शब्दकल्पद्रुमः/रामकर्पूरकः

पृष्ठ ४/१५२

रामकर्पूरकः, पुं, (रामो रमणीयः कर्पूरः । ततः स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) स्वामख्यात- तृणम् । यथा, -- “सौगन्धिकञ्च सौगन्धं रामकर्पूरके तृणे ।” इति शब्दरत्नावली ॥ रामगिरिः, पुं, (रामाश्रितो गिरिः । रामो रमणीयो गिरिर्वा ।) पर्व्वतविशेषः । चित्र- कूटपर्व्वतः । इति कश्चित् ॥ यथा, -- “कश्चित् कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारप्रमत्तः शापेनास्तं गमितमहिमा वर्षभोग्येन भर्त्तुः । यक्षश्चक्रे जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्य्याश्रमेषु ॥” इति मेघदूतः ॥ १ ॥ रामचन्द्रः, पुं, (रामश्चन्द्र इवाह्लादकत्वात् ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ (लक्ष्मण- भट्टसुतः स्वनामख्यातः कविविशेषः । स तु अयोध्यानगरे वैराग्यशृङ्गारार्थद्वयोपेतं सटीकं रसिकरञ्जनं नाम काव्यं प्रणीतवान् । तस्यादि- मश्लोको यथा, -- “शुभारम्भेऽदम्भे महितमतिडिम्भे ङ्गितशतं मणिस्तम्भेरम्भे क्षणसकुचकुम्भे परिणतम् । अनालम्बे लम्बे पथि पदविलम्बेऽमितसुखं तमालम्बे स्तम्बेरमवदनमम्बेक्षितमुखम् ॥” एतट्टीकान्तिमश्लोकौ यथा, -- “शृङ्गारवैराग्यशतं सपञ्च- विंशत्ययोध्यानगरे व्यधत्त । अब्दे वियद्वारणबाणचन्द्रे श्रीरामचन्द्रोऽनु च तस्य टीकाम् ॥ श्रीरामन्द्रकविना काव्यमिदं व्यरचि विरति- बीजतया । रसिकानामपि रतये शृङ्गारार्थोऽपि संगृहीतो- ऽत्र ॥” एतत्कविप्रणीतानि रोमावलीशतकप्रभृतीन्य- न्यान्यपि काव्यानि दृश्यन्ते ॥) रामच्छर्द्दनकः, पुं, (रामं मनोज्ञत्वं छर्द्दयति । छर्द्दि + ल्युः । स्वार्थे कन् ।) मदनवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ क्वचित् पुस्तके रामाच्छर्दनकः इति च पाठः ॥ (गुणादयोऽस्य मदनशब्दे विज्ञेयाः ॥) रामजननी, स्त्री, (रामस्य जननी ।) बलदेव- माता । यथा, -- “रोहिणी रामजननी रोहिणिश्च बलप्रसूः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ कौशल्या । रेणुका च ॥ रामठं, क्ली, (रम्यतेऽनेनेति । रम + “रमेर्वृद्धिश्च ।” उणा० १ । १०३ । इति अठः वृद्धिश्च धातोः ।) हिङ्गु । इत्यमरः । १ । १०३ ॥ (यथा, सुश्रुते । ५ । १ ।

“तत्र नस्याञ्जने कुष्ठं रामठं नलदं मधु । कुर्य्यात् शिरीषरजनीचन्दनैश्च प्रलेपनम् ॥”) रामठः, पुं, (रम् + अठः । वृद्धिश्च ।) अङ्कोठ- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (जनपदविशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । १० । ५ । “रौद्रस्थे पारतरामठतैलिकरजकचौराश्च ॥” तद्देशवासिनश्च । यथा, महाभारते । २ । ३२ । १२ । “रामठन् हारहूणांश्च प्रतीच्याश्चैव ये नृपाः । तान् सर्व्वान् स वशे चक्रे शासनादेव पाण्डवः ॥”) रामठी, स्त्री, (रामठ + स्त्रियां ङीष् ।) नाडी- हिङ्गु । इति राजनिर्घण्टः ॥ रामणः, पुं, गिरिनिम्बः । तिन्दुकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रामणीयकं, त्रि, रमणीयम् । इत्यमरटीका ॥ (यथा, महाभारते । १ । २६ । ८ । “रामणीयकमागच्छन्मात्रा सह भुजङ्गमाः ॥” रामणीयकं रमणीयं द्बीपमिति शेषः ॥ क्ली, रमणीयस्य भावः कर्म्म वा । रमणीय + “योपधाद्गुरूपोत्तमाद्बुञ् ।” ५ । १ । १३२ । इति वुञ् । रमणीयत्वम् ॥ यथा, किराते । १ । ३९ । “पुरोपनीतं नृप ! रामणीयकं द्विजातिशेषेण यदेतदन्धसा । तदद्य ते वन्यफलाशिनः परं परैति कार्श्यं यशसा समं वपुः ॥”) रामतरुणी, स्त्री, (रामा मनोहरा तरुणीव ।) तरुणीपुंष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सेउती इति भाषा ॥ रामदूतः, पुं, (रामस्य दूतः ।) हनूमान् । इति शब्दरत्नावली ॥ रामदूती, स्त्री, (रामस्य दूतीव । विष्णुप्रियत्वात् ।) तुलसीविशेषः । तत्पर्य्यायः । पर्व्वपुष्पी २ विशल्या ३ नागदन्तिका ४ काण्डली ५ सूक्ष्म- पर्णी ६ भरण्याह्वा ७ फणिज्झका ७ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रामनवमी, स्त्री, (रामस्य जन्मतिथिरूपा नवमी । मध्यपदलोपिकर्म्मधारयः ।) चैत्रशुक्लनवमी । सा च श्रीरामचन्द्रस्य जन्मतिथिः । यथा, -- “अगस्त्यसंहितायाम् । ‘चैत्रे मासि नवम्यान्तु जातो रामः स्वयं हरिः । पुनर्व्वस्वृक्षसंयुक्ता सा तिथिः सर्व्वकामदा ॥ पुनर्व्वस्वृक्षसंयोगः स्वल्पोऽपि यदि लभ्यते । चैत्रशुक्लनवम्यान्तु सा तिथिः सर्व्वकामदा ॥ श्रीरामनवमी प्रोक्ता कोटिसूर्य्यग्रहाधिका । तस्मिन् दिने महापुण्ये राममुद्दिश्य भक्तितः । यत्किञ्चित् क्रियते कर्म्म तद्भवक्षयकारकम् ॥ उपोषणं जागरणं पितॄनुद्दिश्य तर्पणम् । तस्मिन् दिने तु कर्त्तव्यं ब्रह्मप्राप्तिमभीप्सुभिः ॥’ चैत्रपदं चान्द्रपरम् । ‘मेषं पूषणि संप्राप्ते लग्ने च कर्कटाह्वये । आविरासीत् सकलया कौशल्यायां परःपुमान् ॥’

अत्र मेषस्थसूर्य्ये चान्द्रचैत्रस्यैव सम्भवात् तिथि- कृत्यत्वाच्च । तथा । ‘तस्मिन् दिने महापुण्ये राममुद्दिश्य भक्तितः । जपेदेकान्त आसीनो यावत् स्याद्दशमीदिनम् ॥ तेनैव स्यात् पुरश्चर्य्या दशम्यां भोजयेद्द्विजान् । भक्ष्यभोज्यैर्ब्बहुविधैर्भक्त्या दद्याच्च दक्षिणाम् । कृतकृत्यो भवेत्तेन सद्यो रामः प्रसीदति ॥’ तथा । ‘चैत्रशुक्ला तु नवमी पुनर्व्वसुयुता यदि । सैव मध्याह्नयोगेन महापुण्यतमा भवेत् ॥ नवमी चाष्टमीविद्धा त्याज्या विष्णुपरायणैः । उपोषणं नवम्यान्तु दशम्यामेव पारणम् ॥’ एतद्वचनद्बयं कालमाघवीयेऽपि । किन्तु महा- पुण्या इत्यत्र महाफलेति पाठः । शुद्धेति- श्रवणात् सर्व्वत्र शुद्धायामृक्षादरो न विद्धाया- मिति । अतएवाष्टमीविद्धा नवमी सनक्षत्रापि नोपोष्या । इति माधवाचार्य्यः ॥ सैव तादृश्येव नतु विद्धा । यदा तु परदिने एकादश्यां दशमी पारणयोग्या तदा दशमीयुक्ता नवम्युपोष्या । वैष्णवैर्विष्णुपरायणैरितिश्रवणात् । अवैष्णवैस्तु अष्टमीविद्धैव ग्राह्या । यदा तु पूर्ब्बदिने अष्टमी- विद्धा नवमी परत्र दशमीयुता नवमी एका- दशीदिने च न पारणयोग्या दशमी तदा नक्षत्रयोगायोगेऽप्यष्टमीविद्धैव ग्राह्या । परदिने दशम्यामेव पारणमिति नियमात् । तथा च रामार्च्चनचन्द्रिकायाम् । ‘दशम्यादिषु वृद्धिश्चेत् त्याज्या विद्धैव वैष्णवैः । तदन्येषान्तु सर्व्वेषां व्रतं तत्रैव निश्चितम् ॥ दशम्यामेवशब्देन दशमीं नैव लङ्घयेत् । निश्चित्यैवं विचारेण नवमीव्रतमाचरेत् ॥’ इति कारिकाभ्यामगस्त्यसंहिताव्याख्यानम् ॥ वस्तुतस्तु दशमीपारणसत्त्वे सर्व्वैरेवाष्टमीबिद्धा नोपोष्या । विष्णुपरायणैरिति तु विष्णुपरायण- त्वेन भवितव्यमित्युपदेशपरं न तु कर्त्तृविशे- षणम् । अगस्त्येनावैष्णवस्य विद्धोपवासानुप- देशात् । कर्त्तृभेदे विधिद्बयकल्पनापत्तेश्च । अत- एव माधवाचार्य्येण सामान्यत एव विद्धा निषिद्धा । अगस्त्यसंहितायामस्य नित्यत्वमाह । ‘प्राप्ते श्रीरामनवमीदिने मर्त्यो विमूढधीः । उपोषणं न कुरुते कुम्भीपाकेषु पच्यते ॥ यस्तु रामनवम्यान्तु भुङ्क्ते मोहाद्विमूढधीः । कुम्भीपाकेषु घोरेषु पच्यते नात्र संशयः ॥’ अत्र मर्त्य इत्युपादानात् नरमात्रस्याधिकारः । एवञ्च । ‘कुर्य्याद्रामनवम्यां य उपोषणमतन्द्रितः । मातुर्गर्भमवाप्नोति नैव रामो भवेत् खयम् ॥ तस्मात् सर्व्वात्मना सर्व्वे कृत्वैवं नवमीव्रतम् । मुच्यन्ते पातकैः सर्व्वैर्यान्ति ब्रह्म सनातनम् ॥’ इति फलकीर्त्तनं प्रागुक्तसंयोगपृथक्त्वन्यायात् सिद्धम् । अगस्त्यसंहितायाम् । ‘शालग्रामशिलायाञ्च तुलसीदलकल्पिता । पूजा श्रीरामचन्द्रस्य कोटिकोटिगुणाधिका ॥’

पृष्ठ ४/१५३

तत्रानुष्ठानं अगस्त्यसंहितातः संक्षिप्य लिख्यते । कृतप्रातःस्नानादिः । ‘उपोष्य नवमीन्त्वद्य यामेष्वष्टसु राघव । तेन प्रीतो भव त्वंभो संसारात्त्राहि मां हरे ॥’ इति निवेद्य ॥ ‘कोमलाङ्गं विशालाक्षमिन्द्रनीलसमप्रभम् । दक्षिणांशे दशरथं पुत्त्रावेक्षणतत्परम् ॥ पृष्ठतो लक्षणं देवं सच्छत्रं कनकप्रभम् । पार्श्वै भरतशत्रुघ्नौ तालवृन्तकरावुभौ । अग्रे व्यग्रं हनूमन्तं रामानुग्रहकाङ्क्षिणम् ॥’ एवं ध्यात्वा श्रीरामं पूजयेत् । स्नानमन्तस्तु । ‘इन्द्रोऽग्निश्च यमश्चैव नैरृतो वरुणोऽनिलः । कुवेर ईशो ब्रह्माहिर्दिक्पालाः स्नापयन्तु ते ॥’ अहिरनन्तः । कौशल्यां पूजयेत् । मन्त्रस्तु । ‘रामस्य जननी चासि राममयमिदं जगत् । अतस्त्वां पूजयिष्यामि लोकमातर्नमोऽस्तु ते ॥’ तथा । ‘नमो दशरथायेति पूजयेत् पितरं ततः । ततोऽनुज्ञाप्य देवेशं परिवारान् समर्च्चयेत् । पूर्ब्बषट्कोणकोणेषु हृदयादीनि च क्रमात् ॥’ हृदयादीनि यथा । रां हृदयाय नमः । रीं शिरसे स्वाहा । रूं शिखायै वषट् । रैं कव- चाय हुम् । रौं नेत्राभ्यां वौषट् । रः अस्त्राय फट् । तथा, -- ‘हनूमन्तं ससुग्रीवं भरतं सविभीषणम् । लक्ष्मणाङ्गदशत्रुघ्नं जाम्बवन्तं दलादिषु ॥ धूम्रं जयन्तं विजयं सुराष्ट्रं राष्ट्रवर्द्धनम् । अकोपं धूम्रपालाख्यं सुमन्त्रं दलमध्यतः । दलाग्रे लोकपालांश्च तदस्त्राणि तदग्रतः ॥’ लोकपाला इन्द्रादयो दश । तदस्त्राणि वज्र- शक्तिदण्डखड्गपाशाङ्कुशगदाशूलपद्मचक्राणि । मध्याह्ने जन्म भावयेत् । ‘उच्चस्थे ग्रहपञ्चके सुरगुरौ सेन्दौ नवम्यां तिथौ लग्ने कर्कटके पुनर्व्वसुदिन मेर्ष गते पूषणि । निर्दग्धुं निखिलाः पलाशसमिधो मध्याद- योध्यारणे- राविर्भूतमभूदपूर्ब्बविभवं यत्किञ्चिदेकं महः ॥’ पलाशा राक्षसाः । ‘मत्वैवं वादयेद्वाद्यानर्घ्यं दद्याज्जगत्पतेः । फलपुष्पाम्बुसंपूर्णं गृहीत्वा शङ्खमुत्तमम् । अशोकरत्नकुसुमैर्युक्तञ्च तुलसीदलैः ॥’ मन्त्रस्तु । ‘दशाननवधार्थाय धर्म्मसंस्थापनाय च । दानवानां विनाशाय दैत्यानां निधनाय च ॥ परित्राणाय साधूनां रामो जातः स्वयं हरिः । गृहाणार्घ्यं मया दत्तं भ्रातृभिः सहितो मम ॥ पुष्पाञ्जलिं पुनर्दत्त्वा यामे यामेष्वतन्द्रितः । पूजयेद्विधिवद्भक्त्या दिवारात्रं नयेद्बुधः ॥’ तदयं संक्षेपः । शुद्धायां नक्षत्रयुक्तायां विवादाभावः । विद्धायान्तु एकादशीदिने दशमी पारणयोग्या न चेत् तदा नक्षत्रयोगा-

योगेऽपि अष्टमीविद्धायाम् । पारणयोग्या चेत् तदा अष्टमीविद्धां त्यक्त्वा परेऽहनि उपवासः ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ रामपूगः, पुं, (रामो रमणीयः पूगः ।) गुवाक- विशेषः । तत्पर्य्यायः । कामीनः २ मुनिपूगः ३ मुरेवटः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रामबाणः, पुं, (रामस्य बाण इव सफलत्वात् ।) औषधविशेषः । यथा । रसेन्द्रचिन्तामणौ । “पारदामृतलवङ्गगन्धकं भागयुग्ममरिचेन मिश्रितम् । तत्र जातिफलमर्द्धभागिकं तित्तिलीफलरसेन मर्द्दितम् ॥ वह्निमान्द्यदशवक्त्रनाशनो रामबाण इति विश्रुतो रसः । संग्रहग्रहणीकुम्भकर्णक- मामवातखरदूषणं जयेत् ॥ दीयते तु चणकानुमानतः सद्य एव जठराग्निदीपनः । रोचकः कफकुलान्तकारकः श्वासकासवमिजन्तुनाशनः ॥” पाराभागः १ विषभागः १ लवङ्गभागः १ गन्धकभागः १ मरिचभागः ८ जायफलभागः २ । रामबाणो रसोऽजीर्णे । इति भावप्रकाशः ॥ (शरवृक्षभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राम- शरश्च ॥) रामभद्रः, पुं, (राम एव भद्रो मङ्गलजनकत्वात् ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ३४ । २३६ । “लोकश्च सर्व्वदा रक्ष्यस्तत्प्रवादेन किं पुरा । रामभद्रेण शुद्धापि त्यक्ता देवी न जानकी ॥”) रामलवणं, क्ली, (रामं रमणीयं लवणम् ।) शाम्भरिलवणम् । तत्पर्य्यायः । रोमकम् २ पाश्चात्याकरसम्भवम् ३ । इति रत्नमाला ॥ रामवल्लभं, क्ली, (रामं रमणीयं वल्लभञ्च ।) त्वचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रामस्य वल्लभम् ।) रामप्रिये, त्रि ॥ रामवीणा, स्त्री, (रामा रमणीया वीणा ।) वीणाविशेषः । यथा, शब्दरत्नावली ॥ “कुञ्ची च कच्छपीवीणा वीणा तुम्बुरुनारदी । सारस्वती केलिकला रामवीणा बलाञ्चिता ॥” रामशरः, पुं, (रामस्य शर इव ।) शरवृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । रामकाण्डः २ रामबाणः ३ रामेषुः ४ अपर्व्वदण्डः ५ दीर्घः ६ नृपप्रियः ७ । तस्य मूलगुणाः । ईषदुष्णत्वम् । रुचिप्रदत्वम् । रसे अम्लत्वम् । कषायत्वम् । पित्तकारित्वम् । कफवातनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रामचन्द्रस्य बाणोऽपि ॥) रामशीतला, स्त्री, आरामशीतला । इति राज- निर्घण्टः ॥ रामसखः, पुं, (रामस्य सखा । “राजाहःसखि- भ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) सुग्रीवः । इति शब्दरत्नावली ॥

रामसेनकः, पुं, भूनिम्बः । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “किराततिक्तः कैरातः कटुतिक्तः किरातकः । काण्डतिक्तो नार्य्यतिक्तो भूनिम्बो रामसेनकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कट्फलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रामा, स्त्री, (रमते रमयतीति वा । रम + ज्वलादित्वात् णः । टाप् । रमतेऽनयेति । करणे घञ् वा ।) उत्कृष्टस्त्रीविशेषः । इत्य- मरः । २ । ६ । ४ ॥ गीतकलाभी रमते रामा । इति भरतः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २३ । ४३ । “विभज्य नवधात्मानं मानवीं सुरतोत्सुकाम् । रामां निरमयन् रेमे वर्षपूगान् मुहूर्त्तवत् ॥”) योषा । (यथा, रघुः । ५ । ४९ । “स च्छिन्नबन्धद्रुतयुग्यशून्यं भग्नाक्षपर्य्यन्तरथं क्षणेन । रामापरित्राणविहस्तयोधं सेनानिवेशं तुमुलं चकार ॥”) हिङ्गु । नदी । इति मेदिनी ॥ हिङ्गुलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वेतकण्टकारी । गृहकन्या । आरामशीतला । अशोकः । गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ वाला । गैरिकम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रामायणं, क्ली, (रामस्य चरितान्वितं अयनं शास्त्रम् ।) रामेण रावणवधकाव्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तच्च शतकोटिसंख्यकम् । यथा । स्कान्दे पातालखण्डे अयोध्यामाहात्म्ये तत्रत्य- तीर्थाश्रमवर्णनप्रस्तावे । “शापोक्त्या हृदि सन्तप्तं प्राचेतसमकल्मषम् । प्रोवाच वचनं ब्रह्मा तत्रागत्य सुसत्कृतः ॥ न निषादः स वै रामो मृगयाञ्चर्त्तुमागतः । तस्य संवर्णनेनैव सुश्लोक्यस्त्वं भविष्यसि ॥ इत्युक्त्वा तं जगामाशु ब्रह्मलोकं सनातनः । ततः संवर्णयामास राघवं ग्रन्थकोटिभिः ॥” कोटिभिः शतकोटिभिः । चरितं रघुनाथस्य शतकोटिप्रविस्तरमित्यन्यत्रोक्तेः । तच्च संपूर्णं ब्रह्मलोके इत्यैतिह्यम् ॥ इह तु कुशलवोपदिष्टा चतुर्विंशतिसाहस्रीत्यलम् । इति रामायण- टीकायां नागोजीभट्टः ॥ * ॥ तथा हि । “प्राप्तराज्यस्य रामस्य वाल्मीकिर्भगवान् ऋषिः । चकार चरितं कृत्स्नं विचित्रपदमर्थवत् ॥ चतुर्विंशत्सहस्राणि श्लोकानामुक्तवान् ऋषिः । तथा सर्गशतान् पञ्च षट् काण्डानि तथोत्तरम् ॥ इति रामायणे वाल्मीकीये बालकाण्डे ३ सर्गः ॥ संक्षिप्तरामचरित्रं यथा, -- “रामायणमथो वक्ष्ये श्रुतं पापविनाशनम् । विष्णुनाभ्यब्जजो ब्रह्मा मरीचिस्तत्सुतः स्मृतः ॥ मरीचेः कश्यपस्तस्मात् परस्तस्मात् मनुः सुतः । मनोरिक्षाकुवंश्योऽभूद्वंशे राजा रघुः स्मृतः ॥ रघोरजस्ततो जातो राजा दशरथो बली । तस्य पुत्त्रास्तु चत्वारो महाबलपराक्रमाः ॥ कौशल्यायामभूद्रामो भरतः केकयीसुतः । सुतौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्रायां बभूवतुः ॥

पृष्ठ ४/१५४

रामो भक्तः पितुर्मातुर्विश्वामित्रादवाप्तवान् । अस्त्रग्रामं यतो यक्षीं ताडकां प्रजघान ह ॥ विश्वामित्रस्य यज्ञे तु सुबाहुं न्यवधीद्बली । जनकस्य क्रतुं गत्वा उपयेमेऽथ जानकीम् ॥ उर्म्मिलां लक्ष्मणो वीरो भरतो माण्डवीं सुताम् । शत्रुघ्नो वै कीर्त्तिमतीं कुशध्वजसुते च ते ॥ पित्रादिभिरयोध्यायां गत्वा रामादयः स्थिताः । युधाजितं मातुलञ्च शत्रुघ्नभरतौ गतौ ॥ गतयोर्नृपवर्य्येण राज्यं दातुं समुद्यतम् । रामाय ज्येष्ठपुत्त्राय कैकेय्या प्रार्थितं तदा । चतुर्द्दशसमा वासो वने रामस्य वाञ्छितः ॥ रामः पितृहितार्थन्तु लक्ष्मणेन च सीतया । राज्यञ्च तृणवत्त्यक्त्वा शृङ्गवेरपुरं गतः । रथं त्यक्त्वा प्रयागञ्च चित्रकूटं गिरिं गतः ॥ रामस्य तु वियोगेन राजा स्वर्गं समाश्रितः । संस्कृत्य भरतश्चागात् रामं मातृबलान्वितः ॥ अयोध्यान्तु समागत्य राज्यं कुरु महामते । स नैच्छत् पादुके दत्त्वा राज्याय भरताय तु ॥ विसर्ज्जितोऽथ भरतो रामराज्यमपालयत् । नन्दिग्रामे स्थितो भक्तो ह्ययोध्यां नाविशद्व्रती ॥ रामोऽपि चित्रकूटाच्च अत्रेराश्रममाययौ । नत्वा अभीक्ष्णं चागस्त्यं दण्डकारण्यमागतः ॥ तत्र सूर्पनखा नाम राक्षसीसार्द्धमागता । निकृत्य कर्णौ नासे च रामेणाथ पराहिता ॥ तत्प्रेरितः खरश्चागाद्दूषणस्त्रिशिरास्तथा । चतुर्द्दशसहसेण रक्षसान्तु बलेन च ॥ रामोऽपि प्रेषयामास वाणैर्यमपुरञ्च तान् । राक्षस्या प्रेरितोऽभ्यागात् रावणो हरणाय हि ॥ मृगरूपं स मारीचं कृत्वाग्रेऽथ त्रिदण्डधृक् । सीतया प्रेरितो रामो मारीचं प्रजघान ह ॥ म्रियमाणः स च प्राह हा सीते लक्ष्मणेति च । सीतोक्तो लक्ष्मणोऽथागाद्रामश्चाशु ददर्श तम् ॥ उवाच राक्षसी माया नूनं सीता हृतेति सा । रावणोऽन्तरमासाद्य अङ्केनादाय जानकीम् ॥ जटायुषं विनिर्ज्जित्य ययौ लङ्कां ततो बली । अशोकवृक्षच्छायायां रक्षितां तामधारयत् ॥ आगत्य रामः शून्यञ्च पर्णशालां ददर्श ह । शोकं कृत्वाथ जानक्या मार्गणं कृतवान् प्रभुः ॥ जटायुषञ्च संस्कृत्य तदुक्तो दक्षिणां दिशम् । गत्वा सख्यं ततश्चक्रे सुग्रीवेण च राघवः ॥ सप्ततालान् विनिर्भिद्य शरेणानतपर्व्वणा । वालिनञ्च विनिर्भिद्य किष्किन्धायां हरीश्वरम् ॥ सुग्रीवं कृतवान् रामो ऋष्यमूके स्वयं स्थितः । सुग्रीवः प्रेषयामास वानरान् पर्व्वतोपमान् ॥ सीताया मार्गणं कर्त्तुं पूर्ब्बाद्यैः सुमहाबलान् । प्रतीचीमुत्तरां प्राचीं दिशं गत्वा समागताः ॥ दक्षिणान्तु दिशं ये च मार्गयन्तोऽथ जानकीम् । वनानि पर्व्वतान् द्वीपान् नदीनां पुलिनानि च ॥ जानकीं ते ह्यपश्यन्तो मरणे कृतनिश्चयाः । सम्पातिवचनात् ज्ञात्वा हनूमान् कपिकुञ्जरः ॥ शतयोजनविस्तीर्णं पुप्लुवे मकरालयम् । अपश्यज्जानकीं तत्र अशोकवनिकास्थिताम् ॥

भर्त्सितां राक्षसीभिश्च रावणेन च रक्षसा । भव भार्य्येति वदता चिन्तयन्तीञ्च राघवम् ॥ अङ्गुलीयं कपिर्दत्त्वा सीतां कौशल्यमब्रवीत् । रामस्य तस्य दूतोऽहं शोकं मा कुरु मैथिलि ॥ अभिज्ञानञ्च मे देहि येन रामः स्मरिष्यति । तत् श्रुत्वा प्रददौ सीता वेणी रत्नं हनूमते ॥ यथा रामो नयेत् शीघ्रं तथा वाच्यं त्वया गते । तथेत्युक्त्वा तु हनुमान् वनं दिव्यं बभञ्ज तत् ॥ हत्वाक्षं राक्षसांञ्चान्यान् बन्धनं स्वयमागतः । सर्व्वैरिन्द्रजितो बाणैर्दृष्ट्वा रावणमब्रवीत् ॥ रामदूतोऽस्मि हनुमान् देहि रामाय मैथि- लीम् । एतत् श्रुत्वा प्रकुपितो दीपयामास पुच्छकम् ॥ कपिज्र्ज्वलितलाङ्गूलो लङ्कागेहे महाबलः । दग्ध्वा लङ्कां समायातो रामपार्श्वं स वानरः ॥ जग्ध्वा फलं मधुवने दृष्ट्वा सीतेत्यवेदयत् । मणिरत्नञ्च रामाय रामो लङ्कां ययौ पुरीम् ॥ ससुग्रीवः सहनुमानङ्गदाद्यः सलक्ष्मणः । विभीषणोऽपि संप्राप्तः शरणं राववं प्रति ॥ लङ्कैश्वर्य्येष्वभ्यसिञ्चद्रामस्तं रावणानुजम् । रामो नलेन सेतुञ्च कृत्वाब्धौ चोच्छ्रितायतम् ॥ सुवेलावस्थितश्चैव पुरीं लङ्कां ददर्श ह । अथ ये वानरा वीरा नीलाङ्गदनलादयः ॥ धूम्रधूम्राक्षधूम्रेन्द्रा जाम्बवत्प्रमुखास्तदा । मैन्दद्विविदमुख्यास्ते पुरीं लङ्कां नभञ्जिरे ॥ राक्षसांश्च महाकायान् कालाञ्जनचयोपमान् । रामः सलक्ष्मणो हत्वा सकपिः सर्व्वराक्षसान् ॥ विद्युज्जिह्वञ्च घूभ्राक्षं वेदान्तकनरान्तकौ । महोदरमहापार्श्वावतिकायं महाबलम् ॥ कुम्भं निकुम्भं मत्तञ्च मकराक्षं ह्यकम्पनम् । प्रहस्तं वीरमुन्मत्तं कुम्भकर्णं महाबलम् ॥ रावणिं लक्ष्मणश्छित्त्वा ह्यस्त्राद्यै राघवो बली । निकृत्य बाहू वक्त्राणि रावणन्तु व्यपातयत् ॥ सीतां शुद्धां गृहीत्वाथ विमाने पुष्पके स्थितः । सवानरः समायातो ह्ययोध्याप्रवरं पुरम् ॥ तत्र राज्यं चकाराथ पुत्त्रवत् पालयन् प्रजाः । दशाश्वमेधानाहृत्य गयाशिरसि पातनम् ॥ पिण्डानां विधिवत् कृत्वा दत्त्वा दानानि राघवः । पुत्त्रौ कुशलवौ सृष्ट्वा तौ च राज्येऽभ्यषेचयत् ॥ एकादशसहस्राणि रामो राज्यमकारयत् । शत्रुघ्नो लवणं हत्वा शैलूषं भरतः स्थितः ॥ अगस्त्यादीन् मुनीन् श्रुत्वा श्रुत्वोत्पत्तिञ्च रक्ष- साम् । स्वर्गं गतो जनैः सार्द्धमयोध्यां वैकृतान्तकः ॥” इति गारुडे १४८ अध्यायः ॥ * ॥ एतदतिरिक्तं वाल्मीकिप्रणीतं सप्तविंशतिसर्ग- युक्तं सहस्रश्लोकात्मकं सीताकर्त्तृकसहस्रकन्ध- रावणवधकाव्यरूपाद्भुतोत्तरकाण्डमस्ति । तस्य प्रथमसर्गीयश्लोका यथा, -- “तमसातीरनिलयं सर्व्वेषां तपसां गुरुम् । वचसां प्रथमं स्थानं वाल्मीकं मुनिपुङ्गवम् ॥ विनयावनतो भूत्वा भारद्बाजो महामुनिः ।

