । “पद्मपुष्परजोन्मिश्रो वृक्षान्तरविनिःसृतः । निश्वास इव सीताया वायुर्वाति मनोरमः ॥”)

रेणुः । (“अर्थाः पादरजोपमाः ॥” इति उज्ज्वलदत्तः । ४ । २१६ ॥) गुणभेदः । आर्त्तवम् । इति जान्तवर्गे शब्दरत्नावली ॥ (स्कन्दस्य सेनाविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ७१ । “दण्डबाहुः सुबाहुश्च रजः कोकिलकस्तथा ॥” विरजपुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । १ । ४० । “त्वष्टा त्वष्टुश्च विरजो रजस्तस्याप्यभूत्सुतः ॥” वशिष्ठपुत्त्रः ऋषिभेदः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १० । १३ । “ऊर्ज्जायान्तु वशिष्ठस्य सप्ताजायन्त वै सुताः । रजो गात्रोर्द्ध्वबाहुश्च वसनश्चानघस्तथा ॥”) रजः [स्] क्ली, (रज्यते रजतीति । रन्ज् + “भू- रञ्जिभ्यां कित् ।” उणा० ४ । २१६ । इत्यसुन् ।) स्त्रीणां मासि मासि योनिनिःसृतरक्तम् । तत्- पर्य्यायः । पुष्पम् २ आर्त्तवम् ३ । इत्यमरः । २ । ६ । २१ ॥ ऋतुः ४ कुसुमम् ५ रजम् ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनौ । ५ । १०८ । “रजसा स्त्री मनोदुष्टा सन्न्यासेन द्बिजोत्तमः ॥” अस्य लक्षणं यथा, -- “रञ्जितास्तेजसा त्वापः शरीरस्थेन देहिनाम् । अव्यापन्नाः प्रसन्नेन रक्तमित्यभिधीयते ॥ रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसंज्ञं प्रवर्त्तते । तद्बर्षाद्बादशादूर्द्ध्वं याति पञ्चाशतः क्षयम् ॥” “नारीणां रजसि चोपचीयमाने शनैः शनैः स्तनगर्भाशययोन्यभिवृद्धिर्भवति ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने १४ अध्यायः ॥ “मासि मासि रजःस्त्रीणां रसजं स्रवति त्र्यहम् । वत्सराद्द्वादशादूर्द्धं याति पञ्चाशतः क्षयम् ॥” इति वाभटे शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) प्रकृतेर्गुणविशेषः । तत्तु रागद्वेषात्मकं दुःख- हेतुः । रजोऽदन्तः पुंलिङ्गोऽपि । यथा, -- “रजोऽयं रजसा सार्द्धं स्त्रीपुष्पगुणधूलिषु ।” इत्यमरदत्तः । इति भरतः ॥ महाभारतमते दुःखजनकगुणः । तस्य धर्म्मः कामः क्रोधः लोभः मानः दर्पश्च । इति मोक्ष- धर्म्मः ॥ “तृष्णा क्रोधोऽभिसंरम्भो राजसास्ते गुणाः स्मृताः ॥” अभिसंरम्भो द्बेषाभिनिवेशः । इत्याश्वमेधिक- पर्व्व ॥ अपि च । “काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । २ अध्यायः ॥ अपि च । “सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः । निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥” “रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् । तन्निबध्नाति कौन्तेय ! कर्म्मसङ्गेन देहिनम् ॥” “सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्म्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।

रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥” “लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्म्मणामसमः स्पृहा । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्ध भरतर्षभ ! ॥” “कर्म्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्म्मलं फलम् । रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ ऊर्द्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मघ्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १४ अध्यायः ॥ “सत्त्वं रजस्तम इति दृश्यन्ते पुरुषे गुणाः । कालसञ्चोदितास्तेऽपि परिवर्त्तन्त आत्मनि ॥ प्रभूतञ्च यदा सत्त्वं मनोबुद्धीन्द्रियाणि च । तदा कृतयुगं विद्याद्दाने तपसि यद्रतिः ॥ यदा कर्म्मसु कार्य्येषु शक्तिर्यशसि देहिनाम् । तदा त्रेता रजोवृद्धिरिति जानीहि शौनक ॥ यदा लोभस्त्वसन्तोषो मानो दम्भोऽथ मत्सरः । कर्म्मणाञ्चापि काम्यानां द्बापरं तद्रजस्तमः ॥ यदा सदानृतं तन्द्री निद्रा हिंसादिसाधनम् । शोकमोहभयं दैन्यं स कलिस्तु तदा स्मृतः ॥” इति गारुडे २२७ अध्यायः ॥ परागः । इति मेदिनी । से, ३२ ॥ (यथा, भागवते । ४ । २४ । २२ । “पद्मकोशरजो दिक्षु विक्षिपत्पवनोत्सवम् ॥”) रेणुः । अस्य पर्य्यायः धूलिशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, माघे । २ । ४६ । “पादाहतं यदुत्थाय मूर्द्धानमधिरोहति । स्वस्थादेवापमानेऽपि देहिनस्तद्बसं रजः ॥”) निषिद्धानिषिद्धरजो यथा, -- “आयुष्कामो न सेवेत तथा सम्मार्ज्जनीरजः । तथाश्वरथधान्यानां गवाञ्चैव रजः शुभम् ॥ अशुभञ्च विजानीयात् खरोष्ट्राजाव्रिकेषु च । गवां रजो धान्यरजः पुत्त्रस्याङ्गभवं रजः ॥ एतद्रजो महाशस्तं महापातकनाशनम् । अजारजः खररजो यत्तु सम्मार्ज्जनीरजः ॥ एतद्रजो महापापं महाकिल्विषकारणम् ॥” इति गारुडे ११४ अध्यायः ॥ (रात्रिः । इति निघण्टुः । १ । ७ ॥ उदकम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५६ । ५ । “वियत्तिरोधरुणमच्युतं रजोतिष्ठिपो दिव आतासु बर्हणा ।” ‘रज उदकम् ।’ इति तद्भाष्ये सायणः ॥ भुवनम् । यथा, तत्रैव । १० । ८२ । ४ । “असूर्त्ते सूर्त्ते रजसि निषत्ते ये भूतानि सम- कृण्वन्निमानि ।” “रजसि लोके ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ ज्योतिः । यथा, तत्रैव । १० । ३२ । २ । “वीन्द्र यासि दिव्यानि रोचना विपार्थिवानि रजसा पुरुष्टुत ।” “रजसा आत्मीयेन ज्योतिषा । विद्युल्लक्षणेन यद्वा रजःशब्दाच्छस आकारः पार्थिवान् लोकान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥)

