शब्दकल्पद्रुमः/रुह

पृष्ठ ४/१७३

रुह, ञि ज औ जन्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-अनिट् ।) ञि, रूढोऽस्ति । ज, रोहः रुहः । औ, अरुक्षत् । जनिर्जन्म । रोहति जन्तुर्ज्जायते इत्यर्थः । रुह जन्मनि प्रादुर्भावे इति प्राञ्चः । जन्मप्रादुर्भावयोरेको- ऽर्थः । इति गोविन्दभट्टचतुर्भुजमिश्रौ । रमा- नाथस्तु प्रादुर्भावः स्फूर्त्तिरिति भेदमाह । इति दुर्गादासः ॥ रुहः, त्रि, (रोहतीति । रुह + “इगुपधज्ञेति । ३ । १ । १३५ । इति कः ।) जातः । आरूढः । (यथा, मनुः । १ । ४८ । “बीजकाण्डरुहाण्येव प्रताना वल्ल्य एवच ॥”) रुहकं, क्ली, छिद्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रुहा, स्त्री, (रोहति छिन्नापि पुनरुत्पद्यते इति । रुह + कः । टाप् ।) दूर्व्वा । इत्यमरः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “सहस्रवीर्य्या दूर्व्वा तु मङ्गल्या भार्गवी रुहा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “नीलदूर्व्वा रुहानन्ता भार्गवी शतपर्व्विका । शष्पं सहस्रवीर्य्या च शतवल्ली च कीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महासमङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुहिरुहिका, स्त्री, (रुह + इन् । रुहिरुत्पत्तिः । रुहिरुहिणा पुनः पुनरुद्भवेन कायतीति । कै + कः । टाप् ।) उत्कण्ठा । इति पुराणम् ॥ रुह्वा, [न्] पुं, (रोहतीति । रुह + “शीङक्रुशि- रुहीति ।” उणा० ४ । ११३ । इति क्वनिप् ।) वृक्षः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रूक्ष, त् क पारुष्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) “दीर्घी । तथा च । ‘स पुनातु व्रजे यश्च गोरजःपातरूक्षितौ । शिशुरुच्छिद्य यमजौ निष्पिपेष तरू क्षितौ ॥’ इति कीचकयमकम् ॥ पारुष्यमस्निग्धीभावः । रूक्षयति रूक्षापयति केशः तैलाभावादिति शेषः ।” इति दुर्गादासः ॥ रूक्षं, त्रि, (रूक्षयतीति । रूक्ष पारुष्ये + पचा- द्यच् ।) अप्रेम । अचिक्वणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २२४ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५३ । ६ । “ऊर्द्ध्वाङ्गुलिः स कण्डूयन् धुन्वन् रूक्षान् शिरो- रुहान् ॥”) रूक्षः, पुं, वृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ वरकतृणम् ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ रूक्षगन्धकः, पुं, (रूक्षो गन्धो यस्य । कन् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रूक्षणात्मिका, स्त्री, (रूक्षण मात्मा यस्याः । कन् । टापि अत इत्वम् ।) लङ्काधान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रूक्षदर्भः, पुं, (रूक्षः कर्कशो दर्भः ।) हरिदर्भः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रूक्षपत्रः, पुं, (रूक्षाणि पत्राणि यस्य ।) शाखोट- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रूक्षप्रियः, पुं, (रूक्षस्य प्रियः ।) ऋषभौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

रूक्षस्वादुफलः, पुं, (रूक्षं स्वादु च फलं यस्य ।) धन्वनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रूक्षा, स्त्री, (रूक्षयतीति । रूक्ष + अच् + टाप् ।) दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रूढं, त्रि, (रुह + क्तः ।) जातम् । (यथा, रघुः । ६ । ४१ । “येन स्त्रियः संश्रयदोषरूढं स्वभावलोलेत्ययशः प्रमृष्टम् ॥”) प्रसिद्धम् । इति मेदिनी । ढे, ३ ॥ (यथा, रघुः । २ । ५३ । “क्षतात् किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्त्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः ॥”) रूढः, पुं, (रुह + क्तः ।) प्रकृतिप्रत्ययार्थमनपेक्ष्य शाब्दबोधजनकः शब्दः । यथा, -- “मुख्यो लाक्षणिको गौणः शब्दः स्यादौपचा- रिकः । यौगिको योगरूढो वा रूढो वा मुख्य एव सः ॥” इति शाब्दिकाः ॥ * ॥ अपि च । रूढं नाम लक्षयति विभजते च । “रूढं सङ्केतवन्नाम सैव संज्ञेति कीर्त्त्यते । नैमित्तिकी पारिभाषिक्यौपाधिक्यपि तद्भिदा ॥” यन्नाम यादृशार्थे सङ्केतितमेव न तु यौगिकमपि तद्रूढम् । योगरूढन्तु पङ्कजादिकं न तथा रूढा- नामेव च संज्ञापदेनाभिलप्यते । न तु रूढा- दिवत् संज्ञापि नाम्नोऽवान्तरभेदः । येन विभागव्याघातः स्यात् । संज्ञायाश्च त्रयो भेदाः नैमित्तिकी पारिभाषिकी औपाधिकी चेति । पाचकपाठकादयस्तु न संज्ञाः सङ्केतशून्यत्वा- दिति वक्ष्यते ॥ ये तु रूढस्य नाम्नश्चतुर्विधत्व- माहुस्तन्मतमुपन्यस्यति । “जातिद्रव्यगुणस्पन्दैर्धर्म्मैः सङ्केतवत्तया । जातिशब्दादिभेदेन चातुर्विध्यं परे जगुः ॥” गोगवयादीनां गोत्वादिजात्या । पश्वाढ्यादीनां लाङ्गुलधनादिद्रव्येण । धन्यपिशुनादीनां पुण्य- द्वेषादिगुणेन । चलचपलादीनाञ्च शब्दानां कर्म्मणावच्छिन्नशक्तिमत्त्वाच्चातुर्विध्यमेव रूढा- नामिति । यदुक्तं दण्ड्याचार्य्यैः । “शब्दैरेभिः प्रतीयन्ते जातिद्रव्यगुणक्रियाः । चातुर्विध्यादमीषान्तु शब्द उक्तश्चतुर्विधः ॥” इति तदेतज्जड-मूक-मूर्खादीनामन्यशून्यादीनाञ्च शब्दानामपरिग्रहापत्त्या परित्यक्तमस्माभिः ॥ * ॥ नैमित्तिकसंज्ञां लक्षयति । “जात्यवच्छिन्नसङ्केतवती नैमित्तिकी मता । जातिमात्रे हि सङ्के ताद्व्यक्तेर्भाणं सुदुष्करम् ॥” यन्नामजात्यवच्छिन्नसङ्केतवत् सा नैमित्तिकी संज्ञा यथा गोचैत्रादिः । सा हि गोत्वचैत्रत्वादि- जात्यवच्छिन्नमेव गवादिकमभिधत्ते न तु गोत्वा- दिजातिमात्रम् । गोपदं गोत्वे सङ्केतितमित्या- कारकग्रहाद्गामानयेत्यादौ गोत्वादिना गवा- देरन्वयानुपपत्तेश्च एकशक्तत्वग्रहस्यान्यानुभाव- कत्वेऽतिप्रसङ्गात् ॥ * ॥ पारिभाषिकीमौपाधि- कीञ्च संज्ञां क्रमेण लक्षयति ।

“उभयावृत्तिधर्म्मेण संज्ञा स्यात् पारिभाषिकी । औपाधिकी त्वनुगतोपाधिना या प्रवर्त्तते ॥” उभयावृत्तिधर्म्मावच्छिन्नसङ्केतवती संज्ञा पारि- भाषिकी । यथाकाशडित्थादिः । या चानुगतो- पाध्यवच्छिन्नसङ्केतवती संज्ञा सा त्वौपाधिकी । यथा भूतदूतादिः । सा हि सचेतनवृत्तिविशेष- गुणवत्त्ववार्त्ताहारकत्वाद्यनुगतोपाधिपुरस्कारे- णैव प्रवर्त्तते । इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ रूढिः, स्त्री, (रुह + क्तिन् ।) जन्म । प्रादुर्भावः । (प्रसिद्धिः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । २७१ । “रुढिः परम्परायाता सेयमस्मद्गृहे स्थिता ॥” आरोहणम् । यथा, तत्रैव । १ । २८५ । “यात्याश्रितः किल समाश्रयणीयलभ्यां निन्द्यां गतिं जगति सर्व्वजनार्च्चितां वा । गच्छत्यधस्तृणगुणः श्रितकूपयन्त्रः पुष्पाश्रया सुरशिरोभुवि रूढिमेति ॥”) रूढशब्दनिष्ठशक्तिः । यथा, -- “लब्धात्मिका सती रूढिर्भवेद्योगापहारिणी । कल्पनीया तु लभते नात्मानं योगवाधतः ॥” इति कुमारभट्टकारिका ॥ रूप, त् क तत्कृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) तत्कृती रूपकरणम् । अरुरूपत् प्रतिमां शिल्पी । प्रति- माया रूपं करोतीत्यर्थः । निपूर्व्वः स्वरूप- कथने । अनुमानं निरूप्यत इत्यनुमानखण्डम् । इति दुर्गादासः ॥ रूपं, क्ली, (रूयते कीर्त्त्यते रौतीति वा । रु + “खष्पशिल्पशष्पेति ।” उणा० ३ । २८ । इति पः दीर्घश्च । रूपयतीति । रुप् + अच् वा ।) स्वभावः । सौन्दर्य्यम् । नामकम् । पशुः । शब्दः । ग्रन्थावृत्तिः । नाटकादिः । आकारः । (यथा, मनुः । ७ । ७७ । “तदध्यास्योद्बहेद्भार्य्यां सवर्णां लक्षणान्विताम् । कुले महति सम्भूतां हृद्यां रूपगुणान्विताम् ॥”) श्लोकः । इति मेदिनीशब्दरत्नावलीभूरि- प्रयोगाः ॥ (स्वरूपम् । यथा, मनुः । ८ । ४५ । “देशं रूपञ्च कालञ्च व्यवहारविधौ स्थितः ॥”) शुक्लादिः । नामकस्थाने नाणकम् । इति नानार्थरत्नमालाविश्वहेमचन्द्राः ॥ * ॥ रूपन्तु षोडशविधम् । यथा । ह्रस्वम् १ दीर्घम् २ स्थूलम् ३ चतुरस्रम् ४ वृत्तम् ५ शुक्लम् ६ कृष्णम् ७ नीलारुणम् ८ रक्तम् ९ पीतम् १० कठिनम् ११ चिक्कणम् १२ श्लक्ष्णम् १३ पिच्छि- लम् १४ मृदु १५ दारुणम् १६ । इति महा- भारते मोक्षधर्म्मः ॥ * ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “अङ्गान्यभूषितान्येव केनचिद्भूषणादिना । येन भूषितवद्भान्ति तद्रूपमिति कथ्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ न्यायमते तत् चक्षुरिन्द्रियग्राह्यम् । द्रव्यादि- प्रत्यक्षकारणम् । चक्षुः सहकारि । शुक्लाद्य- नेकप्रकारम् । जलादिपरमाणुरूपं नित्यम् । अन्यत्र अनित्यम् । यथा, --

पृष्ठ ४/१७४

“चक्षुर्ग्राह्यं भवेद्रूपं द्रव्यादेरुपलम्भकम् । चक्षुषः सहकारि स्याच्छुक्लादिकमनेकधा । जलादिपरमाणौ तन्नित्यमन्यत् सहेतुकम् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ उत्तरपदस्थरूपादिशब्दस्य उपमानवाचक- त्वम् । यथा, -- “स्युरुत्तरपदे प्रख्यः प्रकारः प्रतिमो निभः । भूतरूपोपमाः काशः सन्निभः प्रथितः परः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ अतिशयरूपस्य दोषो यथा, -- उमोवाच । “रूपातिशयसम्पन्ना नानागुणसमन्विताः । किमर्थं दुःखिता जाताः कान्तसौख्यविवर्ज्जिताः ॥ ईश्वर उवाच । दमयन्ती तथा सीता रूपातिशयपारगा । दुःखिता तेन संजाता कान्तसौख्यविवर्ज्जिता ॥ अहल्या बन्धकी जाता कपिलस्य तु योषिता । रूपस्य तु प्रभावेण दासी जाता तिलोत्तमा ॥ तस्माद्रपञ्च नेच्छन्ति लक्षणज्ञास्तपोधनाः । अतिरूपेण स्वल्पायुः पुरुषो योषितोऽपि वा । अथवा सौख्यहीनस्तु जायते तु महातपे ॥” इति देवीपुराणे नन्दाकुण्डप्रवेशाध्यायः ॥ तद्बैदिकपर्य्यायः । निर्णिक् १ वव्रिः २ वर्पः ३ वपुः ४ अमतिः ५ अप्सः ६ प्सुः ७ अप्नः ८ पिष्टम् ९ पेशः १० कृशनम् ११ प्सरः १२ अर्ज्जुनम् १३ ताम्रम् १४ अरुषम् १५ शिल्पम् १६ । इति षोडशरूपनामानि । इति वेद- निघण्टौ ३ अध्यायः ॥ रूपकं, क्ली, (रूपयतीति । रूपि + ण्वुल् ।) नाटकम् । (“तस्य रूपकसंज्ञाहेतुमाह । रूपा- रोपात्तु रूपकम् । रूपकस्य भेदानाह । नाटकमथ प्रकरणं भाणव्यायोगसमवकारडिमाः । ईहामृगाङ्कवीथ्यः प्रहसनमिति रूपकाणि दश ॥ किञ्च । नाटिका त्रोटकं गोष्ठी सट्टकं नाट्यरासकम् । प्रस्थानोल्लाप्यकाव्यानि प्रेङ्खणं रासकं तथा ॥ संलापकं श्रीगदितं शिल्पकञ्च विलासिका । दुर्मल्लिका प्रकरणी हल्लीशो भाणिकेति च ॥ अष्टादश प्राहुरुपरूपकाणि मनीषिणः । विना विशेष सर्व्वेषां लक्ष्म नाटकवन्मतम् ॥” इति साहित्यदर्पणे ६ परिच्छेदः ॥) मूर्त्तम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ५५ । ४३ । “आदिश्यताञ्च चित्रे किमालिखामीह रूप- कम् ॥”) काव्यालङ्करणम । इति मेदिनी । के, १४८ ॥ शेषस्य लक्षणं यथा, -- “रूपकं रूपितारोपात् विषये निरपह्नवे । तत् परम्परितं साङ्गं निरङ्गमिति च त्रिधा ॥ यत्र कस्यचिदारोपः परारोपणकारणम् । तत् परम्परितं श्लिष्टाश्लिष्टशब्दनिबन्धनम् ॥

प्रत्येकं केवलं मालारूपञ्चेति चतुर्व्विधम् । अङ्गिनो यदि साङ्गस्य रूपणं साङ्गमेव तत् ॥ समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्त्ति च । आरोप्याणामशेषाणां शाब्दत्वे प्रथमं मतम् ॥ यत्र कस्यचिदार्थत्वमेकदेशविवर्त्ति तत् । निरङ्गं केवलस्यैव रूपणं तदपि द्बिधा ॥ माला केवलरूपत्वात् तेनाष्टौ रूपके भिदाः ॥” इति साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदः ॥ अपि च । “अभेदो भासते यस्मिन्नुपमानोपमेययोः । रूपकं कथ्यते सद्भिरलङ्कारोत्तमं यथा ॥ तन्वि युष्मन्मखाम्भोजं लोलालकमधुव्रतम् । न कस्य हरते चेतो लसद्दशनकेशरम् ॥ अस्त्यनेकप्रकारत्वं रूपकोपमयोरपि । संक्षेपेणोक्तमन्यत्तु सुधीभिरवधीयताम् ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ संख्याविशेषः । यथा, -- “सञ्चाली प्रोच्यते गुञ्जा सा तिस्रो रूपकं भवेत् । रूपकैर्द्दशभिः प्रोक्तः कलञ्जो नाम नामतः ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ (उपमानम् । यथा, साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदे समासोक्त्यलङ्कारे । “यत्र तु रूप्यरूपकयोः सादृश्यमस्फुटमिति ॥” पुं, मुद्रा । यथा, कथासरित्सागरे । ७८ । १३ । “अल्पे परिकरेऽप्येभिरियद्भिः स्वर्णरूपकैः । किमेष व्यसनं पुष्णात्यथ कञ्चन सद्ब्ययम् ॥” तथाच बृहत्संहितायाम् । ८१ । १२ । “गुञ्जात्रयस्य मूल्यं पञ्चाशद्रूपका गुणयुतस्य ॥”) रूपतत्त्वं, क्ली, (रूपस्य तत्त्वम् ।) शीलम् । यथा, -- “स्याद्रूपं लक्षणं भावश्चात्मप्रकृतिरीतयः । सहजो रूपतत्त्वञ्च धर्म्मसर्गो निसर्गवत् ॥” इति हेमचन्द्रः । ६ । १२ ॥ रूपधारी, [न्] (रूपं धरतीति । धृ + णिनिः ।) सौन्दर्य्यविशिष्टः । यथा, -- “ततो विकटरूपोऽसौ सर्व्वशास्त्रार्थपारगः । विवाहयद्द्विजसुतां रूपेणानुपमां द्विजः ॥ सावमेने च भर्त्तारं सुशीलमपि भाविनी । विरूपमिति मन्वाना ततः सोऽभूत् सुदुःखितः ॥ ततो निर्व्वेदसंयुक्तो गत्वाश्रमपदं महत् । इरावत्यास्तटे श्रीमान् रूपधारिणमासदत् ॥ तमाराध्य जगन्नाथं नक्षत्रपुरुषेण हि । सुरूपतामवाप्याग्र्यां तस्मिन्नेव च जन्मनि ॥” इति वामनपुराणे ७६ अध्यायः ॥ रूपनाशनः, पुं, (रूपस्य नाशनं अदर्शनं यत्र ।) पेचकः । इति शब्दरत्नावली ॥ रूपवान्, [त्] त्रि, (रूपमस्यास्तीति । रूप + “रसादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९५ । इति मतुप् । मस्य वः ।) आकारविशिष्टः । (यथा, भाग- वते । २ । ५ । २७ । “वायोरपि विकुर्व्वाणात् कालकर्म्मस्वभावतः । उदपद्यत वै तेजो रूपवत् स्पर्शशब्दवत् ॥”)

सौन्दर्य्ययुक्तः । (यथा, महाभारते । ३ । ४५ । १२ । “सत्यवाक् पूजितो वक्ता रूपवाननहङ्कृतः ॥”) रूपाजीवा, स्त्री, (रूपेण सौन्दर्य्येण आजीव- तीति । आ + जीव् + अच् । टाप् ।) वेश्या । इत्यमरः । २ । ६ । १९ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३६ । ३ । “रूपाजीवाश्च वादिन्यो बणिजश्च महाधनाः । शोभयन्तु कुमारस्य वाहिनीः सुप्रसारिताः ॥”) रूपास्त्रः, पुं, (रूपमेव अस्त्रं यस्य ।) कामदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रूपिका, स्त्री, (रूपमस्या अस्तीति । रूप + ठन् ।) श्वेतार्कवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते । ५ । ६ । “पललं तिलतैलञ्च रूपिकायाः पयो गुडः ॥”) रूपेश्वरी, स्त्री, (रूपाणामीश्वरी ।) देवीविशेषः । सा तु प्रभवादिषष्टिवर्षान्तर्गतैकविंशवर्षे पूज्या । यथा, -- “रूपेश्वरी प्रकर्त्तव्या वृषयुग्मव्यवस्थिता । जटामुकुटभारेन्दुत्रिशूलोरगभूषणा ॥ मणिमौक्तिकशोभाढ्या सितचन्दनचर्च्चिता । पूजिता कुसुमैर्हृद्यैः सर्व्वकामफलप्रदा ॥” इति देवीपुराणे संवत्सरदेवताविंशतिविधिः प्रथमः ॥ रूप्यं, क्ली, (आहतं रूपं अस्यास्तीति । रूप् + “रूपादाहतप्रशंसयोर्यप् ।” ५ । २ । १२० । इति यप् ।) आहतस्वर्णरजतम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९१ ॥ हेम रूप्यञ्च आहतं अश्ववराहपुरुषादि- रूपमुत्थापयितुं निर्घातिकया ताडितं रूप्य- मुच्यते रूपाय आहतं रूप्यं ढघे कादिति ष्ण्यः । इति भरतः ॥ * ॥ धातुविशेषः । रूपा इति भाषा ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३९ । ७९ । “सुवर्णस्य मलं रूप्यं रूप्यस्यापि मलं त्रपु । ज्ञेयं त्रपु मलं सीसं सीसस्यापि मलं मलम् ॥”) तत्पर्य्यायः । शुभ्रम् २ वसुश्रेष्ठम् ३ रुधिरम् ४ चन्द्रलोहकम् ५ श्वेतकम् ६ महाशुभ्रम् ७ रजतम् ८ तप्तरूपकम् ९ चन्द्रभूति १० सितम् ११ तारम् १२ कलधूतम् १३ इन्द्रलोहकम् १४ रौप्यम् १५ धौतम् १६ सौधम् १७ चन्द्र- हासम् १८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ खर्ज्जूरम् १९ दुर्व्वर्णम् २० श्वेतम् २१ रङ्गबीजम् २२ राज- रङ्गम् २३ लोहराजकम् २४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ कलधौतम् २५ । इति जटाधरः ॥ अस्य गुणाः । स्निग्धत्वम् । कषायत्वम् । अम्लत्वम् । विपाके मधुरत्वम् । सरत्वम् । वातपित्तहरत्वम् । रुच्यत्वम् । वलीपलितनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ अथ रूप्यस्योत्पत्तिनामलक्षण- गुणाः । “त्रिपुरस्य वधार्थाय निर्निमेषैर्व्विलोकनैः । निरीक्षयामास शिवः क्रोधेन परिपूरितः ॥ ततस्तूल्का समपतत्तस्यैकस्माद्विलोकनात् ।

पृष्ठ ४/१७५

अतो रुद्रः समभवद्बैश्वानर इव ज्वलन् ॥ द्वितीयादपतन्नेत्रादश्रुबिन्दुस्तु वामकात् । तस्माद्रजतमुत्पन्नमुक्तकर्म्मसु योजयेत् ॥ कृत्रिमञ्च भवेत्तद्धि रङ्गादिरसयोगतः । रूप्यन्तु रजतं तारं चन्द्रकान्ति सितं शुभम् ॥ गुरु स्निग्धं मृदु श्वेतं दाहच्छेदघनक्षयम् । स्वर्णाद्यं चन्द्रवत् स्वच्छं रूप्यं नवगुणं शुभम् ॥ कठिनं कृत्रिमं रूक्षं रक्तं पीतं दलं लघु । दाहच्छेदघनैर्नष्टं रूप्यं दुष्टं प्रकीर्त्तितम् ॥ रूप्यं शीतं कषायाम्लं स्वादुपाकरसं सरम् । वयसः स्थापनं स्निग्धं लेखनं वातपित्तजित् ॥ प्रमेहादिकरोगांश्च नाशयत्यचिरात् ध्रुवम् । तारं शरीरस्य करोति तापं विध्वंसनं यच्छति शुक्रनाशम् । वीर्य्यं बलं हन्ति तनोश्च पुष्टिं महागदान् पोषयति ह्यशुद्धम् ॥” अथ मारणाय योग्यं रूप्यमाह । “गुरु स्निग्धं मृदु श्वेतं दाहच्छेदघनक्षयम् । वर्णाढ्यं चन्द्रवत् स्वच्छं तारे नवगुणं स्मृतम् ॥” अथायोग्यम् । “कठिनं कृत्रिमं रूक्षं रक्तं पीतं दलं लघु । दाहच्छेदघनैर्नष्टं रूप्यं दुष्टं प्रकीर्त्तितम् ॥” अथ शोधनविधिः । “पत्तलीकृतपत्राणि तारस्याग्नौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत् तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके ॥ गोमूत्रे च कुलत्थानां कषाये च त्रिधा त्रिधा । एवं रजतपत्राणां विशुद्धिः संप्रजायते ॥” अथाशुद्धस्य रूप्यस्य दोषमाह । “रूप्यं ह्यशुद्धन्तु करोति तापं विध्वंसनं वीर्य्यबलक्षयञ्च । देहस्य पुष्टिं हरते तनोति रोगांस्ततः शोधनमस्य कुर्य्यात् ॥” अथ रूप्यस्य मारणविधिः । “भागैकं तालकं मर्द्यं याममम्लेन केनचित् । तेन भागत्रयं तारपत्राणि परिलेपयेत् ॥ धृत्वा मूषापुटे रुद्ध्वा पुटेत् त्रिंशद्वनोपलैः । समुद्धृत्य पुनस्तालं दत्त्वा रुद्ध्वा पुनः पचेत् । एवं चतुर्द्दशपुटैस्तारं भस्म प्रजायते ॥” अन्यप्रकारः । “स्नुहीक्षीरेण संपिष्टं माक्षिकं तेन लेप- येत् । तालकस्य प्रकारेण तारपत्राणि बुद्धिमान् । पुटे चतुर्द्दशपुटैस्तारं भस्म प्रजायते ॥” एवं मारितस्य रूप्यस्य गुणाः । “रूप्यं शीतं कषायाम्लं स्वादुपाकरसं सरम् । वयसः स्थापनं स्निग्धं लेखनं वातपित्तजित् ॥ प्रमेहादिकरोगांश्च नाशयत्यचिरात् ध्रुवम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अथ रूप्यकरणम् । “मध्वाज्यं गुडताम्रञ्च करेणा माक्षिकं रसम् । धमनाच्च भवेद्रौप्यं सुवर्णकरणं शृणु ॥” इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥

रूप्यं, त्रि, (प्रशस्तं रूपं अस्यास्तीति । रूप + “रूपादाहतप्रशंसयोर्यप् ।” ५ । २ । १२० । इति यप् ।) सुन्दरम् । इति मेदिनी । ये, ५० ॥ (क्ली, उपमेयम् । यथा, साहित्यदर्पणे १० परि- च्छेदे समासोक्त्यलङ्कारे । “तत्र हि तिमिरांशुकयोर्रूप्यरूपकभावो द्बयो- रावरकत्वेन स्फुटमिति ॥” * ॥ पुं, प्रत्ययविशेषः । स च तत आगत इत्येतस्मिन्विषये “हेतुमनुष्ये- भ्योऽन्यतरस्यां रूप्यः ।” ४ । ३ । ८१ । इति सूत्रेण हेतुभ्यो मनुष्येभ्यश्चान्यतरस्यां भवति ॥ यथा समादागतं समरूप्यम् । देवदत्तरूप्यम् ॥) रूप्याध्यक्षः, पुं, (रूप्यस्य रूप्ये वा अध्यक्षः ।) नैष्किकः । इत्यमरः ॥ रूप्यं रजतं तदेव निष्कं पूर्ब्बवत् ष्णिकः रजताध्यक्षो नैष्किकः । टङ्कक- पतिर्नैष्किक इत्यन्ये । पुरुषाश्वादिरूपं गठितं रजतं रूप्यं तस्याध्यक्षो नैष्किक इति केचित् । इति भरतः ॥ रूवुकः, पुं, एरण्डः । इति शब्दमाला ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “शुक्लएरण्ड आमण्डुश्चित्रो गन्धर्व्वहस्तकः । पञ्चाङ्गुलो वर्द्धमानो दीर्घदण्डोऽप्यदण्डकः ॥ वातारिस्तरुणश्चापि रूवुकश्च निगद्यते । रक्तोऽपरो रुवुकः स्यादुरुवुको रुवुस्तथा । व्याघ्रपुच्छश्च वातारिश्चञ्चुरुत्तानपादकः ॥” इति भापप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रूष, त् क विस्फुरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) दीर्घी । मूर्द्धन्योपधः । अरुरूषत् । इति दुर्गादासः ॥ रूषकः, पुं, (रूषयतीति । रूष + ण्वुल् ।) वासकः । इति जटाधरः ॥ रूषितं, त्रि, (रूष + क्तः ।) गुण्डितम् । इत्यमरः ॥ द्वे धूलिगुण्डकेनैव म्रक्षिते । गुडि क वेष्टे रूष त् क स्याद्बिस्फुरणे क्तः । इति भरतः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४२ । १५ । “यः सुखेनोपधानेषु शेते चन्दनरूषितः । वीज्यमानो महार्हाभिः स्त्रीभिर्मम सुतोत्तमः ॥”) रे, व्य, सम्बोधनविशेषः । यथा, -- “सम्बोधनेऽङ्ग भोः पाट् प्याट् हे है हं होऽरे रेऽपि च ।” इति हेमचन्द्रः । ६ । १७३ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३२ । १५५ । “तत्र मन्दमिवालोक्य साभिप्रायः समां नृपः । पप्रच्छ रे किमीदृक् त्वं सञ्जातः कथ्यता- मिति ॥”) रेक, ऋ ङ शङ्कायाम् । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) शङ्का संशया- रोपः । ऋ, अरिरेकत् । ङ, रेकते पुरुषत्वं स्थाणौ । स्थाणुर्व्वा पुरुषो वेति संशयमारो- पयतीत्यर्थः । रिरेके । इति दुर्गादासः ॥ रेकः, पुं, (रेक शङ्कायाम् अथवा रिच् + घञ् ।) शङ्का । नीचः । विरेचनम् । इति मेदिनी । के, ३१ ॥ (यथा, --