पप्रच्छ सम्मतः शिष्यः कृताञ्जलिपुटो वशी ॥ रामायणमितिख्यातं शतकोटि प्रविस्तरम् । प्रणीतं भवता यच्च ब्रह्मलोके प्रतिष्ठितम् ॥ श्रूयते ब्रह्मणा नित्यमृषिभिः पितृभिः सुरैः । पञ्चविंशतिसाहस्रं रामायणमिदं भुवि । तदाकर्णितमस्ताभिः सावशेषं महामुने ॥ शतकोटिप्रविस्तारे रामायणमहार्णवे । किं गीतमिह यन्नास्ति तन्मे कथय सुव्रत ॥ आकर्ण्यादरिणः पृष्टं भरद्बाजस्य वै मुनिः । हस्तामलकवत् सर्व्वं सस्मार शतकोटिकम् ॥ ओमित्युक्त्वा मुनिः शिष्यं प्रोवाच वदतां वरः । भारद्वाज चिरं जीव साधु स्मारितमद्य नः ॥ शतकोटिप्रविस्तारे रामायणमहार्णवे । रामस्य चरितं सर्व्वमाश्चर्य्यं सम्यगीरितम् ॥ पञ्चविंशतिसाहस्रं नृलोके यत् प्रतिष्ठितम् । नृणां हि सदृशं रामचरितं वर्णितं मया । सीतामाहात्म्यसारं यत् विशेषादत्र नोक्त- वान् । शृणुष्वावहितो ब्रह्मन् काकुत्स्थचरितं महत् । सीताया मूलभूतायाः प्रकृतेश्चरितञ्च यत् ॥” इत्याद्यार्षे रामायणे वाल्मीकीये अद्भुतोत्तर- काण्डे आदिकाव्ये प्रथमः सर्गः ॥ * ॥ अन्यत् ब्रह्माण्ड पुराणीयोत्तरखण्डान्तर्गतैकषष्टितमाध्यायादिक- हरपार्व्वती-संवादरूपाध्यात्म-रामायणमस्ति । तत्र अध्यात्मबालकाण्डे सर्गाः सप्तैव शम्भु- नोद्दिष्टाः षष्ट्युत्तरत्रिशतश्लोकाः मोक्षप्रदा नृणाम् १ । अध्यात्मरामचरिते अयोध्याकाण्डे नवानां सर्गाणां सप्तशतानि श्लोकाः पुण्यमोक्ष- प्रदाः २ । काण्डेऽरण्येऽध्यात्माख्ये सर्गा द्विपञ्च परिक्षिप्ताः पञ्चशतानि श्लोकाः पापहराः पार्व्वतीशोक्ताः ३ । श्रीमदध्यात्मरामायणे उमा- महेश्वरसंवादे किष्किन्ध्याकाण्डे नवमः सर्गः पञ्चशतानि श्लोकाः दुरितहरा पञ्चपञ्चाशत् ४ । सुन्दरकाण्डे सर्गाः पञ्चैवाध्यात्मिकशब्दिते प्रोक्तास्त्रीणि शतानि श्लोकास्त्रिभुवनपाप- हराः ५ । काण्डे युद्धात्मके सर्गा नवसप्त नील- कण्डोक्ताः सार्द्धैकादशशतश्लोका मनुसंख्यायुता- पुण्याः ६ । अध्यात्मोत्तरकाण्डे सर्गाः ग्रह- संख्यया प्रक्षिप्ता ऋतुशतसंख्यश्लोकाः ७ । पुराणसंख्याश्च पुरा हरेणोक्ताः । “पार्व्वत्यै परमेश्वरेण गदिते ह्यध्यात्मरामायणे काण्डैः सप्तभिरन्वितेऽतिशुभदे सर्गाश्चतुः- षष्टिकाः । श्लोकानान्तु शतद्वयेन सहिता युक्तानि चत्वारि सा- हस्राण्येव समासतः श्रुतिशते सूक्तानि तत्त्वा- र्थतः ॥” इत्यध्यात्मरामायणम् ॥ * ॥ अपरं रामवशिष्ठसंवादरूपमोक्षोपायकदेव- हूतोक्तवाशिष्ठनामकमहारामायणमस्ति । तत्र प्रथमार्द्धे अष्टाविंशत्यूत्तरशतसर्गाः । तस्य आद्यन्तश्लोकौ यथा, --

पृष्ठ ४/१५५

श्रीवाल्मीकिरुवाच । “उपशमप्रकरणादनन्तरमिदं शृणु । तन्निर्व्वाणप्रकरणं ज्ञातं निर्व्वाणदायि यत् ॥ १ ॥ य इमं शृणुयान्नित्यं विधिं रामवशिष्ठयोः । सर्व्वावस्थोऽपि श्रवणान्मुच्यते ब्रह्म ऋच्छति ॥ २ ॥ उत्तरार्द्धे षोडशोत्तरद्बिशतसर्गाः । तस्या- द्यन्तश्लोकौ यथा, -- श्रीराम उवाच । “नैष्कर्म्म्यात् कल्पनात्यागात् तनुः पतति रोहितः । कथमेतदता ब्रह्मन् सम्भवत्याशु जीवतः ॥ १ ॥ यत् तर्व्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति च स्फुटम् । श्रुत्या ह्युदीर्य्यते साम्नि तस्मै ब्रह्मात्मने नमः ॥” २ ॥ अत्रादौ वैराग्यप्रकरणग्रन्थः । द्वितीयो मुमुक्षु- ग्रन्थः । तृतीय उत्पत्तिग्रन्थः । चतुर्थः स्थिति- ग्रन्थः । पञ्चमः सकलोपशमग्रन्थः । षष्ठप्रक- रणे निर्व्वाणग्रन्थः । पूर्ब्बार्द्धे सटीकग्रन्थ- संख्या १३६०० । उत्तरार्द्धे सटीकग्रन्थसंख्या २३९०० । इति श्रीमहारामायणे निर्व्वाणप्रक- रणे बालकाण्डे मोक्षोपाये देवहूतोक्ते द्बात्रिं- शत्साहस्र्यां संहितायां वाशिष्ठे ब्रह्मदर्शने उत्तरार्द्धे षोडशोत्तरद्विशततमः सर्गः ॥ रामालिङ्गनकामः, पुं, (रामाणामालिङ्गनस्य कामोऽभिलाषो यस्मात् ।) रक्ताम्लानः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रामावक्षोजोपमः, पुं, (रामावक्षोजयोः स्त्रीस्तनयो- रुपमा यत्र ।) चक्रवाकः । इति राजनिर्घण्टः । रामिलः, पुं, रमणम् । कामः । इति मेदिनी ॥ ले, १२७ ॥ राम्भः, पुं, (रम्भस्य विकारः । रम्भ + “पला- शादिभ्यो वा ।” ४ । ३ । १४१ । इत्यञ् ।) व्रते वेणुकृतो दण्डः । रम्भो वेणुः तस्य विकारः । इत्यमरभरतौ । २ । ७ । ४५ ॥ रायणं, क्ली, पीडा । इति काचित् शब्दरत्ना- वली ॥ रायभाटी, स्त्री, नदीस्रोतोविशेषः । आओड् इति भाषा । यथा, -- “पूरोढि पात्रसङ्कारो रायभाटी समाह्वरे ।” इति शब्दरत्नावली ॥ रालः, पुं, सालवृक्षनिर्यासः । धुना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सर्ज्जरसः २ सालः ३ कनक- लोद्भवः ४ ललनः ५ सालनिर्यासः ६ देवेष्टः ७ शीतलः ८ बहुरूपः ९ सालरसः १० सर्ज्ज- निर्यासकः ११ सुरभिः १२ सुरधूपः १३ यक्ष- धूपः १४ अग्निवल्लभः १५ कलः १६ कल- लजः १७ । अस्य गुणाः । शिशिरत्वम् । स्निग्धत्वम् । कषायत्वम् । तिक्तत्वम् । संग्रह- त्वम् । वातपित्तस्फोटकण्डूव्रणनाशित्वञ्च । अस्य पानलेपगुणौ । शिशिरत्वम् । प्रदरामयशान्ति- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “रालस्तु सालनिर्यासस्तथा सर्ज्जरसः स्मृतः । देवधूपो यक्षधूपस्तथा सर्व्वरसश्च सः ॥

रालो हिमो गुरुस्तिक्तः कषायो ग्राहको हरेत् । दोषास्रस्वेदवीसर्पज्वरव्रणविपादिकाः । ग्रहभग्नाग्निदग्धांश्चमूलातीसारनाशनः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रालकार्य्यः, पुं, (रालस्य सालरसस्य कार्य्यं यत्र ।) सालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रावः, पुं, (रवणमिति । रु ल ध्वनौ + भावे घञ् ।) शब्दः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । २१ । १८ । “गम्भीरं तिमिमकरोग्रसंकुलं तं गर्ज्जन्तं जलचररावरौद्रनादैः । विस्तीर्णं ददृशतुरम्बरप्रकाशं तेऽगाधं निधिमुरुमम्भसामनन्तम् ॥”) रावणः, पुं, (रवणस्यापत्यमिति । रवण + “शिवादिभ्योऽण् ।” ४ । १ । ११२ । इति अण् । यद्वा, रावयति भीषयति सर्व्वानिति । रु + णिच् + ल्युः ।) लङ्काधिपतिः । तत्पर्य्यायः । पौलस्त्यः २ रक्षः ३ लङ्केशः ४ दशकन्धरः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ दशकण्ठः ६ निकषात्मजः ७ राक्षसेन्द्रः ८ लङ्केशः ९ पङ्क्तिग्रीवः १० दशा- ननः ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ लङ्कापतिः १२ दशास्यः १३ । इति जटाधरः ॥ (अस्य निरुक्तिर्यथा, रामायणे । “यस्माल्लोकत्रयं चैतद्रावितं भयमागतम् । तस्मात्त्वं रावणो नाम नाम्ना वीरो भवि- ष्यसि ॥”) तस्योत्पत्तिनाशौ यथा, -- सूत उवाच । “मानवस्य नरैष्यन्त आसीत् पुत्त्रो दमः किल । नवमस्तस्य दायादस्तृणबिन्दुरिति स्मृतः ॥ तस्य कन्या इडविडा रूपेणाप्रतिमा भुवि । पुलस्त्याय स राजर्षिस्तां कन्यां प्रव्यपादयत् ॥ ऋषिरैडविडो यस्यां विश्रवाः समपद्यत । तस्य पत्न्यश्चतस्रश्च पूर्ब्बा वै देववर्णिनी ॥ ज्येष्ठं वैश्रवणं यज्ञे कुरूपं देववर्णिनी । त्रिपादं सुमहाकायं स्थूलशीर्षं महाहनुम् ॥ अष्टदंष्ट्रं हरिश्मश्रुं शङ्कुकर्णविलोहितम् । पिङ्गलं नाम संदृश्य पिता तस्याब्रवीत्ततः ॥ कुत्सायान्तु कुशब्दोऽयं शरीरञ्चेदमुच्यते । कुशरीरत्वाच्च नाम्ना तेन वै स कुवेरकः ॥ ऋध्यां कुवेरो जनयद्विश्रुतं नलकूरम् ॥ रावणं कुम्भकर्णञ्च कन्यां सूर्पणखां तथा । विभीषणं चतुर्थन्तु नैकष्यजनयत् सुतम् ॥ शङ्कुकर्णो दशग्रीवः पिङ्गलो रक्तमूद्धजः । चतुष्पाद्विं शतिभुजो महाकायो महाबलः ॥ जात्यञ्जननिभो मर्द्दलोहितग्रीव एव च । निसर्गाद्दारुणः क्रूरः स रावण इति स्मृतः ॥ हिरण्यकशिपुस्त्वासीत् स राजा पूर्ब्बजन्मनि ॥ चतुर्युगानां राजा तु त्रयोदश स राक्षसः ॥ ताः पञ्चकोट्यो वर्षाणां संख्याताः संख्यया द्बिजैः । नियुतानामेकषष्टिः संख्याविद्भिरुदाहृताः ॥

षष्टिश्चैव सहस्राणि वर्षाणां हि स रावणः । देवतानां पितॄणाञ्च घोरं कृत्वा प्रजागरम् ॥ त्रेतायुगे चतुर्थांशे रावणस्तपसः क्षयात् । रामं दाशरथं प्राप्य सगणः क्षयमीयिवान् ॥” इति वह्निपुराणे वाराहप्रादुर्भावनामाध्यायः ॥ रावणगङ्गा, स्त्री, (रावणेन कृता गङ्गा ।) सिंहल- देशस्थनदीविशेषः । यथा, -- सूत उवाच । “दिवाकरस्तस्य महामहिम्नो महासुरस्योत्तमरत्नबीजम् । असृग्गृहीत्वा चरितं प्रतस्थे निस्त्रिंशनीलेन नभस्तलेन ॥ जेत्रा सुराणां समरेष्वजस्रं वीर्य्यावलेपोद्धतमानसेन । लङ्काधिपेनार्द्धपथं समेत्य स्वर्भानुनेव प्रसभं निरुद्धम् ॥ तत् सिंहलीचारुनितम्बविम्ब- विक्षोभितागाधमहाह्नदायाम् । पूगद्रुमाबद्धतटद्वयायां मुमोच सूर्य्यः सरिदुत्तमायाम् ॥ ततः प्रभृति सा गङ्गा तुल्यपुण्यफलोदया । नाम्ना रावणगङ्गेति प्रथिमानगुपागता ॥ ये तु रावणगङ्गायां जायन्ते कुरुविन्दकाः । पद्मरागा घनं रागं विभ्राणाः स्वस्फटार्च्चिषः ॥” इति गारुडे ७० अध्यायः ॥ रावणारिः, पुं, (रावणस्य अरिः शत्रुः ।) श्रीरामः । इति जटाधरः ॥ (यथा, -- “वन्दे लोकाभिरामं रघुकुलतिलकं राघवं रावणारिम् ॥” इति महानाटकम् ॥) रावणिः, पुं, (रावणस्यापत्यमिति । वारण + “अत इञ् ।” ४ । १ । ९५ । इति इञ् ।) रावणज्येष्ठपुत्त्रः । स च इन्द्रजित् । यथा, -- “रावणिः शत्रुजिन्मेघनादो मन्दोदरीसुतः ॥” इति हेमचन्दः । ३ । ३७० ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २८७ । १२ । “रावणिस्तु यदा नैनं विशेषयति सायकैः । ततो गुरुतरं यत्नमातिष्ठद्बलिनां वरः ॥” रावणपुत्त्रमात्रे । यथा, भट्टिः । १४ । ७९ । “तस्याहारिषत प्राणा मुष्टिना वालिसूनुना । प्रादुद्रुवंस्ततः क्रुद्धाः सर्व्वे रावणयोऽङ्गदम् ॥”) राश, ऋ ङ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) दन्त्यान्तोऽयमिति गद- सिंहः । रासभः स्वरः । दुर्गसिंहन्तु इमं तालव्यान्तं मत्वा उणादौ ह्नस्वं कृत्वा रश्मि- शब्दं व्युत्पादितवान् । ऋ, अरराशत् । ङ, राशते । इति दुर्गादासः ॥ राशिः, पुं, (राशते इति । राश शब्द + इण् । यद्वा, अश्नुते व्याप्नोतीति । अशू व्याप्तौ + “अशि- पणाय्यो रुडायलुकौ च ।” उणा० ४ । १३२ । इति इण् रुडागमश्च ।) धान्यादिसमूहः । तत्पर्य्यायः । पुञ्जः २ उत्करः ३ कूटम् ४ ।

पृष्ठ ४/१५६

इत्यमरः । २ । ५ । ४२ ॥ समुच्चयः ५ समा- हारः ६ । इति जटाधरः ॥ अश्नुते व्याप्नोति इति राशिः । अशू ञ व्यप्तिसंहत्योरित्यस्मात् नाम्नीति इञ् निपातनाद्रेफागमः । इति भरतः ॥ * ॥ (यथा, शकुन्तलायाम् १ अङ्के । “न खलु न खलु बाणः सन्निपात्योऽयमस्मिन् मृदुनि मृगशरीरे तुलराशाविवाग्निः ॥”) ज्योतिश्चक्रस्य द्वादशांशः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- अथ सृष्ट्यां मनश्चक्रे ब्रह्माहङ्कारमूर्त्तिभृत् । मनसश्चन्द्रमा जज्ञे सूर्य्योऽक्ष्णोस्तेजसां निधिः ॥ मनसः खं ततो वायुरग्निरापो धरा क्रमात् । गुणेकवृद्ध्या पञ्चैव महाभूतानि जज्ञिरे ॥ अग्नीषोमौ भास्करेन्दू ततस्त्वङ्गारकादयः । तेजोभूखाम्बुवातेभ्यः क्रमशः पञ्च जज्ञिरे ॥ पुनर्द्वादशधात्मानं विभजेद्राशिशंज्ञकम् । नक्षत्ररूपिणं भूयः सप्तविंशात्मकं वशी ॥” इति सूर्य्यसिद्धान्ते गोलाध्यायः ॥ * ॥ तस्य संस्थानं यथा, -- “विषुवत्क्रान्तिवृत्त्यैक्यात् पूर्व्वभागस्थिताः स्थिराः । मेषाद्या राशयः क्रान्तिवृत्तयः पूर्व्वदिक्क्रमात् ॥” इति मुनीश्वरकृतसार्व्वभौमसिद्धान्तः ॥ * ॥ अथ राश्यादिनिर्णयः । “मेषवृषमिथुनकर्क्कटसिंहाः कन्या तुलाथ वृश्चिकभम् । धनुरथ मकरः कुम्भो मीन इति च राशयः कथिताः ॥” इति राशिकथनम् ॥ * ॥ “अश्विन्या सह भरणी कृत्तिकापादश्च कीर्त्तितो मेषः । १ । वृषभः कृत्तिकाशेषं रोहिण्यर्द्धश्च मृग- शिरसः ॥ २ ॥ मृगशिरसोऽर्द्धं चार्द्रा पुनर्व्वसोस्त्रिपादो मिथु- नम् । ३ । पादः पुनर्व्वसोरन्त्यः पुष्योऽश्लेषा च कर्कटः ॥ ४ ॥ सिंहोऽथ मघा पूर्व्वफल्गुणी पाद उत्तरायाः । ५ । तच्छेषं हस्ता चित्रार्द्धञ्च कन्यकाख्यः ॥ ६ ॥ तोलिनि चित्रार्द्धं स्वाती विशाखायाः पाद- त्रयम् । ७ । अलिनि विशाखा पादस्तथानुराधान्विता ज्येष्ठा ॥ ८ ॥ मूल पूव्वाषाढा प्रथमश्चाप्युत्तरांशको धन्वी । ९ । मकरस्तत्परिशेषं श्रवणा चांर्द्धं धनिष्ठायाः ॥ १० ॥ धनिष्ठार्द्धं शतभिषा पुर्व्वभाद्रपदपादत्रयं कुम्भः । ११ । पूर्ब्बभाद्रपदाशेषस्तथोत्तरा रेवती मीनः ॥” ११ ॥ इति राशिनक्षत्रभेदकथनम् ॥ * ॥ “राशिनामानि च क्षेत्रं भमृक्षे गृहनाम च । मेषादीनाञ्च पर्य्यायं लोकादेव विचिन्तयेत् ॥” इति राशिपर्य्यायकथनम् ॥ * ॥ “क्रियतावुरिजितुमकुलीरलेयपाथेययूककौ- र्पाख्याः ।

तौक्षिक आकोकेरो हृद्रोगश्चान्त्यभं चेत्थम् ॥” इति मेषादीनां विशेषनामकथनम् ॥ * ॥ “अरुणसितहरितपाटलपाण्डुविचित्राः सिते- तरपिषङ्गौ । पिङ्गलकर्व्वुरवभ्रुमलिना रुचयो यथासंख्यम् ॥” इति मेषादीनां वर्णभेदकथनम् ॥ * ॥ “मत्स्यौ घटी नृमिथुनं सगदं सवीणं चापी नरोऽश्वजघनो मकरो मृगास्यः । तौली सशस्यदहना प्लवगा च कन्या शेषाः स्वनामसदृशाः स्वचराश्च सर्व्वे ॥” अश्वजघनोऽश्वाकारजघनो नतु अश्वारूढ- इति जघनः । उत्तरत्र चतुश्चरणत्वकथनात् । राश्यधिष्ठातृदेवताकथनम् ॥ * ॥ “क्रूरोऽथ सौम्यः पुरुषोऽङ्गना च ओजोऽथ युग्मं विषमः समश्च । चरास्थरद्ब्यात्मकनामघेया मेषादयोऽमी क्रमशः प्रदिष्टाः ॥” इति राशीनां क्रूरसौम्यादिविवेकः ॥ * ॥ दैवज्ञमनोहरे । “पुण्यश्च पुष्करश्चैव आघानाख्यस्तथैव च । श्रुत्या वृत्त्या भवन्त्येते नित्यं द्बादश राशयः ॥” इति पुण्यादिविवेकः ॥ * ॥ “मिथुनतुलाघटकन्या द्बिपादाख्याश्चापपूर्ब्ब- भागश्च । मृगधनुराद्यन्तार्द्धे वृषाजसिंहाश्चरणाः ॥” इति द्विपदचतुष्पदराशिकथनम् ॥ * ॥ “कर्कटवृश्चिकमीना मकरान्त्यार्द्धञ्च कीट- संज्ञाः स्युः । वृश्चिकराशिर्मुनिभिः सरीसृपत्वेन निर्दिष्टः ॥” इति कीटसरीसृपराशिकथनम् ॥ * ॥ “द्बिपदवशगाः सर्व्वे सिंहं विहाय चतु- व्यदाः । सलिलनिलया भक्ष्या वश्याः सरीसृपजातयः ॥ मृगपतिवशे तिष्ठन्त्येते विहाय सरीसृपान् । अकथितगृहेषूह्यं वश्यं जनव्यवहारतः ॥” सरीसृपजातय इति बहुवचनात् कीटस्यापि परिग्रहः । राशीनां वश्यावश्यकथनम् ॥ * ॥ “ग्राम्या मिथुनतुलास्त्रीचापालिघटाः निशासु वृषमेषौ । मकरादिमार्द्धसिंहौ वन्यौ दिवसेऽजवृषभौ च ॥ जलजौ कर्कटमीनौ मकरान्त्यार्द्धञ्च शिवमते कुम्भः ॥ इति ग्राम्यारण्यजलजराशिकथनम् ॥ * ॥ “ह्नस्वास्तिमिगोऽविघटा मिथुनधनुःकर्किमृग- मुखाश्च समाः । वृश्चिककन्यामृगपतिबणिजो दीर्घाः समा- ख्याताः ॥” इति राशीनां ह्नस्वदीर्घकथनम् ॥ * ॥ “प्रागादिककुभां नाथा यथासंख्यं प्रदक्षिणम् । मेषाद्या राशयो ज्ञयास्त्रिरावृत्तिपरिभ्रमात् ॥” इति दिगधिपलग्नकथनम् ॥ * ॥ “कुजशुक्रबुधेन्द्वर्कसौम्यशुक्रावनीभुवाम् ।

जीवार्किभानुजेज्यानां क्षेत्राणि स्युरजादयः ॥ इति ग्रहाणां क्षेत्रकथनम् ॥ * ॥ “अजो गोपतियुग्मञ्च कर्किधन्विमृगास्तथा । निशासंज्ञाः स्मृताश्चैते शेषाश्चान्ये दिनात्मकाः ॥ निशासंज्ञा विमिथुनाः स्मृताः पृष्ठोदयास्तथा । शेषाः शीर्षोदया ह्येते मीनश्चोभयसंज्ञकः ॥” इति निशादिसंज्ञाकथनम् ॥ * ॥ “रविर्मासं निशानाथः सपाददिवसद्वयम् । पक्षत्रयं भूमिपुत्त्रो बुधोऽष्टादशवासरान् ॥ वर्षमेकं सुराचार्य्यश्चाष्टाविंशदिनं भृगुः । शनिः सार्द्धद्वयं वर्षं स्वर्भानुः सार्द्धवत्सरम् ॥ एवं प्रमाणात् सकलाः स्वराशिं भुञ्जते ग्रहाः ॥” इति राशिभोगकथनम् ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ द्बादशराश्यात्मक- शिवरूपं यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “स्वरूपं त्रिपुरघ्नस्य वदिष्ये कालरूपिणः । अश्विनी भरणी चैव कृत्तिकाप्रथमांशकम् ॥ मेषकं हि विजानीयात् कुजक्षेत्रमुदाहृतम् । आग्नेयांशास्त्रयो ब्रह्मन् प्राजापत्यं कवेर्गृहम् ॥ सौम्यार्द्धं वृषनामेदं वदनं परिकीर्त्तितम् । मृगार्द्धमार्द्रादित्यां शास्त्रयः सौम्यगृहं त्विदम् ॥ मिथुनं भुजयोस्तस्य गगनस्थस्य शूलिनः । आदित्यांशश्च पुष्यश्च अश्लेषा शशिनो गृहम् ॥ राशिः कर्कटको नाम पार्श्वे मखविनाशिनः । पित्र्यर्क्षं भगदैवत्यं उत्तरांशश्च केशरी ॥ सूर्य्यक्षेत्रं विभोर्ब्रह्मन् हृदयं परिकीर्त्तितम् । उत्तरांशास्त्रयः पाणिश्चित्रार्द्धं कन्यका त्वियम् । सोमपुत्त्रस्य सद्मैतद्द्बितीयं जठरं विभोः ॥ चित्रांशद्वितयं स्वाती विशाखायांशकत्रयम् । द्वितीयं शुक्रसदनं तुला नाभिरुदाहृता ॥ विशाखांशमनुराधा ज्येष्ठा भौमगृहं त्विदम् । द्वितीयं वृश्चिको राशिर्मेढ्रं कालस्वरूपिणः ॥ मूलं पूर्ब्बोत्तरांशश्च देवाचार्य्यगृहं धनुः । उरुयुगलमीशस्य अमरर्षे प्रगीयते ॥ उत्तरांशास्त्रयो ऋक्षं श्रवणं मकरो मुने । धनिष्ठार्द्धं शनिक्षेत्रं जानुनी परिकीर्त्तिते ॥ धनिष्ठार्द्धं शतभिषा प्रोष्ठपदांशकत्रयम् । सौरं पद्मापरमिदं कुम्भो जङ्घे च विश्रुते ॥ प्रोष्ठपद्यंशमेकन्तु उत्तरा रेवती तथा । द्बितीयं जीवसदनं मीनन्तु चरणावुभौ ॥” * ॥ राशीनां लक्षणस्वरूपादि यथा, -- नारद उवाच । “राशयः कथिता ब्रह्मन् ! त्वया द्बादश वै मम । तेषां विशेशतो ब्रूहि लक्षणानि स्वरूपतः ॥ पुलस्त्य उवाच । स्वरूपं तत्र वक्ष्यामि राशीनां शृणु नारद । यादृशा यत्र सञ्चारा यस्मिन् स्थाने बसन्ति हि ॥ सञ्चारस्थानमेकस्य धान्यरत्नाकरादिषु । नवसाद्बलसंच्छन्नो वसुधायाञ्च सर्व्वशः ॥ नित्यं चरति फुल्लेषु सरसां पुलिनेषु च । मेषः समानमूर्त्तिश्च अजाविकधनादिषु ॥