पृष्ठ ४/०८४

रजःशयः, पुं, (रजसि शेते । शी + “अधिकरणे शेतेः ।” ३ । २ । १५ । इति अच् ।) कुक्कुरः । इति शब्दमाला ॥ (धूलिशायिनि, त्रि । रजतमयी । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ५ । ८ । “या तेऽग्ने रजःशया तनूर्वर्षिष्ठा ॥” “रजःशयारजतमयीति ।” तद्भाष्ये महीधरः ॥) रजःसारथिः, पुं, (रजसां सारथिरिव ।) वायुः । इति शब्दरत्नावली ॥ रजकः, पुं, (रजति निर्णेजनेन श्वेतिमानमापा- दयति वस्त्रादीनामिति । रन्ज + “नृतिखनि- रञ्जिभ्यः परिगणनं कर्त्तव्यम् ।” ३ । १ । १४५ । इति ष्वुन् ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । धोवा इति भाषा ॥ (यथा, भागवते । १० । ४१ । ३२ । “रजकं कञ्चिदायान्तं रङ्गकारं गदाग्रजः । दृष्ट्वायाचत वासांसि विधौतान्युत्तमानि च ॥”) स च तीवरपत्न्यां धीवराज्जातः । इति ब्रह्म- वैवर्त्तपुराणम् ॥ तत्पर्य्यायः । निर्णेजकः २ । इत्यमरः । २ । १० । १० ॥ शौचेयः ३ कर्म्म- कीलकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ धावकः ५ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५ । ७८ ॥ रजकस्य वस्त्र- निर्णेजनप्रकारो यथा, -- “वासांसि फलकैः श्लक्ष्णैर्निर्णिज्याद्रजकः शनैः । अतोऽन्यथा हि कुर्व्वीत दण्ड्यः स्याद्रुक्ममा- षकम् ॥” इति मात्स्ये २०१ अध्यायः ॥ (रजकान्नभक्षणप्रायश्चित्तं यथाह आपस्तम्बः । “रजके चैव शैलूषे वेणुचर्म्मोपजीविनि । एतेषां यस्तु भूञ्जीत द्बिजश्चान्द्रायणञ्चरेत् ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ विशेषस्तत्रैव द्रष्टव्यः ॥) अंशुकः । इति विश्वः ॥ रजकी, स्त्री, रजकपत्नी । रन्जधातोः षकप्रत्य- यान्तादीपि कृते सिद्धा । इति मुग्धबोधव्याकर- णम् ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४०२ । “परपट इव रजकीभिर्मलिनो भुक्त्वापि निर्द्दयं ताभिः । अर्थग्रहणेन विना जघन्य ! मुक्तोऽसि कुल- टाभिः ॥) रजतं, क्ली, (रजति प्रियं भवति रज्यत इति वा । रन्ज + “पृषिरञ्जिभ्यां कित् ।” उणा० । ३ । १११ । इति अतच् कित्कार्य्यञ्च ।) रूप्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९६ ॥ हस्तिदन्तः । धवलः शोणितम् । हारः । ह्रदः । शैलः । (स तु शाकद्बीपस्थ एव । यथा, मात्स्ये १२१ । १४ । “रत्नमालान्तरमयः शाल्मलश्चान्तरालकृत् । तस्यापरेण रजतो महानस्तो गिरिः स्मृतः ॥”) स्वर्णम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १०९ ॥ शुक्ल- वर्णविशिष्ठे, त्रि । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पितृकार्य्ये रजतपात्रादीनां प्राशस्त्यादि यथा, “सौरर्णं राजतं ताम्रं पितॄणां पात्रमुच्यते । रजतस्य कथा वापि दर्शनं दानमेव वा ॥ राजतैर्भाजनैरेषामथवा रजतान्वितैः ।

वार्य्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकल्प्यते ॥ यथार्घ्यपिण्डभोज्यादौ पितणां राजतं मतम् । शिवनेत्रोद्भवं तस्माद्दत्तं तत् पितृवल्लभम् । अमङ्गलं तद्यज्ञेषु देवकार्य्येषु वर्ज्जितम् ॥” इति मात्स्ये १७ अध्यायः ॥ रजतद्युतिः, पुं, (रजतस्येव द्युतिरस्य ।) हनूमान् । इति शब्दरत्नावली ॥ रजतप्रस्थः, पुं, (रजतस्तन्मयः तद्वत् शुभ्रो वा प्रस्थः सानुरस्य ।) कैलासपर्व्वतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रजताचलः, पुं, (रजतप्रधानोऽचल इव । शाक- पार्थिवादिवत्समासः ।) रौप्यपर्व्वतः । तस्य परिमाणं दानविधिश्च यथा, -- “राजतो नवमस्तद्बद्दशमः शर्क्कराचलः । वक्ष्ये विधानमेतेषां यथावदनुपूर्व्वशः ॥ अतः परं प्रवक्ष्यामि रौप्याचलमनुत्तमम् । यत्प्रसादान्नरो याति सोमलोकं द्बिजोत्तम ॥ दशभिः पलसाहस्रैरुत्तमो रजताचलः । पञ्चभिर्म्मध्यमः प्रोक्तस्तदर्द्धेनावरः स्मृतः ॥ अशक्तौ विंशतेरूर्द्धं कारयेत् शक्तितः सदा । विष्कम्भपर्व्वतांस्तद्बत् तुरीयांशेन कल्पयेत् ॥ पूर्ब्बवद्राजतान् कुर्य्यान्मन्दरादीन् विधानतः ॥” पूर्व्ववत् रत्नाचलवत् । “कलधौतमयांस्तत्र लोकेशान् रचयेद्बुधः ॥ ब्रह्मविष्ण्वर्कवत् कार्य्यो नितम्बोऽत्र हिरण्मयः । राजतं स्याद्यदन्येषां समन्तादिह काञ्चनम् ॥ शेषञ्च पूर्ब्बवत् कुर्य्यात् होमजागरणादिकम् । प्रदद्यात्तु प्रभाते तु गुरवे रौप्यपर्व्वतम् ॥ विष्कम्भशैलान्नृत्विग्भ्यः पूज्य वस्त्रविभूषणैः । इमं मन्त्रं पठन् दद्याद्दर्भपाणिर्व्विमत्सरः ॥ पितणां वल्लभं यस्मात् विष्णोर्व्वा शङ्करस्य च । रजतं पाहि तस्मान्नः शोकसंसारसागरात् ॥ इत्थं निवेद्य वो दद्यात् रजताचलमुत्तमम् । गवामयुतदानस्य फलं प्राप्नोति सानवः ॥ सोमलोके सगन्धर्व्वैः किन्नराप्सरसाङ्गणैः । पूज्यमानो वसेद्बिद्वान् यावदाहूतसंप्लवम् ॥” इति मात्स्ये ७ अध्यायः ॥ (कैलासपर्व्वतः । यथा, महालिङ्गार्च्चनतन्त्रे । “रजताचलमध्ये तु कुबेरेश्वर ईरितः ॥”) रजताद्रिः, पुं, (रजतमयस्तद्वत् शुभ्रो वा अद्रिः । शाकपार्थिववत् समासः ।) कैलासपर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९४ ॥ रजनं, क्ली, (रज्यत इति । रन्ज् + “रञ्जेः क्युन् ।” उणा० २ । ७९ । इति क्युन् । “रजकरजन- रजःसूपसंख्यानम् ।” ६ । ४ । २४ । इति वार्त्तिकोक्तेर्नलोपश्च ।) रागः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (यथा, महाभारते । ८ । ५२ । ९ । “यथा वा वाससी शुक्ले महारजनरञ्जिते । विभृयाद् युवती श्यामा तद्वदासीद्वसुन्धरा ॥”) ऋषिविशेषे, पुं । यथा, तैत्तिरीयसंहितायाम् । २ । ३ । ८ । १ ।