“वस्तिर्वातविकारान् पैत्तान् रेकः कफोद्भवान् वमनम् । क्षौद्रं जयति वलासं सर्पिः पित्तं समीरणं तैलम् ॥” इति वाभटे उत्तरस्थाने ४० अध्याये ॥) भेकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रेकणः, [स्] क्ली, (रिणक्तीति । रिच् + “रिचेर्धने घित् किच्च ।” उणा० ४ । १९८ । इति असुन् । चात् प्रत्ययस्य नुट् । घित्वात् कुत्वम् ।) स्वर्णम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रेका, स्त्री, (रेक शङ्कायाम् + अच् । स्त्रियां टाप् ।) सन्देहः । इति हेमचन्द्रः ॥ रेखा, स्त्री, (लिख्यते इति । लिख विलेखने + “षिद्भिदादिभ्योऽड् ।” ३ । ३ । १०४ । इति भिदादित्वात् अङ् । टाप् । रलयोरैक्यात् लस्य रत्वम् ।) अल्पकम् । छद्म । आभोगः । उल्लेखः । इति विश्वः ॥ उल्लेखस्त्वत्र दण्डाकार- लिपिविशेषः । दाँडी इति कसी इति च भाषा । यथा, -- “यावती यावती रेखा ग्रहाणामष्टवर्गके । तावतीं द्बिगुणीकृत्य अष्टाभिः परिशोधयेत् ॥ अष्टोपरि भवेद्रेखा अष्टाभ्यन्तरबिन्दवः । यत्र रेखा न बिन्दुश्च तत् समं परिकीर्त्तितम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ शरीरस्थरेखया शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “ललाटे यस्य दृश्यन्ते तिस्रो रेखाः समा हि ताः । सुखी पुत्त्रसमायुक्तः स षष्टिं जीवते नरः ॥ चत्वारिंशच्च वर्षाणि द्बिरेखादर्शनान्नरः । विंशत्यब्दमेकरेख आकर्णान्ताः शतायुषः ॥ आकर्णान्तरिता रेखास्तिस्रश्च स्युः शतायुषः । सप्तत्या मूर्द्ध्नि रेखा तु षष्ट्यायुस्तिसृभिर्भवेत् ॥ व्यक्ताव्यक्ताभी रेखाभिर्विंशत्यब्दायुरेव हि । चत्वारिंशच्च वर्षाणि हीनरेखस्तु जीवति ॥ भिन्नाभिश्चैव रेस्वाभिरपमृत्युर्नरस्य हि ॥ त्रिशूलं पट्टिशं वापि ललाटे यस्य दृश्यते । धनपुत्त्रसमायुक्तः स जीवेत् शरदः शतम् ॥ तर्जत्या मध्यमाङ्गुल्या आयूरेखा तु मध्यतः । सम्प्राप्ता या भवेद्रुद्र स जीवेत् शरदः शतम् ॥ कुलरेखा तु प्रथमा अङ्गुष्ठादनुवर्त्तते । मध्यमायाः करे रेखा आयूरेखा अतः परम् ॥ कनिष्ठिकां समाश्रित्य आयूरेखां समादिशेत् । अच्छिन्ना वाविभक्ता वा स जीवेच्छरदः शतम् ॥ यस्य पाणितले रेखा आयुस्तस्य प्रकाशयेत् । शतं वर्षाणि जीवेच्च भोगी रुद्र ! न संशयः ॥ कनिष्ठिकां समाश्रित्य मध्यमायामुपागता । षष्टिं वर्षायुषं कुर्य्यात् आयूरेखा तु मानवम् ॥” इति गारुडे ६३ अध्यायः ॥ * ॥ अपिच । “घनाङ्गुलिश्च सधनस्तिस्रो रेखाश्च यस्य वै । नृपतेः करतलगा मणिबन्धे समुत्थिता ॥ युगमीनाङ्कितकरो भवेत् सत्रप्रदो नरः । वज्राकारश्च धनिनां मत्स्यपुच्छनिभो बुधे ॥

पृष्ठ ४/१७६

शङ्खातपत्रशिविकागजपद्मोपमा नृपे । कुम्भाङ्कुशपताकाभा मृणालाभा निरीश्वरे ॥ दामाभाश्च गजाढ्यानां स्वस्तिकाभा नृपेश्वरे । चक्रासितोमरधनुःकुन्ताभा नृपतेः करे ॥ उदूखलाभा यज्ञाढ्ये वेदीभाश्चाग्निहोत्रिणि । वापीदेवकुलाभाश्च त्रिकोणाभाश्च धार्म्मिके ॥ अङ्गुष्ठमूलगा रेखाः पुत्त्राः सूक्ष्माश्च कारिकाः । प्रदेशिनीगता रेखा कनिष्ठामूलगामिनी ॥ शतायुषञ्च कुरुते छिन्नया तरुतो भयम् । निःस्वाश्च बहुरेखाः स्युर्निर्द्रव्याश्चिवुकैः कृशैः ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ रेखागणितः, पुं, (रेखाया गणितं प्रमाणस्वरू- पादि यत्र ।) श्रीजयसिंहमहाराजपण्डितद्विज- सम्राड्जगन्नाथकृतगणितग्रन्थविशेषः । तस्य संक्षिप्तविवरणम् । यथा, -- “येनेष्टं वाजपेयाद्यैर्म्महादानानि षोडश । दत्तानि द्बिजवर्य्येभ्यो गोग्रामगजवाजिनः ॥ तस्य श्रीजयसिंहस्य तुष्ट्यै रचयति स्फुटम् । द्विजः सम्राड् जगन्नाथो रेखागणितमुत्त- मम् ॥ अपूर्ब्बं विहितं शास्त्रं यत्र कोणाववोधनात् । क्षेत्रेषु जायते सम्यक् व्युत्पत्तिर्गणिते तथा ॥ शिल्पशास्त्रमिदं प्रोक्तं ब्रह्मणा विश्वकर्म्मणे । पारम्पर्य्यवशादेतदागतं धरणीतले ॥ तदुच्छिन्नं महाराजजयसिंहाज्ञया पुनः । प्रकाशितं मया सम्यक् गणकानन्दहेतवे ॥” * ॥ अथ रेखागणिता । अत्र ग्रन्थे पञ्चदशा- ध्यायाः सन्ति । अष्टसप्तोत्तरचतुःशतम् शक- लानि सन्ति । तत्र प्रथमाध्याये अष्टचत्वारिंश- च्छकलानि । तत्रादौ परिभाषा । यः पदार्थः दर्शनयोग्यः विभागानर्हः स बिन्दुर्वाच्यः । यः पदार्थः दीर्घः विस्ताररहितः विभागार्हः स रेखाशब्दवाच्यः । विस्तारदैघ्ययोर्यद्भिद्यते तद्ध- रातलं तदेव क्षेत्रम् । तद्द्विविधं एकं जलवत् समं द्बितीयं विषमम् । अथ रेखापि द्विविधा । एका वक्रा अन्या सरला । अथ सरलरेखालक्षणम् । यस्यां न्यस्ता बिन्दवः अवलोकिताः सन्त एक- बिन्दुनाच्छाद्यन्ते सा सरला अन्यथा कुटला । धरातलमपि समं विषमञ्च ज्ञेयम् । समं य आवृणोति । यत् रेखाद्बयं समं समानान्तरं न भवति तस्य यस्मिन् प्रदेशे बह्वन्तरं भवति तद्दिशि वर्द्धितयो रेखयोरन्तरमुत्तरोत्तरं अधिक- मेव भवति यत्राल्पमन्तरं भवति तद्दिशि वर्द्धितयो रेखयोरन्तरमुत्तरोत्तरमल्पमेव भवति यावद्रेखासंयोगं तदनन्तरमन्तरं वर्द्धिष्णु भवति । यत्र कोणशब्दः तत्र सरलरेखाकृत एव कोणो ज्ञेयः । यत्र रेखाशब्दः तत्र सरलैव रेखा ज्ञेया । यत्र भूमितलशब्दः तत्र जलसमीकृत- मेव भूतलं ज्ञेयम् । इति रेखागणितस्य परि- भाषा ॥ रेखाभूमिः, स्त्री, (रेखास्थिता भूमिः ।) लङ्का- सुमेरुपर्व्वतयोर्म्मध्यसूत्रगतदेशः । यथा, --

“यल्लङ्कोज्जयिनीपुरोपरिकुरुक्षेत्रादिदेशान् स्पृशन् सूत्रं मेरुगतं बुधैर्न्निगदिता सा मध्यरेखा भुवः । आदौ प्रागुदयोऽपरत्र विषये पश्चाद्धि रेखो- दयात् स्यात्तस्मात् क्रियते तदन्तरभुवं खेटेष्वृणं स्वं फलम् ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ * ॥ अन्यच्च । रेखोक्ता सूर्य्यसिद्धान्ते । यथा रेखा- मधिकृत्य । “राक्षसालयदेवौकः शैलयोर्म्मध्यसूत्रगाः । रौहितकमवन्ती च तथा सन्निहितं सरः ॥” अस्यार्थः । लङ्कासुमेरुपर्व्वतयोर्म्मध्यसूत्रगा देशा रेखासंज्ञिताः । तान् देशानाह । राहि- तकदेशोऽवन्तीदेशः सन्निहितं सरः कुरुक्षेत्र- ञ्चेत्यथः । रेखायाः पूर्ब्बदेशे परदेशे च यथा- संख्यं सूर्य्योदयकालात् परकालं पूर्ब्बकालञ्च वारप्रवृत्तिः स्यादित्यर्थः । एतेनैतदुक्तं भवति रेखासंज्ञकदेशस्थलोका यदा सूर्य्यं पश्यन्ति तदैव सर्व्वदेशे वारप्रवृत्तिरित्यर्थः । तत्र रेखा पूर्ब्बस्थाः सन्निहितत्वादादौ सूर्य्यं पश्यन्ति तद- नन्तरञ्च रेखास्थाः । अतो रेखापूर्ब्बे सूर्य्यो- दयात् परं वारः । तथा रेखास्थैः सूर्य्ये दृष्टे सति पश्चात् रेखापरस्थाः पश्यन्ति अतो रेखा- परदेशे सूर्य्योदयात् पूर्ब्बं वार इत्यथः । तत्र कालपरिमाणमाह । रेखातो यावन्ति देशा- न्तरयोजनानि तत्सम्मिताभिर्व्विघटीभिः पलैः पादहीनाभिः चतुर्थभागहीनाभिर्व्वारप्रवृत्तिः स्यादित्यर्थः । देशान्तरसाधनप्रकारस्तु सूर्य्य- सिद्धान्ते उक्तः । अत्र तु संक्षेपेण किञ्चित् कथ्यते । गौडे पञ्चदशाधिकशतयोजनानि ११५ । दक्षिणराढे गङ्गातीरे दशाधिकशतम् ११० । भैरवीतीरे विंशत्यधिकशतम् १२० । वङ्गे सुवर्ण- ग्रामादौ चत्वारिंशदधिकशतम् १४० । वारा- णस्यामष्टोत्तरशतम् १०८ देशान्तरम् । एव- मन्यत्राप्यूह्यम् । तन्मतन्तु लोकसंगृहीतमिति किन्तु सूर्य्यसिद्धान्ते अर्द्धरात्रावेव वारप्रवृत्ति- रुक्ता । यथा, -- “वारप्रवृत्तिः प्राग्देशे क्षपार्द्धेऽत्यधिके भवेत् । तद्देशान्तरनाडीभिः पश्चादूने विनिर्द्दिशेत् ॥” इति दीपिकाटीकायामर्थकौमुद्यां गोविन्दा- नन्दः ॥ रेचकं, क्ली, (रेचयतीति । रिच् + णिच् + ण्वुल् ।) कङ्कुष्टमृत्तिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भेदके, त्रि ॥) रेचकः, पुं, (रेचयतीति । रिच् + णिच् + ण्वुल् ।) यवक्षारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जयपाल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्रीडार्थजल- निःक्षेपयन्त्रम् । पिच्कारी इति भाषा । यथा, “सिच्यमानोऽच्युतस्ताभिर्म्महिषीभिः स्म रेचकैः ।

प्रतिषिञ्चन् विचिक्रीडे यक्षीमिर्यक्षराडिव ॥” इति श्रीभागवते । १० । ९० । ९ ॥ (ध्यातृनासिकया प्राणायामाङ्गमुच्यमानवायुः । यथा, भागवते । ३ । २८ । ९ । “प्राणस्य शीधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः ॥” अस्यान्यद्विवरणं प्राणायामशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रेच्यः, पुं, ध्यातृनासिकया प्राणायामाङ्गमुच्यमान- वायुः । यथा, -- “पूरकः कुम्भको रेच्यंः प्राणायामस्त्रिलक्षणः । नासिकाकृष्ट उच्छ्वासो ध्यातुः पूरक उच्यते । कुम्भको निश्चलश्वासो मुच्यमानस्तु रेचकः ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ भेदके, त्रि ॥ रेचनं, (रिच् + ल्युट् ।) मलभेदनम् । तत्प- र्य्यायः । प्रस्कन्दनम् २ विरेकः ३ विरेचनम् ४ । इति रत्नमाला ॥ रेकः ५ रेचना ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ३ । “रसज्ञानं वमनार्थमध्यायो रेचनाय च ॥” रेचनद्रव्याणि तु सुश्रुते । १ । ४४ । अध्यायतो ज्ञेयानि ॥) रेचनकः, पुं, (रेचयतीति । रिच् + णिच् + ल्युः । ततः स्वार्थे कन् ।) कम्पिल्लकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रेचना, स्त्री, (रिच् + णिच् + युच् । टाप् ।) काम्पिल्लः । इति शब्दरत्नावली ॥ रेचनी, स्त्री, (रिच्यतेऽनयेति । रिच् + ल्युट् + ङीप्) काम्पिल्लः । इति शब्दरत्नावली ॥ कालाञ्जनी । दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेतत्रिवृता । इति मेदिनी ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “श्वेता त्रिवृत्ता भण्डी स्यात् त्रिवृता त्रिपुटापि च । सर्व्वानुभूतिः सरला निशोत्रा रेचनीति च ॥” इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ वटपत्री । तत्पर्य्यायो यथा, -- “वटपत्री तु कथिता मोहिनी रेचनी बुधैः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) रेची, स्त्री, (रेचयतीति । रिच् + णिच् + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) कम्पिल्लकः । अङ्कोठः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रेज, ऋ ङ दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ, अरिरेजत् । ङ, रेजते रिरेजे । इति दुर्गादासः ॥ रेट, ऋ ञ याचे । वाचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-द्विक०-सेट् ।) ऋ, अरिरेटत् । ञ, रेटति रेटते । याचो याचनम् । इति दुर्गा- दासः ॥ रेणुः, पुं, स्त्री, (रिणातीति । री गतिरेषणयोः + “अजिवृरीभ्यो निच्च ।” उणा० ३ । ३८ । इति णुः ।) धूलिः । इत्यमरः ॥ (यथाह कश्चित् । “मानुषीकरणरेणुरस्ति ते पादयोरिति कथा प्रत्ःइयसी ।

पृष्ठ ४/१७७

क्षालयामि तव पादपङ्कजं नाथ ! दारुदृशदोस्तु का भिदा ॥”) रेणुः, पुं, (री + णुः ।) पर्पटः । रेणुका । पांशुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, रघुः । ९ । २३ । “दिनकराभिमुखा रणरेणवो रुरुधिरे रुधिरेण सुरद्विषाम् ॥” विडङ्गः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “जन्तुघ्नं भस्मकं रेणुः क्रिमिघ्नं चित्रतरु लम् । क्रिमिशत्रुः विडङ्गश्च गर्द्दभं तच्च केवलम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) रेणुका, स्त्री, (रेणुना कायतीति । कै + कः । टाप् ।) मरिचाकृतिसुगन्धिद्रव्यविशेषः । तत्- पर्य्यायः । द्विजा २ हरेणुः ३ कौन्ती ४ कपिला ५ भस्मगन्धिनी ६ । इत्यमरः ॥ कान्ता ७ नन्दिनी ८ महिला ९ राजपुत्त्री १० हिमा ११ रेणुः १२ पाण्डुपुत्त्री १३ हरेणुका १४ सुपर्णी १५ शिशिरा १६ शान्ता १७ वृन्ता १८ क्वचित् पुस्तके वृत्ता इति च पाठः । धर्म्मिणी १९ कपिलोमा २० हैमवती २१ पाण्डुपत्नी २२ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । शीतत्वम् । खर्ज्जू- कण्डूति-तृष्णा-दाह-विषनाशित्वम् । मुखवैमल्य- कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । अथ रेणुका मरीचसदृशी । “रेणुका राजपुत्त्री च नन्दिनी कपिला द्विजा । भम्मगन्धा पाण्डुपुत्त्री स्मृता कौन्ती हरेणुका ॥ रेणुका कटुका पाके तिक्तानुष्णा कटुर्लघुः । पित्तला दीपनी मेध्या पाचनी गर्भपातिनी । वलास-वात-वैक्लव्य-तृट्-कण्डू-विष-दाह-नुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “रेणुका कफवातघ्नी दीपनी पित्तला लघुः ।” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ (“हरेणू रेणुका कौन्ती ब्राह्मणी हेमगन्धिनी ॥” इति वैद्यकरत्नमालाम् ॥) परशुराममाता । तद्विवरणं यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “अथ काले व्यतीते तु जमदग्निर्म्महातपाः । विदर्भराजस्य सुतां प्रयत्नेन जितां स्वयम् ॥ भार्य्यार्थे प्रतिजग्राह रेणुकां लक्षणान्विताम् । सा तस्मात् सुषुवे पुत्त्रान् चतुरो वेदसम्मतान् ॥ रुषण्वन्तं सुषेणञ्च विश्वं विश्वावसुं तथा । पश्चात्तस्यां स्वयं जज्ञे भगवान् मधुसूदनः ॥ कार्त्तवीर्य्यवधायाशु शक्राद्यैः सकलैः सुरैः । याचितः पञ्चमः सोऽभूत्तेषां रामाह्वयस्तु यः ॥ भारावतारणार्थाय जातः परशुना सह । सहजः परशुस्तस्य तं जहाति कदापि न ॥ अयं निजपितामह्याश्चरुभुक्तिविपर्य्ययात् । ब्राह्मणः क्षत्त्रियाचारो रामोऽभूत् क्रूरकर्म्म- कृत् ॥ स वेदानखिलान् ज्ञात्वा धनुर्व्वेदांश्च सर्व्वतः । स्वतातात् कृतकृत्योऽभूद्वेदविद्याविशारदः ॥ एकदा तस्य जननी स्नानार्थं रेणुका गता ।

गङ्गातोये तथापश्यन्नाम्ना चित्ररथं नृपम् ॥ भार्य्याभिः सदृशीभिश्च जलक्रीडारतं शुभम् । सुमालिनं सुकान्तञ्च तरुणं चन्द्रसन्निभम् ॥ तथाविधं नृपं दृष्ट्वा संजातमदना भृशम् । रेणुका स्पृहयामास तस्मै राज्ञे च मैथुनम् ॥ स्पृहायुतायास्तस्यास्तु संक्लेदः समजायत । विचेतना तथा क्लिन्ना त्रस्ता सा स्वाश्रमं ययौ ॥ अबोधि जमदग्निस्तां रेणुकां विकृतां तथा । धिक् धिक् पापरतेत्येवं निनिन्द च समन्ततः ॥ ततः स्वतनयान् प्राह चतुरः प्रथमं मुनिः । रुषण्वत्प्रमुखान् सर्व्वान् एकैकं क्रमतो रुतम् ॥ छिन्ध्येनां पापनिरतां रेणुकां व्यभिचारिणीम् । ते तद्वचो नैव चक्रुर्मूढाश्चासन् जडा इव ॥ कुपितो जमदग्निस्तान् शशापेति विचेतनान् । भवध्वं यूयं नचिरात् जडा गोवद्बिगर्हिताः ॥ अथाजगाम चरमो जामदग्न्योऽतिवीर्य्यवान् । तञ्च रामं पिता प्राह पापिष्ठां छिन्धि मात- रम् ॥ स भ्रातॄंश्च तथाभूतान् दृष्ट्वा ज्ञानविवर्ज्जि- तान् । पित्रा शप्तान् महातेजाः प्रसूं परशुना- च्छिनत् ॥ रामेण रेणुकां छिन्नां दृष्ट्वा चाक्रोधनोऽभवत् । जमदग्निः प्रसन्नः सन्निति राममुवाच ह ॥ प्रीतोऽस्मि पुत्त्र भद्रं ते यस्त्वया मद्वचः कृतम् । तस्मादिष्टवरान् कामान् त्वं वै वरय साम्प्रतम् ॥ स तु रामो वरान् वव्रे मातुरुत्थानमादितः । वधस्यास्मरणं तस्या भ्रातॄणां शापमोचनम् ॥ मातृहत्याव्यपनयं युद्धे सर्व्वत्र वै जयम् । आयुः कल्पान्तपर्य्यन्तं क्रमाद्वै नृपसत्तम ! ॥ सर्व्वान् वरान् स प्रददौ जमदग्निर्म्महातपाः । सुप्तोत्थितेव जननी रेणुकाप्यभवत्तदा ॥ वधं न चापि सस्मार सहजप्रकृतिं तथा । युद्धे जयं चिरायुष्ट्वं लेभे रामस्तदैव हि ॥ मातृहत्याव्यपोहाय पिता तं वाक्यमब्रवीत् । न पुत्त्र वरदानेन मातृहत्यापगच्छति ॥ तस्मात्तं ब्रह्मकुण्डाय गच्छ स्नातुञ्च तज्जले । तत्र स्नात्वा मुक्तपापो नचिरात् पुनरेष्यसि । जगद्धिताय पुत्त्र त्वं ब्रह्मकुण्डं व्रज द्रुतम् ॥ स तस्य वचनं श्रुत्वा रामः परशुधृक् तदा । उपदेशात् पितुर्यातो ब्रह्मकुण्डं वृषोदकम् ॥ तत्र स्नानं स विधिवत्कृत्वा धौतपरश्वधः । शरीरान्निःसृतां सम्यक् मातृहत्यां व्यलोकयत् ॥ जातसंप्रत्ययः सोऽथ तीर्थमासाद्य तं वरम् । वीथिं परशुना कृत्वा ब्रह्मपुत्त्रमबाहयत् ॥ ब्रह्मकुण्डात् सुतः सोऽथ कासारे लोहिताह्वये । कैलासोपत्यकायास्तु न्यपतद्ब्रह्मणः सुतः ॥ तस्यापि सरसस्तीरं समुत्थाय महाबलः । कुठारेण दिशं पूर्ब्बामनयद्ब्रह्मणः सुतम् ॥ ततोऽपरत्रापि गिरिं हेमशृङ्गं विभिद्य च । कामरूपान्तरं पीठमवाहयदमुं हरिः ॥ तस्य नाम विधिश्चक्रे स्वयं लोहितगङ्गकम् ।

लौहित्यात् सरसो जातो लौहित्याख्यस्ततो- ऽभवत् ॥ स कामरूपमखिलं पीठमाप्लाव्य वारिणा । गोपयन् सर्व्वतीर्थानि दक्षिणं याति सागरम् ॥ प्रागेव दिव्ययमुनां संत्यक्त्वा ब्रह्मणः सुतः । पुनः पतति लौहित्ये गत्वा द्वादशयोजनम् ॥ चैत्रे मासि सिताष्टम्यां यो नरो नियतेन्द्रियः । स्नाति लौहित्यतोयेषु स याति ब्रह्मणः पदम् ॥ चैत्रन्तु सकलं मासं शुचिः प्रयतमानसः । लौहित्यतोये यः स्नाति स कैवल्यमवाप्नुयात् ॥ इति ते कथितं राजन् यदर्थं मातरं पुरा । हन्ति धीरो जामदग्न्यो यस्माद्बा क्रूरकर्म्मकृत् ॥ इदन्तु महदाख्यानं यः शृणोति दिने दिने । स दीर्घायुः प्रमुदितो धनवानभिजायते ॥” इति कालिकापुराणे ८५ अध्यायः ॥ रेणुकासुतः, पुं, (रेणुकायाः सुतः ।) परशुरामः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५१२ ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ९९ । ४३ । “आर्चीकनन्दनो रामो भार्गवो रेणुकासुतः ॥”) रेणुरुषितः, पुं, (रेणुना रुषितः ।) गर्द्दभः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ धूलिम्रक्षिते, त्रि ॥ रेणुवासः, पुं, (रेणौ परागे वासो यस्य ।) भ्रमरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रेणुसारः, पुं, (रेणुरेव सारो यस्य ।) कर्पूरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गुणादयोऽस्य कर्पूरशब्दे- विज्ञयाः ॥) रेणुसारकः, पुं, (रेणुसार एव । स्वार्थे कन् ।) कर्पूरः । इति शब्दरत्नावली ॥ रेतः, [स्] क्ली, (रीयते क्षरतीति । री य ङ क्षरणे + “सुरीभ्यां तुट् च ।” उणा० ४ । २०१ । इति असुन् तस्य तुट् च ।) शुक्रम् । (यथा, -- “स्त्रीणां रजोमयं रेतो बीजाढ्यमिन्द्रियं नरे । तस्मात् संयोगतः पुत्त्रो जायते गर्भसम्भवः । प्रथमेऽहनि रेतश्च संयोगात् कलनञ्च यत् ॥” इति हारीते शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ “मातापित्रोर्बीजदोषादशुभैश्चावृतात्मनः । गर्भस्थस्य यदा दोषाः प्राप्य रेतोवहाः शिराः ॥ शोषयन्त्याशु तन्नाशाद्रेतश्चाप्युपर्हन्यते । तत्र सम्पूर्णसर्व्वाङ्गः स भवत्यपुमान् पुमान् । एते त्वसाध्या व्याख्याताः सन्निपातसमुच्छ्रयात् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने त्रिंशेऽध्याये ॥) अप्सु रेतःपातनिषेधो यथा, -- “न वामहस्तेनोद्धृत्य पिबेद्बक्त्रेण वा जलम् । नोत्तरेदनुपस्पृश्य नाप्सु रेतः समुत्सृजेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ पारदम् । इति मेदिनी । से, ३३ ॥ (जलम् । इति निघण्टुः । १ । १२ ॥ “वृंष्टि- लक्षणानां अपां देवानां रेतस्त्वाद्रेत उच्यते । तथाचोपनिषत् । देवानां रेतो वर्षमिति ।” इति तट्टीकायां देवराजयज्वा ॥ यथा, ऋग्वेदे । ६ । ७० । २ । “अस्मे रेतः सिञ्चतं यन्मनुर्हितम् ॥”)

पृष्ठ ४/१७८

रेतजा, स्त्री, (रेतमिव जायते इति । जन् + डः । टाप् । सर्व्वे सान्ता अदन्ताश्च इति न्यायात् अत्राकारान्तरेतशब्दः ।) बालुका । इति भावप्रकाशः ॥ रेतनं, क्ली, शुक्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रेत्यं, क्ली, पित्तलम् । इत्यमरटिकायां नीलकण्ठः ॥ रेत्रं, क्ली, (रीयते क्षरतीति । री + बाहुलकात् त्रः ।) रेतः । पीयूषम् । पटवासः । सूतकम् । इति मेदिनी ॥ रेप, ङ ऋ शब्दे । गमने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-शब्दे अक०-गमने सक०-सेट् ।) ङ, रेपते रिरेपे । ऋ, अरिरेपत् । इति दुर्गा- दासः ॥ रेपः, त्रि, (रेप्यते निन्द्यते इति । रेप + घञ् ।) निन्दितः । क्रूरः । कृपणः । इति मेदिनी । पे, १० ॥ रेफः, पुं, (रिफ्यते इति । रिफ + घञ् । यद्वा, “रादिफन् ।” इत्यनेन वर्णस्वरूपार्थे रशब्दादि- फन्प्रत्ययः । तथाच “रेफ इत्यौणादिकः ।” इति कृत्सु ५ पादे दुर्गः ।) रवर्णः । (यथा, -- “परैर्गतो यः शिरसापि धार्य्यते समागते सद्मनि याति नम्रताम् । गुणैः परेषां द्बिगुणत्वमीहते । रेफेण तुल्या प्रकृतिर्म्महात्मनाम् ॥” इत्युद्भटः ॥) रागः । इति शब्दरत्नावली ॥ (शब्दः । यथा, भागवते । ८ । २० । २५ । “श्रियञ्च वक्षस्यरविन्दहस्तां कण्ठे च सामानि समस्तरेफान् ॥”) रेफः, त्रि, (रिफ + “अवद्यावमाधमार्वरेफाः कुत्- सिते ।” उणा० ५ । ५४ । इति अप्रत्ययेन निपातितः ।) कुत्सितः । इत्यमरः ॥ रेफाः, [स्] त्रि, (रिफतीति । रिफ् + असुन् ।) क्रूरः । अधमः । दुष्टः । कृपणः । इति शब्द- रत्नावली ॥ रेभ, ङ ऋ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ङ, रेभते रिरेभे । ऋ, अरिरेभत् । इति दुर्गादासः ॥ रेभणं, क्ली, (रेभ शब्दे + भावे ल्युट् ।) गवां ध्वनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रेरिहाणः, पुं, शिवः । असुरः । इति मेदिनी । णे, १०६ ॥ चौरः । इति शब्दरत्नावली ॥ रेव, ऋ ङ प्लुतौ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) प्लुतिः प्लवेन गमनम् । ऋ, अरिरेवत् । ङ, रेवते कपिः उत्प्लुत्य गच्छतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ रेवटं, क्ली, दक्षिणावर्त्तशङ्खम् । इत्यजयपालः ॥ रेवटः, पुं, (रवते इति । रेव + बाहुलकात् अटच् ।) शूकरः । वेणुः । वातुलः । विषवैद्यः । इत्यजयपालः ॥ रेवतः, पुं, जम्बीरः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मुश्रुते । ४ । ५ ।