पृष्ठ ४/१५७

वृषः सदृशरूपेषु चरते गोकुलादिषु । तस्याधिवासभूमिस्तु कृषीबलधराश्रया ॥ स्त्रीपुंसयोः समं भद्रशय्यासनपरिग्रहैः । बीणावाद्यधृङ्मिथुनं गीतनर्त्तकशिल्पिषु ॥ स्थितं क्रीडा रतिर्न्नित्यं विहारोऽवनिरस्य तु । मिथुनं नाम विख्यातं राशिर्द्वेधात्मकः स्मृतः ॥ कर्किः कुलीरेण समः सलिलस्थः प्रकीर्त्तितः । केदारवापीपुलिनविविक्तावनिरेव च ॥ सिंहस्तु पर्व्वतारण्यदुर्गकन्दरभूमिषु । वसते व्याधपल्लीषु गह्वरेषु गुहासु च ॥ या हि प्रदीपककरा नावारूढा च कन्यका । चरते स्त्रीरतिस्थाने वसते तद्वनेषु च ॥ तुलापाणिश्च पुरुषो वीथ्यापणविचारकः । नगराध्वनि शालासु वसते तत्र नारद ॥ स्वभ्रवल्मीकसञ्चारी वृश्चिको वृश्चिकाकृतिः । वृषगोमयकीटोऽहिपाषाणादिषु संस्थितः ॥ धनुस्तुरङ्गजघनो दीप्यमानो धनुर्द्धरः । बाजिशूरोऽस्त्रविद्बीरः स्थायी युद्धबलादिषु ॥ मृगास्यो मकरो ब्रह्मन् ! वृषस्कन्धः फणाङ्गदः । मकरोऽसौ नदीचारी वसते च महोदधौ ॥ रिक्तकुम्भश्च पुरुषः स्कन्धधारी जलाप्लुतः । दूतशालाचरः कुम्भस्थायी शौण्डिकसद्मसु ॥ मीनरूपत्वमासक्तो मीनस्तीर्थाम्बुसञ्चरः । वसते पुण्यदेशेषु देवब्राह्मणपूजकः ॥ लक्षणं गदितं तुभ्यं मेषादीनां महामुने । न कस्यचित्त्वयाख्येयं गुह्यमेतत् पुरातनम् ॥ एतन्मया ते कथितं सुरर्षे यथा त्रिनेत्रः प्रममाथ यज्ञे । पुण्यं पुराणं परमं पवित्रं संशृण्वतां पापहरं शिवञ्च ॥” इति श्रीवामनपुराणे पुलस्त्यनारदसंवादे हर- ललितः पञ्चमोऽध्यायः ॥ राशिचक्रं, क्ली, (राशीनां चक्रम् ।) मेषादि- द्वादशराश्यादियुक्तवृत्तम् । तस्य नामान्तरं भचक्रं ज्योतिषचक्रञ्च । यथा, -- “सप्तविंशतिभैर्ज्योतिश्चक्रं स्तिमितवायुगम् । तदर्कांशो भवेदाशिर्नवर्क्षचरणाङ्कितः ॥” इति दीपिका ॥ * ॥ तद्विवरणं यथा, -- “भचक्रं ध्रुवयोर्ब्बद्धमाक्षिप्तं प्रवहानिलैः । पर्य्येत्यजस्रं तन्नद्धा ग्रहकक्षा यथाक्रमम् ॥ उपरिस्थस्य महतीकक्षाल्पाधःस्थितस्य च । महत्या कक्षया भागा महान्तोऽल्पास्तथा- ल्पया ॥ कालेनाल्पेन भगणं भुङ्क्तेऽल्पभ्रमणाश्रितः । ग्रहः कालेन महता मण्डले महति भ्रमन् ॥ खल्पया तु बहून् भुङ्क्ते भगणान् शीत- दीधितिः । महत्या कक्षयागच्छन् ततः स्वल्पः शनैश्चरः ॥ मन्दादधःक्रमेण स्युश्चतुर्था दिवसाधिपाः । वर्षाधिपतयस्तद्वत् तृतीयाः परिकीर्त्तिताः ॥ ऊर्द्ध्वक्रमेण शशिनो मासानामधिपाः स्मृताः ।

होरेशाः सूर्य्यतनयादधोधः क्रमशस्तथा । भवेद्भकक्षा तीग्मांशोर्भ्रमणं षष्टिताडितम् । सर्व्वोपरिष्टात् भ्रमति योजनैस्तैर्भमण्डलम् ॥” तत्र कक्षाक्रममाह । “ब्रह्माण्डमध्ये परिधिर्व्योमकक्षाभिधीयते । तन्मध्ये भ्रमणं भानामधोऽधः क्रमशस्तथा ॥ मन्दामरेज्यभूपुत्त्रसूर्य्यशुक्रेन्दुजेन्दवः । परिभ्रमन्त्यधोऽधःस्थाः सिद्धविद्याधरा घनाः ॥” इति सूर्य्यसिद्धान्तः ॥ * ॥ ग्रहत्रयचन्द्रसंयोगे फलविशेषजनकं राशिचक्रं यथा, -- “राशिचक्रं प्रवक्ष्यामि नृपाणां हितकाम्यया ॥ रविर्जीवस्तथा सौम्यस्तैश्च चन्द्रे समागते । जलपातो भवेत् सत्यमित्युक्तं विष्णुयामले ॥ रविर्जीवस्तथा शुक्रस्तैश्च चन्द्रे समागते । वायुपातो भवेत् सत्यमित्युक्तं विष्णुयामले ॥ रविर्ज्जीवस्तथा भौमस्तैश्च चन्द्रे समागते । अग्निपातो भवेत् सत्यमित्युक्तं ब्रह्मयामले ॥ रविर्भौमस्तथा राहुस्तैश्च चन्द्रे समागते । लोहपातो भवेत् सत्यमित्युक्तं रुद्रयामले ॥ रवी राहुस्तथा केतुस्तैश्च चन्द्रे सगागते । पाषाणपातोऽपि भवेदित्युक्तं भानुयामले ॥” इति नरपतिजयचर्य्यायां तुम्बुरुचक्रे राशि- चक्रम् ॥ * ॥ जातकराशिचक्रम् । यथा, -- “तन्वादिव्ययपर्य्यन्तं राशिचक्रे व्यवस्थितम् । तन्न बुद्ध्वाल्पमतयो जल्पयन्ति वृथा वृथा ॥” इति पञ्चस्वरा ॥ * ॥ मन्त्रग्रहणोक्तराशिचक्रम् यथा । आगमकल्प- द्रुमे । “रेखाद्वयं पूर्ब्बपरागतं स्यात् तन्मध्यतो याम्यकुवेरभेदात् । एकैकमीशाननिशाचरे तु हुताशवाय्वोर्विलिखेत्ततोऽर्णान् ॥ वेदाग्निवह्नियुगलश्रवणाक्षिसंख्यान् पञ्चेषुवाणशरपञ्चचतुष्टयार्णान् । मेषादितः प्रविलिखेत् सकलांस्तु वर्णान् कन्धागतान् प्रविलिखेदथ शादिवर्णान् ॥” तथा, -- “बालं गौरं खुरं शोणं शमी शोभेति राशिषु । क्रमेण भेदिता वर्णाः कन्यायां शादयः स्मृताः ॥” तेन अ आ इ ई मेषः । उ ऊ ऋ वृषः । ॠ ऌ ॡ मिथुनम् । ए ऐ कर्कटः । ओ औ सिंहः । अं अः श ष स ल क्षाः कन्याः । कवर्गस्तुला । चवर्गो वृश्चिकः । टवर्गो धनुः । तवर्गो मकरः । पवर्गः कुम्भः । यवर्गो मीनः । स्वराशीनामनुकूलं मन्त्रं भजेत् । तथा च । “स्वतारराशिकोष्ठानामनुकूलान् भजेन्मनून् ॥” इति वचनात् ॥ “राशीनां शुद्धताज्ञेया त्यजेच्छत्रुं मृतिं व्ययम् । स्वराशेर्मन्त्रराश्यन्तं गणनीयं विचक्षणैः ॥” यदा तु स्वराशेरज्ञानं तदा साधकनामाद्यक्षर- सम्बन्धिनं राशिं गृहीत्वा गणयेत् ।

“साध्याद्यक्षरराश्यन्तं गणयेत् साधकाक्षरम् । इति रामार्च्चनचन्द्रिकाधृतवचनात् । तथा, “अज्ञाते राशिनक्षत्रे नामाद्यक्षरराशितः ॥” इति तन्त्रराजे ॥ “तेन मन्त्राद्यवर्णेन नाम्नश्चाद्यक्षरेण च । गणयेद्यदि षष्ठं वाप्यष्टमं द्बादशन्तु वा । रिपुर्मन्त्राद्यवर्णः स्यात् तेन तस्याहितं भवेत् ॥ एक पञ्च नव बान्धवाः स्मृताः द्वौ च षट् च दशमाश्च सेवकाः । वह्निरुद्रमुनयस्तु पोषकाः द्बादशाष्टचतुरस्तु घातकाः ॥” इति विष्णुविषयम् ॥ रामाच्चनचन्द्रिकाधृतत्वात् । शक्त्यादौ तु षष्ठं वर्ज्जनीयम् । तथा च । “षष्ठाष्टमद्बादशानि वर्ज्जनीयानि यत्नतः ॥” इति वचनात् ॥ तन्त्रान्तरे । “लग्नं धनं भ्रातृबन्धुपुत्त्रशत्रुकलत्रकाः । मरणं धर्म्मकर्म्मायव्यया द्बादश राशयः ॥ नामानुरूपमेतेषां शुभाशुभफलं लभेत् ॥ लग्ने सिद्धिस्तथा नित्यं धने धनसमृद्धिदः । भ्रातरि भ्रातृवृद्धिश्च शत्रौ शत्रुविवर्द्धनः ॥ पुत्त्रे पुत्त्रविवृद्धिः स्यात् बन्धौ बान्धववत् प्रियः । कलत्रे मध्यमा प्रोक्ता मरणे मरणं भवेत् ॥ धर्म्मे धर्म्मविवृद्धिः स्यात् सिद्धिदः कर्म्मसंस्थितः । आये च धनसम्पत्तिर्व्यये च सञ्चितक्षयः ॥” वैष्णवतन्त्रे तु शत्रुस्थाने बन्धुरिति पाठः । इति तन्त्रसारः ॥ राशिव्यवहारः, पुं, (राशेर्व्यवहारः ।) शस्य- राशिपरिमाणज्ञापकाङ्कः । तद्विवरणं यथा, -- अथ राशिव्यवहारे करणसूत्रं वृत्तम् । “अनणुषु दशमांशोऽणुष्वथैकादशांशः परिधिनवमभागः शूकधान्येषु वेधः । भवति परिधिषष्ठे वर्गिते वेधनिघ्ने घनगणितकराः स्युर्म्मागधास्ताश्च खार्य्यः ॥” उदाहरणम् । “समभुवि किल राशिर्यः स्थितः स्थूलधान्यः परिधिपरिमितिः स्याद्धस्तषष्टिर्यदीया । प्रवद गणक खार्य्यः किंमिताः सन्ति तस्मि- न्नथ पृथगणुधान्यैः शूकधान्यैश्च शीघ्रम् ॥” अथ स्थूलधान्यराशिमानावबोधनाय ६० न्यासः अनणुधान्यराशिः वेधः ६ परिधिः ६० । वेधः ६ । परिधेः षष्ठांशः १० । वर्गितः १०० । वेध ६ निघ्नः । लब्धाः खार्य्यः ६०० ।

पृष्ठ ४/१५८

अथाणुधान्यराशिमानानयनाय ६० न्यासः अणुधान्यराशिः वेधः ६०११ परिधिः ६० । वेधः ६०११ । जातं फलम् ५४५ ५११ । अथ शूकधान्यराशिमानानयनाय ६० न्यासः शूकधान्यराशिः वेधः २०३ परिधिः ६० । वेधः २०३ । खार्य्यः ६६६ २३ । अथ भित्त्यन्तर्वाह्यकोणसंलग्नराशिप्रमाणानयने करणसूत्रं वृत्तम् । “द्बिवेदसत्रिभागैकनिघ्नात्तु परिधेः फलम् । भित्त्यन्तर्वाह्यकोणस्थराशेः खगुणभाजितम् ॥” उदाहरणम् । “परिधिर्भित्तिलग्नस्य राशेस्त्रिंशत्करः किल । अन्तःकोणस्थितस्यापि तिथितुल्यः करः सखे ॥ वहिः कोणस्थितस्यापि पञ्चघ्ननवसम्मितः । तेषामाचक्ष्वमेक्षिप्रं घनहस्तान् पृथक् पृथक् ॥” अत्रापि स्थूलादिधान्यानां राशिमानाव- बोधनाय स्पष्टक्षेत्रत्रयम् । तत्रादावनणुधान्यराशिमानबोधकं क्षेत्रम् । न्यासः परिधिः ४५ नहिःकोणराशिः वेधः ६ अनणुधान्यराशयः परिधिः १५ वेधः ६ अन्तःकीणराशिः परिधिः ३० वेधः ६ मित्तिराशिः अत्राद्यस्य परिधिः ३० । द्विनिघ्नः ६० । अन्यः १५ । चतुर्घ्नः ६० । अपरः ४५ । सत्रि- भागैक ४३ निघ्नः ६० । एषा वधः ६ । एभ्यः फलं तुल्यमेतावन्त्य एव खार्य्यः ६०० । एतत्- खस्वगुणेन भक्तं जातं पृथक् पृथक् फलम् ३०० । १५० । ४५० ॥

अथाणुधान्यराशिमानानयनाय न्यासः परिधिः ४५ नहिःकोणरशिः वेधः ६०११ अणुधान्यराशिः परिधिः १५ वेधः ६०११ अन्तःकोणराशिः परिधिः ३० वेधः ६०११ मित्तिराशिः पूर्ब्बवत्क्षेत्रत्रयाणां स्वगुणगुणितपरिधिः ६० । वेधः ६०११ । फलानि २७२ ८११ । १३६ ४११ । ४०९ १११ । अथ शूकधान्यराशिमानानयनाय न्यासः परिधिः ४५ नहिःकोणराशिः वेधः २०३ शूकधान्यराशयः परिधिः १५ वेधः २०३ अन्तःकोणुराशिः परिधिः ३० वेधः २०३ मित्तिराशिः अत्रापि पूर्ब्बवत् क्षेत्रत्रयाणां स्वगुणगुणितः परिधिः ६० । वेधः २०३ । फलानि ३३३ १३ । १६६ २३ । ५०० । इति लीलावत्यां राशिव्यवहारः समाप्तः ॥ राष्ट्रं, पुं, क्ली, (राजते इति । राज् + “सर्व्व- धातुभ्यः ष्ट्रन् ।” उणा० ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् । व्रश्चेति षः ।) विषयः । (यथा, मनुः । ९ । २५४ । “अशासंस्तस्करान् यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः । तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रं स्वर्गाच्च परिहीयते ॥”) उपद्रवः । इत्यमरः । ३ । ३ । १८३ ॥ विषयो जनपदः । उपद्रवो मरकादिः । इति भरतः ॥ (राष्ट्रपालननियमादिकं महाभारते १२ । ८७ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ पुं, पुरूरवोवंश- जातस्य काशेः पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । १७ । ४ । “काश्यस्य काशिस्तत्पुत्त्रो राष्ट्रो दीर्घतमः पिता ॥”) राष्ट्रनिवासी, [न्] पुं, (राष्ट्रे निवसतीति ॥ नि + वस् + णिनिः ।) जानपदः । देशवासी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राष्ट्रिका, स्त्री, (राष्ट्रं उत्पत्तिस्थानत्वनास्त्यस्या इति । राष्ट्र + ठन् । टाप् ।) कण्टकारिका । इत्यमरः । २ । ४ । ९३ ॥ (पुं, राष्ट्रवासी । जानपदः । यथा, मनुः । १० । ६१ । “यत्र त्वेते परिध्वंसा जायन्ते वर्णदूषकाः ।

राष्ट्रिकैः सह तद्राष्ट्रं क्षिप्रमेव विनश्यति ॥” राष्ट्रपतिः । यथा, हरिवंशे । १८३ । २७ -- २८ । “कुम्भाण्ड ! मन्त्रिणां श्रेष्ठ ! प्रीतोऽस्मि तव सुव्रत । सुकृतन्ते विजानामि राष्ट्रिकोऽस्तु भवानिह ॥ सज्ञातिपक्षः सुसुखी निर्व्वृतोऽस्तु भवानिह । राज्यञ्च ते मया दत्तं चिरं जीव ममा- श्रयात् ॥”) राष्ट्रियः, पुं, (राष्ट्रेऽधिकृतः । राष्ट्र + “राष्ट्रा- वारपाराद् घखौ ।” ४ । २ । ९३ । इति घः । यद्वा, राष्ट्रे जातः । “तत्र जातः ।” ४ । ३ । २५ । इति घः ।) नाट्योक्त्यौ राजश्यालः । इत्यमरः । १ । ७ । १४ ॥ (राष्ट्राध्यक्षः । यथा, महाभरते । १२ । ८५ । १२ । “ततः संप्रेषयेद्राष्ट्रे राष्ट्रियाय च दर्शयेत् ॥”) राष्ट्रीयः, पुं, (राष्ट्रे भव इति । राष्ट्र + ढः ।) नाट्योक्तौ राजश्यालः । इति हेमचन्द्रः । २ । २४ ॥ राष्ट्रसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, महा- भारते । १२ । ८७ । ९ । “धान्यं हिरण्यं भोगेन भोक्तुं राष्ट्रीयसङ्गतः ॥”) रास, ङ ऋ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) दन्त्यान्तोऽयमिति गद- सिंहः । रासभः खरः । दुर्गसिंहस्त्विमं ताल- व्यान्तं मत्वा उणादौ ह्नस्वं कृत्वा रश्मिशब्दं व्युत्पादितवान् । ऋ, अररासत् । ङ, रासते । इति दुर्गादासः ॥ रासः, पुं, (रासनमिति रासतेऽत्रेति वा । रास शब्दे + भावे अधिकरणे वा घञ् ।) कोला- हलः । ध्वानः । भाषाशृङ्खलकः । गोपानां क्रीडाभेदः । इति मेदिनी । से, ११ ॥ तस्य विधिर्यथा, -- “कार्त्तिकीपूर्णिमायाञ्च कृत्वा तु रासमण्डलम् । गोपानां शतकं कृत्त्वा गोपीनां शतकन्तथा ॥ शिलायां प्रतिमायां वा श्रीकृष्णं राघया सह । भारते पूजयेत् कृत्वा चोपहाराणि षोडश ॥ गोलोके च वसेत् सोऽपि यावद्वै ब्रह्मणो वयः । भारतं पुनरागत्य हरिभक्तिं लभेद्ध्रुघम् ॥ क्रमेण सुदृढां भक्तिं लब्ध्वा मन्त्रं हरेरपि । देहं त्यक्त्वा च गोलोकं पुनरेव प्रयाति च ॥ तत्र कृष्णस्य सारूप्यं संप्राप्य पार्श्वदो भवेत् । पुनस्तत्पतनं नास्ति जरामृत्युहरो महान् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २५ अध्यायः ॥ विस्तारस्तु श्रीकृष्णजन्मखण्डे २८ अध्याये श्रीमद्भागवतीयरासपञ्चाध्यायेषु च द्रष्टव्यः ॥ * ॥ कस्यचिन्मते कल्पतरुयात्रेयम् । अस्य विधि- र्यथा, -- “कार्त्तिके पौर्णमास्यान्तु रासयात्रा महानिशि । नन्दसूनोः प्रकर्त्तव्या महाविभवविस्तरैः ॥ इह लोके सुखं प्राप्य अन्ते विष्णुपुरं व्रजेत् ॥ पूजा कार्य्यार्द्धरात्रे तु नयेत् शेषं महोत्सवैः । गीतैर्नानाविधैर्वाद्यैर्व्वेणुवीणामृदङ्गकैः ॥ नृत्यैर्वराङ्गनागीतैरङ्गनानाञ्च कीर्त्तनैः ।

पृष्ठ ४/१५९

चन्दनागुरुकस्तूरीपङ्कलेपैर्व्विराजितैः ॥ विहरद्भिर्विष्णुभक्तैः कार्य्य एष महोत्सवः । ध्यायेद्वृन्दावने रम्ये यमुनापुलिने वने ॥ निकुञ्जसदने कृष्णं गोपीमण्डलमण्डितम् । रासमण्डलयन्त्रस्य गोविन्दं कर्णिकागतम् ॥ द्बयोर्द्वयोर्गोपिकयोर्म्मध्ये सान्तमनेकधा । अपरं नटवेशेन मध्ये तं मुरलीधरम् ॥ गोपीगणमुखाम्भोजमधुपानमधुव्रतम् । कुलालचक्रप्रतिमं मण्डलं पङ्कजाङ्कितम् ॥ दलाष्टशोभितं कार्य्यं महिष्योऽष्टौ च सन्धिषु । मध्ये मध्ये च गोविन्दं पार्श्वयोरष्टरूपकम् ॥ मुकुन्दं माधवं कृष्णं नटनागरमेव च । हरिं दामोदरं विष्णुं पूजयेत् कामरूपिणम् ॥ तद्वाह्ये भूपुरे गोप्यः शतशोऽथ सहस्रशः । पूजनीयाः प्रयत्नेन नृत्यगीतपरायणाः ॥ असंख्या गोपिकास्तत्र मण्डलेऽष्टौ वराङ्गनाः । महिष्यस्ताः समाख्याताः सदासङ्गमुनिव्रताः ॥ भक्तोत्सवाभिलासेन कमला बहुरूपिणी । राधा विशाखा विमला सुमित्रा ललिता तथा । सुन्दरी कमला रम्भा महिष्योऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥ तारा राधा निरावाधा कृष्णा भेदमुपागताः । तासां ध्यानैर्व्वक्ष्यमाणैः पूजा कार्य्या विशेषतः ॥ उत्तीर्णे सायं समये गोप्यो वृन्दावनं ययुः । रासक्रीडां ततस्ताभिश्चक्रे च जगदीश्वरः ॥ गोप्यो रासक्रीडां चक्रुः पौर्णमास्यां महा- निशि । न तत्र पक्षिनिनदो न झिल्लीनिनदस्तथा ॥ महानिशा द्वे घटिके रात्रेर्म्मध्यमयामयोः । तदप्राप्तौ च कर्त्तव्यं पौर्णमास्यां निशामुखे ॥ एवं रासक्रीडां यस्तु कारयेद्भुवि मानवः । स सर्व्वदुस्कृतं त्यक्त्वा निर्व्वाणमुक्तिमाप्नुयात् ॥” इत्युत्कलकलिका ॥ (विलासः । यथा, भागवते । ५ । २ । १२ । “अस्मद्विधस्य मन उन्नयनौ बिभर्त्ति बह्वद्भुतं सरसराससुधादिवक्त्रे ॥” “बक्त्रे च बह्वद्भुतं बिभर्त्ति किं तदाह । रसो मधुरालापः रासो विलासस्ताभ्यां सहिता सुधा अधरामृतम् । आदिशब्दात् स्मितनर्म्मादि ।” इति तत्र श्रीधरस्वामी ॥ क्रिया । यथा, भाग- वते । ५ । १३ । १७ । “तैर्वञ्चितो हंसकुलं समाविशत् नरोचयन् शीलमुपैति वानरान् । तज्जातिरासेन सुनिर्वृतेन्द्रियः परस्परोद्बीक्षणविस्मृतावधिः ॥” “तैर्वञ्चितस्तत्र फलाभावं ज्ञात्वा हंसानां ब्राह्म- णानां कुलं पुनः प्रविशन् तेषां शीलं प्राय- श्चित्तपूर्ब्बकं पुनरुपनयनाद्याचारमरोचयन् अप्रियं पश्यन् वानरतुल्यान् भ्रष्टाचारान् शूद्रप्रायानुपैति । तज्जातिरासेन वानरजाति- क्रियया स्त्रियां मिथुनीभूय परस्परमुखोद्वीक्ष- णेन विस्मृतो जीवितावधिर्मरणकालो येन ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥)

रासभः, पुं, (रासते शब्दायते इति । रास + “रासिवल्लिभ्याञ्च ।” उणा० ३ । १२५ । इति अभच् ।) गर्द्दभः । इत्यमरः । २ । ९ । ७८ ॥ (अयं हि ब्रह्मणः पद्भ्यां जातः । यथा, मार्क- ण्डेये । ४८ । २६ । “पद्भ्याञ्चाश्वान् समातङ्गान् रासभान् शशकान् मृगान् । उष्ट्रानश्वतरांश्चैव नानारूपाश्च जातयः ॥” अश्वतरः । स्वच्चर इति भाषा । यथा, महा- भारते । १ । १४५ । ७ । “स त्वं रासभयुक्तेन स्यन्दनेनाशुगामिना । वारणावतमद्यैव यथा यासि तथा कुरु ॥”) रासभवन्दिनी, स्त्री, मल्लिका । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रासभी, स्त्री, (रासभ + ङीप् ।) गर्द्दभी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । २७ । १४ । “एतत् श्रुत्वा मतङ्गस्तु दारुणं रासभीवचः । अवतीर्य्य रथात्तूर्णं रासभीं प्रत्यभाषत ॥”) रासमण्डलं, क्ली, (रासस्य मण्डलम् ।) श्रीकृष्णस्य रासक्रीडास्थलम् । तद्विवरणम् । यथा, -- “तस्मादुपरि गोलोकः पञ्चाशत्कोटियोजने । वायुना धार्य्यमाणश्च विचित्रपरमाश्रयः ॥ अतीवरम्यनिर्म्माणो नित्यरूपो मदीच्छया । शतशृङ्गेण शैलेन पुण्यवृन्दावनेन च ॥ सुरासमण्डलेनापि नद्या विरजयावृतः । कोटियोजनविस्तीर्णा प्रस्थेन विरजा व्रज ॥ दैर्घ्ये तस्य शतगुणा परितः परमा शुभा । अमूल्यरत्ननिकरा हीरामाणिक्ययोस्तथा ॥ मणीनां कौस्तुभादीनामसंख्यानां मनोहरा । अमूल्यरत्ननिर्म्माणं तत्रापि प्रतिमन्दिरम् ॥ मनोहरञ्च प्राकारमदृष्टं विश्वकर्म्मणा । गोपीभिर्गोपनिकरैर्वेष्टितं कामधेनुभिः ॥ कल्पवृक्षैः पारिजातैरसंख्यैश्च सरोवरैः । पुष्पोद्यानैः सुकोटिभिः संवृतं रासमण्डलम् ॥ वेष्टितं चेष्टितैर्गोपैर्मन्दिरैः शतकोटिभिः । रत्नप्रदीपयुक्तैश्च पुष्पतल्पसमन्वितैः ॥ सुगन्धिचन्दनामोदैः कस्तूरीकुङ्कुमान्वितैः । क्रीडोपयुक्तैर्भोगैश्च ताम्बूलैर्वासितैर्जलैः ॥ धूपैः सुरभिरम्यैश्च माल्यैश्च रत्नदर्पणैः । रक्षकै रक्षितैः शश्वद्राधादासीत्रिकोटिभिः ॥ अमूल्यरत्नाभरणैर्व्वह्निशुद्धांशुकैरपि । लक्षमत्तगजेन्द्राणां वेष्टितैश्च बलैः क्रमात् ॥ नवयौवनसम्पन्नै रूपैर्निरुपमैरपि । रम्यञ्च वर्त्तुलाकारं चन्द्रविम्बं यथा व्रज ॥ अमूल्यरत्नरचितं दशयोजनविस्तृतम् । कस्तूरीकुङ्कुमै रम्यैः सुगन्धिचन्दनार्च्चितैः ॥ आवृतं मङ्गलघटैः फलपल्लवसंयुतैः । दधिलाजैश्च पर्णैश्च स्निग्धदूर्व्वाङ्कुरैः फलैः ॥ श्रीरामकदलीस्तम्भैरसंख्यैश्च मनोहरैः । पट्टसूत्रनिबद्धैश्च स्निग्धैश्चन्दनपल्लवैः ॥ चन्दनासक्तमाल्यैश्च भूषणैश्च विभूषितम् ।

अमूल्यरत्नरचितं शतशृङ्गं मनोहरम् ॥ कोटियोजनमूर्द्ध्वञ्च दैर्घ्यं दशगुणोत्तरम् । शैलप्रस्थं परिमितं पञ्चाशत्कोटियोजनम् ॥ अतीवकमनीयञ्च वेदेऽनिर्व्वचनीयकम् । प्राकारमिव तस्यापि गोलोकस्य मनोहरम् ॥ परितो वेष्टितं रम्यं हीराहारसमन्वितम् । तत्र वृन्दावनं रम्यं युक्तं चन्दनपादपैः ॥ कल्पवृक्षैश्च रम्यैश्च मन्दारैः कामधेनुभिः । शोभितं शोभनाढ्यञ्च पुष्पोद्यानैर्मनोहरैः ॥ क्रीडासरोवरै रम्यैः सुरम्यै रतिमन्दिरैः । अतीवरम्यं रहसि रासयोग्यस्थलान्वितम् ॥ रक्षितं रक्षकै रम्यैरसंख्यैर्गोपिकागणैः । परितो वर्त्तुलाकारं त्रिलक्षयोजनं वनम् ॥ षट्पदध्वनिसंयुक्तं पुंस्कोकिलरुतान्वितम् । तत्राक्षयवटो रम्यो रहस्येव हि विस्तृतः ॥ सहस्रयोजनोर्ड्घश्च परितश्च चतुर्गुणः । गोपीनां कल्पवृक्षैश्च सर्व्ववाञ्छाफलप्रदः ॥ क्रीडान्वितैरावृतश्च राधादासीत्रिलक्षकैः । विरजातीरनारीणां यमुनाशीतलेन च ॥ पुष्पान्वितेन मान्द्येन पवित्रश्च सुगन्धिना । दासीगणैरसंख्यैश्च वृन्दावनविनोदिनी ॥ तत्र क्रीडति सा राधा मम प्राणाधिदेवता ॥ सेयं श्रीदामशापेन वृषभानुसुताधुना । ब्रह्मादिदेवैः सिद्धेन्द्रैर्मुनीन्द्रैः पूजिता व्रज ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते भगवन्नन्दसंवादे श्रीकृष्णजन्म- खण्डे ८४ अध्यायः ॥ रासयात्रा, स्त्री, (रासस्य यात्रा उत्सवः ।) कार्त्तिकीपौर्णमासीकर्त्तव्यश्रीकृष्णस्योत्सवविशेषः । तद्बिवरणं यात्राशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ शक्ति- विषयकरासयात्रा यथा, -- “पौर्णमास्यां रासयात्रां देव्याः कुर्य्यान्नि- शार्द्धके । पूर्ब्बवन्मञ्चमास्थाप्य देवीं देव्यासनं यजेत् ॥” पौर्णमास्यां चैत्रपौर्णमास्याम् । “संमुखे राससंस्थानं भैरवीभैरवान्वितम् । कृत्वा तान् पूजयित्वा च भ्रामयेत् कुम्भचक्रवत् ॥ कोलाहलं मृदङ्गादिवाद्यैर्नृत्यैः सुगीतकैः । कुर्य्यादानन्दहृदयः साधकः स्थिरमानसः ॥ वित्तशाठ्यं न कुर्व्वीत देवीयात्रा सुखप्रदा ॥” इति वामकेश्वरतन्त्रे ५४ पटलः ॥ रासेरसः, पुं, (रासे क्रीडाविशेषे यो रसः । अलुक्समासः ।) गोष्ठी । रासः । शृङ्गारः । रससिद्धिः । रसावासः । षष्ठीजागरकः । इति मेदिनी । से, ६० ॥ उत्सवः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ परिहासः । इति जटाधरः ॥ रासेश्वरी, स्त्री, (रासस्य ईश्वरी ।) राधा । यथा, -- “राधा रासेश्वरी रासवासिनी रसिकेश्वरी ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १७ अध्यायः ॥ रास्ना, स्त्री, (रस्यते इति । रस आस्वादने + “रास्नासास्नास्थूणावीणाः ।” उणा० ३ । १५ । इति नप्रत्ययेन साधुः ।) स्वनामख्यातलता-