“रजनो वै कौणेयः क्रतुजितं जानकिं चक्षुर्व्वन् यमयात् ॥”) रजनिः, स्त्री, (रजन्ति लोका यत्र । रन्ज् + बाहुलकादनिः । इत्युज्ज्वलदत्तः । २ । १०३ ।) रात्रिः । इत्यमरटीका ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । १८ । १४५ ॥ “इत्येवं ख्याप्य समयं प्राप्तायां रजनौ च तान् । आमन्त्र्य विप्रान् प्रययौ श्मशानं स विदूषकः ॥”) रजनी, स्त्री, (रजनि + कृदिकारादिति ङीष् ।) रात्रिः । (यथा, महाभारते । ३ । ६९ । २८ । “सा व्युष्ट्वा रजनीन्तत्र पितुर्वेश्मनि भाविनी । विश्रान्ता मातरं राजन् ! इदं वचनमब्रवीत् ॥”) हरिद्रा ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “हरिद्रा पीतिका गौरी काञ्चनी रजनी निशा । मेहघ्नी रञ्जनी पीता वर्णिनी रात्रिनामिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ यथा, नषधे । २२ । ४९ । “अस्याः सुराधीशदिशः पुरासीत् यदम्बरं पीतमिदं रजन्या । चन्द्रांशुचूर्णव्यतिचुम्बितेन तेनाधुना नूनमलोहितायि ॥”) जतुका । इत्यमरः । २ । ४ । १५३ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४४ । ९ । “दन्त्यमृताञ्जनरजनीसुवर्णपूष्पाग्निमन्थाश्च ॥”) नीलिनी । इति मेदिनी । ने, ११६ ॥ (शाल्मली- द्वीपस्थनदीभेदः । यथा, भागवते । ५ । २० । १० “अनुमती सिनीवाली सरस्वती कुहू रजनी नन्दा राकेति ॥”) रजनीकरः, पुं, (रजनीं करोतीति । कृ + टः ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । ४ । २८ । ३४ । “हित्वा गृहान् सुतान् भोगान् वैदर्भी मदिरे- क्षणा । अन्वधावत पाण्ड्येशं ज्योत्स्नेव रजनीकरम् ॥”) रजनीगन्धा, स्त्री, (रजन्यां गन्धोऽस्याः । रात्रौ विकाशात् तथात्वम् ।) स्वनामख्यातश्वेतवर्ण- पुष्पविशेषः । इति लोकप्रसिद्धिः ॥ रजनीचरः, पुं, (रजन्यां चरतीति । चर + “चरेष्टः ।” ३ । २ । १६ । इति टः ।) राक्षसः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । ७ । ५ । ४ । “स तया सह संयुक्तो वराज रजनीचरः ॥” तथा च । “ओजोऽशनानां रजनीचराणां आहारहेतोर्न शरीरमिष्टम् । गर्भं हरेयुर्यदि तेन मातु- र्लब्धावकाशं न हरेयुरोजः ॥” इति चरके शारीरस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥) चौरः ॥ यामिकभटः ॥ (रात्रिविहारके, त्रि । यथा, हरिवंशे । २०२ । १८ । “ब्राह्मणानाञ्च राजानं शाश्वतं रजनीचरम् ॥” रजनीजलं, क्ली, (रजन्या जलम् ।) नीहारः । इति हारावली । ६७ ॥