“पित्तप्रबले द्राक्षारेवतकट्फलपयस्यामधुक- चन्दनकाश्मर्य्यकषायं शर्करामधुमधुरं पाय- येत् ॥”) आरग्वधवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ राजविशेषः । स तु रेवतीपिता । बलरामश्वशु- रश्च । इति महाभारतम् ॥ (अयं हि आनर्त्तपुत्त्रः शर्य्यातिपौत्त्रः । स खलु स्वपुत्त्र्या रेवत्या वरं प्रष्टुकामस्तया सह ब्रह्मलोकं गतवान् आज्ञप्तश्च ब्रह्मणा बलदेवाय कन्यां दत्तवान् । एतद्विवरणं देवीभागते ७ स्कन्धे ७ । ८ अध्यायतो द्रष्ट- व्यम् ॥) रेवतकं, क्ली, (रेवत इव कायतीति । कै + कः ।) पारेवतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रेवतिः, स्त्री, कामदेवपत्नी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रेवती, स्त्री, (रेवतस्यापत्यं स्त्री । रेवत + अण् । न वृद्धिः । ङीष् ।) बलदेवपत्नी । नक्षत्रभेदः । मातृकाभेदः । इति मेदिनी ॥ स्त्रीगवी । इत्य- जयपालः ॥ दुर्गा । यथा, “रेवा तु नर्म्मदा देवी नदी वा रवती मता । अतिखण्डनबन्धा वा लोके देवी प्रकीर्त्तिता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ रेवतीनक्षत्रन्तु अश्विन्यादिसप्तविंशतिनक्षत्रान्त- र्गतशेषनक्षत्रम् । तस्य रूपं मत्स्याकृति द्वात्रिं- शत्तारात्मकम् । तस्याधिष्ठातृदेवता पूषाख्यः सूर्य्यः । यथा, -- “दन्तसंख्यभवने झसाकृता- वन्तभे लसदनन्तमध्यगे । कोमलाङ्गि मिथुनोदयात् प्रिये कालखानलकलाः प्रियेऽचलन् ॥” इति कालिदासकृतरात्रिलग्ननिरूपणम् ॥ * ॥ तत्र जातफलं यथा, -- “चारुशीलविभवो जितेन्द्रियः सत्कुलः स्वभवनैकमानसः । मानवो ननु भवेन्महीपती रेवती भवति यस्य जन्मभम् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ बालग्रहविशेषः । तज्जुष्टस्य चिकित्सा यथा, -- “अश्वगन्धाजशृङ्गी च शारिवाथ पुनर्नवा । सहा विदारी ह्येतासां क्वाथेन परिषेचनम् ॥” अजशृङ्गी मेढाशृङ्गी । सहा सेवतीपुष्प- जातिः । “तैलमभ्यञ्जने कार्य्यं कुष्ठे सर्जरसे तथा । पलङ्कषायां नलदे तथा गौरकदम्बके ॥” सर्जरसः रालः । पलङ्कषा गुग्गुलुः । नलदं लामज्जकमुशीरवत् पीतच्छवि । गौरकदम्बको हारिद्रकः । हरदुया कदम्ब इति लोके । “धवाश्वकर्णककुभशल्लकीतिन्दुकेषु च । काकोल्यादौ गणे चापि सिद्धं सर्पिः पिबे- च्छिशुः ॥” अश्वकर्णः सांखु इति लोके । “कुलत्थाः शङ्खचूर्णञ्च प्रदेहः साखगन्धिकः । गृध्रोलूकपुरीषाणि यवान् यवफलो घृतम् । सन्ध्ययोरुभयोः कार्य्यमेतदुद्धूपनं शिशोः ॥”

यवफलो वंशाङ्कुरः । “युक्ताः सुमनसो लाजाः पयः शाल्योदनं दधि । वलिर्निवेद्यो गोतीर्थे रेवत्यै प्रयतात्मना ॥” गोतीर्थे गोष्ठे । “स्नानं धात्रीकुमाराभ्यां सङ्गमे कारयेद्भिषक् ॥ नानाशस्त्रधरा देवी चित्रमाल्यानुलेपना । चलत्कुण्डलिनी श्यामा रेवती ते प्रसीदतु ॥ उपासते यां सततं देव्यो विविधभूषणाः । लम्बा कराला विनता तथैव बहुपुत्त्रिका । रेवती शुष्कनासा च तुभ्यं देवी प्रसीदतु ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ बलदेवपत्न्या विवरणं यथा, -- “रेवस्य रैवतः पुत्त्रः ककुद्मान्नाम धार्म्मिकः । श्रेष्ठः पुत्त्रशतस्यासीत्तस्यां पुर्य्यां नृपोऽभवत् ॥ स कन्यासहितः प्रायाद्रैवतो ब्रह्मणोऽन्तिकम् ॥ न जरा क्षुत् पिपासा वा न मृत्युस्तत्र कर्हि- चित् । ऋतुचक्रञ्च भवति ब्रह्मलोके द्बिजोत्तमाः ॥ रैवतस्य गतस्याथ सा पुरी राक्षसैर्हृता । तस्य पुत्त्रशतं यच्च त्यक्त्वा तामगमद्दिशः ॥ तस्य वंशे तु ये तत्र स्वर्याता इति विश्रुताः । क्षत्त्रिया ह्यभवन् विप्रा दिक्षु सर्व्वासु धार्म्मिकाः ॥ गते बहुयुगे काले आजगामाथ रैवतः । मुहूर्त्तमेकं मत्वासौ ददर्श यादवैर्वृताम् ॥ कृतां द्वारवतीं नाम बहुद्वारां मनोरमाम् । भोजवृष्ण्यन्धकैर्गुप्तां वासुदेवपुरोगमैः ॥ गत्वा तु रैवतः सम्यग्बलभद्राय रेवतीम् । प्रादाद्गुरुतरां तान्तु बलदेवो हलेन वै । समानां लघुतां नीत्वा उवाह स प्रहर्षतः ॥ दत्त्वा जगाम शिखरं मेरोस्तपसि रैवतः । रेमे रामोऽपि धर्म्मात्मा रेवत्या सहितः सुखी ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ * ॥ (ब्रह्मणो वाक्येनैव इयं रेवतेन बलदेवाय प्रदत्ता । एतद्बिवरणन्तु देवीभागवते ७ स्कन्धे ८ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) रैवतमनुमाता । तद्- विवरणं यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “पञ्चमोऽपि मनुर्ब्रह्मन् रैवतो नाम विश्रुतः । तस्योत्पत्तिं विस्तरञ्च शृणुष्व कथयामि ते ॥ ऋषिरासीन्महाभाग ऋतवागिति विश्रुतः । तस्यापुत्त्रस्य पुत्त्रोऽभूत् रेवत्यन्ते महात्मनः ॥ स तस्य विधिवच्चक्रे जातकर्म्मादिकाः क्रियाः । तथोपनयनादींश्च स चाशीलोऽभवन्मुने ॥ यतः प्रभृति जातोऽसौ ततः प्रभृति सोऽप्यृषिः । दीर्घरोगपरामर्शमवाप मुनिपुङ्गवः ॥ माता चास्य परामार्त्तिं कुष्ठरोगादिपीडिता । जगाम स पिता चास्य चिन्तयामास दुःखितः ॥ किमेतदिति सोऽप्यस्य पुत्त्रोऽत्यन्तसुदुर्म्मतिः । जग्राह भार्य्यामन्यस्य मुनिपुत्त्रस्य मन्दधीः ॥ ततो विषण्णो मनसा ऋतवागिदमुक्तवान् । अपुत्त्रता मनुष्याणां श्रेयसे न कुपुत्त्रता ॥

पृष्ठ ४/१७९

कुपुत्त्रो हृदयायासं सर्व्वदा कुरुते पितुः । मातुश्च स्वर्गसंस्थांश्च स्वपितॄन् पातयत्यधः ॥ सुहृदां नोपकाराय पितॄणां नापि तृप्तये । पित्रोर्दुःखाय धिक् जन्म तस्य दुष्कृतकर्म्मणः ॥ धन्यास्ते तनया येषां सर्व्वलोकाभिसम्मताः । परोपकारिणः शान्ताः साधुकर्म्मण्यनुव्रताः ॥ अनिर्वृत्तं तथा मूर्खं परलोकपराङ्मुखम् । नरकाय न सद्गत्यै कुपुत्त्रालम्बि यन्मनः ॥ करोति सुहृदां दैन्यमहितानां तथा मुदम् । अकाले च जरां पित्रोः कुपुत्त्रः कुरुते हि वै ॥ मार्कण्डेय उवाच । एवं सोऽत्यन्तदुष्टस्य पुत्त्रस्य चरितैर्मुनिः । दह्यमानमनोवृत्तिर्वृद्धं गर्गमपृच्छत ॥ ऋषिरुवाच । सुव्रतेन पुरा वेदा गृहीता विधिवन्मया । समाप्य वेदान् विधिवत् कृतो दारपरिग्रहः ॥ सदारेण यथा कार्य्याः श्रौताः स्मार्त्तास्तथा क्रियाः । नानुन्यूनाः कृताः काश्चिद्यावदद्य महामुने ॥ गर्भाधानविधानेन न काममनुरुध्यता । पुत्त्रार्थं जनितश्चायं पुन्नाम्नो विभ्यता मुने ॥ सोऽयं किमात्मदोषेण मम दोषेण वा मुने । अस्मद्दुःखवहो जातो दौःशील्याद्बन्धुशोकदः ॥ गर्ग उवाच । रेवत्यन्ते मुनिश्रेष्ठ जातोऽयं तनयस्तव । तेन दुःखाय ते काले दुष्टे यस्मादजायत ॥ न तेऽपचारो नैवास्य मातुर्नापि कुलस्य ते । तस्य दौःशील्यहेतुत्वं रेवत्यन्तमुपागतम् ॥ ऋतवागुवाच यस्मान्ममैकपुत्त्रस्य रेवत्यन्तसमुद्भवम् । दौःशील्यमेतत् सा तस्मात् पततामाशु रेवती ॥ मार्कण्डेय उवाच । तेनैव व्याहृते शापे रेवत्यृक्षं पपात ह । पश्यतः सर्व्वलोकस्य विस्मयाविष्टचेतसः ॥ रेवत्यृक्षञ्च पतितं कुमुदाद्रौ समन्ततः । भासयामास सहसा वनकन्दरनिर्झरान् ॥ कुमुदाद्रिश्च तत्पातात् ख्यातो रैवतकोऽभवत् । अतीवरम्यः सर्व्वस्यां पृथिव्यां पृथिवीधरः ॥ तस्यर्क्षस्य तु या कान्तिर्जाता पङ्कजिनीसरः । ततो जज्ञे तदा कन्या रूपेणातीव शोभना ॥ रेवतोकान्तिसंभूतां तां दृष्ट्वा प्रमुचो मुनिः । तस्या नाम चकारेत्थं रेवतीति हि भागुरे ॥ पोषयामास चैवैनां स्वाश्रमाभ्याससम्भवाम् । प्रमुचः स महाभागस्तस्मिन्नेव महाचले ॥ तान्तु यौवनिनीं दृष्ट्वा कन्यकां रूपशालिनीम् । स मुनिश्चिन्तयामास कोऽस्या भर्त्ता भवेदिति ॥ एवं चिन्तयतः कालो जगाम सुमहात्मनः । न चाससाद सदृशं वरं तस्या महामुनिः ॥ ततस्तस्या वरं प्रष्टुमग्निं स प्रमुचो मुनिः । विवेश वह्निशालां वै पृष्टस्तं प्राह हव्यभुक् ॥ महाबलो महावीर्य्यः प्रियवाक् धर्म्मवत्सलः । दुर्द्दमो नाम भविता भर्त्ता ह्यस्या महीपतिः ॥

मार्कण्डेय उवाच । अनन्तरञ्च मृगयाप्रसङ्गेनागतो मुने । तस्याश्रमपदं धीमान् दुर्द्दमः स नराधिपः ॥ प्रियव्रतान्वयभवो महाबलपराक्रमः । पुत्त्रो विक्रमशीलस्य कान्दिनीजठरोद्भवः ॥ स प्रविश्याश्रमपदं तां तन्वीं जगतीपतिः । अपश्यमानस्तमृषिं प्रियेत्यामन्त्र्य पृष्टवान् ॥ राजोवाच । क्व गतो भगवानस्मादाश्रमान्मुनिपुङ्गवः । तं प्रणन्तुमिहेच्छामि तत्त्वं प्रब्रूहि शोभने ॥ मार्कण्डेय उवाच । अग्निशालां गतो विप्रस्तच्छ्रुत्वा तस्य भाषि- तम् । प्रियेत्यामन्त्रणञ्चैव निश्चक्राम त्वरान्वितः ॥ स ददर्श महात्मानं राजानं दुर्द्दमं मुनिः । नरेन्द्रचिह्नसहितं प्रश्रयावनतं पुरः ॥ तस्मिन् दृष्टे ततः शिष्यमुवाच स तु गोतमम् । गोतमानीयतां शीघ्रमर्घोऽस्य जगतां पतेः ॥ एष तावदयं भूपश्चिरकालादुपागतः । जामाता च विशेषेण योग्योऽर्घोऽस्य मतं मम ॥ मार्कण्डेय उवाच । ततः स चिन्तयामास राजा जामातृकारणम् । विवेद न च तन्मौनी जगृहेऽर्घञ्च तं नृपः ॥ तमासनगतं विप्र गृहीतार्घं महामुनिः । प्रसृतं प्राह राजेन्द्रमपि ते कुशलं पुरे ॥ कोषे बलेऽथ मित्रेषु भृत्यामात्येषु चेश्वर । तथात्मनि महाबाहो यत्र सर्व्वं प्रतिष्ठितम् ॥ पत्नी च ते कुशलिनी यत एवात्र तिष्ठति । पृच्छाम्यस्यास्ततो नाहं कुशलिन्योऽपरास्तव ॥ राजोवाच । त्वत्प्रसादादकुशलं न क्वचिन्मुनिसत्तम । जातकौतूहलश्चास्मि मम भार्य्यात्र का मुने ॥ ऋषिरुवाच । रेवती तु महाभागा त्रैलोक्ये सापि सुन्दरी । तव भार्य्या वरारोहा मानवेन्द्र न वेत्सि किम् ॥ राजोवाच । सुभद्रां शान्ततनयां कावेरीतनयां विभो । शूरात्मजां सुजाताञ्च कदम्बाञ्च वरूथजाम् ॥ विपाठां नन्दिनीञ्चैव वेद्मि भार्य्या गृहे हि याः । तिष्ठन्ति मे न भगवन् रेवतीं वेद्मि का त्वियम् ॥ ऋषिरुवाच । प्रियेति साम्पतं येयं त्वयोक्ता वरवर्णिनी । किं विस्मृतं ते भूपाल श्लाघ्येयं गृहिणी तव ॥ राजोवाच । सत्यमुक्तं मया किन्तु भावो दुष्टो न मे मुने । नात्र कोपं भवान् कर्त्तुमर्हत्यस्मासु याचितः ॥ ऋषिरुवाच । सत्यं ब्रवीषि भूपाल न भावस्तव दूषितः । व्याजहार भवानेवं वह्निना नृप नोदितः ॥ मया पृष्टो हुतवहः कोऽस्या भर्त्तेति पार्थिव । भविता तेन चाप्युक्तो भवानेवाद्य चागतः ॥ तद्गृह्यतां मया दत्ता कन्या तुभ्यं नराधिप ।

प्रियेत्यामन्त्रिता चेयं विचारं कुरुषे कथम् ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । ततश्च सोऽभवन्मौनी तेनोक्तः पृथिवीपतिः । ऋषिस्तथोद्यतः कर्त्तुं तस्या वैवाहिकं विधिम् ॥ समुद्यतञ्च पितरं विवाहाय महामुने । उवाच कन्या सा किञ्चित् प्रश्रयावनतानना ॥ यदि मे प्रीतिमांस्तात प्रसादं कर्त्तुमिच्छसि । रेवत्यृक्षे विवाहं मे तत् करोतु प्रसादितः ॥ ऋषिरुवाच । रेवत्यृक्षं न वै भद्रे चन्द्रयोगे दिवि स्थितम् । अन्यानि सन्ति ऋक्षाणि सुभ्रु वैवाहिकानि ते ॥ कन्योवाच । तात तेन विना कालो विकलः प्रतिभाति मे । विवाहो विकले काले मद्विधायाः कथं भवेत् ॥ ऋषिरुवाच । ऋतवागिति विख्यातस्तपस्वी रेवतीं प्रति । चकार कोपं क्रोधेन तेनर्क्षं तन्निपातितम् ॥ मया चास्मै प्रतिज्ञाता भार्य्येति मदिरेक्षणे । न चेच्छसि विवाहं त्वं संकटं नः समागतम् ॥ कन्योवाच । ऋतवाक् स मुनिस्तात किं मे कस्तप्तवांस्तपः । न त्वया समता तेन ब्रह्मबन्धोः सुतास्मि किम् ॥ ऋषिरुवाच । ब्रह्मबन्धोः सुता न त्वं बाले नैवातपस्विनः । सुता त्वं मम यो देवान् कर्त्तुमन्यान् समुत्सहे ॥ कन्योवाच । तपस्वी यदि मे तातस्तत् किमृक्षमिदं दिवि । समारोप्य विवाहो मे नात्रर्क्षे क्रियते पितः ॥ ऋषिरुवाच । एवं भवतु भद्रं ते भद्रे प्रीतिमती भव । आरोपयामीन्दुमार्गं रेवत्यृक्षं कृते तव ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । ततस्तपःप्रभावेन रेवत्यृक्षं महामुनिः । यथापूर्ब्बं तथा चक्रे सोमयोगे द्बिजोत्तमः ॥ विहाहञ्चैव दुहितुर्विधिवन्मन्त्रयोगजम् । निष्पाद्य प्रीतिमान् भूयो जामातरमथाब्रवीत् ॥ ऋषिरुवाच । औद्वाहिकं ते भूपाल कथ्यतां किं ददाम्यहम् । दुर्लभ्यमपि दास्यामि ममाप्रतिहतं तपः ॥ राजोवाच मनोः स्वायम्भुवस्याहमुत्पपन्नः सन्ततौ मुने । मन्वन्तराधिपं पुत्त्रं त्वत्प्रसादाद्वृणोम्यहम् ॥ मुनिरुवाच । भविष्यत्येष ते कामो मनुस्तत्तनयो महान् । सकलां भोक्ष्यते भूमिं धर्म्मविच्च भविष्यति ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । तामादाय ततो भूपस्तदैव नगरं ययौ । तस्याञ्चाजायत सुतो रेवत्यां रैवतो मनुः ॥ समेतः सकलैधर्म्मैर्मानवैरपराजिंतः । विज्ञाताखिलशास्त्रार्थो वेदविद्यार्थशास्त्रवित् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रैवतमन्वन्तरं समाप्तम् ॥

पृष्ठ ४/१८०

(गौः । इति निघण्टुटीकायां देवराजयज्वा । १ । १० । १६ ॥) रेवतीभवः, पुं, (रेवत्यां भव उत्पत्तिर्यस्य ।) शनैश्चरः । इति हेमचन्द्रः । २ । ३४ ॥ (रैवत- मनुः । इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥) रेवतीरमणः, पुं, (रेवत्या रमणः पतिः ।) बल- देवः । इत्यमरः । १ । १ । २४ ॥ रेवतीशः, पुं, (रेवत्या ईशः ।) बलरामः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३८ ॥ रेवन्तः, पुं, सूर्य्यपुत्त्रविशेषः । स च गुह्यकाधि- पतिः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “ततोऽसौ योगमास्थाय स्वां भार्य्यां वडवां रविः । ददश नियमस्थान्तामश्वरूपमथाकरोत् ॥ मैथुनायोपचक्राम सूर्य्योऽसौ च त्वरान्वितः । नेच्छन्ती तेन संयोगं परपुंसोऽभिशङ्कया ॥ संग्रहात् संमुखी तजो मुखनासिकया रवेः । देवौ यतः प्रजायेतामश्विनौ भिषजां वरौ । नासत्यौ द्बौ तृतीयश्च रेवन्तोऽश्वप्रवाहकः ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ अपि च । “ततोऽश्वरूपधृक् भानुरुत्तरानगमत् कुरून् । ददृशे तत्र संज्ञान्तु वडवारूपधारिणीम् ॥ सा च दृष्ट्वा तमायान्तं परपुंसोऽभिशङ्कया । जगाम संमुखं तस्य पृष्ठरक्षणतत्परा ॥ ततश्च नासिकायोगे तयोस्तत्र समेतयोः । नासत्यदसौ तनयावश्ववक्त्राद्बिनिर्गतौ ॥ रेतसोऽन्ते च रेवन्तः खड्गी धन्वी तनुत्रधृक् । अश्वारूढः समुत्पन्नो वाणतूणसमन्वितः ॥ ततः स्वं रूपममलं दर्शयामास भानुमान् । तस्यै सा च समालोक्य स्वरूपं मुदमाददे ॥ स्वरूपधारिणीञ्चेमामानिनाय निजाश्रमम् । संज्ञां भार्य्यां प्रीतिमतीं भास्करो वारितस्करः ॥ ततः पूर्ब्बसुतो योऽस्याः सोऽभूद्वैवस्वतो मनुः । द्बितीयश्च यमः शापाद्धर्म्मदृष्टिरभूत् सुतः ॥ कृमयो मांसमादाय पादतस्ते महीतलम् । पतिष्यन्तीति शापान्तं तस्य चक्रे पिता स्वयम् ॥ धर्म्मदृष्टिर्यतश्चासौ समो मित्रे तथाहिते । ततो नियोगं तं यान्ये चकार तिमिरापहः ॥ यमुना च नदी जज्ञे कलिन्दान्तरवाहिनी । अश्विनौ देवभिषजौ कृतौ पित्रा महात्मना । गुह्यकाधिपतित्वे च रेवन्तो विनियोजितः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे वैवस्वतमन्वन्तरे ॥ * ॥ सप्तदिनकर्त्तव्यनीराजनविधौ रेवन्तस्य राज- कर्त्तृकपूजाविधिर्यथा, -- “सप्तमे हि तु रेवन्तं पूजयेत्तोरणान्तरे । सूर्य्यपुत्त्रं महाबाहुं द्विभुजं कवचोज्ज्वलम् ॥ ज्वलभ्तं शुक्लवस्त्रेण केशान् वितत्य वाससा । कशां वामकरे बिभ्रद्दक्षिणे तु करे पुनः । खड्गं न्यस्य महातीक्ष्णं सितसैन्धवसंस्थितम् ॥ एवंविधन्तु रेवन्तं प्रतिमायां घटेऽपि वा । सूर्य्यपूजाविधानेन पूजयेत्तोरणान्तरे ॥” इति कालिकापुराणे नीराजनविधिः ८६

अध्यायः ॥ * ॥ कोजागरपूर्णिमारात्रौ द्वारो- पान्ते तस्य पूजाविधिर्यथा, -- “द्वारोपान्ते सुदीप्तस्तु संपूज्यो हव्यवाहनः । यवाक्षतघृतोपेतैस्तण्डुलैश्च सुतर्पितः ॥ संपूजितव्यः पूर्णेन्दुः पयसा पायसेन च । स्कन्दः सभार्य्यो रुद्रश्च तथा नन्दीश्वरो मुनिः ॥ गोमद्भिः सुरभिः पूज्या छागवद्भिर्हुताशनः । उरभ्रवद्भिर्व्वरुणो गजवद्भिर्व्विनायकः । पूज्यः साश्वैश्च रेवन्तो यथाविभवविस्तरैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (रेवन्तदर्शनेन लक्ष्मों प्रति नारायणस्य शाप- वृत्तान्तं देवीभागवते ६ स्कन्धे १७ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) रेवन्तमनुसूः, स्त्री, (रेवन्तं मनुञ्च सूते इति । सू + क्विप् ।) संज्ञा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रेवा, स्त्री, (रेवते उत्प्लुत्य गच्छतीति । रेव + अच् । टाप् ।) नर्म्मदा नदी । इत्यमरः । १ । १० । ३२ ॥ (यथा, मेवदूते । २० । “रेवां द्रक्ष्यस्युपलविषमे बिन्ध्यपादे विशीर्णाम् ॥”) अस्यां शिवलिङ्गोत्पत्तिर्यथा, -- “रेवया च कृतं पूर्ब्बं तपः शिवसुतुष्टिदम् । मम त्वत्सदृशः पुत्त्रो भूयादिति विधो तथा ॥ अहं कस्यापि न सुतः किं करिष्यामि चिन्त- यन् । रेवायास्तु वरो देयस्त्ववश्यं मृगलाञ्छन ॥ निश्चित्यैवं तदा प्रोक्तं प्रसन्नेनान्तरात्मना । लिङ्गरूपेण ते देवि ! गजाननपुरस्कृतः । गर्भे तव वसिष्यामि पुत्त्रो भूत्वा शिवप्रिये ! ॥ मम त्वमपरा मूर्त्तिः ख्याता जलमयी शिवा । शिवशक्तिविभेदेन चावामेकत्र संस्थितौ ॥ एवं दत्तवरा रेवा मत्सान्निध्यमिहागता । रेवाखण्डमिति ख्यातं ततः प्रभृति गोपते ॥” इति वाराहे सोमेश्वरादिलिङ्गमहिमाध्यायः ॥ रतिः । सा च कामपत्नी । नीलीवृक्षः । इति मेदिनी । वे, २१ ॥ दुर्गा । यथा, -- “रेवा तु नर्म्मदा देवी नदी वा रेवती मता । अतिखण्डनबन्धा वा लोके देवी प्रकीर्त्तिता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ रेष, ऋ ङ ह्नेषायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ह्रेषा धोटक- कर्त्तृकशब्दः । ऋ, अरिरेषत् । ङ, रेषते रिरेषे- ऽश्वः । इति दुर्गादासः ॥ रै, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-अनिट् ।) रेफादिः । रावति । इति दुर्गादासः ॥ रैवतः, पुं, स्वर्णालुवृक्षः । (यथा, गारुडे २०८ अः । “चतुरङ्गुलसम्पाको व्याधिघाताभिसंज्ञकः । विद्यादारग्वधं राजवृक्षं रैवतर्संज्ञकम् ॥”) शैलभेदः । (अत्रैवार्ज्जुनः सुभद्रां हृतवान् । यथा, महाभारते । २२१ । ६ -- ८ । “सुभद्रा त्वथ शैलेन्द्रमभ्यर्च्यैव हि रैवतम् । दैवतानि च सर्व्वाणि ब्राह्मणान् स्वस्ति वाच्य च ॥