पृष्ठ ४/१६०

विशेषः । रासन इति हिन्दी भाषा । तत्- पर्य्यायः । नाकुली २ सुरसा ३ सुगन्धा ४ गन्ध- नाकुली ५ नकुलेष्टा ६ भुजङ्गाक्षी ७ छत्राकी ८ सुवहा ९ । इत्यमरः ॥ नाकुल्यादिपञ्चकं रास्नायाम् । नकुलेष्टादिचतुष्कं सर्पाक्ष्यामि- त्याहुः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ रस्या १० श्रेयसी ११ रसना १२ रसा १३ सुगन्धिमूला १४ रसाढ्या १५ अतिरसा १६ द्रोणगन्धिका १७ सर्पगन्धा १८ पलङ्कषा १९ । इति जटाधरः ॥ अस्या गुणाः । गुरुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्ण- त्वम् । विषवातास्रकासशोफकम्पोदरश्लेष्मनाशि- त्वम् । पाचनत्वञ्च । “रास्ना तु त्रिविधा प्रोक्ता मूलं पत्रं तृण- न्तथा । ज्ञेयौ मूलदलौ श्लिष्टौ तृणा रास्ना तु मध्यमा ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “नाकुली सुरसा रास्ना सुगन्धा गन्धनाकुली । नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी सर्पाक्षी विषनाशिनी ॥ नाकुली तुवरा तिक्ता कटुकोष्णा विनाशयेत् । भोगिलूतावृश्चिकाखुविषज्वरकृमिव्रणान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रास्ना शोथामवातघ्नी । इति राजवल्लभः ॥ औषधिविशेषः । काँटा आमरुली इति भाषा । तत्पर्य्यायः । एलापर्णी २ सुवहा ३ युक्त- रसा ४ । इत्यमरः ॥ अपि च । “रास्ना युक्तरसा रस्या सुवहा रसना रसा । एलापर्णी च सुरसा सुस्निग्धा श्रेयसी तथा ॥ रास्नामपाचनी तिक्ता गुरूष्णा कफवातजित् । शोथश्वाससमीरास्रवातशूलोदरापहा । काशज्वरविषाशीतिवातिकामयहिध्महृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (रशना । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १ । ३० । “आदित्यै रास्नासि ।” “हे योक्त्र आदित्यै अदित्या भूम्यास्त्वं रास्रासि रशना असि ॥” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥ रुद्रपत्नीनामन्यतमा । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । ९ । १३ -- १४ । “नामानि रुद्रपत्नीनां सावधानं निबोध मे । कला कलावती काष्ठा कालिका कलहप्रिया ॥ कन्दली भीषणा रास्ना प्रम्लोचा भूषणा शुकी । एतासां बहवः पुत्त्रा बभूवुः शिवपार्षदाः ॥”) राहुः, पुं, (रह त्यागे + बहुलवचनात् उण् ।) त्यागः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (रहति गृहीत्वा त्यजति चन्द्रभिति । रह त्यागे + बहुलवचनात् उण् । इत्युज्ज्वलः । १ । १ ।) ग्रहविशेषः । तत्पर्य्यायः । तमः २ स्वर्भानुः ३ सैंहिकेयः ४ विधुन्तुदः ५ । इत्यमरः ॥ अस्र- पिशाचः ६ ग्रहकल्लोलः ७ सैंहिकः ८ उप- प्लवः ९ शीर्षकः १० उपरागः ११ सिंहिका- मूनुः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ कृष्णवर्णः १३ कवश्रः १४ । इति जटाधरः ॥ अगुः १५

असुरः १६ । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तस्योत्- पत्त्यादिर्यथा, -- “सिंहिकायामथोत्पन्ना विप्रचित्तेश्चतुर्द्दश । शम्बः शम्बलगात्रश्च व्यङ्गः शाल्वस्तथैव च ॥ इल्वलो नमुचिश्चैव वातापी हसृपो जिकः । हरकल्पकलिनाभौ भौमश्च नरकस्तथा ॥ राहुर्ज्येष्ठश्च तेषां वै चन्द्रसूर्य्यप्रमर्द्दनः । इत्येते सिंहिकापुत्त्रा देवैरपि दुरासदाः ॥ दारुणाभिजनाः क्रूराः सर्व्वे ब्रह्मद्बिषस्तु ते । दशान्यानि सहस्राणि सैंहिकेयो गणः स्मृतः ॥ निहतो यामदग्न्येन भार्गवेण बलीयसा । स्वर्भानोस्तु प्रभा कन्या पुलोम्नस्तु शची सुता ॥” इति वह्निपुराणे प्रजापतिसर्गनामाध्यायः ॥ * ॥ तस्य शिरश्छेदकारणं यथा, -- “देवलिङ्गप्रतिच्छन्नः स्वर्भानुर्देवसंसदि । प्रविष्टः सोममपिबत् चन्द्रार्काभ्याञ्च सूचितः ॥ चक्रेण क्षुरधारेण जहार पिबतः शिरः । हरिस्तस्य कबन्धस्तु सुधयाप्लावितोऽपतत् ॥ शिरस्त्वमरतां नीतमजो ग्रहमचीक्सृपत् । यस्तु पर्ब्बणि चन्द्रार्कावभिधावति वैरधीः ॥” इति श्रीभागवते ८ स्कन्धे ९ अध्यायः ॥ स च मलयपर्व्वतजातः । शूद्रवर्णः । द्बादशा- ङ्गुलपरिमाणः । कृष्णवर्णः । कृष्णवस्त्रः । सिंह- वाहनः । चतुर्भुजः । खड्गवरशूलचर्म्मधारी । सूर्य्यास्यः । अस्य अधिदेवता कालः । प्रत्यधि- देवता सर्पः । इति ग्रहयज्ञतत्त्वम् ॥ अस्य स्वरूपं शनिवत् । स च चण्डालजातिः । सर्पाकृतिः । अस्थिस्वामी नैरृतदिक्स्वामी च । इति बृहज्जातकादयः ॥ (राहुचारस्य फलाफलं बृहत्संहितायाः ५ अध्यायतो द्रष्ट- व्यम् ॥) राहुग्राहः, पुं, (राहोर्ग्राहो ग्रहणं यत्र ।) चन्द्रसूर्य्ययोर्ग्रहणम् । यथा, -- “राहुग्राहोऽर्केन्दोर्ग्रह उपराग उपप्लवः ॥” इति हेमचन्द्रः । २ । ३९ ॥ (अत्र राहुग्रास इत्यपि पाठो दृश्यते ॥) राहुचक्रं, क्ली, (राहोश्चक्रम् ।) रव्यादिसप्त- वारेषु अश्वगत्या वामावर्त्तेन यामार्द्धं प्राप्य सप्तदिक्षु राहोर्गमनम् । यथा, -- “पश्चादर्के विधौ वह्नौ सौम्यां ज्ञे वायवे कुजे । रक्षोदिशि भृगौ याम्यां गुरावीशे शनौ दिने । राहुर्भ्रमति यामार्द्धादश्वगत्या च वामतः ॥ द्यूते युद्धे विवादे च यात्रायां सम्मुखं स्थितम् । राहुं विवर्ज्जयेद्यत्नाद्यदीच्छेत् कर्म्मणः फलम् ॥” इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥ * ॥ राहुकालानलचक्रं यथा, -- “तस्य चक्रं प्रवक्ष्यामि राहुकालानलाख्यकम् । शलाकासप्तकं चक्रं ईशादौ कृत्तिकादिकाः ॥ यत्र ऋक्षे स्थितो राहुर्वदनं तद्विनिर्द्दिशेत् ॥ मुखात् पञ्चदशे ऋक्षे तस्य पुच्छं व्यवस्थितम् । अष्टोत्तरशतं ख्याता जायन्ते यत्र केतवः ॥ व्याप्य तस्थुर्ज्जगत् सर्वं सहस्रार्कसमत्विषः ।

राहुभुक्तानि ऋक्षाणि जीवपक्षे त्रयोदश ॥ त्रयोदशैव भोग्यानि मृतपक्षे प्रकीर्त्तयेत् । मृतपक्षे मुखं तस्य गुदं जीवाङ्गमध्यगम् ॥ एवमङ्गद्वयो राहुर्ज्ञातव्यः स्वरपारगैः । जीवपक्षे क्षपानाथे मृतपक्षे रवौ स्थिते । तस्मिन् काले शुभा यात्रा विपरीते तु हानिदा ॥” इति स्वरोदयः ॥ राहुच्छत्रं, क्ली, आर्द्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ राहुदर्शनं, क्ली, (राहोर्दशनं यत्र ।) राहो- श्चाक्षुषज्ञानम् । ग्रहणमिति यावत् । यथा, -- “चक्षुषा दर्शनं राहोर्यत्तद्ग्रहणमुच्यते । तत्र कर्म्माणि कुर्व्वीत गणनामात्रतो नतु ॥ राहुदर्शनसंक्रान्तिविवाहात्ययवृद्धिषु । स्नानमात्रन्तु कर्त्तव्यं दानश्राद्धविवर्ज्जितम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ राहुभेदी, [न्] पुं, (राहुं भिनत्तीति । भिद् + णिनिः ।) विष्णुः । इति जटाधरः ॥ राहुमूर्द्धभित्, पुं, (राहोर्मूर्द्धानं भिनत्ति छिन- त्तीति । भिद् + क्विप् ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ राहुरत्नं, क्ली, (राहुप्रियं रत्नम् । राहो रत्न- मिति वा ।) गोमेदकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राहुलसूः, पुं, बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५१ ॥ राहुवृहस्पतियोगः, पुं, (राहुणा वृहस्पतेर्योगो मेलनम् ।) एकराशिस्थितगुरुराहुः । गुरु- चाण्डालियोग इति ख्यातः । तस्य काला- शुद्धिजनकत्वं यथा, भोजदेवव्यवहारसमुच्चये । “सर्व्वं कार्य्यं न कर्त्तव्यं गुरौ सिंहेऽस्तगेऽपि च । व्रतदीक्षे न कुर्व्वीत तमोयुक्ते बृहस्पतौ ॥” तमोयुक्ते राहुयुक्ते । व्रतदीक्षे इति नित्येतर- वैदिककर्म्मोपलक्षणम् । तथा च स्मृतिसारे ज्योतिषम् । “एकराशौ स्थितौ स्यातां यदि राहुवृहस्पती । विवाहव्रतयज्ञादि सर्व्वं तत्र परित्यजेत् ॥” मलमासाद्युपक्रम्य भविष्ये । “ऋक्षभेदेऽप्येकराशौ सम्पर्को यदि वानयोः । गुरो राहोरपि तथा त्यजेद्विद्बान्न संशयः ॥” अत्र गुरोर्लज्जितत्वं हेतुः । “यत्र यत्र स्थितो जीवस्तमोयोगेन लज्जते । उपहासाय किं न स्यादसत्सङ्गो मनीषिणाम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ अस्य प्रतिप्रसवो यथा, -- “कर्णाटनाटाङ्गकलिङ्गदेशे बृहस्पती राहुयुतो विरुद्धः । शेषेषु देशेषु न चास्ति दोषः सर्व्वत्र कार्य्यं मुनयो वदन्ति ॥” इति बृहद्राजमार्त्तण्डधृतवचनमिति केचिद्- वदन्ति ॥ राहुस्पर्शः, पुं, (राहोः स्पर्शो यत्र ।) उपरागः । इति हलायुधः ॥

पृष्ठ ४/१६१

राहुहा, [न्] पुं, (राहुं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ राहूच्छिष्टः, पुं, (राहोरुच्छिष्टः ।) लशुनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य विवरणन्तु रसोन- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥) राहूत्सृष्टः, पुं, (राहुणा उत्सृष्टः परित्यक्तः ।) लशुनः । इति हारावली । २२३ ॥ (अस्य विवरणं रसोनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रि, श गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) रेफादिः । श, रियति । इति दुर्गादासः ॥ रिक्तं, क्ली, (रिच् + क्तः ।) शून्यम् । वनम् । इति मेदिनी । ते, ५० ॥ रिक्तं, त्रि, (रिच् + क्तः ।) निर्घनम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ (शून्यम् । यथा, मनुः । ८ । ४०५ । “भाण्डपूर्णानि यानानि तार्य्यं दाप्यानि सारतः । रिक्तभाण्डानि यत्किञ्चित् पुमांसश्चापरि- च्छदाः ॥”) रिक्तकं, त्रि, (रिक्त + कन् ।) शून्यम् । इत्य- मरः । ३ । १ । ५६ ॥ (यथा, मनुः । ८ । ४०४ । “पणं यानं तरे दाप्यं पौरुषेऽर्द्धपणं तरे । पादं पशुश्च योषिश्च पादार्द्धं रिक्तकः पुमान् ॥”) रिक्ता, स्त्री, (रिच् + क्तः । टाप् ।) तिथिभेदः । सा तु चतुर्थी नवमी चतुर्द्दशी च । यथा, -- “नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा च तिथयः क्रमात् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ कर्म्मसु तस्या निषेधविधी यथा, -- “नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा नामसदृक्- फलाः ।” न रिक्ता सर्व्वकर्म्मसु । इति ज्योतिःसारः ॥ “चन्द्रे चार्ककुजार्किशुक्रवियुते मध्येऽथवा पापयोः त्यक्त्वा च व्यतिपातवैधृतिदिनं विष्टिञ्च रिक्तां तिथिम् । क्रूराहायनचैत्रपौषरहिते लग्नांशके मानुषे ॥ रिक्तासु विधवा कन्या दर्शेऽपि स्याद्विवाहिता । शनैश्चरदिने चैव यदि रिक्ता तिथिर्भवेत् । तस्मिन् विवाहिता कन्या पतिसन्तानवर्द्धिनी ॥” इति दीपिका ॥ “षष्ठे मासि निशाकरे शुभकरे रिक्तेतरे वा तिथौ सौम्यादित्यसितेन्दुजीवदिवसे पक्षे च कृष्णेतरे ॥” इति भुजबलभीमः ॥ “द्वादशी सप्तमी नन्दा रिक्तासु पञ्चपर्व्वसु । बलमायुर्यशो हन्यात् शिशूनामन्नभक्षणम् ॥” इति कृत्यचिन्तामणिः ॥ “पूर्ब्बेशान्तकसर्पमूलरहितेष्वृक्षेष्वरिक्ते तिथौ षष्ठे मासि सितेन्दुजीवदिवसे गोज्ञर्क्ष मीनोदये । संप्राप्ते पञ्चमे वर्षे अप्रसुप्ते जनार्द्दने । षष्ठीं प्रतिपदञ्चैव वर्जयित्वा तथाष्टमीम् ॥ रिक्तां पञ्चदशीञ्चैव सौरिभौमदिने तथा । एवं सुनिश्चिते काले विद्यारम्भन्तु कारयेत् ॥” इति विष्णुधर्म्मोत्तरः ॥

“पूर्ब्बाग्नियाम्यफणिचित्रशिवान्यभेषु रिक्ताष्टमीं विगतचन्द्रतिथिं विहाय । द्व्यङ्गालिगोसमुदये विकुजार्किवारे शस्तेन्दुयोगकरणेषु हलप्रवाहः ॥” इति दीपिका ॥ “चन्द्रार्कयोर्भवेत् पूर्णा कुजे भद्रा जया गुरौ । बुधमन्दौ च नन्दायां शुक्रे रिक्तामृता तिथिः ॥” इति भीमपराक्रमः ॥ “सर्व्वत्र कार्य्ये बुधजीवशुक्राः केन्द्रत्रिकोणोपगताः प्रशस्ताः । तृतीयलाभारिगताश्च पापा- स्तिथिर्विरिक्ता शुभदस्य चाहः ॥” इति दीपिका ॥ “चतुर्थी नवमी चैव रिक्ता चैव चतुर्द्दशी । शुक्रे नन्दा बुधे भद्रा शनौ रिक्ता कुजे जया । गुरौ पूर्णा च संयुक्ता सिद्धियोगाः प्रकीर्त्तिताः ॥ बुधमन्दगता नन्दा कुजे भद्रा जया गुरौ । भृगुरिक्तामृतं प्रोक्तं पूर्णा च रविचन्द्रयोः ॥” इति ज्योतिःसागरसारः ॥ “षष्ठ्यष्टमीद्बादशीषु न गच्छेत्त्रिदिनस्पशि । पूर्णिमाप्रतिपद्दर्शरिक्तावमदिनेषु च । तथा यमद्बितीयायां यात्रायां मरणं भवेत् ॥” इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥ रिक्थं, क्ली, (रिङ्क्ते वहिर्गच्छति नश्यतीति । रिच् + “पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्यक् ।” उणा० २ । ७ । इति थक् ।) धनम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९० ॥ (यथा, मनुः । ८ । २७ । “बालदायादिकं रिक्थं तावत् राजानुपालयेत् । यावत् स स्यात् समावृत्तो यावच्चातीतशैशवः ॥”) रिक्थहारी, [न्] त्रि, (रिक्थं हरतीति । हृ + णिनिः ।) दायादः । धनहारी । यथा । “यदासौ नियुक्तो देवरादिः स्वयमप्यपुत्त्रोऽपुत्त्रस्य क्षेत्रे स्वपरपुत्त्रार्थं प्रवृत्तोऽयं जनयति स द्विपि- तृको द्व्यामुष्यायणो द्बयोरपि रिक्थहारी पिण्डदाता च ।” इति मिताक्षरायां दायभागः ॥ रिक्थी, [न्] त्रि, (रिक्थमस्यास्तीति । रिक्थ + इनिः ।) धनहारी । धनी । (यथा, याज्ञ- वल्क्यः । २ । २९ । “योऽभियुक्तः परेतः स्यात् तस्य रिक्थी तमु- द्धरेत् ॥”) रिक्षा, स्त्री, लिक्षा । यूका । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७४ ॥ रिख, इ सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, रिङ्ख्यते । इति दुर्गादासः ॥ रिग, इ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, रिङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ रिङ्खणं, क्ली, (रिङ्ख + ल्युट् ।) स्खलनम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । १५९ ॥ (यथा, -- “मुक्त्वाथ रिङ्खणविधिं पादचंक्रमणक्षमः । कुमारः पञ्चवर्षीयः कलाभ्यासं विधास्यति ॥”) रिङ्गणं, क्ली, (रिङ्ग + ल्युट् ।) स्खलनम् । इत्य- मरः ॥ “द्वे धर्म्माद्युपचिताद्प्रतिष्ठायां स्वकीय-

विधानादन्यथाभावे इत्यर्थः । औचित्यात् पिच्छिलादेश्च स्खलने । इति रमानाथः ॥ धर्म्मविलङ्घनं रिङ्गणमिति स्वामी ॥ बालानां हस्तपादाभ्यां चलनं रिङ्गणम् । पिच्छिलादौ पतनं स्खलनमित्यन्ये । एतन्मते भेदेऽप्यभेदोप- चारेण समे इत्युक्तम् । रग रिग लिगि गतौ अनट् । रिङ्खणमिति पाठे रखि रख रिखि सर्पणे इत्यस्य रूपम् ।” इति भरतः ॥ रिच, कि सम्पर्कवियोगयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पक्षे भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) कि- रेचयति रेचति । रिङ्क्ते रिपुर्यदाक्रान्तो धनैर्म- न्त्रैश्च रेचति । रेचयन्ति च तन्नार्य्य इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ रिच, इर् ध ञ औ विरेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०-उभ०-अक०-अनिट् ।) विरेकः पौनः- पुन्येन पुरीषोत्सर्गः । इति चतुर्भुजः । इर्, अरिचत् अरैक्षीत् । घ, ञ, रिणक्ति रिङ्क्ते अतिसारकी । औ, रेक्ता । इति दुर्गादासः ॥ रिज, ङ ऋज्यर्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋज्यर्थे भर्जने । ङ, रेजते । इति दुर्गादासः ॥ रिधमः, पुं, कामः । वसन्तः । इति विश्वः ॥ रिपुः, पुं, (अनिष्टं रपतीति । रप वाचि + “रपे- रिच्चोपधायाः ।” उणा० १ । २७ । इति कुः इकारश्चोपधायाः । “रिफ कत्थनयुद्धनिन्दा- हिंसादानेषु । ‘ईषेः किञ्च ।’ उणा० १ । १४ । इति बाहुलकादुप्रत्ययः । रिपति केचित् पठन्ति । तत्र बाहुलकादेव ककारस्य पकारः । रिफति मोषणार्थं युध्यते हिनस्ति वा निन्द्यते च सत्- पुरुषैः ।” इति निघण्टुटीकायां देवराजयज्वा । ३ । २४ । ४ ।) शत्रुः । इत्यमरः । २ । ८ । १० ॥ (यथा, हितोपदेशे । “नकश्चित् कस्यचिन्मित्रं न कश्चित् कस्यचिद्रिपुः । कारणादेव जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा ॥”) शरीरस्थषड्रिपवो यथा । कामः क्रोधः लोभः मोहः मदः मात्सर्य्यश्च । तथा हि । “आस्थाय योगमवजित्य च वैरिषट्क- मावध्य चेन्द्रियगणं मनसि प्रसन्ने ॥” इत्यादि तन्त्रसारे भुवनेश्वरीस्तोत्रम् ॥ * ॥ चोरकनामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लग्नापेक्षया षष्ठलग्नम् । तत्पर्य्यायः । षट्- कोणम् २ रिपुमन्दिरम् ३ । यथा, -- “धीस्थानं पञ्चमं ज्ञेयं यामित्रं सप्तमं स्मृतम् । द्युनं द्यूनं तथास्ताख्यं षट्कोणं रिपुमन्दि- रम् ॥” अपि च । “सुनीचगेऽस्तगेऽपि वा रिपोर्गृहेस्थिता ग्रहाः । वृथा फलं प्रकीर्त्तितं समस्तमेव सूरिभिः ॥” अन्यच्च । “अरातिव्रणयोः षष्ठे चाष्टमे मृत्युरन्ध्रयोः । व्ययस्य द्बादशस्थाने वैपरित्येन चिन्तनम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥

पृष्ठ ४/१६२

(ध्रुवपुत्त्रस्य शिष्टेः पुत्त्रः । यथा, हरिवशे । २ । १४-१५ । “तस्मात्शिष्टिश्च भव्यश्च घ्रुवात् शम्भुर्व्यजायत । शिष्टेराधत्त सुच्छाया पञ्चपुत्त्रानकल्मषान् ॥ रिपुं रिपुञ्जयं पुष्पं वृकलं वृकतेजसम् ॥” यदोः पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २३ । २० । “यदोः सहस्रजित् क्रोष्टानलोरिपुरितिश्रुताः ॥”) रिपुघातिनी, स्त्री, (रिपुं हन्तीति । हन + णिनिः ।) लताविशेषः । कुचुइ इति भाषा । यथा, “कुचिका बहुविस्तीर्णा कुञ्चिका रिपुघातिनी ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ रिन्फ, प श वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) नोपधः । प श, रिम्फति रिरिम्फ । सप्तमस्वरादिरयमित्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ रिप्फं, क्ली, लग्नापेक्षया द्बादशराशिः । यथा, -- “कर्म्मस्थानञ्च दशमं खं मेशूरणमास्पदम् । छिद्राख्यमष्टमं स्थानं रिप्फाख्यं द्बादशं स्मृतम् ॥” तत्र चिन्तनीयं यथा, -- “प्राप्त्यायावथ चिन्तयेद्भवगृहे रिप्फेऽथ मन्त्रिव्ययौ सौम्यस्वामियुतीक्षितैरुपचितिस्तेषां क्षतिस्त्व- न्यया ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ रिप्रः, त्रि, (रीङ् स्रवण + “लीङ्रीङो ह्रस्वश्च पुट्च तरौ श्लेषणकुत्सितयोः ।” उणा० ५ । ५५ । इति रप्रत्ययः । धातोर्ह्नस्वः । प्रत्ययस्य पुट् च ।) अधमः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ९ । ७८ । १ । “गृभ्णाति रिप्रमविरस्य तान्वा ।” “रिप्रं अनुपादेयत्वेन पापरूपम् ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ क्ली, पापम् । यथा, ऋग्वेदे । १० । १७ । १० । “विश्वं हि रिप्रं प्रवहन्ति देवीः ॥” “देवीर्देव्यः देवनशीला आपः विश्वं सर्व्वं विप्रं पापं प्रवहन्ति पुरुषसकाशात् प्रगमयन्ति अपनयन्तीति यावत् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रिप्रवाहः, त्रि, पापवाहकः । यथा, -- “क्रव्यादमग्निं प्रहिणोमि दूरम् । यमराज्यं गच्छतु रिप्रवाहः ॥” इति भवदेवभट्टोक्तकुशण्डिकापद्धतिः ॥ “रिप्रं पापं वहतीति रिप्रवाहः ।” इति तट्टी- कायां गुणविष्णुः ॥ “स प्रहितः क्रव्यादग्निः यमराज्यं गच्छतु यमस्य राज्यं प्रति व्रजतु । किम्भूतः रिप्रवाहः रिप्रमिति पापनाम । रिप्रं पापं वहति नाशयति रिप्रवाहः ।” इति वाज- मनेयसंहिताभाष्ये महोधरः । ३५ । १९ ॥ “रिप्रवाहः रिप्रं पापं तस्य वोढा सोऽग्निः यमराज्ञः यमो राजा येषां तान् यमराजकान् अन्यप्रदेशान् गच्छतु प्राप्नोतु ।” इति ऋक्भाष्ये सापणः । १० । १६ । ९ ॥)

रिफ, कुत्सने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सौत्रधातुरयम् । रिप्फः रेफः । इति दुर्गादासः ॥ रिफ, श अर्फे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) श, रिफति । अर्फो दानश्लाघाहिंसानिन्दायुद्धानि । इति दुर्गा- दासः ॥ रिब, इ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, रिम्ब्यते । इति दुर्गा- दासः ॥ रिभ, रवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) विरिब्धः । इति दुर्गादासः ॥ रिमेदः, पुं, अरिमेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रिरी, स्त्री, पित्तलः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ११४ ॥ रिव, इ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, रिण्व्यते । व्रजो गतिः । इति दुर्गादासः ॥ रिश, औ श हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-अनिट् ।) औ, अरिक्षत् । श, रिशति । रेक्ष्यति । इति दुर्गादासः ॥ रिश्यः, पुं, (रिश्यते हिंस्यते इति । रिश् + क्यप् ।) मृगः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रिष, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रेषति । इति दुर्गादासः ॥ रिषिः, पुं, ऋषिः । ऋषन्ति ज्ञानसंसारयोः पारं गच्छन्ति ऋषयः । ऋषी श गतौ नाम्नीति किः । रिषिर्हसादिश्च । विद्याविदग्धमतयो रिषयः प्रसिद्धाः । इति प्रयोगात् । स्त्रियां ऋषी च । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ रिष्टं, क्ली, (रिष् + क्तः ।) क्षेमम् । कल्याणम् । अशुभम् । अमङ्गलम् । (यथा, मार्कण्डेये । ५० । ८९ । “स्थालीपिधाने यत्राग्निर्दत्तो दर्व्वीफलेन वा । गृहे तत्र हि रिष्टानामशेषाणां समाश्रयः ॥”) अभावः । नाशः । इत्यमरभरतौ ॥ अशुभस्या- भावः । इति केचित् । इति भरतः ॥ पापम् । इत्यजयः ॥ तद्वति, त्रि ॥ रिष्टः, पुं, (रिष् + क्तः ।) खड्गः । फेणिलः । स तु रक्तशिग्रुः । इति मेदिनी । टे, २७ ॥ रिष्टकः, पुं, (रिष्ट एव । स्वार्थे कन् ।) रक्तशिग्रुः । इति शब्दरत्नावली ॥ रिष्टिः, पुं, (रेषति हिनस्तीति । रिष् + क्तिच् ।) खड्गः । इति मेदिनी । टे, २७ ॥ रिष्टिः, स्त्री, (रिष् + क्तिन् ।) अशुभम् । इति मेदिनी । टे, २७ ॥ शस्त्रभेदः । इति शब्द- रत्नावली ॥ रिष्यः, पुं, (रिष्यते इति । रिष् + क्यप् ।) मृग- विशेषः । यथा, -- “ऋष्य ऋश्यो रिश्यो रिष्य एणः स्यादेणकोऽपि च ।” इति शब्दरत्नावली ॥