पृष्ठ ४/०८५

रजनीपुष्पः, पुं, (रजन्या हरिद्रायाः पुष्पमिव पुष्पमस्य ।) पूतिकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पूतिकरञ्जशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) रजनीमुखं, क्ली, (रजन्या मुखम् ।) प्रदोषः । इत्यमरः । १ । ४ । ६ ॥ (यथा, राजतरङ्गि- ण्याम् । ४ । ४३३ । “ततः शशाङ्कधवले सञ्जाते रजनीमुखे । पाणिनालभ्य भूपालं शय्यावेश्म विवेश सा ॥”) रजनीहासा, स्त्री, (रजन्यां हासो विकाशो यस्याः ।) शेफालिकापुष्पम् । इति शब्दरत्नावली ॥ रजसानुः, पुं, (रज्यतेऽस्मिन्निति । रन्ज् + “असानुः सहिमन्दिभ्यां वृधिरञ्जिभ्यां तु किदर्त्ते- रर्शश्च ।” इत्युणादिकोषटीकाकृत्सूत्रोक्तिः असानुप्रत्ययः ।) मेघः । चित्तम् । इत्यणादि- कोषः । १ । १७४ ॥ रजस्वलः, पुं, (रजोऽत्रास्तीति । रजस् + “रजः- कृष्यासुतिपरिषदो वलच् ।” ५ । २ । ११२ । इति वलच् ।) महिषः । इति मेदिनी । ले, १६३ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “महिषो घोटकारिः स्यात् कासरश्च रजस्वलः । पीनस्कः कृष्णकायोऽथ लुलापो यमवाहनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे द्बितीये भागे ॥ त्रि, रजोयुक्तः । यथा, भागवते । ७ । १३ । १२ । “तं शयानं धरोपस्थे कावेर्य्यां सह्यसानुनि । रजस्वलैस्तनूदेशैर्निगूढामलतेजसम् ॥” रजोगुणयुक्तः । स्पृहयालुः । यथा, मनुः । ६ । ७७ । “जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम् । रजस्वलमनित्यञ्च भूतावासमिमं त्यजेत् ॥”) रजस्वला, स्त्री, (रजोऽस्त्यस्याः । “रजःकृष्या- सुतीति ।” ५ । २ । ११२ । इति वलच् । टाप् ।) रजोयुक्ता । तत्पर्य्यायः । स्त्रीधर्म्मिणी २ अवी ३ आत्रेयी ४ मलिनी ५ पुष्पवती ६ ऋतुमती ७ उदक्या ८ । इत्यमरः । २ । ६ । २० ॥ दुरिः ९ पुष्पहासा १० । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पुष्पिता ११ अवीरा १२ विफली १३ निष्फली १४ । इति जटाधरः ॥ म्लाना १५ पांशुला १६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ रजस्वलास्पर्शप्रायश्चित्तम् । “काश्यपः । ‘रजस्वला तु संस्पृष्टा ब्राह्मण्या ब्राह्मणी यदि । एकरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ रजस्वला तु संस्पृष्टा राजन्या ब्राह्मणी तु या । त्रिरात्रेण विशुद्धिः स्यात् व्याघ्रस्य वचनं यथा ॥ रजस्वला तु संस्पृष्टा वैश्यया ब्राह्मणी च या । पञ्चरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ रजस्वला तु संस्पृष्टा शूद्रया ब्राह्मणी यदि । बड्रात्रेण विशुध्येत्तु ब्राह्मणी कामचारतः ॥ अकामतश्चरेदर्द्धं ब्राह्मणी सर्व्वजातिषु ॥’ एतेन रजस्वलाया ब्राह्मण्याः सवर्णरजस्वला- स्पर्शे एकरात्रोपवासः पञ्चगव्यपानं कामतः । अकामतस्तदर्द्धम् । नक्तव्रतम् । असवर्णरज- स्वलास्पर्शे त्रिरात्रपञ्चरात्रषड् रात्रोपवासाः ।

अकामतस्तदर्द्धम् । एतत् चतुर्थाहानन्तरं कर्त्तव्यम् । ‘चाण्डालेन श्वपाकेन संस्पृष्टा चेद्रजस्वला । अतिक्रम्य तान्यहानि प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ त्रिरात्रमुपवासः स्यात् पञ्चगव्येन शुध्यति । तां निशान्तु व्यतिक्रम्य स्वजात्युक्तन्तु कारयेत् ॥’ इति वचनान्तरदर्शनात् एतत् कामतः ॥ अत्र दिनभेदोऽपि नास्ति । अज्ञाने बृहस्पतिः । ‘पतितान्त्यश्वपाकैश्च संस्पृष्टा स्त्री रजस्वला । तान्यहानि व्यतिक्रम्य प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ प्रथमेऽह्नि त्रिरात्रं तु द्वितीये द्ब्यहमाचरेत् । अहोरात्रं तृतीयेऽह्नि चतुर्थे नक्तमाचरेत् ॥’ चतुर्थेऽह्नीति शुद्धिस्नानात् पूर्ब्बम् । व्याघ्रः । ‘रजस्वला यदा स्पृष्टा श्वजम्बूकखरैः क्वचित् । निराहारा भवेत्तावत् यावत् स्नानेन शुध्यति ॥’ अत्रापि बृहस्पत्युक्तदिनभेदव्यवस्था । वृद्ध- शातातपः । ‘रजस्वले तु ये नार्य्यावन्योन्यं स्पृशतो यदि । सवर्णे पञ्चगव्यन्तु ब्रह्मकूर्च्चमतः परम् ॥’ पञ्चगव्यपानं व्रतरूपम् । तेनोपवासः । ब्रह्म- कूर्च्चमाह जावालः । ‘अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातर्ब्रह्मकूर्च्चविधिः स्मृतः ॥’ तदशक्तौ पुराणैकं दातव्यम् ।” इति प्रायश्चित्त- तत्त्वम् ॥ * ॥ अन्यच्च । ‘शुद्धा भर्त्तुश्चतुर्थेऽह्नि अशुद्धा दैवपैत्रयोः । दैवे कर्म्मणि पैत्रे च पञ्चमेऽहनि शुध्यति ॥’ इति शुद्धितत्त्वम् ॥ तस्यां गमने पापं यथा, -- “प्रथमे दिवसे कान्तां यो हि गच्छेद्रजस्वलाम् । ब्रह्महत्याचतुर्थांशं लभते नात्र संशयः ॥ स पुमान्न हि कर्म्मार्हो दैवे पैत्रे च कर्म्मणि । अधमः स च सर्व्वेषां निन्दितश्चायशस्करः ॥ द्वितीयदिवसे नारीं यो व्रजेच्च रजस्वलाम् । कामतः परिपूर्णाञ्च ब्रह्महत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ आजीवनं नाधिकारी पितृविप्रसुरार्च्चने ॥ अमनुष्योऽयशस्यः स्यादित्याङ्गिरसभाषितम् ॥ तृतीयदिवसे जायां यो हि गच्छेद्रजस्वलाम् । स मूढो ब्रह्महत्याञ्च लभते नात्र संशयः ॥ पूर्ब्बवत् पतितः सोऽपि न चार्हः सर्व्वकर्म्मसु । असत्पुत्त्रा चतुर्थेऽह्नि न गच्छेत्तां विचक्षणः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजंन्मखण्डे ५९ अध्यायः ॥ अपि च । “अपूर्णे ऋतुकाले तु योऽभिगच्छेद्रजस्वलाम् । रेतपाः पितरस्तस्य एवमेतन्न संशयः ॥ एकस्तु पुरुषो याति द्बितीयां काममोहितः । तृतीयां वा चतुर्थीञ्च तदा स पुरुषाधमः ॥ ऋतुकाले तु सर्व्वासां पित्रर्थं भोग इष्यते । ऋतुकालाभिगामी यो ब्रह्मचार्य्येव सम्मतः ॥ न गच्छति च यः क्रोधात् मोहाद्वा पुरुषाधमः । ऋतौ ऋतौ भ्रूणहत्यां प्राप्नोति पुरुषश्चरन् ॥” इति वाराहे गुह्यकर्म्मवर्णनं नामाध्यायः ॥