प्रदक्षिणं गिरेः कृत्वा प्रययौ द्बारकां प्रति ॥ तामभिद्रुत्य कौन्तेयः प्रसह्यारोपयद्रथम् । सुभद्रां चारुसर्व्वाङ्गीं कामबाणप्रपीडितः ॥ ततः स पुरुषव्याघ्रस्तामादाय शुचिस्मिताम् । रथेन काञ्चनाङ्गेन प्रययौ स्वपुरं प्रति ॥”) शङ्करः । इति मेदिनी । ते ४५ ॥ दैत्यविशेषः । इति धरणिः ॥ (स तु बालग्रहाणामन्यतमः । यथा, महाभारते । ३ । २२९ । २९ । “अदितिं रेवतीं प्राहुर्ग्रहस्तस्यास्तु रैवतः । सोऽपि बालान् महाघोरो वाघते वै महा- ग्रहः ॥” रेवत्यां भवः । रेवती + अण् ।) वर्त्तमान- कल्पीयः पञ्चमो मनुः । स तु रेवतीगर्भे दुर्दम- राजपुत्त्रः । अस्मिन् मन्वन्तरे विकुण्ठोऽव- तारः । विभुरिन्द्रः । भूतरयादयो देवाः । हिरण्यरोमादयः सप्तर्षयः । बलिबिन्धादय- स्तन्मनुसुताः । इति श्रीभागवतम् ॥ तद्बिवरणं यथा, -- “पञ्चमस्य मनोस्तद्वत् रैवतस्यान्तर शृणु । देववाहुः सुबाहुश्च पर्य्यण्यः सोमपो मुनिः ॥ हिरण्यरोमा सप्ताश्वः सप्तैते ऋषयः स्मृताः । देवाश्चाभूतरजसस्तथा प्रकृतयः स्मृताः ॥ अरुणस्तत्त्वदर्शी च वित्तवान् हव्यपः कपिः । मुक्तो निरुत्सुकः सत्वो निर्म्मोहोऽथ प्रकाशकः । धर्म्मवीर्य्यबलोपेता दशैते रैवतात्मजाः ॥ भृगुः सुधामा विरजः सहिष्णुर्नाद एव च । विवस्वानतिनामा च षष्टिसप्तर्षयोऽपरे ॥” इति मात्स्ये ९ अध्यायः ॥ * ॥ मार्कण्डेयपुराणोक्तरैवतमनुविवरणन्तु रेवती- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (रुद्राणामन्यतमः । यथा, मात्स्ये । ५ । २९ । “अजैकपादहिब्रघ्नो विरूपाक्षोऽथ रैवतः ॥” मेघः । इति निघण्टुः । १ । १० ॥ “रेवत्यो गावः ‘पशवो वै रेवतीः ।’ इति श्रुतेः ‘तस्येदम् ।’ ४ । ३ । १२० । इत्यण् । मेघो हि सर्व्वत्र वर्षति यवसं पानीयं च जनयित्वा तदीयो भवति पर्व्वतस्तद्वत्तया । यद्वा, रयि- रस्यास्तीति मतुपि ‘रयेर्म्मतौ बहुलम् ।’ ६ । १ । ३४ । इति सम्प्रसारणम् । ‘संज्ञायाम् ।’ ८ । २ । ११ । इति वत्वम् । सर्व्वस्य धनस्येशितृ- त्वात् रेवान् इन्द्रः मघवेति हि तस्य नाम तदीयो रैवतः पूर्ब्बवत् तदीयत्वं द्रष्टव्यम् ॥” इति तत्र देवराजयज्वा ॥ * ॥ सोमलता- विशेषः । यथा, सुश्रुते । ४ । २९ । “अग्निष्टोमो रैवतश्च यथोक्त इति संज्ञितः ॥” ऋषिविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ५ । ११ । “नारदः सुमहातेजा ऋषिभिः सहितस्तदा । पारिजातेन राजेन्द्र रैवतेन च धीमता ॥” घनवति, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ६० । ४ । “वरा इवेद्रैवतासो हिरण्यै- रभिस्वधाभिस्तन्वः पिपिश्रे ।” “वैरतासो धनवन्तः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥)

पृष्ठ ४/१८१

रैवतकं, क्ली, (रेवतकमेव । स्वार्थे अण् ।) पारे वतवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पारेवत- शब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) रैवतकः, पुं, (रैवत एव । स्वार्थे कन् ।) रैवत- पर्व्वतः । तत्पर्य्यायः । उज्जयन्तः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२० । १ । “ततः कतिपयाहस्य तस्मिन् रैवतके गिरौ । वृष्ण्यन्धकानामभवदुत्सवो नृपसत्तम ! ॥”) तस्य नामकारणं रेवतीशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ रैवतिकः, त्रि, (रेवती + “रेवत्यादिभ्यष्ठक् ।” ४ । १ । १४६ । इति ठक् ।) रेवत्या अपत्यम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ रोकं, क्ली, (रोचतेऽत्रेति । रुच् + घञ् । न्यङ्क्ना- दित्वात् कुत्वम् ।) छिद्रम् । इत्यमरः । १ । ८ । २ ॥ नौका । चलम् । इति मेदिनी ॥ के, ३२ ॥ रोकः, पुं, (रुच् + घञ् ।) क्रयभेदः । दीप्तिः । इति मेदिनी । के, ३१ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ६ । ७ । “दिवश्चिदाते रुचयन्त रोकाः ।” “ते रोकास्त्वदीया दीप्तयः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥”) रोगः, पुं, (रुज्यतेऽनेनेति । रोजनमिति वा । रुज + घञ् । यद्वा, रुजतीति । रुज् + “पद- रुजविशस्पृशो घञ् ।” ३ । ३ । १६ । इति कर्त्तरि घञ् ।) कुष्ठौषधम् । इति मेदिनी । गे, २३ ॥ देहभङ्गकारकः । तत्पर्य्यायः । रुक् २ रुजा ३ उपतापः ४ व्याधिः ५ गदः ६ आमयः ७ । इत्यमरः । २ । ६ । ५१ ॥ अपाटवः ८ आमः ९ आतङ्कः १० भयः ११ उपघातः १२ भङ्गः १३ अर्त्तिः १४ तमोविकारः १५ ग्नानिः १६ क्षयः १७ अनार्ज्जवः १८ मृत्युभृत्यः १९ । इति राज- निर्घण्टः ॥ अमः २० । इति जटाधरः ॥ मान्द्यम् २१ आकल्पम् २२ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ अस्य निदानादिर्यथा, -- धन्वन्तरिरुवाच । “सर्व्वरोगनिदानञ्च वक्ष्ये सुश्रुत तत्त्वतः । आत्रेयाद्यैर्मुनिवरैर्यथापूर्व्वमुदीरितम् ॥ रोगः पाप्मा ज्वरो व्याधिर्विकारो दुष्टमामयः । यक्ष्मातङ्कगदावाधाः शब्दाः पर्य्यायवादिनः ॥ निदानं पूर्व्वरूपाणि रूपाण्युपशयस्तथा । संप्राप्तिश्चेति विज्ञानं रोगाणां पञ्चधा स्मृतम् ॥ निमित्तहेत्वायतनप्रत्ययोत्थानकारणैः । निदानमाहुः पर्य्यायैः प्राग्रूपं येन लक्ष्यते । उत्पित्सुरामयो दोषविशेषेणानधिष्ठितः ॥ लिङ्गमव्यक्तमल्पत्वात् व्याधीनां तद्यथातथम् । तदेव व्यक्ततां यातं रूपमित्यभिधीयते ॥ संस्थानं व्यञ्जनं लिङ्गं लक्षणं चिह्नमाकृतिः । हेतुव्याधिविप्रर्य्यस्तं विपर्य्यस्तार्थकारिणाम् ॥ औषधान्नविहाराणां उपयोगं सुखावहम् । विद्यादुपशयं व्याधेः स हि सात्म्यमिति स्मृतः ॥ विपरीतोऽनुपशयो व्याधिसात्म्याभिसंज्ञितः । यथा दुष्टेन दोषेण तथा चात्मविसर्पता ॥

निवृत्तिरामयस्यासौ संप्राप्तिर्जातिरागतिः । संख्याविकल्पप्राधान्यबलकालविशेषतः ॥ स भिद्यते यथात्रैव संख्यन्तेऽष्टौ ज्वरा इति । दोषाणां समवेतानां विकल्पांशांशकल्पना ॥ स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्याभ्यां व्याधेः प्राधान्यमादिशेत् । हेत्वादिकार्त्स्न्यावयवैर्बलाबलविशेषणम् ॥ नक्तं दिनर्त्तुभुक्तांशैर्व्याधिकालो यथा मलम् । इति प्रोक्तो निदानार्थः स व्यासेनोपदेक्ष्यते । सर्व्वेषामेव रोगाणां निदानं कुपिता मलाः ॥ तत्प्रकोपस्य तु प्रोक्तं विविधाहितसेवनम् । अहितस्त्रिविधो योगस्त्रयाणां प्रागुदाहृतः ॥ तिक्तोषणकषायाम्लरूक्षाप्रमितभोजनैः । धावनोदीरणनिशाजागरात्युच्चभाषणैः ॥ क्रियाभियोगभीशोकचिन्ताव्यायाममैथुनैः । ग्रीष्माहोरात्रभुक्तान्ते प्रकुप्यति समीरणः ॥ पित्तं कट्वम्लतीक्ष्णोष्णकटुक्रोधविदाहिभिः । शरन्मध्याह्नरात्र्यर्द्धविदाहसमयेषु च ॥ स्वाद्वम्ललवणस्निग्धगुर्व्वभिष्यन्दिशीतलैः । आस्यास्वप्नसुखाजीवदिवास्वप्नादिवृंहणैः ॥ प्रच्छर्दनाद्ययोगेन भुक्तमात्रवसन्तयोः । पूर्व्वाह्णे पूर्व्वरात्रे च श्लेष्मा वक्ष्यामि शङ्करान् ॥ मिश्रीभावात् समस्तानां सन्निपातस्तथा पुनः । सङ्कीर्णाजीर्णविषमविरुद्धाध्यशनादिभिः ॥ व्यापन्नमद्यपानीयशुष्कशाकाममूलकैः । पिण्याकमृत्यवसरापूतिशुष्ककृषामिषैः ॥ दोषत्रयकरैस्तैस्तैस्तथान्नपरिवर्त्ततः । ऋतोर्दुष्टात् पुरोवातात् विग्रहावेशविप्लवात् ॥ दुष्टामान्नैरतिश्लेष्मग्रहैर्जन्मर्क्षपीडनात् । मिथ्यायोगाच्च विविधात् पापानाञ्च निषेव- वणात् ॥ स्त्रीणां प्रसववैषम्यात्तथा मिथ्योपचारतः । प्रतिरोगमिति क्रुद्धा रोगविध्यनुगामिनः । रसायनीं प्रपद्याशु दोषा देहे विकुर्व्वते ॥” इति गारुडे सर्व्वरोगनिदानं १५१ अध्यायः ॥ रोगविशेषाणां औषधानि गारुडे १८९ । १९० । १९१ । १९२ । १९३ । १९४ । १९५ । १९६ । १९७ । १९८ । १९९ अध्यायेषु द्रष्टव्यानि ॥ सर्व्वरोगहरवैष्णवकवचञ्च तत्रैव २०० अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अपि च । “जनकः सर्व्वरोगाणां दुर्व्वारो दारुणो ज्वरः । शिवभक्तश्च योगी च स एव विकृताकृतिः ॥ भीमस्त्रिपादस्त्रिशिराः षड्भुजो नवलोचनः । भस्मप्रहरणो रौद्रः कालान्तकयमोपमः ॥ मन्दाग्निस्तस्य जनको मन्दाग्नेर्जनकास्त्रयः । पित्तश्लेष्मसमीराश्च प्राणिनां दुःखदायकाः ॥ वायुजः पित्तजश्चैव श्लेष्मजश्च तथैव च । ज्वरभेदाश्च त्रिविधाश्चतुर्थश्च त्रिदोषजः ॥ पाण्डुकः कामलः कुष्ठः शोथः प्लीहा च शूलकः । ज्वरातिसारग्रहणीकाशव्रणहलीमकाः ॥ मूत्रकृच्छ्रश्च गुल्मश्च रक्तदोषविकारकः । आरिशो मेहजः कुब्जो गोदश्च गलगण्डकः ॥ भ्रमरी सन्निपातश्च विसूची दारुणी सति ।

एषां भेदप्रभेदेन चतुःषष्टिरुजः स्मृताः ॥ मृत्युकन्यासुताश्चेते जरा तस्याश्च कन्यका । जरा च भ्रातृभिः सार्द्धं शश्वद्भ्रमति भूतलम् ॥ एते चोपायवेत्तारं न गच्छन्ति च संयुतम् । पलायन्ते च तं दृष्ट्वा वैनतेयमिवोरगाः ॥ * ॥ चक्षुर्जलञ्च व्यायामः पादाधस्तैलसेवनम् । कर्णतैलं मूर्द्ध्नितैलं जराव्याधिविनाशकम् ॥ वसन्ते भ्रमणं वह्निसेवास्वप्नं करोति यः । बालाञ्च सेवते काले जरा तं नोपगच्छति ॥ खातशीतोदकस्नायी सेवते चन्दनद्रवम् । नोपयाति जरा तञ्च निदाघेऽनिलसेविनम् ॥ प्रावृडुष्णोदकस्नायी घनतोयं न सेवते । समये च समाहारी जरा तं नोपगच्छति ॥ शरद्रौद्रं न गृह्णाति भ्रमणं तत्र वर्जयेत् । खातस्नायी समाहारी जरा तं नोपतिष्ठति ॥ खातस्नायी च हेमन्ते काले वह्निं निषेवते । भुङ्क्ते नवान्नमुष्णञ्च जरा तं नोपगच्छति ॥ शिशिरेऽंशुकवह्निञ्च नवोष्णान्नञ्च सेवते । य एवोष्णोदकस्नायी जरा तं नोपगच्छति ॥ सद्योमांसं नवान्नञ्च बाला स्त्री क्षीरभोजनम् । घृतञ्च सेवते यो हि जरा तं नोपगच्छति ॥ भुङ्क्ते सदन्न क्षुत्काले तृष्णायां पीयते जलम् । नित्यं भुङ्क्ते च ताम्बूलं जरा तं नोपग्च्छति ॥ दधि हैयङ्गवीनञ्च नवनीतं तथा शुभम् । नित्यं भुङ्क्ते संयमी यो जरा तं नैव गच्छति ॥ शुष्कमांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कं तरुणं दधि । संसेवन्तं जरा याति प्रहृष्टा भ्रातृभिः सह ॥ रात्रौ ये दधि सेवन्ते पुंश्चलीञ्च रजस्वलाम् । तमुपैति जरा हृष्टा भ्रातृभिः सह सुन्दरि ! ॥ रजस्वला च कुलटा चावीरा जारदूतिका । शूद्रयाजकपत्नी या ऋतुहीना च या सति ! ॥ यो हि तासामन्नभोजी ब्रह्महत्यां लभेत्तु सः । तेन पापेन सार्द्धं सा जरा तमुपगच्छति ॥ पापानां व्याधिभिः सार्द्धं मित्रता सन्ततं ध्रुवम् । पापं व्याधिजराबीजं विघ्नबीजञ्च निश्चितम् ॥ पापेन जायते व्याधिः पापेन जायते जरा । पापेन जायते दैन्यं दुःखं शोकं भयं कलिः ॥ तस्मात् पापं महावैरं दोषबीजममङ्गलम् । भारते सन्ततं सन्तो नाचरन्ति भयातुराः ॥ स्वधर्म्माचारयुक्तञ्च दीक्षितं हरिसेवकम् । गुरुदेवातिथीनाञ्च भक्तं सक्तं तपःसु च ॥ व्रतोपवासयुक्तञ्च सदा तीर्थनिषेविणम् । पापा द्रवन्ति तं दृष्ट्वा वैनतेयमिवोरगाः ॥ एतान् जरा न सेवेत व्याधिसङ्घश्च दुर्ज्जयः । सर्व्वं बोध्यमसमये काले सर्व्वं ग्रहीष्यति ॥ * ॥ ज्वरश्च सर्व्वरोगाणां जनकः कथितः सति । पित्तश्लेष्मसमीराश्च ज्वरस्य जनकास्त्रयः ॥ एते यथा सञ्चरन्ति स्वयं यान्ति च देहिषु । तमेव विविधोपायं साध्वि मत्तो निशामय ॥ क्षुधि जाज्वल्यमानायामाहाराभाव एव च । प्राणिनां जायते पित्तं चक्रे च मणिपूरके ॥ तालं विल्वफलं भुक्त्वा जलपानञ्च तत्क्षणम् ।

पृष्ठ ४/१८२

तदेव तु भवेत् पित्तं सद्यःप्राणहरं परम् ॥ तप्तोदकञ्च शरदि भाद्रे तिक्तं विशेषतः । दैवग्रस्तश्च यो भुङ्क्ते पित्तं तस्य प्रजायते ॥ सशर्करञ्च धन्याकं पिष्टं शीतोदकान्वितम् । चणकं सर्व्वगव्यञ्च दधितक्रविवर्ज्जितम् ॥ विल्वतालफलं पक्वं सर्व्वमक्षारमेव च ॥ आर्द्रकं मुद्गयूषञ्च तिलपिष्टं सशर्करम् ॥” अक्षारस्थाने ऐक्षवमिति च पाठः । “पित्तक्षयकरं सद्यो वलपुष्टिप्रदं परम् । पित्तनाशञ्च तद्बीजमुक्तमन्यं निबोध मे ॥ भोजनानन्तरं स्नानं जलपानं विना तृषा । तिलतैलं स्निग्धतैलं स्निग्धमामलकीद्रवम् ॥ पर्य्युषितान्नं तक्रञ्च पक्वरम्भाफलं दधि । छायाम्बुशर्करातोयं सुस्निग्धस्थलसेवनम् ॥ नारिकेलोदकं रूक्षस्नानं पर्य्युषितं जलम् । तरुमुञ्जपक्वफलं सुपक्वकर्कटीफलम् ॥ खातस्नानञ्च तर्षासु मूलकं श्लेष्मकारणम् । ब्रह्मरन्ध्रे च तज्जन्म महद्वीर्य्यविनाशनम् ॥ वह्निस्वेदं भृष्टिभङ्गं पक्वतैलं विशोषकम् । भ्रमणं शुष्कभक्षञ्च शुष्कपक्वहरीतकी ॥ पिण्डारकमपक्वञ्च रम्भाफलमपक्वकम् । वेशवारसिन्धुवारमनाहारमपानकम् ॥ सघृतं रोचनाचूर्णं सघृतं शुष्कशर्करम् । मरीचं पिप्पलीशुष्कमार्द्रकं जीरकं मधु ॥ द्रव्याण्येतानि गन्धर्व्वि सद्यः श्लेष्महराणि च । बलपुष्टिकराण्येव वायुबीजं निशामय ॥ भीजनानन्तरं सद्यो गमनं धावनं तथा । छेदनं वह्नितापश्च शश्वद्भ्रमणमैथुनम् ॥ वृद्धस्त्रीगमनञ्चैव मनःसन्ताप एव च । अतिरूक्षमनाहारं युद्धं कलहमेव च ॥ कटुवाक्यं भयं शोकः केवलं वायुकारणम् । आज्ञाख्यचक्रे तज्जन्म निशामय तदौषधम् ॥ पक्वरम्भाफलञ्चैव सबीजं सर्करोदकम् । नारिकेलोदकञ्चैव सद्यस्तक्रं सुमिष्टकम् ॥ माहिषं दधि मिष्टञ्च केवलं वा सशर्करम् । सद्यःपर्य्युषितान्नञ्च सौवीरं शीतलोदकम् ॥ पक्वतैलविशेषश्च तिलतैलञ्च केवलम् । लाङ्गलीतालखर्ज्जूरमुस्तमामलकीद्रवम् ॥ शीतलोष्णोदकस्नानं सुस्निग्धचन्दनद्रवम् । स्निग्धपद्मपत्रतल्पं सुस्निग्धव्यजनानिलः ॥ एतत्ते कथितं वत्से ! सद्यो वातप्रणाशनम् । * । वायवस्त्रिविधाः पुंसां क्लेशसन्तापकामजाः ॥ व्याधिसंघश्च कथितस्तन्त्राणि विविधानि च । तानि व्याधिप्रणाशाय कृताति सद्भिरेव च ॥ तन्त्राण्येतानि सर्व्वाणि व्याधिक्षयकराणि च । रसायनादयो येषु चोपायश्च सुदुर्ल्लभः ॥ न शक्तः कथितुं साध्वि याथार्थ्यं वत्सरेण च । तेषाञ्च सर्व्वतन्त्राणां कृतार्थानां विचक्षणैः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १६ अध्यायः ॥ अथ व्याधिलक्षणम् । तत्र वाग्भटः । “रोगस्तु दोषवैषम्यं दोषशाम्यमरोगता । रोगा दुःखस्य दातारो ज्वरप्रमृतयो हि ते ॥

ते च स्वाभाविकाः केचित् केचिदागन्तवः स्मृताः । मानसाः केचिदाख्याताः कथिताः केऽपि कायिकाः ॥” तत्र स्वाभाविकाः शरीरस्वभावादेव जाताः । क्षुत्पिपासासुषुप्साजागरामृत्युप्रभृतयः ॥ अथवा स्वस्य भावादुत्पत्तेर्जाताः स्वाभाविकाः सहजा इति यावत् । ते च जन्मान्धादयः । आग- न्तवोऽभिघातादिजनिताः । अथवा जन्मोत्तर- भाविनः । मानसाः कामक्रोधलोभमोहभया- भिमानदैन्यपैशुन्यविषादेर्षासूयामात्सर्य्यप्रभृ- तयः । अथवा उन्मादापस्मारमूर्च्छाभ्रमतमः- सन्न्यासप्रभृतयः । कायिकाः पाण्डुरोगप्रभृतयः ॥ “कर्म्मजाः कथिताः केचिद्दोषजाः सन्ति चापरे । कर्म्मदोषोद्भवाश्चान्ये व्याधयस्त्रिविधाः स्मृताः ॥” तत्र कर्म्मजा व्याधयः । यत् प्राक्तनं दुष्कर्म्म- प्रबलं व्याधिरूपं केवलं भोगनाश्यं प्रायश्चित्त- नाश्यं वा ततो जाताः न तु दुष्टवातादिदोषेण जनिताः । तथा । “यथाशास्त्रन्तु निर्णीता यथाव्याधि चिकित्- सिताः । न शमं यान्ति ये रोगास्ते ज्ञेयाः कर्म्मजा बुधैः ॥” दोषजाः मिथ्याहारविहारप्रकुपितवातपित्त- कफजाः ॥ * ॥ ननु मिथ्याहारविहारिणामपि प्राक्तनसुकृतेन नैरुज्यं दृश्यत एव ततो दोषजे- ष्वपि प्राक्तनकर्म्मैव कारणं तत् कथं दोषजा इति । उच्यते । दोषजेष्वपि वस्तुत आदिकारणं दुष्कर्म्म वर्त्तत एव किन्तु तत्र मिथ्याहार- विहारभूषिता दोषा हेतवो दृश्यत इति दोषजा इत्युच्यत इति समाधिः ॥ * ॥ कर्म्मदोषोद्भवाः । “स्वल्पदोषो गरीयांसस्ते ज्ञेयाः कर्म्मदोषजाः ।” अत्र कारणं दुष्कर्म्मप्रबलं यतो दोषाल्पत्वेऽपि व्याधेर्गरीयस्त्वं तत्कर्म्मक्षयादेव क्षीणं भवति । दोषास्तु स्वल्पा अपि निदानत्वेनोक्ता दृश्यन्त एवेति । दोषाणां कारणन्तु मन्यत इति कर्म्म- दोषोद्भवाः । “कर्म्मक्षयात् कर्म्मकृता दोषजाः स्वस्वभेषजैः । कर्म्मदोषोद्भवा यान्ति कर्म्मदोषक्षयात् क्षयम् ॥” दोषजाः स्वस्वभेषजैरिति दोषजेष्वादिकारणं दुष्कर्म्म तद्भेषजार्थद्रव्यक्षयादिजनितदुःखभोगेन कटुतिक्तकषायाद्यहृद्यभक्षणादिजनितदुःखभो- गेन च क्षयं याति । शेषादृष्टहेतवो दोषास्ते स्वस्वभेषजैः क्षयं यान्तीत्यर्थः । “साध्या याप्या असाध्याश्च व्याधयस्त्रिविधाः स्मृताः । सुखसाध्यः कष्टसाध्यो द्बिविधः साध्य उच्यते ॥” याप्यलक्षणमाह । “यापनीयन्तु तं विद्यात् क्रियां धारयते हि तम् । क्रियायान्तु निवृत्तायां सद्यो यश्च विनश्यति ॥ प्राप्ता क्रिया धारयति सुखिनं प्राप्यमातुरम् । प्रप्रतिष्यदिवागारं स्तम्भो यत्नेन योजितः ॥ साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यातां तथा ।

घ्नन्ति प्राणानसाध्यास्तु नराणामक्रियावताम् ॥” अक्रियावतां चिकित्सारहितानाम् ॥ * ॥ अथोपद्रवलक्षणम् । “रोगारम्भकदोषस्य प्रकोपादुपजायते । योऽन्यो विकारः स बुधैरुपद्रव इहोदितः ॥” अथारिष्टस्य लक्षणमाह । “रोगिणो मरणं यस्मादवश्यम्भावि लक्ष्यते । तल्लक्षणमरिष्टं स्याद्रिष्टञ्चापि तदुच्यते ॥” अथ रोगस्य चिकित्सालक्षणमाह । “या क्रिया व्याधिहरणी सा चिकित्सा निग- द्यते । दोषधातुमलानां या साम्यकृत् सैव रोगहृत् ॥” क्रियात्र कर्म्म । व्याधिर्ह्नियतेऽनयेति व्याधि- हरणी । करणाधिकरणयोश्चेति सूत्रेण करणार्थे ल्युट् । तथा च । “याभिः क्रियाभिर्जायन्ते शरीरे धातवः समाः । सा चिकित्सा विकाराणां कर्म्म तद्भिषजां मतम् ॥ या ह्युदीर्णं शमयति नान्यं व्याधिं करोति च । सा क्रिया न तु या व्याधिं हरत्यन्यमुदीरयेत् ॥” क्रियात्र चिकित्सा । तथा चामरसिंहः । “आरम्भो निष्कृतिः शिक्षा पूजनं संप्रधारणम् । उपायः कर्म्म चेष्टा च चिकित्सा च नव क्रियाः ॥” इति ॥ * ॥ अथ चिकित्साविध्युपदेशः । “जातमात्रश्चिकित्सः स्यान्नोपेक्ष्योऽल्पतया गदः । वह्निशत्रुविषैस्तुल्यः स्वल्पोऽपि विकरोत्यसौ ॥ रोगमादौ परीक्षेत ततोऽनन्तरमौषधम् । ततः कर्म्म भिषक् पश्चात् ज्ञानपूर्ब्बं समाचरेत् ॥” अयमर्थः । भिषक् आदौ रोगं परीक्षेत विचा- रयेत् । ततोऽनन्तरं औषधं विचारयेत् । ततः पश्चात् रोगौषधविचारानन्तरं ज्ञानपूर्ब्बं साव- धानो न तु अवज्ञया कर्म्म चिकित्सामौषध- दानादिरूपं समाचरेदित्यर्थः ॥ * ॥ रोगाज्ञाने चिकित्साकरणे दोषमाह । “यस्तु रोगमविज्ञाय कर्म्माण्यारभते भिषक् । अपौषधविधानज्ञस्तस्य सिद्धिर्यदृच्छया ॥” यदृच्छया स्वेरितया सिद्धिर्भवति नापि भवती- त्यर्थः । अन्यच्च । “औषधं केवलं कर्त्तुं यो जानाति न चामयम् । वैद्यकर्म्म स चेत् कुय्याद्वधमर्हति राजतः ॥” * ॥ रोगज्ञाने भेषजाज्ञाने दोषमाह । “यस्तु केवलरोगज्ञो भेषजेष्वविचक्षणः । तं वैद्यं प्राप्य रोगी स्याद्यथा नौर्न्नाविकं विना ॥” नाविकं कर्णधारं विना यथा नौः सङ्कटे पतति तथा रोगीत्यर्थः । अन्यच्च । “यस्तु केवलशास्त्रज्ञः क्रियास्वकुशलो भिषक् । स मुह्यत्यातुरं प्राप्य भीरुः शस्त्रीव चाहवम् ॥” रोगौषधयोर्ज्ञाने गुणमाह । “यस्तु रोगविशेषज्ञः सर्व्वभैषज्यकोविदः । देशकालविभागज्ञस्तस्य सिद्धिर्न संशयः ॥