रिष्वः, त्रि, (रिष वधे + “सर्व्वनिघृष्वरिष्वेति ।” उणा० १ । १५३ । इति वन्प्रत्ययेन साधुः ।) वधकः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रिह, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रेहति । इति दुर्गादासः ॥ री, ओ ङ य क्षरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-अक०-अनिट् ।) ओ, रीणः । ङ य, रीयते पयः । इति दुर्गादासः ॥ री, गि रवे । वधे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या० प्वा०-पर०-अक०-सक० च-अनिट् ।) गि, रिणाति रीणः रिणिः । रवः शब्दः । तथा च कातन्त्रादौ री गतिरेषणयोः । रेषणं वृक- ध्वनिरिति रमानाथः । रिणाति रेषते वृकः । इति शब्दार्थे भट्टमल्लः । इति दुर्गादासः ॥ री, स्त्री, (री + क्विप् ।) गतिः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ रवः । वधः । इति रीधात्वर्थदर्शनात् ॥ रीज्या, स्त्री, घृणा । यथा । मोहो रीज्या जुगुप्सा च हृणीया हृणिया घृणेति वाच- स्पतिः । अयन्तु लज्जायां प्रसिद्धेः प्रमादात् घृणायां प्रयुक्त इति कलिङ्गः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ रीठा, स्त्री, रीठाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रीठाकरञ्जः, पुं, स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । गुच्छकः २ गुच्छपुष्पकः ३ रीठा ४ गुच्छफलः ५ अरिष्टः ६ मङ्गल्यः ७ कुम्भबीजकः ८ प्रकीर्य्यः ९ सोमवल्कः १० फेणिलः ११ । अस्य फलगुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । स्निग्धत्वम् । वातकफकुष्ठकण्डूतिविषविष्फोटनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रीढकः, पुं, पृष्ठवंशः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २६५ ॥ रीढा, स्त्री, (रिह बन्धे + औणादिकः क्तः ।) अवज्ञा । इत्यमरः । १ । ७ । २३ ॥ रीणं, त्रि, (री + क्तः । ओदितश्चेति नः ।) स्रुत- जलादि । क्षरितम् । इत्यमरः । ३ । १ । ९२ ॥ रीतिः, स्त्री, (री + क्तिच् क्तिन् वा ।) आरकूटः । (तत्पर्य्यायगुणा यथा, -- “पित्तलन्त्वारकूटं स्यादरो रीतिश्च कथ्यते । राजरीतिर्ब्र ह्मरीतिः कपिला पिङ्गलापि च ॥ रीतिरप्युपधातुः स्यात्ताम्रस्य यशदस्य च । पित्तलस्य गुणा ज्ञेयाः स्वयोनिसदृशा जनैः ॥ संयोगजप्रभावेण तस्याप्यन्ये गुणाः स्मृताः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रचारः । स्यन्दः । इत्यमरः । २ । ९ । ९७ ॥ ३ । ३ । ६८ ॥ लोहकिट्टम् । इति मेदिनी । ते, ५० ॥ दग्धस्वर्णादिमलम् । इति धरणिः ॥ सीमा । स्रवणम् । गतिः । स्वभावः । शेषस्य पर्य्यायः । रूपम् २ लक्षणम् ३ भावः ४ आत्मा ५ प्रकृतिः ६ सहजः ७ रूपतत्त्वम् ८ धर्म्मः ९ सर्गः १० निसर्गः ११ शीलम् १२ सतत्त्वम् १३ संसिद्धिः १४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १४ । ६२ । “निशान्तक्लिष्टचक्राह्वरीतिहृद्यो रसक्रमः ॥”

पृष्ठ ४/१६३

स्तुतिः । यथा, ऋग्वेदे । २ । २४ । १४ । “महीव रीतिः शवसासरत् पृथक् ॥” “महीव रीतिः महती स्तुतिरिव ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) काव्यस्यात्मा । इति वामन- सूत्रम् ॥ गुणभेदेन तद्विभागमाह । “ओजः प्रसादमाधुर्य्यगुणत्रितयभेदतः । गौडवैदर्भ्यपाञ्चालरीतयः परिकीर्त्तिताः ॥” प्रत्येकेनैषां लक्षणानि यथा, -- “ओजः समासभूयस्त्वं मांसलं पदडम्बरम् । व्यक्तार्थपदमग्राम्यं प्रसादः परिकीर्त्तितः ॥ शब्दार्थयोस्तु रसवन्मधुरं परिकीर्त्तितम् । सर्व्वलोकावगम्यं यद्ग्राम्यं तदभिधीयते । सुश्राव्यमपि गम्भीरं प्रसन्नमुपनागरम् ॥” ग्राम्यं यथा, -- “कन्ये मन्येऽप्यसौ धन्यो यस्त्वामद्य विवाहयेत् । नाल्पेन तपसा लभ्यः सुन्दरस्त्रीसमागमः ॥” उपनागरं यथा -- “तन्वि त्वदधरं स्वादु नाविदन्नविदो जनाः । वसुधायां सुधाभावान्मृषा स्वर्गं यियासवः ॥ शब्दालङ्करणं तत् स्याद्यदनुप्रासभास्वरम् । वर्णावृत्तिरनुप्रासः पदे पादे विधीयते । पदावृत्तिस्तु यमकमादिमध्यान्तसर्व्वगम् ॥” * ॥ क्रमेण रीतित्रयाणामुदाहरणानि । “गङ्गोत्तुङ्गतरङ्गसङ्गतजटाजूटाग्रजाग्रत्फणि- स्फूर्ज्जत्फुत्कृतिभीतिसम्भृतिचमत्कारस्फुरत्- सम्भ्रमा । आनन्दामृतवापिकां विदधती चित्ते गिरीश- प्रभो- स्त्वां पायान्नवसङ्गमे भगवती लज्जावती पार्व्वती ॥ भवतो विरहव्याधिमधिगम्य ससम्भ्रमा । कामिनी यामिनीकान्तं कृतान्तमिव पश्यति ॥ हन्तालि सन्तापनिवृत्तयेऽस्याः किं तालवृन्तं तरलीकरोषि । उत्ताप एषोऽन्तरतापहेतु- र्नतभ्रुवो नव्यजनापनेयः ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ (अस्या अन्यद्विवरणं साहित्यदर्पणे ९ परिच्छेदे द्रष्टव्यम् ॥) रीतिकं, क्ली, पुष्पाञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रीतिका, स्त्री, कुसुमाञ्जनम् । इति शब्दचन्द्रिका पित्तलञ्च ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५७ । ८ । “अष्टौ सीसकभागाः कांसस्य द्बौ तु रीतिका- भागः । मयकथितो योगोऽयं विज्ञेयो वज्रसंघातः ॥”) रीतिपुष्पं, क्ली, (रीतेः पित्तलस्य पुष्पमिव । तदा- कृतित्वात् ।) कुसुमाञ्जनम् । इत्यमरः । २ । ९ । १०३ ॥ रीव, ऋ ञ चीवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-सक०-सेट् ।) ऋ, अरिरीवत् । ञ, रीवति रीवते । चीवो ग्रहणसंवरणयोः । इति दुर्गादासः ॥

रु, ङ वधे । गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, रवते । इति दुर्गा- दासः ॥ रु, ल ध्वनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-अक०-सेट् ।) ल, रौति रवीति पक्षी । इति दुर्गादासः ॥ रुः, पुं, शब्दः । इत्येकाक्षरकोषः ॥ रुकः, त्रि, बहुप्रदः । इति शब्दमाला ॥ रुक्, [च्] स्त्री, (रुच् + भावे क्विप् ।) शोभा । (यथा, माघे । ४ । ६६ । “दधद्भिरभितस्तटौ विकचवारिजाम्बूनदै- र्व्विनोदितदिनक्लमाः कृतरुचश्च जाम्बूनदैः ॥”) द्युतिः । (यथा, किराते । ५ । ४५ । “क्षिपति योऽनुवनं विततां बृहद्- बृहतिकामिव रौचनिकीं रुचम् ॥”) इच्छा । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १२४ । २८ । “नानाबुद्धिरुचो लोके मनुष्यान्नूनमिच्छसि । ग्रहीतुं स्वगुणैः सर्व्वांस्तेनासि हरिणः कृशः ॥” तेजः । यथा, रघुः । ९ । ६ । “अनुययौ यमपुण्यजनेश्वरौ सवरुणावरुणाग्रसरं रुचा ॥”) शारिकाशुकवाक् । इति शब्दरत्नावली ॥ रुक्, [ज्] स्त्री, (रुज् + क्विप् ।) रोगः । इत्य- मरः । २ । ६ । ५१ ॥ (यथा, भागवते । ६ । १ । ८ । “दोषस्य दृष्ट्वा गुरु लाघवं यथा भिषक् चिकित्सेत रुजां निदानवित् ॥” रुजति पीडयतीति । पीडादायके, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । ८४ । १ । “प्रयान्तं देवकीपुत्त्रं परवीररुजो दश । महारथा महाबाहुमन्वयुः शस्त्रपाणयः ॥” अथवा परस्य वीराणां रुक् यैरिति ॥) रुक्प्रतिक्रिया, स्त्री, (रुजः प्रतिक्रिया निर- सनम् ।) चिकित्सा । इत्यमरः । २ । ३ । ५० ॥ रुक्मं, क्ली, (रोचते शोभते इति । रुच् + “युजि- रुचितिजां कुश्च । उणा० १ । १४५ । इति मक् कवर्गश्चान्तादेशः ।) काञ्चनम् । (यथा, रामायणे । २ । ७० । २१ । “रुक्मनिष्कसहस्रे द्धे षोडशाश्वशतानि च । सत्कृत्य केकयीपुत्त्रं कैकेयो धनमादिशत् ॥”) धुस्तूरम् । इत्यमरः ॥ लोहम् । इति मेदिनी । मे, २८ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “कृष्णायसं काललोहं रुक्मं तत्तीक्ष्णमप्यथ ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) नागकेशरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वर्णे, पुं । इति उज्ज्वलदत्तः । १ । १४५ ॥ दीप्तिशीले, त्रि । वथा, ऋग्वेदे । ५ । ६१ । १२ । “दिवि रुक्म इवोपरि ॥” “दिवि द्युलोके रुक्मो रोचमान आदित्य इव ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रुक्मकारकः, पुं, (रुक्मं स्वर्णालङ्कारं करोतीति । कृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।

ततः स्वार्थे कन् ।) स्वर्णकारः । इत्यमरः । २ । १० । ८ ॥ रुक्माङ्गदः, पुं, राजविशेषः । यथा । अस्ति कलिङ्गविषये रुक्माङ्गदो नाम नरपति- र्दिग्विजयव्यापारक्रमेणागत्य चन्द्रभागानदी- तीरे समावेशितकटको वर्त्तते । इत्यादि हितो- पदेशे १ परिच्छेदः ॥ रुक्मिणी, स्त्री, (रुक्मो वर्णोऽस्त्यस्या इति । रुक्म + इनिः । ङीप् ।) कृष्णमहिषीविशेषः । तत्प- र्य्यायः । ईः २ रमा ३ सिन्धुजा ४ सामा ५ चला ६ हीरा ७ चञ्चला ८ वृषाकपायी ९ चपला १० इन्दिरा ११ लक्ष्मीः १२ पद्मालया १३ पद्मा १४ कमला १५ श्रीः १६ हरिप्रिया १७ । इति जटाधरः ॥ अस्या विवरणं यथा, “विदर्भराजो धर्म्मात्मा भीष्मको नाम धार्म्मिकः । बभूवुस्तस्य पुत्त्रास्तु नाम्ना रुक्म्यादयः शुभाः ॥ तेषामवरजा कन्या रुक्मिणी रुक्मवर्णिनी । कमलांशेन सम्भूता सर्व्वलक्षणशोभिता ॥ राघवत्वेऽभवत् सीता रुक्मिणी कृष्णजन्मनि । साक्षाल्लक्ष्मीस्तु विज्ञेया प्राकट्येनैव पार्व्वति ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ६७ अध्यायः ॥ * ॥ (रुक्मिण्या सह शिशुपालस्य विवाहघोषणा श्रीकृष्णस्य रुक्मिणीहरणं हृतायाञ्च तस्यां यादवैः सह राज्ञां तुमुलयुद्धादिकं हरिवंशे । ११६ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ नारदस्य रुक्मिण्यै पारिजातपुष्पप्रदानवृत्तान्तं तत्रैव च १२२ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अस्याः सन्ततिनामानि यथा तत्रैव । १६० । ४ -- ६ । “ -- रुक्मिणीतनयान् शृणु । प्रद्युम्नः प्रथमं यज्ञे शम्बरान्तकरः सुतः ॥ द्वितीयश्चारुदेष्णश्च वृष्णिसिंहो महारथः । चारुभद्रश्चारुगर्भः सुदंष्ट्रो द्रुम एवच ॥ सुषेणश्चारुगुप्तश्च चारुविन्दश्च वीर्य्यवान् । चारुवाहुः कनीयांश्च कन्या चारुमती तथा ॥”) स्वर्णक्षीरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुक्मिणीव्रतं, क्ली, (रुक्मिण्या व्रतम् ।) व्रत- विशेषः । यथा, -- सूत उवाच । “जामदग्न्यः समाकर्ण्य रमां तां पुत्त्रगर्द्धिनीम् कल्केरभिमतं बुद्ध्वा कारयद्रुक्मिणीव्रतम् ॥ व्रतेन तेन च रमा पुत्त्राढ्या सुभगा सती । सर्व्वभोगेन संयुक्ता बभूव स्थिरयौवना ॥ शौनक उवाच । विधानं ब्रूहि मे सूत व्रतस्यास्य च यत् फलम् । पुरा केन कृतं धर्म्म्यं रुक्मिणीव्रतमुत्तमम् ॥ सूत उवाच । शृणु ब्रह्मन् ! राजपुत्त्री शर्म्मिष्ठा वार्षपर्व्वणी । अवगाह्य सरोनीरं सोमं हरमपश्यत ॥ सा सखीभिः परिवृता देवयान्या च संगता । शम्भुभीत्या समुत्थाय पर्य्यधुर्व्वसनं द्रुतम् ॥ तत्र शुक्रस्य कन्या या वस्त्रव्यत्यासमात्मनः । संलक्ष्य कुपिता प्राह वसनं त्यज भिक्षुकि ! ॥

पृष्ठ ४/१६४

इति दानवकन्या सा दासीभिः परिवारिता । तां तस्या वाससा वद्ध्वा कूपे क्षिप्त्वा गता गृहम् ॥ तां कूपमग्नां रुदतीं जलाथी नहुषात्मजः । करे स्पृश्य समुद्धृत्य प्राह का त्वं वरानने ॥ सा शुक्रपुत्त्री वसनं परिधाय ह्निया भिया । शर्म्मिष्ठया कृतं सर्व्वं प्राह राजानमीक्षती ॥ ययातिस्तदभिप्रायं ज्ञात्वानुव्रज्य शोभनाम् । आश्वास्य तां ययौ गेहं तस्याः परिणयादृतः ॥ सा गत्वा भवनं शुक्रं प्राह शर्म्मिष्ठया कृतम् । तच्छ्रुत्वा कुपितं विप्रं वृषपर्व्वाह सान्त्वयन् ॥ दण्ड्यं मां दण्डय विभो रोषो यद्यस्ति ते मयि । शर्म्मिष्ठां वाप्यपकृतां कुरु यन्मनसेप्सितम् ॥ राजानं प्रणतं पादे पितुर्दृष्ट्वा रुषाब्रवीत् । देवयानी त्वियं कन्या मम दासी भवत्विति ॥ समानीय तदा राजा दास्ये तां विनियुज्य सः । ययौ निजगृहं ज्ञानी दैवं परमकं स्मरन् ॥ ततः शुक्रस्तमानीय ययातिं प्रतिलोमकम् । तस्मै ददौ तां विधिवत् देवयानीं तया सह ॥ दत्त्वा प्राह नृपं विप्रोऽप्येनां राजसुतां यदि । शयने नयसे सद्यो जरा त्वामुपभोक्ष्यति ॥ शुक्रस्यैतद्वचः श्रुत्वा राजा तां वरवर्णिनीम् । अदृश्यां स्थापयामास देवयान्यनुगां भिया ॥ सा शर्म्मिष्ठा राजपुत्त्री दुःखशोकभयाकुला । नित्यं दासीशताकीर्णा देवयानीन्तु सेवते ॥ एकदा सा वनगता रुदती जाह्नवीतटे । विश्वामित्रं मुनिं सा तं ददृशे स्त्रीभिरावृतम् ॥ व्रजिनं पुण्यगन्धाभिः सुरूपाभिः सुवासितम् । कारयन्तं व्रतं भाल्यधूपदीपोपहारकैः ॥ निर्म्मायाष्टदलं पद्मं वेदिकायां सुचिह्नितम् । रम्भापोतैश्चतुर्भिस्तु चतुष्कोणं विराजितम् ॥ वाससा निर्म्मितगृहे स्वर्णपट्टैर्विचित्रिते । निर्म्मितश्रीवासुदेवं नानारत्नविघट्टितम् ॥ पौरुषेण च सूक्तेन नानागन्धोदकैः शुभैः । पञ्चामृतैः पञ्चगव्यैर्यथामन्त्रैर्द्विजेरितैः ॥ स्नापयित्वा भद्रपीठे कर्णिकायां प्रपूजयन् । पञ्चभिर्दशभिर्व्वापि षोडशैरुपचारकैः ॥ पाद्यमध्वश्रमहरं शीतलं सुमनोहरम् । परमानन्दजनकं गृहाण परमेश्वर ॥ दूर्व्वाचन्दनगन्धाढ्यमर्घ्ययुक्तं प्रयत्नतः । गृहाण रुक्मिणीकान्त प्रपन्नस्य मम प्रभो ॥ नानातीर्थोद्भवं वारि सुगन्धि सुमनोहरम् । गृहाणाचमनीयं त्वं श्रीनिवास श्रिया सह ॥ नानाकुसुमगन्धाढ्यं सूत्रग्रथितमुत्तमम् । वक्षःशोभाकरं चारु माल्य नय सुरेश्वर ॥ तन्तुसन्तानसन्धानरचितं वन्दनं हरे । गृहाणावरणं शुद्धं निरावरण सप्रिय ॥ यज्ञसूत्रमिदं देव प्रजापतिविनिर्म्मितम् । गृहाण वामुदेव त्वं रुक्मिण्या रमया सह ॥ नानारत्नसमायुक्तं स्वर्णमुक्तादिषट्टितम् । प्रियया सह देवेश गृहाणाभरणं मम ॥ दधिक्षीरगुडाम्नादिपूपलड्डुकखण्डकान् ।

गृहाण रुक्मिणीनाथ सनाथं कुरु मां प्रभो ॥ कर्पूरागुरुगन्धाढ्यं परमानन्ददायकम् । धूपं गृहाण वरद वैदर्भ्या प्रियया सह ॥ भक्तानां गेहसक्तानां संसारध्वान्तनाशनम् । दीपमालोकय विभो जगदालोकनादर ॥ श्यामसुन्दर पद्माक्ष पीताम्बर चतुर्भुज । प्रपन्नं पाहि देवेश रुक्मिण्या सहिताच्युत ॥ इति तासां व्रतं दृष्ट्वा मुनिं नत्वा सुदुःखिता । शर्म्मिष्ठा मिष्टवचना कृताञ्जलिरुवाच ताः ॥ शर्म्मिष्ठोवाच । राजपुत्त्रीं दुर्भगां मां स्वामिना परिवर्ज्जिताम् । त्रातुमर्हथ हे देव्यो व्रतेनानेन कर्म्मणा ॥ श्रुत्वा तु ता चस्तस्याः कारुण्याच्च कियत् कियत् । पूजोपकरणं दत्त्वा कारयामासुरादरात् ॥ व्रतं कृत्वा तु शर्म्मिष्ठा लब्ध्वा स्वामिनमीश्वरम् । सूत्वा पुत्त्रान् सुसन्तुष्टा समभूत् स्थिरयौवना ॥ सीता चाशोकवनिकामध्ये सरमया सह । व्रतं कृत्वा पतिं लेभे रामं राक्षसनाशनम् ॥ बृहदश्वप्रसादेन कृत्वेदं द्रौपदी व्रतम् । पतियुक्ता दुःखमुक्ता बभूव स्थिरयौवना ॥ तथा रमा सिते पक्षे वैशाखे द्वादशीदिने । जामदग्न्याद्व्रतं चक्रे पूर्णं वर्षचतुष्टयम् ॥ पट्टसूत्रं करे बद्ध्वा भोजयित्वा द्बिजान् बहून् । भुक्त्वा हविष्यं क्षीराक्तं सुमिष्टं स्वामिना सह ॥ बुभुजे पृथिवीं सर्व्वामपूर्व्वां स्वजनैर्वृता । सा पुत्त्रौ सुषुवे साध्वी मेघमालवलाहकौ ॥ देवानामुपकर्त्तारौ यज्ञदानतपोव्रतौ । महोत्साहौ महावीर्य्यौ सुभगौ कल्किसम्मतौ ॥ व्रतवरमिति कृत्वा सर्व्वसम्पत्समृद्धा भवति विदिततत्त्वा पूजिता पूर्णकामा । हरिचरणसरोजद्बन्द्वभक्तैकताना व्रजति गतिमपूर्ब्बां ब्रह्मविज्ञैरगम्याम् ॥” इति कल्किपुराणे रुक्मिणीव्रतम् ३१ अध्यायः ॥ रुक्मिदर्पः, पुं, (रुक्मिणि भीष्मकपुत्रे दर्पो यस्य सः । तस्य रुक्मिनाशकत्वात् ।) बलदेवः । इति हलायुधः ॥ रुक्मिदारी, [न्] पुं, (रुक्मिणं दारयतीति । दॄ + णिच् + णिनिः ।) बलदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रुक्मिभित्, [द्] पुं, (रुक्मिणं भिनत्तीति । भिद् + क्विप् ।) बलदेवः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३८ ॥ रुक्मी, [न्] पुं, (रुक्मो वर्णविशेषोऽस्यास्तीति । रुक्म + इनिः ।) भीष्मकराजज्येष्ठपुत्त्रः । यथा, “राजासीद्भीष्मको नाम विदर्भाधिपतिर्महान् । तस्य पञ्चाभवन् पुत्त्राः कन्यैका रुचिरानना ॥ रुक्म्यग्रजो रुक्मरथो रुक्मबाहुरनन्तरः । रुक्मकेशो रुक्ममाली रुक्मिण्येषां स्वसा सती ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ५२ अध्यायः ॥ (रुक्मिणीहरणानन्तरं कृष्णेन सहास्य युद्धा- दिविवरणं हरिवंशे ११७ अध्याये तथा प्रद्यु- म्नेन सहास्य कन्यापरिणयवृत्तान्तः अनिरुद्धेन

सहास्य पौत्र्याः परिणयस्तदा बलदेवादस्य मृत्युविवरणञ्च ११८ अध्याये विस्तरशो द्रष्ट- व्यम् ॥) रुक्सद्म, [न्] क्ली, मलम् । इति केचित् ॥ रुक्षः, त्रि, अप्रेम । अचिक्वणः । रुहधातो- रौणादिकसप्रत्ययेन निष्पन्नः । इत्युणादिकोषः ॥ (नीरसः । तद्यथा, वायुस्वरूपवर्णने । “दोषधातुमलादीनां नेता शीघ्रः समीरणः । रजोगुणमयः सूक्ष्मो रुक्षः शीतो लघुश्चलः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रुग्नः, त्रि, (रुज् + क्तः । ओदितश्चेति नः ।) रोगादिना कुटिलीकृतः । तत्पर्य्यायः । भुग्नः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । १०२ । ९ । “त्वया विहीनस्तव शोकरुग्न- स्त्वां संस्मरन्नेव गतः पिता ते ॥”) रोगी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुच, ङ ऌ प्रीतिप्रकाशयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) प्रीतिरिह अनु- रागविशेषः । तत्र यस्यानुरागस्तस्य सम्प्रदान- त्वम् । ङ, रोचते अन्नं बुभुक्षवे । ऌ, अरुचत् । इति दुर्गादासः ॥ रुचकं, क्ली, (रोचतेऽनेनेति । रुच् + “बहुलमन्य- त्रापि ।” उणा० २ । ३७ । इति क्वुन् ।) सर्जि- काक्षारम् । अश्वाभरणम् । माल्यम् । सौव- र्च्चलम् । (यथा, -- “सौवर्च्चलं स्याद्रुचकमन्यपाकञ्च तन्मतम् ॥” तथास्य गुणाः । “रुचकं रोचनम्भेदि दीपनम्पाचनम्परम् । सुस्नेहं वातनुन्नातिपित्तलं विशदं लघु । उद्गारशुद्धिदं सूक्ष्मं विवन्धानाहशूलजित् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) माङ्गल्यद्रव्यम् । (यथा, भागवते । ३ । २३ । ३१ । “हारेण च महार्हेण रुचकेन च भूषितम् ॥” “रुचकेन मङ्गलद्रव्येण ।” इति श्रीधरः ॥) उत्कटः । इति मेदिनी । के, १४६ ॥ स्वाद्यरसः । इति शब्दरत्नावली ॥ रोचना । विडङ्गम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लवणम् । इति हारावली ॥ (दक्षिण- दिक् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ५३ । ३५ । “प्राक्पश्चिमावलिन्दावन्तगतौ तदवधिस्थितौ शेषौ । रुचके द्वारं न शुभदमुत्तरतोऽन्यानि शस्तानि ॥” “रुचकं मातुलुङ्गकम् ।” इत्युज्ज्वलदत्तः । २ । ३७ ॥) रुचकः, पुं, (रोचते इति । रुच् + क्वुन् ।) बीज- पूरः । निष्कः । दन्तः । कपोतः । इति मेदिनी ॥ (यथा, बृहथंहितायाम् । ६९ । २ । “जीवेन भवति हंसः सौरेण शशः कुजेन रुचकश्च ॥” पर्व्वतविशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । २ । २६ । “त्रिकूटः शिशिरश्चैव पतङ्गो रुचकस्तथा ॥” स्तम्भः । यथा, बृहत्संहितायात् । ५३ । २८ ।

पृष्ठ ४/१६५

“समचतुरस्रो रुचको वज्रोऽष्टाश्रिर्द्विवज्रको द्विगुणः ॥”) रुचा, स्त्री, (रुच् + क्विप् । पक्षे टाप् ।) दीप्तिः । शोभा । इच्छा । (यथा, महाभारते । ३ । ५ । १३ । “तद्वै तस्मै न रुचामभ्युपैति ततश्चाहं क्षममन्यन्न मन्ये ॥”) शारिकाशुकवाक् । इति शब्दरत्नावली ॥ रुचिः, स्त्री, (रुच्यते इति । रुच् + “इगुपधात् कित् ।” उणा० ४ । ११९ । इति इन् । सच कित् ।) अभिष्वङ्गः । अनुरागः । आशक्तिर्वा । स्पृहा । (यथा, किराते । १० । ६२ । “रुचिकरमपि नार्थवद्बभूव स्तिमितसमाधिशुचौ पृथातनूजे ॥” “अम्लो रुचिकरो हृद्यः प्रीणनो वह्निदीपनः ॥” इति वैद्यकराजवल्लभे द्रव्यगुणव्याख्यायाम् ॥) अभिलाषः । गभस्तिः । किरणः । इत्यमर- भरतौ ॥ शोभा । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ५ । ६७ । “लक्ष्मीर्विनोदयति येन दिगन्तलम्बी सोऽयि त्वदाननरुचिं विजहाति चन्द्रः ॥”) बुभुक्षा । इति हेमचन्द्रः ॥ गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ आलिङ्गनविशेषः । तल्लक्षणं यथा । नायिकाया नायकस्य संमुखे जान्वो- रुपर्य्युपविश्य वक्षसि वक्षो दत्त्वा यदवस्थानम् । इति कामशास्त्रम् ॥ रुचिः, पुं, (रोचते शोभते इति । रुच् + इन् । सच कित् ।) प्रजापतिविशेषः । स च रौच्य- मनुपिता । यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “रुचिः प्रजापतिः पूर्व्वं निर्म्ममो निरहङ्कृतिः । यत्रास्तमितशायी च चचार पृथिवीमिमाम् ॥ अनग्निमनिकेतन्तमेकाहावसथाश्रयम् । विमुक्तसङ्गं तं दृष्ट्वा प्रोचुः स्वपितरो मुनिम् ॥ पितर ऊचुः । वत्स कस्मात् त्वया पुण्यो न कृतो दारसंग्रहः । स्वर्गापवर्गहेतुत्वाद्बन्धस्तेनानिशं विना ॥ गृही समस्तदेवानां पितॄणाञ्च तथार्हणाम् । ऋषीणामतिथीनाञ्च कुर्ब्बन् लोकानुपाश्नुते ॥ स्वाहोच्चारणतो देवान् स्वधोच्चारणतः पितॄन् । विभजन्नन्नदानेन भूताद्यानतिथीनपि ॥ स त्वं दैवादृणाद्बन्धं बन्धमस्मदृणादपि । आवाप्नोषि मनुष्यर्षिभूतेभ्यश्च दिने दिने ॥ अनुत्पाद्य सुतान् देवानसन्तर्प्य पितॄंस्तथा । भूतादींश्च कथं मौढ्यात् सुगतिं गन्तुमिच्छसि ॥ रुचिरुवाच । परिग्रहोऽतिदुःखाय पापायाधोगतेस्तथा । भवत्यतो मया पूर्ब्बं न कृतो दारसंग्रहः ॥ प्रक्षाल्यतेऽनुदिवसं यदात्मा निष्परिग्रहैः । ममत्वपङ्कदिग्धोऽपि चिन्ताम्भोभिर्व्वरं हि तत् ॥” इत्यादि ॥ पितर ऊचुः । “युक्तं प्रक्षालनं कर्त्तुमात्मनो नियतेन्द्रियैः ।