(अपि च । “रजस्वलास्त्रीगमनमेतन्नरककारणम् । रजस्वलावीरान्नञ्च पुंश्चल्यन्नञ्च भक्षणम् । अभक्ष्यान्नञ्च विप्रर्षे यदन्नं वृषलीपतेः ॥” तथा च । “रजस्वलामकामाञ्च मलिनामप्रियान्तथा । वर्णवृद्धां वयोवृद्धां तथा व्याधिप्रपीडिताम् ॥ हीनाङ्गीं गर्भिणीं द्वेष्यां योनिदोषसमन्विताम् । सगोत्रां गुरुपुत्त्रीञ्च तथा प्रव्रजितामपि ॥ सन्ध्यापर्व्वस्वगम्याञ्च नोपेयात् प्रमदां नरः ॥ रजस्वलां प्राप्तवतो नरस्यानियतात्मनः । दृष्ट्यायुस्तेजसां हानि-रधर्म्मश्च ततो भवेत् ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २४ अध्यायः ॥) रजिः, पुं, चन्द्रवंशीयराजविशेषः । यथा । “पुरू- रवसो ज्येष्ठपुत्त्रश्चायुर्नामा । स राहोर्दुहितर- मुपयेमे । तस्यां पञ्च पुत्त्रानुत्पादयामास । नहुषक्षत्त्रवृद्धरम्भरजिसंज्ञाः । रजेः पञ्च पुत्त्रशतान्यतुलवीर्य्यसाराण्यासन् ।” इति विष्णु- पुराणे ४ अंशे । ८ । ९ । अध्यायौ ॥ (राज्यम् । कन्याविशेषे, स्त्री । यथा, ऋग्वेदे । ६ । २६ । ६ । “त्वं रजिं पिठीनसे दशस्यन् षष्ठिं सहस्रा शच्या सचाहन् ।” “रजिं एतदाख्यां कन्यां वा राज्यं वा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ रज्जुः । यथा, ऋग्वेदे । १० । १०० । १२ । “रजिष्ठया रज्या पश्व आ गोस्तुतूर्षति पर्य्यग्रं दुवस्युः ॥” “रजिष्ठया ऋजुतमया रज्या रज्ज्वा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रजोबलं, क्ली, (रज इव बलति संवृणोतीति । बल् + अच् ।) अन्धकारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रजोरसं, क्ली, अन्धकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ रजोहरः, पुं, (रजो हरतीति । हृ + “हरते- ऽनुद्यमनेऽच् ।” ३ । २ । ९ । इति अच् ।) रजकः । इति शब्दमाला ॥ रज्जुः, स्त्री, (सृज्यते रच्यते इति । सृज् + “सृजे- रसुश्च ।” उणा० १ । १६ । इति उः । असुगागमश्च । धातुसकारलोपश्च । आगम- सकारस्य जश्त्वम् । दकारः । तस्यापि चुत्वम् । जकारः । इत्युज्ज्वलः । अप्राणिजातेश्चार- ज्ज्वादीनामिति कथनात् न ऊङ् ।) बन्धन- साधनवस्तु । दडी इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । शुंल्लम् २ वराटकः ३ वटी ४ गुणः ५ इत्यमरः । २ । १० । २७ ॥ शुल्ला ६ । इति भरतधृतरत्नकोषः ॥ शुल्वम् ७ शुल्वः ८ शुल्वा ९ शुल्वी १० सुष्मम् ११ वराटः १२ वटाकरः १३ वटीगुणः १४ । इति टीकान्तरम् ॥ (तस्या अपहरणे दोषो यथा, मनौ । ११ । १६९ । “कार्पासकीटजीर्णानां द्बिशफैकशफस्य च । पक्षिगन्धौषधीनाञ्च रज्ज्वाश्चैव त्र्यहं पयः ॥”) वेणी । इति मेदिनी । जे, १४ ॥ (प्रत्यङ्ग- विशेषः । यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने ५ अध्याये । “रज्जवः सेवन्यः सङ्घाताः ॥”)