पृष्ठ ४/१८३

आदावन्ते रुजां ज्ञाने प्रयतेत चिकित्सकः । भेषजानां विधानेऽथ ततः कुर्य्याच्चिकित्सितम् ॥” चिकित्सितमित्यत्र भावे क्तः । इति भाव- प्रकाशे पूर्ब्बखण्डः ॥ * ॥ अथ येन रोगाणां ज्ञानं स्यात्तत्तदाह । “हेतुस्तदनु संप्राप्तिः पूर्ब्बरूपञ्च लक्षणम् । तथैवोपशयः पञ्च रोगविज्ञानहेतवः ॥” तत्र हेतोर्लक्षणमाह “यत्तु न स्याद्बिना येन तस्य तद्धेतुरुच्यते । शास्त्रे संव्यवहाराय तत्पर्य्यायान् प्रवक्ष्महे ॥ निदानं कारणं हेतुर्न्निमित्तञ्च निबन्धनम् । मूलमायतनं तत्तु प्रत्ययोऽपि निगद्यते ॥” तत्र हेतुर्व्याधीनां ज्ञानाय हेतुर्यथा । वर्षा- रूक्षश्रमहिमानशनातिमैथुनशोकचिन्ताभ्रया- दयो वातप्रकोपहेतवो वातजान् व्याधीन् बोध- यन्ति । शरत्कट्वम्लोष्णतीक्ष्णक्रोधतृषाक्षुधाभि- घातादयः पित्तप्रकोपहेतवः पित्तजान् व्याधीन् बोधयन्ति । वसन्तमधुरस्निग्धशीतादयः कफ- प्रकोपहेतवः कफजान् व्याधीन् बोधयन्ति ॥ * ॥ अथ संप्राप्तेर्लक्षणमाह “यथा दुष्टेन दोषेण यथा चानुविसर्पता । उत्पत्तिर्यामयस्यासौ संप्राप्तिर्ज्जातिरागतिः ॥” यथा दुष्टेन दोषेण यथा कारणभेदेन दुष्टेन दोषेण । यथा चानुविसर्पता अनेकधा दोषाणां विसर्पणमूर्द्ध्वाधस्तिर्य्यगादिगतिभेदेन । तथा च विसर्पता आमयस्य या उत्पत्तिः असौ संप्राप्तिः । शास्त्रे व्यवहाराय संप्राप्तेः पर्य्याया- वाह जातिरागतिरिति । संप्राप्तेरौपाधिक- भेदानाह । “संख्याविकल्पप्राधान्यबलकालविशेषतः । सा भिद्यते यथात्रेव वक्ष्यन्तेऽष्टौ ज्वरा इति ॥” संख्यादिरूपा ये विशेषास्तेभ्यः सा संप्राप्ति- र्भिद्यते भेदवती क्रियते इत्यर्थः । तत्र संख्यां विवृणोति । यथा ज्वरोऽष्टधा अतीसारः षड्- विध इत्यादि । विकल्पं विवृणोति । दोषाणां समवेतानां विकल्पोऽंशांशकल्पना । सम- वेतानां समुदितानां दोषाणां अंशांशकल्पना हीनमध्याधिकभेदैर्भागकल्पना विकल्पः ॥ * ॥ प्राधान्यं विवृणोति । “स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्याभ्यां व्याधेः प्राधान्यमादि- शेत् । व्याधेः स्वातन्त्र्येण प्राधान्यं पारतन्त्र्येणाप्राधा- न्यञ्च वदेदित्यर्थः । यथा स्वतन्त्रस्य ज्वरस्य प्राधान्यं ज्वराधीनानां श्वासादीनामप्राधा- न्यम् ॥ * ॥ बलं विवृणोति । “हेत्वादिकार्त्स्न्यावयवैर्ब्बलाबलविशेषणम् ।” अत्रापि व्याधेरित्यनुवर्त्तते । हेत्वादेः हेतुपूर्ब्ब- रूपाणां कार्त्स्न्येन साकल्येन । अवयवैः एक- देशेन । व्याधेर्ब्बलाबलयोर्व्विशेषणं विशेष- बोधः ॥ * ॥ कालं विवृणोति । “नक्तं दिनर्त्तुभुक्तांशैर्व्याधिकालो यथाबलम् ।” नक्तमत्राव्ययं रात्रिवाचकम् । एतेनैतदुक्तं

यस्मिन्नक्तादेरंशे यस्य दोषस्य प्रकोप उक्तोऽस्ति सोऽंशस्तद्दोषजस्य व्याधेः काल इत्यर्थः । नक्तादेरंशेषु वातादिप्रकोप उक्तो वाग्भटेन । “ते व्यापिगोऽपि हृन्नाभ्योरधोमध्योर्द्ध्वसंश्रयाः । वयोऽहोरात्रिभुक्तानामन्तमध्यादिगाः क्रमात् ॥” इति ॥ ते वातपित्तकफाः । ऋतुषु वातादिकोपो यथा, “वर्षासु शिशिरे वायुः पित्तं शरदि उष्मके । वसन्ते तु कफः कुप्येदेषा प्रकृतिरार्त्तवी ॥” * ॥ संप्राप्तिर्व्याधीनां ज्ञानाय हेतुर्यथा । मिथ्या- हारविहारकुपितवाताद्यामाशयगमनरसदूषण- कोष्ठाग्निर्व्वहिर्निरसनरूपं ज्वरोत्पत्तिप्रकारं बोधयति तथा व्याधीनां संख्यादोषांशांश- कल्पनाप्राधान्यबलकालांश्च बोधयति । तेषु ज्ञानेषु चिकित्साविशेषः स्यात् ॥ * ॥ अथ पूर्ब्बरूपस्य लक्षणमाह । “पूर्व्वरूपन्तु तद्येन विद्याद्भाविनमामयम् । सामान्यञ्च विशिष्टञ्च द्विविधं तदुदाहृतम् ॥ सामान्यं तत्र दोषाणां विशेषैरनधिष्ठितम् । विशिष्टमीषद्ब्यक्तं स्यात् विशेषैश्च समन्वितम् ॥” दोषाणां विशेषाः जृम्भातिशयनेत्रदाहाग्नि- मान्द्यादयः । तत्र पूर्ब्बरूपं व्याधीनां ज्ञानाय हेतुर्यथा । श्रमादयो भाविनं ज्वरं बोधयन्ति । अथ च त एव श्रमादयोऽतिशयितजृम्भायुक्ता भाविनं वातज्वरं नेत्रदाहयुक्ता भाविनं पित्त- ज्वरं वह्निमान्द्ययुक्ता भाविनं श्लेष्मज्वरं बोध- यन्ति ॥ * ॥ अथ लक्षणस्य लक्षणमाह । “पूर्ब्बरूपं विशिष्टं यद्व्यक्तं तल्लक्षणं स्मृतम् । संस्थानं लिङ्गचिह्ने च व्यञ्जनं रूपमाकृतिः ॥” विशिष्टं पूर्ब्बरूपं ईषद्व्यक्तं रूपं तदेव सम्य- ग्व्यक्तं लक्षणं स्मृतम् । तत्र शास्त्रे व्यवहाराय पर्य्यायानाह संस्थानमित्यादि । लक्षणं व्याधे- र्ज्ञानाय हेतुर्यथा । स्वेदावरोधः सन्तापः सर्व्वाङ्गग्रहणञ्च युगपदेतल्लक्षणं ज्वर बोध- यति ॥ * ॥ अथोपशयस्यं लक्षणमाह । “औषधान्नविहाराणामुपयोगं सुखावहम् । नृणामुपशयं विद्यात् स हि सात्म्यमिति स्मृतः ॥” तत्र वातस्योपशयमाह । “मधुरलवणसाम्लस्निग्धनस्योष्णनिद्रा- गुरुरुचिकरवस्तिस्वेदसंमद्दनानि । दहनजलदशेषाभ्यङ्गसन्तर्पणानि प्रकुपितपवमानं शान्तमेतानि कुर्य्युः ॥” अथ पित्तस्योपशयमाह । “तिक्तस्वादुकषायशीतपवनच्छायानिशावीजन- ज्योत्स्नाभूगृहयन्त्रवारिजलदस्त्रीगात्रसंस्प- र्शनम् । सर्पिः क्षीरविंरेकसेकरुधिरस्रावप्रदेहादिकं पानाहारविहारभेषजमिदं पित्तं प्रशान्तिं नयेत् ॥” अथ कफस्योपशयमाह । “रूक्षक्षारकषायतिक्तकटुकव्यायामनिष्ठीवनं धूमात्युष्णशिरोविरेकवमनं स्वेदोपवासादिकम् ।

तृड्घाताध्वनियुद्धजागरजलक्रीडाङ्गनासेवनं पानाहारविहारभेषजमिदं श्लेष्माणमुग्रं हरेत् ॥” जलक्रीडा कथं कफं हरति तदाह । जल- क्रीडाजनितशैत्येनावरुद्धदेहोष्मा पङ्कलिप्त- पाकाग्निरिवोग्रो भूत्वा कफं शोषयति इति समाधिः ॥ * ॥ उपशयो व्याधेर्ज्ञानाय हेतुर्यदुक्तं चरकेण । गूढलिङ्गं सङ्कीर्णलक्षणञ्च व्याधिमुप- शयानुपशयाभ्यां परीक्षेतेति । तथा च सुश्रुते । “अभ्यङ्गस्वेदनस्नेहैर्विकारो वातिको न यः । शाम्येत्तत्र तु विज्ञेयं रक्तमात्रास्ति दूषितम् ॥ सर्व्वेषामेव रोगानां निदानं कुपिता मलाः । तत्प्रकोपस्य तु प्रोक्तं विविधाहितसेवनम् ॥” सर्व्वेषां रोगानां निदानं सन्निकृष्टं कारणम् । कुपिताः स्वहेतुदुष्टाः । मला वातपित्तकफा एवेत्यन्वयः । तथा च वाग्भटः । दोषा एव हि सर्व्वेषां रोगाणामेककारणमिति । नत्वागन्तुज- व्याधिषु व्यभिचारः स्यात् । तन्न तत्राप्युत्पत्त्य- नन्तरं दोषप्रकोपस्यावश्यं भावित्वात् । उत्पन्न- द्रव्येषु गुणयोगस्येव । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ पापजरोगा यथा । शातातपीयकर्म्मविपाके । “कुष्ठञ्च राजयक्ष्मा च प्रमेहो ग्रहणी तथा । मूत्रकृच्छ्राश्मरीकाशा अतिसारभगन्दरौ ॥ दुष्टव्रणं गण्डमाला पक्षाघातोऽक्षिनाशनम् । इत्येवमादयो रोगा महापापोद्भवाः स्मृताः । जलोदरयकृत्प्लीहशूलरोगव्रणानि च । श्वासाजीर्णज्वरच्छर्द्दिभ्रममोहगलग्रहाः । रक्तार्व्वुदविसर्पाद्या उपपापोद्भवा गदाः ॥ दण्डावतानकश्चित्रवपुःकम्पविचर्च्चिकाः । वल्मीकपुण्डरीकाद्या रोगाः पापसमुद्भवाः ॥” तथा । “अर्शआद्या नृणां रोगा अतिपापाद्भवन्ति हि । अन्ये च बहुधा रोगा जायन्ते रोगसङ्कराः । उच्यन्ते हि निदानानि प्रायश्चित्तानि च क्रमात् ॥” सर्व्वरोगनाशकदानं यथा । हेमाद्रिधृतदान- खण्डे भगवद्वाक्यम् । “सुवर्णदानं सर्व्वेषां रोगाणां नाशकारणम् । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन कर्त्तव्यं कमलोद्भव ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ अथारोग्यस्नानदिनम् । तत्र तिथयो रिक्ताः प्रशस्ताः । दशमीप्रतिपद्द्वितीयात्रयोदशी- पञ्चमीभिन्ना मध्यमाः । तत्र नक्षत्राणि । स्वाती- श्रवणाधनिष्ठाशतभिषाज्येष्ठाहस्तापुष्यपूर्ब्बा- षाढापूर्ब्बफल्गुनीपूर्ब्बभाद्रपन्मघाभरणीमृग- शिरांसि । तत्र वाराः क्रूराः । तत्र योगो व्यती- पातः । अशोभनश्चन्द्रः । लग्नापेक्षया केन्द्रेषु पापग्रहः । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ अपि च । “चन्द्राशुद्धौ व्यतीपाते भौमार्कशनिवासरे । व्रणमुक्तो व्याधिमुक्तः कृशः स्नानं समाचरेत् ॥ पूर्व्वात्रयमघाश्लेषा भरणी कृत्तिका तथा । आर्द्रायाञ्च तिथौ रिक्ते चारोग्यस्नानमाचरेत् ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥

पृष्ठ ४/१८४

रोगघ्नं, क्ली, (रोगं हन्तीति । हन + टक् ।) औषधम् । इति वैद्यकम् ॥ रोगनाशके, त्रि ॥ (स्त्रियां ङीप् । यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “त्रिफला सर्व्वरोगघ्नी त्रिभागघृतमूर्च्छिता ॥”) रोगभूः स्त्री, (रोगाणां भूः स्थानं व्याधिमन्दिर- त्वात् ।) शरीरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रोगराजः, पुं, (रोगाणां राजा । टच् ।) राज- यक्ष्मा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, -- “इति व्याधिसमूहस्य रोगराजस्य हेतुजम् । रूपमेकादशविधं हेतुश्चोक्तश्चतुर्विधः ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने ८ अध्यायः ॥) रोगलक्षणं, क्ली, (रोगाणां लक्षणम् ।) निदानम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोगशान्तकः, पुं, (रोगान् शान्तयतीति । शान्ति + ण्वुल् ।) वैद्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रोगशिला, स्त्री, (रोगाय रोगनिवृत्तये शिला ।) मनःशिला । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरण- मस्या मनःशिलाशब्दे विज्ञेयम् ॥) रोगशिल्पी, [न्] पुं, (रोगे शिल्पीव ।) वृक्ष- विशेषः । इति जटाधरः ॥ शरालु इति भाषा ॥ रोगश्रेष्ठः, पुं, (रोगेषु श्रेष्ठः ।) ज्वरः । इति राजनिर्घण्टः रोगहं, क्ली, (रोगान् हन्तीति । हन् + डः ।) औषधम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रोगहरद्रव्यं, क्ली, (रोगहरं रोगनाशकं द्रव्यम् ।) रोगनाशकवस्तु । यथा, -- धन्वन्तरिरुवाच । “द्रव्याणि मधुरादीनि वक्ष्ये रोगहराण्यहम् । शालिषष्टिकगोधूमक्षीरञ्चैव तथा मधु ॥ मज्जाशृङ्गाटकयवकशेर्व्वारुकगोक्षुरम् । गम्भारी पौष्करं बीजं द्राक्षा खर्ज्जूरकं वला ॥ नारिकेलेक्ष्वात्मगुप्ता विदारी च पियालकम् । मधुकं तालकुष्माण्डं मुख्योऽयं मधुरो गणः ॥ मूर्च्छादाहप्रशमनः षडिन्द्रियप्रसादनः । कृमिकृत् कफकृत् वृष्य एकोऽत्यर्थं निषेवितः ॥ श्वासकाशास्यमाधुर्य्यस्वरघातार्व्वुदानि च । गलगण्डश्लीपदानि गुडलेपादि कारयेत् ॥ * ॥ दाडिमामलकाम्रञ्च कपित्थकरमर्द्दकौ । मातुलुङ्गाम्रातकञ्च वदरं तित्तिरीफलम् ॥ दधितक्रं काञ्जिकञ्च लकुचं चाम्लवेतसम् । अम्ला दन्तशठायुक्तो जारणः पाचनो रसः ॥ क्लेदनो वातकृत् वृष्यो विदाही चानुलोमनः । अम्लोऽत्यर्थं सेव्यमानः कुर्य्याद्वे दन्तहर्षकम् ॥ शरीरस्य च शैथिल्यस्वरकुण्ठनकृद्भवेत् । छिन्नभिन्नव्रणादीनि पाचयत्यग्निभावतः ॥ * ॥ लवणादियवक्षारः सर्ज्जकादिश्च लावणः । शोधनः पाचनः क्लेदी विश्लेषसर्पणादिकृत् ॥ मागरोधी मार्दवकृत् स एकः परिषेवितः । गात्रकण्डूकोठशोफवैवर्ण्यं जनयेद्रसः । रक्तवातं रक्तपित्तं पुंस्त्वेन्द्रियरु जादिकम् ॥ * ॥ व्योषशिग्रुं मूलकञ्च देवदारु च कुष्ठकम् ॥

लवणं जम्बुजफलं मुस्ता गुग्गुलुलाङ्गली । कटुको दीपनः शोधी कुष्ठकण्डूकफान्तकृत् ॥ स्थौल्यालस्यकृमिहरः शुक्रमेदोविरोधनः । एकोऽत्यर्थं सेव्यमानो भ्रमदाहादिकृद्भवेत् ॥ * ॥ कृतमालः करीराणि हरिद्रेन्द्रयवास्तथा । स्वादुकण्टकवेत्राणि बृहतीद्वयशङ्खिनी ॥ गुडूची च द्रवन्ती च त्रिवृन्मण्डूकपर्ण्यपि । कारवेल्लकवार्त्ताकुकरवीरकवासकाः ॥ रोहिणी शङ्खपुष्पी च कर्कोटो वैजयन्तिका । जाती वरुणकं निम्बो ज्योतिष्मती पुनर्न्नवा ॥ तिक्तो रसश्छेदनः स्याद्रोचनो दीपनस्तथा । शोधनो जरतृष्णाघ्नो मूर्च्छाकण्डूतिकादिजित् ॥ विण्मूत्रक्लेदसंशोषे अत्यर्थं स च सेवितः । मन्यास्तम्भक्षेपकार्त्तिशिरःशूलव्रणादिहृत् ॥ * ॥ त्रिफलाशल्लकीजम्बु आम्राम्रातवटादिकम् । तिन्दुकं वकुलं शाकं निष्पावं मुद्गचिल्लिका ॥” निष्पावस्थाने पालङ्क्या इति क्वचित् पाठः । “कषायो ग्राहको रोपी स्तम्भनः क्लेदशोषणः । एकोऽत्यर्थं सेव्यमानो हृदयादथ पीडकृत् ॥ मुखशोषज्वराध्वानमन्यास्तम्भादिकारकः । * । हरिद्रा कुष्ठलवणमेषशृङ्गीवलाद्बयम् ॥ कच्छपी शल्लकी पन्नो पुनर्न्नवा शतावरी । अग्निमन्थो ब्रह्मदण्डी स्वदंष्ट्रैरण्डके तथा ॥ यवकोलकुलत्थादि कर्षासीदसमूलकम् । पृथक् समस्तो वातान्तो बंहुपित्तहरस्तथा ॥ शतावरी विदारी च वालकोशीरचन्दनम् । दूर्व्वा वटः पिप्पली च वदरी शल्लकी तथा ॥ कदली चोत्पलं पद्ममुडुम्बरपटोलकम् । * । अथ श्लेष्महरो वर्गो हरिद्रा गुडकुष्ठकम् ॥ शतपुष्पी च जाती च व्योषारग्वधनाकुली । * । सर्पिस्तैलवसामज्जा स्नेहेषु प्रवरं घृतम् ॥ तथाधीस्मृतिमेधाग्निकाङ्क्षिणां शस्यते घृतम् । केवलं पैत्तिके सर्पिर्व्वातिके लवणान्वितम् ॥ देयं बहुकफे वापि व्योषक्षारसमन्वितम् । ग्रन्थीनाडीक्रमिश्लेष्ममेदोमारुतरोगिषु ॥ * ॥ तैलं लाघवदार्ढ्याय क्रूरकोष्ठेषु देहिषु । वातातपास्वभावातिव्यायामक्षीणधातुषु ॥ रूक्षे क्लेशक्षयात्यग्निवातावृतपथेषु च । तथा दग्धा हलभ्रष्टा योनिकर्म्मा शिरोरुजि ॥ उत्तमस्य पलं मात्रा त्रिभिश्चाक्षैश्च मध्यमे । जघन्यस्य पलार्द्धेन स्नेहक्वाथौषधेषु च ॥ * ॥ जलमुष्णं घृते देयं पृथक् तैले न शस्यते । स्नेहे पीते तु तृष्णायां पिबे दुष्णोदकं नरः ॥ वातानुलोमदीप्ताग्निवर्च्चास्निग्धसमं मतम् । रूक्षस्य स्नेहणं कार्य्यमतिस्निग्धस्य रूक्षणम् ॥ श्यामाककोरदूषान्नतक्रपिण्याकषष्टिभिः । वातश्लेष्मणि वाते वा कफे वा स्वेद इष्यते ॥ न स्वेदयेदतिस्थूलरूक्षदुर्ब्बलमूर्च्छितान् ॥” इति गारुडे योगसारे १७७ अध्यायः ॥ * ॥ धन्वन्तरिरुवाच । “घृततैलादि वक्ष्यामि शृणु सुश्रुत रोगनुत् । शङ्खपुष्पी वचा सोमा ब्राह्मी ब्रह्मसुवर्च्चला ॥

अभया गुडूची चैव अट्टरूषकवाकुची । एतैरक्षसमैर्भागैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ कण्टकार्य्या रसप्रस्थः क्षीरप्रस्थसमन्वितः । एतद्ब्राह्मीघृतं नाम श्रुतिमेधाकरं परम् ॥ * ॥ त्रिफलाचित्रकवलानिर्गुण्डीनिम्बवासकाः । पुनर्नवा गुडूची च बृहती च शतावरी ॥ एतैर्घृतं यथालाभं सर्व्वरोगविमर्द्दनम् । * । वलाशतकषाये तु तैलस्यार्द्धाढकं पचेत् ॥ कल्कैर्म्मधुकमञ्जिष्ठाचन्दनोत्पलपद्मकैः । सूक्ष्मैलापिप्पलीकुष्ठत्वगेलागुरुकेशरैः ॥ गन्धाश्वजीवनीयैश्च जीराढकसमाश्रितम् । एतन्मृद्वग्निना पक्वं स्थापयेद्रजते शुभे ॥ सर्व्ववातविकारांस्तु सर्व्वधात्वन्तराश्रयान् । तैलमेतत् प्रशमयेद्बलाख्यं राजवल्लभम् ॥ * ॥ शतावरीरसप्रस्थं क्षीरप्रस्थं तथैव च । शतपुष्पा देवदारु मांसी शैलेयकं वला ॥ चन्दनं तगरं कुष्ठं माला चांशुमती तथा । एतैः कर्षसमैः कल्कैस्तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ कुब्जवामनपङ्गूनां वधिरव्यङ्गकुष्ठिनाम् । वायुना भग्नगात्राणां ये च सीदन्ति मैथुने ॥ जराजर्ज्जरगात्राणां चाध्मानमुखशोषिणाम् । त्वग्गताश्चापि ये वाताः शिरास्नायुगताश्च ये ॥ स वस्तिर्नाशयत्याशु तैश्चैव स्याद्दशाङ्गकः । नारायणमिदं तैलं विष्णुनोक्तं रुगर्द्दनम् ॥ * ॥ पृथक् तैलं घृतं कुर्य्यात् समस्तैरौषधैः पृथक् । शतावर्य्या गुडूच्या वा चित्रकै रोचनायुतः ॥ निर्गण्ड्या वा प्रसारण्या कण्टकार्य्या रसा- दिभिः । वर्षावानलया वापि वासकेन फलत्रिकैः ॥ ब्राह्म्या चैरण्डकेनापि भृङ्गराजेन मुण्डिना । मूषल्या दशमूलेन खदिरेण वटादिभिः ॥ वटिका मोदको वापि चूर्णं स्यात् सर्व्वगोग- नुत् । घृतेन मधुना वापि युक्तं खण्डगुडादिभिः । लवणैः कटुकैर्युक्तं यथाभागञ्च रोगनुत् ॥ चित्रकर्कारुत्रिवृतामलघ्नहयमारकम् । स्वधा च वाला गणिका सप्तपर्णसुवर्च्चिकाम् ॥ ज्योतिष्मतीञ्च संभृज्य तैलं धीरो विपाचयेत् । एतन्निष्यन्दनं तैलं भृशं दद्यात् भगन्दरे ॥ शोधनं रोचनञ्चैव सर्व्ववर्णकरं परम् । चित्रकाद्यं महातैलं सर्व्वरोगप्रभञ्जनम् ॥ अजमोदः ससिन्दूरो हरितालनिशाद्वयम् । क्षारद्बयं फेनयुतमार्द्रकं सरलोद्भवम् ॥ इन्द्रवारुण्यपामार्गकदलैः कन्दलैः समैः ।” कन्दलैः स्थाने स्यन्दनैः इति च पाठः । “एमिः सर्षपजं तैलमजामूत्रैश्च योजितम् । मृद्वग्निना पचेदेतत् अकक्षीरेण संयुतम् ॥ अजमोदादिकं तैलं गण्डमालां व्यपोहति । विदग्धस्तु पचेत् पक्वं पक्वञ्चैव विशोधयेत् ॥ रोपणं मृदुभावञ्च तैलेनानेन कारयेत् । अजमोदादिकं तैलं महावीर्य्यञ्च रोगहृत् ॥” इति गारुडे १७८ अध्यायः ॥

पृष्ठ ४/१८५

रोगहारी, [न्] पुं, (रोगं हरति तच्छीलः । हृ + णिनिः ।) वैद्यः । इत्यमरः । २ । ६ । ५७ ॥ रोगनाशके, त्रि ॥ रोगितरुः, पुं, (रोगिणां शोकनाशकस्तरुः ।) अशोकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोगिवल्लभं, क्ली, (रोगिणां वल्लभं प्रियम् ।) औषधम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रोगिप्रिये, त्रि ॥ रोगी, [न्] त्रि, (रोगोऽस्यास्तीति । रोग + इनिः ।) रोगयुक्तः । तत्पर्य्यायः । व्याधितः २ विकृतः ३ ग्लानः ४ म्लानः ५ मन्दः ६ आतुरः ७ अभ्यान्तः ८ अभ्यमितः ९ रुग्नः १० सामयः ११ अपटुः १२ । इति राजनिर्घण्टः ॥ आम- यावी १३ ग्लास्नुः १४ । इत्यमरः ॥ * ॥ अथ चिकित्सार्थं रोगिणः परीक्षा । तत्र वाग्- भटः । “दर्शनस्पर्शनप्रश्नैः परीक्षेदथ रोगिणम् । आयुरादि दृशा स्पर्शाच्छीतादेः प्रश्नतोऽप- रम् ॥” आयुरादि । आदिशब्दात् साध्यत्वासाध्य- त्वादि । दृशा दर्शनेन । अत्र सम्पदादिभ्य- श्चेति भावे क्विप् । स्पर्शात् शीतादेः । शीतोष्ण- मृदुकठिनत्वादिना परीक्षणञ्च । प्रश्नतः । उदरलाघवगौरवतृषाबुभुक्षाबलाबलादिना ॥ “मिथ्या दृष्टा विकारा हि दुराख्यातास्तथैव च । तथा दुष्परिपृष्टाश्च मोहयेयुश्चिकित्सकान् ॥” तत्र दर्शनं नेत्रजिह्वामूत्रादेः कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ तत्र नेत्रपरीक्षा यथा, -- “नेत्रं स्यात् पवनाद्रूक्षं धूम्रवर्णं तथारुणम् । कोटरान्तःप्रविष्टञ्च तथास्तञ्च विलोकनम् ॥ हरिद्राखण्डवर्णञ्च रक्तंवा हरितं तथा । दीपद्वेषि सदाहञ्च नेत्रं स्यात् पित्तकोपतः ॥ चक्षुर्व्वलाशबाहुल्यात् स्निग्धं स्यात् सलिल- प्लुतम् । तथा धवलवर्णञ्च ज्योतिर्हीनं बलान्वितम् ॥ नेत्रं द्बिदोषबाहुल्यात् स्याद्दोषद्वयलक्षणम् । त्रिदोषलिङ्कं सेवेत तन्मारयति रोगिणम् ॥ त्रिदोषदूषित नेत्रमन्तर्म्मग्नं भृशं भवेत् । त्रिलिङ्गं सलिलस्रावि प्रान्तेनोन्मीलयत्यपि ॥” * अथ जिह्वापरीक्षा । “शाकपत्रप्रभा रूक्षा स्फुटिता रसनानिलात् । रक्ता श्यामा भवेत् पित्ताल्लिप्तार्द्रा धवला कफात् । परिदग्धा खरस्पर्शा कृष्णा दोषत्रयेऽधिके । सैव दोषद्वयाधिक्ये दोषद्बितयलक्षणा ॥” अथ मूत्रपरीक्षा । “वातेन पाण्डुरं मूत्रं रक्तं नीलञ्च पित्ततः । रक्तमेव भवेद्रक्ताद्धवलं फेनिलं कफात् ॥” अथ शरीरस्य उष्णत्वादिज्ञानार्थं स्पर्शनं कार्य्यम् । तत्र नाडीपरीक्षामाह । “पुंसो दक्षिणहस्तस्य स्त्रियो वामकरस्य तु । अङ्गुष्ठमूलगा नाडी परीक्ष्येत भिषग्वरैः ॥