किन्तु लेपाय मार्गोऽयं यत्र त्वं पुत्त्र वर्त्तसे ॥” इत्यादि ॥ * ॥ मार्कण्डेय उवाच । “स तेन पितृवाक्येन भृशमुद्बिग्नमानसः । कन्याभिलाषी विप्रर्षिः परिबभ्राम मेदिनीम् ॥ कन्यामलभमानोऽसौ पितृवाक्याग्निदीपितः । चिन्तामवाप महतीमतीवोद्विग्नमानसः ॥ किं करोमि क्व गच्छामि कथं मे दारसंग्रहः । क्षिप्रं भवेत् पितॄणां यो ममाभ्युदयकारकः ॥ इति चिन्तयतस्तस्य मतिर्जाता महात्मनः । तपसाराधयाम्येनं ब्रह्माणं कमलोद्भवम् ॥ ततो वर्षशतं दिव्यं तपस्तेपे स वैधसम् । दिदृक्षुः सुचिरं कालं रुचिर्नियममास्थितः ॥ ततः स्वन्दर्शयामास ब्रह्मा लोकपितामहः । उवाच च प्रसन्नोऽस्मीत्युच्यतामभिवाञ्छितम् ॥ ततोऽसौ प्रणिपत्याह ब्रह्माणं जगतः पतिम् । पितॄणां वचनात्तेन यत् कर्त्तुमभिवाञ्छितम् ॥ ब्रह्मा चाह रुचिं विप्रं श्रुत्वा तस्याभिवाञ्छि- तम् । प्रजापतिस्त्वं भविता सष्टव्या भवता प्रजाः ॥ सृष्ट्वा प्रजाः सुतान् विप्र समुत्पाद्य क्रियास्तथा । कृत्वा हृताधिकारस्त्वं ततः सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ स त्वं यथोक्तं पितृभिः कुरु दारपरिग्रहम् । कामञ्चेममभिध्याय क्रियतां पितृपूजनम् ॥ त एव तुष्टाः पितरः प्रदास्यन्ति तवेप्सितम् । पत्नीं सुतांश्च सन्तुष्टाः किं न दद्युः पितामहाः ॥ मार्कण्डेय उवाच । इत्यृषिर्व्वचनं श्रुत्वा ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः । नद्या विविक्ते पुलिने चकार पितृतर्पणम् ॥ तुष्टाव च पितॄन् विप्रः स्तवैरेभिरथादृतः । एकाग्रः प्रयतो भूत्वा भक्तिनम्रात्मको रुचिः ॥” रुचिकृतपितृस्तोत्रं यथा, -- रुचिरुवाच । “नमस्येऽहं पितॄन् भक्त्या ये वसन्त्यधिदेवतम् । देवैरपि हि तर्प्यन्ते ये श्राद्धेषु स्वधोत्तरैः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् स्वर्गे ये तर्प्यन्ते महर्षिभिः । श्राद्धैर्मनोमयैर्भक्त्या भुक्तिमुक्तिमभीप्सुभिः । नमस्येऽहं पितॄन् स्वर्गे सिद्धाः सन्तर्पयन्ति यान् । श्राद्धेषु दिव्यैः सकलैरुपहारैरनुत्तमैः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् भक्त्या येऽर्च्यन्ते गुह्यकैर्दिवि । तन्मयत्वेन वाञ्छद्भिरृद्धिमात्यन्तिकीं पराम् ॥ नमस्येऽहं पितॄन् मर्त्यैरर्च्यन्ते भुवि ये सदा । श्राद्धेषु श्रद्धयाभीष्टलोकपुष्टिप्रदायिनः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् विप्रैरर्च्यन्ते भुवि ये सदा । वाञ्छिताभीष्टलाभाय प्राजापत्यप्रदायिनः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् विप्रैरर्च्यन्तऽरण्यवासिभिः । वन्यैः श्राद्धैयताहारैस्तपोनिर्द्धूतकल्मषैः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् विप्रैर्नैष्ठिकव्रतधारिभिः । ये संयतात्सभिर्नित्यं सन्तर्प्यन्ते समाधिभिः । नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धेराजन्यास्तर्पयन्ति यान् । कव्यैरशेषैर्विधिवल्लोकद्वयफलप्रदान् ॥ नमस्येऽहं पितॄन् वैश्यैरर्च्यन्ते भुवि ये सदा ।

स्वकर्म्माभिरतैर्नित्यं पुष्पधूपान्नवारिभिः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धे ये शूद्रैरपि भक्तितः । सन्तर्प्यन्ते जगत्यस्मिन् नाम्ना ख्याताः सुका- लिनः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धे पाताले ये महासुरैः । सन्तर्प्यन्ते स्वधाहारास्त्यक्तदम्भमदैः सदा ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धैरर्च्यन्ते ये रसातले । भोगैरशेषैर्विवि धैर्नागैः कामानभीप्सुभिः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धे सर्पैः सन्तर्पितान् सदा तत्रैव विविधैर्म्मन्त्रैर्भोगसम्पत्समन्वितैः ॥ पितॄन्नमस्ये निवसन्ति साक्षाद् ये देवलोकेऽथ महीतले वा । तथान्तरीक्षे च सुरादिपूज्या- स्ते संप्रतीच्छन्तु मयोपनीतम् ॥ पितॄन्नमस्ये परमाणुभूता ये वै विमाने निवसन्त्यमूर्त्ताः । यजन्ति यानस्तमला मनोभि- र्योगीश्वराः क्लेशविमुक्तिहेतून् ॥ पितॄन्नमस्ये दिवि ये च मूर्त्ताः स्वधामुजः काभ्यफलाभिसन्धौ । प्रदानशक्ताः सकलेप्सितानां विमुक्तिदा येऽनभिसंहितेषु ॥ तृप्यन्तु तेऽस्मिन् पितरः समस्ता इच्छावतां ये प्रदिशन्ति कामान् । सुरत्वमिन्द्रत्वमतोऽधिकं वा वस्वात्मजान् क्ष्मामवलां गृहाणि ॥ सूर्य्यस्य ये रश्मिषु चन्द्रविम्बे शुक्ले विमाने च सदा वसन्ति । तृप्यन्तु तेऽस्मिन् पितरोऽन्नतोयै- र्गन्धादिना पुष्टिमतो व्रजन्तु ॥ येषां हुतेऽग्नौ हविषा च तृप्ति- र्ये भुञ्जते विप्र शरीरसंस्थाः । ये पिण्डदानेन मुदं प्रयान्ति तृप्यन्तु तेऽस्मिन् पितरोऽन्नतोयैः ॥ ये खड्गमांसेन सुरैरभीष्टैः कृष्णैस्तिलैर्दैत्यमहोरगैश्च । कालेन शाकेब महर्षिवर्य्यैः संप्रीणितास्ते मुदमत्र यान्तु ॥ कव्यान्यशेषाणि च यान्यभीष्टा- न्यतीव येषाममरार्च्चितानाम् । तेषान्तु सान्निध्यमिहास्तु पुष्प- गन्धादिभोज्येषु मयाहृतेषु ॥ दिने दिने ये प्रतिगृह्णतेऽर्च्चां मासान्तपूज्या भुवि येऽष्टकासु । ये वत्सरान्तेऽभ्युदये च पूज्याः प्रयान्तु ते मे पितरोऽत्र तुष्टिम् ॥ पूज्या द्बिजानां कुमुदेन्दुभासो ये क्षत्त्रियाणाञ्च नवार्कवर्णाः । तथा विशां ये कनकावदाता नीलीनिभाः शूद्रजनस्य ये च ॥ तेऽस्मिन् समस्ता मम पुष्पगन्ध- धूपान्नतोयादिनिवेदनेन ।

पृष्ठ ४/१६६

तथाग्निहोमेन च यान्तु तृप्तिं सदा पितृभ्यः प्रणतोऽस्मि तेभ्यः ॥ ये देवपूर्व्वाण्यतितृप्तिहेतो- रश्नन्ति कव्यानि शुभाहृतानि । तृप्ताश्च ये भूतिसृजो भवन्ति तृप्यन्तु तेऽस्मिन् प्रणतोऽस्मि तेभ्यः ॥ रक्षांसि भूतान्यसुरांस्तथोग्रान् विनाशयन्तस्त्वशिवं प्रजानाम् । आद्याः सुराणाममरेशपूज्या- स्तृप्यन्तु तेऽस्मिन् प्रणतोऽस्मि तेभ्यः ॥ अग्निष्वात्ता बर्हिषद आज्यपाः सोमपास्तथा । व्रजन्तु तृप्तिं श्राद्धेऽस्मिन् पितरस्तर्पिता मया ॥ अग्निष्वात्ताः पितृगणाः प्राचीं रक्षन्तु मे दिशम् । तथा बहिषदः पान्तु याम्यां ये पितरःस्थिताः ॥ प्रतीचीमाज्यपास्तद्बदुदीचीमपि सोमपाः । ऊर्द्ध्वतस्त्वर्य्यमा रक्षेत् कव्यवालोऽनलोऽप्यधः ॥ रक्षोभूतपिशाचेभ्यस्तथैवासुरदोषतः । सर्व्वतश्चाधिपस्तेषां यमो रक्षां करोतु मे ॥ विश्वो विश्वभुगाराध्यो धन्यो धर्म्मः सनातनः । भूतिदो भूतिकृद्भूतिः पितॄणां ये गणा नव ॥ कल्याणः कल्यदः कर्त्ता कल्यः कल्यतराश्रयः । कल्यताहेतुरनघः षडित्येते गणाः स्मृताः ॥ वरो वरेण्यो वरदस्तुष्टिदः पुष्टिदस्तथा । विश्वपाता तथा धाता सप्त चैते गणाः स्मृताः ॥ महान्महात्मा महितो महिमावान्महाबलः । गणाः पञ्च तथैवैते पितॄणां पापनाशनाः ॥ सुखदो धनदश्चान्यो धर्म्मदोऽन्यो विभूतिदः । पितॄणां कथ्यते चैतत्तथा गणचतुष्टयम् ॥ एकत्रिंशत् पितृगणा यैर्व्याप्तमखिलं जगत् । ते मेऽत्र तृप्तास्तुष्यन्तु यच्छन्तु च समीहितम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रौच्ये मन्वन्तरे पितृस्तवः ॥ मार्कण्डेय उवाच । “एवन्तु स्तुवतस्तस्य तेजसो राशिरुच्छिखः । प्रादुर्बभूव सहसा गगनव्याप्तिकारकः ॥ तद्दृष्ट्वा सुमहत्तेजः समाच्छाद्य स्थितं जगत् । जानुभ्यामवनिं गत्वा रुचिः स्तोत्रमिदं जगौ ॥ अमूर्त्तानाञ्च मूर्त्तानां पितॄणां दीप्ततेजसाम् । नमस्यामि सदा तेषां ध्यानिनां दिव्यचक्षुषाम् ॥ इन्द्रादीनाञ्च नेतारो दक्षमारीचयोस्तथा । सप्तर्षीणान्तथान्येषां तान् नमस्यामि काम- दान् ॥ मन्वादीनाच्च नेतारः सूर्य्याचन्द्रमसोस्तथा । तान्नमस्याम्यहं सर्व्वान् पितॄनप्स्वर्णबेषु च ॥ नक्षत्राणां ग्रहाणाञ्च वाय्वग्निनभसां तथा । द्यावापृथिव्योश्च तथा नमस्यामि कृताञ्जलिः ॥ प्रजापतेः कश्यपाय सोमाय वरुणाय च । योगेश्वरेभ्यश्च तथा नमस्यामि कृताञ्जलिः ॥ नमो गणेभ्यः सप्तभ्यस्तथा लोकेषु सप्तसु । स्वयम्भुवे नमस्यामि ब्रह्मणे योगचक्षुषे ॥ सोमाधाराः पितृगणा योगमूर्त्तिधारा हि ते । नमस्यामि ततः सोमं पितरं जगतामहम् ॥

अग्निरूपांस्तथैवान्यान्नमस्यामि पितॄनहम् । अग्नीषोममयं विश्वं यत एतदशेषतः ॥ ये तु तेजसि ये वायौ सोमसूर्य्याग्निमूर्त्तयः । जगत्स्वरूपिणश्चैव तथा ब्रह्मस्वरूपिणः ॥ तेभ्योऽखिलेभ्यो योगिभ्यः पितृभ्यो यतमानसः । नमो नमो नमस्ते मे प्रसीदन्तु स्वधाभुजः ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । एवं स्तुतास्ततस्तेन तेजसो मुनिसत्तमाः । निश्चक्रमुस्ते पितरो भासयन्तो दिशो दश ॥ निवेदितन्तु यत्तेन पुष्पगन्धानुलेपनम् । तद्भूषितानथ स तान् ददृशे पुरतः स्थितान् ॥ प्रणिषत्य रुचिर्भक्त्या पुनरेव कृताञ्जलिः । नमस्तुभ्यं नमस्तुभ्यमित्याह पृथगादृतः ॥ ततः प्रसन्नाः पितरस्तमूचुर्मुनिसत्तमम् । वरं वृणीष्वेति स तानुवाचानतकन्धरः ॥ साम्प्रतं सर्गकर्त्तृत्वमादिष्टं ब्रह्मणा मम । सोऽहं पत्नीमभीप्सामि धन्यां दिव्यां प्रजाव- तीम् ॥ पितर ऊचुः । अद्यैव सद्यः पत्नी ते भविष्यति मनोरमा । तस्याञ्च पुत्त्रो भविता भवतो मुनिसत्तम ! ॥ मन्वन्तराधिपो धीमान् त्वन्नाम्नैवोपलक्षितः । रुचे रौच्य इति ख्यातिं प्रयास्यति जगत्त्रये ॥ तस्यापि बहवः पुत्त्रा महाबलप्रराक्रमाः । भविष्यन्ति महात्मानः पृथिवीपरिपालकाः ॥ त्वञ्च प्रजापतिर्भूत्वा प्रजाः सृष्ट्वा चतुर्विधाः । क्षीणाधिकारो धर्म्मज्ञस्ततः सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ स्तोत्रेणानेन च नरो योऽस्मांस्तोष्यति भक्तितः । तस्य तुष्टा वयं भोगान् दास्यामो ज्ञानमुत्तमम् ॥ शरीरारोग्यमैश्वर्य्यं पुत्त्रपौत्त्रादिसन्ततिम् । प्रदास्यामो न सन्देहो यच्चान्यदभिवाञ्छितम् ॥ तस्मात् पुण्यफलं लोके वाञ्छद्भिः सततं नरैः । पितॄणाञ्चाक्षयां तृप्तिं स्तव्याः स्तोत्रेण मानवैः ॥ श्राद्धे च य इमं भक्त्या अस्मत्प्रीतिकरं स्तवम् । पठिष्यन्ति द्बिजाग्र्याणां भुञ्जतां पुरतः स्थिताः ॥ स्तोत्रश्रवणसंप्रीत्या सन्निधाने परे कृते । अस्माभिरक्षयं श्राद्धं तद्भविष्यत्यसंशयम् ॥ यद्यप्यश्रोत्रियं श्रार्द्धं यद्यप्युपहतं भवेत् । अन्यायोपात्तवित्तेन यदि वा कृतमन्यथा ॥ अश्राद्धार्हैरुपहतैरुपहारैस्तथा कृतम् । अकालेऽप्यथवा देशे विधिहीनमथापि वा ॥ अश्रद्धया वा पुरुषैर्द्दम्भमाश्रित्य वा कृतम् । अस्माकं प्रीतये श्राद्धं तथाप्य तदुदीरणात् ॥ यत्रैतत् पठ्यते श्राद्धे स्तोत्रमस्मत्सुखावहम् । अस्माकं जायते तृप्तिस्तत्र द्वादशवार्षिकी ॥ हेमन्ते द्बादशाब्दानि तृप्तिमेतत् प्रयच्छति । शिशिरे द्बिगुणाब्दानि तृप्तिं स्तीत्रमिदं श्रुतम् ॥ वसन्ते षोडशसमास्तृप्तये श्राद्धकर्म्मणि । ग्रीष्मे च षोडशैवैतत् पठितं तृप्तिकारकम् ॥ विकाले च कृते श्राद्धे स्तोत्रेणानेन साधिते । वर्षासु तृप्तिरस्माकमक्षया जायते रुचे ॥ शरत्कालेऽपि पठितं श्राद्धकाले प्रयच्छति ।

अस्माकमेतत् पुरुषैस्तृप्तिं पञ्चदशाब्दिकीम् ॥ यस्मिन् गृहेऽपि लिखितमेतत्तिष्ठति नित्यदा । सन्निधातं कृते श्राद्धे तत्रास्माकं भविष्यति ॥ तस्मादेतत्त्वया श्राद्धे विप्राणां भुञ्जतां पुरः । श्रावणीयं महाभाग अस्माकं तुष्टिकारकम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रौच्ये मन्वन्तरे पितृस्तवे ॥ * मार्कण्डेय उवाच । “ततस्तस्मान्नदीमध्यात् समुत्तस्थौ मनोरमा । प्रम्लोचा नाम तन्वङ्गी तत्समीपे वराप्सराः ॥ सा चोवाच महात्मानं रुचिं सुमधुराक्षरम् ॥ प्रश्रयावनता सुभ्रूः प्रम्लोचा वै वराप्सराः ॥ अतीवरूपिणी कन्या मत्सुता तपतांवर । जाता वरुणपुत्त्रेण पुष्करेण महात्मना ॥ तां गृहाण मया दत्तां भार्य्यार्थे वरवर्णिनीम् । मनुर्म्महामतिस्तस्यां समुत्पस्यति ते सुतः ॥ मार्कण्डेय उवाच । तथति तेन चाप्युक्ता तस्मात्तोयाद्वपुष्मतीम् । उज्जहार ततः कभ्यां मालिनीं नाम नामतः ॥ नद्याश्च पुलिने तस्मिन् स मुनिर्मुनिसत्तम ! । जग्राह पाणिं विधिवत् समानाय्य महामुनीन् ॥ तस्यां तस्य सुतो जज्ञे महावीर्य्यो महामतिः । रौच्योऽभवत् पितुर्नाम्ना ख्यातोऽत्र वसुधातले ॥ तस्य मन्वन्तरे देवास्तथा सप्तर्षयश्च ये । तनयाश्च नृपाश्चैव ते सम्यक् कथितास्तव ॥ धर्म्मवृद्धिस्तथारोग्यं धनधान्यसुतोद्भवः । नृणां भवत्यसन्दिग्धमस्मिन् मन्वन्तरे श्रुते ॥ पितृस्तवं तथा श्रुत्वा पितॄणाञ्च तथा गणान् । सर्व्वान् कामानवाप्नोति तत्प्रसादान्नरो मुने ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रौच्येमन्वन्तरं समाप्तम् ॥ गारुडे ८९ । ९० अध्यायेऽप्येवमस्ति ॥ रुचितं, त्रि, (रोचते इति । रुच् + “रुचिवचि- कुचिकुटिभ्यः कितच् ।” उणा० ४ । २८५ । इति कितच् ।) मिष्टवस्तु । इत्युणादिकोषः ॥ (रुच् + क्तः । अभिलषितः । यथा, महा- भारते । ५ । १०० । १६ । “मातले कश्चिदत्रापि रुचितस्ते वरो भवेत् ॥” क्ली, रुच् + भावे क्तः । इच्छा । अभिताषः । यथा, महाभारते । ३ । २९६ । ७९ । “वसावेह क्षपामेकां रुचितं यदि तेऽनघ ॥”) रुचिफलं, क्ली, (रुचिजनकं फलम् ।) अमृता- ह्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुचिरं, क्ली, (रोचते इति । रुच् + “इषिमदि- मुदीति ।” उणा० १ । ५२ । इति किरच् ।) मूलकम् । कुङ्कुमम् । लवङ्गम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (पुं, सेनजित्पुत्त्रः । यथा, हरि- वंशे । २० । २१ । “पुत्त्राः सेबजितश्चासंश्चत्वारो लोकसत्तमाः । रुचिरः श्वेतकेतुश्च महिम्नारस्तथैव च ॥”) रुचिरं, त्रि, (रुच् + किरच् ।) सुन्दरम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ११७ । “उल्लसितभ्रूधनुषा तव पृथुना लोचनेन रुचि- राङ्गि ।

पृष्ठ ४/१६७

अचला अपि न महान्तः के चञ्चलभाव- मानीताः ॥”) मिष्टम् । इत्युणादिकोषः ॥ रुचिरा, स्त्री, (रोचते इति । रुच् + किरच् । ततष्टाप् ।) गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (त्रयोदशाक्षरवृत्तिविशेषः । अस्य लक्षणोदा- हरणादिकं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रुचिराञ्जनः, पुं, (रुचिरः सुन्दरोऽञ्जनः ।) शोभाञ्जनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुचिराश्वः, पुं, (रुचिरः सुन्दरोऽश्वो यस्य ।) राजविशेषः । स तु देवापेः श्वशुरः । यथा, -- “मरो भूपाललोकानां स्यस्तये कुरु मे वचः । रुचिराश्वसुतां शान्तां देवापे त्वं समुद्बह ॥” इति कल्किपुराणे १८ अध्यायः ॥ सुन्दरघोटकश्च ॥ रुचिष्यं, त्रि, (रुच्यते इति । रुच् + “रुचि- भुजिभ्यां किष्यन् ।” उणा० ४ । १७८ । इति किष्यन् ।) मिष्टवस्तु । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । पुष्पवर्गे । “सिण्डाकी वातला सान्द्रा रुचिष्यानल- दीपनी ॥”) अभिप्रेतम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (यथा, हरिवंशे । २५४ । ६० । “न पृथ्वीं कामये कृत्स्नां सन्तुष्टोऽस्मि पदै- स्त्रिभिः ॥ एष एव रुचिष्यो मे वरो दानवसत्तम ! ॥”) रुची, स्त्री, (रुचि + कृदिकारादिति ङीष् ।) रुचिः । यथा । रुक् रुची रुचयः समाः । इत्येकार्थसंग्रहः ॥ रुव्यं, क्ली, (रोचते इति । रुच् + “राजसूयसूर्य्य- मृषोद्येति ।” ३ । १ । ११४ । इति क्यप्प्रत्ययेन निपातितम् ।) सौवर्च्चलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुव्यः, पुं, (रुच् + क्यप् ।) कतकवृक्षः । शालि- धान्यम् । इति राजनिघण्टः ॥ पतिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १९१ ॥ सुन्दरे, त्रि । इत्यमरः ॥ (रुचिकरः । यथा, -- “पक्वं वर्णकरं रुच्यं मांसशुक्रबलप्रदम् । पित्तावरोधि वातघ्नं हृद्यं गुर्व्वनुलोमनम् ॥” इति वैद्यकराजवल्लभे द्रव्यगुणाख्यायाम् ॥) रुव्यकन्दः, पुं, (रुच्यः कन्दो यस्य ।) शूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुज, ओ श औ भङ्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) ओ, रुग्नः । श, रुजति रोगो हस्तम् । औ, रोक्ता । इति दुर्गादासः ॥ रुज, क हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, रोजयति । इति दुर्गा- दासः ॥ रुजा, स्त्री, (रुज् + क्विप् । पक्षे टाप् ।) रोगः । भङ्गः । इति मेदिनी । जे, १४ ॥ (पीडा । यथा, महाभारते । ८ । ३४ । १४९ । “निपातात् तव शस्त्राणां शरीरे याभवद्रुजा ।

तया ते मानुषं कर्म्म व्यपोढं भृगुनन्दन ! ॥”) मेषी । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४३ ॥ कुष्ठम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुजाकरं, क्ली, (रुजां रोगं करोतीति । कृ + टः ।) कर्म्मरङ्गफलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रुजाकरः, पुं, (रुजां करोतीति । कृ + टः ।) व्याधिः । यथा । व्याधिस्त्वाधी रुजाकरः । इति हेमचन्द्रः । २ । २२६ ॥ (व्याधिकारके, त्रि ॥) रुजासहः, पुं, (रुजां सहते इति । सह + अच् ।) धन्वनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुट, इ स्तेये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, रुण्ट्यते धनं चौरेण । इति दुर्गादासः ॥ रुट, ऌ ङ दीप्तिप्रतिहत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-अक० च-सेट् ।) ऌ, अरुटत् । ङ, रोटते । प्रतिहतिः शोकादिना पातनं पुनर्हननं वा । इति दुर्गादासः ॥ रुट, क रुषि । द्युतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) क, रोटयति ॥ इति दुर्गादासः ॥ रुट्, [ष्] स्त्री, (रुष् + क्विप् ।) क्रोधः । इत्य- मरः । १ । ७ । २६ ॥ (यथा, भागवते । १ । १८ । ३० । “स तुं ब्रह्म ऋषेरंशे गतासुमुरगं रुषा । विनिर्गच्छन् धनुष्कोट्या निधाय पुरमागतः ॥”) रुठ, उपघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) रोठति लोकं शोकः । इति दुर्गादासः ॥ रुठ, इ गत्यालस्यस्तेयखोटे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-अक० च सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, रुण्ठ्यते । आलस्यं मन्दीभावः । स्तेयं चौर्य्यम् । खोटः खोडनम् । इति दुर्गादासः ॥ रुठ, ऌ ङ प्रतीघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऌ, अरुठत् । ङ, रोठते । प्रतीघातः शोकादिना पतनं पुनर्हननं वा । इति दुर्गादासः ॥ रुड्, [ष्] स्त्री, (रुष क्रुधि + क्विप् ।) रुट् । इति व्याकरणम् ॥ रुणस्करा, स्त्री, सुखसन्दोह्या गौः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ रुण्डः, पुं, कबन्धः । इति जटाधरः ॥ (छिन्नपाद- हस्तः । यथा, कथासरित्सागरे । ६५ । ११ । “तेनारोप्य स्थलं पृष्ठः स रुण्डः पुरुषोऽभ्यधात् । निकृत्तहस्तचरणो नद्यां क्षिप्तोऽस्मि शत्रुभिः ॥”) रुण्डिका, स्त्री, (रुण्डः कबन्धोऽस्त्यत्रेति । रुण्ड + ठन् ।) युद्धभूमिः । द्वारपिण्डिका । विभूतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ रुतं, क्ली, (रु + क्तः ।) पशुपक्ष्यादीनां शब्दः । तत्पर्य्यायः । वाशितम् २ । इत्यमरः ॥ वासि- तम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शिशु- पालवधे । १६ । २५ । “अनुहुंकुरुते घनध्वनिं न तु गोमायुरुतानि केशरी ॥”)

रुद, ल घ इर् रोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-पर०-अक०-सेट् ।) रोदोऽश्रुविमो- चनम् । ल घ, रोदिति लोकः शोकात् । इर्, अरुदत् अरोदीत् । रोदिष्यमाणमात्मानमिति भट्टौ । आह्वानविशिष्टरोदबक्रियाव्याप्यत्वात् सकर्म्मकत्वमिति जयमङ्गला । इति दुर्गादासः ॥ रुदथः, पुं, (रोदितीति । रुद् रोदने + “रुदि- विदिभ्यां ङित् ।” उणा० ३ । ११६ । इति अथः । सच ङित् ।) कुक्कुरः । इत्युणादिकोषः ॥ शिशुः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रुदन्तिका, स्त्री, (रोदनं रुत् । अति अदि वन्धने + अच् + ङीप् । स्वार्थे कन् च ।) क्षुद्रक्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । स्रवत्तोया २ सञ्जीवनी ३ अमृतस्रवा ४ रोमाञ्चिका ५ महामांसी ६ चणपत्री ७ सुधास्रवी ८ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कषा- यत्वम् । कृमिरक्तपित्तकफश्वासमेहनाशित्वम् । रसायनत्वञ्च । अस्य स्वरूपं यथा, -- “चणपत्रसमं पत्रं क्षुपश्चैव तथाकृतिः । शैशिरे जलबिन्दूनां स्रवन्तीति रुदन्तिका ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ रुदन्ती स्त्री, (रोदनं रुत् । अति अदि वन्धने + अच् + ङीप् । स्वार्थे कन् च ।) क्षुद्रक्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । स्रवत्तोया २ सञ्जीवनी ३ अमृतस्रवा ४ रोमाञ्चिका ५ महामांसी ६ चणपत्री ७ सुधास्रवी ८ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कषा- यत्वम् । कृमिरक्तपित्तकफश्वासमेहनाशित्वम् । रसायनत्वञ्च । अस्य स्वरूपं यथा, -- “चणपत्रसमं पत्रं क्षुपश्चैव तथाकृतिः । शैशिरे जलबिन्दूनां स्रवन्तीति रुदन्तिका ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणाः । “रुदन्ती वह्निकृद्वृष्या पित्तघ्नी च रसायनी ॥” इति राजवल्लभः ॥ (रोदनशीले, त्रि । यथा, -- “धरित्रि पुष्पाञ्जलिरेष तुभ्यं सुता मदीयास्तव पालनीयाः । इतीव रम्भा नमिताग्रमौलिना भृशं रुदन्ती मकरमृबिन्दुना ॥” इति प्रसिद्धम् ॥) रुदितं, क्ली, (रुद् + क्तः ।) क्रन्दनम् । इत्यमरः ॥ तद्बति, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १३ । २३ । ६ । “केशकीटावपतितं क्षुतं श्वभिरवेक्षितम् । रुदितञ्चावधूतञ्च तं भागं रक्षसां विदुः ॥”) रुद्धं, त्रि, (रुध् + क्तः ।) नदीप्राकारादिना कृतवेष्टनम् । तत्पर्य्यायः । वेष्टितम् २ बल- यितम् ३ संवीतम् ४ आवृतम् ५ । इत्यमरः ॥ (यथा, मेघदूते । ३९ । “रुद्धालोके नरपतिपथे सूचिभेद्यैस्तमोभिः ॥”) रुद्रः, पुं, (रोदयतीति । रुद् + णिच् + “रोदेर्णि लुक् च ।” उणा० २ । २२ । इति रक् । णेश्च लुक् ।) आदित्यपत्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिवः । (यथा, महाभारते । १३ । १७ । ४६ । “त्रिजटश्चीरवासाश्च रुद्रः सेनापतिर्व्विभुः ॥”) गणदेवताविशेषः । इत्यमरः ॥ अयं अग्नि- मूर्त्तिः । यथा रुद्राय अग्निमूर्त्तये नमः । इति तिथ्यादितत्त्वे शिवपूजापद्धतिः ॥ स च ब्रह्मणः क्रोधरूपः सृष्टिकाले भ्रूमध्याज्जातः । तत्- सृष्टः भूतप्रेतपिशाचादिः । अयमेवान्ते संहार- कर्त्ता । इति भागवतम् ॥ * ॥ अथैकादश- रुद्रनामानि यथा । अजः १ एकपात् २ अहि- ब्रघ्नः ३ पिणाकी ४ अपराजितः ५ त्र्यस्वकः ६