पृष्ठ ४/०८६

रञ्जकं, क्ली, (रञ्जयतीति । रन्ज् + णिच् + ण्वुल् ।) हिङ्गुलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य हिङ्गुलशब्दे विज्ञेयाः ॥) रञ्जकः, पुं, (रञ्जयतीति । रन्ज् + णिच् + ण्वुल् ।) कम्विल्लकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रीतिजनकः । वस्त्रादिरागकर्त्ता च ॥ (अस्य गृहे भोजनं निषिद्धं यथा, मनौ । ४ । २१६ । “श्ववतां शौण्डिकानाञ्च चेलनिर्णेजकस्य च । रञ्जकस्य नृशंसस्य यस्य चोपपतिर्गृहे ॥” नाद्यादिति शेषः ॥ पित्तान्तर्गतोऽग्निविशेषः । यथा, -- “यत्तु यकृत्प्लीह्नोः पित्तं तस्मिन् रञ्जकोऽग्निरिति संज्ञा सरसस्य रागकृदुक्तः ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने २१ अध्यायः ॥) रञ्जनं, क्ली, (रज्यतेऽनेनेति । रन्ज् + करणे ल्युट् ।) रक्तचन्दनम् । इति मेदिनी । ने, ११५ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पत्तङ्गं रक्तसारञ्च सुरङ्गं रञ्जनन्तथा । पट्टरञ्जनमाख्यातं पत्तूरञ्च कुचन्दनम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हिङ्गुलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रन्ज् + णिच् । भावे ल्युट् । प्रीतिजननम् । यथा, रघौ । ४ । १२ । “तथैव सोऽभूदन्वर्थो राजा प्रकृतिरञ्जनात् ॥”) रञ्जनः, पुं, (रञ्जयतीति । रन्ज् + णिच् + ल्युः ।) रागजनकः । इति मेदिनी । ने, ११५ ॥ मुञ्ज तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रञ्जनकः, पुं, (रञ्जन + कन् ।) कट्फलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादिविशेषोऽस्य कट्फल- शब्दे विज्ञेयः ॥) रञ्जनदुः, पुं, (रञ्जयतीति । रन्ज् + णिच् + ल्युः । रञ्जनश्चासौ द्रुश्चेति ।) अच्छुकवृक्षः । आच्- गाछ इति भाषा ॥ रञ्जनी, स्त्री, (रञ्जन + ङीष् ।) शुण्डारोचनिका । नीली । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “नीली तु नीलिनी तूली कालदोला च नीलिका । रञ्जनी श्रीफली तुच्छा ग्रामीणा मधुपर्णिका ॥ क्लीतका कालकेशी च नीलपुष्पा च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मञ्जिष्ठा । इति मेदिनी । ने, ११५ ॥ शेफा- लिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हरिद्रा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “हरिद्रा पीतिका गौरी काञ्चनी रजनी निशा । मेहघ्नी रञ्जनी पीता वर्णिनी रात्रिनामिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) पर्प्पटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रट, वाचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रटति । इति दुर्गादासः ॥ रटन्ती, स्त्री, (रट्यते पुण्यजनकत्वेन कथ्यते इति । रट् + बहुलकात् झच् । ङीप् ।) गौणचान्द्र- माघीयकृष्णचतुर्द्दशी । तत्र अरुणोदयकाले स्नानं कर्त्तव्यम् । यथा । यमः ।

“माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्या चतुर्द्दशी । तस्यामुदयवेलायां स्नाता नावेक्षते यमम् ॥” उदयवेलायामरुणोदयवेलायाम् । “अनर्काभ्युदिते काले माघे कृष्णचतुर्द्दशी । सतारव्योमकाले तु तत्र स्नानं महाफलम् । स्नात्वा सन्तर्प्य तु यमान् सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” अत्र तिथिकृत्यत्वात् गौणचान्द्रादरः । अत्रा- रुणोदयकाल एव स्नानं पूर्ब्बोक्तचतुर्द्दशयम- तर्पणञ्च । यत्तु उदयवेलायां सूर्य्योदयवेलायां अनर्काभ्युदित इति ईषदर्थे नञिति व्याख्यानं तत् समुद्रकरभाष्यधृतसतारव्योम इति इत्यु- त्तरार्द्धानवलोकनेनेति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ किञ्च । “अनर्काभ्युदिते काले स्नानं कुर्य्यात् सरिज्जले । शतजन्मकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ रटन्ती नाम विख्याता सर्व्वपापहरा शिवा ॥” इति मत्स्यसूक्ते ५५ पटलः ॥ क्वचित् पुस्तके सरिज्जले इत्यत्र वहिर्ज्जले इति पाठः ॥ * ॥ तत्र श्यामापूजाविधिर्यथा, -- “माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्या चतुर्द्दशी । तस्यां संपूजयेत्तारां महाविभवविस्तरैः । चक्रवर्त्ती महाराजो भवत्येव न संशयः ॥” इति बृहन्नीलतन्त्रे ७ पटलः ॥ अपि च । “माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्या चतुर्द्दशी । तद्रात्रौ कालिकापूजा सर्व्वविघ्नोपशान्तये ॥” इति कालिकापुराणम् ॥ * ॥ अपरञ्च । “माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्या चतुर्द्दशी । तस्यां प्रदोषसमये पूजयेन्मुण्डमालिनीम् ॥” इत्याचार्य्यचूडामणिकृतकृत्यतत्त्वार्णवधृतवच- नम् ॥ अन्यत् श्यामाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ रटितं, त्रि, कथितम् । रटधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्य- येन निष्पन्नम् । (भावे क्तः ।) कथनमात्रे, क्ली ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । २ । १७४ । “वनहरिरसितैः पदे पदे स प्रतिभटतां पटहध्वनेर्द्दधानैः । अमनुत रटितैश्च कर्करेटोः परिगलितां गमनोन्तुखस्त्रियामाम् ॥”) रठ, भाषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) भाषणं कथनम् । रठति । इति दुर्गादासः ॥ रण, रुति । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) रणति । रुति शब्दे । इति दुर्गादासः ॥ रण, म गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) म, रणयति । इति दुर्गा- दासः ॥ रणं, क्ली पुं, (रणन्ति शब्दायन्तेऽत्रेति । रण् + “ग्रहेति ।” ३ । ३ । ५८ । इत्यत्र । “वशिरण्यो- रुपसंख्यानम् ।” इति काशिकोक्त्या अप् ।) युद्धम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०४ ॥ (यथा,