अङ्गुलीभिस्तु तिसृभिर्नाडीमवहितः स्पृशेत् । तच्चेष्टया सुखं दुःखं जानीयात् कुशलोऽखि- लम् ॥ सद्यःस्नातस्य सुप्तस्य क्षुत्तृष्णातपशीलिनः । व्यायामश्रान्तदेहस्य सम्यक् नाडी न बुध्यते ॥ वातेऽधिके भवेन्नाडी प्रव्यक्ता तर्ज्जनीतले । पित्ते व्यक्ता मध्यमायां तृतीयाङ्गुलिगा कफे ॥ तर्ज्जनीमध्यमामध्ये वातपित्तेऽधिके स्फुटा । अनामिकायां तर्ज्जन्यां व्यक्ता वातकफे भवेत् ॥ मध्यमानामिकामध्ये स्फुटा पित्तकफेऽधिके । अङ्गुलित्रितयेऽपि स्यात् प्रव्यक्ता सन्निपातिनः ॥ वाताद्बक्रगतिर्न्नाडी पित्तादुत्प्लुत्य गामिनी । कफान्मन्दगतिर्ज्ञेया सन्निपातादतिद्रुता ॥ वक्रमुत्प्लुत्य चलति धमनी वातपित्ततः । वहेद्वक्रञ्च मन्दञ्च वातश्लेष्माधिके ततः ॥ उत्प्लुत्य मन्दं चलति नाडी पित्तकफेऽधिके । कामात् क्रोधात् वेगवहा क्षीणा चिन्ताभया- प्लुता ॥ स्थित्वा स्थित्वा चलेद्या सा हन्ति स्थानच्युता तथा । अतिक्षीणा च शीता च प्राणान् हन्ति न संशयः ॥ ज्वरकोपेन धमनी सोष्णा वेगवती भवेत् । मन्दाग्नेः क्षीणधातोश्च सैव मन्दतरा मता ॥ चपला क्षुधितस्य स्यात् तृप्तस्य भवति स्थिरा । सुखिनोऽपि स्थिरा ज्ञेया तथा बलवती मता ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (लक्षणान्तरादिकमाह । “रोगो यस्यास्ति रोगी स स चिकित्स्यस्तु यादृशः । यादृशश्चाचिकित्स्योऽपि वक्ष्यमाणो निशम्य- ताम् ॥” तत्र चिकित्स्यः । “निजप्रकृतिवर्णाभ्यां युक्तः सत्त्वेन चक्षुषा । चिकित्स्यो भिषजां रोगी वैद्यभक्तो जिते- न्द्रियः ॥” सत्त्वं व्यसनाभ्युदयक्रियादिष्वविह्वलताकरं तेन युक्तः । चक्षुषा चक्षुरुपलक्षितेन । ततोऽन्ये- नापीन्द्रियेण चिकित्स्यः रोगान् मोचयितव्यः । अन्यच्च । “आयुष्मान् सत्त्ववान् साध्यो द्रव्यवान् मित्र- वानपि । चिकित्स्यो भिषजा रोगी वैद्यवाक्यकृदा- स्तिकः ॥” आयुर्व्वेदोऽस्तीति मतिर्यस्य स आस्तिकः ॥ अथाचिकित्स्यः । “चण्डः साहसिको भीरुः कृतघ्नो व्यग्र एव च । शोकाकुलो मुमूर्षुश्च विहीनः करणैश्च यः ॥ वैरी वैद्यविदग्धश्च श्रद्धाहीनश्च शङ्कितः । भिषजामविधेयाः स्युर्नोपक्रम्या भिषग्विधाः ॥ एतानुपाचरन् वैद्यो बहून् दोषानवाप्नुयात् ॥” चण्डोऽत्यन्तक्रोधशीलः । साहसिकः अविचार्य्य-

कारी । भीरुर्भयशीलः । कृतघ्नो वैद्यकृतोप- कारलोपकः । व्यग्रो व्याकुलः । विहीनः कर- णैश्च यः निजेन्द्रियशक्तिरहितः । वैरी न चिकित्स्यः कदाचिद्रोगोद्रेके अपवादभयात् । वैद्यविदग्धो वैद्यधूर्त्तः । तथा च सुश्रुतः । “स न सिद्ध्यति वैद्यस्तु गृहे यस्य न पूज्यते ।” शङ्कितो वैद्यविश्वासरहितः । भिषजामविधेयाः ॥ वैद्यवचनाविधायिनः । भिषग्विधा वैद्यतुल्याः । एते नोपक्रम्याः न चिकित्स्याः । अथ दूतस्य लक्षणम् । “यश्चिकित्सकमानेतुं याति दूतः स कथ्यते । स च यादृक् समुचितस्तादृगत्र निगद्यते ॥ दूताः सुजातयोऽव्यङ्गाः पटवो निर्म्मलाम्बराः । सुखिनोऽश्ववृषारूढाः शुभ्रपुष्पफलैर्युताः ॥ सजातयः सुचेष्टाश्च सजीवदिशिसङ्गताः । भिषजं समये प्राप्ता रोगिणः सुखहेतवे ॥” सजातयः रोगिसमानजातयः । “यस्यां प्राणमरुद्बाति सा नाडी जीव- संज्ञिता ॥” अथ दूतस्य यात्रायां शकुनविचारः । “वैद्याह्वानाय दूतस्य गच्छतो रोगिणः कृते । न शुभं सौम्य शकुनं प्रदीप्तन्तु सुखावहम् ॥” प्रदीप्तमग्निं दूतो रोगी रिक्तहस्तो वैद्यं न पश्येत् । तथा च । “रिक्तहस्तो न पश्येत्तु राजानं भिषर्जगुरुम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रोग्यं, त्रि, (रोगाय हितमिति । रोग + यत् ।) अपथ्यम् । अहितम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रोगसम्बन्धिनि च ॥ रोचकः, पुं, (रोचयतीति । रुच् + णिच् + ण्वुल् ।) क्षुधा । तत्पर्य्यायः । बुभुक्षा २ अशना ३ जिघत्सा ४ रुचिः ५ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ५७ ॥ कदली । इति शब्दरत्ना- वली ॥ राजपलाण्डुः । अवदंशः । इति राज- निर्घण्टः ॥ ग्रन्थिपर्णभेदः । भण्डिउर इति नेपालदेशे ख्यातः । तत्पर्य्यायः । निशाचरः २ धनहरः ३ कितवः ४ गणहासकः ५ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । पाके कटुत्वम् । लघुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । हृद्य- त्वम् । हिमत्वम् । कुष्ठकण्डूकफानिलरक्षोऽश्री स्वेदमेदोऽस्रज्वरगन्धविषव्रणनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (काचकूप्यादिकारकः । यथा, रामायणे । २ । ८३ । १३ । “मायूरकाः क्राकचिका वेधका रोचका- स्तथा ॥” “रोचकाः काचकुप्यादिकर्त्तारः इति कतकः ।” इति तट्टीका ॥) रुचिकारके, त्रि ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । मांसवर्गे । “संग्राही रोचको बल्यस्तेषामेणो ज्वरापहः ॥”) रोचनः, पुं, (रोचयतीति । रोचि + नन्द्यादित्वात् ल्युः ।) कूटशाल्मलिः । इत्यमरः ॥ (तस्य पर्य्यायो यथा, --

पृष्ठ ४/१८६

“कुत्सितः शाल्मलिः प्रोक्तो रोचनः कूट- शाल्मलिः ॥” इति भावप्रकाशे । १ । १ ॥ काम्पिल्लः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “काम्पिल्लः कर्कशश्चन्द्रो रक्ताङ्गो रोचनोऽपि च ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) श्वेतशिग्रुः । पलाण्डुः । आरग्वधः । करञ्जः । अङ्कोठः । दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (देवयोनिविशेषः । यथा, हरिवंशे । १६६ । ७५ । “कुम्भाण्डः कुम्भमूर्द्धा च रोचनो वैकृतोग्रहः ॥” दक्षिणापुत्त्राणामन्यतमः । स च स्वायम्भुवमन्व- न्तरे देवविशेषः । इति भागवतम् । ४ । १ । ७ ॥ स्वारोचिषमन्वन्तरे इन्द्रः । इति च तत्रैव । ८ । १ । २० ॥ भारतवर्षान्तर्गतपर्व्वतविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५७ । १३ । “तुङ्गप्रस्थो नागगिरी रोचनः पाण्डराचलः ॥”) त्रि, रोचकः । इति मेदिनी । ने, ११६ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । शाकवर्गे । “वृष्योष्णं रोचनं हृद्यं सस्नेहं लघु दीपनम् ॥” दीप्तिशाली । यथा, हरिवंशे । १२९ । ३५ । “अन्तश्चरं रोचनं चारुशाखं महाबलं धर्म्मनेतारमीड्यम् । सहस्रनेत्रं शतवर्म्माणमुग्रं महादेवं विश्वसृजं नमस्ये ॥” शोभमानः । यथा, भट्टिः । ६ । ७३ । “भृङ्गालिकोकिलक्रुङ्भिर्वाशनैः पश्य लक्ष्मण । रोचनैर्भूषितां पम्पामस्माकं हृदयाविधम् ॥” अनुरागकरः । यथा, भागवते । १ । १० । ११ । “सत्सङ्गान्मुक्तदुःसङ्गो हातुं नोत्सहते बुधः । कीर्त्त्यमानं यशो यस्य सकृदाकर्ण्य रोचनम् ॥”) रोचनकः, पुं, (रोचयतीति । रोचि + ल्युः । ततः कन्) जम्बीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणा- दयोऽस्य जम्बीरशब्दे ज्ञातव्याः ॥) रोचनफलः, पुं, (रोचनं रुचिकरं फलमस्य ।) बीजपूरकः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ रोचनफला, स्त्री, (रोचनं रोचकं फलमस्याः ।) चिर्भिटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोचना, स्त्री, (रोचते या । रुच् + “बहुलमन्य- त्रापि ।” उणा० २ । ७८ । इति युच् । टाप् ।) रक्तकह्लारम् । गोपित्तम् । गोरोचना इति ख्यातम् । (यथा, मनुः । ८ । २३४ । “कर्णौ चर्म्म च बालांश्च वस्तिं स्नायुञ्च रोच- नाम् । पशुषु स्वामिनां दद्यात् मृतेष्वङानि दर्शयेत् ॥”) वरयोषित् । इति मेदिनी । ने, ११८ ॥ (वसु- देवपत्नी । यथा, भागवते । ९ । २४ । ४५ । “पौरवी रोहिणी भद्रा मदिरा रोचना इला । देवकी प्रमुखाश्चासन् पत्न्य आनकदुन्दुभेः ॥”) रोचनिका, स्त्री, (रोचनैव । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) वंशरोचना । इति राज- निर्घण्टः ॥ शुण्डारोचनी । इति रत्नमाला ॥

रोचनी, स्त्री, (रोचते इति । रुच् + कृत्यल्युटो बहुलमिति ल्युट् । ततो ङीष् ।) आमलकी । गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनःशिला । इति हेमचन्द्रः ॥ श्वेतत्रिवृता । गुँडारोच- नीतिख्यातबणिग्द्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । काम्पिल्लः २ कर्कशः ३ चन्द्रः ४ रक्ताङ्गः ५ । इत्यमरः ॥ कम्पिल्लः ६ कम्पीलः ७ कम्पिलः ८ काम्पिल्यः ९ रेचनी १० । इति भरतः ॥ पर्य्यायान्तरं गुणाश्च कम्पिल्लकशब्दे द्रष्टव्याः ॥ रोचमानः, पुं, (रोचते इति । रुच् + शानच् ।) अश्वग्रीवास्थरोमावर्त्तः । यथा, -- “श्रीवृक्षो हृदयावर्त्तो रोचमानो गलोद्भवः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, माधे । ५ । ४ । “अश्वाः ष्यधुर्वसुमतीमतिरोचमाना- स्तूर्णं पयोधय इवोर्म्मिभिरापतन्तः ॥” नृपविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । १८ । “अश्वग्रीव इति ख्यातः सत्त्ववान् यो महा- सुरः । रोचमान इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ॥” दीप्यमाने, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । ७४ । ७८ । “रोचमानैः समायुक्तचूडामण्यङ्गदादिभिः । गन्धर्व्वकुलसम्भूतिसंसिद्धैरिव भूषितम् ॥”) रोचिः, [स्] क्ली, (रोचतेऽनेनेति । रुच् + बाहुलकात् इसिन् । इत्युज्ज्वलः । २ । ११२ ।) प्रभा । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । १ । २१ । “रथाङ्गपाणेः पटलेन रोचिषा- मृषित्विषः संवलिता विरेजिरे ॥”) रोचिष्णुः, त्रि, (रोचते तच्छीलः । रुच् + “अलं कृञ् निराकृञिति ।” ३ । २ । १३६ । इति इष्णुच् ।) अलङ्कारादिना दीप्तिशीलः । तत्- पर्य्यायः । विभ्राट् २ भ्राजिष्णुः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ९४ । ९ । “तत्र शूकरवृन्दानि भिन्दन् बाणैर्निरन्तरम् । श्यामलाम्बररोचिष्णुस्तमांसीव रविः करैः ॥” रोचकः । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । मद्यवर्गे । “सुगन्धि दीपनं हृद्यं रोचिष्णु कृमिनाशनम् ॥”) रोची, स्त्री, (रोचते इति । रुच् + इन् । वा ङीष् ।) हिलमोचिका । इति शब्दरत्नावली ॥ रोची, [न्] त्रि, (रोचते इति । रुच् + णिनिः ।) रोचिष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ रोच्यं, त्रि, (रुच् + ण्यः । “यजयाचरुचप्रवच- र्च्चश्च ।” ७ । ३ । ६६ । इति कवर्गादेशो न ।) प्रकाश्यम् । प्रीतिविषयः । रुचधातोः कर्म्मणि यप्रत्ययेन निष्पन्नोऽयम् ॥ रोट्, [ष्] त्रि, (रुष् + “अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ।” ३ । २ । ७५ । इति विच् ।) हिंस्रः । वधकः । रोषतीति विचि गुणः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ रोटिका, स्त्री, पिष्टकविशेषः । रोटी इति रुटी इति च भाषा । तत्करणप्रकारमाह ।

“शुष्कगोधूमचूर्णेन किञ्चित् पुष्टाञ्च पोलिकाम् । तप्तके स्वेदयेत् कृत्वा भूयोऽङ्गारेऽपि तां पचेत् ॥ सिद्धैषा रोटिका प्रोक्ता गुणानस्याः प्रचक्ष्महे । रोटिका बलकृद्रुच्या बृंहणी धातुवर्द्धनी ॥ वातघ्नी कफकृद्गुर्व्वी दीप्ताग्नीनां प्रपूजिता ॥” अथ लेटी । “मुद्गगोधूमचूर्णन्तु साम्बुगाढं विमर्द्दयेत् । विधाय वटकाकारं निर्धूमेऽग्नौ शनैः पचेत् ॥ अङ्गारकर्कटी ह्येषा बृंहणी शुक्रला लघुः । दीपनी कफहृद्बल्या पीनसश्वासकासजित् ॥” अथ यवरोटिका । “यवजा रोटिका रुव्या मधुरा विषदा लघुः । मलशुक्रानिलकरी बल्या हन्ति कफामयान् । पीनसश्वासकासांश्च मेदोमेहगलामयान् ॥” अथ माषरोटिका । “चूर्णं यच्छुष्कमाषाणां चमसी साभिधीयते । चमसीरचिता रोटी कथ्यते बलभद्रिका ॥ रूक्षोष्णा वातला बल्या दीप्ताग्नीनां प्रपूजिता । माषाणां दालयस्तोये स्थापितास्त्यक्तकञ्चुकाः ॥ आतपे शोषिता यन्त्रे पिष्टास्ता धूमसी स्मृता । धूमसीरचिता सैव प्रोक्ता झर्झरिका बुधैः ॥” झर्झरिकास्थाने भुर्भुरिका इति गुर्गुरिका इति वा पाठः । “झर्झरी कफपित्तघ्नी किञ्चिद्बातकरी स्मृता ॥” अथ चणकरोटिका । “चाणक्या रोटिका रूक्षा श्लेष्मपित्तास्रनुद्गुरुः । विष्टम्भिनी न चक्षुष्या तद्गुणा तिलशष्कुली ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रोड, ऋ अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अरुरोडत् । इति दुर्गादासः ॥ रोदः, [स्] क्ली (रुद् + असुन् ।) स्वर्गः । भूमिः । इति मेदिनी । से, ३३ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ९ । २२ । ५ । “एते पृष्ठानि रोदसोर्विप्रयन्तो व्यानशुः ॥”) रोदनं, क्ली, (रुद् + ल्युट् ।) क्रन्दनम् । (यथा, चाणक्यशतके । ६२ । “दुर्ब्बलस्य बलं राजा बालानां रोदनं बलम् । बलं मूर्खस्य मौनित्वं चौराणामनृतं बलम् ॥”) अस्रु । इति मेदिनी । ने, ११९ ॥ तस्य शुभाशुभं यथा, -- “अनश्रु स्निग्धरुदितमदीनं शुभदं नृणाम् । प्रचुराश्रु दीनं रूक्षञ्च रुदितं न सुखावहम् ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ कपिलाधेनूनां नेत्राम्बुना रत्नसमूहो जातः । यथा, -- “युद्धे मुनिं मृतं दृष्ट्वा रुरोद कपिला मुहुः ॥” इत्युपक्रम्य । “तदश्रुबिन्दुना मर्त्ये रत्नसंघो बभूव ह ॥” रोदनाश्रुपतनेन मृतानां नरकं स्यात् । यथा, -- “ज्ञानिनो मा रुदन्त्येव मा रोदीः पुत्त्र साम्प्र- तम् ।

पृष्ठ ४/१८७

रोदनाश्रुप्रपतनान्मृतानां नरकं ध्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ मृतमुद्दिश्य रोदननिषेधो यथा, -- “श्लेष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः । अतो न रोदितव्यं हि क्रियाः कार्य्या विधानतः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ रोदनिका, स्त्री, (रोदनं अश्रु पात्यत्वेनास्त्यस्येति । रोदन + ठन् ।) यवासः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विषयोऽस्य यवासशब्दे ज्ञातव्यः ॥) रोदनी, स्त्री, (रुद्यतेऽनयेति । रुद् + करणे ल्युट् । ङीप् ।) दुरालभा । इत्यमरः । २ । ४ । ९२ ॥ रोदसी, स्त्री, (रोदस् + गौरादित्वात् ङीष् ।) स्वर्गः । भूमिः । इत्यमरः । ३ । ३ । २२८ ॥ रोदसी, व्य, स्वर्गः । भूमिः । यथा, -- “द्यावापृथिव्यौ रोदस्यौ रोदसी रोदसीति च ॥” इति भरतधृतकोषः ॥ रोदस्यौ, स्त्री, भूमिस्वर्गौ । यथा, -- “प्रसूरश्वापि भूद्यावौ रोदस्यौ रोदसी च ते ॥” इत्यमरः । ३ । ३ । २२८ ॥ “भूर्भूमिः द्यौराकाशं एते सहिते विगृहीते च रोदसीरोदःशब्दयोर्वाच्येते इति भूद्यावौ परा- मृष्येते एतेन ईवन्तसान्तशब्दद्वयेन एकवच- नान्तेनापि भूद्यावौ समुदिते उच्येते । ‘रोदश्च रोदसी चापि दिवि भूमौ पृथक् पृथक् । सह प्रयोगेऽप्यनयो रोदः स्यादपि रोदसी ॥’ इति विश्वः ॥ ‘रोदसी रोदसा सार्द्धं पृथ्वीस्वर्गे दिवि क्षितौ ॥’ इत्यजयः ॥ रोदसीत्यव्ययमप्यस्ति । यथा । द्यावापृथिव्यौ रोदस्यौ रोदसी रोदसीति चेति ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ रोधः, पुं, (रुणद्धि जलमिति । रुध् + पचाद्यच् ।) नदीतीरम् । इत्यमरटीकायां भरतः । १ । १० । ७ ॥ (रुध् + घञ् । रोधनम् । यथा, मार्कण्डेये । १३ । १ । “अहं वैश्यकुले जातो जन्मन्यस्मात्तु सप्तमे । समतीते गवां रोधं निपाने कृतवान् पुरा ॥”) रोधः, [स्] क्ली, (रुणद्धि वार्य्यादिकमिति । रुध + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इति असुन् ।) नदीतीरम् । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥ (यथा, रघुः । ५ । ४२ । “स नर्म्मदारोधसि सीकरार्द्रै- र्मरुद्भिरानर्त्तितनक्तमाले । निवेशयामास विलङ्घिताध्वा क्लान्तं रजोधूसरकेतु सैन्यम् ॥”) रोधनः, त्रि, (रुणद्धीति । रुध + ल्युः ।) रोधकर्त्ता । (रुध् + भावे ल्युट् ।) रोधे, क्ली । इति व्याक- रणम् ॥ (यथा, भागवते । ३ । ३० । २७ । “पातनं गिरिशृङ्गेभ्यो रोधनं चाम्बुगर्त्तयोः ॥”) रोधवक्रा, स्त्री, (रोधेन वक्रा ।) नदी । यथा । निम्नगा रोधवक्रा च स्रवन्ती सिन्धुरापगेति नदीपर्य्याये भागुरिः । इति भरतः ॥

रोधोवक्रा, स्त्री, (रोधसा वक्रा ।) नदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रोधोवती, स्त्री, (रोधोऽस्त्यस्या इति । रोधस् + मतुप् । ङीप् ।) नदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोध्रं, क्ली, (रुध्यतेऽनेन । रुध + बाहुलकात् रन् ।) अपराधः । पापम् । इति मेदिनी । रे, ८१ ॥ रोध्रः, पुं, लोध्रः । इति मेदिनी राजनिर्घण्टश्च ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । १२ । “मधूच्छिष्टं समधुकं रोध्रं सर्ज्जरसं तथा । मञ्जिष्ठां चन्दनं मूर्व्वां पिष्ट्वा सर्पिर्व्विपाचयेत् ॥”) रोध्रपुष्पः, पुं, (रोध्रस्येव पुष्पमस्य ।) मधूकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मण्डलिसर्पजाति- विशेषः । तद्यथा । “आदर्शमण्डलः श्वेतमण्डलो रक्तमण्डलश्चित्रमण्डलः पृषतो रोध्रपुष्पो मिलि- न्दको गोनसः इत्यादिषु ।” इति सुश्रुते कल्प- स्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) रोध्रपुष्पिणी, स्त्री, (रोध्र इव पुष्प्यतीति । पुष्प + णिनि । ङीप् ।) धातकीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रोपः, पुं, (रुप्यतेऽनेनेति । रुप विमोहे + घञ् ।) बाणः । इत्यमरः ॥ (रुह + णिच् + घञ् ।) रोपणम् । इति मेदिनी । पे, २ ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । ५८ । २४ । “एता जात्यस्तु वृक्षाणां तेषां रोपे गुणास्त्विमे ॥”) छिद्रे, क्ली । इति हेमचन्द्रः ॥ रोपणं, क्ली, विमोहनम् । रुपधातोर्भावेऽनट्प्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥ जननम् । प्रादुर्भावः । ञ्यन्त- रुहधातोः पङादेशे अनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । १५ । “सन्धिसंश्लेषणस्नेहनरोपणपूरणबलस्थैर्य्यकृत्श्लेष्मा पञ्चधा प्रविभक्त उदकर्म्मानुग्रहं करोति ॥”) अञ्जनविशेषः । यथा, -- “रोपणं रसकं पिष्ट्वा सम्यक् संप्लाव्य वारिणा । गृह्णीयात्तज्जलं सर्व्वं त्यजेच्चूर्णमधोगतम् ॥ शुष्कञ्च तज्जलं सर्व्वं पर्पटीसन्निभं भवेत् । विचूर्ण्य भावयेत् सम्यक् त्रिवेलं त्रिफलारसैः ॥ कर्पूरस्य रसन्तत्र दशमांशेन निक्षिपेत् । अञ्जयेन्नयने तेन नेत्राखिलगदच्छिदः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (त्रि, रोपकः । यथा, सुश्रुते । ६ । १८ । “लेखनात् त्रिगुणो धार्य्यः पुटपाकस्तु रोपणः ॥” व्रणरोगे मांसाङ्कुरजननार्थप्रक्रियादिकम् । तद्- यथा, -- “आदौ विम्लापनं कुर्य्याद्द्वितीयमवसेचनम् । तृतीयमुपनाहञ्च चतुर्थीं पटलक्रियाम् ॥ पञ्चमं शोधनञ्चैव षष्ठं रोपणमिष्यते । एते क्रमा व्रणस्योक्ताः सप्तमो वै कृतापहः ॥ निम्बपत्रतिलैः कल्को मधुना क्षतशोधनः । रोपणः सर्पिषा युक्तो यवकल्केऽप्ययं विधिः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे व्रणशोथाधिकारे ॥) रोपणचूर्णं, क्ली, (रोपणस्य चूर्णम् ।) नयनाञ्जन- विशेषः । यथा, भावप्रकाशे ।

अथ रोपणचूर्णम् । “शिलायां रसकं पिष्ट्वा सम्यगाप्लाव्य वारिणा । गृह्णीयात् तज्जलं सर्व्वं त्यजेच्चूर्णमधोगतम् ॥ शुष्कं तच्च जलं सर्व्वं पर्पटीसन्निभं भवेत् । विचूर्ण्य भावयेत् सम्यक् त्रिवेलं त्रिफलारसैः ॥ कर्पूरस्य रजस्तत्र दशमांशेन निक्षिपेत् । अञ्जयेन्नयनं तेन सर्व्वदोषोपशान्तये ॥ समस्तनेत्ररोगघ्नं चूर्णमेतन्न संशयः ॥” रोपणीवर्त्तिः, स्त्री, नेत्राञ्जनभेदः । यथा । अथ रोपणीवर्त्तिः । “अशीतिस्तिलपुष्पाणि षष्टिः पिप्पलितण्डुलाः । जातीपुष्पाणि पञ्चाशन्मरिचानि च षोडश ॥ सूक्ष्मं पिष्ट्वाम्बुना वर्त्तिः कृता कुसुमिकाभिधा । तिमिरार्ज्जुनशुक्राणां नाशिनी मांसवृद्धिनुत् । एतस्या अञ्जने प्रोक्ता मात्रा सार्द्धहरेणुका ॥” कुसुमिकावटी रोपणी । इति भावप्रकाशः ॥ रोप्यातिरोप्यः, पुं, धान्यविशेषः । अस्य गुणाः । “रोप्यातिरोप्या लघवः शीघ्रपाका गुणोत्तराः । अदाहिनो दोषहरा बल्या मूत्रविवर्द्धनाः ॥” इति राजवल्लभः ॥ रोमं, क्ली, जलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (लोम । यथा, महाभारते । ३ । ११२ । ३ । “द्वौ चास्य पिण्डावधरेण कण्ठा- दजातरोमौ सुमनोहरौ च ॥” जनपदविशेषः । इति केचित् ॥) रोम, [न्] क्ली, (रौतीति । रु + “नामन्- सीमन्व्योमन्रोमन्निति ।” उणा० ४ । १५० । इति मनिन्प्रत्ययेन साधुः ।) शरीरजाताङ्कुरः । रोँया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । लोम २ अङ्गजम् ३ त्वग्जम् ४ चर्म्मजम् ५ तनूरुहम् ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थानविशेषे तस्य शुभाशुभसूचकत्वं यथा, -- “अल्परोमयुता श्रेष्ठा जङ्घा हस्तिकरोपमा । रोमैकैकं कूपके स्यान्नृपाणान्तु महात्मनाम् ॥ द्वे द्वे रोमे पण्डितानां श्रोत्रियाणान्तथैव च । रोमत्रयं दरिद्राणां रोगी निर्म्मांसजानुकः ॥” इति गारुडे ६३ अध्यायः ॥ रहस्यरोम्नोऽस्पृश्यत्वं यथा, -- “न सर्पशस्त्रैः क्रीडेत स्वानि खानि न संस्पृशेत् । रोमाणि च रहस्यानि नाशिष्टेन सदा व्रजेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ (जनपदविशेषः । तद्देशवासिनि । पुं भूम्नि । यथा, महाभारते । ६ । ९ । ५५ । “वानायवो दशाःपार्श्वा रोमाणः कुशविन्द्ववः ॥”) रोमकं, क्ली, (रोमे कायतीति । कै + कः ।) पांशुलवणम् । (यथा, सुश्रुते । १ । ४२ । “सैन्दवसौवर्च्चलविडपाक्यरोमकसामुद्रकपक्त्रिम- यवक्षारोषप्रसूतसुवर्च्चिकाप्रभृतीनि समासेन लवणो वर्गः ॥”) अयस्कान्तभेदः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (रोमैव । जनपदविशेषः । तद्देश- वासिनि, पुं भूम्नि । यथा, महाभारते । २ । ५० । १५ । “औष्णीकानन्तवासांश्च रोमकान् पुरुषादकान् ॥”)