पृष्ठ ४/१६८

महेश्वरः ७ वृषाकपिः ८ शम्भुः ९ हरणः १० ईश्वरः ११ । इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ * ॥ अपि च । “अजैकपादहिब्रघ्नो विरूपाक्षः सुरेश्वरः । जयन्तो बहुरूपश्च त्र्यम्बकोऽप्यपराजितः । वैवस्वतश्च सावित्रो हरो रुद्रा इमे स्मृताः ॥” इति जटाधरः ॥ * ॥ अन्यच्च । “अजैकपादहिब्रध्नस्त्वष्टा रुद्रश्च वीर्य्यवान् । त्वष्टुश्चाप्यात्मजः पुत्त्रो विश्वरूपो महातपाः ॥ हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्चापराजितः । वृषाकपिश्च शम्भुश्च कपर्द्दो रैवतस्तथा ॥ एकादशैते कथिता रुद्रास्त्रिभुवनेश्वराः ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ अग्निपुराणे त्वष्टृस्थाने कृत्तिवासाः ॥ * ॥ अप- रञ्च । “अजैकपदाहिब्रध्नो विरूपाक्षोऽथ रैवतः । हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च सुरेश्वरः ॥ सावित्र्यश्च जयन्तश्च पिणाकी चापराजितः । एते रुद्राः समाख्याता एकादश गणेश्वराः ॥ एतेषां मानसानान्तु त्रिशूलवरधारिणाम् । कोटयश्चतुरशीतिस्तत् पुत्त्राश्चाक्षमा मताः ॥ दिक्षु सर्व्वासु ये रक्षां प्रकुर्व्वन्ति गणेश्वराः । पुत्त्रपौत्त्रसुतास्त्वेते सुरभीगर्भसम्भवाः ॥” इति मात्स्ये ५ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य उत्पत्तिर्यथा, -- “प्रजाः स्रष्टुमनास्तेपे तपः परमदुश्चरम् । तस्यैवं तप्यमानस्य न किञ्चित् समवर्त्तत ॥ ततो दीर्घेण कालेन दुःखात् क्रोधो व्यजायत । क्रोधाविष्टस्य नेत्राभ्यां प्रापतन्नश्रुबिन्दवः ॥ ततस्तेभ्योऽश्रुबिन्दुभ्यो भूताः प्रेतास्तदाभवन् । सर्व्वांस्तानग्रजान् दृष्ट्वा ब्रह्मात्मानमविन्दत ॥ तदा प्राणमयो रुद्रः प्रादुरासीत् प्रभोर्मुखात् । सहस्रादित्यसङ्काशो युगान्तदहनोपमः ॥ रुरोद सस्वरं घोरं देवदेवः स्वयं शिवः । रोदमानं तदा ब्रह्मा मारोदीरित्यभाषत । रोदनाद्रुद्र इत्येवं लोके ख्यातिं गमिष्यसि ॥ अन्यानि सप्तनामाति पत्नीः पुत्त्रांश्च शाश्वतान् । स्थानानि चैषामष्टानां ददौ लोकपितामहः ॥ भवः शर्व्वस्तथेशानः पशूनाम्पतिरेव च । भीमश्चोग्रो महादेवस्तानि नामानि सप्त वै ॥ सूर्य्यो जलं मही वह्निर्व्वायुराकाशमेव च । दीक्षितो ब्राह्मणश्चन्द्र इत्येता अष्टमूर्त्तयः ॥ स्थानेषु तेषु ये रुद्रं ध्यायन्ति मनुजाधिप । तेषामष्टतनुर्द्देवो ददाति परमं पदम् ॥ सुवर्च्चला तथैवोमा विकेशा च शिवा तथा । स्वाहा दिशा च दीक्षा च रोहिणीति च पत्नयः ॥ शनैश्चरस्तथा शुक्रो लोहिताक्षी मनोजवः । सन्दः सर्गोऽथ सन्तानो बुधश्चैषां सुताः स्मृताः ॥” इति कौर्म्मे १० अध्यायः ॥ * ॥

विष्णुरुद्रयोरभेदो यथा, -- “सदैव देवो भगवात् महादेवो न संशयः । मन्यन्ते ये जग्द्योनिं विभिन्नं विष्णुमीश्वरात् । मोहादवेदनिष्ठाद्वा ते यान्ति नरकं नराः ॥ वेदानुवर्त्तिनं रुद्रं देवं नारायणन्तथा । एकीभावेन पश्यन्ति मुक्तिभाजो भवन्ति ते ॥” इति च तत्रैव १३ अध्यायः ॥ * ॥ कल्पभेदे तस्योत्पत्तिनामस्थानभार्य्यादीनि यथा, “चुकोप च ततो ब्रह्मा ज्वलन्निव हुताशनः । ततः कोपं स्वपुत्त्रेभ्यः कृतमन्याय्यमित्यपि ॥ विचार्य्य परिवर्द्धन्तं नियन्तुमुपचक्रमे । यत्नान्नियम्यमानोऽपि स कोपः परमेष्ठिनः ॥ भ्रुवोर्म्मध्यादथोद्भूतः कुमारो नीललोहितः । जातमात्रः कुमारोऽसौ रुरोद भगवान् भवः ॥ ब्रह्मोवाच कथं पुत्त्ररोदिषि त्वं महाबल । तन्मे कथत कामन्ते सद्यः सम्पादयाम्यहम् ॥ रुद्र उवाच । नामानि कुरु मे ब्रह्मन् ! स्थानानि च जगद्- गुरो । पत्नीश्च देहि भगवन् ततः शान्तिर्भविष्यति ॥ ब्रह्मोवाच । जानामि त्वां देवदेवं पूर्व्वं दत्तं वरं मम । सत्यं कर्त्तुं भबान् जातस्त्वं हि सर्व्वेश्वरेंश्वरः ॥ जातमात्रो रोदिषि त्वं ततो रुद्र इति स्मृतः । नामान्यन्यानि ते देव विधास्ये शृणु पुत्त्रक ॥ ऋतध्वजो मनुर्मन्युरुग्ररेता महान् शिवः । भवः कालो महिनसो वामदेवो धृतव्रतः ॥ एतानि तव नामानि ये स्मरन्ति नरा भुवि । तेषां सदैव कल्याणं करिष्यसि महामते ॥ स्थानानि च प्रवक्ष्यामि तेषु वासो विधीयताम् ॥ इन्द्रियाण्यसुहृद्ब्योम वायुरग्निर्जलं मही । तपश्चन्द्रश्च सूर्य्यश्च स्थानान्येतानि ते भव ॥ धृतिर्धीरसिलोमा च नियुत् सर्पिर्विलम्बिका । इरावती स्वधा दीक्षा योषितस्तव सुन्दरी ॥ प्रजाः सृज महाभाग जगदेतत् प्रपूरय ॥ इत्यादिष्टः स भगवान् ब्रह्मणा नीललोहितः । सृष्टवान् स प्रजा बह्वीर्भूतप्रेतपिशाचकान् । कुष्माण्डान् विकृताकारान् भैरवान् भीम- नादिनः ॥ तान दृष्ट्वा तु तदा ब्रह्मा जगद्विद्रावकान् बहून् । वारयामास पुत्त्र त्वं मा स्राक्षीरीदृशीः प्रजाः ॥ तपसा विष्णुमाराध्य विहरस्व यथासुखम् । इति ते कथितो राजन् ! रुद्रसर्गः प्रजापतेः ॥ यं श्रुत्वापि नरः सद्यो जह्याद्भूतकृतं भयम् ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे रुद्रसर्गः ८ अध्यायः ॥ * ॥ प्रकारान्तरं यथा, -- “कथितस्तमसः सर्गो ब्रह्मंस्तेऽयं महामुने । रुद्रसर्गं प्रवक्ष्यामि तन्मे निगदतः शृणु ॥ कल्पादावात्मनस्तुल्यं सुतं प्रध्यायतस्ततः । प्रादुरासीत् प्रभोरङ्के कुमारो नीललोहितः ॥ रुदन् वै सस्वरं सोऽथ द्रवंश्च द्बिजसत्तम ! ।

किं करोषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं प्रत्युवाच वै ॥ नाम धेहीति तं सोऽथ प्रत्युवाच प्रजापतिम् । रुद्रस्त्वं देव नामासि मारोदीर्घैर्य्यमाप्नुहि ॥ एवमुक्तः पुनः सोऽथ सप्तकृत्वो रुरोद वै । ततोऽन्यानि ददौ तस्मै सप्त नामानि स प्रभुः ॥ स्थानानि चैषामष्टानां पत्नीः पुत्त्रांश्च वै प्रभुः ॥ भवं शर्व्वमथेशानं तथा पशुपतिं द्विज । भीममुग्रं महादेवमुवाच स पितामहः ॥ चक्रे नामान्यथैतानिं स्थानान्येषां चकार सः ॥ मूर्य्यो जलं मही वह्निर्व्वायुराकाशमेव च । दीक्षितो ब्राह्मणः सोम इत्येतास्तनवः क्रमात् ॥ सुवर्च्चला तथैवोषा सुकेशी चापरा शिवा । स्वाहा दिशस्तथा दीक्षा रोहिणी च यथा- क्रमम् ॥ सूर्य्यादीनां नरश्रेष्ठ रुद्राद्यैर्नामभिः सह । पत्न्यः स्मृता महाभाग तदपत्यानि मे शृणु ॥ येषां सूतिप्रसूतेश्च इदमापूरितं जगत् । शनैश्चरस्तथा शुक्रो लोहिताङ्गो मनोजवः ॥ स्कन्दः सर्गोऽथ सन्तानो बुधश्चानुक्रमात् सुताः । एवंप्रकाररुद्रोऽसौ सतीं भार्य्यामविन्दत ॥ दक्षकोपाच्च तत्याज सा सती स्वं कलेवरम् । हिमवद्दुहिता साभून्मेनायां द्विजसत्तम ! ॥ उपयेमे पुनश्चोमामनन्यां भगवान् भवः ॥ देवौ धाता विधातारौ भृगोः ख्यातिरसूयत । श्रियञ्च देवदेवस्य पत्नी नारायणस्य या ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे ८ अध्यायः ॥ * ॥ (“द्बितीये हि युगे सर्व्वमक्रोधव्रतमास्थितम् । दिव्यं सहस्रवर्षाणामसुरा अभिदुद्रुवुः ॥ तपोविघ्नं शमीकर्त्तुन्तपोविघ्नं महात्मनाम् । पश्यन् समर्थश्चोपेक्षाश्चक्रे दक्षः प्रजापतिः ॥ पुनर्माहेश्वरं भागं ध्रुवं दक्षः प्रजापतिः । प्रायो न कल्पयामास प्रोच्यमानः सुरैरपि ॥ पाशुपत्य ऋचो याश्च शैव्यश्चाहुतयश्च याः । यज्ञसिद्धिकृतस्ताभिर्हीनञ्चैव स इष्टवान् ॥ अथोत्तीर्णव्रतो देवो बुद्धा दक्षव्यतिक्रमम् । रुद्रो रौद्रं पुरस्कृत्य भावमात्मविदात्मनः ॥ सृष्ट्वा ललाटे चक्षुर्वै दग्ध्वा तानसुरान् प्रभुः । बाणं क्रोधाग्निसन्तप्तमसृजत् शत्रुनाशनम् ॥ ततो यज्ञः स विध्वस्तो व्यथिताश्च दिवौकसः । दाहव्यथा परीताश्च भ्रान्ता भूतगणा दिशः ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) रुद्रगीता वराहपुराणे द्रष्टव्या ॥ * ॥ (विश्व- कर्म्मपुत्त्रविशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १२२ । “तस्य पुत्त्रास्तु चत्वारस्तषां नामानि मे शृणु । अजैकपादहिब्रध्नस्त्वष्टा रुद्रश्च बुद्धिमान् ॥”) स्वनामख्यातः कविविशेषः । स च विद्याविलास- पुत्त्रः भावविलासप्रणेता । कविरयं मानसिंह- पुत्त्रस्य भावसिंहमहीपतेः समये बभूव । स च भावसिंहमहीपतिर्व्वर्त्तमानजयपुरमहा- राजस्य षोडशः पूर्ब्बपुरुषः । तथा च भाव- विलासे । १३४ -- १३६ ।

पृष्ठ ४/१६९

“अन्यापदेशविनिवेशविदग्धबुद्धि- श्रीभावसिंहनरसिंहनियोगयोगात् । सम्पादितो विविधभावविकासभाजां प्रीत्यै भृशं भवतु भावविलास एषः ॥” सद्गुणानां समुद्रेण रुद्रेण ग्रथिता गुणैः । कण्ठस्था श्लोकमालेयं केषां न कुरुते श्रियम् ॥ विद्याविलासपुत्रस्य न्यायवाचस्पतेरियम् । काव्यालापविदग्धानां मुदं निर्म्मातु निर्म्मितिः ॥”) रुद्रकवचं, क्ली, (रुद्रस्य कवचम् ।) शिवनाम- समूहेन सर्व्वाङ्गरक्षकम् । यथा, -- “वक्ष्यामि रुद्रकवचमाद्यं प्राणस्य रक्षणम् । अहोरात्रं महादेव रक्षार्थं देवनिर्म्मितम् ॥ ॐ रुद्रो मामग्रतः पातु पृष्ठतः पातु शङ्करः । कपर्द्दी दक्षिणे पातु वामपार्श्वे तथा हरः ॥ शिवः शिरो मे च पातु ललाटे नीललोहितः । नेत्रयोस्त्र्यम्बकः पातु मुखे पातु महेश्वरः ॥ कर्णयोर्नासिकायाञ्च जिह्वायां शम्भुरव्ययः । श्रीकण्ठस्तु गले पातु बाह्वोः पातु पिणाकधृक् ॥ हृदयं मे महादेव ईश्वरस्तु तथोदरम् । नाभौ कुक्षौ कटिस्थाने पातु सर्व्वं प्रजापतिः ॥ ऊरू जानू महादेवः पादौ पातु महेश्वरः । सर्व्वं रक्षतु भूतेशः सर्व्वगात्राणि यत्नतः ॥ परशुं शूलखट्टाङ्गं दिव्यास्त्रं रौद्रमेव च । नमस्काराय देवेशं रक्ष मां जगदीश्वरः ॥ रक्षोभ्यो ग्रहपीडाभ्यो रोगशोकार्णवेषु च । पापेभ्यो नरकेभ्यश्च त्राहि मां भक्तवत्सल ॥ जन्म मृत्युर्ज्जरा व्याधिः कामः क्रोधः शमो दमः । लोभमोहमदाश्चापि त्यजन्तु भुवनेश्वर ॥ त्वं गतिस्त्वं मतिश्चैव त्वं वुद्धिस्त्वं परायणः । कायेन मनसा वाचा त्वयि भक्तिर्दृढास्तु मे ॥ इत्येतद्रुद्रकवचं पठतः पापनाशनम् । महादेवप्रसादेन दुर्व्वासःपरिकीर्त्तितम् ॥ न तस्य पापलेशोऽस्ति भयं तस्य न विद्यते । प्राप्नोति सुखमारोग्यं पुण्यमात्मप्रबन्धनम् ॥ पुत्त्रार्थी लभते पुत्त्रं धनार्थी लभते धनम् । विद्यार्थी लभते विद्यां मोक्षार्थी मोक्षमाप्नु- यात् ॥ देहे चेदं हृदि न्यस्य शिवकल्पो भवेन्नरः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो रुद्रलोकं स गच्छति ॥” इति स्कन्दपुराणे रुद्रकवचं समाप्तम् । इति तन्त्रसारः ॥ रुद्रगणः, पुं, (रुद्रस्य गणः ।) शिवपार्षदसमूहः । यथा, -- “अपरे रुद्रनामानो जटाचन्द्रार्द्धमण्डिताः । देवेन्द्रस्य नियोगेन वर्त्तन्ते त्रिदिवे सदा ॥ तेषां संख्या चैककोटिस्ते सर्व्वे बलवत्तराः । कुर्व्वन्ति हि सदा सेवां हरस्य सततं गणाः ॥ विस्मयन्ति च पापिष्ठान् धर्म्मिष्ठान् पालयन्ति च । अंनुगृह्णन्ति सततं धृतपाशुपतव्रतान् ॥ विघ्नांश्च सततं हन्ति योगिनां प्रयतात्मनाम् ।

षट्त्रिंशत्कोटयश्चैव हरस्य सकला गणाः ॥ वराहगणनाशार्थं हिताय जगतां तथा । शङ्करस्याथ सेवायै समुत्पन्ना इमे गणाः ॥” इति कालिकापुराणे २९ अध्यायः ॥ रुद्रचण्डी, स्त्री, (रुद्रा चण्डी ।) रुद्रयामलोक्त- देवीमाहात्म्यम् । यथा । “अस्य चण्डिका- महामन्त्रस्य महारुद्र ऋषिरनुष्टुप् छन्द- श्चण्डिका देवता रुद्रचण्डीजपे विनियोगः । ॐ नमश्चण्डिकायै । श्रीशङ्कर उवाच । चण्डिकां हृदंये न्यस्य स्मरणं यः करोत्यपि । अनन्तफलमाप्नोति देवि चण्डीप्रसादतः ॥ रविवारे यदा चण्डीं पठेदागमसम्मताम् । नवावृत्तिफलं तस्य जायते नात्र संशयः ॥ सोमवारे यदा चण्डीं पठेद्यस्तु समाहितः । सहस्रावृत्तिपाटस्य फलं जानीहि सुव्रते ॥ कुजवारे जगद्धात्रि पठेद्यामलसम्मताम् । शतावृत्तिफलं तस्य बुधे लक्षफलं भवेत् ॥ गुरौ यदि महामाये लक्षयुग्मफलं ध्रुवम् । शुक्रे देवि जगद्धात्रि चण्डीपाठेन शङ्करि ॥ ज्ञेयं तुल्यफलं दुर्गे यदि चण्डीं समाहितः । शनिवारे जगद्धात्रि कोट्यावृत्तिफलं ध्रुवम् ॥ अतएव जगद्धात्रीं यश्च चण्डीं समभ्यसेत् । स धन्यश्च कृतार्थश्च राजराजाधिपो भवेत् ॥ आरोग्यं विजयं सौख्यं वस्त्ररत्नप्रवालकम् । पठनाच्छ्रवणाच्चैव जायते नात्र संशयः ॥ धनं धान्यं प्रवालञ्च वस्त्ररत्नविभूषितम् । चण्डीस्मरणमात्रेण कुर्य्यात् सर्व्वं महेश्वरि ॥ ॐ घोरचण्डी महाचण्डी चण्डमुण्डविखण्डिनी । चण्डवक्त्रा महामाया महादेवविभूषिता ॥ चतुर्वक्त्रा इत्यपि पाठः । रक्तदन्ता वरारोहा महासुरविमर्द्दिनी । तारिणी जननी दुर्गा चण्डिका चण्डविक्रमा ॥ गुह्यकाली जगद्धात्री चण्डी च यामलोद्भवा । श्मशानवासिनी देवी घोरचण्डी भयानका ॥ शिवा घोरा रुद्रचण्डी महेशगणभूषिता । जाह्नवी परमा कृष्णा महात्रिपुरसुन्दरी ॥ विद्या श्रीपरमा विद्या चण्डी च वैरमर्द्दिनी । दुर्गे दुर्गा शिवा घोरा चण्डहन्त्री प्रचण्डिका ॥ महेशी वगला देवी भैरवी चण्डविक्रमा । प्रमथैर्भूषिता कृष्णा चामुण्डा मुण्डमर्द्दिनी ॥ रणघण्टा चण्डघण्टा रणरामवरप्रदा । तारिणी भद्रकाली च शिवा घोरा भयानका ॥ विष्णुप्रिया महामाया नन्दगोपगृहोद्भवा । मङ्गला जननी चण्डी महाक्रुद्धा भयङ्करी ॥ विमला भैरवी निद्रा जातिरूपा मनोहरा । तृष्णा निद्रा क्षुधा माया शक्तिरूपा मनोहरा ॥ तस्यै देव्यै नमस्तस्यै सर्व्वरूपेण संस्थिता । प्राणप्रिया जातिमाया निद्रारूपा महेश्वरी ॥ या देवी सर्व्वभूतेषु सर्व्वरूपेण संस्थिता । नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः ॥ एतां चण्डीं जगद्धात्रीं ब्राह्मणस्तु सदा पठेत् ।

नान्यस्तु पाठको देवी पठने ब्रह्महा भवेत् ॥ नारदः पाठकश्चैव कैलासे रत्नभूषिते । वैकुण्ठे ब्रह्मलोके च देवराजपुरे शिवे ॥ यः शृणोति धरायाञ्च मुच्यते सर्व्वपातकैः । ब्रह्महत्या च गोहत्या स्त्रीवधोद्भवपातकम् ॥ तत् सर्व्वं पातकं दुर्गे मातुर्गमनपातकम् । श्वश्रूगमनपापञ्च यत् कन्यागमपातकम् ॥ सुतस्त्रीगमनञ्चैव यत् यत् पापं प्रजायते । परदारकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ जन्मजन्मान्तरात् पापात् गुरुहत्यादिपातकात् । मुच्यते मुच्यते देवि गुरुपत्नीषु सङ्गमात् ॥ मनसा वचसा पापं यत् पापं ब्रह्महिंसने । मिथ्यायाञ्चैव यत् पापं तत् पापं नश्यति क्षणात् ॥ श्रवणं पठनञ्चैव यः करोति धरातले । स धन्यश्च कृतार्थश्च राजराजाधिपो भवेत् ॥ यः करिष्यत्यवज्ञां वै रुद्रयामलचण्डिकाम् । पापैरेतैः समायुक्तो रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ अश्रद्धां ये प्रकुर्व्वन्ति ते च पातकिनो नराः । रौरवं रक्तकुण्डञ्च कृमिकुण्डं मलस्य वै ॥ शुक्रस्य कुण्डं स्त्रीरक्तं यान्ति तेऽप्यचिरेण वै । ततः पितृगणैः सार्द्धं बिष्ठायां जायते कृमिः ॥ शृणु देवि महामाये पठेत् चण्डीं शृणोत्यपि । गयायाञ्चैव यत् पुण्यं काश्यां विश्वेश्वराग्रतः ॥ प्रयागे मुण्डनञ्चैव हरिद्वारे हरेर्गृहे । तुल्यं पुण्यं भवेद्देवि सत्यं दुर्गे शिवे रमे ॥ त्रिगयायां त्रिकाश्यां वै यच्च पुण्यं शृणु प्रिये । तच्च पुण्यं तच्च पुण्यं तच्च पुण्यं न संशयः ॥ भवानी च भवानी च भवानीत्युच्यते बुधैः । भकारस्तु भकारस्तु भकारः केवलः शिवः ॥ वानी चैव जगद्धात्री वरारोहे भकारकः । प्रेतवद्देवि विश्वेशि भकारः प्रेतवत् सदा ॥ आरोग्यञ्च जयं दुःखनाशनं सुखवर्द्धनम् । धनं पुत्त्रं जयारोग्यं कुष्ठं गलितनाशकम् ॥ अर्द्धाङ्गरोगान्मुच्येत दद्रुरोगाद्धि पार्व्वति । सत्यं सत्यं जगद्धात्रि महामाये शिवे रमे ॥ चण्डे चण्डे महाघोरे चण्डिके व्याधिनाशिनि । मन्दे दिने महेशानि विशेषफलदांयिनी ॥ सर्व्वदुःखात् प्रमुच्येत भक्त्या चण्डीं शृणोति यः । ब्राह्मणो हितकारी च पठेन्नियतमानसः ॥ मङ्गलं मङ्गलं ज्ञेयं मङ्गलं जयमङ्गलम् । भवेद्धि पुत्त्रपौत्त्रादिकन्यादासादिभिर्युतः ॥ तत्त्वज्ञानञ्च निधने काले निर्व्वाणमाप्नुयात् । महादानोद्भवं पुण्यं तुलाहिरण्यके यथा ॥ चण्डीश्रवणमात्रेण पठनाद्ब्राह्मणोऽपि सः । निर्व्वाणमेति देवेशि महास्वस्त्ययनं हि तत् ॥ सर्व्वत्र विजयं याति श्रवणाद्ग्रहदोषतः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो राजराजाधिपो भवेत् ॥ महाचण्डी शिवा घोरा भयानकवरप्रदा । काली च कमला विद्या महोरगविमर्द्दिनी ॥ गुह्यचण्डी घोरचण्डी चण्डी त्रैलोक्यदुर्लभा । देवानां दुर्लभा चण्डी रुद्रयामलसम्भवा ॥ अप्रकाश्या महादेवप्रिया रावणमर्दिनी ।

पृष्ठ ४/१७०

मत्स्यप्रिया मांसरता मत्स्यमांसबलिप्रिया ॥ मदमत्ता सदा नित्या भूतप्रमथसङ्गता । मध्यभागा महारामा धान्यदा धनरत्नदा ॥ वस्त्रदा मणिदा राज्यप्रदा विषयवर्द्धिका । मुक्तिदा सर्व्वदा चण्डी महाविपदनाशिनी ॥ इमाञ्च चण्डीं पठते मनुष्यः शृणोति भक्त्या परमां शिवस्य । चण्डीं धरण्यामतिपुण्ययुक्तः पटेच्च गच्छेद्धरमन्दिरं शुभम् ॥ यद्यन्मनोरथान् दुर्गे करोति धरणीतले । रुद्रचण्डीप्रसादेन किं न सिध्यति भूतले ॥ रुद्रध्येया रुद्ररूपा रुद्राणी रुद्रवल्लभा । रुद्रभक्ता रुद्ररूपा रुद्रभूषासमन्विता ॥ शिवचण्डी महारक्ता शिवप्रीतिगणान्विता । भैरवी परमा विद्या महाविद्या च षोडशी ॥ सुन्दरी परमा विद्या महात्रिपुरसुन्दरी । गुह्यकाली भद्रकाली महाकालविमर्द्दिनी ॥ कृष्णा कृष्णस्वरूपा सा जननी मोहकारिणी । अतितन्द्रा महालज्जा सर्व्वमङ्गलदायिनी ॥ घोरचण्डी भीमरूपा भीमा देवी मनोहरा । वगला वगला सिद्धिदायिका सर्व्वदा शिवा ॥ स्मृतिरूपा कीर्त्तिरूपा बुद्धिरूपा मनोहरा । विष्णुप्रिया शक्रपूज्या योगेन्द्रैरपि सेविता ॥ भयानका महासूक्ष्मा देवी भयविनाशिनी । चण्डिका शक्तिहस्ता च कौमारी सर्व्वकामदा ॥ वाराही च वराहस्य इन्द्राणी शक्रपूजिता । माहेश्वरी महेशस्य महेशगणभूषिता ॥ चामुण्डा नारसिंही च नृसिंहशत्रुनाशिनी । सर्व्वशत्रुप्रशमनी सर्व्वारोग्यप्रदायिनी ॥ नैव दुःखं भयं किञ्चित् पठनात् श्रवणाज्जनः । इति सत्यं महेशानि सत्यं सत्यं वदाम्यहम् ॥ नेव शोकं नैव रोगं नैव दुःखं भयन्तथा । आरोग्यं मङ्गलं नित्यं करोति शुभमङ्गलम् ॥ महेशानि वरारोहे ब्रवीमि सत्यमुत्तमम् । अभक्ताय न दातव्यं मम प्राणाधिकं शुभम् ॥ मम भक्ताय शान्ताय शिवविष्णुप्रियाय च । दद्यात् कदाचिद्देवेशि सत्यं सत्यं न संशयः ॥ अनन्तफलमाप्नोति शिवचण्डीप्रसादतः । अश्वमेधवाजपेयराजसूयशतेन वै । तृप्ताः स्युः पितरो देवास्तथा च सर्व्वदेवताः ॥ दुर्गे त्वां मृण्मयीज्ञानं रुद्रयामलपुस्तकम् । मन्त्रमक्षरसंज्ञानं यः करोति नराधमः ॥ अतएव महेशानि किं वक्ष्ये तव सन्निधौ ॥ लम्बोदराधिकश्चण्डीपठनाच्छ्रवणात् जनः । तत्त्वमसीति वाक्येन मुक्तिमाप्नोति दुर्लभाम् ॥” इति श्रीरुद्रयामले हरगौरीसंवादे रुद्रयामल- चण्डी समाप्ता ॥ रुद्रजः, पुं, (रुद्रात् जात इति । जन् + डः ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य पारदशब्दे विज्ञेयाः ॥) रुद्रजटा, स्त्री, (रुद्रस्य जटेव ।) लताविशेषः ॥ तत्पर्य्यायः । रौद्री २ जटा ३ रुद्रा ४ सौम्या ५