मनौ । ७ । ९० । “न कूटैरायुधैर्हन्याद्युध्यमानो रणे रिपून् । न कर्णिभिर्नापि दिग्धैर्नाग्निज्वलिततेजनैः ॥” रमणम् । यथा, ऋग्वेदे । ८ । १७ । १२ । “शाचिगो शाचि पूजनायं रणाय ते सुतः ॥” “रणाय रमणाय ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ रमणीये, त्रि । यथा, तत्रैव । १ । ११६ । २१ । “एकस्यावन्त्यो रावतं रणाय वशमश्विनासनये सहस्रा ।” “रणाय रमणीयाय ।” इति तद्बाष्ये सायणः ॥) रणः, पुं, (रण् + अप् ।) शब्दः । कणः । इति मेदिनी ॥ गतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ रणतूर्य्यं, क्ली, (रणस्य तूर्य्यम् ।) युद्धवाद्यम् । तत्पर्य्यायः । संग्रामपटहः २ अभयडिण्डिमः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रणप्रियं, क्ली, (रणे प्रियम् ।) उशीरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रणप्रियः, पुं, (रणः प्रियोऽस्य । तत्र मांसभक्षणा- त्तथात्वम् ।) श्येनकपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ८६ । “स्तव्यः स्तवप्रियः स्तोत्रं स्तुतिः स्तोता रणप्रियः ॥” युद्धप्रियमात्रे, त्रि । यथा, कामन्दकीये । १७ । ३३ । “रणप्रियः साहसिक आत्मसम्भावितस्तथा । विच्छिन्नधर्म्मकामार्थः क्रुद्धो मानी विमा- नितः ॥”) रणमत्तः, पुं, (रणे रणं प्राप्य वा मत्तः ।) हस्ती । इति शब्दमाला ॥ रणमुष्टिः, पुं, विषमुष्टिक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रणरङ्कः, पुं, (रणेषु रङ्को मन्दः ।) रणकातर- हस्ती । तत्पर्य्यायः । प्रतिमः २ । इति हारा वली । २०४ ॥ रणरणं, क्ली, उद्वाहनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रणरणः, पुं, (रणरण इति शब्दोऽस्त्यस्येति । अर्श आदित्वादच् ।) मशकः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (रणे रणः शब्दो यस्य । रणगर्ज्जन- शीले, त्रि । यथा, -- “अव्याद्वः करणो रणो रणरणो राणो रणो रावणो धृत्वा येन रमा रमा रमरमा रामा रमा सा रमा । सश्रीमानदयो दयो दयदयो दायो दयो वेदयो विष्णुर्ज्जिष्णुरभीरभीरभरभीराभीरभी- सौरभिः ॥” इत्युद्भटः ॥) रणरणकः, पुं, उत्कण्ठा । इति हेमचन्द्रः । २ । २२९ ॥ (यथा, उत्तररामचरिते प्रथमाङ्के । “अये सैवेयं रणरणकदायिणी चित्रदर्शना- द्विरहभावना देव्याः स्वप्नोद्बेगं करोति ॥”) रणसङ्कुलं, क्ली, (रणस्य सङ्कुलम् ।) तुमुलम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०६ ॥ रणालङ्करणः, पुं, (रणस्य अलङ्करणः ।) कङ्क- पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/०८७

रण्डः, त्रि, (रम् + “ञमन्तात् डः ।” उणा० १ । ११३ । इति डः ।) अर्द्धचर्म्मावच्छिन्नाव- यवः । धूर्त्तः । इति संक्षिप्तसारोणदिवृत्तिः ॥ रण्डकः, पुं, (रण्ड इवेति । रण्ड + कन् ।) अफल- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रण्डा, स्त्री, (रमन्तेऽत्रेति । रम् + “ञमन्तात् डः ।” उणा० १ । ११३ । इति डः । टाप् ।) मूषिकपर्णी । इत्यमरः । २ । ४ । ८८ ॥ (यथा, “हिङ्गुलात् सम्भवं सूतं पालिधारसमर्द्दितम् । रण्डाशोधितगन्धञ्च तेनैव कज्जलीकृतम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे बृहत्सोमनाथरसे ॥) विधवा । राँड् इति भाषा ॥ यथा । तिष्ठते रण्डा विकर्म्मस्थेभ्यः स्वहृदयं व्यनक्तीत्यर्थः । इति संक्षिप्तसारे तिङन्तपादः ॥ रण्डाश्रमी [न्] पुं, (रण्डो विफल आश्रमः सोऽस्त्यस्य । रण्डाश्रम + इनिः ।) अष्टचत्वा- रिंशद्वत्सरोपरिभार्य्याविहीनः । यथा, भवि- ष्यपूराणम् । “चत्वारिंशद्बत्सराणां साष्टानाञ्च परे यदि । स्त्रिया वियुज्यते कश्चित् स तु रण्डाश्रमी मतः ॥” इत्युद्बाहतत्त्वम् ॥ रतं, क्ली, (रमणमिलि । रम् + भावे क्तः ।) मैथुनम् । इत्यमरः । २ । ७ । ५७ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५४९ । “विपरीतमपि रतं ते स्रोतो नद्या इवानुकूल- मिदम् । तटतरुमिव मम हृदयं समूलमपि वेगतो हरति ॥” तत्तु द्बिविधम् । यथा, कामशास्त्रम् । “बाह्यमाभ्यन्तरञ्चेति द्बिविधं रतमुच्यते । तत्राद्यं चुम्बनाश्लेषनखदन्त क्षतादिकम् ॥ द्बितीयं सुरतं साक्षान्नानाकारेण कल्पितम् ॥”) गुह्यम् । इति मेदिनी । ते, ४९ ॥ अनुरक्ते, त्रि ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ५०५ । “तत्तुल्यगुणनिर्व्विण्णा तद्बिपक्षस्तुतौ रता ॥” नियुक्तः । यथा, मनुः । २ । २३५ । “यावत्त्रयस्ते जीवेयुस्तावन्नान्यं समाचरेत् । तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां कुर्य्यात् प्रियहिते रतः ॥”) रतकीलः, पुं, (रते मैथुने कीलति परस्परं संबध्ना- तीति । कील् + कः ।) कुक्कुरः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३४६ ॥ (रतस्य कीलः ।) सुरत- कण्टकश्च ॥ रतकूजितं, क्ली, (रतस्य कूजितम् ।) मैथुन- कालीनवाक् । तत्पर्य्यायः । मणितम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ रतगुरुः, पुं, (रतस्य रते वा गुरुः ।) पतिः । इति त्रिकाण्डशेषः । ६ । ४४ ॥ रतज्वरः, पुं, (रतेन ज्वरोऽस्य ।) काकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रतताली, [न्] पुं, (रते तलति प्रतिष्ठां लभते इति । तल + णिनिः ।) षिड्गः । इति शब्द- माला ॥