पृष्ठ ४/१८८

रोमकन्दः, पुं, (रोमयुक्तः कन्दो मूलमस्य ।) पिण्डालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमकपत्तनं, क्ली, (रोमकं पत्तनमिति कर्म्म- धारयः ।) देशविशेषः । रुम् इति पारस्य- भाषा । यथा, -- “लङ्काकुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक् पश्चिमे रोमकपत्तनश्च । अधस्ततः सिद्धपुरं सुमेरुः सौम्येऽथ याम्ये वडवानलश्च । कुवृत्तपादान्तरितानि तानि स्थानानि षड्गोलविदो वदन्ति ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोलाध्यायः ॥ रोमकूपः, पुं, (रोम्णां कूपः ।) लोमविवरम् । यथा, -- “प्रजापतिश्चाक्षमालां ददौ ब्रह्मा कमण्डलुम् । समस्तरोमकूपेषु निजरश्मीन्दिवाकरः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ (तथा च । “ऊर्द्ध्वं नासाक्षिकर्णास्यैर्मेढ्रयोनिगुदैरधः । कुपितं रोमकूपैश्च समस्तैस्तत्प्रवर्त्तते ॥” इति वाभटे निदानस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) रोमकेशरं, क्ली, (रोम्णां केशरमिव ।) चामरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रोमगुच्छः, पुं, (रोम्णां गुच्छस्तवकः ।) चामरम् । इति हेमचन्द्रः । २ । ३८१ ॥ हारावली च । १७३ ॥ रोमगुच्छकः, पुं, (रोमगुच्छ एव । स्वार्थे कन् ।) चामरम् । इति जटाधरः ॥ रोमन्थः, पुं, उद्गीर्य्य चर्व्वणम् । इत्यमरः ॥ जाओरकाटा इति भाषा ॥ (यथा, रघुः । १ । ५२ । “मृगैर्वर्त्तितरोमन्थमुटजाङ्गनभूमिषु ॥”) रोमभूमिः, स्त्री, (रोम्णां भूमिरिव ।) चर्म्म । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमलता, स्त्री, (रोम्णां लतेव ।) लोमावलिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७० ॥ रोमवान्, [त्] त्रि, लोमविशिष्टः । रोमशब्दा- दस्त्यर्थे मतुप्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ रोमविकारः, पुं, (रोम्णां विकारः ।) रोमाञ्चः । इति हलायुधः ॥ रोमशः, पुं, (रोमाणि सन्त्यस्येति । रोमन् + “लोमादिपामादिपिच्छादिभ्यः शनेलचः ।” ५ । २ । १०० । इति शः ।) मेषः । इति हेम- चन्द्रः ॥ पिण्डालुः । कुम्भी । शूकरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ऋषिविशेषः । यथा, भागवते । ६ । १५ । १४ । “रोमशश्च्यवनो दत्त आसुरिः सपतञ्जलिः ॥” अस्य ऋषेरेकलोमपतने एकेन्द्रपातो भवेत् एवं सर्व्वलोमपतनकालस्तस्य परमायुः । एतादृशो- ऽप्यसौ जीवामि वा कियन्ति दिनानीति चिन्त- यन् निवस्तुं गृहं न निर्म्ममे केवलं वर्षासु धारा- पातनिवृत्तये मस्तकविन्यस्तकटस्तपश्चरति । विशेवविवरणमस्य ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे

द्रष्टव्यम् ॥ क्ली, उपस्थम् । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८६ । १६ । “सेदीशे यस्य रोमशं निषेदुषो विजृम्भते विश्वस्मादिन्द्र उत्तरः ॥” “निषेदुषः शयानस्य रोमशमुपस्थं विजृम्भते विवृतं भवति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) अतिशयलोमविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, मनुः । ३ । ७ । “हीनक्रियं निष्पुरुषं निश्छन्दो रोमशार्शसम् ॥”) रोमशफलः, पुं, (रोमशं फलमस्य । टिण्डिश- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमशा, स्त्री, (रोमाणि सन्त्यस्या इति । रोमन् + शः । टाप् ।) दग्धावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोमशा च ॥ (बृहस्पतिकन्या । यथा, ऋग्वेदे । १ । १२७ । ७ । “सर्व्वाहमस्मि रोमशा गन्धारीणामिवाधिका ॥”) रोमशूकं, क्ली, (रोमयुक्तं शूकं यस्य ।) स्थौणे- यकम् । इति भावप्रकाशः ॥ रोमहर्षः, पुं, (रोम्णां हर्षः ।) रोमाञ्चः । इति हलायुधः ॥ (यथा, गीतायाम् । १ । २९ । “वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥”) रोमहर्षणं, क्ली, (रोम्णां हर्षणम् ।) रोमाञ्चः । इत्यमरः ॥ (रोम्णां हर्षणं यस्मात् । रोमाञ्च- करे, त्रि । यथा, गीतायाम् । १८ । ७४ । “संवादमिदमश्रौषमद्भुतं लोमहर्षणम् ॥”) रोमहर्षणः, पुं, सूतः । अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “अस्य ते सर्व्वरोमाणि वचसा हृषितानि यत् । द्वैपायनस्य भगवंस्ततो वै रोमहर्षणः । भवन्तमेव भगवान् व्याजहार स्वयं प्रभुः ॥” इति कौर्म्मे १ अध्यायः ॥ (स तु व्यासशिष्यः । यथा, भागवते । १० । ७८ । २२ । “सोऽर्च्चितः सपरीवारः कृतासनपरिग्रहः । रोमहर्षणमासीनं महर्षेः शिष्यमैक्षत ॥” अस्यान्यद्बिवरणं लोमहर्षणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) विभीतकवृक्षः ॥ इति मेदिनी । ने, ११६ ॥ रोमाञ्चः, पुं, (रोम्णां अञ्चः उद्गमः ।) रोम- हर्षणम् । इत्यमरः ॥ पुलककण्टकरोमविक्रिया रोमोद्गमरोमहर्षश्चात्र । इति भरतः ॥ (स तु सात्त्विकभावानामन्यतमः । यथा, साहित्य- दर्पणे । ३ । १६६ । “स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रुप्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥” “हर्षाद्भुतभयादिभ्यो रोमाञ्चो रोमविक्रिया ॥”) रोमाञ्चिका, स्त्री, (रोमाञ्च उत्पाद्यत्वेनास्त्यस्या इति । रोमाञ्च + ठन् ।) रुदन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमाञ्चितः, त्रि, (रोमाञ्चः सञ्जातोऽस्येति । रोमाञ्च + “तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) जात- पुलकः । रोमाञ्चविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । हृष्ट- रोमा २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १०० । २० ।

“स च शान्तिगते वह्नौ परितुष्टेन चेतसा । हर्षरोमाञ्चिततनुः प्रविवेशाश्रमं गुरोः ॥”) रोमाली, स्त्री, (रोम्णां आली श्रेणिर्यत्र ।) वयःसन्धिः । इति शब्दमाला ॥ (रोम्णां आली ।) रोमावली । (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ३३८ । “निधिनिःक्षेपस्थानस्योपरि चिह्नार्थमिव लता निहिता । लोभयति तव तनूदरि जघनतटादुपरि रोमाली ॥”) रोमालुः, पुं, (रोमविशिष्ट आलुः ।) पिण्डालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमालुविटपी, [न्] पुं, (रोमालुरिव विटपी वृक्षः ।) कुम्भीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमावली, स्त्री, (रोम्णामावली ।) नाभेरूर्द्ध्व- लोमश्रेणी । तत्पर्य्यायः । रोमलता २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७० ॥ रोमाली ३ । इति शब्दमाला ॥ लोमराजी ४ । यथा, -- “तस्याः प्रविष्टा नतनाभिरन्ध्रं रराज तन्वी नवलोमराजी । नीवीमतिक्रम्य सितेतरस्य तन्मेखलामध्यमणेरिवार्च्चिः ॥” इति कुमारसम्भवम् ॥ सा च यौवनारम्भे भवति । अज्ञातयौवना यथा, -- “नीरात्तीरमुपागता श्रवणयोः सीम्नि स्फुर- न्नेत्रयोः श्रोत्रे लग्नमिदं किमुत्पलमिति ज्ञातुं करं न्यस्यति । सैवालाङ्कुरशङ्कया शशिमुखी रोमावलीं प्रोञ्छति श्रान्तास्मीति मुहुः सखीमविदितश्रोणीभरा पृच्छति ॥” इति रसमञ्जरी ॥ रोमाश्रयफला, स्त्री, (रोमाश्रयं फलमस्याः ।) झिञ्झिरिष्टाक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रोमोद्गमः, पुं, (रोम्णामुद्गमः ।) रोमाञ्चः । इति हलायुधः ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ७७ । “रोमोद्गमः प्रादुरभूदुमायाः स्विन्नाङ्गुलिः पुङ्गवकेतुरासीत् । वृत्तिस्तयोः पानिसमागमेन समं विभक्तेव मनोभवस्य ॥”) रोमोद्भेदः, पुं, (रोम्णामुद्भेदः ।) रोमाञ्चः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । १ अङ्के । “स्फुरद्रोमोद्भेदस्तरलरताराकुलदृशो भयोत्कम्पोत्तुङ्गस्तनयुगभरासङ्गसुभगः ॥”) रोलः, पुं, पानीयामलकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पानीयामलकशब्देऽस्य गुणादयोऽभिहिताः ॥) रोलम्बः, पुं, (रौतीति । रु + विच् । रौः कुजन् सन् लम्बति स्थानात् स्थानान्तरं गच्छतीति । लम्ब + अच् ।) भ्रमरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ ४/१८९

(यथा, वक्रोक्तिपञ्चाशिकायाम् । ४० । “गण्डे दानवनाशिनो गणपतेः कुर्व्वन्ति कोलाहलं रोलम्बा दनुसूनुनाशनविधौ सक्ताः स्युरेते कथम् ॥”) रोषः, पुं, (रुष् + घञ् ।) क्रोधः । इत्यमरः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४४९ । “मुञ्चसि किं मानवतीं व्यवसायाद्द्विगुणमन्यु- वेगेति । स्नेहभवः पयसाग्निः सान्त्वेन च रोष उन्मि- षति ॥”) रोषणः, पुं, (रोषति तच्छीलः । रुष् + “क्रुध- मण्डार्थेभ्यश्च ।” ३ । २ । १५१ । इति युच् ।) पारदः । हेमघर्षणोपलः । इति मेदिनी । ने, ७३ ॥ ऊषरभूमिः । क्रोधने, त्रि । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ११२ । १५ । “न धर्म्मः क्रोधशीलस्य नार्थञ्चाप्नोति रोषणः । नालं सुखाय कामाप्तिः कोपेनाविष्टचेत- साम् ॥”) रोहः, पुं, (रोहतीति । रुह् + अच् ।) अङ्कुरः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १२० । ३८ । “अग्निः स्तोको वर्द्धतेऽप्याज्यसिक्तो बीजञ्चैकं रोहसाहस्रमेति । आयव्ययौ विपुलौ सन्निशाम्य तस्मादल्पं नावमन्येत वित्तम् ॥” रोहणीये, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहिता- याम् । १३ । ५१ । “तेन रोहमायन्नुप मेध्यासः ।” “रोहं रोहणीय स्वर्गम् ।” इति तद्भाष्ये मही- घरः ॥) रोहकः, पुं, (रुह् + ण्वुल् ।) प्रेतभेदः । वोढरि, त्रि । इति मेदिनी । के, १४९ ॥ (यथा, महा- भारते । ८ । ३४ । ३२ । “सिनीवालीमनुमतिं कुहूं राकाञ्च सुव्रताम् । योक्त्राणि चक्रुर्वाहानां रोहकांस्तत्र कण्ट- कान् ॥”) रोहणं, क्ली, (रोहत्यनेनेति । रुह् + करणे ल्युट् ।) शुक्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ जन्म । प्रादुर्भावः । इति रुहधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ रोहणः, पुं, (रोहत्यस्मिन्निति । रुह् + अधि- करणे ल्युट् ।) पर्व्वतविशेषः । तत्पर्य्यायः । विदूराद्रिः २ । इति जटाधरः ॥ (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ५२ । “अपारपुलिनस्थलीभुवि हिमालये मालये निकामविकटोन्नते दुरधिरोहणे रोहणे । महत्यमरभूधरे गहनकन्दरे मन्दरे भ्रमन्ति न पतन्त्यहो परिणता भवत्कीर्त्तयः ॥”) रोहन्तः, पुं, (रुह्यादिति । रुह् + “रुहिनन्दि- जीविप्राणिभ्यः षिदाशिषि ।” उणा० ३ । १२७ । इति झच् ।) वृक्षभेदः । इत्युणादि-

कोषः ॥ वृक्षमात्रम् । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ रोहन्ती, पुं, (रुह् + झच् । षित्वात् ङीष् ।) लताभेदः । इत्युणादिकोषः ॥ लतामात्रम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ रोहिः, पुं, (रोहतीति । रुह् + “हृपिषि- रुहीति ।” उणा० ४ । ११८ । इति इन् ।) बीजम् । वृक्षः । इत्युणादिकोषः ॥ धार्म्मिकः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रोहिणं, क्ली, (रुह् + “रुहेश्च ।” उणा० २ । ५५ । इति इनन् ।) कालभेदः । इत्युणादि- कोषः ॥ स तु दिवसीयनवममुहूर्त्तः । पूर्ब्बाह्ण- श्राद्धस्य गौणकालत्वेनोत्तरावधिः । अपराह्ण- श्राद्धस्य पूर्ब्बावधिः । एकोद्दिष्टश्राद्धस्य समा- पनकालः । रौहिणञ्चास्य नामान्तरम् । यथा । अत्र पूर्ब्बाह्णे श्राद्धमभिधाय रौहिणन्तु न लङ्घयेदित्यभिधानेन पूर्ब्बाह्णश्राद्धस्य सङ्गवात् परो रौहिणपर्य्यन्तगौणपूर्व्वाह्णकालः प्रतीयते तेन रौहिणं पूर्ब्बाह्णश्राद्धस्य गौणकालत्वेनो- त्तरावधिः अपराह्णश्राद्धस्य पूर्ब्बावधिरित्यव- गम्यते । रौहिणन्तु दिवसस्य नवममुहूर्त्तः । तस्य ज्योतिषोक्तरोहिणीदैवतत्वात् रौहिणत्व- मिति । व्यासः । “आरभ्य कुतपे श्राद्धं कुर्य्यादारौहिणं बुधः । विधिज्ञो विधिमास्थाय रौहिणन्तु न लङ्घयेत् ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ रोहिणः, पुं, (रोहतीति । रुह् + “रुहेश्च ।” उणा० २ । ५५ । इति इनन् ।) भूतृणः । वटवृक्षः । रोहितकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शाल्मल- द्वीपस्थपर्व्वतविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ९६ । “रोहितो यस्तृतीयस्तु रोहिणो नाम विश्रुतः ॥”) रोहिणिः, स्त्री, रोहिणीनक्षत्रम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १०७ । ४ । “धारणवर्षणरोहिणि- वायव्याषाढभाद्रपदयोगाः । क्षणवृष्टिः कुसुमलताः सन्ध्याचिह्नं दिशां दाहः ॥”) रोहिणिका, स्त्री, (रोहिण्येव स्वार्थे कन् । टाप् ह्नस्वश्च ।) कोपादिना रक्तवर्णा स्त्री । इति जटाधरः ॥ रोहिणी, स्त्री, (रुह् + इनन् । गौरादित्वात् ङीष् ।) स्त्रीगवी । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । १२ । ४० । “प्रीत्या नियुक्ताल्लिहतीः स्तनन्धया- न्निगृह्य पारीमुभयेन जानुनोः । वर्द्धिष्णुधाराध्वनि रोहिणीः पय- श्चिरुं निदध्यौ दुहतः स गोदुहः ॥”) तडित् । कटुम्भरा । (यथास्याः पर्य्यायः । “कट्वी तु कटुका तिक्ता कृष्णभेदा कटुम्भरा । अशोका मन्द्यशकला चक्राङ्गी शकुलादनी ॥” इति भावप्रकाशश्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) सोमवल्कः । (यथास्याः पर्य्यायो रत्नमालायाम् ।

“कट्फलः सोमवल्काख्यः सोमवृक्षश्च रोहिणी ॥” महाश्वेता । तत्पर्य्यायो यथा, -- “कटभी किनिही श्वेता महाश्वेता च रोहिणी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) लोहिता । इति मेदिनी । णे, ३७ ॥ जिनानां विद्यादेवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ काश्मरी । हरीतकी । मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ कपिलवर्णा वर्त्तुलाकारा विरेचने प्रशस्ता हरी- तकी । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ बलदेवमाता ॥ सा वसुदेवभार्य्या कश्यपपत्नीसुरभ्यंशजाता । यथा, -- “देवकी रोहिणी चेमे वसुदेवस्य धीमतः । रोहिणी सुरभिर्द्देवी अदितिर्देवकी ह्यभूत् ॥” इति महाभारते हरिवंशः ॥ * ॥ सुरभिकन्या । यथा, -- श्रीमार्कण्डेय उवाच । “दक्षस्य तनया याभूत् सुरभिर्न्नाम नामतः । गवां माता महाभागागा सर्व्वलोकोपकारिणी ॥ तस्यान्तु तनया जज्ञे कश्यपात्तु प्रजापतेः । नाम्ना सा रोहिणी शुभ्रा सर्व्वकामदुघा नृणाम् ॥ तस्यां यज्ञे शूरसेनाद्बसोरिति तपोज्जलात् । कामधेनुरिति ख्याता सर्व्वलक्षणसंयुता ॥” इति कालिकापुराणे शेषाध्यायः ॥ * ॥ नववर्षीया कन्या । यथा, -- “अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा तु रोहिणी । दशमे कन्यका प्रोक्ता अत ऊर्द्ध्वं रजस्वला ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ * ॥ (पञ्चवर्षा कुमारी । यथा, देवीभागवते । ३ । २६ । ४२ । “रोहिणी पञ्चवर्षा च षड्वर्षा कालिका स्मृता ॥” रोगनाशायैवास्याः पूजा कर्त्तव्या । यथा, तत्रैव । ३ । २६ । ४८ । “रोहिणीं रोगनाशाय पूजयेद्बिधिवन्नरः ॥” अस्याः पूजामन्त्रो यथा, तत्रैव । ३ । २६ । ५६ । “रोहयन्ती च बीजानि प्राग्जन्मसञ्चितानि वै । या देवी सर्व्वभूतानां रोहिणों पूजयाम्यहम् ॥” हिरण्यकशिपुकन्या । यथा, महाभारते । ३ । २२० । १८ । “कन्या सा रोहिणी नाम हिरण्यकशिपोः सुता ॥” * ॥ रोहिणि + पक्षे ङीष् ।) अश्विन्यादिसप्त- विंशतिनक्षत्रान्तर्गतचतुर्थनक्षत्रम् । तत्पर्य्यायः । रोहिणिः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ ब्राह्मी ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४६ । ३३ । “अष्टमेऽहनि रीहिण्यां प्रयाताः फालगुणस्य ते । वारणावतमासाद्य ददृशुर्नागरं जनम् ॥”) तत्त शकुलाकृति पञ्चतारात्मकम् । तस्याधि-

पृष्ठ ४/१९०

ष्ठात्री देवता ब्रह्मा । गगनमध्ये उदिते सति सिंहलग्नस्य अष्टत्रिंशत्पलाधिकदण्डत्रितयं गतं भवति । यथा, -- “कम्बुकण्ठि ! शकुलाकृतौ नभो- मध्यमागतवति प्रजापतौ । पञ्चभे गजकुपक्षलिप्तिका निःसृताः सुमुखि ! सिंहलग्नतः ॥” इति कालिदासकृतरात्रिलग्ननिरूपणम् ॥ * ॥ तत्र जातफलं यथा, -- “स्याद्धर्म्मकार्य्ये कुशलः कुलीनः सुचारुदेहो विलसत्कलेवरः । स्मराग्निनाकुलिताखिलाशयो यो रोहिणीजः स धनी स मानी ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ गलरोगविशेषः । यथा । रोहिणीनामकगल- रोगाणां नामानि संख्याञ्चाह । “रोहिणी पञ्चधा प्रोक्ता कण्ठशालूक एव च । अधिजिह्वश्च वलयोऽलासनामैरवृन्दकः ॥ ततो वृन्दः शतघ्नी च गिलायुः कण्ठविद्रधिः । गलौघः प्रस्वरघ्नश्च मांसतालस्तथैव च । विदाही कण्ठदेशे तु रोगा अष्टादश स्भृताः ॥” तत्र पञ्चानामपि रोहिनीनां सामान्यसंप्राप्ति- माह । “गलेऽनिलः पित्तकफौ च मूर्च्छितौ प्रदूष्य मांसञ्च तथैव शोणितम् । गलोपसंरोधकरैस्तथाङ्कुरै- र्निहन्त्यसून् व्याधिरियं हि रोहिणी ॥” अनिलः मूर्च्छितः प्रवृद्धः कफपित्तौ च मूर्च्छितौ पित्तं वा मूर्च्छितं कफो वा मूर्च्छितः । ननु त्रयोऽपि मूर्च्छिताः पृथग्दोषजाया अविवक्ष- माणत्वात् ॥ तस्या वातजाया लक्षणमाह । “जिह्वासमन्ताद्भृशवेदनास्तु मांसाङ्कुराः कण्ठविरोधनाः स्युः । सा रोहिणी वातकृता प्रदिष्टा वातात्मकोपद्रवगाढजुष्टा ॥” जिह्वासमन्तात् जिह्वायाः सर्व्वतः । वातात्मको- पद्रवगाढजुष्टा स्तम्भादिभिरतिशयेन युक्ता ॥” पित्तजामाह । “क्षिप्रोद्गमा क्षिप्रविदाहपाका तीव्रज्वरा पित्तनिमित्तजाता ॥” श्लेष्मजामाह । “स्रोतोनिरोधिन्यपि मन्दपाका गुर्व्वी स्थिरा सा कफसम्भवा तु ॥” स्रोतोऽत्र कण्ठस्रोतः ॥ * ॥ सन्निपातजामाह । “गम्भीरपाकिन्यनिवार्य्यवीर्य्या त्रिदोषलिङ्गा त्रिभवा भवेत् सा ॥” रक्तजामाह । “स्फोटैश्चिता पित्तसमानलिङ्गा साध्या प्रदिष्टा रुधिरात्मिका तु ॥” रक्तजेतरासंहारकत्वावधिमाह । “सद्यस्त्रिदोषजा हन्ति त्र्यहात् कफसमुद्भवा । पञ्चाहात् पित्तसम्भूता सप्ताहात् पवनोत्थिता ॥”

कण्ठशालूकमाह । “कोलास्थिमात्रः कफसम्भवो यो ग्रन्थिर्गले कण्टकशूकभूतः । खरः स्थिरः शस्त्रनिपातसाध्य- स्तं कण्ठशालूकमिति ब्रुवन्ति ॥” कण्टकशूकभूतः कण्टकवच्छूकवद्वेदनाजनकः ॥ अधिजिह्वामाह । “जिह्वाग्ररूपः श्वयथुः कफात्तु जिह्वोपरिष्टादसृजैव मिश्रात् । ज्ञेयोऽधिजिह्वः खलु रोग एष विवर्ज्जयेदागतपाकमेनम् ॥” असृजा मिश्रादेवेत्यन्वयः ॥ * ॥ बलयमाह । “वलाश एवायतमुन्नतञ्च शोथं करोत्यन्नगतिं निवार्य्य । तं सर्व्वथैवाप्रतिवार्य्यवीर्य्यं विवर्ज्जनीयं वलयं वदन्ति ॥” अलासमाह । “गले तु शोथं कुरुतः प्रवृद्धौ श्लेष्मानिलौ श्वासरुजोपपन्नम् । मर्म्मच्छिदं दुस्तरमेनमाहु- रलाससंज्ञं भिषजो विकारम् ॥” मर्म्मच्छिदं हृदयमर्म्मणि छेदेनेव वेदनाजनकम् ॥ एकवृन्दमाह । “वृत्तोन्नतोऽन्तः श्वयथुः सदाहः सकण्डुरोऽपाक्यमृदुर्गुरुश्च । नाम्नैकवृन्दः परिकीर्त्त्यतेऽसौ व्याधिर्ब्बलाशः क्षतजप्रसूतः ॥” अन्तः गलमध्ये । अपाकी ईषत् पाकी । अमृदुः ईषन्मृदुः ॥ * ॥ वृन्दमाह । “समुन्नतं वृत्तममन्ददाहं तीव्रज्वरं वृन्दमुदाहरन्ति । तच्चापि पित्तक्षतजप्रकोपा- द्विद्यात् सतोदं पवनात्मकन्तु ॥” * ॥ शतघ्नीमाह । “वर्त्तिर्घना कण्ठनिरोधिनी तु चितातिमात्रं पिशितप्ररोहैः । अनेकरुक् प्राणहरी त्रिदोषा ज्ञेया शतघ्नीसदृशी शतघ्नी ॥” घना कठिना । अनेकरुक् वातपित्तकफज- तोददाहकण्ड्वादियुक्ता । शतघ्नीसदृशी लोह- कण्टकसंछन्ना शतघ्नी महती शिला । तत्तुल्या यतः प्राणहरी ॥ * ॥ गिलायुमाह । “ग्रन्थिर्गले त्वामलकास्थिमात्रः स्थिरोऽल्परुक् स्यात् कफरक्तमूर्त्तिः । संलक्ष्यते शक्तमिवासितञ्च स शस्त्रसाध्यस्तु गिलायुसंज्ञः ॥” गलविद्रधिमाह । “सर्व्वं गलं व्याप्य समुत्थितो यः शोफो रुजः सन्ति च यत्र सर्व्वाः । स सर्व्वदोषैर्गलविद्रधिस्तु तस्यैव तुल्यः खलु सर्व्वजस्य ॥” * ॥ गलौघमाह ।

“शोथो महान् यस्तु गलावरोधी तीव्रज्वरो वायुगतेर्निहन्ता । कफेन जातो रुधिरान्वितेन गले गलौघः परिकीर्त्त्यतेऽसौ ॥” वायुगतेर्निहन्ता उदानवायुगतिरोधकः ॥ * ॥ स्वरघ्नमाह । “यस्ताम्यमानः श्वसिति प्रसक्तं भिन्नस्वरः शुष्कविमुक्तकण्ठः । कफोपदुष्टेष्वनिलायनेषु ज्ञेयः स रोगह् श्वसनात् स्वरघ्नः ॥” ताम्यमानः तमः पश्यन् । शुष्कविमुक्तकण्ठः शुष्को विमुक्तोऽस्वाधीनः कण्ठो यस्य सः । अस्वाधीनता भुक्तं गिलितुं अशक्यत्वात् । अनिलायनेषु वायुवर्त्मसु । श्वसनाद्वातात् ॥ * ॥ मांसतानमाह । “प्रतानवान् यः श्वयथुः सुकष्टो गलोपरोधं कुरुते क्रमेण । स मांसतानः कथितोऽवलम्बी प्राणप्रणुत् सर्व्वकृतो विकारः ॥” प्रतानवान् विस्तारवान् । सुकष्टः अतिशयितं कष्टं यत्र सः ॥ * ॥ विदारीमाह । “सदाहतोदं श्वयथुं सुताम्र- मन्तर्गले पूतिविशीर्णमांसम् । पित्तेन विद्याद्बदने विदारीं पार्श्वे विशेषात् स तु येन शेते ॥” शार्श्वे विशेषात् स तु येन शेते स पुरुषो येन पार्श्वेन विशेषाद्बाहुल्येन शेते तस्मिन् पार्श्वे सा विदारी भवति इत्यर्थः ॥ * ॥ अथ गलरोगाणां चिकित्सा । “रोहिणीनान्तु साध्यानां हितं शोणितमोक्ष- णम् । वमनं धूमपानञ्च गण्डूषो नस्यकर्म्म च ॥ वातजान्तु हृते रक्ते लवणैः प्रतिसारयेत् । सुखोष्णान् स्नेहगण्डूषान् धारयेच्चाप्यभीक्ष्णशः ॥ विस्राव्य पित्तसंभूतां सिताक्षौद्रप्रियङ्गुभिः । घर्षयेत् कवलो द्राक्षापरूषैः कथितो हितः ॥ आगारधूमकटुकैः कफजां प्रतिसारयेत् । आगारधूमः झूल इति लोके । कटुकानि शुण्ठीपिप्पलीमरिचानि । “श्वेताविडङ्गदन्तीषु तैलं सिद्धं ससैन्धवम् । नस्यकर्म्मणि दातव्यं कवलञ्च कफोच्छ्रये ॥” श्वेता अपराजिता । “पित्तवत् साधयेद्बैद्यो रोहिणीं रक्तसम्भवाम् । विस्राव्य कण्ठशालूकं साधयेत्तुण्डिकेरिवत् ॥ एककालं यवान्नञ्च भुञ्जीत स्निग्धमल्पशः । उपजिह्वकवच्चापि साधयेदधिजिह्वकम् ॥ एकवृन्दन्तु विस्राव्य विधिं शोधनमाचरेत् । एकवृन्दमिव प्रायो वृन्दञ्च समुपाचरेत् ॥ गिलायुश्चापि यो व्याधिस्तञ्च शस्त्रेण साधयेत् । अमर्म्मस्थं सुसंपक्वं छेदयेद्गलविद्रधिम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (स्थूले, त्रि । यथा, महाभारते । २ । ६१ । ३३ ।