सुगन्धा ६ सुवहा ७ घना ८ ईश्वरी ९ रुद्र- लता १० सुपत्रा ११ सुगन्धपत्रा १२ सुरभिः १३ शिवाह्वा १४ पत्रवल्ली १५ जटावल्ली १६ रुद्राणी १७ नेत्रपुष्करा १८ महाजटा १९ जटारुद्रा २० । अस्या गुणाः । कटुरसत्वम् । श्वासकासहृद्रोगभूतरक्षोनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुद्रपत्नी, स्त्री, (रुद्रस्य पत्नी ।) दुर्गा । इत्युणादि- कोषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८३ । १५८ । “सान्निध्यं तत्र राजेन्द्र रुद्रपत्न्या कुरूद्वह । अभिगम्य च तां देवीं न दुर्गतिमवाप्नुयात् ॥”) अतसी । इति रत्नमाला ॥ रुद्रप्रिया, स्त्री, (रुद्रस्य प्रिया ।) हरीतकी । इति शब्दरत्नावली ॥ पार्व्वती च ॥ रुद्रभूः, स्त्री, (रुद्रस्य भूः स्थानम् ।) श्मशानम् । इति केचित् ॥ रुद्रविंशतिः, स्त्री, (रुद्रदेवताका विंशतिः ।) प्रभ- वादिषष्टिवर्षान्तर्गतशेषविंशतिवर्षाणि । तेषां नामानि फलानि च यथा, -- “आद्या तु विंशतिर्ब्राह्मी द्बितीया वैष्णवी स्मृता । तृतीया रुद्रदैवत्या श्रेष्ठा मध्याधमा भवेत् ॥ तृणधान्यानि पीड्यन्ते ग्रीष्मे वर्षति वासवः । प्लवङ्गे पीडिताः सर्व्वाः प्रजाश्च सुरवन्दिते ॥ १ ॥ जायन्ते सर्व्वशस्यानि सुभिक्षं निरुपद्रवम् । सौम्यदृष्टिर्भवेद्राजा कालिके च शुभं वदेत् ॥ २ ॥ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं सुखञ्च निरुपद्रवम् । सौम्यदृष्टिर्भवेद्राजा सौम्ये सौख्यं प्रकीर्त्तितम् ॥ ३ ॥ तोयपूर्णो भवेन्मेघो वर्षते च दिने दिने । निरुपद्रवाश्च राजानः सर्व्वसाधारणे प्रिये ॥ ४ ॥ वासवो वर्षते देवि देशे चाखण्डमण्डले । अहिच्छत्रे कान्यकुब्जे विरोधी कृषिनाशकृत् ॥ ५ ॥ अभिभूतं जगत् सर्व्वं क्लेशैर्ब्बहुविधैः प्रिये । मारुतैः फलदाहैश्च परिवारिणि शोभने ॥ ६ ॥ निष्पत्तिः सर्व्वशस्यानां सुभिक्षं भवति प्रिये । प्रमाथिनि जलोद्गारी जलदो मोदते प्रजा ॥ ७ ॥ निष्पत्तिः सर्व्वशस्यानां सर्व्वशस्यमहार्घता । घृतं तैलसमं याति आनन्दे नन्दिनी प्रजा ॥ ८ ॥ कोद्रवाः शालिमुद्गाश्च पीड्यन्ते वरवर्णिनि । सर्व्वौषधानि धान्यानि राक्षसे निष्ठुरा प्रजा ॥ ९ ॥ दुर्भिक्षं जायते घोरं धान्यौषधिप्रपीडनम् । अनले च समाख्यातं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ १० ॥ देशभङ्गोऽथ दुर्भिक्षं समासात् कथयाम्यहम् । पिङ्गले चारुपद्माक्षि दुर्भिक्षं नर्म्मदातटे ॥ ११ ॥ गोमहिष्यो विनश्यन्ति ये चान्ये नटनर्त्तकाः । वासवो वर्षते देवि शस्यञ्च नहि जायते ॥ तिलसर्षपमाषादिकार्पासानां महार्घता । गोमहिष्यः सुवर्णानि कांस्यताम्राद्यशेषतः ॥ तत् सर्व्वं देवि विक्रीय कर्त्तव्यो धान्यसञ्चयः । तेन धान्येन लोकोऽयं निस्तरिष्यति दुर्द्दिनम् । पार्थिवा मोषका दीनाः कामयुक्ते प्रपी- डिताः ॥ १२ ॥

तोयपूर्णाः स्मृता मेघा बहुशस्या च मेदिनी । निष्ठुराः पार्थिवा देवि सिद्धार्थे च वरानने ॥ १३ ॥ अल्पतोया घनाश्चैव कीटकाः प्रबलाः स्मृताः । विरुद्धाः पार्थिवा देवि रौद्रे वर्षे वरानने ॥ १४ ॥ दुर्भिक्षं मध्यमं प्रोक्तं व्यवहारो न वर्त्तते । भवेद्वै मध्यमा वृष्टिर्दुर्म्मतौ समुपस्थिते ॥ १५ ॥ सुभिक्षं जायते लोकः सर्व्वोपद्रववर्जितः । प्राणिनां जायते हर्षो दुन्दुभौ वरवर्णिनि ॥ १६ ॥ महिषीगोहिरण्यादिताम्रकांस्याद्यशेषतः । तत् सर्व्वं देवि विक्रीय कर्त्तव्यो धान्यसञ्चयः ॥ रक्ते संवत्सरे देवि क्रूरबुद्धिर्नराधिपः । मानवाः क्रूरचेष्टाश्च संग्रामे न जयो भवेत् ॥ १७ ॥ दुर्भिक्षं मरणं रोगो धान्यौषधिनिपीडनम् । पापरोगो भवेद्देवि रक्ताख्येऽमरवन्दिते ॥ १८ ॥ रोगो मरणदुर्भिक्षं विविधोपद्रवाकुलम् । क्रोधे तु विषमं सर्व्वं समाख्यातं हरप्रिये ॥ १९ ॥ मेदिनी चलते देवि सर्व्वभूतं चराचरम् । देशभङ्गश्च दुर्भिक्षं क्षये संक्षीयते प्रजा ॥ सौराष्ट्रे मालवे देशे दक्षिणे कोङ्कणे तथा । दुर्भिक्षं जायते घोरं क्षये संवत्सरे प्रिये ॥ कौमुदीचर्म्मनद्योश्च यमुनानर्म्मदातटे । बिन्ध्यायां सैन्धवे चैव विनश्यति न संशयः ॥ सिंहलो मरुदेशश्च कालञ्जरं तथैव च । क्षये क्षयन्ति सर्व्वाणि नान्यथा वरवर्णिनि ॥” २० इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ रुद्रवीणा, स्त्री, (रुद्रस्य वीणा ।) वीणाभेदः । यथा, -- “दण्डः स्याद्रुद्रवीणाया मुष्ट्येकादशसम्मितः । भ्रमदङ्गुष्ठाग्रमितं शुषिरं तस्य कीर्त्तितम् ॥ दण्डस्योभयतो ज्ञेयं कांस्यसंवरकद्वयम् । पश्चात् संवरकञ्चात्र छत्रीकृतशिरो भवेत् ॥ दण्डस्य वेष्टनं सार्द्धं पञ्चाङ्गुलमिवोदितम् । तन्मिता लखरी तस्याः कर्त्तव्या सुन्दराकृतिः ॥ ककुभो रुद्रवीणायास्त्रिशिराः परिकीर्त्तितः । ऊर्द्ध्वे शिरसि दातव्या लोहपत्री समन्विता ॥ मूलतन्त्री तदुपरि तस्या लौही ततः परम् । दक्षिणे शिरसि न्यस्येत् श्रुतितन्त्रीद्बयं क्रमात् ॥ एवन्तु ककुभं तत्र वीणादण्डे निवेशयेत् । द्ब्यङ्गुलोच्चमूर्द्ध्वशिरोऽङ्गुष्ठमात्रन्तु पार्श्वकम् ॥ सप्ताङ्गुलान्तरं तस्मात्तन्मूलञ्च निवेशयेत् । अन्यं ततश्चतुस्त्रिंशदङ्गुलान्तरमाक्षिपेत् ॥ अष्टादशाङ्गुलमुखं चक्र वै चारुगर्भकम् । दण्डं समुन्नतं कान्तं वर्त्तुलं तुम्बयुग्मकम् ॥ औन्नत्ये किञ्चिदाधिक्यमलयश्च प्रशस्यते । अर्द्धाङ्गुलान्तरं पश्चात्तुम्बरं स्थापयेद्बुधः ॥ दण्डपृष्ठ रन्ध्रमेकं स्थापयेच्च समन्ततः । लोहाङ्कुशन्तु कर्त्तव्यं वर्त्तुलं पङ्कजाकृति ॥ तद्बन्धनं गुणं तस्मिन् वेष्टबन्धे निवेशयेत् । एतत्परायां मोटिन्यां वेष्टरन्ध्राङ्कुशं क्षिपेत् ॥ तन्मोटनीवृत्तरन्ध्रसदृशं दण्डरन्ध्रकम् । सुयन्त्रिते तु तत्रैव बध्नीयान्मुख्यतन्त्रिकाम् ॥ तावच्च भ्रामयेत् पूर्ब्बां मोटनीञ्च शनैः शनैः ।

पृष्ठ ४/१७१

न यावदेति स्वस्थानं तन्त्री यन्त्रविशारदः ॥ अस्यास्त्वष्टादश प्रोक्ताः शारिकाः पूर्ब्बसूरिभिः । तासां बृहत्तरा अष्टौ दश क्षुद्राः प्रकीर्त्तिताः ॥ एतास्तु तारवादिन्यस्तिष्ठन्ति पदिकोपरि । वितस्तिमात्रपदिकाङ्गुष्ठोच्चाप्यस्य गर्भकः ॥ तावत् शून्यस्तु कर्त्तव्यो यथा दण्डे स्थिरो भवेत् । मदनस्य च सिक्थस्य योगेन सुदृढीकृता ॥ बृहतीनाञ्च शारीणां स्वननोऽयं तलक्रमात् । एतास्तु सर्व्वावयवैः कथितास्त्र्यङ्गुला बुधैः ॥ स्थाप्य दण्डस्य ताः पृष्ठे यथारागस्वरं पुनः । मदनस्य च सिक्थस्य योगेन सुदृढीकृताः ॥ सर्व्वासां लोहकलिका मस्तके स्युः सुयन्त्रिताः । एकाङ्गुलोच्चाः क्षुद्राः स्युरिति शारीविनिर्णयः ॥ एवं विनिर्म्मिता रुद्रवीणा जनमनोहरा । अस्यां शिक्षा तु कर्त्तव्या दाक्षिणात्योपदेशतः ॥” इति सङ्गीतनारायणः ॥ रुद्रसर्गः, पुं, (रुद्रकृतः सर्गः ।) रुद्रकर्त्तृकसृष्टिः । यथा, -- “इदानीं रुद्रसर्गं त्वं शृणु पार्थिवसत्तम ! । दशवर्षसहस्राणि तपश्चीर्त्वा महाजले ॥ प्रतिबुद्धो यदा रुद्रस्तदा चोर्वीं सकाननाम् । दृष्ट्वा शस्यवतीं रम्यां मनुष्यपशुसंकुलाम् ॥ शुश्राव च तदा शब्दानृत्विजां दक्षसद्मनि । आश्रमे यज्विनाञ्चोच्चैर्योगस्थैरिति कीर्त्तितान् ॥ ततः श्रुत्वा महातेजाः सर्व्वज्ञः परमेश्वरः । चुकोप सुभृशं देवो वाक्यञ्चेदमुवाच ह ॥ अहं पूर्ब्बन्तु कविना सृष्टः सर्व्वात्मना विभुः । प्रजाः सृजस्वेति तदा वाक्यमेतत्तथोक्तवान् ॥ इदानीं केन तत् कर्म्म कृतं सृष्ट्यादिवर्णनम् । एवमुक्त्वा भृशं कोपान्ननाद परमेश्वरः ॥ तस्य ता नदतो ज्वालाः श्रोत्रेभ्यो निर्ययुस्तदा । तत्र भूतानि वेताला उच्छ्रुष्माः प्रेतपूतनाः ॥ कुष्माण्डा यातुधानाश्च सर्व्वे प्रज्वलिताननाः । उत्तस्थुः कोटिशस्तत्र नानाप्रहरणावृताः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ रुद्रसावर्णिः, पुं, द्वादशो मनुः । अस्मिन् मन्वन्तरे सुधामाख्योऽवतारः । ऋतधामा इन्द्रः । हरि- तादयो देवाः । तपोमूर्त्त्यादयः सप्तर्षयः । देव- वदुपदेवादयो मनुपुत्त्रा भविष्यन्ति । इति श्रीभागवतमतम् ॥ अपि च । “द्बादशे रुद्रपुत्त्रस्य प्राप्ते मन्वन्तरे मनोः । सावर्ण्याख्यस्य ये देवा मुनयश्च शृणुष्व तान् ॥ सुकर्म्माणः सुमनसो हरितो रौहितस्तथा । सुरापाश्च सुरास्तत्र पञ्चैते दशका गणाः ॥ त्रिःप्रकारा भविष्यन्ति एकैकस्त्रिंशको गणः । तेषामिन्द्रो हि विज्ञेयो ऋतधामा महाबलः ॥ सर्व्वैरिन्द्रगुणैर्युक्तः सप्तर्षीनपि मे शृणु । द्युतिस्तपस्वी सुतपास्तपोमूर्त्तिस्तपोनिधिः ॥ तपोरतिस्तथैवान्यः सप्तमस्तु तपोधृतिः । देववान् वामदेवश्च देवश्रेष्ठो विदूरथः । मित्रवान्मित्रदूतश्च भाविनस्तत्सुता मनोः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥

रुद्रसूः, स्त्री, (रुद्रं तत्परिमितपुत्त्रं सूते इति । सू + किप् ।) एकादशपुत्त्रजननी । यथा, -- “विल्वसूर्दशपुत्त्रा स्यादेकाधिका तु रुद्रसूः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ रुद्राक्रीडः, पुं, (रुद्रस्य आक्रीडा देवनं यत्र ।) श्मशानम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रुद्राक्षं, क्ली, (रुद्रस्य अक्षि कारणत्वेनास्त्य- स्येति । अर्शआदित्वादच् ।) स्वनामख्यात- वृक्षबीजम् । तस्य स्थूलत्वं प्रशस्तत्वञ्च यथा, -- “रुद्राक्षं शिवलिङ्गञ्च स्थूलं स्थूलं विशिष्यते । शालग्रामो नार्म्मदञ्च सूक्ष्मः सूक्ष्मो विशिष्यते ॥” इति मेरुतन्त्रे ९ प्रकाशः ॥ रुद्राक्षः, पुं, स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । तृण- मेरुः २ अमरः ३ पुष्पचामरः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ तस्य फलपर्य्यायः । शिवाक्षम् १ सर्पाक्षम् २ भूतनाशनम् ३ पावनम् ४ नील- कण्ठाक्षम् ५ हराक्षम् ६ शिवप्रियम् ७ । अस्य गुणाः । अम्लत्वम् । उष्णत्वम् । वात- कृमिशिरोऽर्त्तिभूतग्रहविषनाशित्वम् । रुच्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिवपूजायां अस्य मालाधारणमावश्यकम् । यथा, लिङ्गपुराणे । “विना भस्मत्रिपुण्ड्रेण विना रुद्राक्षमालया । पूजितोऽपि महादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः ॥” तस्योत्पत्तिर्यथा । संवत्सरप्रदीपे । “त्रिपुरस्य वधे काले रुद्रस्याक्ष्णोऽपतंस्तु ये । अश्रुणो बिन्दवस्ते तु रुद्राक्षा अभवन् भुवि ॥” यद्यप्येकादिचतुर्द्दशमुखरुद्राक्षेषु मन्त्रफल- विशेषाः सन्ति तथापि सुलभत्वात् पञ्च- वक्त्रस्य फलमन्त्रावभिधीयेते । यथा, स्कान्दे । “पञ्चवक्त्रः स्वयं रुद्रः कालाग्निर्नाम नामतः । अगम्यागमनाच्चैव अभक्षस्य च भक्षणात् । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यः पञ्चवक्त्रस्य धारणात् ॥ हूं नमः इति प्रत्येकमष्टोत्तरशतं जप्ता शिवा- म्भसा प्रक्षाल्य धारणीयम् । “विणा मन्त्रेण यो धत्ते रुद्राक्षं भुवि मानवाः । स याति नरकं घोरं यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्य धारणे आवश्यकत्वं यथा, संवत्सर- प्रदीपे । “अरुद्राक्षधरो भूत्वा यद्यत् कर्म्म च वैदिकम् । करोति जपहोमादि तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥” स्कान्दे । “ध्यानधारणहीनोऽपि रुद्राक्षं धारयेद्बुधः । सर्व्वपापविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम् ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ अथ रुद्राक्षमाहात्म्यम् । श्रीमहादेव उवाच । “इदानीं देवदेवेशि ! मालानां धारणं शुभम् । रुद्राक्षस्य च माहात्म्यं वद मे परमेश्वरि ! ॥ श्रीदेव्युवाच । “शिखायां हस्तयोः कण्ठे कर्णयोश्चापि यो नरः ।

रुद्राक्षं धारयेद्भक्त्या शिवलोकमवाप्तुयात् ॥ नववक्त्रन्तु रुद्राक्षं धारयेद्वामबाहुना । दक्षबाहौ तथा वत्स ! धारयेद्यतमानसः ॥ शिखायां दशनं धार्य्यं कण्ठे च पञ्चविंशतिम् । कर्णयोः पञ्च संधृत्या हृदि चाष्टोत्तरं शतम् ॥ नाभौ सप्त च रुद्राक्षं धारणान्मोक्षभाग्भवेत् । रुद्राक्षधारणादेव नरो देवत्वमाप्नुयात् ॥” शिखायां दशनं द्बात्रिंशत्परिमितम् ॥ तथा । “रुद्राक्षं धारयेन्नित्यं भद्राक्षञ्च सुरेश्वर ! । रुद्राक्षस्य महाबाहो माहात्म्यं शृणु यत्नम्ः ॥ एकवक्त्रः शिवः साक्षात् ब्रह्महत्यां व्यपोहति । अवध्यत्वं प्रतिश्रोतो बह्निस्तम्भं करोति च ॥ द्विवक्त्रे हरगौरी स्यात् गोवधाद्यघनाशकृत् । त्रिवक्त्रोऽग्निस्त्रिजन्मोत्थपापराशिं प्रणाशयेत् ॥ तुलाराशिं यथा वह्निर्भस्मसात् कुरुते हर ! । त्रिवक्त्रोऽपि चरुद्राक्षस्तथा दहति किल्विषम् ॥ चतुर्व्वक्त्रस्तु धाता स्यात् नरहत्यां व्यपोहति । पञ्चवक्त्रस्तु कालाग्निरगम्याभक्ष्यपापनुत् ॥ षड्वक्त्रो यो गुहः साक्षात् गर्भहत्यां शमेदयम् । सप्तवक्त्रो ह्यनन्तश्च स्वर्णस्तेयाघनुत् सदा ॥ विनायकोऽष्टवक्त्रः स्यात् सर्व्वानृतविनाशकृत् । भैरवो नववक्त्रः स्यात् शिवसायुज्यदायकः ॥ दशवक्त्रः स्वयं विष्णुर्भूतप्रेतपिशाचहा । एकादशमुखो रुद्रो नानायज्ञफलप्रदः ॥ द्वादशास्यो भवेदर्कः सर्व्वतीर्थफलप्रदः । त्रयोदशमुखः कामः सर्व्वकामफलप्रदः ॥ चतुर्द्दशास्यः श्रीकण्ठो वंशोद्धारकरः स्मृतः । यथोक्तन्तेऽपि रुद्राक्षे तथेन्द्राक्षे प्रकीर्त्तितम् ॥ भद्राक्षेऽपि सुरश्रेष्ठ तद्गुणं प्ररिकीर्त्तितम् ॥” इति योगसारे २ परिच्छेदः ॥ अपि च । “निश्छिद्राश्च सुपक्वाश्च रुद्राक्षा धारणे स्मृताः । पञ्चामृतं पञ्चगव्यं स्नानकाले प्रयोजयेत् ॥ रुद्राक्षस्य प्रतिष्ठायां मन्त्रं पञ्चाक्षरं तथा । त्र्यम्बकादिकमन्त्रञ्च तथा तत्र प्रयोजयेत् ॥ ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्द्धनम् । उर्व्वारुकमिव वन्धनान्मृत्योर्मुक्षीयमामृतात् ॥ तथा ॐ हौं अघोरे हौं घोरे हूं घोरघोरतरे ॐ ह्नैं ह्नीं श्रीं ऐं सर्व्वतः सर्व्वसर्व्वेभ्यो नमस्ते- ऽस्तु रुद्ररूपिणे हूं हूं । अनेनापि च मन्त्रेण रुद्राक्षस्य द्विजोत्तमः । प्रतिष्ठां विधिवत् कुर्य्यात् ततोऽधिकफलं लभेत् ॥ ततो यथा स्वमन्त्रेण धारयेद्भक्तिसंयुतः ॥ एकादिचतुर्द्दशवक्त्राणां संस्कारे प्रत्येकं क्रमेण मन्त्रा यथा । ॐ ॐ भृशं नमः । १ । ॐ ॐ नमः । २ । ॐ ॐ नमः । ३ । ॐ ॐ ह्नीं नमः । ४ । ॐ हूं नमः । ५ । ॐ हूं नमः । ६ । ॐ ॐ हूं हूं नमः । ७ । ॐ नमः । ८ । हूं नमः । ९ । ॐ हं नमः । १० । ॐ ह्नीं नमः । ११ । ॐ ह्नीं नमः । १२ । ॐ क्षां क्षौं नमः । १३ । ॐ नमो नमः । १४ । “रुद्राक्षे देहसंस्थे तु कुक्कुरो म्रियते यदि ।

पृष्ठ ४/१७२

सोऽपि रुद्रपदं याति किं पुनर्मानवा गुह ॥ सप्तविंशतिरुद्राक्षमालया देहसंस्थया । यः करोति नरः पुण्यं सर्व्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ यो ददाति द्बिजातिभ्यो रुद्राक्षं भुवि षण्मुख । तस्य प्रीतो भवेद्रुद्रः स्वपदञ्च प्रयच्छति ॥ विना मन्त्रेण यो धत्ते रुद्राक्षं भुवि मानवः । स याति नरकान् घोरान् यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥” इति पद्मपुराणे रुद्राक्षमाहात्म्यम् । इति तन्त्रसारः ॥ रुद्राणी, स्त्री, (रुद्रस्य पत्नी । “इन्द्रवरुणभव- शर्व्वरुद्रेति ।” ४ । १ । ४९ । इति ङीष् ।) दुर्गा । इत्यमरः ॥ तस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “रुद्रस्येयन्तु रुद्राणी रौद्रं हन्ति करोति या ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ रुद्रजटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुद्रावासः, पुं, (रुद्रस्य आवासः ।) काशी । इति केचित् ॥ रुद्रारिः, पुं, (रुद्रः अरिर्यस्य ।) कामदेवः । इति केचित् ॥ रुद्री, स्त्री, वीणाभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या विवरणं रुद्रवीणाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ रुध, इर् ध ञ औ ञि आवृतौ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (रुधा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) इर्, अरुधत् अरौत्सीत् । ध ञ, रुणद्धि रुन्धे । औ, रोद्धा । ञि, रुद्धोऽस्ति । इति दुर्गादासः ॥ रुध, य ङ औ कामे । अनुपूर्ब्बोऽयम् । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) य ङ, अनुरुध्यते धनं लोकः । औ, अनुरोद्धा । इति दुर्गादासः ॥ रुधिरं, क्ली, (रुणद्धि रुध्यते इति वा । रुध + “इषिमदिमुदीति ।” उणा० १ । ५२ । इति किरच् ।) शरीरस्थरसभवधातुः । तत्पर्य्यायः । रक्तम् २ अस्रम् ३ त्वग्जम् ४ कीलालम् ५ क्षतजम् ६ शोणितम् ७ लोहितम् ८ असृक् ९ शोणम् १० लोहम् ११ चर्म्मजम् १२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, -- “तद्विशुद्धं हि रुधिरं बलवर्णसुखायुषा । युनक्ति प्राणिनं प्राणः शोणितं ह्यनुवर्त्तते ॥” “वलदोषप्रमाणाद्वा विशुद्ध्या रुधिरस्य वा । रुधिरं स्रावयेज्जन्तोराशयं प्रसमीक्ष्य वा ॥” इति चरके सूत्रस्थाने चतुर्व्विंशेऽध्याये ॥ “चतुर्व्विधं यदेतद्धि रुधिरस्य निवारणम् । सन्धानं स्कन्दनञ्चैव पाचनं दहनन्तथा ॥ वणं कषायः सन्धत्ते रक्तं स्कन्दयते हिमम् । तथा सम्पाचयेद्भस्म दाहः सङ्कोचयेत् शिराः ॥ अस्कन्दमाने रुधिरे सन्धानानि प्रयोजयेत् । सन्धाने स्रस्यमाने तु पाचनैः समुपाचरेत् ॥ कल्पैरेतैस्त्रिभिर्वैद्यः प्रयतेत यथाविधि । असिद्धिमत्सु चैतेषु दाहः परम इष्यते ॥ सशेयदोषे रुधिरे न व्याधिरतिवर्त्तते । सावशेवे ततः स्थेयं न तु कुर्य्यादतिक्रमम् ॥ देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणैव धार्य्यते ।

तस्माद्यत्नेन संरक्ष्यं रक्तं जीव इति स्थितिः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुर्द्दशेऽध्याये ॥ रुधिरस्रावेऽनध्ययनमुक्तं यथा, मनौ । ४ । १२२ । “रुधिरे च स्रुते गात्राच्छस्त्रेण च परिक्षते । सामध्वनावृग्यजुषी नाधीयीत कदाचन ॥”) कुङ्कुमम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ११ । २० । “राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी । गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा ॥”) रुधिरः, पुं, (रुध + किरच् ।) मङ्गलग्रहः । इति मेदिनी ॥ रुधिराख्यं, क्ली, (रुधिरमिति आख्या यस्य ।) मणिभेदः । यथा, -- “हुतभुग्रूमादाय दानवस्य यथेप्सितम् । नर्म्मदायां निचिक्षेप किञ्चिद्धीनादि भूतले ॥ तत्रेन्द्रगोपकलितं शुकवक्त्रवर्णं संस्थानतः प्रकटपीलुसमानमात्रम् । नानाप्रकारविहितं रुधिराख्यरत्न- मुद्धृत्य तस्य खलु सर्व्व समानमेव ॥ मध्येन्दुपाण्डरमतीवविशुद्धवर्णं तच्चेन्द्रनीलसदृशं पटलं तुले स्यात् । सैश्वर्य्यभृत्यजननं कथितं तदेव पक्वञ्च तत् किल भवेत् सुरवज्रवर्णम् ॥” इति गारुडे ७८ अध्यायः ॥ रुप, य इर् विमोहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् ।) विमोह आकुली- करणम् । य, रुप्यत्रि लोकं लोकः । इर्, अरु- पत् अरोपीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ रुमा, स्त्री, सुग्रीवभार्य्या । विशिष्टलवणाकरः । इति मेदिनी । मे, २७ ॥ रुम्रः, पुं, (रम् + “चकिरम्योरुच्चोपधायाः ।” उणा० २ । १४ । इति रक् उपधायाश्च उत्वम् ।) अरुणः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रुरुः, पुं, (रौतीति । रु + “रुशातिभ्यां क्रुन् ।” उणा० ४ । १०३ । इति क्रुन् ।) मृगविशेषः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ५० । ७ । “रुरून् कृष्णमृगांश्चैव मेध्यांश्चान्यान् वनेचरान् । वाणैरुन्मथ्य विविधैर्ब्राह्मणेभ्यो न्यवेदयत् ॥”) अस्य मांसगुणाः । स्निग्धत्वम् । गुरुत्वम् । मन्दाग्निबलप्रदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ दैत्यभेदः । इति मेदिनी । रे, ७९ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५३ । १७१ । “एकानंशे शिवे दुर्गे नारायणि सरस्वति । भद्रकालि महालक्ष्मि सिद्धिरुरुविदारिणि ॥” क्रूरसत्त्वविशेषः । तस्य भारशृङ्ग इति नाम । इति भागवतटीकायां श्रीधरः । ५ । २६ । ११ ॥ यथा च देवीभागवते । ८ । २२ । १० -- ११ । “इह लोकेऽमुना ये तु हिंसिता जन्तवः पुरा । त एव रुरवो भूत्वा परत्र पीडयन्ति तम् ॥ तस्माद्रौरवमित्याहुः पुराणज्ञा मनीषिणः ।

रुरुः सर्पादतिक्रूरो जन्तुरुक्तः पुरातनैः ॥” स्वनामख्यातमुनिविशेषः । स तु च्यवनस्य पौत्त्रः । अयमेव निजायुषोऽर्द्धं दत्त्वाप्रियां जीवयामास । अस्य विवरणं देवीभागवते २ स्कन्धे ८ अध्याय- मारभ्य तथा महाभारते १ पर्व्वणि ५ अध्याय- मारभ्य द्रष्टव्यम् ॥) रुवुः, पुं, (रु + कुः ।) एरण्डवृक्षः । इति रत्न- माला ॥ रक्तैरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (एरण्डशब्देऽस्य विषयो ज्ञातव्यः ॥) रुवुकः, पुं, (रुवुरेव । रुवु + स्वार्थे कन् ।) एरण्ड- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ रक्तैरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुवुक्, पुं, एरण्डवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ रुवूकः, पुं, एरण्डवृक्षः । इत्यमरः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “शुल्कएरण्ड आमण्डुश्चित्रो गन्धर्व्वहस्तकः । पञ्चाङ्गुलो वर्द्धमानो दीर्घदण्डोऽप्यदण्डकः ॥ वातारिस्तरुणश्चापि रुवूकश्च निगद्यते । रक्तोऽपरो रुवूकः स्यादुरुवूको रुवूस्तथा ॥ व्याघ्रपुच्छश्च वातारिश्चञ्चुरुत्तानपादकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रुश, औ श हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-अनिट् ।) औ, अरुक्षत् । श, रुशति रोक्ष्यति । इति दुर्गादासः ॥ रुष, क क्रुधि । इति कविकल्कद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, रोषयति । इति दुर्गा- दासः ॥ रुष, ञि वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) ञि, रुष्टः रुषितोऽस्ति । रुरोष । इति दुर्गादासः ॥ रुष, य इर् ञि क्रुधि । इति कविकल्कद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् ।) य, रुष्यति भृत्याय भूपालः । इर्, अरुषत् अरोषीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । ञि, रुष्टः रुषितो- ऽस्ति । इति दुर्गादासः ॥ रुषा, स्त्री, (रुष् + क्विप् । भागुरिमते टाप् ।) अमर्षः । तत्पर्य्यायः । क्रोधः २ मन्युः ३ क्रुधा ४ क्रुत् ५ कोपः ६ प्रतिघः ७ रोषः ८ रुट् ९ । इति हेमचन्द्रः । २ । २१२ ॥ रुषितः, त्रि, (रुष्यति स्मेति । रुष + क्तः । “रुष्य- मत्वरसंघुषास्वनाम् ।” ७ । २ । २८ । इति पक्षे इट् ।) क्रोधयुक्तः । यथा, -- “तं नागपाशैर्वलिनन्दनो बली घ्नन्तं स्वसैन्यं रुषितो वबन्ध ह ॥” इति श्रीभागवते वाणयुद्धे ६२ अध्यायः ॥ रुष्टः, त्रि, (रुष्यते स्मेति । रुष + क्तः । “रुष्यमत्वर- संघुषास्वनाम् ।” ७ । २ । २८ । इति इडभावः ।) क्रोधयुक्तः । यथा, -- “शिवे ढष्टे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन ॥” इति तन्त्रसारः ॥