रतताली, स्त्री, (रते तालः प्रतिष्ठास्याः । ङीष् ।) कुट्टनी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रतनारीचः, पुं, (रते नार्य्यां चिनोतीति । चि + डः ।) नारीणां शीत्कारः । कुक्कुरः । स्मरः । इति मेदिनी । चे, २१ ॥ षिड्गः । इति शब्दमाला ॥ रतनिधिः, पुं, (रतमेव निधिवत् गोप्यं यस्य ।) खञ्जनः । इति शब्दरत्नावली ॥ रतर्द्धिकं, क्ली, (रतस्य ऋद्धिरत्र । शेषाद्विभाषेति कप् ।) दिवसः । सुखस्नानम् । अष्टमङ्गलम् । इति मेदिनी । के, २१० ॥ रतव्रणः, पुं, (रतेन व्रणोऽस्य । रतं व्रण इव कष्ट- दायकं यस्येति वा ।) कुक्कुरः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३४६ ॥ रतशायी, [न्] पुं (रतेन श्यति तनूकरोत्यात्मान- मिति । शो + णिनिः ।) कुक्कुरः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३५६ ॥ रतहिण्डकः, पुं, (रते रतार्थं वा हिण्डते इति । हिण्ड् + ण्वुल् ।) स्त्रीचौरः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ लम्पटः । लोच्चा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । षिड्गः २ व्यलीकः ३ पल्लवः ४ द्रावकः ५ भुजङ्गः ६ चुम्बकः ७ लङ्गः ८ भृङ्गः ९ नारीतरङ्गकः १० स्वस्तिकः ११ रतनारीचः १२ बन्धकः १३ रतताली १४ कटारः १५ कामी १६ खेटी १७ नागरः १८ दासीप्रियः १९ कुण्डकीटः २० । इति शब्द- माला ॥ रतान्दुकः, पुं, (रतार्थमन्दुक इव ।) कुक्कुरः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४६ ॥ रतान्ध्री, स्त्री, (रते अन्ध्रीव ।) कुज्झटिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रतामर्द्दः, पुं, (रते रतकाले आमर्द्दोऽस्य ।) कुक्कुरः । इति शब्दमाला ॥ रतायनी, स्त्री, (रतमेवायनं जीवनगतिर्यस्याः ।) वेश्या । इति शब्दमाला ॥ रतार्थिनी, स्त्री, (रतमर्थयत इति । अर्थ + णिनिः । ङीप् ।) मैथुनाभिलाषिणी । इति हलायुधः ॥ रतिः, स्त्री, (रम्यतेऽनया इति । रम् + क्तिन् ।) कामदेवपत्नी ॥ (अस्याः नामनिरुक्तिर्यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ४ । ९ । “मनो मथ्नाति सर्व्वेषां पञ्चबाणेन कामिनीम् । तन्नाम मन्मथस्तेन प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ तस्य पुंसो वामपार्श्वात् कामस्य कामिनी वरा । बभूवातीव ललिता सर्व्वेषां मोहकारिणी ॥ रतिर्बभूव सर्व्वेषां तां दृष्ट्वा सस्मितां सतीम् । रतीति तेन तन्नाम प्रवदन्ति मनीषिणः ॥”) तस्य उत्पत्तिः नामकारणं कामपत्नीत्वञ्च यथा, दक्ष उवाच । “मद्देहजेयं कन्दर्प मद्रूपगुणशालिनी । एनां गृह्णीष्व भार्य्यार्थे भवतः सदृशी गुणैः ॥ एषा तव महातेजाः सर्व्वदा सहचारिणी । भविष्यति यथाकामं धर्म्मतो वशवर्त्तिनी ॥

मार्कण्डेय उवाच । इत्युक्त्वा प्रददौ दक्षो देहस्वेदजलोद्भवाम् । कन्दर्पायाग्रतः कृत्वा नाम कृत्वा रतीति ताम् ॥ तां वीक्ष्य मदनो रामां रत्याख्यां सुमनोहराम् । आत्माशुगेन विद्धोऽसौ मुमोह रतिरञ्जितः ॥” इति कालिकापुराणे ३ अध्यायः ॥ अनुरागः । (यथा, भागवते । १ । २ । ८ । “नोत्पादयेद् यदि रतिं श्रम एव हि केव- लम् ॥”) रतम् । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७४ । १८ । “कामिनीं प्रथमयौवनान्वितां मन्दवल्गुमृदुपीडितस्वनाम् । उत्स्तनीं समवलम्ब्य या रतिः सा न धातृभवनेऽस्ति मे मतिः ॥”) गुह्यम् । इति मेदिनी । ते । ४९ ॥ (अप्सरो- विशेषः । यथा, महाभारते । १३ । १९ । ४५ । “विद्युता प्रशमी दान्ता विद्योता रतिरेव च । एताश्चान्याश्च वै बह्व्यः प्रनृत्ताप्सरसः शुभाः ॥” प्रीतिः । यथा, रामायणे । १ । १८ । २४ । “तेषां केतुरिव ज्येष्ठो रामो रतिकरः पितुः ॥” ‘रतिः प्रीतिः ।’ इति तट्टीकायां रामानुजः ॥) रतिबन्धा यथा, -- “न भवन्ति यदा नार्य्यस्तुष्टा वाद्यरते मताः । नानाविधैस्तथाबन्धै रन्तव्याः कामिभिः स्त्रियः ॥ पद्मासनो नागपाशो लतावेष्टोऽर्द्धसंपुटम् । कुलिशं सुन्दरश्चैव तथा केशर एव च ॥ हिल्लोलो नरसिं होऽपि विपरीतस्तथापरः । क्षुब्धो वै धेनुकश्चैवमुत्कण्ठस्तु ततः परम् । सिंहासनो रतिनागो विद्याधरस्तु षोडशः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ एतेषां लक्षणानि तत्तच्छब्दे द्रष्टव्यानि ॥ रतिकुहरं, क्ली, (रत्याः कुहरम् ।) योनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रतिक्रिया, स्त्री, (रत्याः क्रिया ।) मैथुनम् । तत्पर्य्यायः । संवेशनम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कामन्दकीये नीतिसारे । २ । २५ । “अग्निहोत्रोपचरणं जीवनञ्च स्वकर्म्मभिः । धर्म्मोऽयं गृहिणां काले पर्व्ववर्ज्जं रतिक्रिया ॥”) रतिगृहं, क्ली, (रत्याः गृहम् ।) योनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रमणमन्दिरञ्च ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ५३ । १६ । “पश्वाश्रमिणाममित धान्यायुधवह्निरतिगृहा- णाञ्च । नेच्छन्ति शास्त्रकारा हस्तशतादुच्छ्रितंपरतः ॥”) रतिनागः, पुं, षोडशरतिबन्धान्तर्गतपञ्चदशबन्धः । तस्य लक्षणं यथा, -- “पीडयेदूरुयुग्मेन कामुकं कामिनी यदि । रतिनागः समाख्यातः कामिनीनां मनोरमः ॥ इति रतिमञ्जरी ॥