पृष्ठ ४/१९१

“नैव ह्नस्वा न महती न कृशा नापि रोहिणी । नीलकुञ्चितकेशी च तया दीव्याम्यहं त्वया ॥”) रोहिणीपतिः, पुं, (रोहिण्याः पतिः ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । १८ ॥ (यथा, देवीभाग- वते । १ । ११ । १८ । “इत्येवं भाषमाणं तमुवाच रोहिणीपतिः । गुरुं क्रोधसमायुक्तं कान्ताविरहदुःखितम् ॥” वसुदेवः । वृषभश्च ॥) रोहिणीरमणः, पुं, (रीहिण्या रमणः ।) वृषभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसुदेवश्च ॥ (चन्द्रः । यथा, गीतगोविन्दे । ३ । १० । “वर्णितं जयदेवकेन हरेरिदं प्रवणेन । केन्दुविल्वसमुद्रसम्भवरोहिणीरमणेन ॥”) रोहिणीवल्लभः, पुं, (रोहिण्या वल्लभः ।) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ वसुदेवश्च ॥ रोहिणीशः, पुं, (रोहिण्या ईशः ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माधे । ३ । ६० । “यां रेवतीजानिरियेष हातुं न रौहिणेयो न च रोहिणीशः ॥”) वसुदेवश्च ॥ रोहिण्यष्टमी, स्त्री, (रोहिणीयुक्ता अष्टमी ।) रोहिणीनक्षत्रयुक्तभाद्रकृष्णाष्टमी । यथा, -- “कृष्णाष्टम्याञ्च रोहिण्यामर्द्धरात्रेऽर्च्चनं हरेः । कार्य्या विद्धापि सप्तम्या हन्ति पापं त्रिजन्म- जम् ॥ उपीषितोऽर्च्चयेन्मन्त्रैस्तिथिभान्ते च पारणम् ॥ योगाय योगपतये योगेश्वराय योगसम्भवाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ स्नानमन्त्रः । यज्ञाय यज्ञेश्वराय यज्ञपतये यज्ञसम्भवाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ अर्च्चनस्य । विश्वाय विश्वेश्वराय विश्वपतये विश्वसम्भवाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ शयनस्य । सर्व्वाय सर्व्वेश्वराय सर्व्व- पतये सर्व्वसम्भवाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ पारणस्य । स्थण्डिले पूजयेद्देवं सचन्द्रां रोहिणीन्तथा । शङ्खे तोयं समादाय सपुष्पफलचन्दनम् । जानुभ्यामवनीं गत्वा चन्द्रायार्घ्यं निवेदयेत् ॥ क्षीरोदार्णवसम्भूत अत्रिनेत्रसमुद्भव । गृहाणार्घ्यं शशाङ्केदं रोहिण्या सहितो मम ॥ श्रियै वसुदेवाय बलदेवाय नन्दाय यशोदायै । अनघं वामनं शौरिं वैकुण्ठं पुरुषोत्तमम् । वासुदेवं हृषीकेशं नृसिंहं दैत्यसूदनम् ॥ वाराहं पुण्डरीकाक्षं श्रीकान्तमजमव्ययम् । दामोदरं पद्मनाभं केशवं गरुडध्वजम् ॥ गोविन्दमच्युतं देवमनन्तमपराजितम् । अधोक्षजं जगद्बीजं सर्गस्थित्यन्तकारकम् ॥ अनादिनिधनं विष्णुं त्रिलोकेशं त्रिविक्रमम् । नारायणञ्चतुर्बाहुं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ पीताम्बरधरं दिव्यं वनमालाविभूषितम् । श्रीवत्साङ्कं जगद्धाम श्रीपतिं श्रीधरं हरिम् ॥ यं देवं देवकी देवी वसुदेवादजीजनत् । भौमस्य ब्रह्मणो गुप्त्यै तस्मै ब्रह्मात्मने नमः ।

नामान्येतानि संकीर्त्य गत्यर्थं प्रार्थयेत् पुनः ॥ त्राहि मां सर्व्वपापघ्न दुःखशोकार्णवात् प्रभो । देवकीनन्दन श्रीश हरे संसारसागरात् ॥ दुर्वृत्तांस्त्रायसे विष्णो ये स्मरन्ति सकृत् सकृत् । सोऽहं देवातिदुर्वृत्तस्त्राहि मां शोकसाग- रात् ॥ पुष्कराक्ष निमग्नोऽहं महत्यज्ञानसागरे । त्राहि मां देवदेवेश त्वामृतेऽन्यो न रक्षिता ॥ स्वजन्म वासुदेवाय गोब्राह्मणहिताय च । जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ शान्तिरस्तु शिवञ्चास्तु धनर्द्धिख्यातिराज्य- भाक् ॥” इति गारुडे १३२ अध्यायः ॥ रोहित्, पुं, (रोहतीति । रुह + “हृसृरुहियुषिभ्य इतिः ।” उणा० १ । ९९ । इति इतिः ।) सूर्य्यः । इति मेदिनी । टे, १४७ ॥ वर्णभेदः । मत्स्यभेदः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (ऋष्यमृगः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । “२४ । ३० ॥ “मनुष्यराजाय मर्कटः शार्द्दू- लाय रोहित् ।” “एको रोहित् ऋष्यः शार्द्दू- लाय ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥ रोहितवर्ण- विशिष्टे, त्रि । (यथा, ऋग्वेदे । १ । १०० । १६ । “रोहित् श्यावा सुमदंशुर्ललामीः ।” “रोहित् रोहितवर्णा श्यावा श्यामवर्णा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रोहित्, स्त्री, (रुह + “हृसृरुहियुषिभ्यं इतिः ।” उणा० १ । ९९ । इति इतिः ।) मृगी । (“ऋष्यस्य मृगस्य मृगी रोहिदुच्यते । तथाच महिम्नः स्तवे । गतं रोहिद्भूतां रिरमयिषु- मृष्यस्य वपुषा ।” इत्युज्ज्वलः । १ । ९९ ॥) लता- भेदः । इति मेदिनी । टे, १४७ ॥ (वडवा । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४ । १२ । “युक्ष्वाह्यरुषी रथे हरितो देवा रोहितः ॥” “हे देवाग्ने रोहितः रोहिच्छब्दाभिधेयास्त्वदीया वडवाः रथे युक्ष्व युज योजय ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ रोहन्त्याभिर्बीजानि तज्जलेन हि बीजानि प्ररोहन्तीति तथात्वम् । नदी । इति निधण्टुः । १ । १३ । १८ ॥ निगमेषु बहुवच- नान्तत्वेन प्रायशः श्रवणात् बहुवचनान्तत्वम् ॥) रोहितं, क्ली, (रुह + “रुहे रश्च लो वा ।” उणा० ३ । ९४ । इति इतन् ।) कुङ्कुमम् । रक्तम् । ऋजुशक्रशरासनम् । इति मेदिनी । ते, १४५ ॥ (यथा, मनुः । १ । ३८ । “विद्युतोऽशनिमेघांश्च रोहितेन्द्रधनूंषि च । उल्कानिर्घातकेतुंश्च ज्योतींष्युच्चावचानि च ॥”) रोहितः, पुं, (रोहतीति । रुह + “रुहे रश्च लो वा ।” उणा० ३ । ९४ । इति इतन् ।) मीन- विशेषः । (यथाह कश्चित् । “ईलीशो जितपियूषो वाचा वाचामगोचरः । रोहितो नो हितः प्रोक्तो मद्गुरो मद्गुरोः प्रियः ॥”) रोहितमत्स्यस्य लक्षणं गुणाश्च यथा, --

“कृष्णः शल्की श्वेतकुक्षिस्तु मत्स्यो यः श्रेष्ठोऽसौ लोहितो वृत्तवक्त्रः । कोष्णं बल्यं रोहितस्यापि मांसं वातं हन्ति स्निग्धमृध्नाति वीर्य्यम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “रक्तोदरो रक्तमुखो रक्ताक्षो रक्तपक्षतिः । कृशपक्षो झसश्रेष्ठो रोहितः कथितो बुधैः ॥ रोहितः सर्व्वमत्स्यानां वरो वृष्योऽर्द्दितार्त्तिजित् । कषायानुरसः स्वादुर्व्वातघ्नो नातिपित्तकृत् ॥ ऊर्द्ध्वजत्रुगतान् रोगान् हन्याद्रोहितमुण्डकम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथाच । “वातघ्नो नहि पित्तकृद्बलकरः स्याद्रोहितः सर्व्वदा ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने एकादशेऽध्याये ॥ “शैवलाहारभोजित्वात् स्वप्नस्य च विवर्ज्जनात् । रोहितो दीपनीयश्च लघुपाको महाबलः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥ “कषायानुरसस्तेषां शष्पशैवालभोजनः । रोहितो मारुतहरो नात्यर्थं पित्तकोपणः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥ स्वनामख्यातो हरिश्चन्द्रश्च नृपतेः पुत्त्रः । यथा देवीभागवते । ७ । १५ । १५ ॥ “राजा पुत्त्रमुखं दृष्ट्वा सुखमाप महत्तरम् । नामास्य रोहितश्चेति चकार विधिपूर्ब्बकम् ॥” अस्य विवरणन्तु तश्रैव द्रष्टव्यम् ॥) मृगभेदः । रोहितकवृक्षः । इति मेदिनी । ते, १४६ ॥ (रोहीतोऽपि पाठः । रोहीतकशब्ददर्शनात् ॥ यथा, सुश्रुते । ६ । १७ । “पलाशरोहीतमधूकजा रसाः क्षौद्रेण युक्ता मदिराग्रमिश्रिताः ॥” अग्निघोटकः । इति निघण्टुः । १ । १५ ॥ “रोहन्ति आरोहन्ति रथं वहन्त्यादिवमिति रोहितः ।” इति तत्र देवराजयज्वा ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । ९४ । १० । “यदयुक्था अरुषा रोहिता रथे ॥” “रोहिता लोहितवर्णौ रोहित इत्यग्नेरश्वस्याख्या रोहितोऽग्नेरितिदर्शनात् रोहितेनत्वाग्निर्द्देवतां गमयत्वितिमन्त्रवर्णाच्च ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) रक्तवर्णः । रक्तवर्णविशिष्टे, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १६ । १९ । “नमो रोहिताय स्थपतये वृक्षाणां पतये नमो नमः ॥”) रोहितकः, पुं, (रोहित एव । स्वार्थे कन् ।) वृक्षविशेषः । रोहडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रोही २ प्लीहशत्रुः ३ दाडिमपुष्पकः ४ । इत्यमरः ॥ रोहीतकः ५ रोहितः ६ रोहिणः ७ कुशाल्मलिः ८ दाडिमपुष्पः ९ सदाप्रसूनः १० कूटशाल्मलिः ११ विरोचनः १२ शाल्म- लिकः १३ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । स्निग्ध- त्वम् । कषायत्वम् । सुशीतलत्वम् । कृमिदोष-

पृष्ठ ४/१९२

व्रणप्लीहरक्तनेत्रामयापहत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “रोहितो लोहितो रोही लोही दाडिम- पुष्पकः । रोहीतकः प्लीहघाती रुच्यो रक्तप्रसादनः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “रोहीतको यकृत्प्लीहगुल्मोदरहरः स्मृतः ॥” इति राजवल्लभः ॥ (गणविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । २५३ । १९ । “भद्रान् रोहितकांश्चैव आग्नेयान्मालवानपि । गणान् सर्व्वान् विनिर्जित्य नीतिकृत् प्रहसन्निव । शशकान् यवनांश्चैव विजिग्ये सूतनन्दनः ॥”) रोहिता, स्त्री, (रोहित + टाप् । “वर्णादनु- दात्तात्तोपधातो नः ।” ४ । १ । ३९ । इति पाक्षिको ङीष् तकारस्य नकारादेशश्च न ।) रागादिना रक्तवर्णा । यथा, -- “रोहिणी रोहिता रक्ता लोहिनी लोहिता च सा ।” इति जटाधरः ॥ रोहिताश्वः, पुं, (रोहितः अश्वो यस्य ।) अग्निः । इत्यमरः ॥ हरिश्चन्द्रराजपुत्त्रः । इति मेदिनी । ते, ६३ ॥ रोहितिका, स्त्री, (रोहितो वर्णोऽस्त्यस्या इति । रोहित + ठन् ।) रागादिना रक्तवर्णा । इति जटाधरः ॥ रोहितेयः, पुं, (रोहित एव । स्वार्थे ढः ।) रोहितवृक्षः । यथा, -- “प्लीहारी रोहितेयः स्यात् रक्तपुष्पश्च रोहितः ॥” इति भरतधृतरत्नकोषः ॥ (विवरणमस्य रोहितकशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) रोही, [न्] पुं, (अवश्यं रोहतीति । रुह् + आवश्यके णिनिः ।) रोहितकवृक्षः । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “रोही रोहितकः प्लीहाशत्रुर्दाडिमपुष्पकः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “रोहीतको रोहितको रोही दाडिमपुष्पकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) अश्वत्थवृक्षः । वटवृक्षः । इति मेदिनी । ने, १२० ॥ रोहीतकः, पुं, (रोहीत एव । स्वार्थे कन् ।) रोहितकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५४ । ६८ । “रोहितकस्य पश्चादहिवासश्चेत्त्रिभिः करै- र्याम्ये ॥” तथास्य पर्य्यायः । “रोहीतको रोहितको रोही दाडिमपुष्पकः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) रौक्ष्यं, क्ली, (रूक्षस्य भावः । रूक्ष + ष्यञ् ।) रूक्षता । रूक्षस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् । तथा हि ।

“तैलं यद्रौक्ष्यदोषघ्नं तैलं यच्चार्द्रकं स्मृतम् । तेन त्वां स्नापयाम्यद्य जगन्मातरमम्बिकाम् ॥” इति दुर्गापूजायां महाष्टमीमहानवम्योर्महा- स्नानप्रकरणे देवीपुराणम् ॥ (तथा च । “ये रसा वातशमना भवन्ति यदि तेषु वै । रौक्ष्यलाघवशैत्यानि न ते हन्युः समीरणम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४० अध्यायः ॥) रौच्यः, पुं, (रुचेरपत्यमिति । रुचि + ष्यण् ।) मनुविशेषः । यथा, -- “रौच्यादयस्तथान्येऽपि मनवः संप्रकीर्त्तिताः । रुचेः प्रजापतेः पुत्त्रो रौच्यो नाम भविष्यति ॥” इति मात्स्ये ९ अध्यायः ॥ तन्मन्वन्तरे देवादयो यथा, -- “त्रयोदशस्य पर्य्याये ये रौच्यस्य मनोः सुराः । सप्तर्षींश्च नृपांश्चैव वदतो मे निशामय ॥ सुपर्व्वाणः सुरास्तत्र सुकर्म्माणस्तथापरे । सुशर्म्माणस्तथा ह्येते समस्ता मुनिसत्तम ॥ महाबलो महाबीर्य्यस्तेषामिन्द्रो दिवस्पतिः । भविष्यत्यथ सप्तर्षीन् गदतो मे निशामय ॥ धृतिमानव्ययश्चैव तत्त्वदर्त्ती निरुत्सुकः । निर्म्मोहः सुतपाश्चान्यो निष्मकम्पश्च सप्तमः ॥ चित्रसेनो विचित्रश्च नयकृन्निर्भयो दृढः । सुनेत्रः क्षत्त्रबुद्धिश्च सुरतश्चैव तत्सुताः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ अन्यद्विवरणं रुचिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ विल्व- काष्ठदण्डः । तत्पर्य्यायः । वैल्वः २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (क्ली, रौच्यस्येदमिति । अण् । मन्वन्तर- विशेषः । यथा, मार्कण्डेये । १०० । ३९ । “ज्ञातिश्रेष्ठो गुणैर्युक्तो दक्षसावर्णिके श्रुते । निशातयत्यरिबलं रौच्यं श्रुत्वा नरोत्तमः ॥”) रौट, ऋ नादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । ऋ, अरु- रौटत् । नादरोऽनादरः । रौटति खलं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ रौड, ऋ अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अरुरौडत् । इति दुर्गादासः ॥ रौद्रं, क्ली, (रुद्रस्येदम् । रुद्र + अण् ।) शृङ्गा- राद्यष्टरसान्तर्गतशेषरसः । तत्पर्य्यायः । उग्रम् २ । इत्यमरः ॥ द्वे क्रोधस्याश्रये । रुद्रो देवता यस्य रौद्रम् । यदाह भरतः । “शृङ्गारो विष्णुदेवः स्याद्धासः प्रमथदैवतः । करुणो यमदेवः स्याद्रौद्रो रुद्राधिदैवतः ॥” इति द्वे क्रोधस्याश्रये । उच्यति क्रुधा समवैति उग्रः । उचिर्य समवायने नाम्नीति रक् निपातनाच्चस्य गः । सर्व्वाभिभाविता रौद्रः । यथा, रावण- चरितादि । एषु वीभत्सरौद्रे क्लीवे रूपभेदात् अन्ये पुंसि वीभत्सरौद्रौ चेति पुंलिङ्गपाठ इह युक्तः । इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । अथ रौद्रः । “रौद्रः क्रोधस्थायिभावौ रक्तो रुद्राधिदैवतः । आलम्बनं रिपुस्तत्र तच्चेष्टोद्दीपनं मतम् ॥

सुष्टिप्रहारपातनविकृतच्छेदावदारणैश्चैव । संग्रामसंभ्रमाद्यैरस्योद्दीप्तिर्भवेत् प्रौढा ॥ भ्रूविभङ्गौष्ठनिर्दंशबाहुस्फोटनतर्जनाः । आत्मावदानकथनमायुधोत्क्षेपणानि च । अनुभावास्तथा क्षेपक्रूरसन्दर्शनादयः ॥ उग्रतावेगरोमाञ्चस्वेदवेपथवो मदः । मोहाहर्षादयश्चात्र भावाः स्युर्व्यभिचारिणः ॥” यथा, -- “कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरु पातकं मनुजपशुभिर्निर्मर्य्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः । नरकरिपुणा सार्द्धं तेषां सभीमकिरीटिना- मयमहमसृङ्मेदोमांसैः करोमि दिशां वलिम् ॥” अस्य युद्धवीराद्भेदमाह । “रक्तास्यनेत्रता चात्र भेदिनी युद्धवीरतः ॥” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ रौद्रः, पुं, (रुद्रस्यायमिति । रुद्र + अण् ।) सूर्य्य- तेजः । तत्पर्य्यायः । घर्म्मः २ । इति मेदिनी । रे, ८० ॥ प्रकाशः ३ द्योतः ४ आतपः ५ । इत्यमरः ॥ तस्य गुणाः । “आतपः कटुको रूक्षः स्वेदमूर्च्छातृषावहः । दाहवैवर्ण्यजननो नेत्ररोगप्रकोपणः ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ सप्तरौद्रा यथा, -- “जठरः पिङ्गलो रौद्रो घोराख्यः कालसंज्ञितः । अग्निनामा हतो रौद्रः सप्त रौद्राः प्रकी- र्त्तिताः ॥” ग्रन्थान्तरे सप्तमो रौद्रः प्राणदाहः ॥ तेषां फलानि यथा, -- “पिङ्गलो रौद्रनामा च कालरूपः प्रजाक्षयम् । स्पर्शने बहुरोगः स्यात् सर्व्वजीवसमुद्भवः ॥ जठरो रौद्रनामा च घोरधूम्रञ्च कारयेत् । व्रणादिपित्तरोगञ्च नानाक्लेशकरो नृणाम् ॥ अग्निर्नाम्ना यदा वर्षे रौद्रो भवति नान्यथा । उत्तापेन क्षितिं शुष्येत् नराणां रोगदो भवेत् । रौद्रनामा महारौद्रो यत्राब्दे च भवेद्ध्रुवम् । चित्तोद्वेगं व्रणं कुर्य्यान्नानारोगसमन्वितम् ॥ घोरनामा महारौद्रो घोरधूम्रञ्च कारयेत् । उत्तापेन सदा दग्धं नानारोगसमन्वितम् ॥ कालनामा महारौव्र उत्तापे पीडनं सदा । नानारोगसमायुक्तं व्रणादिकण्डुकं भवेत् ॥” इति ज्योतिषम् ॥ रसविशेषः । इति मेदिनी । रे, ८० ॥ तद्विवरणं क्लीवलिङ्गरौद्रशब्दे द्रष्टव्यम् । हेमन्त ऋतुः । इति हेमचन्द्रः ॥ यमः । इति धरणिः ॥ (कार्त्ति- केयः । यथा, महाभारते । १ । १३८ । १३ । “आग्नेयः कृत्तिकापुत्त्रो रौद्रो गाङ्गेय इत्यपि । श्रूयते भगवान् देवः सर्व्वदेवमयो गुहः ॥”) रौद्रः, त्रि, (रुद्र + अण् ।) तीव्रः । (यथा, रुग्वि- निश्चयव्याख्याने विजयरक्षितेन हरिवंशोक्त- ज्वरवर्णनवचनमुक्तम् । “ज्वरस्त्रिपादस्त्रिशिराः षड्भुजो नवलोचनः । भस्मप्रहरणो रौद्रः कालान्तकयमोपमः ॥”)

पृष्ठ ४/१९३

भीषणः । इति मेदिनी । रे, ८० ॥ (यथा, महा- भारते । २ । ६४ । ५० । “तस्य ते तद्वचः श्रुत्वा रौद्रं लोमप्रहर्षणम् । प्रचक्रुर्बहुलां पूजां कुत्सन्तो धृतराष्ट्रजम् ॥”) रुद्रसम्बन्धिनि च ॥ रौद्री, स्त्री, (रौद्र + ङीप् ।) चण्डी । इति मेदिनी । रे, ८० ॥ रुद्रजटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रुरुदैत्यकृतमहारौद्री माया महारौद्रीनाम्नी चामुण्डा च । यथा, -- “एक एव महादैत्यो रुरुस्तस्थौ महामृधे । स च मायां महारौद्रीं रौरवीं विससर्ज्ज ह ॥ सा माया ववृधे भीमा सर्व्वदेवप्रमोहिनी । तया तु मोहिता देवाः सद्यो निद्रां तु भेजिरे ॥ देवी च त्रिशिखेनाजौ तं दैत्यं समताडयत् । तया तु ताडितं तस्य दैत्यस्य शुभलोचने । चर्म्ममुण्डे उभे सम्यक् पृथग्भूते बभूवतुः ॥ रुरोस्तु दानवेन्द्रस्य चर्म्ममुण्डे क्षणाद्यतः । अपहृत्य हरेद्देवी चामुण्डा तेन साभवत् ॥ सर्व्वभूतमहारौद्री या देवी परमेश्वरी । संहारिणी तु या चैव कालरात्रिः प्रकीर्त्तिता ॥” इति वाराहे त्रिशक्तिमाहात्म्यम् ॥ रौप्यं, क्ली, (रूप्यमेव । अण् ।) रूप्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, माधे । ४ । ६७ । “दर्पणनिर्म्मलासु पतिते घनतिमिरमुषि ज्योतिषि रौप्यभित्तिषु पुरः प्रतिफलति मुहुः ॥”) तत्करणं यथा, -- “मध्वाज्यं गुडताम्रञ्च करेणा माक्षिकं रसम् । घमनाच्च भवेद्रौप्यं सुवर्णकरणं शृणु ॥” इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥ (औषधादिषु अस्यालाभे यद्दातव्यं तद्तथा, -- “सुवर्णमथवा रौप्यं मृतं यत्र न लभ्यते । तत्र कान्तेन कर्म्माणि भिषक् कुर्य्याद्विचक्षणः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ तद्विशिष्टे, त्रि । यथा, भागवते । ४ । २५ । १४ । “स्वर्णरौप्यायसैः शृङ्गैः सङ्कुलां सर्व्वतो गृहैः ॥”) रौमं, क्ली, (रुमायां लवणाकरे भवम् । रुमा + अण् ।) शाम्भरिलवणम् । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ रौमकं, क्ली, शाम्भरिलवणम् । तत्पर्य्यायः । वसु- कम २ । इत्यमरः ॥ “रुमा नाम नदी लवणा- करः तत्र भवं रौमकम् । ढधे कादिति ष्णः रौमं ततः स्वार्थे कः रौमकम् ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “शाकम्भरीयं कथितं गुडाख्यं रौमकन्तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) रौमलवणं, क्ली, (रौमं लवणमिति ।) शाम्भरि- लवणम् । इति रत्नमाला ॥ रौरवः, पुं, (रुरुर्ज्जन्तुविशेषस्तस्यायमिति । रुरु + अण् ।) नरकविशेषः । घोरः । इति मेदिनी । वे, ४९ ॥ आद्यस्य विवरणं यथा, -- “रौरवे कूटसाक्षी तु याति यश्चानृती नरः ।

तस्य स्वरूपं वदतो रौरवस्य निशामय ॥ योजनानां सहस्रे द्वे रौरवो हि प्रमाणतः । जानुमात्रप्रमाणन्तु तत्र श्वभ्रं सुदुस्तरम् ॥ तत्राङ्गारचयो येन कृतं तद्धरणीसमम् । जाज्वल्यतातितीव्रेण तापिताम्बरभूमिना ॥ तन्मध्ये पापकर्म्माणं विमुञ्चन्ति यमानुगाः । स दह्यमानस्तीव्रेण वह्निना तेन धावति ॥ पदे पदे च पादोऽस्य शीर्य्यते जायते पुनः । अहोरात्रेणोद्धरणं पादन्यासं स गच्छति । एवं सहस्रं विस्तीर्णे योजनानां विमुच्यते ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे पितापुत्त्रसंवादनामा- ध्यायः ॥ (तथाच देवीभागवते । ८ । २२ । ८-११ । “एतन्ममाहमिति यो भूतद्रोहेण केवलम् । पुष्णाति प्रत्यहं स्वीयकुटुम्बं कार्य्यलम्पटः ॥ एतद्विहाय चात्रैव स्वाशुभेन पतेदिह । रौरवे नाम नरके सर्व्वसत्त्वभयावहे ॥ इह लोकेऽमुना ये तु हिंसिता जन्तवः पुरा । त एव रुरवो भूत्वा परत्र पीडयन्ति तम् ॥ तस्माद्रौरवमित्याहुः पुराणज्ञा मनिषिणः । रुरुः सर्पादपि क्रूरो जन्तुरुक्तः पुरातनैः ॥”) रौरवः, त्रि, चञ्चलः । धर्त्तः घोरः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (रुरोर्मृगस्येदमिति । अण् । मृग- सम्बन्धिनि च । यथा, मनुः । २ । ४१ । “कार्ष्णरौरववास्तानि चर्म्माणि ब्रह्मचारिणः । वसीरन्नानुपूर्व्वेण शाणक्षौमाविकानि च ॥”) रौहिट्, [ष्] पुं, रौहिषमृगः । यथा । “स एष रौहिषां मध्ये चरतीति भवभूतिः ।” इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ रौहिणं, क्ली, (रोहिणमेव । स्वार्थे अण् ।) दिनस्य नवममुहूर्त्तः । यथा । अत्र पूर्ब्बाह्णे श्राद्धमभिधाय रौहिणन्तु न लङ्घयेदित्यभि- धानेन पूर्ब्बाह्णश्राद्धस्य सङ्गवात् परो रौहिण- पर्य्यन्तगौणपूर्ब्बाह्णकालः प्रतीयते । तेन रौहिणं पूर्ब्बाह्णश्राद्धस्य गौणकालत्वेनोत्तरावधिः अप- राह्णश्राद्धस्य पूर्ब्बावधिरित्यवगम्यते ततश्च पूर्ब्बदिने सङ्गवात् परं रौहिणपर्य्यन्तं तिथे- र्लाभे परदिने मुहूर्त्तत्रयमात्रे तत्तिथिलाभे पूर्ब्बदिने श्राद्धम् । रौहिणान्तरूपगौणपूर्ब्बाह्ण- लाभात् न परदिने तथात्वाभावात् । उभय- दिने सङ्गवलाभे परदिने शुक्लपक्षे तिथिर्ग्राह्या इति वचनात् । रौहिणन्तु दिवसस्य नवम मुहूर्त्तस्तस्य ज्योतिषोक्तरोहिणीदैवतत्वात् रौहिणत्वमिति । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ रौहिणः, पुं, (रुह् + इनन् । स्वार्थे अण् ।) चन्दनवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रौहिणेयं, क्ली, मरकतमणिः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रौहिणेयः, पुं, (रोहिण्या अपत्यमिति । रोहिणी + “शुभ्रादिभ्यश्च ।” ४ । १ । १२३ । इति ढक् ।) बलदेवः । (यथा, महाभारते । १ । १९२ । १९ । “तत्रोपविष्टं पृथुदीर्घबाहुं ददर्श कृष्णः सहरौहिणेयः ॥”)

बुधग्रहः । इत्यमरः ॥ (पुरुषोत्तमस्थतीर्थपञ्च- कांन्यतमः । यथा, तीर्थतत्त्वे । “मार्कण्डेये वटे कृष्णे रौहिणेये महोदधौ । इन्द्रद्युम्नसरः स्नात्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥”) रौहिणेयः, त्रि, (रोहिण्या अपत्यमिति । रोहिणी + ढक् ।) गोवत्सः । इति मेदिनी । ये, १२७ ॥ रौहिषं, क्ली, (रोहतीति । रुह् + “रुहेर्वृद्धिश्च ।” उणा० १ । ४८ । इति टिषच् । वृद्धिश्च धातोः ।) कत्तृणम् । इत्यमरः ॥ रोहिषतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । “कत्तृणं रौहिषं देवजग्धं सौगन्धिकं तथा । भूतीकं ध्याम पौरञ्च श्यामकं धूपगन्धिकम् ॥ रौहिष तुवरं तिक्तं कटुपाकं व्यपोहति । हृत्कण्ठव्याधिपित्तास्रशूलकासकफज्वरान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यत् कत्तृणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ रौहिषः, पुं, (रुह् + टिषच् । वृद्धिश्च धातोः ।) मृगविशेषः । इत्यमरः ॥ रोहितमत्स्यः । इत्य- जयपालः ॥ रौहिषी, स्त्री, (रौहिष् + ङीप् ।) मृगी । दूर्व्वा । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